amerika birleşik devletlerindeki İslam sanat eserleri kolleksiyonları

8/3/2019 Amerika Birleik Devletlerindeki slam Sanat Eserleri Kolleksiyonlar

1/64

ANKARA NIVERSITESIILkIIIYAT FAK LTESI YAYINLAR INDANxxxviAMERIKA BIRLEIK DEVLETLERINDEKI

isram Sanat EserleriKolleksiyonlar

YAZANDr. M. ABDULLAH AATAYPencap niversitesi Profesrlerinden

EV RENDr. M. ESAD KILICER

ANKARAUNVERSITESTBASIMEV-1962


2/64

ANKARA N VERS TES ILIIIYAT FAKLTESI YAYINLARINDAN

xxxvi

AMERIKA B RLE K DEVLETLER NDEK

slam Sanat EserleriKolleksiyonlar YAZAN

Dr. M. ABDULLAH AATAY.'Per cap niversitesi Profesrlerinden

EVIRENDr. M. ESAD KILICER

ANKARA"NVERSITESI BASIMEV - 1962


3/64

IINDEKLERSayfa

NZZ VGIRI VCALIFORNIASan Francisco'daki Islm Sanat EserleriCOLORADODenver Sanat Mzesi.3CONNECTICUTYale niversitesi, New Haven4COLUMB A BLGESICorcoran Galerisi, Washington. Dambarton Oaks Enstits5Freer Sanat Galerisi

Kongre KtphanesiMilli Sanat Galerisi Dokumac hk Mzesi9ILLINOISChicago niversitesi arkiyat Enstits11Chicago Sanat Enstits13MARYLANDBaltimore Walters Sanat Galerisi14MASSACHUSETTSBoston Umumi Ktphanesi18Harvard niversitesi Semitik Mzesi18Boston Gzel Sanatlar Mzesi19Houghton Ktphanesi21Fogg Sanat Mzesi.22Isabella Stewart Gardner Mzesi23MICHIGANDetroit Sanat Enstits24Ann Arbor, Michigan niversitesi25.MISSOURIKansas City, St. Louis Mzeleri27

NEW .JERSEYPrinceton niversitesi, Garrett Kolleksiyonu. .28

NEW YORK EHRIPierpont Morgan Ktphanesi.30Metropolitan Sanat Mzesi 32l


4/64

SayfaAmerika. Ispanyol Cemiyeti34Amerikan Nmizmatik Cemiyeti36Brooklyn Sanat Mzesi38New York Umumi Ktphanesi39Cooper Birli i40OHI OCincinnati Sanat Mzesi41Toledo Sanat Mzesi42Cleveland Sanat Mzesi43PENNSYLVANIAPhiladelphia Sanat Mzesi44Philadelphia Free Ktphanesi44Pennsylvania niversitesi Mzesi46Rhode Island Resim Okulu46Ilim cemiyetlerinin baz faydal ne riyat 48ZEL KOLLEKSIYONCULAR ve SANATSEVENLER50BIBLIYOGRAFYA52INDEKS 53

IV


5/64

NSZ

Fakltemiz taraf ndan yay nlanan bu kitap, islam kltr ile, bilhassatarih, edebiyat, islami ilimler ve islam sanatlar tarihi ile ura an trk ilimadamlar na Yeni Dnya'n n, say lar bir hayli kabar k olan, kitapl k, mzeenstit ve galerilerindeki eserleri tan tmak hususnda oralara bakan ayd nl kbir pencere amaktad r.Amerika, memleketimize ok uzak bir lke oldu u iin Trk ilimadamlar n n oraya gitmesi, gitse bile yazar n gezdii, grd yerleridola abilmesi byk masraf, zahmet ve zamana mtevakk ft r ; bu itibarlabu eser, oralara gitmek imkan n. bulamyanlara, yukar da zikredilen

hususlara dair genel bir fikir, gidebilecek olanlara da hangi eserlerin ne-relerde bulunabilece ine dair bilgi vermek suretiyle en az ndan zamantasarrufunu sa lad iin de ayr bir nem ta maktad r. Burada okuyucuyasunduumuz "Amerika. Birle ik Devletleri'ndeki Islam Sanat EserleriKolleksiyonlar " adl eserin yazar Muhammed Abdullah aatai, halenPakistan' n Lahor ehrindeki Pencap niversitesinde Sanat Tarihi Pro-fesrdr. Profesr a ata , sanat tarihi inceleme alan na dahil bulunanbir ok konularda yazd ciddi eserleri ile ve makaleleri ile tan nm birbilgindir. Onun, dnyaca me hur mimari eserlerden biri olarak kabuledilen Agra ehrindeki Tac Mahal Trbesi hakk nda yazd "Agra'dakiTac Mahal" (le Tadj Mahal d'Agra) adl eseri 1938 y l nda frans zca olarakBrksel'de yay nlanm t r. Ankara niversitesi Ilahiyat Fakltesi Trkve Islam Sanatlar Tarihi Enstits Direktr Ord. Prof. Suut KemalYetkin'in gayret ve himmetiyle ihdas edilen ve ilk toplant s n 19-24 Ekini.-1959 tarihinde Ankara'da yapan "Milletler Aras Birinci Trk Sanatlar Kongresi"ne Prof. aatai, biri, "Islami Yaz Sanat Iin Trk Kaynaklar "(Turkish Sources for the Study. of Islamic Caligraphy), di eri, "HindPa-kistan Mimarisinde Trk Mimari Tezyinat " (Turkish ArchitecturalOrnament in IndoPakistani Architecture) konular nda olmak zereiki tebli ile kat larak Trkiyeye gelmi tir.

V


6/64

Bir ok Trk ve Islam sanat na ve kltrne ait eserlerin, kitaplar nbulunduu belli ba l Amerika ehirlerinde dola arak tetkik ve m ahede-lerini objektif ve ilmi bir gr le tasvir, tahlil_ve tesbit eden Prof. aatarninbu eseri, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Trk ve Islm Sanatlar Tarihi Enstits Direktr ve krs Profesr Ord. Prof. Suut KemalYetkin'in te viki ile Asistanlar m zdan Dr. Esad K l cer tarafindan ingiliz-cesinden dilimize evrilmi tir.

Amerika'daki Trk ve slam sant eserleri hakk nda bilgi iin daimA,el alt nda bulundurulmas gerekecek olan bu eseri ba ar l bir eviri iledilimize kazand ran Dr. Esad K l cer'i tebrik eder, kitab n, ilgilere veayd nlar m za faydal olmas n temenni ederim.Prof. Dr. Ne et aatay

VI


7/64

G R

Amerika Birle ik Devletlerindeki galeri, ktphane ve hususi kollek-siyonlar ziyaret etmeyi uzun zamandanberi arzu ediyordum. Do u veIslam Sanat hazinelerini iinde bulunduranlar n ise zellikle grmekistiyordum. yle inamyordum ki, bu messeseleri ziyaretim ve bu saha-daki alimlerle ahsen temas m, benim eski bilgime bir hayli ilaveler yap-makla kam yacak ayni zamanda islam tarihi ve kltr tetkiklerindekibaz bo luklar dolduracak bir k s m yeni materyalleri de ke fedebilecek tim.

1957 Martmda, Amerika Birle ik Devletleri Uzman nderler De i -tirme Program (the Leader Specialist Exchange Program of the UnitedStates of America, Deptt. of State) gere ince bana, A.1B. Devletlerini ikibuuk ay kadar ziyaret imkan verldi. Teklifi memnunlukla kabul ettim.Nisanda Washington'a ula t m. yi bir tesadfle o gn Mpslmanlarcay l n en kutsal zaman say lan Ramazan' n birinci gnyd. O gnAmerika'nut,gazeteleri u ba l ta yorlard : "Amerika'da ilk defa mun-tazam ezan okunuyor". Bu ses, Washington'da bir sre nce yap lm olan islam Merkezi Camiinin minaresinden gelmektedir. Bunu derhal bulkede Islam kltr al malar n n yap labilece i ve hatta byle bir al maiin gerekli malzemenin mevcut olabilece i hususunda cesaret verici biri aret sayd m. Amerika Birle ik Devletlerindeki sldm Sanat Eserleri Kollek-siyonlar a l alt nda a a daki sayfalarda alfabetik olarak anlataca mamac m n ba anya ula aca na dair bende bir mit belirdi.

Sahamla ilgili birok mzeleri ziyaret etmem ve lke ap nda bui le alakah baz kimselerle gt mem iin. bir program haz rlanm t .Verilen zaman iinde yeteri kadar malzeme toplayabilmem epeyce gbir i ti. Bununla beraber ben, Islam yazmalarm n iyi yaz l olanlar n ,minyatrleri, tezhip ve sslemeli oianlar n , inileri ve porselen e yay ,resimleri, paralar , eski yaz lar , dokuma c l k, Islam tarihi ve kltryleilgili olup ilim kurumlar tarafindan zel olarak bas lan eserleri ince-liyerek al malar m s n rlad m. Bunlardan bir k sm hakk nda evveldenmalmat m vard . Benim bu te ebbsm, ne ok derin ve ne de ok etrafl olmak iddias nda de ildir.

VII


8/64

A. B. Devletlerindeki mze, galeri ve kolleksiyonlar n, okcas , hay r-severlerin cmert- ba lar yla kurulup desteklendi i ve yine bu gibi kim-selerin kurduu zel te ekkller taraf ndan kontrol edildii insan n hemengzne arp yor. Bunlar, merkezi Washington'da Smithsonian messesesibinas nda bulunan Amerika Mzeler Birli inin yesidirler. Bu birlikgo6'dan beri, mze ve mzecilik sevgisini ilerletmek iin faaliyette bulun-maktad r. Bu birliin e itli ne riyat vard r. Birlik mdr DIL LawrenceVail Coleman'la makam nda tan mak ve mzelere yapt m ziyaretlerdeedindiim e itli gr leri kendisile tart mak f rsat m elde ettim. Banabaz kaynaklar verdi. Kar la t m baz zorluklarda bana yard m etti.1932 de bas lm ve mevcudu kalmam olan Amerika Mzeleri Elkitab ( Handbook of American Museum)na gre bugn A. B: Devletlerinde 5ookadar mze bulunduunu tahmin etmekteyim.

Ba ms z bir kurulu olan her messesenin, sanat sahas nda kendievresinin kltrn zeriginle tirmek iin mmkn olan her eyi yapt ngrdm. yleki bu gibi te ekkller aras nda baz hallerde i birli i yapmakg bir i haline gelmektedir. Burada iki misal $verece im; bir sre nceDetroit Sanat Akademisi, Andrea Delverrecchio ve Leonardo da Vinci'yeatfedilen nadir bir tabloyu 25o biri dolara sat n ald . Cincinnati SanatMzesi de, 483/ ogo tarihli, Kayus b. skender'in Andarzname'sinin Farsayazmas na bu miktar bir para dedi. Minyatrl olan bu kitap, eldemevcut ilk Islam el yazmas olarak .kabul edilmektedir. Her ne kadaronlar n dovuluu sabit deilse de, byle aheserleri koruma ruhunutakdir etmek gerekir. Benim gr me nazaran, birincisi Washington'dakiMilli Sanat Galerisine gitmeli, ikincisi de ya New York'daki MetropolitanMzesinde veya Boston'daki Gzel Sanatlar Mzesinde yer almal yd .Zira onlar orada daha iyi tertibe konur ve limlerce tetkik edilirdi Birokkolleksiyonlarda da n k bir halde bulunan ve Islam etiketi ta m yanIslam sanat eserleri ile alkadar olaca mdan, bu te ebbsm ok taf-silath olmak iddias nda deildir.

V III


9/64

CALIFORNIASan Fransisco'daki slam Sanat Eserleri.Bu byk ehirde birok mzeler bulunmaktad r, fakat bunlar nhibiri sanat n bu zel koluna ayr lm deildir. Burada takriben birhafta kalmak ve birok mzeleri ziyaret etmek f rsat n buldum. zelliklekendi saham ilgilendirenleri grdm. Berkley'de California niversite-sindeki baz farsa ve arapa yazmalar grdm. Bilhassa burada aikredeer olanlar unlard r: Cmi'nin Levih'i, Hakanirnin Divan , Nizami'ninHamse'si, SheyWnin Enveir' ve Sadi'nin Glistan' . Bunlar alelde yaz l olup tarihleri de son zamanlara aittir. Fakat Abdullah Ensari'nin Arasih'-

inin bir yazmas ndaki tezhibler ok ilgi ekicidir. Onun slbu, Kur'antezhibcisi Mirza Yusuf'un o lu irazl Ali Naki tarafindan yaz l-d m gstermektedir. Bu niversitedeki nsha 1324/1906 y l gibiok ge bir devirde yaz lm bulunmaktad r. Mexico'da grdmbaz gayri Islami eski ve nadir basma kitaplar 1539, 1548 ve 1639 tarih-lerini ta yorlard . Halk aras nda Islam sanat hakk nda bir ilgiuyand rmak iin burada 1937 y l nda mteveffa Dr. Mehmet A ao luta afindan, M. N. De Young Memorial mzesinde bir Islam sanat sergisitertip edilmi ti Bu sergiye ait baz resimleri de iine alan izahl bir katalogda bas lm t r. Bu da gsteriyor ki bu serginin byk bir ba ar ya ula masiin btn memleket ap nda birok kolleksiyonlar te hir edilmi tir.Cuveynt'nin Cengiz Han'a ait bir yazmas , San Franciscolu HerbertFlushbacker taraf ndan sergiye dn olarak verilmi tir. Bu yazma,Baysungur Mirza'n n ktphanesi iin 835/1431 y l nda yaz lm t r.Mr. W. R. Weisman XVII. asra ait bir Iran minyatrn gndermi tir.Bu nemli sanat eseri, bir sanatkar n ald fltn nameleri ile danseden iki erkei gstermektedir. Bu minyatrde flt takip eden danslar nritmi byleyici bir tesir yapmaktad r. k saca minyatrdeki her ki ininhareketi ayr ayr birer iir gibidir. Ayn ekilde Californial Paul Doug-herty, XVI. asra ait bir iek demetini gsteren bir Mo ol minyatrgndermi tir. Mr. W. H. Grocker ok gzel iki kilimini gndermi tir.Bunlardan biri e kenar drtgen motifleri, ku ve rozetleri olan bir "ku lukilim"dir, dieri ise, vazolardan ta an palmetler, rozetler ve yaprak rnek-


10/64

leri ile ssl olan "Bergama kilimi"dir. Kk Asya'dan gelen kilimlerXVII. asra aitti. Mr. Ramond Arrusby, XVIII. as r ran mamult ktifiyaz l , arabesk k vr mlariyle ssl, me hur mlek vazosunu te hir etmi ti.Mzeye ait kolleksiyon, XVII. as r ran i lemeli kadifelerini, XVII. asr nTrkiye'sine ait i lemeli ipek dokumalar n gsteriyordu ki, bunlar okbeenilmektedirler.

