amersfoort pocket 1 september 2009 - educom … · zondag 13 september 2009 12.00 ... van...

A M E R S F O O R T P O C K E T 1

S E P T E M B E R 2 0 0 9

3

5

6

9 10 11

13

1516

17

18

20

19

22

25

232426

27

30

3135

3236

37

38

1

8

34

33

14

2

4

12

21

2829

VVV

Varend erfgoed

40

7

Stadsrin g Langestraa

t

Havik

Kamp

Zuid

sing

el

L.V.Kerkhof

't Zand

Muu

rhui

zen

Kortegracht

Langegracht

Hof

Station/VVV/W

agenwerkplaats

41, 42, 43

39

Pothstraat

St. Annastraat

R O U T E B I N N E N S T A D

zaterdag 12 september 2009 10.00 – 17.00 uurzondag 13 september 2009 12.00 – 17.00 uur

O P E N M O N U M E N T E N

1

Open Monument

alleen zaterdag open

alleen zondag open

zaterdag èn zondag open

muziek ook muziek op zondag

zaterdag èn zondag open + distributiepunt

in routebeschrijving

• • • route open monumentendag

1 Observantenklooster, Stadhuisplein 7

2 Rijksdienst Cultureel Erfgoed, Smallepad 5

- Kade Kunsthal, Smallepad 3Entree betalen, gratis rondleiding

- Varend Erfgoed, kade Kleine Koppel � pag. 5 -6

3 Koppelpoort, Kleine Spui/Grote Spui

- Verloop Oude Eem

4 Beiaardschool, Grote Spui 9-11

5 Brouwerij de Drie Ringen, Kleine Spui 18

6 Mannenzaal, Westsingel 47zaterdag+zondag: Levende geschiedenis v.a. 13 uur

7 Museum Flehite, Westsingel 50 Entree zaterdag gratis, zondag € 6,- incl. bezoek Mannenzaal. T/m 17 jaar: gratis

8 Elleboogkerk, Langegracht 36

9 Sint-Aegtenkapel, ’t Zand 37ook muziek op zondag

10 Sint-Franciscus Xaverius, ’t Zand 29ook muziek op zondag

11 Oud-Katholieke Kerk van de Heilige Georgius, ’t Zand 13

12 Joodse begraafplaats, Bloemendalsestraat

13 Muurhuizen 136

- Noordzijde Havik

- Leger des Heils, Havik 25

14 Havik 37

- Oude Stadhuis, Hof

15 Logement de Gaaper, Hof 39

16 Sint-Joriskerk, Hof 1

17 Appelmarkt, opgraving kapel

18 Hofje Armen de Poth, Sint-Rochuskapel, ingang Pothstraat ook muziek op zondag

- Stadsmuur Sint Annastraat

19 Winkelpand, Kamp 82

20 Coninckstraat 15, Logies de Tabaksplant

- Kamperbinnenpoort niet open

21 Secretarishuisje, Muurhuizen 107

22 Dieventoren, Muurhuizen 97

23 Monnikendam, Plantsoen-Zuid 2

24 Burgerweeshuis, Regentenkamer, Zuidsingel 25

25 Huis met de Paarse Ruiten, Zuidsingel 38

26 Museum Jacobs van den Hof, Zuidsingel 14

27 Muziekschool, ingang via brug Zuidsingel, uitgang via Muurhuizen

28 Voormalig St. Elizabeth-gasthuis, Muurhuizen 33

29 Synagoge, Drieringensteeg

30 Mondriaanhuis, Kortegracht 11

- Scherbierstraat

31 Evangelisch-Lutherse Kerk, Langestraat 61ook muziek op zondag

32 Grand Café Hemels, Langestraat 63

- Opstapplaats de Waterlijn, Krommestraat

33 Archeologisch Centrum, Langegracht 11

- Lieve Vrouwekerkhof

34 Onze-Lieve-Vrouwetoren, Lieve Vrouwekerkhof

35 Kapelhuis, Krankeledenstraat 11

36 Johanneskerk, Westsingel 30

37 Oude Stadhuis, Westsingel 43

38 Logegebouw Jacob van Campen,Van Persijnstraat 9

39 Nieuwe Kerk, Leusderweg

40 Wagenwerkplaats, Piet Mondriaanlaan

41 De Inham, Hamseweg 40, Hoogland

42 Sint Martinuskerk, Kerklaan 22, Hoogland

43 Kapel Coelhorst, Coelhorsterweg 35

2

Deze pocket, samengesteld voor de Open Monumentendag 2009, is een initiatief van UitgeverijEducom BV en kwam tot stand insamenwerking met de gemeenteAmersfoort en het comité OpenMonumentendag Amersfoort.

De Amersfoort Pocket is een uitgave van het Amersfoort Magazine.Jaargang 12 - nr. 1 - september 2009

Het comité Open Monumentendag is een samenwerkingsverband tussen VVV AmersfoortMuseum FlehiteGilde Amersfoortde NV Amersfoortse Maatschappij

tot StadsherstelUitgeverij Educom BVBureau KunsteducatieGemeente Amersfoort

Archief Eemland, Bureau Archeologie, Bureau Communicatie SOB, Bureau Monumentenzorg en Bureau Toerisme, Recreatie en Sport

In het comité hadden in 2009 zitting: R. Luchtenveld Wethouder Monumenten-

zorg en Archeologie, voorzitterJ. van Adrichem Gilde AmersfoortA.M.E. de Backer StadsherstelH. Beckers Gilde AmersfoortC. van den Braber restauratie-architectJ. van Brussel sponsoring

M.A. Cramer MonumentenzorgR.P.H. Diederiks Uitgeverij Educom BVL. Edelkoort Museum FlehiteR. Griede VVV AmersfoortH.M. Groenland ToerismeA. Groot KunsteducatieJ. Heukelom KunsteducatieF.M.E. Snieder ArcheologieD. Steenbeek Archief Eemland

Het Comité Open MonumentendagAmersfoort werd inhoudelijk enorganisatorisch ondersteund door de medewerkers van het gemeentelijkebureau monumentenzorg: A.L.M. Hovens, G.A. Keijzer, A.J. van der Veen en J.B. Vernhout.De dagelijkse organisatie van dit evenement was in handen van Rianne Griede (VVV) en Max Cramer(Monumentenzorg).

Hoofd- en eindredactieMax Cramer en Robert Diederiks

RedactieDit nummer werd samengesteld door het gemeentelijke bureau Monumenten-zorg. Tekstbijdragen werden ontvangenvan: Ko Blok, Cor van den Braber, Janneke van Brussel, Max Cramer, Lydia Edelkoord, Jos Heukelom, Sandra Hovens, Gerard Keijzer, Max Popma, Joke Sickmann, Sandra Siemers, Francien Snieder,Abe van der Veen en Ger Verzijde.

Afbeeldingen De foto's werden gemaakt door:Cor van den Braber, Max Cramer, Sandra Hovens, Tjeerd Jansen en Gerard Keijzer.

Met speciale dank aan: Archief Eemland voor het beschikbaar

stellen van het kaartmateriaalCor van den Braber voor het

schrijven van twee artikelen over historische kaarten

Alex de Jonge, afdeling Geo-informatie, die de routekaart heeft vervaardigd

Ko Blok en Ger Verzijde Varend ErfgoedCees van de Wetering en Max Popma

Stichting VeteranenbussenJoke Sickmann Stichting Industrieel

Erfgoed in de Stad Amersfoort

SponsorsDeze speciale uitgave werd mogelijk door een financiële bijdrage van de gemeente Amersfoort.Daarnaast werden bijdragen ontvangen van:Uitgeverij Educom BVNV Amersfoorse Maatschappij

tot StadsherstelLogement de GaaperVan de Burgt & StrooijHerik Rail

www.openmonumentendag.nl

Verkoopprijs € 5,00

C O L O F O N

is hoofdsponsor Open Monumentendag 2009.

Het thema van dit jaar ‘Op de Kaart’ past uitstekend bij Amers-foort. De markante Onze-Lieve-Vrouwetoren vormt sinds hetbegin van de 19de eeuw het nulpunt van de rijksdriehoeksmetingen is daarmee het cartografisch middelpunt van ons land.Amersfoort is in de loop der tijd vaak op kaart vastgelegd. Een opeenvolging van fraaie historische stadsplattegronden geeft een beeld van de ontwikkeling van de stad.Het Comité Open Monumentendag Amersfoort heeft ook dit jaarweer een aantrekkelijk programma opgesteld, waarbij de stads-geschiedenis aan de hand van historische kaarten wordt verteld.In deze pocket, een nieuwe uitgave van het AmersfoortMagazine, zijn de belangrijkste stadsplattegronden als naslag-werk samengebracht.

Het is duidelijk dat nauwkeurig onderzoek op grond van histori-sche kaarten veel toevoegt aan het verhaal over de geschiedenisvan de stad. Ook blijkt dat heel wat panden en objecten al ver-dwenen zijn, voordat de eerste kaartenmakers in Amersfoortde stad vastlegden. Archeologisch onderzoek heeft al veel overde oudste geschiedenis van de stad aan het licht gebracht,maar wel heel frappant was de ontdekking deze zomer van eenmiddeleeuwse kapel op de Appelmarkt, die noch van stadsplatte-

gronden, noch uit de archieven bekend is. In dit jubileumjaargaf het een extra historische dimensie aan de feestelijkheden. Het college heeft dan ook gezorgd dat deze opgraving ook tijdens de open monumentendagen door het Amersfoortsepubliek kon worden bezocht.Voor het eerst zijn in Amersfoort, ter gelegenheid van Amersfoort750, zowel zaterdag als zondagmiddag een groot aantal bijzon-dere monumenten opengesteld en bezoekers kunnen deelnemenaan excursies met historische bussen. Voor het eerst is er ditjaar ook aandacht voor het varend erfgoed. Een bezoek aan dehaven bij de Kleine Koppel is zeer de moeite waard. Daarnaastzijn activiteiten georganiseerd (zie pagina 5 - 11).

Ik wil u graag attenderen op www.amersfoortopdekaart.nlwaar u ook veel gegevens over dit boeiende onderwerp vindt.Bezoekers kunnen bijvoorbeeld oude stadsplattegronden overeen moderne kaart leggen. Daarnaast bevat de site een tijdlijnmet de hoofdpunten uit de geschiedenis van de stad eninteressante wandelingen die gedownload kunnen worden. U kunt ook zelf makkelijk historische informatie over een vooru belangrijke locatie toevoegen. Klik op ‘toevoegen’. De eerstevijf inzenders krijgen een foto naar keuze uit de beeldbank van Archief Eemland, digitaal of afdruk, cadeau. Vermeld bij uw tekst: code MD.

Ik wens u zowel tijdens deze Open Monumentendagen als daarna bij het bestuderen van deze pocket veel plezier!

Ruud LuchtenveldVoorzitter Comité Open Monumentendag AmersfoortWethouder Monumentenzorg en Archeologie

2009 is voor Amersfoort een bijzonder jaar. 750 jaar geleden kreeg Amersfoortstadsrechten en dat hebben wij het afgelopen half jaar met veel plezier gevierd. Wij zijn trots op onze mooie stad en daarom is het van betekenis dat de afsluitingvan Amersfoort 750 samenvalt met de 23ste aflevering van de open monumenten-dag. Veel Amersfoorters zullen op pad gaan om van beide evenementen tegenieten. Dit jubileumjaar was voor het college ook aanleiding de Stichting OpenMonumentendag te vragen de landelijke opening van deze dag in Amersfoortte laten plaatsvinden. Daar is met groot enthousiasme op gereageerd. Hierdoorhebben de vertegenwoordigers van de plaatselijke comités uit het gehele landkennis kunnen maken met het rijke monumentenbezit van onze gemeente.

3

V O O R W O O R D

Historische bussen van de stichting Veteraan Autobussen rijden op 12 en 13 september in Amersfoort.

Opgraving Kapel Appelmarkt

4

Vormgeving en productieUitgeverij Educom BVR.P.H. Diederiks, uitgeverPostbus 252963001 HG RotterdamTel. 010 - 425 [email protected]

Distributie– Eén week voor de Open Monumentendag: VVV Amersfoort Stationsplein 9-11 Observant Stadhuisplein 7– Tijdens de OpenMonumentendag: VVV-Amersfoort Stationsplein 9-11De Observant Stadhuisplein 7

OLV-toren Lieve VrouwekerkhofArch. Centrum Langegracht 11Museum Flehite Westsingel 50

AdreswijzigingenDoorgeven aan: Bureau Monumentenzorg, Sector Stedelijke Ontwikkeling en Beheer,

Postbus 40003800 EA AmersfoortTelefoon 033 - 469 4816,Max Cramer of [email protected]

© Copyright september 2009

Uitgeverij Educom BV

ISSN 1387-5701

I N H O U DR O U T E K A A R T B I N N E N S TA D 2 0 0 9

1 O V E R Z I C H T O P E N M O N U M E N T E N

2 / 4 C O L O F O N

3 V O O R W O O R D Ruud Luchtenveld

5 E X T R A A C T I V I T E I T E N O P E N M O N U M E N T E N D A G 2 0 0 9 Max Cramer

5 H I S T O R I S C H E S C H E P E N

7 H I S T O R I S C H E B U S S E N

9 T E N T O O N S T E L L I N G K U N S T W E R K T

10 H I S T O R I S C H E T R E I N E N / W A N D E L I N G E N / V E R H A L E N

12 R O U T E B I N N E N S TA D Sandra Hovens en Max Cramer

27 A M E R S F O O R T, VA N K A A R T N A A R K A A R T 15 6 0 - 18 8 8

Cor van den Braber

57 N U L P U N T Cor van den Braber

59 A M E R S F O O R T, M O D E R N E S TA D S P L AT T E G R O N D E N Max Cramer

76 L A N D G O E D E R E N , P A R K E N E N T U I N E N Max Cramer

I N H O U D

UTRECHT

NAARDEN

NINKENDAM

VELUW

HARDERWIJK

AMERSFOORT

RHENEN

AMERSFOORT

1516

3132

33

14

L.V.Kerkhof

Hof

Naast de openstelling van bijzondere oude en nieuwe monu-menten, zal er dit jaar in Amersfoort speciale aandacht zijnvoor het varend erfgoed. In 2006 is de Eemhaven na een groterestauratie van het hele havengebied geopend. In de nabijheidvan de Koppelpoort ligt een uniek gebied met markantegebouwen, zoals Rohm & Haas, de voormalige Erdalfabriek(Sara Lee) en de Kwekersbrug. Dit industriële erfgoed komtsinds 2006 optimaal tot zijn recht door de aanwezigheid vaneen aantal authentieke schepen. Oude schepen verdienen onze aandacht door hun verbonden-heid met de geschiedenis en economie van Nederland.Deze schepen verdienen een thuishaven; zonder vaste verblijf-plaats is er geen gelegenheid dit erfgoed in conditie te houden.Zonder onderhoud raken schepen verwaarloosd en zullen zij inhoog tempo verdwijnen. Tijdens de open monumentendag zijnvier monumentale schepen uit de hoogste categorie (zie kaderhieronder) aanwezig. Er is voorlichting over de scheepskenmerken,

over het oude havengebied en over de sociale projecten,waarmee de schepen een nieuw bestaansrecht krijgen.

� ‘SEVILLE’Riviermotorsleper met een vaste ligplaats. De Seville heefteen A-1 registratie, dus ook de motor is origineel. Bouwjaar1930, Werf: Heazer & Zn Hardinxveld, Lengte 16,12 m.

VA R E N D E R F G O E D O N D E R V E R D E E L D I N K L A S S E NDe monumentale, historische schepen,aangeduid met de term ‘Varend Erf-goed’ staat ingeschreven in een speciaalRegister, met een een onderverdeling indrie categorieën.Klasse A – In deze categorie zijn deschepen ondergebracht, die nagenoeggeheel in de originele staat rondvaren.Deze schepen zijn zowel van binnen, als van buiten in de originele staat. Van deze schepen zijn er niet meerzoveel over, zij zijn het varend erfgoed,de varende monumenten. Het vraagtvoorlichting en/of deskundigheid omhet onderscheid te kunnen maken en de schepen hun waarde toe te kennen.In de puurheid van het materiaal, vande kenmerken, de kleuren, van het

toegepaste ambacht herkent men destoere wereld van weleer.Klasse B – Bij deze categorie schepenis het casco origineel en zijn er meeroriginele kenmerken. Bij deze schepenligt de nadruk op het in stand houdenen/of restaureren van de historischekenmerken. Hoe meer originele kenmer-ken, hoe meer status het schip heeft.De schepen van de B-klasse wordenin de vaart gehouden. Vaak varen deschepen met gasten om het erfgoedonder de aandacht te brengen en omde kosten van het onderhoud op tekunnen brengen. Hier botst de oudemet de nieuwe wereld; de regelgevingomtrent erfgoed en de regelgevingomtrent veiligheid zit elkaar in het

vaarwater. Voor de Bruine Vloot inNederland heeft dit grote gevolgen.In Amersfoort houdt de StichtingOLV-Amersfoort historische schepenin de vaart.Klasse C – Er is sprake van een origineelcasco, maar veel andere originele ken-merken zijn verdwenen of veranderd.Het vrachtruim is verhoogd, de tuigageis verdwenen, er zijn ramen in de rompgeplaatst, de luikenkap is vervangendoor een vast dek en de roerstand isgemoderniseerd. Soms is de motorgeheel verdwenen. In Nederland zijn ertal van mooie schepen, welke in dezecategorie vallen. Zij hebben vaak eenandere dan een varende functie.

5

E X T R A A C T I V I T E I T E N

HISTORISCHE SCHEPEN VAREND ERFGOED AAN DE KLEINE KOPPELzaterdag en zondag

IJsselaak uit 1910 speciaal naar Amersfoort gekomen.

Namen: Seville (1930), Campina (1942), Finatex (1942), Albatam (194?), Adriana (1953), Renate (1969), Volharding 3(1981), Seville (1985).Bijzonderheden: gebouwd onder de naam Seville. In 1956 is deKromhout-motor vervangen door een MODAG tweetakt diesel met 150 PK. In 1994 gekocht door Frank Kersten uit Baarn. In 2001 krijgt het schip een plaats in de Eemhaven te Amersfoort(foto boven).

� VRACHTVAARDER ‘VITA NOVA’Een Spits uit 1940 [status A-2] met origineel ingerichteschipperswoning, authentiek vrachtruim en vooronder. Indeze staat varen nog slechts vier spitsen in Nederland enBelgië. Zie: www.olv-amersfoort.nl Bouwjaar 1940, Werf: Plaquet, Peronnes, België, Lengte: 39,04 m.Namen: Froburg, Hamburg 3 (1940), Arendje (1951), Rival (1961),Vita Nova (1983).Bijzonderheden: gebouwd onder de naam Froburg. Naar Duitsland gehaald. Na de oorlogsjaren naar Nederland gekomen als herstelbetaling. In 1986 wordt de motor (MWM-Deutz/100 pk)vervangen door een Volvo Penta MB 100/150 pk. In 2009 gekochtdoor Ger en Joke Verzijde uit Amersfoort.

� IJSSELAAK ‘DOOR GUNST VERKREGEN’Zaterdag 11 - 16 uur LosdemonstratieSpeciaal voor de open monumentendagen naar Amersfoortgekomen. Dit schip (foto rechtsboven)is als zeilschip gebouwd.De schipper baggerde zelf handmatig zand met een lange stok,waaraan een stalen beugel met jutezak, het zogenoemde

beugelen. Er werd vooral gebaggerd op de Lek en de Merwedeo.a. ter ophoging van het bouwterrein van het Rotterdamsestadhuis in de jaren dertig. In de jaren twintig voorzien van eenzijschroef- en zelflosinstallatie. De motor onder het voordekwordt zowel voor de voortstuwing als voor het zandlossengebruikt. Tot 1953 in gebruik en tot in de jaren ’70 bewoond. Bouwjaar 1910, Werf: Van Limborgh te Lekkerkerk. Naam: ‘DoorGunst Verkregen’. Bijzonderheden: De zelflosinstallatie is na jaren experimenterendoor de ijsselschipper Arie Kreuk uitgevonden. Sinds 1949 staat eenSamofa motor type S-1-108 in het schip. In 2000 werd de ijsselaakgekocht door Ko Blok, die het zwaar verwaarloosde schip restaureerde.I.s.m. het Havenmuseum Rotterdamworden regelmatig losdemonstratiesgegeven. Zie: www.kreuk-zand.nl

� SCHEPEN AAN DE KADENatuurlijk zijn vanaf de kade ookde vaste Amersfoortse schepen tezien; de beide restaurantschepen,het woonschip de Leonard, debewoonde zeilcharter De RoodeKaat (foto rechts), Groninger Tjalk 1897 met originele tuigage op de hals, de luikenkap, eenaangehangen roer met fraaieroerklik) en de opduwerKoppelgast uit 1930.

6


� �

�

A M E R S F O O R T V A N K A A R T N A A R K A A R T

7

EXCURSIE � GREBBELINIE zaterdag onder voorbehoudNaast de stadsmuren vormt de Grebbelinie vanaf de 18de eeuwéén van de belangrijkste verdedigingsgordels rond Amersfoort.De Linie is samen met een aantal monumentale boerderijen,daterend vanaf de 17de eeuw tot de Wederopbouwperiode, nogsteeds beeldbepalend voor het aanzien van het landschap langsde Eem en Hoogland-West. De route voert langs verschillendehoogtepunten.Vertrektijd: zie kader pagina 8.

EXCURSIE � A + �B zaterdag én zondag

INDUSTRIEEL ERFGOED OP DE KAARTNa de aanleg van de spoorlijnen in het derde kwart 19de eeuw,vestigden zich – aangetrokken door de centrale ligging en degoedkope bouwgrond – veel industrieën in Amersfoort. Deroute is samengesteld door de Stichting Industrieel Erfgoed inde Stad Amersfoort (SIESTA)en leidt langs de belangrijkstevoorbeelden van het Amers-foortse industriële erfgoed,waaronder de Veerensmederijop het terrein van de Wagen-werkplaats en complexenlangs de Eem. Tevens bezoektentoonstelling ‘Kunst Werkt’in de voormalige Erdalfabriek(Sara Lee), onder begeleidingvan Joke Sickmann.Vertrekplaatsen: De Observant,Stadhuisplein 7 en de Wagen-

werkplaats bij de loods van de Stichting Historische Dieseltreinen(platform tussen grote loodsen nabij Structon Loods, in verlengdevan Piet Mondriaanlaan).Vertrektijden: zie kader pagina 8.

EXCURSIE � BERGKWARTIER zaterdagToen de plannen voor de bouw van een nieuw station aan de voet van de Amersfoortse Berg ver gevorderd waren,nam de particuliere bouwmaatschappij ‘Nieuw Amersfoort’in 1899 het initiatief voor de aanleg van een villapark in de

directe omgeving van het station. Befaamde tuinarchitecten als Hartogh Heys van Zouteveen enSmits & Schulz ontwierpen een plan in Engelse landschapsstijl.In 2007 is dit villapark door het rijk als beschermd stads-gezicht aangewezen. Vertrektijd: zie kader pagina 8.

Tijdens de Open Monumentendagen rijdt de StichtingVeteraan Autobussen met een aantal historische bussenin verschillende gemeenten, waaronder Amersfoort. Deze bussen – zélf ook ‘rijdende monumenten’– verzorgden vroeger daadwerkelijk in die gemeenten het dagelijks vervoer. Het is dan ook een belevenis ommet dit mobiele erfgoed een excursie door Amersfoortte maken. U kunt kiezen uit vijf mogelijkheden.

E X C U R S I E S M E T H I S T O R I S C H E B U S S E NZaterdag 12 september

EXCURSIE � WEDEROPBOUW zaterdagNa de oorlog werd door stadsarchitect Zuiderhoek enstedenbouwkundige Rooimans een aantal, prachtig in hetglooiende landschap gelegen, complexen ontworpen, zoalso.a. het gebied rond de Ganskuyl. Licht, lucht en ruimtevormden de kenmerken van deze nieuwe wijken, die nu metde term Wederopbouw-architectuur worden aangeduid. Ook verrezen in die periode bijzondere school- en klooster-gebouwen. Vertrektijd: zie kader hieronder.

EXCURSIE � KATTENBROEK zaterdagDe aanleg van de wijk Kattenbroek, ontworpen door destedenbouwkundige Ashok Bhalotra, werd vanuit het heleland met aandacht gevolgd. Iedere zondag bezochten veelbelangstellenden de wijk in aanbouw. De busroute geeft een indruk van de wijk met een grote variatie van modernearchitectuur.Vertrektijd: zie kader hieronder.


8

Vertrek: Observant

Zaterdag 12 september11.00 bus A WEDEROPBOUW11.30 bus B INDUSTRIEEL ERFGOED13.00 bus A BERGKWARTIER13.30 bus B KATTENBROEK15.00 bus A GREBBELINIE (onder voorbehoud)15.30 bus B INDUSTRIEEL ERFGOED

Zondag 13 september 11.30 / 13.30 / 15.30 bus A INDUSTRIEEL ERFGOED

Alle excursies: deelname aanmelden bij VVV Amersfoort: 0900-1122364 (€ 1,30/gesprek), of: [email protected]

9


De Stichting voor Industrieel Erfgoed in de Stad Amersfoort spant zich in om het industriële erfgoed te documenteren enonderneemt initiatieven die leiden tot behoud.

Met deze tentoonstelling vestigt Siesta de aandacht op objectenen kunstvoorwerpen die Amersfoortse bedrijven in de afgelopen120 jaar hebben voortgebracht. Bedrijven als Eysink, Noack,Bronswerk, Erdal en Remia lieten in de twintigste eeuw inAmersfoort nieuwe, moderne fabrieksgebouwen neerzetten.Kunstenaars lieten zich vaak inspireren door de industrie.Daarnaast zorgde het bedrijfsleven voor opdrachten die dienden om het bedrijf of de producten te promoten.

De (Amersfoortse) Kamer van Koophandel levert een bijdrage aan de expositie vanSiesta met een unieke eigeninzending. Daarbij wordt nietalleen aandacht besteed aande geschiedenis van deze

instelling, maar ook aan de belangrijke rol die de Kamer speelt in hetbedrijfsleven van de stad. ‘Kunst Werkt’ wordt op11 september om 10.30 uurgeopend door Drs Jacquesvan Ek.

Vanaf 17 september tot 15 oktober wordt op donderdagavond in hetgebouw van Sara Lee lezingen gegeven doortoonaangevende sprekers op dit vakgebied. Aanvang 20.30 uur. Voor een volledig programma: www.siesta-amersfoort.nl.

TENTOONSTELLING ‘KUNST WERKT’

GGaa mmeeee mmeett hhiissttoorriisscchhee bbuuss eenn sscchhrriijjff zzééllff ggeesscchhiieeddeenniiss!!

In augustus wordt een website geopend, waarop u uwverhalen kwijt kunt over de tijd dat u zelf ‘met de bus ging’.En tijdens Open Monumentendag kunt u meerijden;misschien wel met úw bus van toen.

Autobussen behoren tot het decor waarin het dagelijks levenzich afspeelt. Nú is het gewoon om met de auto overal heente gaan. Vroeger was de bus juist heel gewoon...Herinnert u zich die tijd dat een gang naar werk of school,maar ook familiebezoek of een uitje zonder bus nauwelijkswas voor te stellen? Met name van 1945-1970, de tijd vanwederopbouw en welvaartsmaatschappij, vormdenautobussen de ruggengraat in het personenvervoer.

De Stichting Veteraan Autobussen is benieuwd naar uw herinneringen. Omdat úw verhalen een interessante aanvulling op de lokale verkeers- en vervoergeschiedenis. Deel uw verhalen. Doe er foto’s of oude buskaartjes bij! En wat u verder nog kunt verzinnen!

U vindt op de site informatie over de gemeenten waar u kunt opstappen en hoe u uw verhalen kwijt kunt. Tot dan!www.autobus- erfgoed.nl. E-mail: [email protected].

Zondag 13 septemberGratis pendelritten met deStichting Historisch Diesel-materieel tussen Wagenwerk-plaats en Station Vathorst.Aansluitend in Vathorst excursie o.l.v. Trudy de Mooy(info-centrum Vathorst) permuseumbus door Vathorst

en Kattenbroek. Vertrekpunt: Wagenwerkplaats bij de loods van deStichting Historische Dieseltreinen (platform tussen grote loodsennabij Structon Loods, in het verlengde van de Piet Mondriaanlaan).

Vertrektijden Diesel en BusRit 1 Rit 2 Rit 3

Diesel heen 9.45 12.00 13.55 Vertrek Wagenwerkplaats10.45 12.55 14.55 Aankomst Station Vathorst

Bus-excursie 11.00 13.10 15.10 Vertrek Station Vathorst12.45 14.45 16.45 Aankomst Station Vathorst

Diesel terug 12.55 14.55 16.55 Vertrek Station Vathorst13.55 15.55 17.55 Aankomst Wagenwerkplaats

Op de stations Amersfoort en Schothorst kunt u in- en uitstappen.Wilt u alléén met de diesel meerijden (geen bus-excursie), dankan dat. Na aankomst op station Vathorst (10.45, 12.55, 14.55 en16.55) vertrekt de diesel direct weer richting Wagenwerkplaats.Tijden onder voorbehoud: zie ook aankondigingen op dag zelf en op www.openmonumentendag.nl.

De STICHTING HISTORISCH DIESELMATERIEEL(SHD) is in 2004 opgericht en is gevestigd op de oude wagen-werkplaats te Amersfoort. De SHD heeft als doel ‘het bevorderenvan het behoud van Nederlands historisch dieselmaterieel op hetgebied van spoorvervoer’. Men richt zich hierbij op de jaren1970-1980, in het bijzonder op de zogenaamde Klompentrein,een trekduwtrein, samengesteld uit twee locomotieven type2200 en rijtuigen Plan E. Zondag 13 september wordt museum-treinstel plan U 121 van collega-organisatie HIJSM ingezet.Op 10 mei is de 121 voor herstel van vandalisme afgeleverd opAmersfoort, waarna het stel naar de SHD-sporen is overgebracht.De medewerkers van de SHD zijn hetherstel begonnen en hopen 13 septem-ber 2009 het herstelde treinstel aanhet Amersfoortse publiek te kunnenpresenteren. www.dieseltreinen.nl

Zaterdag en zondag 12.30 - 14.00 - 15 .00 uurRondleidingen door de binnenstad: gidsen van de Oudheidkundige Vereniging Flehite, ’t Gilde Amersfoort en Bureau Monumentenzorg staan tijdens de wandeling stil bij het thema ‘op de kaart’. Vertrek: Observant, Stadhuisplein 7. Duur ca. 1-1,5 uur.

Deelname: aanmelden bij de VVV Amersfoort: 0900-1122 364 (€ 1,30/gesprek).Of: [email protected]

ABE DE VERTELLER: VERHALEN OP DE KAARTVAN AMERSFOORT Zaterdag en zondag

Tijdens Open Monumentendag vertelt verhalenverteller Abevan der Veen enkele typisch Amersfoortse stadssagen, die zichafspelen op de kaart van Amersfoort. Een van de rechten die Amersfoort in 1259 verwierf, was het bouwenvan stadsmuren. Een sterk zichtbare afscheiding tussen stad enplatteland. Binnen zat je relatief veilig en genoot je de rechten enplichten van een Amersfoorts burger. Buiten kon er zich onguur

WANDELINGEN VERHALEN

10

PER HISTORISCHE DIESELTREIN & HISTORISCHE BUS NAAR VATHORST


gespuis ophoudenen, niet te vergeten,je had nog kans opspokerij of kwadetoverij. ’s-Nachtswaagde je je niet bui-ten de stadsmuren.Enkele sagen spelenzich af rondom degrenzen van Amersfoort. Zo dansten de heksen die in 1595 verbrand werden op de Bleek net buiten de Stadsmuren. De sage van de waterpoort Monnikendam vertelt van een heks die zichtbaar wordt als je op het juiste moment drie kiezeltjes door een venster van dit poortgebouw gooit. Ten zuidwesten van de stad ligt de Galgenberg. Deze oude graf-heuvel werd gebruikt om de lijken op te hangen die op de Hofwaren terechtgesteld. De sage gaat dat er ooit zeven boompjesop de galgenberg stonden. Toen er een jongeman onschuldigwerd veroordeeld en aan de galg werd gehangen ging één vandie boompjes dood. Sinds die tijd waren er slechts zes bomenop de berg, de zevende ging onvermijdelijk dood als teken vande onschuld van de jongeman.

Nog verder zuidelijk ligt de Heiligenberg naast de hier lieflijkkronkelende Heiligenbergerbeek. Deze berg werd volgens desage ooit opgeworpen door de Heilige Ursula en haar elfduizendgezellinnen. Rond het jaar 1000 stichtte de Heilige Ansfridushier een klooster. Nog later – toen de monniken het kloosterallang hadden verlaten – stond deze berg juist bekend als eenplek waar de heksen hun sabbat vierden.Ten slotte is er door gebiedsuitbreiding nog een geheel andere sage bij Amersfoort – en wel bij Vathorst – gaan horen,namelijk die van het Laak-mannetje. Dit spooksel zweefde opde grens tussen Gelderland en Utrecht.Wie de eigendomsgrens tussen het ene en het andere landniet respecteerde beging een zware zonde. Zijn ziel zou immertussen deze en de andere wereld dolen. Wie de grens tussenmijn en dijn niet achtte, kwam te hangen op de Galgenberg.Wie buiten de stadsgrenzen zijn heil zocht, kon in het gevalvan bisschop Ansfridus weliswaar heilig worden verklaard, maarde stadsburger liep gevaar als heks te worden gebrandmerkt. Zie ook www.abedeverteller.nl

Zaterdag 14 uur Museum Flehite – Verhaal op zolderZondag 14 uur Wandeling door de stad, vertrek vanaf Observant

11


De Rijtuigenloods Amersfoort

8 uur ’s morgens 18 uur ’s middags

Al honderd jaar onveranderd, maar in één dag omgebouwd tot evenementenlocatie

Piet Mondriaanplein 61 • 3812 GZ Amersfoort • Tel. 033-422 5075 • [email protected] • www.herikrail.nl

8 uur ’s morgens 18 uur ’s middags

12

S A N D R A H O V E N S & M A X C R A M E R

Het Observantenklooster – de informatiewinkel bij het stadhuiscomplex – is gedurende het gehele Open Monumentendagweekend het vertrekpunt voor een informatievewandeling door de historische binnenstad. Hier vindt u de laatste informatie over de Open Monumentendag. Aan de hand van de routekaart in deze pocket (pagina 2) kunt u gemakkelijk uw weg door de historische binnenstad van Amersfoort bepalen.Exemplaren van de pocket zijn ook bij de VVV, museum Flehite, de OLV-toren en het Archeologisch Centrum verkrijgbaar.

zaterdag èn zondag openalleen zaterdag openalleen zondag open

1 De ObservantStadhuisplein 7 In 1472 kregen de Franciscaner-Minderbroedersde beschikking over een stuk grond langs deWestsingel. Aangezien zij de regels van hetkloosterleven strikt wilden naleven (observeren)werden zij ‘observanten’ genoemd. Het kloostergroeide uit tot een belangrijk complex: eenkapel, met aan de noordzijde een kloosterhof,een rondgaande kloostergang, drie omsluitendegebouwen met de daarbij behorende moestuin.Op de oudste stadsplattegronden uit de 16deeeuw is het complex nog goed zichtbaar. Ook op de stadplattegronden uit de 17de eeuw is nog een ommuurd complex zichtbaar,hoewel de Observanten na de Reformatie en de toetreding van Amersfoort tot de Unie van Utrecht verdwenen uit de stad. In de gebouwen werden andere functies onder-gebracht. Dit alles had tot gevolg dat het com-plex eindeloos werd verbouwd. De kapel werdal vrijwel direct afgebroken. Nadat in de jarenzeventig van de twintigste eeuw zelfs een sloop-vergunning was verleend, bleef het gebouw tochbehouden en kon het voormalige klooster in1982 worden gerestaureerd. In het voormaligObservantenklooster is, behalve het gemeente-lijk informatiecentrum en het stadscafé, ook

het Archief Eemland gevestigd, de gemeentelijkearchiefdienst van Amersfoort. De collectie vanArchief Eemland kunt u raadplegen viawww.archiefeemland.nl.

U loopt langs het hoofdgebouw vanhet Sint Pieters- en Bloklands Gasthuis

het plantsoen in, richting het nieuwe gebouwvan de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed(voorheen RACM).

2 Rijksdienst voor hetCultureel Erfgoed (RCE)

Smallepad 5 - Kunsthal Kade - Smallepad 3Onlangs werd het nieuwe gebouw van deRijksdienst voor het Cultureel Erfgoed geopenddoor Koningin Beatrix. Het is een ontwerp vande Spaanse architect Juan Navarro Baldeweg.Met behulp van nieuwe technieken en een dub-bele voorgevel wordt het gebouw optimaal gekli-matiseerd. In het gebouw zijn de voormaligeRijksdienst voor de Monumentenzorg en de


34

�

Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodem-onderzoek gefuseerd. Op de stadsplatte-gronden uit de 20ste eeuw is op deze plek nog de koekjesfabriek van de firmaMeursing te zien. Tijdens deze openmonumentendagen kunt u op zaterdaghet gebouw van de Rijksdienst bezoeken.

Kunsthal KAdEToegang € 7 / tot 18 jaar gratis /Museumkaart niet geldigKunsthal KAdE is op 1 mei geopend enorganiseert tentoonstellingen op hetgebied van (moderne) kunst, architectuur,vormgeving & design en eigentijdse cul-tuur. Tijdens de Open Monumentendagenzullen op zondag 13 september rondleidin-gen worden gegeven door het gebouw ende dan net geopende nieuwe tentoonstel-lingen: vanlieshoutvanlieshout, Level #1:Henry Coombes en Level #2: FrankHalmans, Lost & Found. Zie voor gratisrondleidingen op zondag 13 september:www.kunsthalkade.nl.

Varend ErfgoedKade Kleine KoppelDoor het eerst dit jaar wordt tijdens deOpen Monumentendag aandacht besteedaan het varend erfgoed. Langs de onlangsgerestaureerde kaden van de Eem ligt eenviertal historische schepen, die voor hetpubliek toegankelijk zijn. Hier wordt ookeen toelichting gegeven over de belangrijk-ste kenmerken van dit ‘mobiele’ erfgoed.Speciaal voor deze open monumentendagde de IJsselaak ‘Door Gunst Verkregen’naar Amersfoort gekomen. Dit schip bezit

een zogenoemde ‘zelf-los-installatie’. Hier worden op zaterdag tussen 11 en 16 uurregelmatig losdemonstraties gegeven.

3 De KoppelpoortKleine Spui Deze gecombineerde water- en landpoort,die onderdeel uitmaakte van de tweedeommuring, dateert uit circa 1425. Dewaterpoort heeft nog het oorspronkelijketakelmechaniek waarmee het balkenschot,nodig voor het afsluiten van de openingboven het water, op en neer kan wordenbewogen. Aan de zijde van het Kleine Spuibevindt zich de landpoort met het stads-wapen aan de buitenkant.De Koppelpoort werd reeds in 1886 geres-taureerd, waarbij op basis van historischeprenten enkele later toegevoegde bouwde-len zijn verwijderd. De in die periode gere-

construeerde onderdelen, zoals de boven-zijde van de middentoren, de borstwerin-gen en kantelen, zijn herkenbaar aan eenafwijkende baksteen. In de gevels aande stadszijde tekenen zich nog de bogenaf van de weergang van de stadsmuur,die tegen het poortgebouw aan liep.Later werden deze bogen dichtgezet ende ruimtes in gebruik genomen door diverse gildes.De tekening met het stads-gezicht die hoort bij de stadsplattegrondvan Braun en Hogenberg uit ca. 1580,is gemaakt vanaf de Eemzijde. DeKoppelpoort is daarop dan ook prominentzichtbaar, met voor de landpoort nog eenvoorpoort als extra versterking. In de 17deeeuw werd deze voorpoort verder ver-fraaid in classicistische vormen, als eenvisitekaartje van de stad. In de eeuwendaarna is de voorpoort verloren gegaan.

Oude EemHet water van de stadsgrachten, gevoeddoor Veluwse en Utrechtse beken, komtuit in het Spui en stroomt vervolgensonder de Koppelpoort door de Eem in.Het Spui en dit gedeelte van de Eem zijngegraven in de 14de eeuw. Het waterstroomde oorspronkelijk noordelijker,dit is de Oude Eem. Deze rivier is niethelemaal verdwenen. Het vermoedelijkeverloop is te volgen: na het Havik booghet in noordoostelijke richting, ongeveerlangs de Sint Aegtenkapel. Aan de noord-kant van de stadsgracht is de loop vanOude Eem in de verkaveling, zoals diegetekend is oude kaarten, te vervolgen.