20 May s 1957 de, San Francisco Sanat Mzesinde, Kanada taraf n-dan bu mzeye hediye edilen bir resim kolleksiyonunun a l erefineyap lan bir resmi kabulde haz r bulunmu tum. Burada, sanatla ilgilenenbirok kimselerle kar la ma f rsat n buldum. Bu arada, aramam gerekenbir kimse olan mze mdr Dr. Grace McCann Marley bana mzehakk ndaki baz ne riyat vermi tir.

2


11/64

COLORADODenver Sanat Mzesi:Colorado'da, Amerika'daki eski insana ait izlere raslanm t r. Burada

arkeologlar ba l ca devre ve tip kabul etmi lerdir; Folsom Man, BasketMakers ve Pueblos. Btn bu devreleri tetkik iin, Denver'de ColoradoDevlet Tarih Tetkik Cemiyeti kurulmu tur. Denver Sanat Mzesi'ndeok e itli eyler grdm. Bir talih eseri olarak onun bir k sm nda Japon,in ve Mool minyatrleri vard , fakat bunlar pek yksek kaliteli de ildiler.Denver Umumi Ktphanesindeki Lansing kolleksiyonunda yazmalarve bir Klemen yaz t vard r. Bir vakitler, C. D. Mathews, onlar hak-k nda "Journal of American Oriental Society, IX"da bir makale yazm t .

A kar'l Sunkaro lu Baybars tarafindan yapt r lan, Kahire'deki su bendizerinden al nma, ithaf yaz tl , 707 /1307 tarihli mermer levha. Baybars' nba ka hibir an t an lmam , fakat Quatremere'e gre A karl Sunkar' nhayat k saca belirtilmi tir. Histoire Des Sultan Afinduk De l' E,g0te.

3


12/64

CONNECTICUTYale niversitesi, New Haven:Amerika'da ki 4 byk kitapl ktan biri olan Yale niversitesi Kitapl ,

4.350.000 den fazla kitab ihtiva eder. Kitapl k, ziyareti limlere veNew Haven'lilere a kt r. ark blmnde a a yukar 500 el yazmas bulunduunu memnuniyetle kaydetmek isterim. Do rusu A. B. Devlet-leri'ndeki dier niversite blmlerile kar la t r ld nda nemsiz gibigrnen bu kitaplar, tetkiklerimizdeki baz bo luklar dolduran pek nemlik s mlar ihtiva etmektedir. lgilendiim baz yazmalar bana gstermekzahmetine katlanan, Dou dilleri ve edebiyat profesr Franz Rozenthol'emte ekkirim. Farsa yazmalarm kitap eklinde bir * listesi, evvelce Dr.Nemoi taraf ndan yap lm t r. Fakat Prof. Rozenthol'un himmetiyle ikiyazman n fotostat n ald m; Sadi'nin, eyh Tahiro lu Tebrizli Pir Mu-hammed taraf ndan 931/1524 de yaz lan Glistan'', bir de Cmi'nin,Semerkand! Dost Muhammed olu Sultan Muhammed taraf ndan 977/1569 da yaz lm olan Yusuf-Zleyha'sl. yi olan taraf , iki yazman n datam olmalar ve yazarlar n n adlar n n baba adlariyle birlikte kay tlolmas d r. Bu husus pek nemlidir Bizim onlar , ayn isimli muas r yaz -c lardan ay rmam za yard m eder. Bilhassa ikincisinin babas Dost Mu-hammed ehemmiyetlidir. E er onu, Behram Mirza'n n ktphanecisiDost Muhammed sayarsak, bu malmat daha da de er kazanm olur.Dr. W. N. Brown, 1583 ve 5 9 tarihli drt Jaina el yazmas n , NewHaven'deki Amerikan arkiyat Cemiyeti'nin "American Oriental Series"adl yay n nda mnaka a etmi tir. Bu eserler, slmiyat nazar nda,slpta ve ikonografide Fars nakka l n n tesirini; yahut ilk Garbi Hindtarz n n, yerli ve Fars hususiyet:ni mezceden Rajput usulne gei ini gs-termesi bak m ndan ilgi ekicidir.


13/64

COLUMBIA BLGESICorcoran Galerisi, Washington.Bu, Amerika'daki byk mzelerin ilklerindendir. William WilsonCorcoran (1798-18138) bu galeriyi, bilhassa Amerikan tablo ve heykel-

lerinden ibaret olan ahsi kolleksiyonuyla, 1869 y l nda Washington'dakiNew York Avenue'de at . ahsi gayretiyle ehre bir mze kazand rankurucuya sempati besliyen di er' kolleksiyoncularm gayretlerile mzedaha ok zenginle tirilmi tir Ben bu galeriye, renmek ve anlamakitiyad nda olduumdan, sadeceAmerikan tablo ve heykellerini grmekiin gittim. Fakat orada, yaln z Amerika'n n deil, ayn zamanda bat ve dou memleketlerinin de. byk miktarda sanat eserlerini grnce a ird m. Onlar Alman, Felemenk, Ingiliz ve Amerikal sanatkarlar nresim, ve tablolarm , Gotik ve Beamois duvar kilimlerini, XVIII. as raait bir Frans z salonunu, mefru at n , dantellerini, ekserisi Herat stilindeolan ve galerinin salon duvarlar na as lm bulunan Iran hahlarm ihtivaeden Mr. W. A. Clark' n terekesinde buldum. Zannederim ki, takriben55 x 3o feet ls ve koskocaman madolyonuyla belki de Amerika ve .Avrupa kolleksiyonlarmda bulunan en byk Iran hal s n burada grmekfirsatin elde ettim.

Washington, Dumbarton Oaks Enstits.Bu, Washington'daki ok mstesna eve ok geni malikanelerden

biridir. Bir zamanlar eli Robert Woods Bliss'in evi olup imdi Harwardniversitesine aittir. Halen, Bizans ve ilk H ristiyan sanat mzesi veara t rma ktphanesi eklindedir. Bunun yan nda, onun daha ziyadeenteresan taraf , zarif ve nefis ekilli bahesidir. Washington'daki ika-metim esnas nda bu enstitye birok defalar gitme f rsat n elde ettim.Bu enstitnn mzesi, Bizans stilinin byk mikyasta tesirini ta yanbaz ok nadir ve mstesna dokuma paralar na ,maliktir. Bunlar n birk smnda da ld fi Islam yaz s n n zellikleri grlr. Dumbarion Oaks' nnemi, arkeoloji, tarih, edebiyat ve ilahiyat sahalar nda al an ilimadamlar ndan ileri gelmektedir. Ben orada, birka y ldanberi stanbul'dakiAyasofya'n n byk lde bir resmini haz rlamakla me gul olan Mr.


14/64

Robert Van Nice ile kar la t m. Bu Bizans abidesi ona gre, btn Avru-pa'dakilerin en bydr. Onunla, Islam mimarisiyle ilgili birka mhimnokta zerinde mnaka a etmi tim. nk Bizans eserleri ile Mslman-lar nkiler aras nda ok byk benzerlikler vard r ve Ayasofya, ehrin143 de zaptmdan sonra, Istanbul'un ftihi Sultan II. Mehmet taraf ndancamiye evrilmi ti. Fakat Amerikal lar, byk tasvir ve ekilleri kapatm olan s va tabakas n n duvarlardan kald r lmas na msaade etme hususundaTrk hkmetini iknaya al m ve Amerikal i iler, harikulade mozaik-lerin dnyaya yeniden kazand r lmas na yard m etmi lerdir. Ayasofyamozaiklerinin ok gzel kopyalar Metropolitan'da te hir edilmi tir.Bunlar n bir neticesi olarak, ayn mzedeki Morgan kolleksiyonundabulunan iniler ile, dier baz Bizans inile;inin kolayca k ymet biile-miyecek ehemmiyette servetler oldu u hususunda kanaatimiz kuvvetlen-mi tir. Bir de, 1937 de, Rue Michlet Paris -niversitesi Arkeoloji ve SanatEnstitsnde, Amerikan Bizans Cemiyeti (American Byzantine Association)nin himayesi alt nda Dr. Whittware taraf ndan haz rlanm olan ve Aya-sofyan n mozaiklerini gsteren renkli bir film seyretti imi hala btncanl l iyle hat rlar m. Dumbarton Oaks ktphanesinde, islam, Bizansve ilk H ristiyan sanatlar konular nda, byk ktphanelerde bile kolaycabulunam yaca n tahmin etti im birka nadir ne riyat da mtalaa ettim.Ayr ca, orada, Roma tarihinin madeni paralar sahas zerinde al an,Isvireli gen bir alim olan Mr. G. Ibeodar Schwarz ile Bizans tarihi veonlar n Mslmanlarla msademe ve vuru mas konular ndaki baz nokta-lar tart t m.

Washington Freer Sanat Galerisi.Washington'daki Smithsonian Enstits, bir ngiliz olan JamesSmithson'un vasiyeti zerine, insanlar aras nda bilginin yay lmas veartmas iin, 1829 senesinde tesis edilmi olan mkemmel binalardanbiridir. Bunun bir neticesi olarak, bugn Milli Sanat Galerisi (the NationalGallery of Art), Milli Sanat Mzesi (the National Museum of Art), Tabii

Ilimler Mzesi (Natural History) ve Freer Sanat Galerisi hep bu enstityeaittir. Freer Sanat Galerisi, Independent Avenue'nn kar s nda yer alanve ounlukla in, Japon, Islam v.s. sanatlar ile ilgili, sayan' dikkatsergiler aan hususi bir mzedir. Ben orada Islm sanat n n nadir veemsalsiz rneklerini tetkik ve m ahede ettim. Bu hususi blm 1906 da,Detroitli Mr. Charles L. Freer'in bir ba , bir vakf olarak kurulmu olup, Islam gzel sanatlar n ; gzel yaz n n, resmin,-Iran, M s r, Suriye,Irak ve Hint-Pakistan men eli minyatrlerle sslenmi yazma eserlerinnadir nmunelerini ihtiva eder. Bu nmuneler, daima yksek ve mstesnabir seviyede cilmakla temayz etmi lerdir. Zaman bak m ndan ise, Islamsanat n n en eski eserlerinden, yani VIII. as rdan kalma par men Kur'an6


15/64

sayfalar ndan, XVII. as r ran resimlerine ve Mool imparatorlar n nsaraylar nda yap lan resimlere kadar geni bir sahaya yay l rlar. FreerSanat Galerisi'nin yay nlar aras nda u iki eser de vard r: Shiraz Painting in the 16.th century, 1948. Yazar , Grace Dunhan

Guest.2-Studies in M uslim Iconogra phy, 1950. Yazar , Richard Ettinghausen.go8 y l nda mteveffa Mr. Charles L. Freer, kendinin o zamanki,

ark sanat ile ilgili ahsi kolleksiyonuna ilave etmek zere, NizarriVninHamsa'sinin yazma bir cildini tedarik etmi ti. Bir zaman sonra Mr. Freer'inbu sabit kolleksiyonu Washington'a nakledildi. e itli ba l klar alt ndanefis ran iirinin bir toplamas olan nsha 935/1548 tarihinde irazl Ktip Mr id taraf ndan yaz lm idi. Bu nadir nsha, galerinin mdryard mc s Miss. Guest'e, mnhas ran XVI. as r iraz ekol resim sanat zerinde, bu mevzuda standart bir eser haline eri tirdi i bir monografiyazmay ilham etti. Miss. Guest, bu cins nshalar , hususile XVI. as resnas nda iraz'da meydana getirilenleri misallerle ve dikkatli bir ekildeanlatarak, birok izahat ve terferruatla ne redilen mevsuk bir eser ortayakoydu. Ne olursa olsun, bu eser islam gzel sanatlar na ait zel bir tarz nhususiyetlerini incelemek konusunda bize rehber oldu u gibi, o gnler-deki ran Islam kltrn bu minyatrler vas tasile umumi bir ekildetetkik etme imkan n da bah etmektedir. Mellif al malar na FreerSanat Galerisinden temin etti i malzeme ile ba lam t r. Ayn ekildeDr. Richard Ettinghausen taraf ndan yaz lm olan dier na riyat: Studiesin Muslim IconograpIty-The Unicorn (Mslman dini resimleri ve tek boynuzluat eklindeki hayvan, tasviri zerinde al malar) da ok mhim bir eserdir.Dr. Ettinghausen'in bu eseri, e itli dini resim ekilleini ve "unicorn"denilen temsili hayvan motifinin tarihi inki afn tesbit etmek suretile, slam sanat n n, tam mnasile mehul kalm taraflar n a klam t r veayn zamanda bir hayvan resmi kar s nda Ortaa Mslman n n zihnindebulunmas en muhtemel ifadeyi de ara t r p ortaya karmak gayesinita maktad r. Yazar, ara t rmalar n', IX. ile XVII. as r aras nda ya am olan Mslman yazarlar n eserlerine dayand rmaktad r. Eserinde 48fotoraf kli esi bulunmakta olup bunlar n ou bu gibi e ya bak m ndanzengin olan Freer Sanat Galerisi'ndeki malzemeye dayanmakta ve dahasonra A. B. Devletleri'ndeki di er kolleksiyonlar gelmektedir. Selukdevrine ait bu ekikleki baz oymal tahta kap lar , madeni e ya ve resimlikitaplar da burada incelemek f rsat n buldum.