13


4 BeiaardschoolGrote Spui 9-11In twee van oorsprong middeleeuwsehuizen aan het Spui is, als onderdeelvan de Hogeschool voor de Kunsten, deBeiaardschool gevestigd. Dit instituut,het enige op dit gebied in Nederland,leidt musici op tot beiaardier voor detalrijke klokkenspelen in ons land. Tijdens de Open Monumentendagen kunt u in de school meer te weten komen over beiaarden en speelwerken.

Via de Koppelpoort loopt u terug naar de andere zijde van ’t Spui.

5 Brouwerij de Drie RingenKleine Spui 18 Waarschijnlijk was dit monumentjevroeger één van de vele stadsboerderijenbinnen de muren. Na de restauratie van1990 is het pand als brouwerij in gebruikgenomen. Een gevelsteen met de ‘drieringen’, waarnaar de brouwerij en het bier zijn genoemd, is na de restauratiein de voorgevel aangebracht.

U vervolgt de route via het Spui enslaat rechtsaf de Westsingel op.

6 Mannenzaal en kapelWestsingel 47 De Mannenzaal en de bijbehorende kapelvan het St. Pieters- en Bloklands gasthuis

dateren oorspronkelijk uit de late middel-eeuwen, toen zij – afzonderlijk – werdengesticht door vrome en welvarendeburgers van Amersfoort. Hier werdenarmen, ouderen en zieken verzorgd. Het Amersfoortse St. Pieters- en Bloklandsgasthuis, gefuseerd in het begin van de19de eeuw, verzorgde gastelingen in eenaparte Vrouwenzaal en in eenMannenzaal. In 1907 dreigde het gehelecomplex gesloopt te worden. Dit werdvoorkomen door ingrijpen van enkeleAmersfoortse notabelen, tezamen met degrondlegger van de monumentenzorg jhr.mr. Victor de Stuers en rijksbouwmeesterdr. P.J.H. Cuypers. Daarmee werd éénvan de belangrijkste monumenten vanAmersfoort behouden. Van de onderdelen van het complex diein 1907 wel werden gesloopt zijn enkelebelangrijke interieurelementen behoudenen ingepast in de entreeruimte bij dekapel. Hier ziet u tegen de linker zijmuurondermeer een toegangsportaal, tegel-tableaus en trap, sporen afkomstig uit deafgebroken vleugel. Het complete interieurin de Mannenzaal met bedsteden enbetimmeringen maakt het verleden hierspringlevend.

Het terrein van het Sint Pietersgasthuiswordt op de oudste stadsplattegrondenuit de 16de eeuw nog doorkruist door eenwaterloop, de Hellegracht. Later wordtdeze gedempt, net als de andere buiten-grachten rond de oudste stadskern. Opde plattegronden uit de periode daarna ishet terrein van het Gasthuis herkenbaarals een afgebakend gebied rond de kapelen de gasthuisvleugels. Binnenkort zal deouderenhuisvesting van het Sint Pieters-en Bloklands gasthuis na ruim 6 eeuwenuit de binnenstad verdwijnen en verhuizennaar een nieuwe locatie in Vathorst. Hetterrein en de gebouwen blijven echter weleigendom van de stichting. Hier zullen

nieuwe zelfstandige wooneenheden voorouderen worden ontwikkeld.

Zaterdag èn zondag: 13 - 17 uurLevende Geschiedenis in de Mannenzaal 1907In de Mannenzaal herleeft tijdens OpenMonumentendag het dagelijks leven van gas-telingen in de Mannenzaal in 1907. Dit pro-ject Levende Geschiedenis speelt ook in dezomermaanden juli en augustus. Drie gaste-lingen en een binnenvader en ondermoedervertellen over hun dagelijkse bezigheden,beslommeringen en ergernissen, niet wetendhoe de wereld er na 1907 uit gaat zien.

7 Museum FlehiteWestsingel 50Toegang zaterdag gratis, zondag € 6,00incl. bezoek Mannenzaal. T/m 17 jaar gratisMuseum Flehite is sinds 1889 op dezeplaats gevestigd. Het begon in het huidigemiddelste pand, wat toen nog Breestraat78 was. Tien jaar na aankoop was hetpand zo verzakt, dat het rigoureus ver-bouwd moest worden. In 1899 restaureer-de architect Herman Kroes het pand inneorenaissancestijl en creëerde eeningang aan Westsingelzijde, toegankelijkvia het nu zo karakteristieke bruggetje.

14


Het museum is gevestigd in drie laat-mid-deleeuwse muurhuizen, is na een ingrij-pende verbouwing sinds mei 2009 weeropen voor publiek. De vloerconstructiesen trappenhuizen werden onder handengenomen, de klimaatinstallaties werd ver-nieuwd en de inrichting is volledig her-zien. De historische onderdelen werdendaarbij zorgvuldig ingepast. Deze verbou-wing, naar plannen van het Amersfoortsearchitectenbureau Jonkman enKlinkhamer, heeft de structuur van hetgebouw weer goed zichtbaar gemaakt.Duidelijk is te zien en te ervaren dat hetdrie afzonderlijke huizen zijn geweest,met eigen vloerniveaus, verschillendeindelingen en een eigen bouwgeschiedenis.De Muurhuizen werden vanaf 1540gebouwd met hun voorgevel op de fundamenten van de eerste stadsmuur,die na ca. 1450 is afgebroken. De entree van Museum Flehite bevindtzich in pand Breestraat 80. Dit pand isgebouwd op de plaats van een waterpoortin de eerste stadsmuur. Hoe die poort erprecies heeft uitgezien is onbekend, wantde oudste kaart van Amersfoort laat desituatie zien in ca 1570, toen de muur alwas afgebroken. Op de kaart van Joannes Blaeu uit 1649zijn de museum-muurhuizen goed te zien.Breestraat 76 en 78 zijn echte muurhuizen,

met een langskap in de lengterichting vande Breestraat. Ze zijn relatief ondiep,omdat ze met hun fundering in de zachte-re grond staan van de oorspronkelijke eer-ste stadsgracht. Breestraat 80 wordt doorBlaeu afgebeeld als een klein dwarsgele-gen huis, dat mogelijk nog een deel is vande oude waterpoort. In 1671 is de situatieveranderd, zoals te zien is op het grotestadsgezicht van Matthias Withoos. Erstaan nu drie karakteristieke muurhuizen,alle met een langskap. Blijkbaar is num-mer 80 in de tussenliggende tijd uitge-breid en verbouwd.Sindsdien hebben de drie muurhuizenvele functies gehad en zijn herhaaldelijkmeer of minder ingrijpend verbouwd.Alleen het rechter museumpandBreestraat 76 heeft nog de sfeer van eenlaat-middeleeuws muurhuis. De oorspron-kelijke voordeur was op de bel-etage engaf toegang tot een grote ontvangstzaal.Nu zijn in deze zaal 3 van het museum de16de-eeuwse muurschilderingen en ande-re bouwsporen nog duidelijk aanwezig. Desfeer is ook voelbaar op zolder onder deoorspronkelijk kapconstructie uit ca 1540.

8 Armandomuseumvoormalige Elleboogkerk, Langegracht 36 In de voormalige neoclassicistischeElleboogkerk bevond zich vanaf 1998 eenmuseum, waarin het werk van Armando(1929) wordt getoond, die tot één vande belangrijkste naoorlogse kunstenaarskan worden gerekend. Helaas ging tijdens een noodlottige brand twee jaar geleden een groot deelvan het gebouw en de collectie verloren.De kerk dateert uit het eind van de 18deeeuw, toen op deze plek een driebeukigehallenkerk werd gebouwd. In 1820 kreegde voorgevel zijn huidige aanblik compleetmet de hoge vooruitspringende toren, demiddenpartij bekroond met een driehoekigfronton en een ingangspartij met classicis-

tische omlijsting. In 1846 werd de kerkdoor architect Th. Molkenboer uit Leidenmin of meer kruisvormig verlengd in derichting van de Breestraat. Op de stads-plattegronden van Van Vooren en Wage-maker uit 1888 zien we deze situatie.Tot 1963 was de Elleboog als parochiekerkin gebruik. Tijdens deze Open Monumentendagkunt u een blik werpen op de sporendie de brand heeft nagelaten. Inmiddelszijn plannen tot herbouw van de kerken het museum verder gevorderd. De architectenbureaus Marx & Steketeeuit Eindhoven en Bouwstra & Verlaanuit Vianen werden geselecteerd en zijwerken gezamenlijk aan deze opgave.Komend jaar kan met de uitvoeringworden begonnen.

Om de route te vervolgen loopt uvanaf de Elleboogkerk terug langs

Museum Flehite en gaat daarna rechts’t Zand op.

15

FO

TO

RO

EL

DE

VR

ING

ER

9 Sint-Aegtenkapel’t Zand 37Deze kapel is het enige restant van hetvroegere kloostercomplex dat al vanaf1399 bestond. Het klooster is ontstaandoor een afsplitsing van het St. Agnietenconvent aan de Herenstraat. Tussen 1408en 1410 werd een nieuwe kapel gebouwd.Oorspronkelijk bezat de kapel een voor-lopige verdiepingsvloer die over de vollelengte doorliep, vanaf de topgevel in hetwesten tot aan de koorsluiting in het oosten.In 1463 werd de kapel dot dubbelkapelverbouwd. Alleen de westzijde werd toenvoorzien van een tussenverdieping, waar-door kloosterlingen (boven) en leken(beneden), gescheiden van elkaar, dedienst konden bijwonen. In het oostelijkegedeelte, bij de veelhoekige koorsluiting,was de volledige hoogte zichtbaar. In degevel is dit nog afleesbaar: de venstersin dit gedeelte lopen over de volledigehoogte door terwijl de andere spitsboog-vensters alleen op de bovenverdiepingaanwezig zijn.Na de Reformatie, in 1579, kwam dekapel in handen van de overheid en werdsindsdien voor allerlei doeleindengebruikt. Tussen 1969 en 1972 is de kapelgerestaureerd en werd het torentje her-bouwd. Het grote kloostercomplex vanSint Aegten is op de historische stads-plattegronden duidelijk herkenbaar.

10 Sint-Franciscus Xaverius

’t Zand 29Aan het eind van de 17de eeuw stondachter de St. Aegtenkapel een schuilkerk.Na een brand in 1715 verrees een nieuwgebouw op de huidige plek. In 1816 werdhet huidige kerkgebouw ontworpen doorarchitect F. Wittenberg uit Zutphen. Het is één van de eerste Neoclassicis-tische kerken in Nederland. In feite is ditkerkgebouw een ‘waterstaatskerk avant lalettre’. Want pas acht jaar na de gereed-koming van de kerk besloot koning Willem Iin 1824 dat kerken voortaan alleen nogmaar met goedkeuring van de ingenieursvan Waterstaat mochten worden gebouwd.Vandaar dat dit type kerken vaak met determ ‘waterstaatskerk’ wordt aangeduid.Deze stijl komt in de geveldetailleringprachtig tot uiting in de geblokte pilastersmet Ionische kapitelen, de bloemguir-landes en het driehoekige fronton bovende kroonlijst. Op de kroonlijst staat ingoud de tekst ‘Soli Deo Gloria’, een door de Jezuïeten veel gebruikte spreuk. In 1851 werd de kerk vergroot door architect Th. Molkenboer uit Leiden.

11 Oud-Katholieke Kerk van de Heilige Georgius

’t Zand 13Aanvankelijk stond op deze plek eengebouw dat behoorde bij het St. Aegten-convent, later was daar een weeshuisgevestigd. Omstreeks 1630-40 werd daarineen kleine schuilkerk ingericht voor dekatholieken. Dit pand werd in 1692-93door een grotere kerk vervangen. In 1927was dit pand zo bouwvallig, dat het moestworden afgebroken. Het huidige kerkge-bouw is in 1927 ontworpen door deAmersfoortse architect Willem van Gent(1892-1961). De ingangspartij met de para-bool-vormige boog is kenmerkend voor dearchitectuur van de Amsterdamse School.Links staat een asymmetrisch geplaatstetoren, die is uitgevoerd in metselwerk metdecoratieve vlakken, banden en inspringin-gen. Ook het nog geheel authentieke kerk-interieur is een bezoek meer dan waard.De maten van de huidige kerk werdengedeeltelijk bepaald door de meegenomeninventaris van het oude gebouw. Zo is deafmeting van de triomfboog, die schip enpriesterkoor scheidt, bepaald door de lengtevan de fraai gesneden communiebank.In het schip hangen de 17de-eeuwse schil-derijen uit de zogenoemde ‘Utrechtseschool’, onder andere van HendrickBloemaert. Het orgel dateert uit 1870.

Vanaf ’t Zand kunt u linksaf deBloemendalsestraat inslaan voor

een bezoek aan de bijzonder schilder-achtige Joodse Begraafplaats (alleen zondag geopend).

12 Joodse BegraafplaatsBloemendalsestraatSlechts zeer incidenteel wordt de Joodsebegraafplaats geopend voor publiek. Deommuurde begraafplaats vormt een rust-

16


punt in de historische binnenstad. In hetbegin van de 17de eeuw nam hetAmersfoortse stadsbestuur ten opzichtevan de Joodse gemeenschap een – voordie tijd – opmerkelijk tolerante houding in.Veel joden vluchtten in die periode naarNederland en vestigden zich ook inAmersfoort. Sinds 1700 is het voormaligbolwerk aan de Bloemendalsestraat alsbegraafplaats in gebruik. In 1990 werd hetkerkhof in kaart gebracht. De opschriftenvan ongeveer 150 grafmonumenten zijntoen uit het Hebreeuws vertaald. Hetoudste grafmonument dateert uit 1749. Enkele jaren geleden werd bij archeologi-sche opgravingen ontdekt dat zich ookaan de overzijde van de Bloemendalse-straat een joodse begraafplaats heeftbevonden. Deze was kleiner en ouderdan de begraafplaats aan de westzijde.De oostelijke begraafplaats dateert uit hetbegin van joods Amersfoort. Dit was rond1650 toen de eerste joodse immigrantenzich vestigden in Amersfoort. Dit warenSefardische joden, nakomelingen vanSpaanse en Portugezen joden die waren

gevlucht ten tijde van de Inquisitie enReconquista. Vanaf 1670 begroeven zijhun doden op de Oostelijke begraafplaats.Het westelijke deel werd later in gebruikgenomen door de tweede groep joodseimmigranten: de Hoogduitse joden ofAsjkaniem. In 1727 gingen beide gemeenten samenen raakte de oostelijke begraafplaats buitengebruik. Dit deel is thans afgeschermddoor middel van een hekwerk metdaarin het joodse symbool de menora;een 7-armige kandelaar.

Via de Bloemendalsestraat looptu weer terug richting Muurhuizen

en Havik.

13 Huis ‘de Roetsack’Muurhuizen 136 Bij restauratiewerkzaamheden, zo’n 15jaar geleden, werden in dit huis veel laat-middeleeuwse bouwfragmenten aange-troffen. Het huis bleek daarmee veel ouderdan eerder was aangenomen. In de gevelszijn nog de oorspronkelijke zandstenenkruisvensters aanwezig. Thans bevindtzich in het huis een quilt-atelier.

Noordzijde HavikHet Havik, nu een verstild grachtje, was inhet prille begin van de stad een bedrijvigehaven. De oude situatie van losse huizen,pakhuizen voor de opslag van handels-waar, is nu nog in het huidige straatbeeldte herkennen. Opgravingen ter plaatse vande percelen 20 en 24 maakten niet alleenduidelijk dat de huizen los van elkaarwaren gebouwd, maar dat deze met devoeten in het water stonden. De stadsplat-tegrond van Braun en Hogenberg (1588)toont ons een latere fase, waarin tussende oorspronkelijke pakhuizen, huizenzijn gebouwd, die in tegenstelling tot deoudere huizen, niet haaks op het watervan het Havik staan, maar evenwijdig er

aan. Het water is bovendien versmald,er is een straat voor de huizen aangelegd.

Leger de HeilsHavik 25In 1939 kreeg dit pand door een ingrijpenderestauratie onder leiding van de de Amers-foortse architect Joh. H. Blom weer zijnoorspronkelijke, laat 17de-eeuwse aanzienterug. De monumentale gevel wordt in devakliteratuur wel aangemerkt als ‘Ving-boonstype’, genoemd naar de beroemdebouwmeester Philip Vingboons (1638-1688). Hierbij is voor wat betreft de detailsook wel een vergelijking gemaakt met hetpand Rokin 145 in Amsterdam. De gevel van Havik 25 bezit vier hoog-opgaande pilasters op basementen enbekroond met kapitelen. De middelstetwee, waartussen ook een monumentaleentree met een driehoekig fronton is gesi-tueerd, zijn aanzienlijk hoger en drageneen klassiek hoofdgestel met daarboveneen segmentvormig fronton. De kapgaat schuil achter de forse natuurstenenklauwstukken, die boven de hoekpilastersin kleinere vorm worden herhaald.De gevelindeling wordt bepaald doorkruiskozijnen met luiken, ovale schijn-vensters, guirlandes en een cartouchemet een jaarcijfer. Bij de restauratie in1939 moest het huis achter de gevelwegens bouwvalligheid grotendeelsworden vernieuwd, waardoor in hetinterieur weinig sporen uit het verledenmeer aanwezig zijn.

17


14 Havik 37De NV Stadsherstel Amersfoort kochtenige tijd geleden het huis Havik 37 aan.Een rijksmonument met een 19de-eeuwsevoorgevel en een fraaie vroeg 20ste-eeuw-se onderpui met tegeltableau bij deingang. Achter deze gevel bleek een veelouder huis schuil te gaan. De grote hoogtevan de begane grond verdieping deed aldirect denken aan het middeleeuwse buur-pand. Bij verwijdering van voorzetwandenen verlaagde plafonds bleken inderdaadhistorische balklagen met sleutelstukken(gedecoreerde consoles onder de balken)en kapconstructies aanwezig, daterend uit de late middeleeuwen. In de zijgevelstekenen de oudste bouwfasen zich af metbakstenen van groot formaat, zogenaamdekloostermoppen, en kaarsnissen.In het achterhuis zijn op de balklaag nog17de-eeuwse rankenbeschilderingen her-kenbaar. Ook de 18de eeuw is vertegen-woordigd in het pand met de restantenvan een stijlkamer voorzien van eenrococo schouw. Sinds ruim een jaar wordthet huis gerestaureerd. Vanwege de bouw-vallige staat waarin het zich bevond wasingrijpend herstel nodig van de gevels,kap, balklagen en interieur. Zoveel moge-lijk werden daarbij de authentieke onder-delen behouden en hersteld. Tijdensdeze Open Monumentendagen kunt uhet pand bezoeken. De NV Stadsherstelen het restauratiebedrijf Van de Burgt &Strooij zullen de restauratiewerkzaam-heden ter plaatse toelichten.

Vanaf ’t Havik loopt u rechtsaf via de Lavendelstraat naar de Hof.

De Hof, het oude stadhuisNiet alleen uit historische bronnen, maarook van prenten, schilderijen en stads-plattegronden kennen we het stadhuisdat tot begin 19de eeuw op de Hof stond.Wegens ernstige bouwvalligheid is het

toen afgebroken en heeft het stadsbestuurhet pand Westsingel 43 betrokken.Archeologisch onderzoek toonde aan dathet stadhuis op de Hof gedeeltelijk rond1300 is ontstaan en dat een tweede pand,dat van dit stadhuiscomplex deel uitmaakte, in de 16de eeuw is gebouwd.

15 Logement de GaaperHof 39 Dit pand is vermoedelijk het oudste ste-nen woonhuis van Amersfoort en dateertin oorsprong uit de 13de eeuw. De zij-muren zijn opgetrokken uit grote kloos-termoppen. Mogelijk maakte dit panddeel uit van de bisschoppelijke hof. Nade stadsbrand van 1340 werd het pandvergroot en voorzien van een trapgevel.In 1822 volgde opnieuw een verbouwing:het pand kreeg een Empire-lijstgevel, deenige in Amersfoort. Tijdens de restauratievan het huis, enkele jaren geleden, werdenveel bouwsporen zichtbaar en kon degeschiedenis van het huis en deze plekin de stad in kaart worden gebracht.De gaper aan de gevel toont dat hiervroeger een apotheek was gevestigd.