Washington, Kongre Ktphanesi.ok tan nm olan bu ktphane, 800 y l nda, kongre iin gerekliolan kitaplar sat n al p tedarik etmek iin kurulmu tur. Fakat Ingilizlerin


16/64


17/64

liyette bulunan Islam Kltr Komitesi, Kongre Ktphanesi ile i birli iyapm bulunmaktad r. Ben, burada bu i in organizatr Dr. Myron B.Smith ile tan mak imkan n buldum. O, btn ktphanesiyle birlikte,al ma yerini buraya nakletmi bulunmaktad r. Bu i birli inin gayesi; slama ve ona akraba olan Yak n Douya ait sahalarda, bilhassa antro-poloji, epigrafi, mimari, sosyoloji, arkeoloji malzemesini bir araya getir-mek, tasnif ederek, bu sahada al acak limler iin onlar k ymetli materyalolarak muhafaza etmektir.

Washington, Milli Sanat Galerisi.Burada, Freer Sanat Galerisi ad ile an lan Milli Sanat Galerisi,Smithsonian Messesesinin bir blmn te kil etmekte, Constitutioncaddesindeki aal yol zerinde bulunmaktad r. Bu galeri, 1941 den

nce halka a lm t r. En ok, Mr. Mellin'in, Italyan resim ve heykel-ciliinin aheserlerinden bir araya _getirdi i kendi kolleksiyonunu ihtivaetmektedir. imdi ise, resim, heykelcilik, basma, izme ve ssleme blm-lerini iine alan 26.00o den fazla stn sanat eserlerini de iinde bulun-durmaktad r. Her ne kadar galerinin umumi anlam ve amac na gre,burada Islam sanat na ait herhangi bir ey grlmyorsa da, halihaz rdaetraftaki sanat standard n ayarlamak ve onu Washington iin estetik vekltrel bir kazan haline getirmek amac yla, ok k ymetli ran hal lartemin edilmi ve galerinin salonlar n n d emelerine yay lm t r Bu aradaWidener'in kolleksiyonu iinde XVII. as r ilk yar s Hindistan' na ait,hayvan motifli Mool halisi gibi, ok yksek k ymette e itli hal lar dabulunmaktad r. te gergedamn geyii kovalay burada realist bir ekildegsterilmi tir. Bununla beraber, Dr. Ettinghausen, Washington MilliGalerisi'ndeki hal ve e itli minyatrlerin hakiki ekli iindeki gergedan n,Mslman-Hint sanat repertuar na bsbti yabanc olmad n isbatettii kanaat ndadn. Bu bak mdan, Milli Galerideki bu hah, gerektene sizdir.

Washington, Colombia Blgesi Dokuma i leri Mzesi.Mze, yak n ve uzak douya ait kilimleri, yak n dou- M s r, Suriye,Mezopotamya, Kk Asya, ran, Orta Asya'ya ait, islmdan ncekidevir ve islmiyetin II - VIII. as rlar na ait dokumalar ihtiva eder. Orta

aa ait rnekler ok daha nemlidirler. zellikle ran'a ait rnekleraras nda bul ada mutlaka zikretmem gerekenler; 1600 y llar na ait, ze-rinde vazo eklinde i lemesi olan bir hali vard r ki, byk hurma dallar nihtiva eden oval beyaz zeminin etraf nda, her biri ufak palmiyeleri veiekleri olan helezonvari bitki sapl , ift arabeskli ok gzel bir bord leepeevre ku at lm t r XVI. asra ait, zerinde byke asma yapraklar bulunan, alt ndan yap lm geni bitki dall bir kadife kuma ; yine XVI.asra ait bir kadife kuma vard r ki zerinde, ejderhaya vurmak iin9


18/64

ba nda byk bir ta tutan skender'i gsteriyor. pek ve madeni ipliklerleresimli olarak rlm , ortas nda geni bir madalyon bulunan, XVII.asra ait bir duvar hal s ; I. ah Abbas' n Jawshaqan uslubuna aitvazolu hal s nda lotus ie i ve palmiyeler bulunmaktad r. Paris DekoratifSanatlar Mzesindeki nmuneye benzeyen, ipek ve gm ipliktendokunmu kuma ; bir bahede insanlar , avc lar v.s. gsteren XVII. asraait kuma ; sslemelerde sanatkr Abdullah' n imzas yer yer gemektedir.M s r'a ait VI. ve VII. as r mamult , ynden rme resimli duvar kilimi;Orta Asya'ya ait nak i lemesi; XVII. asra ait sun'i gelinciklerden meydana gelmi iek demetleri bulunan s rmal kadifeli tafta kuma , guruphalinde arp an hayvanlar gsteren XVII. asra ait bir atlas kuma ;XI. asra ait ince ynl ve ipekli bir kuma zerinde kfi harflerle u yaz var: "Zafer ve muvaffakiyet Bahau'd-devle, ziyau'l-mille, k yasu'l-mmeolan padi ahlar padi ah na olsun ki o, tacu'l-mille olan Alau'd-devlenino lu Ebu Nasr'd r. Allah onun mrn uzun etsin, Azadmerd'in o luhazinedar Ebu Said Zandanfurruh'un emri ile"; zerinde el yazmasileBismillh bulunan XII. asra ait s rmal kadifeli atlas kuma ; ok eskidevre ait, yuvarlak (oval) ereveli kfi yaz s , yapraklar kar s ndakirdekleri temsil ediyor. Yaz n n tercmesi yledir: Nerede olursan ol vehangi ada btllunursan bulun, lm unutma. XVI. ve XVII. as rM s r (byle denilmi se de am) na ait geometrik motifler ve yapmaservi aalar .

1 0


19/64

ILLINOISChicago niversitesi arkiyat Enstits.1884 de kurulmu olan bu messese, hakikatte Chicago niversite-

sinin mzesi olup, daha ok Ba bil'in, M s r' n, Filistin'in v.s. eski mede-niyetlerin harikulade eserlerini ihtiva etmektedir. e itli konularda birokstandart eserler vard r. Bunlar enstitnn ve niversite retim yelerininba lar yla al nm lard r. zellikle, bizim ilgilendiiniz ve i aret edil-meye deer ne riyat, Prof. Nabia Abbott taraf ndan, arkiyat Enstit-sndeki Kur'an yazmalar n n tam bir tavsifi ile "Kuzey Arap yaz s n ndou u ve onun Kur'andaki geli mesi" The Rise of the North Arabic Scriptand its Kuranic Development konusu zerine yazd klar d r. n szndeProf. Nabia Abbott yle demektedir; Chicago niversitesi arkiyatEnstits 1929 da k ymetli Moritz kolleksiyonunu elde etti. Bu kolleksiyonbirok arapa papiruslar , par menleri, el yazmas ka tlar ve bazarapa ta yazmalar n ihtiva ediyordu. Prof. Martin Sprungling, benimtetkikimde gerekli arapa yazmalar n ounu zaman nda elde etmek vefaydalanmak msaade ve imkan n bahsettii iin kendisine ok minnet-tar m. Yine ayn profesr "bn Mukle'nin Kuzey Arap raz s na Hizmeti"konusu gibi ba ka mhim monografiler de yazm t r. bni Mukla (l.328/939) Badad Abbasi saray n n byk hattat olup, slam kaligrafisinigeli tirme yolunda byk hizmetlerde bulunmu tur. Nabia Abbott'un bueseri, kendisinin daha nce yapt , yukar da ad geen Arap yaz s n elealan Mr. Eric Schroedar' n bir mddet nce (Ars Islamica IV 1937)bas lm olan "Bedi yaz ne idi?" (What was the Badi Script) adl maka-lesinin tenkidinden ibaret bir al mas n n devam d r. Bundan ba ka Prof.Abbott'un Feyum manast rlar zerinde `bir ara t rma daha yapt ngrmekteyiz. Burada o, Moritz'in kolleksiyonundaki drdnc hicri asraait malzemelerden tane arapa yaz l par meni a klam ve tavsifetmi tir. Onlardan ikisi sadece mal ve mlke ait akitlerdir.mlkiyet senedidir. Bu senet bir tasadduk ve ba lama olarak ilk bilinenve kati olarak Feyyum manast r ad n alan vesikad r. Yakut'un Mucem'l-Bldan' na gre bu isimde iki yer vard r. Birisi M s r'da bulunan Feyyurn

1 1


20/64

Manast r', dieri de Irak'da, Mezopotamya'da bulunuyordu. Bu malze-meler nceki ile ilgilidir. Prof. Abbott'un ara t rmalar gsteriyor ki busenetler, slm n u hukuk mektebinin gr lerini temsil etmektedirler;Safii, Maliki ve Hanefi. Profesrn di er bir al mas Binbir geceninIX. asra ait bir rivayeti" ad n ta maktad r. Birinci Cihan Harbinden beribirok vesilelerle, Chicago niversitesi Sarkiyat Enstits, arapa par- men ve malzemelerin kk fakat k ymetli bir kolleksiyonuna sahipolmu , ve profesr bunlar n bir k smn zaman zaman neSretmi tir IX.asr n ba lar na ait olan bir tanesi, Binbir Gece Masallart'yle ilgilidir, kitane mecmua vard r: Sami Dilleri, ve Edebiyat Mecmuas ve Yak n DouTetkikleri Mecmuas . Chicago, niversitesi ne riyat olan bu iki mecmua,kaliteli ara t rmalar ile ok me hurdurlar. Genel olarak Chicago niver-sitesi arkiyat Enstits yeleri bu mecmualar n yazarlar d r. Bu ara t r-malar ok kere, burada zikretti imiz gibi, messesenin sahip olduu slamkltr ve tarihi ile ilgili malzemeye istinat ettirilmektedir. :Chicago'dakibu enstitde, ou M s r'dan gelme eski slm senet sicillerinin en iyirnekleri bulunmaktad r. Bunlar, solmu kahverengi deri olup, ortada alt k e rozetli madalyonu ve kfi soyundan iekleri, geometrik ekilleri veipek astarl olan bir brdr havidir. Bu nadir slmi senetlerin bir k sm ,Islamische Kleinkunst'da. Dr. E. Kukuel taraf ndan, Islamische Bachi-bonde'de Dr. F. Sarre taraf ndan istinsah edilmi lerdir.Chicago'da bulunduum srede, 14 May s 1957 de Marrison otelinde,Sosyal Adetler, Dini Prensipler ve Psychiatry hakk nda bir a k oturumdabulunmak f rsat n elde ettim. Btn A. B. D.den 6o ki i bu toplant dahaz r bulunmu tu. Sz alanlardan Mrs. E. Kathleen Aberle (Michigan,Ann Arbor'dan) Gne); Hindistan Brahmanizmi zerinde, WashingtonD. C. den Mr. Movi Gopal Dev Joardar, Hindu Dini konusunda veDr. G. E. van Grunnebaum, slmiyet konusunda konu mu lard r. Dr.yan Grunnebaum slmiyet hakk nda konu urken, kbal'in yaz lar na vegr lerine at flarda bulundu. Ayn konuda benim de bilgi vermemistendi, birka kelime ile bu dile i yerine getirdim. Arac l k roln New-Yorklu Dr. Lago Gladstone ifa etmi tir.

12


21/64

Chicago Sanat EnstitsMichigan Avenue'de Ada ns Street zerinde bulunan bu enstit,1868 de kurulmu 'olup, Amerika'n n en gzel kltrel hazinelerininikincisini te kil etmektedir. Yine bu enstit, ad ok tekrarlanan sanatokulunu, Goodman Memorial tiyatrosunu, Referson ve Buruham ktp-

hanelerini de iinde bar nd rmaktad r. Kolleksiyonlar, resimleri, heykel-leri, ark sanat ve klasik sanata ait eserleri, matbualar ve tezyini sanateserlerini iine almaktad r. Ben bu geni ve ok enteresan mzeyi ziyaretetmek f rsat n bulduZum iin ok bahtiyar m. ark sanat rnekleri diereserlerle kar m durumdad r. Yapma lotus iekleri ve yaprak eklindekissler aras nda yaz lar muhtevi tezyini arabesk zeminli mlek i iliineait eserler dikkatli bir al may gerektirmektedir. Boyun zerinde giriftbir yaz , havuzda su bitkileri aras nda yzen bir kuu; 578/1191 tarihlibir kase; ipek ve madeni iplikle i lenmi bitki ve arabesk desenli hal lar;iki renk stne dokunmu s rmal saten ipek kuma da, bir atl , bir esiriboynuna balanm bir k rba ucu ile gtrmekte, mtif helezoni s ralariinde tekrarlanmakta, aksi istikametlerde alternatif olarak dnmektedir.Kuma , tirke zerinde imzas grnmekte olan Abdullah adl bir sanatkartaraf ndan dokumnu tur. Ka an'a ait, y ld z ekilli duvar inisi (XIII. as r)zerinde kare ekilli kedi rnekler bulunmaktad r; 667/1268 tarihli birkase, XVII. asra ait usturlap aleti, krevi gvdeli olan bir testi; XVII.asra ait yuvarlak gvdeli bir gm; X. asra ait, sar mt rak camdanyap lm ibrik, ok nadir bulunur e yadand r. XIX. asra ait, kalemlei lenmi baz yaz lar havi bir ift merasim m z kas , katl olarak dokun-mu zerinde alt nla " erefe" i lenmi sar ipek kuma ; vernikle boyanm divit kutusu; XII. asra ait tuntan mamul, yer yer sade olan ve yaz larbulunan bir i e; kl.; yaz lar olan ayak ipek kuma tanin'in arkada , Allah ondan raz olsun, Meliklerin meliki Ebu Nasr ibnMuhiddin" ibaresi mevcuttur. Bu, o devirde hkm sren slleye aittir.Tarih- i me lrur bir el yazmas = nemli bir minyatr olup buenstitye gelen bu eser, Ekber'in Hindistan'daki saray nda haz rlanm t r.Bu eser Necip Han Bedevni taraf ndan, hkmdar n zel bir emri zerine yap lm t O, Hind- ran slbunun en gzel bir rne i oldu u gibi,stelik Mool minyatrlerinin in tesiri alt nda kalm olduklar n n birdelilini te kil etmektedir.