16 Sint-JoriskerkHof 1De ontstaansgeschiedenis van Amersfoortis nauw verbonden met die van de SintJoriskerk. Op deze plek werd in de 12deeeuw een bisschoppelijke hof gesticht,waaromheen een nederzetting ontstond.Het kleine kapelletje bij de hof was voor-

zien van een romaanse toren en groeidein de loop der eeuwen, via een gotischekruisbasiliek, uit tot de imposante hallen-kerk die we nu kennen. De toren raaktegedurende dit proces ingebouwd.Het zuidportaal vormt de monumentaletoegang tot de Sint-Joriskerk vanaf deHof. Boven het toegangsportaal bevindtzich een ruimte, die sinds de 17de eeuwals chirurgijnkamer in gebruik was.De gevels zijn rijk uitgevoerd en toneneen staalkaart aan gotische vormen.Spitsboogvensters met driepassen,visblaasmotieven en rijk geprofileerdenatuurstenen omlijstingen bepalen hetbeeld. Het portaal wordt geflankeerd doorsteunberen en aan de bovenzijde afgedektmet een gebeeldhouwde balustrade enbekroond door pinakels. Ook binnen isveel te zien: het oxaal van rond 1500,het grafteken van Jacob van Campenen het Naber-orgel uit 1845.Uiteraard is in dit oudste bouwwerk vande stad een schat aan bouwsporen aan-wezig. De diverse verbouwingen en ver-grotingen van de kerk hebben overal hunsporen nagelaten. Oude afwerkingen engewelfschilderingen bepalen het beeld.In de toren treffen we het oudste metsel-werk aan met zware kloostermoppen ennog romaanse rondbogen in de onderstegeledingen. De rest van de kerk is vrijwelvolledig gebouwd in gotische vormen.Bij de vergroting tot hallenkerk aan de

18


westzijde zien we echter al vroege renais-sance vormen toegepast in de kapitelen.Ook onze eigen tijd heeft zijn sporennagelaten: in 1998 is een eigentijds glas-in-lood venster toegevoegd naar ontwerpvan Bert Grotjohan. Op de oudste stads-plattegronden heeft de Joriskerk al haarhuidige afmetingen gekregen. Over degeschiedenis van daarvoor weten wemeer uit de archieven en archeologischen bouwhistorisch onderzoek. Drs. KarelEmmens schreef een fraai gedocumen-teerd boek over de bouwgeschiedenisvan de Sint Joriskerk.

Vanaf de Hof bereikt u via deWindsteeg naast de Sint Joriskerk

de Appelmarkt.

17 Archeologische opgravingen

Appelmarkt

Dat de Appelmarkt, nu een rustig pleintjevlakbij de Sint Joriskerk, ooit bebouwdwas, kon door de nauwkeurig beschouwervan de vroegste kaarten van Amersfoort,Van Deventer (1560) en Braun en Hogen-berg (1580) bevroed worden. Maar dat

hier in de Middeleeuwen een kapel stond,is een complete verrassing voor elke histo-ricus en archeoloog. De opgraving van hetcomplex van huizen en kapel, waarschijn-lijk behorend tot de immuniteit van hetkapittel van Sint Joris, is tijdens de OpenMonumentendagen te bezoeken. Destadsarcheologen vertellen daar over delaatste vondsten.

Via de Kerkstraat, de Blauwe brug,de Weverssingel, Bredesteeg, Teut en

Coninckstraat komt u bij de Pothstraat,waar zich de hoofdingang van het schilder-achtige hofje Armen de Poth bevindt.

18 Hofje Armen de Poth/ Rochuskapel

Even buiten de eerste ommuring bezatende Heilige Geest- of Pothbroeders eenstuk grond, voor het eerst vermeld in 1388.Deze geestelijken brachten geld bijeenom de armen te voorzien van voedsel. In de 15de eeuw werd de Poth-hof inge-richt voor het verplegen van pestlijders.Rond 1500 verrees het kapelletje gewijdaan Sint Rochus, de beschermheilige vande pestlijders. In 1547 kwamen de Celzus-teren er wonen. Langzamerhand is heteen echt hofje geworden, waar tot 1975wekelijks nog brood werd uitgedeeld.Het pesthuis is 100 jaar geleden afgebroken. Door middel van een bouw-historisch onderzoek werd de geschiedenisvan het bijzondere complex enkele jarengeleden goed in beeld gebracht.

Het complex bezit 49 woninkjes. Op de Open Monumentendag zijn deRochus-kapel en de Celzusterenkamervoor publiek geopend.

U verlaat het Hofje door het poortjeaan de Coninckstraat, aan het einde

van deze straat gaat u rechtsaf via de St. Annastraat richting de Kamp.

StadsmurenSint Annastraat

De stadsmuren in het plantsoen langs deSint Annastraat dateren uit de periode1380-1450, toen een tweede muur rond destad nodig was om het groeiende aantalinwoners van Amersfoort te kunnenbeschermen. In de 16de eeuw werd dezemuur voorzien van een aarden wal aande stadszijde, ter versterking in verbandmet de toenemende vuurkracht van hetgeschut.In de afgelopen decennia raakten demuren zwaar overwoekerd door klimopen complete bomen die in het muurwerkgroeiden. Een lichte begroeiing maakt hetbeeld van de wat ruïneuze middeleeuwsemuren extra schilderachtig. De begroeiingdie was ontstaan bracht echter grote schadetoe. Na verwijdering van de klimop (waar-bij uiteraard de aanwezige kleine en waar-

19


devolle muurvegetatie is gehandhaafd inoverleg met de stadsecoloog) is de muurmet al haar bouwsporen uit het verledenweer zichtbaar geworden in het plantsoen.De schade is in beeld gebracht en vertaaldnaar een restauratieplan. Uitgangspuntdaarbij blijft een ruïneuze muur. Echteraanwezige scheuren, kapotte en losliggendestenen, grotere vorstschades en ontbre-kende voegen zullen op consoliderendewijze worden hersteld. Binnenkort zalworden gestart met de restauratie vandeze stadsmuur.

19 ThuiszorgwinkelKamp 82Bij archeologisch onderzoek onder hetpand aan de Kamp 82 is een 15de-eeuwsestookplaats aangetroffen, zoals er bij dearcheologen al acht bekend waren eldersin de stad. Deze stookplaats echter, met inhet midden een vuurgang bedekt met bak-stenen rooster, is buitengewoon goedbewaard gebleven. Nauwkeurig onderzoekaan de verkoolde granen die erbij zijn aan-getroffen maken het zeer aannemelijk dathet hier een bierbrouwersoven betreft.

U vervolgt de Kamp en slaat danrechtsaf de Coninckstraat in.

20 Logies de TabaksplantConinckstraat 15Dit huis is gebouwd in het begin van de17de eeuw. Kenmerkend voor die periodezijn de ‘hanekammen’ in een lichtrodebaksteen boven de deuren en ramen.Midden in de kap bevindt zich een ‘hijs-kap’, ofwel ‘trijs’. De randen van de bak-stenen die zich onder de hijsluiken bevin-den vertonen duidelijke sporen van slijtageten gevolge van hijswerkzaamheden envertellen zo iets over de gebruiksgeschie-denis van het huis. In de achtergevelbevindt zich een gevelsteen waarop eenbloeiende tabaksplant staat afgebeeld.

Vanuit de Coninckstraat keert u terug naar de Kamp richting de

Kamperbinnenpoort.

KamperbinnenpoortNiet openDe Kamperbinnenpoort, in het verledenViepoort genoemd, is één van de weinigeresterende verdedigingswerken aan deeerste stadsmuur, die rond 1300 werdgebouwd. Pas na de stadsuitleg en debouw van de Kamppoort of Kamper-buitenpoort werd de naam in Kamper-binnenpoort gewijzigd. In 1827 is hetmuurwerk tussen de twee torens gesloopt.Overigens ook voor de poort zelf zijnregelmatig plannen tot volledige afbraakgemaakt. Maar met de komst van stads-architect C.B. van der Tak werd voorbehoud gekozen en is de poort tussen1931 en 1936 – samen met de winkelwoon-huizen aan de Kamperbinnenpoort –gerestaureerd, waarbij ook het tussenlid isgereconstrueerd. Onlangs werd het mid-deleeuwse poortgebouw grondig hersteld.Als afsluiting van deze werkzaamhedenzal een plaquette op de Kamperbinnen-poort worden aangebracht met eentoelichting op de bouwgeschiedenis vandit middeleeuwse verdedigingswerk.

Na de Kamperbinnenpoort gaat u direct links de Muurhuizen in.

21 Muurhuizen 109SecretarishuisjeHet ‘Secretarishuisje’ is eind vijftiendeeeuw gebouwd tegen de buitenkant vande eerste stadsmuur. Het Secretarishuisjewas toen kleiner en lager dan nu. Rond1560 vond de eerste grote verbouwingplaats met een voorbouw aan de straatzij-denkant, dus tegen de binnenkant van deeerste stadsmuur. Het sobere Secretaris-huisje kreeg toen een nieuwe voorgevelmet vrolijke renaissance elementen zoals

de schelpmotieven boven de ramen eneen zandstenen omlijsting rond de voor-deur. In de vijftiende, zestiende en zeven-tiende eeuw werd het Secretarishuisjebewoond door welgestelde burgers uitde regenten- en malenfamilies. In de18de eeuw vond waarschijnlijk een tweedegrote verbouwing plaats en kreeg hetSecretarishuisje Engelse schuiframen,een uitbouw aan de achterkant, een extraingang rechts van de voordeur en eenrococo deurknop op de voordeur. In deachttiende en negentiende eeuw werd hetSecretarishuisje eerst bewoond door han-delaren en later kwam het in handen vanbeleggers. In de twintigste eeuw raakte hetSecretarishuisje in verval en in 1953 vondonder leiding van architect Royaards dederde grote restauratie plaats. Beslotenwerd om de achttiende-eeuwse uitbouwachter het Secretarishuisje af te brekenen terug te restaureren en reconstruerennaar de situatie uit 1560, op de Engelseschuiframen en rococo deurknop na. Het Secretarishuisje is vernoemd naar desecretaris en notaris Jan Both Hendriksen,die hier in de achttiende eeuw gewoondzou moeten hebben. In de Amersfoortsetransportboeken (huizen overdracht) komtJan Both Hendriksen zowel als eigenaarals bewoners niet voor. Wel was zijn zus,Petronella Both Hendriksen samen methaar man notaris Hendrik ter Horst in1776 eigenaar van het Secretarishuisje.

20

Lang hebben ze er niet gewoond want eenjaar later verkochten ze het Secretaris-huisje aan meester timmerman CornelisPull. De restauratie van 1953 gaf hetSecretarishuisje haar huidige uiterlijk.Thans wordt het huis bewoond doormonumentenliefhebbers.

22 DieventorenMuurhuizen 97 Het betreft hier waarschijnlijk een in de14de eeuw aangebrachte toren. Lange tijddeed de muurtoren dienst als stedelijkcachot. De zware, met ijzer beslagen deu-ren herinneren hier nog aan. Het dak-torentje is afkomstig van de in 1860 afge-broken Latijnse School. Daar komt ookhet gerestaureerde zeer bijzondere uur-werk vandaan. Dit behoort tot de oudstevan Nederland en is vermoedelijk 15de-eeuws. De tijd wordt aangegeven door éénwijzer voor de hele uren. Deze wordentevens door het slagwerk bekrachtigd. Pasna voltooiing van de spraakmakende res-tauratie van 1942 werd de toren een poort-gebouw, met een bruggetje over de singel. Ook de huizen naast de Dieventoren(Muurhuizen 99-107) behoorden oorspron-kelijk tot het complex van de stadsgevan-genis. In de gevels zijn talloze bouwsporenaanwezig uit de periode voordat dit com-plex tot woonhuizen werd verbouwd.

Via de Schoutensteeg en de Herenstraat bereikt u het plantsoen

met de waterpoort Monnikendam. Deze is alleen op zaterdag geopend.

23 MonnikendamPlantsoen Oost 2Via het plantsoen bereikt u de water-poort Monnikendam, waardoor het water,verzameld uit diverse beken, de stadbinnenstroomt. Monnikendam werd rond1425 gebouwd ter verdediging van dezewatertoegang. De poort bestaat uit twee

ronde muurtorens, die door een boogmet elkaar zijn verbonden. De mogelijk-heid om, net als bij de Koppelpoort, deopening onder de boog af te sluiten, is– vermoedelijk in de vorm van een hek –aanwezig geweest. De gewelfdoorgangtoont de sporen van twee sleuven, waarindeze afsluiting kon worden neergelaten.

Thans is in de waterpoort een restaurantgehuisvest. De recente uitbreiding (2006)is van de hand van architect B. Dillen.Uitgangspunt was de poort zoveel moge-lijk in zijn waarde te laten, vandaar dathet dak van de uitbreiding onderdeel vanhet plantsoen uitmaakt. Op de historischestadsplattegronden is Monnikendamherkenbaar aan de twee muurtorensdie het water flankeren, met daartusseneen bescheiden poortgebouwtje.

U verlaat het plantsoen via de Kleine Haag en gaat rechtsaf

de Zuidsingel op.

24 BurgerweeshuisZuidsingel 25 U betreedt het Burgerweeshuis via hethardstenen, classicistische toegangspoort-je aan de Zuidsingel. Na een klooster-bestemming kreeg dit complex in 1611 defunctie van weeshuis. In de loop van detijd werden verschillende gebouwen inge-richt tot lint- en bombazijn-weverij. Voorde weeskinderen gaf dat gelegenheid tothet leren van een ambacht. Tot in hetbegin van de jaren dertig van deze eeuw

voorzag het Burgerweeshuis in deopvang van kinderen. Daarna kreeghet gebouwencomplex verschillendebestemmingen. De regentenkamerbehield haar oorspronkelijke karakter.

Op zondag is ook het huis met depaarse Ruitjes geopend. Voor een

bezoek aan dit bijzondere huis gaatu verder rechtsaf de Zuidsingel op enkeert later weer terug naar deze plek.

25 Huis met de Paarse Ruitjes

Zuidsingel 38

Dit rijke 18de-eeuwse koopmanshuis heefteen oudere voorganger gehad, zoals is afte lezen aan de zijgevel met typisch 17de-eeuws metselwerk met breed uitlopende‘hanekammen’ boven de vensters.Rond 1780 werd het aangekocht doorBenjamin Cohen, tabakshandelaar en

21


bankier. Hij liet het huis verbouwen inLodewijk XVI stijl. De voorgevel werdgeheel uitgevoerd in natuursteen. Het interieur is bijzonder rijk en authen-tiek met marmeren vloeren, stucwerk-decoraties, geschilderd behang entimmerwerk in 18de-eeuwse vormen.Het huis met de Paarse ruiten is éénvan de belangrijkste monumenten vande stad. Het huis behoort thans tot hetKloostercomplex van de Onze LieveVrouwestichting.

U vervolgt de route door terug te lopen via de Zuidsingel naar

het Museum Jacobs van den Hof.

26 Museum Jacobs van den Hof

Zuidsingel 15Museum Jacobs van den Hof is eenparticulier museum met een eigencollectie van circa 80 werken van GijsJacobs van den Hof. Het museumverzorgt ook andere tentoonstellingen.

Via de ingang aan de Zuidsingelzijdebereikt u de muziekschool.

Deze is alleen op zaterdag geopend.Zondag leidt de route via de Weeshuisgangnaar de Muurhuizen.

27 Muziekschoolingang Muurhuizen 1-3 Deze twee muurhuizen zijn beide middel-eeuws van signatuur. Dit is onder meer tezien aan de dikke muren met groot for-maat baksteen en aan de zware balken.Talloze bouwsporen in de gevels laten deontwikkelingsgeschiedenis van de huizenzien. Diverse venstervormen, baksteen-formaten en bouwnaden maken duidelijkdat alle eeuwen in deze huizen zijn verte-genwoordigd. Restanten van kruiskozijnenin steen en hout, fraaie 18de-eeuwseschuiframen met een fijne roedeverdeling

en ook 19de-eeuwse vensters met eengrotere raamverdeling komen naast elkaarvoor. Aan de gevel van Muurhuizen 1 zienwe ook nog de restanten van een dichtge-metseld kloosterkozijn. In het interieurzijn nog 16de-eeuwse kapconstructies enbalklagen aanwezig. Beide huizen zijn in de 18de eeuw in-grijpend verbouwd. De toegangshal vanuitde tuin, met de vloer in rode Olandsteenen de betimmeringen dateren uit die pe-riode. Op de verdieping, in een van deleskamers, vindt U een middeleeuwsemuurafwerking: gepleisterde namaakbak-stenen tegen écht metselwerk!

28 Muurhuizen 33In dit karakteristieke Muurhuis was tussen1578 en 1907 het Sint Elizabeth Gasthuisgevestigd. Dit was het eerste Amers-foortse ziekenhuis. Het torentje aan devoorzijde is een traptorentje. Door toevoe-ging van een dergelijke toren was het nietnodig om de ruimtes te doorbreken meteen trappenhuis. Veel meer dan dat waseen traptorentje met een bekroning in devorm van een vergulde windvaan echtereen statussymbool in de stad.

De nieuwe eigenaar van het huis heet ugraag welkom tijdens de Open Monu-mentendagen. Bij de restauratie enverbouwing van de gewelfkelder werdonlangs archeologisch onderzoek uitge-voerd, waarbij delen van de fundering ende eerste stadsmuur werden aangetroffen.

Via de Muurhuizen loopt u terug naar het synagogecomplex.

29 SynagogeDrieringensteeg 2Vanaf 1655 kreeg Amersfoort ook Joodseinwoners. Zij hielden hun bijeenkomstenin eerste instantie bij mensen thuis. In1725 werd een stuk grond verworven opde hoek van de Kortegracht en de Drie-ringensteeg. In 1726 werd de Synagogegebouwd, georiënteerd op het zuidwestenen daarmee op Jeruzalem. Al in 1734 bleekhet gebouw te klein, maar het duurde nogtot 1842 tot een uitbreiding kon wordengerealiseerd naar ontwerp van stadsarchi-tect B. Ruitenberg. Op verzoek van hetbestuur van de Joodse Gemeente nam hijdaarbij de synagoge van Kleef als voor-beeld. Het bestaande gebouw werd aande zijde van de Muurhuizen verlengd.In de architectuur werden klassiekeelementen afgewisseld met spitsboog-

22


vensters. In 1927 ontwierp architect H.Elte een nieuw interieur, dat in de oorlogmet uitzondering van de Heilige Arkegeheel verloren ging. In september 1945vond de heropening plaats en twee jaarlater werd het gebouw gerestaureerd.Ook in 1973 en 1981 vonden herstel-werkzaamheden plaats.Slechts zeer incidenteel is de synagogeopengesteld voor publiek. Tijdens ditOpen Monumentendagweekend kuntu op zondag een bezoek brengen aandit bijzondere monument.

Via de Drieringensteeg bereikt u de Kortegracht.

30 MondriaanhuisKortegracht 11In 1869 werd het woonhuis op nummer9a verbouwd tot school. Op 7 maart 1872werd de befaamde schilder Pieter CornelisMondriaan, zoon van de hoofdonderwij-zer, geboren op Kortegracht 11. In 1890werd het woonhuis nummer 11 ook ver-bouwd tot school, die toen bestond uitzes lokalen en een bewaarschool. Aan deachterzijde heeft architect Leo Heijdenrijk,die in Amersfoort veel bijzondere gebou-wen heeft ontworpen, een eigentijdseuitbreiding gerealiseerd. De kap met deboven geplaatste horizontale lamellen

roept herinneringen op aan een traditio-nele dakvorm.

BoerderijenScherbierstraatIn Amersfoort stonden in de middeleeuw-se stad, maar ook in de eeuwen daarna,opvallend veel boerderijen. Op stadsplat-tegronden uit de 16de en 17de eeuw isdit goed te zien aan bijvoorbeeld de velehooibergen die er op getekend staan.In bepaalde straten in de binnenstad,zoals bijvoorbeeld de Bloemendalsestraat, zijn verschillende huizen, waarinde boerderijvorm nog te herkennen is.In de 11de eeuw vestigden zich boeren inhet gebied van de latere stad. Een van deeerste vestigingsplekken die men toenuitkoos was achter het geboortehuisvan Mondriaan, aan de Scherbierstraat.De Kortegracht was er toen in de 11deeeuw nog niet, maar de Scherbierstraatwel, want de boerderijen stonden haaksgeoriënteerd op deze straat.

Vanaf de Kortegracht gaat u rechtsaf de Langestraat in.

31 Lutherse KerkLangestraat 61 Op de plaats van de tegenwoordigeLutherse Kerk stond in de Middeleeuwende Heilige Geestkapel. In 1837 werd hetpand door waarnemend-stadsarchitect B.Ruitenberg nagenoeg geheel vernieuwd.In de Langestraat manifesteert de voorge-

vel zich vooral in klassieke vormen. Hetbasement met de diepe voegen draagt eenhoofdgestel met vier, nauwelijks uit hetmuurvlak naar voren komende pilasters,Ionische kapitelen, opnieuw een hoofdge-stel en een fronton. De gevel is voorzienvan een pleisterlaag. Banden en kamwerkhierin suggereren echter dat bewerktenatuursteen werd toegepast. Tussen depilasters zijn drie ‘gotische’ spitsboog-

vensters aangebracht, waarmee de kerke-lijke functie wordt geaccentueerd. Hetachthoekige klokkentorentje op het dakwordt bekroond door een windvaan inde vorm van een zwaan, het symbool vande Lutherse Kerk. Ook de gevelsteen isvoorzien van een zwaan. Het Bätz-orgelin de kerk, daterend uit 1766, is hetoudste van de stad.

32 Grand Café HemelsLangestraat 63De Amersfoortse architect Herman Kroesontwierp in opdracht van de heer HartogJozef Klein in 1895 dit winkelpand, waarinneorenaissance elementen, zoals spek-banden, consoles met mannenkoppen,obelisken en een attiek met fronton over-heersen. Met name het grote winkelraamop de verdieping is opvallend. In 2006-2007 is het pand verbouwd, waarbij dekarakteristieke elementen van het pandzoveel mogelijk behouden zijn gebleven.De oude houten vloeren, de monumentale

23


trap en het glas-in-loodraam in het interi-eur zijn alle gerestaureerd.

U gaat linksaf de Krommestraat in en passeert daar de opstapplaats van de

Waterlijn.

Vaar door de geschiedenis van AmersfoortOpstapplaats Waterlijn, Krommestraat

Tijdens een rondvaart van drie kwartierkrijgt u een aardig compleet beeld van dehistorische binnenstad. U ziet de stadvanaf de waterlijn ook anders danwanneer u wandelt. Een mooie aanvullingop uw dwaaltocht door de binnenstad. De schipper vertelt u bijzonderheden.

Vanuit de Krommestraat gaat u linksaf via de Torensteeg naar

de Langegracht.

33 Archeologisch CentrumLangegracht 11 Aan Langegracht 11 zijn de stadsarcheolo-gen gevestigd. Zij vertellen de bezoekersover opgravingen, vondsten en restaura-tietechnieken. Speciale aandacht is er voorde vondsten die dit jaar op de Appelmarktzijn gedaan, inclusief de onverwachtevondst van een middeleeuwse kapel.

Lieve VrouwekerkhofDe Lieve Vrouwekerk, afgebroken begin19de eeuw, is bekend van prenten en staataangegeven op oude stadsplattegronden,maar de precieze situering werd pasduidelijk door archeologisch onderzoek.De opgravingen op het Lievevrouwe-kerkhof brachten aan het licht dat devoorganger van de kerk, een 14de-eeuwsekapel, bij de bouw van de Lievevrouwekerkmidden 15de eeuw als koor van die kerkeen tweede leven kreeg. De kapel uit de14de eeuw lag georiënteerd op de Lieve-vrouwestraat; dus toen men koos dezekapel als koor voor de nieuwe kerk tegebruiken, lag de oriëntatie vast. Echterbij een kerk hoort een toren. Als men detoren, de Lieve Vrouwetoren – nog steedsfier overeind – dezelfde richting als dekerk zou geven, zou de toren scheef op destadsmuur en bijbehorende gracht staan.Dat kon natuurlijk niet, ook niet in middel-eeuws Amersfoort. Men heeft toen, circa1450, de keuze gemaakt: de toren recht opmuur en gracht en de kerk, in godsnaam,dan maar scheef op de toren. Met eenboog, waaronder men door kon lopen,verbond men de kerk met de toren. Het verhaal van de bouwgeschiedenisvan de kerk is vastgelegd in het plaveiselvan het Lieve Vrouwekerkhof.

34 Onze-Lieve-VrouwetorenLieve Vrouwekerkhof Toegang alleen door reservering in torenportaal! Op=Op!De Onze-Lieve-Vrouwetoren, gebouwd inde tweede helft van de 15de eeuw, behoorttot de fraaiste gotische torens van onsland. De vondst van een miraculeusMariabeeldje in 1444 was er de oorzaakvan dat Amersfoort een belangrijkebedevaartplaats werd. Dit gaf aanleidingtot de bouw van de imposante toren. Ookde toen reeds bestaande kapel op hetLieve-Vrouwekerkhof werd in die periodeaanzienlijk vergroot. Bij een buskruit-ontploffing in 1787 ging deze kerk verlo-ren. Sindsdien resteert alleen de toren. Inde 17de eeuw werd de toren verrijkt meteen Hemony-carillon. Eind vorige eeuwwerd dit klokkenspel (35 klokken), evenalsde toren zelf, gerestaureerd en geplaatstin een nieuwe houten klokkenstoel. In1997 is in deze klokkenstoel een tweede,modern gestemde beiaard aangebracht(58 klokken). Vervolgens is de beiaardgecompleteerd met een zevengelui, waar-door het totale aantal klokken op precieshonderd is gekomen. De Onze Lieve Vrouwetoren werd tot 1928gebruikt als het kadastrale middelpunt vanNederland. Als meest centrale stad inNederland die bovendien was voorzienvan een hoge toren, was Amersfoort deaangewezen plaats om te dienen als uit-gangspunt voor het landelijke net van deofficiële Rijksdriehoeksmeting. De X- en deY-as kruisten elkaar in de as van de wind-vaan van de toren. Jarenlang werd doorlandmeters en cartografen de positie vanobjecten bepaald vanuit dit kruispunt.Later werd besloten om dit 0-punt buitenonze landsgrenzen te leggen, waardoorheel Nederland zich in het ‘eerste kwa-drant’ bevindt.In 1996 werd het oorspronkelijk kadastralemiddelpunt in de toren gemarkeerd, met

24


een assenkruis buiten de toren en eenglazen opening in het vloerluik van hetentreeportaal. Een laserstraal hierbovenprojecteert het middelpunt op de kaart van Nederland onder het luik.

35 KapelhuisKrankeledenstraatOmstreeks 1500 werd het huis met ken-merken van de baksteengotiek gebouwdvoor de ‘Broederschap van Onze-Lieve-Vrouwe’. Deze instelling had als opdrachtom de verering van Maria te bevorderenen de diensten in de nabijgelegen kapel teregelen. Het pand werd in 1905 ingrijpendgerestaureerd, waarbij veel details zijngereconstrueerd. Opvallende details in debakstenen gevels zijn: de vier ronde blind-vensters, de blindnissen in de vorm vaneen driekwart kruisvenster, de zandstenenkruisbloemen op de overhoeks geplaatstepinakels, de deurgehengen, het smeedijze-ren ‘kijk-uit’-venstertje in de voordeur ende in 1998 geplaatste windvaan in devorm van een haan. Op de hoek met hetLieve Vrouwekerkhof bevindt zich eenhoekconsole, waarop in de tijd vóór deReformatie een Madonnabeeldje heeftgestaan.

Via de brug achter de Toren bereiktu de Westsingel.

36 JohanneskerkWestsingel 30Op de hoek van de Westsingel en deMolenstraat staat sinds 1960 de Johannes-kerk, ontworpen door de architecten S. van Woerden en H.J. Schneider uit Soestdijk. De kerk is een goed voorbeeldvan de functionalistische architectuur uitde jaren zestig. De gevels van dit kerkge-bouw worden bepaald door metselwerkbinnen een betonnen constructie. Met name de rechthoekige structuur vande vensters is bepalend voor het interieur.

Een monumentale trap leidt vanaf deWestsingel naar de door een gewelfdeluifel geaccentueerde entree.

37 Oude StadhuisWestsingel 43 / Stadhuisplein 5

Omstreeks 1780 liet de joodse koopmanAbraham Cohen aan de Westsingel, inLodewijk XVI-stijl, een indrukwekkend huisoptrekken. De voorgevel is volledig uitge-voerd in hardsteen. Het bovenlicht van dehoofdingang aan de Westsingel behoortdoor het rijke houtsnijwerk in LodewijkXVI-stijl tot de fraaiste voorbeelden vanAmersfoort. Na de in 1994 voltooide res-tauratie heeft Westsingel 43 een represen-tatieve functie gekregen met twee trouw-zalen en monumentale vergaderkamers.Het interieur is bijzonder gaaf. De vloeren en lambrisering zijn uitgevoerdin marmer, terwijl de wanden van fraaie

stucwerk-voorstellingen zijn voorzien. Het trappenhuis, halverwege de gang, is zeer monumentaal van uiterlijk. Op de eerste verdieping bevindt zich deoorspronkelijke feestzaal van het huis.

U verlaat het Oude Stadhuis via hetStadhuisplein. Vanaf de Molenstraat

steekt u de Stadsring over richting deVan Persijnstraat.

38 Logegebouw Jacob van Campen

Van PersijnstraatDit logegebouw werd in 1900 door archi-tect W. van Schaik in Jugendstilvormengebouwd voor Vrijmetselaarsloge Jacobvan Campen. Het gebouw kent eenVoorhof voor ‘gewone’ bijeenkomsten.Daarnaast is er de Tempel, waar debroeders ceremonieel bijeenkomen.De artefacten in deze tempel hebben eensymbolisch karakter overeenkomstig deaard van de Vrijmetselarij die veelvuldiggebruik maakt van symbolen en rituelenuit de middeleeuwse kathedralenbouw.Maçonnieke symbolen treft men ook inde glas-in-loodramen door het gehelegebouw.

Ook buiten de binnenstad zijn tijdensdit Open Monumentendag-weekend

diverse monumenten opengesteld. Dit zijn de Nieuwe Kerk aan de Leusderweg,De Wagenwerkplaats achter het station en in Hoogland de Martinuskerk, deInham en de Kapel Coelhorst.

39 Nieuwe KerkLeusderweg 110In het begin van de jaren ’20 groeide hetaantal woningen in het Leusderkwartieraanzienlijk. De bevolkingsgroei maakteook de bouw van een ‘nieuwe kerk’ nood-zakelijk. Twee vooraanstaande Amers-foortse architecten werden in 1924 hier-

25


voor uitgenodigd. G. van Hoogevest ont-wierp het exterieur, terwijl H.A. Pothovenbij de plannen voor het interieur betrokkenwas. In de architectuur is de invloed vande Amsterdamse School, zij het op eenstrakke en sobere wijze, herkenbaar.

40 WagenwerkplaatsVanaf de Wagenwerkplaats vertrekt op zaterdag en zondag een aantal busexcursies langs industrieel erfgoed.Voor tijden zie pagina 8.

41 De InhamHamseweg 40, HooglandVanaf 1835 bestonden plannen om inHoogland een nieuwe kerk te bouwen.Uiteindelijk kreeg men in 1841 toestem-ming van de synode en kon de bouwvan start gaan. In deze dorpskerk zijnde kenmerken van het neoclassicismeherkenbaar. Dat is niet zo verwonderlijk,omdat stadsarchitect B. Ruitenberg, dieeerder de gevel van de Lutherse Kerkaan de Langestraat in dezelfde stijl hadverbouwd, bij dit plan betrokken was.

42 St. Martinuskerk Kerklaan 2 , HooglandIn januari 1881 kreeg de befaamde Neder-landse architect A. Tepe door bouwpas-toor Pieck (1827-1901) de opdracht eenontwerp voor een kerk in Hoogland temaken. In april vond de aanbestedingplaats met als randvoorwaarde dat dekerk uiterlijk in juni 1882 moest wordenopgeleverd. Op 21 mei 1883 werd de Sint-

Marinuskerk, gebouwd in de voor die tijdkenmerkende Neogotische stijl, dooraartsbisschop Mgr. Snickers geconsa-creerd. Nadat in 1943 de drie kerkklokkendoor de Duitsers waren geroofd, werdde kerk op 19 april 1945 door de Duitsersgrotendeels vernield. De kap, grote delenvan het schip en de toren werden doorkanonschoten met de grond gelijkgemaakt. Hiermee werd voorkomen datde toren door de geallieerden vanuit delucht als herkenningspunt zou wordengebruikt. In 1953 kreeg architect Th.J. vanElsberg uit Almelo, die eerder de toren vande St.-Henricuskerk in het Soesterkwartierhad vernieuwd, opdracht de kerk geheelte herstellen. Met de bouw werd in 1955begonnen. Twee jaar later, in de zomervan 1957, werd de kerk opgeleverd, waarna

het kerkgebouw op 5 september van datjaar door Mgr. dr. B.J. Alfrink voor de tweede keer kon worden gewijd.

43 Kapel Coelhorst foto onder

Coelhorsterweg 35, HooglandDe eerste vermelding van deze kapeldateert uit 1363. Het gebouw is rechthoekigvan vorm en is niet voorzien van een voorkapellen zo kenmerkende, meestal drie-zijdige koorsluiting. De kapel is vrijwelexact oost-west georiënteerd. Na deReformatie in Amersfoort (1579) werdenin de kapel toch nog tot 1585 katholiekediensten gehouden. Op 11 december1747 bracht een storm zware schade aanhet gebouw toe. Pas in 1759 beslotende Staten van Utrecht tot restauratie vande kapel. In 1843 werd de kapel verkochtaan de familie Van Tuijl van Serooskerken,de bewoners van het landgoed Coelhorst.Het gebouw werd als grafkapel in gebruikgenomen en bleef dat tot op de huidigedag, na overerving, sinds 1957 voor defamilie Beelaerts van Blokland. Uit dezeperiode stammen drie graftomben diezich tegen de oostwand bevinden.

26

A M E R S F O O R T

27

� I N L E I D I N GVoor veel mensen is het bekijken van oude kaarten een aardigebezigheid. Je probeert terug te gaan in de tijd en je te verdiepenin de omstandigheden van vroeger. De omvang van een stad ineen bepaalde periode, de inpassing in het landschap en demanier waarop deze zich kon verdedigen met zijn poorten,muren en grachten, zeggen veel over de plaats die een dergelijkegemeenschap in de samenleving innam. Het patroon van stratenen pleinen en ook de bouwdichtheid vormen aanwijzingen voorhet schatten van het aantal inwoners, de middelen van bestaanen de eventuele welstand. In veel gevallen zijn van een plattegrondde groei en de ontwikkeling af te lezen.

Ook van Amersfoort bestaan verschillende historische stads-plattegronden die op uiteenlopende tijdstippen zijn gemaakt.De oudst bekende is omstreeks 1560 vervaardigd door Jacob vanDeventer (1501/02-1575). Deze had van Philips II de opdrachtgekregen van de belangrijkste steden de plattegronden opte meten en in kaarten uit te werken; dit met het oog opeventuele krijgshandelingen, zoals belegeringen en bezettingen.Het materiaal was niet voor openbaar gebruik bestemd en de kaarten zijn in die tijd dan ook niet vermenigvuldigd. Wellicht door gebruik te maken van het basismateriaal vanVan Deventer, waren het rond 1590 de uitgevers Georg Braun(1541-1622) en Frans Hogenberg (voor 1540-1590) die een atlasvan steden samenstelden die wél voor het publiek was bestemd.De kaarten werden ook als losse bladen uitgegeven. Fraaieplattegronden met gedetailleerd aangegeven gebouwenen gestoffeerde tuinen moesten de trotse bezitters en hungasten op de hoogte brengen van de rest van de wereld.Midden in de Tachtigjarige Oorlog achtte men het noodzakelijk

de stadsverdediging te moderniseren. Adriaen Anthonisz. vanAlckmaer (1541-1620) maakte in opdracht van de Staten vanUtrecht twee voorstellen, waarvan het eenvoudigste werduitgevoerd1. De beide voorstellen zijn op pagina 37 afgebeeld.

De kaartenmakers Joan Blaeu (1598/99-1673) en JohannesJanssonius (1588-1664) traden een halve eeuw later in de voet-sporen van Braun en Hogenberg en vervaardigden eveneensplattegronden van steden. Nog meer dan bij hun voorgangersal het geval was, lag het in hun bedoeling het bestuderen vanhun kaarten vooral tot een genoegen te maken. In het begin vande achttiende eeuw werden deze kaarten, die maar weinig vanelkaar verschilden, waarover straks meer, nog eens opnieuwgedrukt door de uitgever Frederick de Wit (1630-1706).Bij het beoordelen van de oudste kaarten, in het bijzonder dievan Van Deventer en Braun en Hogenberg, en het vergelijkenmet onze eigentijdse satellietopnamen, ontstaat bewondering.Het was vooral Van Deventer die, als pionier, de onregelmatigevorm van de stad en het stedelijke patroon nagenoeg zuiverwist te treffen.

Pas meer dan twee en een halve eeuw later werd voor Amersfoortde eerste kadastrale kaart gemaakt. Landmeter Adam Slits (1782-1858, zie kadertekst op pag. 48) maakte deze in 1824 en gaf metgrote precisie de stad weer zoals die er toen uitzag. Met de kadastrale kaart als vanzelfsprekende basis kwam in1846 de kaart van Dirk Joseph Thomkins (1777-1851), in 1888gevolgd door die van I. van Vooren en P. Wagemaker.De eerste in kleurendruk verschenen kaart uit de gemeenteatlasvan Kuyper dateert van 1865; er zouden er meer volgen. Sindsdien worden er regelmatig plattegronden van Amersfoort inde handel gebracht die de stadsuitbreidingen en de vergrotingenvan het bebouwde gedeelte weergeven. Het was dan ook de tijdgeworden waarin de markt een steeds grotere rol ging spelen.

1 Zie Ton Reichgelt, ‘De bolwerken van Adriaen Anthonisz van Alckmaer’, in: Amersfoort Magazine, jaargang 7, nummer 1, 2004, pags. 32-34.

C O R V A N D E N B R A B E R

v a n k a a r t n a a r k a a r t

xxxxxx

28

xxxxxxK A A R T E N

29

� Hoofdkaart van Jacob van Deventer – ca. 1560 � Bijkaart Jacob van Deventer – ca. 1560

1


� D E Z E S T I E N D E E E U WDe kaart van Jacob van Deventer, waarvan het origineel zich inMadrid bevindt, bestaat uit een ‘hoofdkaart’ met een afmetingvan ca. 40 x 40 cm en een daarmee verbonden ‘bijkaart’ van ca.16 x 18 cm. De hoofdkaart geeft een behoorlijk deel van de omge-ving te zien; de bijkaart beperkt zich tot nagenoeg de stad met deuitvalswegen. Deze laatste dient vooral voor de vermelding vande belangrijkste gebouwen met een strategische waarde, zoalsvanzelfsprekend de poorten, de torens als uitzichtpunten en dekloosters als opvang en verpleging van soldaten. Verder is opde hoofdkaart de bebouwing langs de straten weergegeven. De vorm van de stad benadert zeer dicht de werkelijkheid. Hetbeloop van het water en de wegen buiten de stad zijn op dehoofdkaart, zelfs nu nog op een eigentijdse stadsplattegrond,herkenbaar. Het verloop van de Eem buiten de Koppelpoort is sinds 1560 nietveranderd. Het pad langs de rechteroever komt op de kaart alsweinig belangrijk naar voren. Afgezien van een verbinding metde Oude Eem, enkele honderden meters vanaf de Koppelpoort,is aan de oorspronkelijke bedding geen aandacht besteed. Vanaf de Bloemendalsepoort loopt een weg in noordweste-lijke richting. Het is de tegenwoordige Hooglandseweg-Zuiden -Noord. Ook de huidige Kruiskamp is door Van Deventergetekend, uitlopend in de Liendertseweg van onze tijd. Vanafde driesprong is het de Pullstraat en een stukje van de VanRandwijcklaan die verbinding maakt met de Lageweg uit detijd van Van Deventer, thans gedeeltelijk de Columbusweg.Zuidelijk van deze weg loopt de tegenwoordige Hogeweg,

ook door Van Deventer aangegeven, waaraan hij het Lazarus-huis situeert. Hoewel niet volledig, is het wegenen waterpatroon aan deoostkant van Amersfoort nu nog gedeeltelijk terug te vinden inde Flierbeek en de Heiligenbergerweg. Onveranderd sinds 1560stroomt de grillige Heiligenbergerbeek vanuit het zuidwestenrichting Monnikendam. Vanaf dit punt is een kaarsrecht gegravenverbindingskanaal zichtbaar, dat ongeveer ter hoogte van detegenwoordige Gasthuislaan bij een hofstede deHeiligenbergerbeek ontmoet. Het kanaal, met vooralsnogonbekende achtergrond, is in de huidige plattegrond niet meer terug te vinden.Ook de later genoemde Hendrik van Viandenstraat is op deVan Deventerkaart aangegeven. Net als de Bisschopsweg ende weg vanaf de Slijkpoort naar het zuiden, de tegenwoordigeArnhemse-weg, in de richting van Bavoort, om uiteindelijk inWijk bij Duurstede terecht te komen.De uitvalsweg vanuit de Utrechtsepoort heeft buiten de stad eendwarsverbinding met de zojuist genoemde Arnhemseweg, detegenwoordige Bergstraat. Vanaf hier zijn op Van Deventer devoorlopers van de latere Utrechtseweg en de Prins Frederiklaante zien. Ook zijn de Snouckaertlaan en, in het verlengde daarvan,de Puntenburgerlaan te herkennen, evenals, mogelijk, de huidigeNicolaas Pienemanstraat. In westelijke richting, ‘Occidens’,gaat de belangrijke weg over Soest naar Utrecht.Van Deventer laat zien dat de stadsverdediging bestond uit tweegrachten, van elkaar gescheiden door een smalle strook grond,een singel. Er waren zes poorten die toegang gaven tot de stad.