13


22/64

MARYLANDBaltimore, Walters Sanat Galerisi.Bu galeri 1931 de, Henry Walters'in kendi galerisi ile, biti i indekiikametgah n , iindeki e yalarla birlikte ehre vermesi ve devaml l iin de bir miktar para vakfetmesi suretiyle vcuda gelmi bulunmaktad r.Bugn galeri, Bizans ve Ortaa , Yak n ve Uzakdou, klasik M s r sanat ,Avrupa resim ve seramik sanatlar na ait 22.000 kalemden fazla e yay ,

bin kadar yazma ve ilk bas lan kitaplar iinde bulundurmaktad r.Program mda ziyaret ettiim ilk ilgi ekici yer bu galeri olmu tur. BuradaMiss. Dorothy E. Miner ile vazife dolay sile kar la t m; kendisi bir ktp-haneci ve yazma eserler koruyucusudur. lk anda, dorudan do ruya beniilgilendiren bir ey gremediimi zannetmi tim. O, benim ba l ca ilgimin slam sanat olduunu, hemen anl yarak, bana arapa ve farsa yazmalar gstermeye ba lad . Bu dilleri her ne kadar ok iyi bilmiyor ise de o, buyazmalar n hepsini kendi kendine tetkik etmi ti Sadece nemli olduklar nd ndm bir k smndan notlar alabilirdim. ekinmeden ve bilkismemnuniyet duyarak burada unu zikretmeliyim ki, bu paha biilmezyazmalar hazinesini, kendi a lar na ait ciltler ve k l flar iinde, ba kayerlerde ok nadir rastlayabilece im bir mkemmeliyetle ve dikkatlemuhafaza edilmi grmek beni ok a rtr n t r Hepsinin baz zellikleriolduunu grdm. Benim ba l ca gayem, e itli minyatrclerin kendi-lerine has zel i iliklerini olduu kadar, tezhib ve dekorasyonla birle -tirilmi olan slam yaz sanat n da tetkik etmekti. Bu enstitde yeterikadar faydal malzeme elde ettiim iin ok memnundum. Galeri, Kur'an- Kerimin birok yazma nshalar na sahip bulunuyor. Fakat zellikle,onlardan 723/1323 tarihinde me hur hattat Mbarek ah ibn Kutbtaraf ndan yaz lan orta byklkteki bir tanesini zikretmek gerekir. Ken-disine slam yaz sanat tarihinin ok ey borlu olduu Yakut Mustas -mi'nin 6 me hur talebesinden birisi de ad geen Mbarek ah olup,Kur'an 44 defa yazm t r. Yakut'un slbunu tam mnasiyle elde etmi olduu sylenir. Bir lime gre Mbarek ah' n lm tarihi 711 /1311olarak gsteriliyor ki, burada onun ada ve a cl a olan Mbarek ah1 4


23/64

Sfi aras nda bir kar t rma olduunu kabul ediyorum. Ayn lime gre,ikinci ah s 735/1335 tarihine kadar faaliyette bulunmu tur. Zannedersembu tarih, Kutb ah' n o lu Mbarek ah hakk ndad r. Mamafih zellikleKutb'un olu Mbarek ah'a ait olan bu ok nadir yazman n nshalarok de ildir. Nesih tarzl yazmalar aras nda, Ismail Crcani'nin "Zahire-iHdriz nsah" arni diye bilinen Muhammed bn Maruf bn MuhammedTebrizi Gazruni taraf ndan yap lan tezhib ve yaz lan hatt n ok gzelbir rneini te kil etmektedir. 22 Rebiulahir 889/1484 pazartesi tarihinita maktad r. uras bir gerektir ki, VIII. as r limlerince umumiyetlebyk bir hattat olarak zikredilen Haf z Ma'ruf burada Muhammed'inbabas olarak gemektedir. Hz. Ali'nin szlerini ihtiva eden bir yazma,tezhibli ve tezyinatl olup, 941 tarihinde eyh Kemal ibn Abdil HakSabzvri taraf ndan mkemmel bir nesih ile yaz lm t r Bunun gibi,Nukat adl kitab n yazmas , Argun irazi diye bilinen Muhammed ibnNeyyar Ahmed taraf ndan 918/1512 tarihinde Trkiye'nin Bursa ehrindeistinsah edilmi tir ki bu ehre ait byle yazma nshalar ok nadirdir.Bir kere H. Buchthal 1942 de "Ba dat'ta lk slm Minyatrleri" adl biryaz s n Walters Sanat Galerisi Dergisinde yay t l yarak Badad ekolsli bunu anlatm ve bu ekoln ilk yazmalar ndan biri, Badad'a aitilk eserlerden olan Hippiatrica ile ilgili Dioscorides ve Hariri yazmalar naat flarda bulunmu tur.Nestalik tarz nda yaz lm olanlar aras nda, bu kolleksiyonun, sadeceA. B. D. de deil, btn dou ve bat daki buna benzer kolleksiyonlar keyfiyet bak m ndan geride b rakacak durumda oldu unu grdm. 881/1476 da irazh Ktip Mr id taraf ndan yaz lm olan farsa bir yazma,kendisi taraf ndan yaz lan eserlerin elde mevcut olanlar n n en eskisikabul edilebilir. Miss Grace D. Guest taraf ndan yaz lan XVI. As rd airaz Minyatr adl eserde de mnaka as yap ld gibi Mr id, birokeserler yazm ve ada lar olan irazl sanatkrlar da onlar resimlen-dirmi ve tezhib etmi lerdir. Bir hattat olarak Sultan Ali ismi, yaz sanat alan nda ihtilf gerektiren byk bir problemdir. Burada ben, SultanAli adl bir hattat taraf ndan 891/1486 da Herat'ta yaz lm olan veCmPnin iirlerini ihtiva eden bir yazma buldum. Sultan Ali Me hedi,Sultan Ali Kni v.b. gibi Herat'ta al an dier ada kimseler de mev-cuttur. Bundan dolay bu Sultan Ali hakk nda kati bir ey syleyemiyoruz.Bununla beraber bu rnek, nestalik tarz n en gzel bir nmunesi olarakkabul edilebilir. Hamse-i Nizami'nin bir yazmas n n son sahifesinde grl-d zere Ebu Bekir ah ibn Hasan ehristani taraf ndan 9oo/1494 deyaz lm , Cemal'd-din S ddiki el- sfahni taraf ndan da tezhibi, ssle-meli ve cildi yap lm t r Son sahifelerde bu e it bilgiler ok nadirdir.Ayn Hamse'nin ba ka bir yazmas birok nefis minyatrleri ihtiva etmek-tedir. Musa el-Muzhib diye me hur olan Muhammed adl bir sanatkr

1 5


24/64

taraf ndan 5 Muharrem 924/15'8 de tezhib edilmi tir. Cildi de ba l ba na aheser olabilecek baz yaz lar ihtiva etmektedir. Tarih-i Nigdristan' n biryazmas 970/1562 de haz rlanm olup fevkalade gzel minyatr ve tez-hibleri havidir. Nestalik yaz sahas nda Baba ah' n hizmetlerine genelolarak at f yap lmaktad r. Bir talih eseri olarak Walters Sanat GalerisindeCmi'nin Levaih'i bulunmakta, son sayfas (bu risale gerekte MevlanaCelleddin-i Rn rnin Mesnevi'sinin beyitlerinin bir erhidir ve FakirBaba ah ibn Sultan Ali sfahani'nin eliyle Receb 999/1590 da tamamolmu tur) diye, sona ermektedir. Biyografik bilgileri ihtiva eden birokkaynaklarda Baba ah n hayat na ait ara t rmalar yapt m. Kendisi tara'findan yaz lm olan bir yazman n son sayfas ndan ba ka yerde onunbabas na ait hibir malmat bulamad m. Bu bak mdan diyebilirim kiburadaki bilgi, ba ka yerde bulunmayan ok k ymetli bir izahatt r. Ona .Reis'r-res ad verilmi tir O, ayn zamanda byk bir tezhipi idi.Haf z Divan 'n n tezhipli bir nshas , 918/1512 de Abdurrahman Cmi'ninolu Zeynelabidin taraf ndan yaz lm t r Bu Abddurrahman Cmi Me hurMevlana Abdurrahman Cmi (l. 898/1589)nin kendisi olabilir. Nevai'ninTrke Saz u Gdaz eserinin bir yazmas mevcuttur. Son sayfas nda belir-tildiine gre Murad el-Hseyni'nin o lu badullah tarafindan, minyatr-clerin ok ykselttikleri stad Nakka Muhammed Ali'nin hat ras iin,yaz lm , sslenmi ve tezhip edilmi tir Bu kolleksiyonda bulunan birDivan- Hasan yazmas gerekten byk bir servet te kil etmektedir. nkonun son sayfas , sadece ok enteresan olmakla kalm yor, ayn zamandahayati bir ehemmiyet de ta yor. Zira mtat hilfina burada hattatAbdullah Mushkin Kalan' n imzas yan nda kendisinin portresini degrmekteyiz. Bu nsha, Allahabad'da or I / 1602 de kendisi taraf ndanyaz lm t r. Mir Abdullah Mshkin Kalan, Hindistan'da Ekber'in saray ndaya am t r. Yazanlar n portrelerini ve resimleyen sanatkarlar n kendiyapt klar resimlerini ihtiva eden, bunun gibi Ekber'in saray nda haz r-lanm olan dier yazmalar da bulunmaktad r. Ben burada, Philadelphia Metropolitan Mzesi ve Freer Ktphanesiba h alt nda ah Cihan albmnde muhafaza edilen baz nadir minya-trl yapraklar ve yaz nmuneleri hakk nda notlar ald m. Keza onlar nok mhim olan baz lar n n da bu galeride mevcut olduklar n grdm.Bunlardan birinde bizzat ah Cihan' n portresi bulunmaktad r. Dieryapraklar, saray ileri gelenlerinin resimlerini ihtiva etmekte ve Sanwla,Dharamdas, Narsang, Jaganath, Nanah, Shivdas, Bhim Gujarati ,Maskinagibi sanatkrlar taraf ndan imza edilmi bulunmaktad r. Onlar n bor-.drleri, renk tertipleri, tezyinat iin kullan lan kuma lar ve kompo-zisyonlar , Mool ekol resim sanat n n ara t r lacak nemli noktalar d r.Galerinin dier odalar nda bulunan baz aa ve madeni e yalar dagzden geirmi bulunuyorum. Miss. Dorothy E. Miner ltfederek bana,1 6


25/64

son derece nadir Iran mlek i lerini gsterdi ki, tahminime gre haki-katen nadir e ya idiler. yle ki e yalar, yer bulunarak mnasip bir ekildetertip ve te hir edilmek zere bodrumda muhafaza edilmektedirler,K sacas , burada grm oluum eylerden yaln z birka n zikretmioldum. Fakat bu galeriye yapt m ziyareti tafsilth olarak ileride yaza-ca m.

17


26/64

MASSACHUSETTSBoston Umumi Ktphanesi.Bu ok muazzam bina, yksek granit bir platformun zerinde bulun-maktad r. Copley meydan n n bat ucunda yer almaktad r. Boston'dakald m esnada bir ak am, ikamet ettiim Vondome oteline yak n olanbu byk kitap saray na kadar yrdm. Mamafih daha nce herhangibir yerde basit ekilde olsa bile buraya at f yap lmad iin, arka aitherhangi bir yazma ile kar la ma midim yoktu. Ktphanenin ikincikat na kt m. Ktphanenin geni salonlar n n kitaplarla dolu olmas benim, nadir kitap blm k sm n idare eden Miss. Ethen M. Oldham'aburada baz slmi malzemenin olup olmad n sormama sebep oldu.ok nazikne bir ara t rmadan sonra, Ekber'in saltanat s ras nda, dahasonra Hindistan'da Abdurrahim Han-1 Hnan' n hizmetinde bulunanHerat'l Abdurrahim tarafindan oo8 /1599 da yaz lm farsa nestalikbir k tay bana gsterdi. Acaib'l-mahlkat ve Garaib'l Meccudat Oh kitab n928/ 522 de yaz lm bir nshas ; Nizami'nin Hamse'sinin yazma birnshas 928/1522 tarihinde rne hur hattat Maksut taraf ndan nestalikyaz s ile istinsah edilmi tir. Bu nsha ok gzel minyatrlerle bezen-mi tir. Zannediyorum ki Boston'da, burada oldu u gibi etiketlenmi arksanat na ait ok gzel kolleksiyonlar haiz bir ok enstitler mevcuttur.Yukar da i aret edilen Boston Umumi Ktphanesi'ndeki kalemler hak-

k nda olduu gibi, burada, arka ait malzeme bulunmas midi yoktur eklinde cahilane bir tahminden sonra onlar da ortaya kabilir. Yegneolan eylere merakl olmak ve onlar umuma bir miras olarak b rakmak,Amerikan insanl ksever fantezisine daima uygun olagelmi bir durumdur.Harvard niversitesi Semitik Mzesi, Cambridge, Mass.Harvard niversitesi yak n nda bulunan bu mze, Arap, Arami,Asurlular, Babilliler, Yahudi ve Fenikelilerin tarih ve sanatlar yla ilgili

kolleksiyonlar iinde bulundurmaktad r. Filistin kolleksiyonu Kubbet'us-Sahra'n n, modern binalar yla beraber bir modelini ihtiva etmekte, Heredosve Jpiter kiliselerinin 193 de Berlin'li Dr. Kanard Schink taraf ndanyap lm maketleri, bu eski merkezlerin hakiki yerle imleri hakk nda bilgi1 8


27/64

edinmek istiyenler iin dikkati ekecek k ymettedirler. Dier tahminimaketler, Suleyman' n ad r ve mbedini ihtiva etmektedir. Orada,Kur'an- Kerim'in bir Boston'lu taraf ndan 912 de Filipinler'den getiri-lerek mzeye hediye edilmi gayet sanatkrane yaz l bir nshas n dagrm tm. zerindeki yaz bize eserin tarihesi hakk nda bilgi ver-mektedir.