30

A M E R S F O O R T V A N K A A R T N A A R K A A R T 15 6 0 -18 8 8

� Utrechtsepoort met vanaf develdzijde een eerste ingangspartij,een brug over de eerste gracht,een voorpoort, een brug over detweede gracht en de hoofdpoortwaar aan beide kanten destadsmuur op aansluit. Van Deventer maakte geenverschil tussen muurtorens en arkeltorentjes.

De Koppelpoort was een gecombineerde water- en landpoort dieer nu in grote lijnen nog net zo uitziet als rond 1560. De voor-poort vóór de landpoort, die er in de tijd van Van Deventer stelligheeft gestaan, is niet weergegeven2. Met de klok mee lijken deKamperbuitenpoort, de Slijkpoort en de Utrechtsepoort verderde belangrijkste te zijn. Dit te oordelen naar de, zij het summiergetekende, programma's van als volledig geldende stadspoorten,met name voor de Utrechtsepoort. Te weten: een (houten?)eerste ingangspartij, een (ophaal?)brug over de eerste gracht,een stenen voorpoort, een gemetselde brug over de tweedegracht met flankerende muren en, ten laatste, de feitelijkehoofdpoort. Dit was in de regel een kloek bouwwerk waartegen de stadsmuur aansloot. De andere twee poorten, de Bloemendalsepoort en de Andries-poort, waren van minder belang en de laatste moest het blijkbaardoen met alléén een hoofdpoort. Monnikendam moet wordengezien als een tweetal van de gebruikelijke torens, gekoppelddoor een poortgebouwtje waarin een mechaniek tot waterkeringwas ondergebracht. Op de hoofdkaart en de bijkaart komt het aantal torens tussende poorten niet met elkaar overeen. Op de bijkaart staan ertwee meer. Voor de muurtoren direct ten westen van deBloemendalsebuitenpoort heeft Van Deventer iets meer gemaakt.Sommige torens zijn voorzien van spitsen. In de stad zijn het de Kamperbinnenpoort en de Bloemendalse-binnenpoort die nog steeds het karakter hebben van een poort-gebouw en dan ook op de bijkaart van de notitie ‘porta’ zijnvoorzien.

De omstandigheid van de dubbele gracht buitenom gaat terugnaar een oud gegeven. Van Deventer geeft op zijn plattegrondrond bijna de helft van de kern een eveneens dubbele grachtte zien. Vanaf Mariënhof loopt, eerst naar het westen en laterrechtsom buigend naar het noorden, min of meer evenwijdigmet de latere Zuidsingel en Westsingel, een extra gracht.Ook deze twee waterlopen zijn door een singel van elkaargescheiden. Na het klooster van de Franciscanen, het latereObservantenklooster, zet dit grachtje koers naar de Koppel-poort en zet daarmee het St.-Pietersgasthuis op een eiland. Bij archeologische onderzoekingen is het eerste gedeelte vandit grachtje verschillende keren teruggevonden.

Op dezelfde kaart zijn in de kern het Stadhuis, de St.-Joriskerkmet daarachter de Latijnse School, de kapel van het Heilige-Geestgasthuis en de Onze-Lieve-Vrouwekerk met de torenaangeduid. In de vijftiende-eeuwse uitleg zijn dat het Convent

van St.-Aegten, het St.-Nicolaasweeshuis, de St.-Rochuskapel,St.-Jan, het St.-Agnietenklooster, St.-Barbara, Mariënhof, hetklooster van de Franciscanen en het St.-Pietersgasthuis. Dezegebouwen komen ook voor op de hoofdkaart zonder de toege-voegde benamingen. De Rochuskapel wordt, als beeldmerkzonder verdere bedoelingen, met de lange zijde evenwijdig aande tegenwoordige Pothstraat gesitueerd. Een gegeven dat állevolgende kaartenmakers, tót Slits, zouden overnemen. Op de hoofdkaart is langs de straten in rode kleur bebouwinggesuggereerd, zonder ook maar enige detaillering. Maar datbehoorde dan ook niet tot het wensenpakket van zijn opdracht-gever. Buiten de muren zijn de molens en de boerenhoeven te vinden.

Bij vergelijking met een moderne kaart valt op dat veel van destraten en pleinen die Van Deventer tekende in tracé nog steedsbestaan. Van de circa zeventig binnenstadsstraten hebben vijfen vijftig nog exact dezelfde plaats. Het stedelijke patroon isnagenoeg onveranderd gebleven. Dat geldt ook voor het straatjedat vanuit de Bloemendalsestraat in oostelijke richting gaat. Aan het einde daarvan tekent Van Deventer op de bijkaart eenheuse galg.3 Een ‘doodlopend’ straatje als een executieplaats vande zestiende eeuw!

Op de kaarten is de ontwikkeling van de stad leesbaar. De vroegerekern, met de eerder gegraven Korte- en Langegracht, de oude wegdie de oostelijke, de zuidelijke en de westelijke streken met elkaarverbond: vanaf de Kamp, door de Langestraat en bij de huidigeVarkensmarkt de splitsing naar het zuiden en het westen. Het verloop van de vroegere stadsmuur is rond de appelvormigekern gemakkelijk te volgen. De vijftiende-eeuwse uitleg daarom-heen met zijn kloosters en moestuinen is eveneens in een aantalsegmenten duidelijk herkenbaar. Voor het reconstrueren van degroei van de feitelijke kern, een reeks van ontwikkelingen vanafde stichting van de eerste nederzetting naar het moment waaropdeze stadsrechten verwierf, is het aantal bouwstenen vooralsnogonvoldoende. Op den duur zullen het de archeologen zijn die delaatste puzzelstukken vinden, en op hun plaats leggen.

______________________2 Voor het niet weergeven van de voorpoort is vooralsnog geen goede verklaring. Van de Utrechtsepoort, de Slijkpoort en de Kamperbuitenpoort heeft van Deventer meer werk gemaakt. De situatie bij de Koppelpoort is, door de combinatie van water-poort/landpoort anders. Mogelijk heeft hij, naar zijn inzicht, willen volstaan met het globale ‘beeldteken’ voor stadspoort. Op de bijkaart voegt hij de notitie ‘porta’ toe.Misverstanden zijn dus niet mogelijk.3 J.-M.A.W. Morel, ‘De stadsplattegronden van Amersfoort’, in: Flehite, Historisch jaarboek voor Amersfoort en omstreken 2004, pag. 95-96.

31


Kaart van Van Braun en Hogenberg – 1588

32

3

1

4

2


Uitsnede kaart van Van Braun en Hogenberg – 1588

33


34


� K A A R T VA N B R A U N E N H O G E N B E R G, 158 8Frans Hogenberg maakte in Keulen samen met Georg Braunvanaf 1572 een reeks kaarten en afbeeldingen van steden over degehele wereld. Deze werden gepubliceerd in de atlas ‘Civitatesorbis terrarum’. De kaarten kwamen ook los in de handel.In 1588 kwam daarvan het vierde deel uit, waarin Amersfoort isafgebeeld. Vrijwel zeker ontstond de kaart door een nauwkeurigevergroting met een factor twee van de plattegrond van VanDeventer, waarvoor Braun en Hogenberg gebruik hebben kunnenmaken van de minuutkaart van Van Deventer.4 Wat betreft deuitwendige vorm en het verloop van de straten en de grachtenis hij dus net zo accuraat als de Van Deventerkaart.Stedenbouwkundig lopen de kaartenmakers redelijk in de pasmet Van Deventer. Hier en daar zijn wat betreft de plaats en hetaantal van de bruggen enkele verschillen op te merken.

De plattegrond heeft een afmeting van 35 cm x 37 cm, met inbe-grip van een gezicht op de stad dat aan de onderzijde is toege-voegd. Op de achterkant van de oudste uitgave is een tekstgedrukt, waaruit blijkt dat abt Michael ab Isselt de opdrachtgeverwas en dat de goudsmid Gijsbert Cloeting, met de nog niet inge-vulde plattegrond als uitgangspunt, de gebouwen heeft ingete-kend. De notaris en priester Jacob van Hees zorgde voor eenbeschrijving. Later werd de kaart van Braun en Hogenberg meer-malen opnieuw gedrukt, voor de laatste keer in 1641. Van deomgeving is op de kaart weinig te zien. De Eem stroomt vanaf deKoppelpoort naar het noordwesten. Van enige bedrijvigheid langsde Eemhaven, die er in die tijd sinds lang was, is niets te bespeu-ren.

Linksboven is temidden van geboomte de kapel van Isselt weer-gegeven. De realiteit is, wat betreft de plaatsing, enig geweldaangedaan. In werkelijkheid stond het gebouwtje veel verdernaar het noordwesten, ruim twee kilometer! Ab Isselt steldeer blijkbaar prijs op ‘zijn’ kapel toch op de kaart te krijgen.De gekromde ‘Oude Eem’ onderging eenzelfde reductie. Dezeontmoette de tegenwoordige Eem, het gevolg van een vergravingin de Middeleeuwen, op een punt dat veel verder van de stad was gelegen.

Rechtsboven op de kaart is het Leprozenhuis getekend, evenzeerte dicht bij de stad. Het Leprozenhuis stond aan de Hogeweg,ongeveer op de plaats van de tegenwoordige kruising met de

Ringweg Kruiskamp/ Randenbroek. Het verloop van de wegenen de beken volgt redelijk de kaart van Van Deventer.De stadsverdediging is conform hetzelfde voorbeeld. Rond degehele stad zijn de twee grachten zichtbaar, gescheiden doorde singel. De buitenpoorten zijn als indrukwekkende gebouwenweergegeven, waarbij alleen de Andriespoort opnieuw als een enkelvoudig poortgebouw is weergegeven. Op de anderepoorten heeft de tekenaar het hierboven al benoemde volledigeprogramma toegepast, dit geldt vooral voor de Kamperbuiten-poort rechtsboven.

Braun en Hogenberg geven de stadsmuur nog te zien in zijnoorspronkelijke opzet, mét nog de reeksen gemetselde bogenonder de weergang, en zónder de dijk grond die er vanaf 1561aan de stadszijde tegenaan werd geworpen. Het aantal muur-torens klopt bijna met die op de bijkaart van Van Deventer.

Ook het deel van de tweede gracht met het ‘cingel’ rond eengedeelte van de kern is in overeenstemming met Van Deventer,hij loopt vanaf Mariënhof tot aan de Koppelpoort.Van de Kamperbinnenpoort is de voorpoort, die er nog steedsstaat, pregnant in beeld. De Bloemendalsebinnenpoort is eenstuk bescheidener.

De tekenaar heeft voor zover het de gebouwen en de overigestoffering betreft enige registers opengetrokken. Gaf VanDeventer op zijn hoofdkaart, naast de karakteristieke oriëntatie-punten, de overige gebouwen in abstractie weer, Cloetinge tekentde kerken, kloosters en huizen afzonderlijk. Hij laat ook zien, inhet bijzonder in de uitleg, dat het aantal boerenbedrijven grootwas. In die zone rond de kern zijn meer dan dertig hooibergente zien. De gebieden tussen de Pothstraat en de Kamp en hetKoestraatgebied(!) spannen de kroon.

De kloosters hebben nog hun ommuring en hun eigen moes-tuinen en boomgaarden. Vanaf 1579, het jaar van de Hervorming,zouden deze goederen worden geseculariseerd.De gebouwen zijn zeker niet waarheidsgetrouw weergegeven,ook de meest belangrijke niet. De Onze-Lieve-Vrouwetoren heeftvanaf de zuidkant stellig nooit een doorgang gehad. Deze bevondzich langs de oostkant, tussen de toren en kerk door. En ook derondboogvensters horen niet echt bij een door-en-door gotischgebouw.

4 Zie Morel, pag. 98-101.

De toren van de St.-Joris was in die tijd al in de zuidbeuk van dekerk opgenomen en stak toen al door het dak heen, net als nu.Voor de weergave van het gros van de overige gebouwen, zoalshet stadhuis aan de Hof (het ‘Raethuis’), de Latijnse School,waarvan de vorm doet denken aan de Plompetoren, die op dekaart nauwelijks herkenbaar is, mag men zich geen enkele illusiemaken. Ook de ring van muurhuizen komt, met uitzondering vanhet meest zuidelijke segment, bij Braun en Hogenberg als weinigimposant naar voren.

Het gezicht op de stad, onder de kaart, laat ‘AMORFORTIA’ vanuithet noordwesten zien. Uiterst links is de Kamperbuitenpoortzichtbaar. Aan de rechterkant is het de Utrechtsepoort die hetbeeld afsluit. Treffend is het grote aantal torenspitsen van poorten,kloosterkapellen, de kerken en het ‘Raethuis'. Vergeleken met de kaart, zijn er ook verschillen op te merken.Van de dubbele gracht lijkt geen sprake meer te zijn, duidelijk inafwijking met de plattegrond daarboven. Het gezicht toont duseen latere situatie, ná het dempen/overkluizen van de binnenstebuitengracht. De Eemhaven vóór de Koppelpoort stelt nog weinigvoor, duidelijke kaden ontbreken. Van de Koppelpoort zelf is hetbalkenschot voor de helft neergelaten. Het ontbrekende toren-spitsje zou pas twee honderd jaar later terugkeren. Voor heteerst zijn de arkeltorentjes op de muur tussen de muurtorensaangegeven. De laatste zijn overigens niet allemaal gelijk.Bovendien komen ze niet overeen met die op de kaart. Sommigehebben een cirkelvormige plattegrond, andere een rechthoekige.Ook de torenspitsen en daken zijn niet allemaal hetzelfde. Wanneer men het stedelijke landschap achter de muur betreedtkomt men meer afwijkingen tegen. Van links naar rechts is, na het St.-Jansconvent, de Kamper-binnenpoort zichtbaar, met spitsen die ruim boven de bebouwinguitsteken.


� Onze-Lieve-Vrouwetoren metkerk. Abusievelijk is aan de zuidkantvan de toren eendoorgang getekend.

35

� Van de St.-Joriskerk heeft detekenaar maar iets gemaakt.De gelijkenis met het gebouwzoals het er nu nog steeds uitzietis ver te zoeken. Achter de kerkis de toenmalige Latijnse Schoolte zien, met zelfs een torentje.

36


In tegenstelling met de kaart is op het prospect de Plompetorenwél goed herkenbaar. De St.-Joriskerk is er geloofwaardiger opgeworden, duidelijk een hallenkerk. Daar direct onder laat de tekenaar een reeks herkenbare ‘echte’muurhuizen tevoorschijn komen, die op de kaart nauwelijks zijnte vinden. De Bloemendalsebinnenpoort is, terecht, in diezelfdelijn opgenomen. Ook het stadhuis met zijn dakruiter krijgt denodige aandacht. In de stad is een enkel gotisch huis zichtbaar, met een in steengemetselde façade. Daar vlak in de buurt staat een gevel diekennelijk in hout is opgetrokken. Een prominente plaats wordt ingenomen door de Onze-Lieve-Vrouwetoren met de kerk. Op de vorm van de toren is het nodigeaf te dingen. De naar boven smaller wordende derde geledingheeft in werkelijkheid de vorm van een achtzijdig prisma en ookde bekroning is anders. Gotische spitsbogen in plaats van degetekende rondbogen zijn door de graveur, wederom, nietopgemerkt. Aan de voet van de toren staat een wel héél nietigkapelletje van het St. Pietersgasthuis. De kapel van het Obser-vantenklooster toont een forse kap met een dakruiter.

Op de achtergrond is het torentje van Oud Leusden zichtbaar,verbonden met het toen nog bestaande kerkje. De molens zijnalle van het oudst bekende type: de standerdmolen.

Het gezicht op de stad geeft een goede indruk van de setting vanAmersfoort in het landschap, met op de voorgrond de Koppel-poort en de Eem en op de achtergrond de Utrechtse Heuvelrug.In 1671 zou Matthias Withoos bij het schilderen van zijn Gezichtop Amersfoort, gebruik maken van, zeer waarschijnlijk, juist dezestadsplattegrond en dit stadsgezicht van Braun en Hogenberg.

� Observantenklooster waarvan de secularisatie in 1579 plaatsvond. De vroegere kloostertuin werdingericht tot ondermeer schuttersdoelen. Ongeveergelijktijdig met het drukken van de kaart van Braun en Hogenberg werd de kapel afgebroken.

� De Kamperbuitenpoort is, te oordelen naar de kaart,nog geheel in de middeleeuwse staat. Van de aan-aarding van de stadsmuren, die de bogen aan het oog zouden onttrekken en waarmee men toch tientallenjaren eerder was begonnen, is nog niets te zien.

Adriaen Anthonisz van Alkmaer maaktein 1592, ter verbetering van de stads-verdediging, een tweetal ontwerpen.Het onderste plan werd uitgevoerd.

Plan A met vijf bolwerken. Universiteits Bibliotheek Leiden

Plan B met drie bolwerken. Nationaal Archief ’s-Gravenhage

37


Kaart van Janssonius – vóór 1649 gemaakt, in 1657 voor het eerst uitgegeven. Deze kaart betreft een latere heruitgave van Frederick de Wit (zie pag. 39), waarbij schaalstok, pasroos en adres zijn toegevoegd.

38


1

2

3

4

� D E Z E V E N T I E N D E E E U WOok in de zeventiende eeuw werden kaarten gemaakt enuitgegeven. Die van Joan Blaeu dateert van 1649, gevolgd doorde plattegrond van Johannes Janssonius. Aan het einde vande eeuw koopt Frederick de Wit de etsplaten van Janssoniusen worden de kaarten in de daarop volgende jaren enkelekeren opnieuw uitgegeven.Zo op het oog verschillen de 17de-eeuwse uitgaven weinig vanelkaar. Curieus is dat de kaart van Janssonius, hoewel lateruitgegeven dan die van Blaeu, enkele vroegere situaties in destedelijke ontwikkeling te zien geeft. De overeenkomsten vanbeide kaarten zijn echter zó opvallend dat een stevige relatieniet valt te ontkennen. Door die gelijkenis, in opzet en detail,moet worden aangenomen dat Blaeu in 1649 al heeft kunnenbeschikken over de conceptkaart van zijn concurrent Jans-sonius, voordat deze laatste in 1657 officieel werd uitgegeven.

� K A A R T V A N J A N S S O N I U SHet ligt voor de hand, de weergave van de oudere situatie inaanmerking nemende, de kaart van Janssonius als uitgangspuntte nemen. Vervolgens zullen de verschillen met de plattegrondvan Blaeu aan de orde komen. Janssonius heeft kennis kunnennemen, zelfs kunnen beschikken over de plattegrond van Braunen Hogenberg. Deze was immers, anders dan Van Deventer,openbaar geworden door de verschenen drukken. Hij hoefde dus niet helemaal van begin af aan de kaart op te zetten.

Opvallend is overigens dat de vorm van Amersfoort, vergelekenmet de voorgangers en vergeleken met onze topografischekaarten, minder overtuigend overkomt. Op de onderlinge verhou-dingen van de segmenten is plaats voor twijfel. De afmetingenvan de beschikbare plaat hebben de graveur blijkbaar partengespeeld. Aan de bovenkant had hij beslist wat meer ruimtekunnen gebruiken. Aan de onderzijde heeft hij het probleemopgelost door de vorm van de stad eenvoudig iets af te platten. Van de omgeving is minder te zien dan op de vorige kaarten.Buiten de Koppelpoort staan langs de kade, de latere GroteKoppel, nog slechts een paar pakhuizen. In de Eemhaven liggenenkele schepen en de vroegere ‘oude’ Eem is rechts daarvanzichtbaar. Buiten de poort liggen hemden en lakens te bleken.Vanaf de Koppelpoort naar het oosten is de buitengracht enkel-voudig geworden. De binnenste gracht is, zo te zien, gedempt.Gedeeltelijk de plannen van vestingbouwer Adriaen van Alckmaarhonorerend, heeft de stad inmiddels aan de noorden de oost-kant de verdedigingswerken aangepast. De Kamperbuitenpoort isvoorzien van een geducht aardwerk. Binnen de stadsmuur is op

de hoek van de straat Achter de Kamp op een rondeel een stelkanonnen geplaatst. Met de klok mee, ná Monnikendam, is pas weer een karigrestant van de binnenste buitengracht te zien, om te eindigentegen het Davidsbolwerk. Naast de al genoemde aardwerken zijnop de kaart rond de Bloemendalsebuitenpoort, tegenoverMonnikendam en even ten noorden van de Utrechtsepoortandere bolwerken gemaakt. Wat Janssonius weergeeft,strookt overigens niet met de suggesties die door Van Alckmaer werden gedaan.