Boston Gzel Sanatlar Mzesi.New York'taki Metropolitan' dan sonra bu mze, di er mzeleraras nda ba ta gelmektedir denilebilir. Bu stnlk hem nazara k ymetve hem de iindeki maddelerin keyfiyetinden ileri gelmektedir. Bu mze,M s r, Yunan, Roman sanatlar n n orijinal kolleksiyonlar ve gze arpandeerleri olan dokuma sanat eserlerile 1810 da meydana gelmi tir. Orta

a larda, bat da spanya'dan ba layarak douda Endonezya ve in s n r-lar na kadar yer alan lkelerde imparatorluklar kurmu bulunan bumemleketlerin te hir edilebilecek e yalar n , burada bizi alkadar edenislmi kolleksiyonlarda bulmaktay z. Keza Mezopotamya, Iran, Suriye,Trkiye, M s r'dan da e itli sanatlara ait nemli rnekler bulunmaktad r. lk slam yazmalar aras nda, imdi arapa tercmesi bilinen, t ptatedavi iin kullan lan maddelere ait ,asl Yunanca olan Materia Medica'adl kitab da bulmaktay z. Abdullah bn Fadl taraf ndan 6 9/ 223deistinsah edilmi ve resimlendirilmi tir. Bu me hur yazman n yapraklar

birok kolleksiyonlara da lm haldedi . Bunlar Stockholm'de FruherSammlung Martine, Berlin'de Sammlung Sarre, Fogg Sanat Mzesinde,A. Stoclet Kolleksiyonlar nda ve iki yaprak da burada Boston mzesindebulunmaktad r. Bu yapraklar zerinde tasvir edilmi olan minyatrler,iyi sslenmi mutfak tak mlar n ve ah slar n elbiselerini aksettirrnekte-dirler. Burada bunlar n resimlendirilmeleri, Badat resim ekolnn terkipzelli ini tetkik etmek iin bize byk bir f rsat vermektedir. XIV. asr nbu gzel minyatrleri aras nda, 735/1354 tarihini ta yan bir minyatr,mekanik aletlere ait bir yazmada bulunmakta ve bir su saatini gster-mektedir. Ayn ekilde Mool Timur ve Safevi slleleri resim sanat-lar na ait minyatrler aras nda, hakikaten e siz nmuneleri te kil edenleride bulunmaktad r. Terkip ve boyamada dorudan doruya bir tesirgsteren baz minyatrler de vard r. nce Boston mzesinde e siz nnn -neler olarak gsterilen e itli eserlerde bulunan bir dn sahnesi gibi.Birok gzel ve nadir yaz rneklerini de burada bulmaktay z. Onlar nbir k sm, hfi yaz l Kuran- Kerim yazmalar ndan baz yapraklard r.Bunlar n, Halife Me'mun taraf ndan Me hed camiine hediye edilmi olmalar ihtimali mevcuttur. Dr. Eric Schroeder Bedi el yaz s nedir?"What Was the Badi' Script?" ba l ile bir monografi yazm t r ve en okbu mzedeki Kur'an- Kerim yazma kolleksiyonlar n n ba k s mlarma

1 9


28/64

dayanm t r (Ars Islamica Vol: IV. pp. 232-248). Kur'an- Kerimin birnshas 992/1584 de Muhammed A a bn Abdu'l-Muhsin taraf ndanyaz lm t r. Kur'an- Kerimin son k smn n ba ka bir yazmas , Abdullah bn Ahmed ibn Fazlullah taraf ndan 939/1532 de Mera a'da, ok sanat-krane tezhib edilmi ve yaz lm t r. Hilli'nin iirlerinden mrekkep okgzel minyatrleri olan bir yazma 953/1546 tarihini ta maktad r. HeftManzar' n ok gzel minyatrleri ihtiva eden bir nshas Devlet Muham-med taraf ndan yaz lm t r. Bu mzenin mecmuas (XXIX, 1931, p.72) bronzdan yap lm bir anahtar n resmini ihtiva etmektedir. Anah-tar n sap , oymal ve kabartmal eritlerden mrekkep olup, SultanMuhammed Hdabend (x 578-1587)in ad oraya hakkedilmi tir BuradaR za bn Ali'nin imzas ve 988/158o tarihi de grlmektedir. (sayfa 405).Keza, dokumalar blm bak m ndan bu mze ok zengindir. XVI.as r ran' na ait bil kadife kuma ta atl avc lar n refakatindeki yayala gsteren resimlerin ok gzel oldu unu sylemek bile kfidir. Tekerrriinde figrlerin da t lmas , kenarlar n klmesine, dekorasyonun dadevaml olmas na yard m etmi tir. Ba ka kadife nmunelerinin bulunmas mmkndr, fakat bu ekildeki motifleri haiz olan ok az bulunur. e itligeometrik ekillerden meydana gelmi y ld zlara uyacak bir resim e it-lili i iinde, muhtelif duvar inileri yer alniaktad r. Onlar X. as rla XVII.as r aras nda bulunmaktad rlar ve ktifi ve ba ka dekoratif yaz e itleriyleyaz lm olan mukaddes metinlerin yaz lar aras nda ok enteresan birba vazifesi grmektedirler. Bir yumurta eklinde, alt n kakmah, eliktenmamul, glsuyu serpmee mahsus nadir kaplar vard r. Burada ortas nave kenarlar n n iine kalemle ld fi bir yaz i lenmi , Seluk devrine aitgm bir tepsi de vard r. Yaz yledir: "ahane Sultan Azudu'ZI-dinAlparslan hazretlerine bir hediyedir, 'Allah hkmdarl n uzun etsin.Btn evli kad nlar n ba tac mesabesinde olan muhte em Melike Han miin yap lmas emir buyuruldu ve Hasan El-Kas m taraf ndan 459/166da yap ld ." Alparslan, ran'daki Byk Seluklu hkmdarlar ndan biriidi. Mermer mezar ta na Kur'an- Kerimin yetleri kabartma olarakhakkedilmi tir. Kenarlar Idi ve nesih yaz e idi ile sslenrni tir. AyetlerAllah Teal'mn ve ebedi hayat n varl n , O'nun ba lama ve merha-metini beyan eder. lenin ad i kemere yaz lm , fakat zamanla a m-m t r. Alttaki sat rda ise: "O, 5334138 senesinin Muharrem (Eyll)ay nda lm tr. Bu eser Hrremli Ebu'l-Kas m taraf ndan yap lm t r"ifadesi grlmektedir. Bu mzenin Rajput ve Mo ol resim ekollerine-ki burada hindi deniliyor- ait kolleksiyonlar ok poplerdir. MteveffaD . A. Coomaraswamy bunlar hakk nda bir hayli incelemelerde bulun-mu tur.Mzenin, kolleksiyonlar n e itli cephelerine gre muhtelif ne riyat bulunmaktad r.20


29/64

Cambridge, Harvard niversitesi Houghton Ktphanesi.Harvard niversitesi camias iindeki Widener Ktphanesi, aras-t rma al malar yapan alimler ve talebelerin byk bir merkezidir.

Harvard, y llar boyunca, dnyadaki hibir nivgrsitenir e it olam yaca bir ktphane sistemini kurmu tur. Hakikatte, geni lik bak m ndansadece Kongre Ktphanesi, Londra British Museum ve Paris Bibliothe-que National gibi messese buray gemi tir. niversite ktphanesininbir paras olan Houghton Ktphanesinde nadir kitaplar bulunmakta-d rlar. lk bas mlar, ok k ymetli yazmalar ve 50o y l ndan nce bast r l-m kitaplar, kitap sevenlerin, kolleksiyon yapanlar n ve alimlerin ho unagitmektedir. Houghton ktphanesinde air Muizzi'nin Divan' m ve baz dier yazmalar tetkik ettim; onlar n fotoraflar n ektim. Burada "Ms-lman Minyatr Ressaml n n lk Nmuneleri" ba l alt nda, onlarhakk nda bilgi verdim. Bu ktphanede, Islam yaz sanat tarihi ara t r-malar nda e siz ve ok ehemmiyetli buldu um dier baz yazmalara daba vurdum. Onlar burada anlataca m: ok garip bir nesihle yaz lm Kur'an- Kerim. Bu nsha belki Bat Cezayir'de yaz lm t r V. hicrias rda yaz lm olduunu. zannediyorum. Arapa yazma bir eser, sonsayfas nda belirtildi ine gre Muhammed bn Osman bn Muhammed bn Kamer el-Mukani tarafindan, Konya ehrinde 649/1251 senesiCemaziyelahir ar amba gn ikindi vakti yaz lmas tamamlanm t r.phesiz bu devir, Kk-Asya . tarihinin Seluklu devrine rastiamaktad r.Bu kitap, ba ka hibir yerde bulunmayan baz yaz zelliklerini havibulunmaktad r. 755/1355 y l Zilkade ay n n ortalar nda yaz lmas tamam-lanm , cildi ve yaz s de i ik bir ekilde olan bir Kur'an- Kerim mevcuttur.Son iki sayfas nesih tarz yaz hd r. Alt nh ve zengin renkli dikdrtgentipindeki ssleriyle ok nemlidir. Sonra, hakikaten nemli olan ve nestalikyaz ile yaz lm eserler gelmektedir. erefd-din el-Buhari'nin Nam-i Hakadli kitab n n yazmas Heratta 9o5/1499 da Sultan Ali Me hedi tarafindanok gzel bir nestalik tarz ile yaz lm t r. Kitab n ba ndaki iki yaprakta,imparator Cihangir ve ahcihan' n kendi kalemlerinden imzalar vektphane mdrlerinin muhtelif mhrleri. bulunmaktad r. Bu kay t-lardan bu nemli yazmamn, Mool imp atorlarm n kraliyet ktphanesineait olduunu anlamaktay z. Fakat burada zikredilmesi daha ok gerekliolan eser, Ali el-Hseyni tarafindan o lu Muhammed Bak r iin Herat'ta933/1526 y l nda ok gzel bir nestalik ile yazd listan'd r. BuradaPhiladelphia Genel Kitapl ad alt nda ayn Mir Ali'nin o lu Muham-med Bak r' n 791 tarihli bir yazmas n zikretmi tim. Bu, Mir Ali'ninin zas m de i ik ekillerde kullanm olduunu gstermektedir. Esasenbaba ve oulun ikisi de nestalik yaz n n byk statlar . idiler. Bu tarz nme 'alesini devaml yakacak, ok say da talebeler de yeti tirmi lerdir.

21


30/64

K sacas nestalik yaz s konusunda Houghton ktphanesindeki bu rnek-ler byk bir bo luu doldurduklar ndan, byk nemi haiz bulunmak-tad rlar.Cambridge, Fogg Sanat Mzesi.Buna Harvard niversitesi Mzesi de denilebilir. nceleri niversitetalebeleri iin kullan lm , bundan ba ka sanat kurslar na tahsis edilmi olup, imdi mze btn halk n istifadesine arzolunmu tur. ok gzel bir

slam minyatrleri kolleksiyonu vard r. Bir talih eseri olarak, bu mzenin,benim kendi sahamla ilgili ark blmn, buran n Islam sanatlar k sm mdr Dr. Eric Schroeder'le beraber gezmi bulunuyorum. Dr. Schro-eder bir mddet nce "Fogg Sanat Mzesindeki Iran Minyatrleri" adl birkitap yay nlam t r Bu bak mdan en eski nmuneler, daha nce BostonMzesi hakk nda bilgi verirken bahsettiimiz 619/ 223 tarihinde, Ab-dullah Ibn Fazl taraf ndan resimlendirilen Dioscorides'in Materia-Medicaadl kitab n n iki yapra ve ehnatne'nin XIV.' asra ait sayfalar d r. Dr.Schroeder, bu mzedeki Iran minyatrlerini ilk olarak tamamen yeni birtarzda izah etme denemesine giri mNtir. Mukaddimesinde yle sylyor:"Bir katalog olarak ba lanm olan bu kitap, zaruri olarak Iran minyatrtarihinin genel bir izah n vermek durumuna geldi. O, ayn zamanda,bu resimlerin yap lmas na sebep olan artlar anlatabilmek midiyle, za-man n, tarihi durumunu da iine alm t r..." , Yazar, minyatrleri tekerteker ele al yor ve onlar tavsif ediyor, sonra kendi arzusuna gre, onlar ,muayyen bir sanatkra ve hadiseye atfediyor. Mesela ilk minyatr: arapdken mekanik bir figr: O, "Minyatr, normal bir kalem hnerindenba ka bir ey gstermiyor; Muhammed Ilmi Ahmed'in eseri olabilir.Ona ait de ilse, eser, Kahire'de 1354 y l nda al makta bulunan birsanatkar n eseri olabilir. uras bir hakikattir ki, bu minyatrlerin, tarihihadiselerle byk ilgileri bulunmaktad r..." diyor. Fakat biz, ancak,kendileri byle delilleri gsterdiklerinde veya resmin mahiyetini a klayanbaz eylerin onlar n zerinde yaz l olmalar halinde, onlar vesika olarakkabul edebiliriz. Aksi halde onlar , iddiam z teyid eden muayyen birbilgi olmaks z n, herhangi bir sanatkra veya hdiseye atfetmeye hakk m zyoktur. phesiz Dr. Schroeder'in kitab nda takdim etti i minyatrler,ok yksek bir sanat eseridir. Herhangi bir delil olmaks z n, onlar herhangibir sanatkra veya bir hdiseye atfetmek hakk m z n olduunu kabuledecek olursak, ba kalar da ayn yoldan giderek, istedikleri gibi hareketetmek hakk na sahip olacaklard r ki, bu durumlarda bunun, tamamenmmkn olduunu zannediyorum. Bu minyatrlerin tetkikini, bizzatonlar n, kabule ayan herhangi bir izah' ima etmeleri veya o izah' destek-leyecek herhangi bir metni ihtiva etmeleri s n r ile tandit etmemiz gerek-lidir, diye d nyorum. nk, bir sanat nmunesinin estetik loymeti,22


31/64

iadma onu takdir edenin kendi ahsi gr ne tabidir ve onu arzusunauygun ekilde ifade eder.Boston Isabella Stewart Gardner MzesiBu mze, 1924 de vasiyet yoluyla, umumi bir ktphane olarak ku-rulmu tur. Kurucusu taraf ndan te kil edilmi , me hur tablolar, heykeller,dokuma eserleri, renkli cam e ya, mefru at ve dier sanat eserlerindenibaret bir kolleksiyon, talyan slublu bir binada muhafaza edilmektedir.Fakat, sanat eserlerinin btn e itleri ile dolu olduunu hemen bir bak taanlamak mmkndr. Mamafih Mrs. Gardner'in tercihi ba l ca talyanRnesans eserlerinden olmu tur. Rubens'in dnyadaki en gzel resim diye

vas fland rd , Titian' n Rape of Europe adl eseri bunlar n bir rne idir.Ars Islamica (cild, XI-XII) da, islm sanat ve yaz s ile u ra anlarca azbilinen, "Boston Gardner Muzesinde Timur devrine ait bir mezar ta "konusunda, resimli bir notu ihtiva eden bir yaz neredilmi tir. K alkerveya mermer olan, koyu kur uni renkteki bu ta , kabartmal ve ssl kfive nesih tarz nda yaz lm bir kitabeyi ihtiva etmektedir. Mr. Helmetvon Errfa yapt a klamada, "ta zerindeki tezyinat, Islam sanat naa ina bir kimseye, imdi New York Metropolitian Mzesin'deki Hokand'-dan getirilmi me hur oymal kap y hat rlatacakt r," demektedir. Afga-nistan'da Herat yak n nda bulunan, Hoca Abdullah Ensari'nin trbesin-deki bir mezar ta ile buradaki mezar ta aras nda, daha yak n bir muka-yese yap labilir. Bunlar birbirine okadar ok benziyorlar ki, sanki iki me-zar ta ayni i ili in eseridir. Bunlar, Glidden ve Miles taraf ndan okun-mu lard r. zerlerinde ne tarih ne de ah s ismi vard r. Fakat onlar n,ta oymac l n n en gzel rnekleri olduunu da inkar etmee hi imknyoktur.

23


32/64

MICHIGAN

Detroit Sanat Enstits.1885 de Detroit Sanat Mzesi olarak kurulmu tur. Daimi kolleks -yonlar, tarih ncesi devrinden bu gne kadarki sanat tarihini tamamentemsil etmektedir. Bu mze Detroit'li zenginlerin fiili yard mlar sayesindemeydana gelmi tir. nemli sergiler M s r, Grek, Romen, in, Japon, Hind,Bizans, Mslman, Gotik, Rnesans ve Modern sanat eserlerinden mey-dana gelir. Dokuma kolleksiyonu, yak n Dou i iliinin mkemmel r-neklerini iine almakla be aber, zellikle slm, Ortaa devrinin birok gzel dokuma nmunelerini ihtiva etmektedir. Ilgi ekici bir okblmler aras nda baz nadir ya zmalar da bulunmaktad r. Bunlar ok

gzel minyatrler ve tezhiplerle fazlaca sslenmi tir. 13 May s 1957 deAnn Arbor, Michigan niversitesinden Prof. Max Loehr'in refakatindebu mzede bir aheserin a l merasiminde haz r bulunmak erefine nailolduumdan dolay ok memnunum. Eser, Andrea del Verroccio ve Leo-nardo da Vinci'nin " ki melekle birlikte tap nma" adl tablolar olup,resmin s hhati hakk nda e itli gr ler olmas na ramen, enstitce birsre nce, sanat al malar n te vik amac ile 250.00o dolar mukabilindeelde edilmi tir.ini k smnda slam mamult baz tak mlar vard r. zerinde maviharfli arapa yaz s ve mineli dekorasyonu bulunan cam bir i ede, Ye-menin Beni-Resul slalesinin 4. hkmdar olan Davud bn Yusuf bnmer'in ismi de bulunmaktad r.Baz slm kltr ve sanat eserleri de burada an lmaya deer: Birift kap , vernikli tahtadan olup XVII. asra ait; 1616 tarihli ve R zaAbbasi imzal vernikli ve resimli ayna mahfazas ; 12 k eli, alt n vegm kaplamal pirinten mamul bir kutu, XIV. as r Timur devrineaittir. Oymal amdan XI - XII. asra ait; Tomar halinde telle i lenmi

tezyinat ve yaz lar muhtevi alt n kol, XIV. asra ait. Ayr ca XVI. asraait, zerinde ku ty desenli hayvanlar bulunan ipek dokuma hah;kenar kfi yaz l , XII. as r Rey mamult , koyu mavi renkli ipek kuma .24


33/64

Michigan niversitesi, Ann Arbor.Michigan niversitesi 18o7 de Detroit'de vcut bulmu , fakat 1837de Ann Arbor'da yerle mi tir. Bugn niversite sitesi 263 hektarl k bir

araziyi i gal etmektedir. niversitenin ktphane sistemi, bir umumiktphane ve onun dallar olarak mteaddit blmlerin ktphaneleriniiine alacak ekildedir. Tahminime gre, bugn kitap kolleksiyonlar 2.352.00o cildin zerindedir. Mzelerin durumlar da ktphanelerinkinebenzemektedir. e itli al ma ve ara t rma kollar na ait / mzeler, niversitesitesinin mteaddit binalar nda yer almaktad rlar. Geni arkeoloji kollek-siyonlar ndan mte ekkil Kelsey mzesi daha ok eski Akdeniz dnyas ndan,Italya'dan ve Yunanistan'da n gelme eserlere sahiptir. K pti ve slamidokuma eserlerinden mrekkep Elsberg kolleksiyonu, Orta Do udakidokuma endstrisinin geli mesiyle ilgilendiimizden bizce ok nemlibulunmaktad r. Burada slam dokuma sanat n n yegne vasf n haiz ilkrneklerini m ahede etti imde, bu eserlerin dekoratif ekillerinde kafikarakterlerle dokunmu olan koptik tesirler a ka kendini gstermektedir.Bu niversitede Yak n Dounun tarih ve medeniyeti hakk nda derslerverilmektedir. Bu konular, Yak n Dou Mslman milletlerinin ba lang -c ndan, Osmanl Imparatorluunun ba lang c na kadar yer alan siyasi,dini ve kltrel geli meyi iine almaktad r. Bundan ba ka; Ann Arbor,Michigan niversitesi matbaas , 1934 de, Ars Islamic ( slam Sanatlar )ismi alt nda, alt ayl k bir mecmuan n ne redilmesini zerine alm t r ki,bu hareket gazetecilik sahas nda tam bir yenilik idi. Bir Trk olan ilkne riyat mdr mteveffa Dr. Ago Mehrut Ogles'in u szlerinden deanla laca gibi, mecmua btnyle ve sadece, temiz bir maksat ve gayeile slam sanatlar na hasredilmi ti: "Bu mecmuan n na irleri olan, IslamSanatlar Ara t rma SeMineri, Michigan niversitesi Gzel SanatlarBlm ve Detroit Sanat Enstitsnn ba l ca amac , slam Sanat ara -t rmalar = ilerletilmesi iin, nayak olmakt r." Dnyan n her taraf ndan,birok sanat otoritesince bu biricik mecmua yoluyla yap lan stdnegayretler ile hrmete lay k hizmetlerin, bir gn tek ba na byk birmracaat eseri halini alaca n anl yorum. 1954 den beri bu mecmua,Islam Sanatlar ismini b rakarak ark Sanatlar (Ars Orientalis) isminialm bulunuyor. Bu mecmuan n ne riyat mdr Dr. Richard Etting-hausenle Freer Sanat Galerisinde, islam Gzel Sanatlar ile ilgili e itlimeseleleri mnaka a etmek f rsat n elde ettim. Burada unu zikretmeyikendime bir vazife saymaktay m ki, halen bu Freer Galerisi bu husustahakikaten byk bir hrete ula m t r Zira ark sanatlar iin, buras ,Washington'da bir merkez olarak kabul edilmektedir. Bundan ba kagreceiz ki, Freer Galerisi, burada i aret edildii gibi ilk nce, bykbir slam sanat eserleri kolleksiyonuna sahip olan, Detroitli bir kimse

2 5


34/64

taraf ndan kurulmu tur. Dr. Richard Ettinghausen'in halefi Dr. OlegGrabar, Michigan niversitesinde Orta Do u tarihi ve kltr profesrolup bu eserlerin korunmas nda elinden geleni yapmaktad r. niversitektphanesinde, Dr. Grabar' n yard m sayesinde, muhtelif slm yazma-lar n' tetkik etmi bulunuyorum. Bu kolleksiyon her ne kadar, henz okbyk de ilse de yine olduka nemli baz seriler buldum. Mihr u M teriadl eserin minyatrl bir nshas n Mn'imddin'in o lu Naimddin,Auhdi'de 933 de yazm t r. Tahminime gre, Naimddin'in babas hak-k nda sahip olduumuz yegne malmat budur. Miss Guest, "iraz ResimSanat " adl eserinde mnaka as n yapm olduu zere, o, irazl idi.Emir Hsrev'in eseri ise, tezhipi Sadrddin'in o lu Mr idddin taraf n-dan yaz lm t r. Michigan niversitesi kolleksiyonu, zerleri XII. as r n ilkyar s tarihlerini ve kfi yaz lar havi, Fat miler'e ait aa oyma eserleri deiinde bulundurmaktad r.Bu ok k ymetli ne riya t, slam gzel sanatlar bak m ndan, hakikatenok lzumlu olup, bilhassa onun XV. ve XVI. ciltleri ve Ars Orientalisinyeni serileri, Amerika'daki Islam sanat eserleri kolleksiyonlariylegeni bilgileri iine ald klar iin, dikkatli bir al ma istemektedirler.

26


35/64

MISSOURIMissouri, Kansas City ve St. Louis Mzeleri.Missouri devletinde, Kansas City ve St. Louis mzeleri ok mstesnabir yer i gal ederler. 'zellikle, M s r, Iran, Japon eserlerine ait kollek-

siyonlar olmak zere, sanat n btn dallar na ait birok eserleri sinelerindebar nd r rlar. Islm devrine ait Iran kilimleri de vard r. St. Louis ehirSanat Mzesi dokuma eserleri blmnde, arabeskleri ve arma eklindetanzim edilmi hayvanlar bulunan ipek kuma paralar n ; Kk Asyamen eli, kfi yaz dan mlhem el eklindeki k eli motiflerle tezyin edilmikenarlar olan, Trk i i madalyonlu seccadeyi; XV. asra ait, Ispanyol-Moresk blmeli seccadesini m ahede ettim. St. Louis ehit Sanat Mze-cinin yak nda elde ettii Hind minyatrleri aras nda, Babr' takip edenilk drt imparatorun portrelerini temsil eden, drt resim bilhassa alkaekicidir. Bunlar n her biri, kompozisyon bak m ndan ayr ayr d r. Portreler u ah slara aittir: Hmayun (153o-39 ve 1555-56), onun o lu Ekber(1556-1605), Ekber'in olu ve byk bir sanat hamisi Cihangir (165-37),ve yine bir sanat hamisi olan, Cihangir'in o lu ah Cihan (1628-58).Chicago'da mnte ir, Yak n Dou Tetkikleri Dergisinde (1956) Mr.Alvan C. Eastman bu resimler hakk nda bir makale yazm t r.Kansas City'de, William Rockhill Nelson Galerisi, k rm z renklive cillanm , s rl beyaz sat hl bazi seramik rneklerini de ihtiva eder.zerinde kabartmal kfi dekoratif yaz lar olan, XIII. as rda Ni apur'dayap lm bir testi; parlak s rh bir tabak; ah Abbas devrine ait alt n sar s zeminli ve Aa Mahmud imzal ipek hal lar; Islm n ilk devirlerine aitbaz mlekilik rnekleri _gibi.