Het aan de binnenzijde aanaarden van de stadsmuur is bijJanssonius een feit geworden. Dit werk werd zo'n kleine honderdjaar tevoren (1565) uitgevoerd. Maar of deze klus volledig werdgeklaard, kan worden betwijfeld. De bekende tekening vanRoghman van de Koppelpoort, die overigens als weinig geloof-waardig overkomt, laat namelijk over meer dan honderd metereen reeks bogen zien, waarbij van enige aanaarding niets valtte bespeuren. Mogelijk had Roghman de beschikking over deplattegrond van Braun en Hogenberg. Hoe het ook zij, Janssoniusgeeft de aanaarding wél duidelijk weer, compleet met op- enafritten om de muur en de borstwering te kunnen bereiken. Ook de eenpersoons wachttorentjes zijn, wanneer het de tekenaarzo uitkwam, zichtbaar. Deze zouden vanaf 1633 afgebroken worden. De poorten komen niet bijzonder overtuigend over. Afgezienvan de Kamperbuitenpoort doen de andere door hun bescheiden-heid niet direct denken aan krijgshaftige hoofdmomenten in eenstedelijke verdediging.

De Hof is wederom weergegeven als het geografische zwaarte-punt van de kaart. Het stadhuis is met zijn drie panden en hetklokkentorentje duidelijk te herkennen. Ook de St.-Joriskerk isin overeenstemming met de werkelijkheid: de toren is geheelingebouwd, het zuidportaal is waarheidsgetrouw en de boter-beurs met de zuiltjes van 1608 staat aan de kant van het plein. De openbare Appelmarkt heeft intussen de bekende driehoekigevorm gekregen, zonder de binnenbebouwing die bij Van Deventeren Braun en Hogenberg nog was te zien. De Krommestraat heeftaan de noordkant het nog naar rechts wijkende verloop, richtingHavik, en laat zien dat de straat in die tijd nog steeds ‘krom’ was.Weinig later zou de omgeving ingrijpend worden veranderd.Ook het gedeelte binnengracht is nog open, met langs de oevereen rij bomen, van St.-Aegten tot voorbij de Bloemendalsestraat.Ook de Bloemendalsebinnenpoort, mogelijk een restant, staater nog. De muurhuizen zijn, zij het als stereotypen, herkenbaar. Aan het stratenpatroon van het zuidoostelijke segment van de

39


oude kern is sinds Braun en Hogenberg weinig veranderd. De Heilige Geestkapel beheerst de omgeving van de vismarkt. In het uiterste zuiden van de kern, ongeveer in de tuinen van detegenwoordige muziekschool, zijn drie horizontale elementen tezien. Het zijn houten stellages van een raamplaats van de laken-industrie, op het terrein van de vroegere ‘Rode-toren-doelen’. Opvallend is dat de Onze-Lieve-Vrouwetoren en de kapel elkzijn eigen oriëntatie heeft, de toren naar de gracht en de kapelnaar de Onze Lievevrouwestraat. Dit gegeven kon in 1986 doorde Amersfoortse stadsarcheologen worden bevestigd.

Wat betreft het gros van de woonhuizen moet worden vastgestelddat van een afzonderlijke weergave geen sprake is. Janssoniushanteert een uniform beeld en tekent een eenvormig patroonvan daken. Op de kaden van de Korte- en de Langegracht staanmechanieken, zogenoemde putstoelen, om grachtwater naarboven te halen, onder andere voor de vele bierbrouwerijen. In hetHavik liggen enkele bootjes, deze zijn ook in het water van hetSpui te zien. Het kunnen onmogelijk grote schepen zijn geweest.Er waren toen al onbeweegbare stenen bruggen (Koppelpoort,Spui en Havik). Deze lieten boten van enige omvang niet toe.

St.-Aegten, in die tijd hadden de gebouwen al een industriëlebestemming, toont een omsloten hof aan de achterzijde. Langs de 15de-eeuwse uitleg, vanaf deze plek met de klok mee,komt men het straatje ‘Achter toude Weeshuys’ tegen, devroegere locatie van het Begijnhof en later het Burgerweeshuis.Het gebied ten westen van de Bloemendalsestraat is tegen-woordig niet meer te herkennen. De veranderingen in de jaren

� Ook op deze kaartis de Onze-Lieve-Vrouwetoren met dekapel met veel aandachtvoor het detail weer-gegeven. De passagetussen de toren en dekerk door is duidelijk tezien. De aanbouwen aan de zuidzijde, metinbegrip van het zuidertransept, zullen in werke-lijkheid bescheidenerzijn geweest. Ook de afscheiding van het kerkhof is zichtbaar.

� De kaart van Janssonius laat zien dat er in die tijdeen houten brug was, de zogenoemde Langebrug,die de Breestraat verbond met de kop van het Spui.De hoogte doet vermoeden dat de vorm en deconstructie waren aangepast aan het bereikbaarhouden van de Westsingel en het water langs St.-Aegten, dat in die tijd nog niet was gedempt.

40


dertig van de vorige eeuw en de bouw van de Flint brachten aan de oostzijde eveneens drastische ingrepen met zich mee.

Het lijkt er op dat het terrein van de Armen-de-Poth vanafde Pothstraat doorliep tot aan de stadswal. Een bescheidendoorgang verbond de hof met een ordelijke boomgaard ophet achterterrein. Met het gebouw uiterst rechts is mogelijkhet pesthuis bedoeld.

Ook in de zuidoostelijke segmenten hebben St.-Jan, St.-Agnes,St.-Barbara en Mariënhof, dat in die tijd het Burgerweeshuisherbergde, op de kaart van Janssonius nog steeds hunclaustrale beslotenheid. De 17de-eeuwse voorganger vanhet latere Huis met de paarse ruiten is al wel zichtbaar.

Aan de westkant heeft de kapel van het Observantenkloosterplaats gemaakt voor de Stadsdoelen. Met enige goede wil zijnde schietbanen te herkennen. Ook het nabijgelegen St.-Pieters-gasthuis is ruim voorzien van boomgaarden en ligt niet langerop een eiland. Het Hellegrachtje, dat bij Braun en Hogenbergnog was te zien, is intussen gedempt dan wel overkluisd.

De uitleg rond de kern is nog steeds het gebied waar veelboerderijen voorkomen, te oordelen naar de hooibergen. Vlakbij de ontmoeting van de Conickstraat met de walis op een binnenaardwerk de St.-Annamolen te zien. En even buiten de Utrechtsepoort, op de kaart links,een van de molens die daar stonden.

� Deze 17de-eeuwse kaart toont dat in het tegenwoordige Koestraatgebied het boerenbedrijf het beeld bepaalde.

41


� Aan het einde van de Coninckstraat staatde St.-Annamolen op een niveau dat gelijk isaan de opgeworpen aanaarding. De oprit isduidelijk zichtbaar. Aangrenzend is de boom-gaard van de Armen de Poth.

42


Kaart van Blaeu – 1649

1

3

2

43


� K A A R T V A N B L A E U , 1 6 4 9Zoals gezegd heeft Blaeu vermoedelijk de hand weten te leggenop een afdruk van de kaart van Janssonius (pagina 38). Na dezete hebben overgetrokken en opnieuw in een eigen koperplaat tehebben gestoken, waarbij hij de kaart op enkele punten aanpasteaan de veranderingen in de stad, kon hij met zijn eigen productiebeginnen. Copyright bestond nog niet zodat men van het werkvan anderen ongestraft kopieën kon maken. Toch mag men nietal te licht aanzien tegen deze manier van werken. Het maken,zelfs van een evenbeeld, vergde tijd, vakmanschap en zorgvuldig-heid. Het resultaat dat Blaeu hiermee behaalde kan de kritiekruimschoots doorstaan. De gelijkenis is zo groot dat, de echteaanpassingen niet meegerekend, alleen door goed te kijken deverschillen tussen de beide kaarten zijn te zien. Blaeu is overigens met een enkele blik te onderscheiden vanJanssonius. De laatste heeft rechtsonder een cartouche, omgevendoor zogenoemd kwabornament, met alleen vruchten. Blaeuheeft ongeveer dezelfde onderhoek, maar dan aangevuld metenkele dieren, twee putti en een oude man die met manden bezig is.

Ook op de kaart van Blaeu is de omgeving rond de stad maarmet weinig ruimte bemeten. Aan de oostkant is iets meer van deHogeweg te zien. Dat geldt ook voor de tuinen en boomgaardendaar ten zuiden van. Het verloop van de beken oogt hetzelfde.Blaeu had ook de gelegenheid twee bastions toe te voegen, éénvoor de Slijkpoort, de andere daar ten oosten van. Of de weer-gegeven bolwerken er wel echt allemaal zijn geweest is de vraag, zoals eerder werd opgemerkt. Die aan het einde van deBloemendalsestraat en het Davidsbolwerk bestaan nog steeds.Die rond de vroegere Kamperbuitenpoort geeft evenmin redenentot twijfel. En het aardwerk ten westen van de Utrechtsepoortwerd geschilderd door Withoos. Maar van de drie bastions aande zuidkant, één voor de Slijkpoort, één nabij Monnikendam en één tussen deze beide poorten, is in de belijning van depercelen op het eerste kadastrale plan van 1824 niets te vinden.Zij stroken bovendien niet met de plannen van Van Alckmaer.Hebben zowel Janssonius als Blaeu de verwachting gehad dat deze bolwerken er zouden komen?

De bebouwing langs de Eemhaven heeft zich uitgebreid. De stadsgrachten buiten de muren en de wallen zijn identiek. Binnen de oude kern zijn rond de Hof ook nauwelijks verschillente zien. Wel is van het zuidportaal van de Joriskerk een watwonderlijke ronde toren gemaakt, compleet met een reekskantelen. Blaeu had wellicht iets beter naar zijn voorbeeld moeten kijken en dat geldt evenzeer voor de Plompetoren.

De bebouwing aan het noordelijke uiteinde van de Krommestraatis verdwenen en een wat onbeholpen weergegeven brug in hetverlengde van de straat zorgt voor een verbinding met de noorde-lijke kade van het Havik. Ook is een nieuwe verbinding tussen hetHavik en het Spui aangelegd, de ‘Nieuwe Weg’.

Langs St.-Aegten is het water inmiddels gedempt en ‘t Zand isbeplant met een aanvullende bomenreeks. De kaart van Blaeu geeft in dit gedeelte van de stad in grote lijnende stedenbouwkundige structuur weer zoals die nog steedsbestaat. Aan de verkaveling ten oosten van de Nieuwe Weg is te zien dat de verbrede straat de bebouwing op die plek als hetware heeft afgesneden. De huidige parcellering met de scherpehoeken is daarvan het resultaat.

Opvallend is het grote aantal bruggen dat deZuidsingel verbindt met de achtertuinen van deMuurhuizen op die plek. De zes stuks stonden ookal op Janssonius. Zij zijn in de loop van de tijdverdwenen. De rond getekende Plompetoren is in deze stedelijke context een vreemd geval.

44


Door de plattegronden van Janssonius en Blaeu met elkaar tevergelijken, blijkt dat de laatste zijn kaart op weinig ingrijpendemanier heeft aangepast. Langs de weg van ‘t Zand naar de wal,oostelijk van St.-Aegten, is meer bebouwing gekomen, ten kostevan het vroegere boerenerf. Blaeu tekent verder aan het beginvan het Spui aan de noordkant van het water een gebouwtje datkennelijk het onderkomen voor de sluiswachter is. De sluizenzelf bevonden zich in die tijd blijkbaar dichter bij de brug dannu het geval is.

Het zij herhaald, in 1694 werd de etsplaat van Janssonius gekochtdoor Frederick de Wit. Deze voegde in 1706 enkele dingen toe,zoals zijn naam, maar liet het kaartgedeelte nagenoeg onveranderd.

� Op dit punt van de stad heeft een aantal veranderingenzich intussen voltrokken. De Nieuweweg is een feit en vormtde beëindiging van de Westsingel. Het water langs St.-Aegtenis gedempt en er is een laan met bomen ontstaan. Dat issindsdien niet meer veranderd. De aanduiding ‘Observanten’staat abusievelijk bij het St. Pietersgasthuis.

� Tinnenburg, Amersfoorts bekendste muurhuis, isniet aangegeven. De plaats toont een onbebouwd erf.Daartegenover, aan de andere kant van de singel, is wél de voorganger van het Huis met de paarseruiten te zien, dat gebouwd werd in 1643.

45


12

3

Kopie van het kadastrale minuutplan van Slits – 1824 – Noordelijk deel.Het zuidelijk deel is ook door Slits in kaart gebracht. Echter, de kwaliteitvan deze kaart is helaas voor drukwerk onvoldoende.

4

46


� D E N E G E N T I E N D E E E U WAan het begin van de negentiende eeuw ging men, vooruitlopendop de totstandkoming van het kadaster, gebieden opnieuw inkaart brengen. Onderliggende gedachte was het bijeenbrengenvan betrouwbare gegevens die de heffing van een uniformegrondbelasting mogelijk zou maken. Daarbij maakte men gebruikvan driehoeksmeting, waarbij een systeem van nauwkeuriggemeten driehoeken kon zorgen voor een sluitend netwerk.Deze metingen leidden tot de minuutplans.

� H E T K A D A S T R A L E M I N U U T P L A N V A N S L I T S – 1 8 2 4

Het kadastrale minuutplan van Amersfoort dateert van de periode1822-1824. Het werd gemaakt door de landmeter Adam Slits, diewerkzaam was bij het kadaster. Naar de opvattingen van die tijd, een torenspits als ‘nulpunt’te nemen, snijden de lijnen van het coördinatenstelsel elkaar inhet hart van de Onze-Lieve-Vrouwetoren. Als belijning wordt de buitenste walkant van de stadsgrachtaangehouden. Daardoor ontbreekt het gebied buiten de stadgeheel. Omdat de kaart alleen de perceelsgrenzen aangeeft, waar-bij de opstallen door middel van een slingerend pijltje aan hetniet bebouwde gedeelte zijn gekoppeld, mist men de schijnduide-lijkheid van de vroegere vogelvluchten. Vooral van de buitenpoor-ten is daardoor minder gemakkelijk een indruk te krijgen.

De monumentale voorpoort van de Koppelpoort is intussenverdwenen. De doorgang, die bekend stond als de ‘KleineKoppelpoort’ is wel te zien, evenals één van de trapopgangennaar de wal. Aan de Bloemendalsebuitenpoort is het accijnshuisgekomen, dat er nog steeds staat. Er is ook een serie hooibergente zien, gezien de brandbaarheid, veilig buiten de muren. De St.-Annamolen is er niet meer, deze werd in 1754 afgebroken.Het bastion aan de oostkant met de restanten van de Kamper-buitenpoort geeft niet veel duidelijkheid. Verder passeert menlangs de muur, links en rechts van de Koningspoort, een aantalmuurtorens.

Aan de zuidzijde ontbreken er enkele en aan de westkant zijnze allemaal weg. Zij verdwenen gelijktijdig met de stadsmuur,toen zij ten offer vielen aan de ‘wandelingen’ die Van Lunterenontwierp, die overigens pas in 1829 met het werk kon beginnen. Omtrent de overige drie nog niet genoemde poorten deelt Slitsweinig mede. Monnikendam is sinds 1824 weinig veranderd.Alleen de bovenzijde van het poortgebouwtje is verdwenen tenbehoeve van het wandelpad in het plantsoen.

Aan het begin van de begraafplaats op het Davidsbolwerk zijnde twee gebouwtjes getekend die pas halverwege de vorige eeuwverdwenen.

In de noordwesthoek van de Hof staat het stadhuis. De verkave-ling rond het plein is tot op de dag van vandaag nauwelijksveranderd. Ook de St.-Joriskerk is bijvoorbeeld dezelfde gebleven.De Muurhuizen toont een groot aantal ‘echte’ muurhuizen,fors en breed, en met de lange zijde langs de straat. Het blijktdat het muurhuis Rommelenburg in de tuin langs de singel eenfraaie theekoepel heeft gehad.

� Slits tekent aan de noordkant van de stad hooibergen, een reeks die onderbroken wordt door de Koningspoort. Na 1650 moesten ze uit debinnenstad verdwijnen. Omstreeks 1930 ging ook langs de buitenkant van de muur de laatste hooiberg verloren door brand.

47


� Onder andere door de grootte van de belastingaan-slag, zoals deze in de Blaffert tot uiting komt, is hetgrote erf met de gebouwen te herkennen als ‘’tStadskinderhuijs van ouds gent. den Boomgaard’.Verder woonden er in het blok tussen het LieveVrouwekerkhof en de Paternostersteeg ondermeer eenkuiper, een bombasijdewerker en een grutter.

32

� Dwars door de tuinen achter St.-Aegten loopt hetstroompje dat omstreeks 1640 werd gegraven. Dezemoest het mechaniek van een lakenfabriek aandrijvendie, ongeveer gelijktijdig, achter de bebouwing van het Grote Spui werd gevestigd. Vanaf de singel liep een overkluisde waterloop in de richting van het huis ’t Zand 41, vond zijn weg dwars door de kelder omvervolgens door een opening in de achtergevel innoordelijke richting het fabriekje te bereiken.

Ook op andere plaatsen zijn deze gebouwtjes, zij het kleiner, tezien. Theekoepels zijn ook te zien dichter bij de Kamperbinnen-poort, ook aan de Weverssingel, en ook langs de tuinen van detegenwoordige panden Muurhuizen 5 en 7, langs de Zuidsingel.Langs het water van de Weverssingel is er nog één bewaardgebleven. De kadastrale kaart van 1824 laat zien, door de richting en desmalle verkaveling van de percelen, dat straten zoals deLangestraat, de Utrechtse- en de Slijkstraat (Arnhemsestraat),de Krommestraat en de Bloemendalsestraat typisch behoordentot de straten van neringdoenden die het van publiek moestenhebben. Iedere ondernemer wilde immers wel ‘in het gelid’staan om zaken aan de passanten te kunnen leveren. Anderzijds geeft de richting van de percelen links en rechtsvan het Spui aan dat deze voorziening zonder dralen dwars

door een bestaande verkaveling heen werd gebroken. Het lijkt erop dat direct oostelijk van de St.-Aegtenkapel deOude Eem heeft gelopen. De verkavelinglijn achter de pandenaan de Nieuweweg sluit daar redelijk op aan, evenals hetzogenoemde Papenlaantje in de richting van de wal, door detuin van de panden aan ‘t Zand. Men komt uiteindelijk terechtbij de stadsgracht en, het water overstekend, in de beddingvan de Oude Eem.

Even ten oosten is als staande rechthoek de R.K.Kerk St.-Franciscus Xaverius van 1816 te zien. De tegenwoordigeBoldershof heeft volledig een fijnschalige bebouwing.

48


Adam Slits1782-1858M A X C R A M E R

Over de landmeter die de eerstekadastrale plattegrond van Amersfoortheeft vervaardigd, is weinig bekend.Het vergde dan ook enig onderzoek ommeer gegevens over hem te verzamelen.Het spoor leidt naar Noord-Brabant.1

In Beek en Donk werd op 28 augustus1782 een Adam(us) Thoma Slitsgedoopt, die op 28 januari 1810 trouwtmet Francina van der Poel, geboren te

Bakel. Zij krijgen vijf kinderen.2 Bij hethuwelijk van de oudste zoon Martinus op16 augustus 1848 wordt in de akte ver-meld dat zowel de bruidegom als zijnvader landmeter van beroep zijn. DezeAdam Slits overlijdt op 4 september 1858te Aarle-Rixtel. Nader onderzoek is nognodig om met zekerheid te kunnen stellendat wij hier met ‘onze’ Adam Slits temaken hebben.Wel bekend is dat demaker van de Amersfoortse plattegrond in november 1806 ‘bij verponding’ was aangesteld en vervolgens bij het Kadasterde functie van ‘landmeter der eerste klasse’ bezat. In 1822 kreeg hij de

opdracht Amersfoort in kaart te brengen. Daarnaast maakte hij kadasterkaarten van Utrecht (1821-1822) en Zeist (1826/27 en 1832)3.