36/64

NEW JERSEYPrinceton niversitesi Ktphanesi Garrett Kolleksiyonu.Princeton niversitesi Ktphanesindeki Garrett Kolleksiyonu, baz

e siz ve nadir eserleri ihtiva etmesinden dolay me hur olmu tur. Bukolleksiyon, Princeton niversitesinin bir mtevellisi olan, Baltimo e'luMr. Robert Garrett'e aittir. Amerikan Oriental Cemiyetinin 167. toplan-t s n n, 24-26 nisan 1957 tarihleri aras nda, Princeton'da yap lmas mna-sebetile, ktphanedeki bu kolleksiyonun beni alkadar eden yazmalar ntetkik imkan n buldum. Dr. A. Guillaume bu toplant da, buradaki Garrettkolleksiyonunun Yahuda blmndeki bir yazma ile ilgili ve Peygam-berlerin ifadelerindeki eytani De i tirmeler konusunda bir tebli ver-mi tir. Bahis mevzuu yazma al-Kurani (l. to /1697)nin kk bireseri olup, dorudan doruya Kur'an n 53. Sresindeki metinle ilgilidi .Zannediyorum ki Prof. Guillaume'nin burada bulmu olduu bu yazma,bu konuda telif edilmi tek eserdir. Bu kolleksiyonun 4.50o kadar Arapayazmadan meydana gelmi bir katalou, Prof. Philip K. Hille taraf ndantoplanm ve bas lm ise de dier blmler henz haz rlanmaktad r.ahsen ben bir sre nce, bu kolleksiyonda bulunan Zafername'nin, yeganeyazma nshas hakk nda Urdu dilinde bir yaz yazm t m. Bu kitaperefddin Ali Yezdi'nin olup, hicri 812 tarihinde Sultan Ebu-lGaziHseyin Mirza Baykara iin ir Ali taraf ndan yaz lm t r Bu kitap,Hindistan Mool imparatorlar n n ktphanelerinde, Ekber, Cihangir veah Cihan' n kendi imzalar n da ihtiva eden bir eser olarak kalm t r ki,bu hakikati kitab n son sayfas ispat etmektedir. Buradaki harikulademinyatrler, her ne kadar ismi resimler zerinde grnmyorsa da, hakl olarak Bihzad'a atfedilmektedir. Bunun zerine, Sir Thomas Arnold, birmonografi yazm t r. Bu kolleksiyonda, Emir Hsrev'in Ali el-Hseynitaraf ndan Herat'ta 93o h. de yaz lm manzum bir eseri de bulunmaktad r.Bu yazmada sekiz tane ok gzel minyatr bulunmaktad r. Hamse-Nizami'nin bir nshas , 20 evval 849/1445 de Eberkuh kasabas ndaka t tccar olup, "Ka'azi" diye an lan Mahmut bn Muhammed bnYusuf et-Tsteri taraf ndan yaz lm t r ehname'nin son sayfas n n bir28


37/64

yazmas , ok nemli baz bilgileri ihtiva etmektedir: Buhara'n n ktibiMir Kolangi'nin yeeni Mir Arab' n o lu Mir Mah' n eliyle Semerkant'daTalfik civar nda too9/1600 y l safer ay n n sonlar na doru tamamlan-m t r. Geni ebatda olup ekserisi Mo ol ekolne ait minyatrleri ve yaz rneklerini iine alan bir albm de, yine ok me hurdur ve iindekileriba ka hibir yerde elde etmek imkan yoktur. Bu albm, Mir Ali ileSultan Ali Me hedi'nin yaz rneklerini, "Valyet" imzas n veya ba kaimzalar ta yan baz minyatrleri, ah Devle ve eyh Ferid'in portre-lerini ihtiva etmektedir. Yapraklar n bir k sm hakikaten fevkalade olup,bir k sm da sahte gibi grnmektedir. Hamse-i Es efin de hakikaten oknadir bir yazmas bulunmaktad r. inde, R za Abbasi'nin slbundayap lm bir k s m minyatrler vard r ki, Herat'ta io54 h. de meydanagetirilmi tir. 1939 da Garrett kolleksiyonunun Farsa, Trke ve Hinde yaz-malar n n tavsifi Katalou ve Princeton niversitesi Ktphanesindeki B az Minya-trler adli kitap, Philip H. Hille'nin bir nszyle M. E. Maghadam veY. Aramjam taraf ndan ne redilmi tir. Bu kitap, en nemli resimli yaz-malar n tavsifini ihtiva etmektedir.

29


38/64

NEW YORK EHRINew York Pierpont Morgan Ktphanesi.Mteveffa Mr. J. Pierpont Morgan, 9o7 de kendi zel kolleksiyonunuumumun istifadesine arzetmi ve 'kolleksiyon bugn bu isimle an lan

ktphane haline gelmi tir. 29-33 East 36 th. Street. New York adresin-deki binas , zel olarak italyk Rnesans slbunda yap lan bu ktphaneye, bugn Bat dnyas n n sahip olduu en gzel mimari eserlerdenbir tanesi gzyle bak lmaktad r. Bu ktphane, her ne kadar Avrupalisanlar nda yaz lm , sslenmi ve resimlendirilmi eserlerin en gzellerinibar nd rmakta ise de, minyatrl ve tezhipli arapa ve farsa, nemlive ok nadir baz yazmalar da iinde bulundurmaktad r.Sanatkrane sslerle birlikte, kitap l n geli mesini inceleyen bil-ginler, burada kendi sahalariyle alkal pek ok malzeme bulabilecek-lerdir. nk bu ktphanedeki ba l ca kolleksiyonlar, M s r'a, EskiYunan'a ve ba kalar na ait papiruslar iine almaktad r. Ortaa veRnesans yazmalar VI. aAr ile XVI. as r aras na aittir. Bas lm kitaplar,Avrupa'da matbaan n ba lang c ( 45o)ndan, XX. asra kadar olan devrikaplar. Madeni kitap mahfazalar da dahil olmak zere, kitap ciltili iVIII. as rdan XX. asra, sanatkrlar taraf ndan yap lan ya l ve suluboyadan gayri sanat eserleri, XIV. as rdan XIX. asra kadar devametmektedir.

Dioscorides'in Materia Medica adl eserinin Yunanca ahane biryazmas , muhtemelen Istanbul'da Kostantin Posphyragenitus (912-959)zaman nda yaz lm t r. 385 varakl k, birok faydal minyatrleri ihtivaeden bir yazmad r. Minyatrlerin bir k sm ematik ve koyuca boyanm nadir ayn cinsten nebat ve hayvan sahnelerinden te ekkl etmektedir.Bunlar n yunanca izahlar ve arapa kar l klarm n Arap harfleriyle gsterilmi olmas bu ok nadir yazman n ya buna benzer arapa baz eser-lerin tercmesi olduu veya bunu meydana getiren sanatkr n bunlar nkar l klar na vak f bulunduu veyahut kendisinin bir Mslman olduukanaat m uyand rmaktad r.

bn Bahti u'nun arapa Menai? ul-Hayavan adl eserinin Abdul-Bedrtaraf ndan yap lan farsa bir tercmesi, Mool fatihleri namma30


39/64

yaz lm bilinen ilk yazmalardan birisidir. nsznde ifade edildi igibi bu kitap 295 - 13% y llar nda hkm srm olan, GazanHan'a hediye edilmi tir Tebriz yak n ndaki Maraga'da ems'd-Din bn Cacau'd-Din ez-Zushaki iin yaz lm t r 3oo y llar nda MevlanaHasan bn Mustafa, bu kitaba sahip olmu tur. Teknik bak mdan bu kitap,Mezopotamya veya Badat ekolne atfedilmi tir. Bu me hur yazmaIran-Mool ekolnn elde mevcut en eski rne idir. Yazma zerindebirok sanatkarlarm eme i vard r. Fakat ayn arapa Natu'l-Hayavan veMenafi (nr. 2784) eserinin Londra, British Museum'daki nshas n n resim-leriyle bunlar kar la t rd m zda, zaruri bir ilgi gryoruz. XIII. asraait Londra nshas daha tabii bir durumdad r. Ayn kitab n, me hur ikinshas daha vard r ama bunlar arapad r. Bunlardan birisi Paris MilliKtphane'sinde (MS Ar. 2782), di eri Princeton niversitesi Ktp-hanesi Robert Garrett kolleksiyonundad r (2038). Bununla beraber,Pierpont Morgan ktuphanesinde bulunan ve birok minyatrler ihtivaeden farsa yazn an n yegane nsha olduu ve hayvanlara ait tasvirlerikonu edindii bir gerektir. Dr. Richard Ettinghausen, Londra'da, Paris'teve Princeton'da bulunan arapa yazmalar n, Pierpont Morgan ktp-hanesindeki farsa Menafiu'l-Hayavan'dan tamamen ayr olduu kanaatin-dedir. Zaten farsa nshamr , takriben 1295 de kendisinden tercmeedilmi olduu dier bir arapa nshaya kadar gitti i a ikard r. Mamafih,memnuniyet veren bir olay da udur ki, bu yegane farsa nshaya ait,zerleri resimli yz kadar yaprak burada muhafaza edilmi tir. bn Bah-ti u'nun Menafiu'l-Hayavan' n n minyatrl bir yazmas ndan bir k s myapraklar, keza A. B. D. de Mrs. Cora Tunker Burned, Mrs. John D.Rockfeller ve H. Kevorkian kolleksiyonlar nda da bulunmaktachrlar.Astroloji ve kehanet konusunda, stanbulda 1582 y l nda haz rlanm olan Trke bir risale Mallali es-Saade ve Menabi-es-Siyade ad n ta maktave 'keza Pierpont Morgan ktt phanesinin byk bir servetini te kil et-mektedir. Ay e Sultan'a ithaf u ekildedir: "Dounun erefi ve han mefendisi, an ve asalet sahibi, mbeccel sultan, ltufkar, u urlu saltanat nharemlerinden birisi saltanat bahesinin hamisi, devlet ve izzet bahesiningl, ihti aml tac n k ymetli incisi, sadakat gerdanl n n parlak mcev-heri, Osmanl hanedan nin bu gzidesinin ktphar esine..."Ay e Sultan, he iz tesbit edilememi tir, fakat muhtemelen MuratIII'n hareminden bir han md . Minyatrler, mneccimli e ait gariphayallerdir. Bunlar , efsanevi acibeler ve t ls mlar yle birlikte e itli semaviyarat klar takip etmektedir. Byle Trk minyatrleri ok nadirdir.Pierpont Morgan ktphanesi mdr Miss. Meta ' Harreen'e okminnettar m. Kendileri ki: tphaoenin ahsi sahamla ilgili baz nemlikalemlerini bana nazik bir ekilde gsterdi ve yine bana bu me hur ktp-hanenin tarihiyle ilgili baz ne riyat da vermek ltfunda bulundu.

31


40/64

New York ehri, Metropolitan Sanat Mzesi.Bugn, bu mze btn A. B. Devletlerinde ok zel bir yer i galetmektedir. Sahip olduu yegane kolleksiyonlardan tr ona "standart

bir mze" ad n verebiliriz. 1870 y l nda kurulmu tur. imdi e itli kollek-siyonlar 5.00o y ll k bir zaman kaplamakta ve M s r, Babil, Asur, Yunan,Roma, Yak n ve Uzak Dou, Avrupa ve A. B. D. sanatlar n temsil et-mektedir. Bu eserler, mimariyi, heykelt ra l , resmi, matbuay , serami i,cam, aa ve madenden yap lm e yay dokuma sanatlar n , silahlar ve musiki aletlerini iine almaktad r.B rada, dorudan doruya slam sanatlariyle ilgilendi im iin, dahaok alkam, mzenin birinci kat ndaki Yak n ve Orta Dou Galerilerin-deki sanat eserlerine hasredilmi tir Bu blmn mdr Dr. Maurice

S. Dimand 1944 de " A Handbook of Muhammklan Art" ad yla ne retti ieserde, mnhas ran bu mzenin kolleksiyonlar n esas alm t r. Dr. Dimandbu kitab n n nsznde, u doru mtalay ileri srm t: "Bu kitab nilk bas m , 1930 da islm Dekoratif Sanatlar El Kitab d alt nda yap l -m t . O tarihten beri, Metropolitan mzesi slam eserleri kolleksiyonlar ,elde edilen ok say da nemli eserlerle ylesine zenginle mi tir ki, bugndnyan n en ileri gelen mzelerinden biri say lmaktad r..." Bu el kitab 13 blm iine almaktad r: Tarihi giri , 2 slam sanat n n men ei,3 Duvar ve minyatr ressaml , 4 Yaz sanat ve tezhip, 5 Kitapciltili i, 6 Ta ve al heykeltra l , 7 Aa oymac l , 8 Fildi i vekemik oymac l , 9 Maden i ili i, o inicilik, i Cam ve kristali ili i, 12- Dokumac l k, 13 Hal c l k. K sacas Dr. Dimand, bol resimliel kitab n n hemen hemen 35o sayfas n , ok beenilecek bir ekilde,mzenin kolleksiyonlar na hasretmi ve gzel sanatlar tarihinin btndevir ve merhalelerinin islami bir gr ten, mnaka as n yapmak iinmze d ndan da baz eserleri bulup kartm t r. Mamafih, burada i aretedilmesi gereken husus, yukar da ad geen el kitab n n bas lmas ndan,yani 1944 den sonra mzeye birok kolleksiyonlar n ilave edilmi olma-s d r. Bu kolleksiyonlar , mdr yard mc s Miss. Hannah E. McAllister'inrefakatinde burada tetkik ettim. Bir zamanlar ah Cihan albmnnbir blmn te kil eden, byk ebatda 4o minyatr imdi burada bulun-maktad r. Bunlar n ou Londra'da Chester A. Beatty kolleksiyonundad rve orada Sir Thomas Arnold ve Mr. J. V. S. Wilkinson'un idaresindene redilmi tir. Onun 9 yapra , Washington Freer Sanat Galerisi tarafin-dan elde edilmi tir. Metropolitan mzesinde bulunan bu yapraklar,Mool saray sanat n n en yksek derecesini temsil etmekte ve byk essamlarm, tezhipilerin ve hattatlar n bir k sm n n eserlerini ihtivaetmektedir. Bu sanatkrlar: A a Rza, Ebu'l-Hasan, Mansur, Murad,Manohar, Belchand, Govardhan, Nanah, Bichitr, Lalchand, Ha im,32


41/64

Bishandas, Padarath, Fathmohd, Chitarman ve Muhammed Alem'dir.ah Cihan' at zerinde gsteren bir portre, imparatorun ok gzel birresmi olup, Bhag tarafindan resmedildi i, zerindeki isimden anla l -maktad r. Tahminime gre bu da, ah Cihan' n albmnn bir paras nte kil etmekteydi. Mze bunu, Kevarkian kolleksiyonundan elde etmi tirBu minyatrler, ekseriyetle Mo ol saray na mensup ki ilerin portrelerinigstermektedir. Mesela onlar n bir k sm : Abdullah Han, elinde birAfganl n n ba n tutmakta olan Bahadur Jeng, nayet Han, Cemal HanKaraval, Abd'l-Halik, slam Han, Raca Sraj Sing Rathor, MuhabatHan, Rana Amar Sing'in olu Bhim Kanvar, Jodu Rai Dekani ve brahimAdil Han. uras bir gerektir ki, selefleri gibi bir sanat hamisi olan ahCihan' n hkmdarl nda, Mool mimarisi en yksek derecesine ula -m t r. zellikle mimari sahas nda Agra'daki Tac Mahal'in meydanagetirilmesiyle, bu sanat kendinden ncekilerin hepsini gemi tir. ahCihan' n sevgili e i olan Mmtaz Mahal'in hat ras iin beyaz mermerdenyap lan bu mezar an t, bugn sadece mimar; meziyetlerinden dolay ,dnyan n en stn eserlerinden birisi say lmaktad r. Mzenin son kazan-bn. aras nda Seluklulara ait oymal ve kabartmal tahta i leri, hakikatenok nadir rnekleri te kil etmektedir. Mamafih, bu mzede bulunan veel kitab nda bas lm olan sanat eserlerine sathi bir nazar atfetmek, onlar nbirok gzel tak mlar n n, hakikaten yegane eserler oldu unu ve bizimtarthimiz hakk ndaki ara t rmalarda birok bo luklar dolduracaklar ngsterecektir. Bunlar aras nda: spanya mami Medresesinin 1354 tarihliivi i li mihrab ; Memlkler devrine ait, zerlerinde tarihleri, sanatkar-lar n isimleri ve sahipleri yaz lm cami kandileri; Trk hkmdar KanuniSultan Sleyman (152o-1566)ln tu ras , nestalikin en gzel ekliyle,Ktip Ali el-Hseyni taraf ndan yaz lm , yaz sanat hakk ndaki birrisalenin mzehhep iki yapra . Teessf edilecek bir husus : Bu eser;ngeriye kalan blmnn, hibir yerde teferruat gsterilmemi olmas d r.Aksi takdirde hattatlar n hayatlar hakk ndaki tetkikimizde yolumuza kan birok glkleri zm olurdum. Birok resimli ve tezhipli yaz-malar aras nda, Nizami'nin Heft Peyker'inin 8 minyatrl bir yazmas bulunmaktad r. Bu kitab n son sayfas ok ilgi ekicidir. Ktip Ezhertarafindan g88 tarihinde yaz lm olduu burada belirtilmektedir. E erbu ha ttat, Ezher'i, me hur Sultan Ali Me hedrnin hocas ve MevlanaCafer'in talebesi olan ve 88o de Me hed'de len Mevlana ZahiruddinEzher olarak kabul edersek burada verilen g88 tarihi yanl olmak-tad r. Bence bu tarih, onun lm tarihini do ru olarak bilmeyen birkimse tarafindan bu hale konulmu olsa gerektir. Dikkatli bir al a t rma,bu hakikati ortaya koya cakt r. Bununla ber ,ber yazman n hakiki olduundahi phe yoktur. Bu yazma, imparator Ekber'in ktphanesinde kalm t r.Zira onu, ktphanecisi Muhib Ali, imparatora mtalaa etmesi iin

33


42/64

hediye etmi ti Bu olay Lahor'da hkmdar n tahta k n n 4o. y l ndaolmu tur. Bundan iki y l sonra, saray sanatkrlar atlyesi memuru tara-f ndan tekrar imparatorun dikkat nazar na arzedilmi tir. Bu memur,Ekber'in "Din-i Ilhi" ad verilen safla ma sisteminin drt merhalesinikabul eden bir mridi idi. Ekber'in saray nda Destan- Emir Hamza adlkitab yaz p resimleyen Hoca Abds-Samed'in o lu erif ve ktphaneciMuhib Ali'nin mhrleri burada bulunmaktad r. erif, Ekberin atlye-sinde al an bir memur idi. Yine ayn sayfadaki bir not, bu yazma=ilk nce Mn'im Han- Hann'a ait olduunu gstermekte ve stelik buyazma= ba tarafnda, dekoratif bir madalyon bulunmakta ve iinde,bize, bu kitab n Mn'im Han- Hann tarafindan Dnyan n Sahibine-ki bu tabirle Ekber'in kastedildi i mnas n anl yorum- hediye edildi ibelirtilmektedir. Onun , daha nceki hayat n izledi imizde, 961/1553 deKbil'de Prens Ekber'e mrebbi (atahk) tayin edilmi olduunu gr-mekteyiz. Bu olay Hmyun'un kaybetti i imparatorluu kazanmas ndanhefnen sonra olmu tur. Mn'im Han, hakiki meziyetlerinin kuvveti ileHan- Hann rtbesine ykselmi tir. Bu ah s, 983/1575 tarihinde lnceyekadar Ekber'in saray nda, ok aktif bir rol oynarn t r. Zannediyorum kionun lmnden sonra bu Heft Peyker yazmas , Ekber'in imparatorlukktphanesine intikal etmi ve oran n ktphanecisi tarafindan da La-hor'da imparator n 4o. y l dnmnde, yukar da i aret edildi i gibi,resmi mlkatta kendisine hediye edilmi tirNew York ehri, Amerika spanyol Cemiyeti.

Cemiyet, 1904 de, Ispanyol as lb halk n kltrn koruyacak birktphane ve mze kurmak gayesile tesis edilmi tir. Kitap ve sanat eserlerikolleksiyonlar , New York Amerikan Nmizmatik CeMiyeti binas biti- i indeki esas binada muhafaza edilmi tir. Yazma lariyle beraber, oo.000cildin zerinde kitap ihtiva eden ktphane, Ispanya ve Portekiz sanatlar ,tarihleri ve edebiyatlariyle ilgili ara t rmalar n nemli bir merkezidir.Keza, Ispanyol-Moresk tarihi ve kltr sahas nda da ktphane okzengindir. nk, ba ka hibir yerde bulunmayan birok nmunelerburada bulunmakta olup, bu zel konuda yaz yazmak isteyenler, mutlakabunlara dayanmak zorundad rlar.

Mze Kolleksiyonu.Fildi inden mamul, X. asra ait, spanyol-Moresk bir kutu zerine

hakkedilmi kad n resimleri -Kurtuba blgesindeki Medinetu'z-Zehra'danolu u ayr nemi haiz olmakla beraber- bu devrin bir sergisini te kiletmektedir. spanyol cilh lc lekili ir e ait eserler de 5o paray ge- nektedn'. Dokuma eserlerinden te hir edilenler, XIII. ve XIV. asra aitIspanyol-Moresk ipeklilerini, alt n ve gm yald z l kuma lar , XV. ve34


43/64

XVI. as rlarda yap lm kadife kuma lar takdim etmektedir. Amerikan- spanyol cemiyetinde muhafaza edilen, Islami kltre ait rneklere derastlamaktay z. Bunlar, zerlerinde kfi tura eklinde dekoratif yaz larve di er Arap yaz e itlerini de ta maktad r. Baz lar nda, sahiplerininve bunlar yapan sanatkrlarm isimleri ve yap l tarihleri bulunmakta,bir k sm nda da ba ka tarihi bilgiler verilmektedir.Bundan ba ka, Hristiyan-Gotik tarz ile, Islmi arabesk tarz n nbirbiriyle ok sanatkrane terkip edildi i ve bir zaman Baeza Katedralininmihrab na ait bulunan, baz do ramac l k rneklerini de burada gr-mekteyiz.Arapa mezar ta lar n ve Tuleytula .ve Sevilla'da yap lm duvarinilerini iinde bulunduran cemiyetin ikinci kat giri i, bat tarafta bulunanve daha sonraki devre ait kk ya l boya resimleri te hir eden bir odaya kmaktad r. Fakat bu k s m, esas n , 51 adet arapa yaz l ta n te kiletti i, Islam n eski zamanlama ait nemli bir kolleksiyonu ihtiva etmek-tedir. Bir istisnas ile, btn yaz serileri mezar ta lar ndan ibarettir.Onlar, hicri IV, V. ve VI. as r, mildi X, XI. ve XII. as rlara ait tarihlerita maktad rlar. En eski tarih 312/924, en son tarih ise 528/1133 dr.Bu ta lar, sylendi ine gre, spanya'mn Almaria ehrinden 1914 sene-sinde getirilmi tir. Buras , spanya'n n gneyindeki me hur ehirlerdenbirisidir. Mslmanlar, bu ehri ba lang tan itibaren ellerine geirmi -lerdir. spanya tarihinde, Mslman devleti Beni Nasr (1232-1492)zaman nda yine bu ehir, Kurtuba-Endls krall mn dou paras s n r nda, Malaga ve Kartagena aras ndaki sahil zerinde bulunmaktaidi. Araplar zaman nda bu ehir, spanya'n n en nemli Akdeniz liman idi. Kurtuba Halifeli inin y k lmas ndan sonra, devam eden bn Sumdihadl kk krall n (ro4 --rog ) da ba kenti bu ehir idi. Bu slleninidaresi alt nda, spanya'n n kltr merkezlerinden biri olarak geli enAlmeria, spanya-Moresk mezar sanat na iki zel tarz kazand rm t r.Birincisi, Almeria tarz , dieri de prizmatik mezar ta lar d r. Malzememermerdendir ve ekseriya kal n dilimli dik drtgen eklindedir. Kfitarz ndaki arapa yaz lar, oyma ve kabartma olarak yaz lm t r Bazdilimlerde, bordr ve yukar k s mlar asma dal veya bir zincir eklindekiyivlerle sslenmi tir. Bunlar zerindeki kfi yaz y her zaman okumakkolay olmamaktad r. Bu yaz lar Kur'an- Kerimden al nm t r.Bu yaz lar, tarih bak m ndan fazla bilgi vermemektedir. Zaten mezarkitabelerinden ve onlar n .yap l gayelerinden fazla bir ey beklemek dedoru deildir. Onlardan bir tanesi, bir k s m mahalli tarih bilgileriniihtiva etmektedir. Bu, bnSumdih sllesinden, XI. asr n sonundaVolenicia'n n hkmdar Gzi bn Tahliaf'in yeeni olan bir prensesinrnezar chr. Yaz bir vezire aittir. Bu mezar ta lar n n alt nda gml olanki ilerin, mreffeh tabakalarla yak nl bulunduu inkr edilemez, nk

35


44/64

fakir kimseler, byle lks mezar ta lar na ok zor sahip olabilirler. Bukimselerin bir k sm , kendilerinin eski Arap kabilelerinden geldiklerini deileri srmektedirler.New York ehri, Amerikan Nmizmatik Cemiyeti.Bu cemiyet, 1858 de madeni para ve malzemeyi toplamak, onlar korumak ve bunlar n tarihlerini ve ilgili dier konular ara t rmak ama-c yla kurulmu tur. Cemiyet, New York'un Manhattan blgesinin mesknk smndaki bir mzeyi ya atmaktad r. Cemiyetin brolar , kolleksiyonlar ve ktphanesi ayn yerde bulunmaktad r. Kolleksiyonlar ba lang lardanitibaren, modern alar model ve dekorlar na kadar, btn milletlerinve devirlerin madeni paralar n iine almaktad r Camli dolaplar ndanal nan semeler, bir sergi halinde te hir edilmektedir. Cemiyet, nmizmatik

notlar ve monografileri, meskkata ait literatr ve nmizma tik al -malar ne retmektedir. Bu cemiyet, btn keyfiyet ve kemiyet bak m-lar ndan, madeni paralarla u ra an benzeri kurumlardan ileri bir du-rumdad r.Bu cemiyeti ziyaretim s ras nda, slami para kolleksiyonlar ile okilgisi olan Dr. George C. Miles'le tan t r ld m. Bilhassa islami madeniparalar ba ta gelmek zere, bana, cemiyetin camla dolaplar= gstermekltfunda bulundu. slam hkmdarlar na ait ok nadir bir k s m madeniparay v.b. bana gsterdi. Not edilme e deer olanlar aras nda; GazneliMahmud'un, Lahor'un zaptedilmesini tamamhyarak bu isim yerineoraya Mahmudpur ad n vermesinden sonra, orada bast rm olduu para-lar zikredebiliriz. Bu madeni paralar, mutat lakaplanyla beraber, hali-fenin ve Mahmud'un isimlerini ta maktad r; el-Kadir Billah Yemin'ud-Devle Emin'l-Mlk Mahmud, darphane ismi; Mahmudpur ve 4.18 ve4.19 h. tarihleri.'Bu paralar n arka yzleri ve kenarlar , ayn isim ve lakap-lar ta makta ve devnagiri yaz tarz ile yaz lm bulunmaktad r. Dr.Miles yine bana, zerinde arapa harflar bulunan ve benim iin tamamenyeni olan, bir k s m cam a rl k llerini de gsterdi. stelik, sadecebu cemiyetin idarehenesinde elde edilebilen, ntnizmatiklerle ilgili baz nemli tak mlar burada tetkik etmek f rsat n buldum.Madeni paralar hakk nda, slam tarihi sahas ndaki birok eser-lerden Dr. George C. Miles'in iki eserini misal olarak verebiliriz; Nadirslam Madeni Paralar (Rare Islamic Coins) ve Rey Nmizmatik Tarihi ( Numis-matic History of Rayy) cemiyet tarafiriclan bas lm olup, slam milletleritarihi ile ilgili olanlara bilgi vermek iin burada zikredilme e deer kitap-lard r. O, ok kere bu ne riyat , Amerika Nmizmatik Cemiyeti kollek-siyonunda bulduu madeni sikkelere dayam t r. Rare Islamic Coins kita-b nda takdim etti i bir madeni para (77a) da unlar yaz l d r : DebalDarphanesi, Emevi devrine ait, tarih 85 h. senesi. Bu mmkn olabilir.36


45/64

Byk fethin bir neticesi olarak, Mslmanlar n byle bir yay lmayanail olmalar yla, Araplar, madeni par

amerika birleşik devletlerindeki İslam sanat eserleri kolleksiyonları

Documents