________________________1 Zie voor een genealogisch overzicht van de familie Slits: www.boerdonk.com enhome.filternet.nl/~pslits/genealogie_slits.htm2 Martinus (7-7-1811); Lucia (21-9-1812); AlbertusJohannes (4-8-1814), Anna Maria (29-10-1816) en Franciscus Petrus (18-9-1824).3 Marijke Donkersloot-de Vrij, Repertorium vanNederlandse kaartmakers 1500-1900, Utrecht 2003 (digitale versie, zie Slits, Adam);http://www.maphist.nl/Repertorium_van_Nederlandse_kaartmakers.pdf.

Op het terrein van de Poth, met nog maar een zeer gering aantalhuisjes, is het pesthuis op te merken. De St.-Rochuskapel is methet koor naar de Pothstraat gericht. In het zuidoostelijke kaart-segment is de kapel van het St.-Jansklooster te vinden en langsde tegenwoordige Herenstraat staat de Agnietenkapel.

Ook in het Koestraatgebied staan veel kleine huisjes. Dat is ookhet geval met het stadsdeel waar nu het Sint Jorisplein is gelegen,een dicht bebouwde plek met bescheiden woninkjes. In de tijd dat Slits Amersfoort in kaart bracht was in het voormaligeObservantenklooster nog juist het ‘Werkhuis tot wering der bede-larij’ ondergebracht. De grillige contouren van het St.-Pieters- enBloklandsgasthuis, even ten noorden van het werkhuis, laten zichgemakkelijk van de kaart aflezen. De sluizen van het Spui zijnintussen wat opgeschoven in de richting van de Koppelpoort.

Door het werk van de vroege kaartenmakers te vergelijken metde secure metingen van Slits is de bewondering, vooral voorVan Deventer, alleen maar toegenomen.

� De langgerekte kavel die loopt van de Bloemendalse-straat naar de wal heeft de bestemming van touwslagerij. Dit gegeven wordt bevestigd door de Blaffert van hetHuisgeld. Dat is een belastingkohier van 1755, later regel-matig gewijzigd, waarin het perceel de ‘Lijndraajerije van Hendrik Lienderman’s Erven’ wordt genoemd.

49


� P L AT T E G R O N D V A N T H O M K I N S , 1 8 4 6Met de kadastrale kaart van Slits van 1824 als uitgangspuntverscheen in 1846 de ‘Plattegrond der Stad Amersfoort', en welin een fraai gedrukte uitvoering.

Hoewel de oude stad een centrale plaats inneemt, krijgen ook dewegen, beken en landerijen in de naaste omgeving veel aandacht. Vanaf de Koppelpoort en de Eemhaven stroomt de rivier naarhet noordwesten. Op de oever staat de vroegere korenschuur,de Spijker. De Grote Koppel heeft tot aan dat punt een vrijwelaaneengesloten bebouwing. De molen ‘De Rijzende Zon’ isniet te vinden, deze werd in 1763 afgebroken. Wel is langs deHooglandseweg de korenmolen ‘Bloemendal buiten’ te zien. Opvallend in dit segment is de weelderige tuin van GraafSchimmelpenninck.

In de waterpartijen zijn destijds stellig onderdelen van deOude Eem opgenomen. De als ‘Liendersche Weg’ aangegevenweg was al te zien op Van Deventer en heet nu Kruiskamp. Het ‘Voetpad naar Hoeflaken’ is bewaard gebleven in het tegenwoordige Zeevaarderspad. Ook is uiterst rechts een gedeelte van de Grebbelinie te zien, met het Lazarushuis aan de ‘Straatweg op Hoevelaken'.

Aan de meanderende Flierbeek was het in 1879 afgebrokenHoogerhuis gelegen.5 Ten zuidoosten van de stad bevinden zich verschillende in de Blaffert genoemde blekerijen, die op dekaart niet als zodanig zijn te herkennen. Aan de zuidwestkantstaan nog twee molens, een ‘koornmolen’ en een runmolen voor het malen van eikenschors.

� Het middeleeuwse Lazarushuis, vanwege het gevaarvoor besmetting een flink eind buiten de stad gelegen,werd gesticht in het begin van de vijftiende eeuw. Na een brand in 1858 werd de kapel afgebroken zodathij voor de laatste keer op de stadskaart van Thomkinsvoorkomt.

5Museum Flehite bewaart enkele uit het huis afkomstige schilderingen.

� De tuin van Graaf Schimmelpenninck toont hetwezen van de Engelse landschapsstijl in de best denk-bare vorm, met slingerpaden, grillige perken en vijversdie hierop aansloten. Aan de zuidkant was instroommogelijk. Het water kwam terecht in de Oude Eem die,ingekort, bij de Spijker in de Eem terecht kwam.

50

3

1

51

Plattegrond van Thomkins – 1846

2

52


Aan de straatweg naar Utrecht is de R.K.begraafplaats gekomen,met in de nabijheid een tolhek. Eenzelfde exemplaar is te vindenaan het begin van de Straatweg naar Soest, tegenwoordig de -ontmoeting van de Stationsweg en de Snouckaertlaan. Dezevindt overigens, veel verder weg, zijn voortzetting in de Petervan den Breemerweg. De ‘Oude Zoesterweg’ heet tegenwoordigPuntenburgerlaan, genoemd naar het buiten, nog juist op dekaart links. Ten behoeve van het garnizoen is ten westen van de stad een exercitieveld ingericht.

Het buitenverblijf Berg en Dal, ooit een boerenhofstede, moet inde tijd van Thomkins een belangwekkend geheel zijn geweest.Dit te oordelen naar de grote tuin, de waterpartijen en de toe-gang tot de Eem. Er is zelfs nog iets te zien van een eigen aanleg-steiger. Tegenover de Spijker is een oliemolen zichtbaar. Langsde linkeroever van de Eem liep het jaagpad voor de trekschuit.

Van muren rond de stad is op de kaart niets meer te bespeuren.Alleen de Koppelpoort en Monnikendam zijn als markanteonderdelen blijven bestaan. Op een enkel deel na is de om-muring in de decennia vóór het drukken van de kaart doorde tuinarchitecten Van Lunterten en Zocher herschapen in eengroene zoom met slingerpaden, glooiingen en boomgroepen.

In de stad is aan de Hof het vroegere stadhuis verdwenen,het werd in 1823 afgebroken. Op de kaart zijn de contourennog wel aangegeven.Voor het overige verschilt de kaart van Thomkins maar weinigvan de kadastrale kaart van 1824. Behulpzaam is de lijst met denamen van de kerken en gebouwen die in die tijd als belangrijkwerden gezien.Buiten deze objecten zijn het de stalgebouwen van de BeredenWapens aan de Beestenmarkt en de sociëteit Amicitia die in detussenliggende periode aan het stadsbeeld werden toegevoegd.

� Tussen de Langestraat en het straatje Achter deHeilige Geest werd in 1837, wellicht op de funderingenvan de Heilige Geestkapel en het Heilige Geestgast-huis, de Lutherse Kerk gebouwd. Sinds 1988 is de plaats van de vishal, na ruim eeneeuw op het Lieve Vrouwekerkhof te hebben gestaan,weer in overeenstemming met de kaart van 1846.

Kaart van Van Vooren en Wagemaker – 1888

1

2

3

53


54

� P L A T T E G R O N D V A N V A N V O O R E N E N W A G E M A K E R , 1 8 8 8

Tegen het einde van de negentiende eeuw was Amersfoort zoverdat er van de stad een nieuwe kaart moest komen. De platte-grond is niet georiënteerd. De pijl naar het noorden wijst schuinnaar rechts. De reden van dit afwijken van wat gebruikelijk is heeftwellicht te maken met het kazerneterrein aan de Leusderweg, dater blijkbaar ook nog op moest.

Een enkele blik op de plattegrond van I.van Vooren en P. Wage-maker maakt duidelijk dat er redenen waren voor iets nieuws.Amersfoort was in de periode na Thomkins aangesloten op hetnet van verschillende spoorwegmaatschappijen. Deze ruimtelijkeingrepen tonen dat de trajecten vanuit het westen naar het oostenen het zuiden niet zonder gevolgen waren. De baanvakken door-sneden de bestaande percelen en het wegenstelsel, en de spoor-lijn steekt bij de Koppelpoort de Eemhaven over. Verder is aande zuidoostkant, op de kaart rechtsonder, te zien dat de PrinsWillem III kazerne er in 1888 al stond, evenals het MilitairHospitaal aan de straatweg naar Hoevelaken, tegenwoordig deHogeweg. Linksonder is een nog blanco terrein aangegevenwaar de Juliana van Stolbergkazerne aan de ‘Leusdenscheweg’zou komen.

De tuin van Schimmelpenninck wordt niet meer, zoals dat ookmet de andere tuinen het geval is, als zodanig ingevuld, wel nogmet het fragment Oude Eem. De molen aan de Hooglandsche-weg is er niet meer en dat geldt ook voor de molens aan dezuidwestkant, die er op Thomkins nog wel waren. Aan de rechterkant van de kaart tekenen zich de plattegrondenvan de ronde gashouders af. Aan de Slijkpoortweg, de huidigeArnhemseweg, is meer bebouwing gekomen en aan de Beekstraatstaat een blokje eenvoudige huisjes, ook aan de Soesterstraatweg.Linksboven op de kaart is nog juist de Israëlitische begraafplaatste vinden. In de scherpe hoek tussen deze weg en de ‘OudeSoesterweg’ is op het spoorwegemplacement de karakteristiekevorm van een locomotievenremise te zien. Nabij dit knoop-punt van spoorlijnen heeft, als bevestiging van een traditie, de‘Amersfoortsche Beiersche Bierbrouwerij’ een plaats gevonden,en wel aan de tegenwoordige Brouwersstraat.

Aan de Eem staat nog steeds een oliemolen. Daar ten westen van kwam de woonbuurt ‘Het Sasje’. Aan de overzijde van het water, even na de Spijker, begon toen het grondgebied van Hoogland.

De plantsoengordel rond de oude stad is niet veranderd. Er iseen ‘Openbare school 1e soort voor Meisjes’ gekomen aan hetplantsoen bij de Grote Haag. Voor Amicitia is de plek voor demuziektent aangegeven, en even verderop aan het begin vande Utrechtsestraat het politiebureau en het telegraafbureau.

De binnenstad lijkt bij vergelijking met Thomkins het meestonveranderd. Aan de Hof zijn de sporen van het stadhuis definitief uitgewist. De Elleboogkerk is vergroot in de richting van de Breestraat. Er zijn in de stad meer scholen gekomen, zoals aan de Hellestraat en in de Muurhuizen.


� De Plompetoren met de naastgelegen panden aan de oostzijde hadden in de tijd van Van Vooren enWagemaker als bestemming ‘Huis van Bewaring'. Het karakteristieke bruggetje over de singel vantegenwoordig was er nog niet. Dat kwam pas na derestauratie van de toren in 1942, toen deze in hetvoorbijgaan in een poortgebouw werd veranderd.

Het renvooi op de rechter onderhoek zorgt, ook op de kaartvan Van Vooren en Wagemaker, voor verduidelijkingen. Opvallend is nog de vermelding van de ‘Badinrichting’ aande noordoostkant langs de Beek. Met de kapellen van hetSt.-Jans-klooster en het klooster van St.-Agnes is het gedaan.

� N A S C H R I F TUit de verschillende Amersfoortse kaarten, vanaf halverwege dezestiende eeuw tot het einde van de negentiende eeuw, is veelduidelijk geworden. Het samenstel van grachten, pleinen, stratenen stegen is voor een bijzonder groot deel bewaard gebleven.Zozeer dat thans, zelfs met alleen de Van Deventerkaart in de hand, de weg door het centrum moeiteloos gevonden kanworden. Met recht is dan ook aan de gehele binnenstad vanAmersfoort, als eerste aanwijzing met die term, de kwalificatie‘Beschermd Stadsgezicht’ gegeven. De plattegrond van de kern werd gezien als één monumentaal geheel!Verder blijkt uit de kaarten dat de Amersfoorters met inbegripvan hun nering meer dan driehonderd jaar hebben ‘gepast’

binnen de muren, en later binnen de plantsoengordel. Betrokkenheid en burgerzin, binnen de lijnen van een betrekkelijkgering oppervlak, zullen ook in die eeuwen hebben behoord totdatgene wat een stad tot een stad maakt.

Geraadpleegd werden: – J.-M.A.W. Morel: De stadsplattegronden van Amersfoort, in: Flehite, Historisch jaarboek voor Amersfoort en omstreken 2004,blzn. 82-126, Amersfoort 2004– Dr. J.A. Brongers: Historische Encyclopedie van Amersfoort,Amersfoort 1998.

W.J.van Hoorn gaf waardevolle inlichtingen.

55


2 3

� Het gebied rond de Appelmarkt en de Kerkstraat wastot voor enkele tientallen jaren nog geheel in overeenstem-ming met Van Vooren en Wagemaker. Vooral de nieuwevestiging van de Rijksdienst voor het OudheidkundigBodemonderzoek had grote invloed op het stadsbeeld. De monumentale panden van het ‘Seminarie der Oud-bisschoppelijke Klerezie’ bleven behouden. Het eigentijdseontwerp voor de nieuwbouw kreeg reacties van diverse aard.

� De oorsprong van het St.-Elisabeth’s Gasthuis ligt in de Muurhuizen, en wel op het perceel, op de kaartaangeduid met nummer 29. Tot 1907 zou dat debelangrijkste vestiging van het ziekenhuis blijven. In dit deel van de plattegrond laten de brede kavels en de forse panden zich gemakkelijk herkennen als‘echte’ muurhuizen.

UITHUYZERMEDEN

HORNHUIZEN

SCHIERMONNIKOOG

KOLLUMGRONINGEN

FINSTERWOLDE

URETERP

LEEUWARDEN

OLDEBOORN

SEXBIERUM

WORKUM

WIJKEL

BOSCHBERG

BEILEN

STEENWIJKRUINEN

SLEEN

GIETEN

WESTERLAND

ENKHUIZEN URK

KAMPEN

HUISDUINEN

EIERLAND

BRANDARIS

AMELAND

SCHOORL

BERKHEIDE

BREDERODE

GOEDEREEDE

WESTERSCHOUWE

WESTKAPELLE

AARDENBURG

MIDDELBURG

OIRSCHOT

MIJDRECHT

MONSTER GOUDA

UTRECHT

NAARDEN

MONNINKENDAM

DORDRECHT

OOSTERHOUT

BEEK

OSSZALTBOMMEL

GORINCHEMFLIERENBERG

HETTENHEUVEL

IMBOSCH

WINTERSWIJK

ZUTPHEN

HARIKERBERG

UELSEN

VELUWE

HARDERWIJK

LEMELERBERG

OLDENZAAL

VENRAY

LUIKGESTELNEDERWEERT

PEER

TONGEREN

UBACHSBERG

KLIFSBERG

HINSBECK

BERGEN OP ZOOM

HULST

ASSENEDE

KLOETINGE

ZIEKIKZEE

HOOGSTRATEN

MIDDELHARNIS

OUDGASTEL

ROTTERDAM

AMERSFOORT

RHENEN

AMERSFOORT

56

Het net van de rijksdriehoeksmetingen in Nederland.

Als meest centrale stad in Nederland, bovendien met een hoge toren, was Amersfoort de aangewezen plaats om te dienenals het uitgangspunt voor het landelijke net van de officiëleRijksdriehoeksmeting. Deze reeks van metingen, waarbij torensals oriëntatiepunten een belangrijke rol speelden, had een langegeschiedenis en werd als eerste fase pas in 1929 beëindigd. Driehoeksmetingen dateren uit de 17de eeuw, maar pas in hetbegin van de 19de eeuw vond in ons land deze manier vankarteren een ruime toepassing. Zij werd in die tijd aangewendom topografische en militaire kaarten te maken.

De metingen hadden, naar het oordeel van de daartoe ingestelde Rijkscommissie voor Graadmeting en Waterpassing,toch niet de gewenste nauwkeurigheid. Daarom werd in 1885besloten tot het opnieuw uitvoeren van driehoeksmetingen. Deze vonden plaats in de periode tussen 1888 en 1904. De voorlopige publicatie verscheen in 1909. Het verfijnen, door het uitvoeren van secundaire metingen en,daarmee, het verdichten van het systeem, gebeurde in de periodedaarna. In 1929 kon dit ‘eerste ordenet’ worden afgesloten.Overigens, nieuwe meettechnieken, zoals onder andere deintroductie van GPS, maken het tegenwoordig mogelijk, eerst nu, een optimale zuiverheid van het systeem te bereiken.

Het aantal meetpunten, waarmee als het ware een netwerk vandriehoeken over ons land werd gelegd, bedraagt ongeveer 6000.Het kadaster stelde ook twee coördinatieassen in. De ene is exact

oost-west gericht (de X-as), de andere noord-zuid (de Y-as). Deze assen werden aanvankelijk zo gekozen dat ze elkaar snedenin het hart van de stang waarom de windvaan van de Amers-foortse Onze-Lieve-Vrouwetoren draait. Jarenlang heeft ditkruispunt van lijnen dienst gedaan als de plaats van waaruitlandmeters en cartografen de juiste situering van hun objectenbepaalden en uitdrukten in coördinaten.

Later werd, om redenen van praktische aard, besloten om dit0-punt buiten onze landsgrenzen te leggen. Hierdoor bevindenalle objecten zich in het ‘eerste kwadrant’. Kadastraal wordt detoren echter, ook nu nog, aangeduid als ‘de oorsprong’.

In de zomer van 1996, het jaar waarin de voorlopig laatsterestauratie gereed kwam, werd, ter gelegenheid van het 175-jarig bestaan van het kadaster, in de toren op de begane grondeen markering van het oorspronkelijke nul-punt aangebracht. In het vloerluik is een met glas bezette opening gezaagd,waardoor een satellietfoto van Nederland zichtbaar is. De plek waar de X- en de Y-as elkaar kruisen wordt vanaf hetgewelf aangelicht door een loodrecht naar beneden gerichtelaserstraal. Dit komt overeen met de plaats waar Amersfoort is gelegen. Ook buiten de toren zijn de X- en de Y-as zichtbaar gemaakt. In de bestrating rond de toren zijn namelijk metalen lijnenaangebracht die de assen nog eens in beeld brengen, als voortzetting van wat binnen is te zien.

57

C O R V A N D E N B R A B E R

punt

58

A M E R S F O O R T , M O D E R N E S T A D S P L A T T E G R O N D E N

Topografische kaart – 1890

1

A M E R S F O O R Ts t a d s p l a t t e g r o n d e n

Tussen 1809 en 1823 verschijnt de landsdekkende ‘GrooteKaart van de Bataafsche Republiek', vervaardigd door C.R.T.Kraayenhof op een merkwaardige schaal van 1:115.200. Deze kaart wordt algemeen gezien als voorloper van detopografische kaarten, zoals wij die ook nu nog kennen. Vanaf 1843 wordt Nederland door de ‘officieren der GeneralenStaf’ opnieuw verkend en tussen 1850 en 1864 verschijnt in 62bladen de in zwart-wit uitgevoerde ‘Topographische en MilitaireKaart van het Koninkrijk der Nederlanden op de schaal 1:50.000'.Deze kaarten, ook wel stafkaarten genoemd, worden gemaaktin opdracht van het Ministerie van Oorlog. Deze serie kenmerktzich door een fraaie vormgeving. Deze kaarten werden vanaf1865 ook voor de verkoop beschikbaar gesteld.

Direct na verschijning van deze serie ontstaat in militaire kringenbehoefte aan een uitgave in kleur. Vanaf 1884 is heel Nederlandop 710 bladen in kaart gebracht. Deze ‘Chromo-topographischeKaart des Rijks’ wordt ook wel met de term ‘Bonnebladen’ aange-duid, omdat bij de vervaardiging gebruik gemaakt werd van eenprojectiemethode, die door de Franse ingenieur Rigobert Bonne(1727-1795) was uitgevonden. De schaal van deze kaarten is1:25.000, waarmee een zeer nauwkeurig beeld van de aange-troffen situatie kan worden gegeven met onder andere het reliëf,de wegen en waterlopen, de bebouwing en de natuurlijke grenzen.Daarnaast wordt in kleur de terreingesteldheid aangegeven:paars voor heide, donkergroen voor bos, lichtgroen voor gras,geel voor zand, blauw voor water en rood voor bebouwing.

Van Amersfoort, liggend op kaartblad 428 zijn kaarten uit onderandere 1890, 1905, 1920, 1927, 1951, 1962 en 1981 beschikbaar,waardoor een nauwkeurig overzicht ontstaat van de groei vande stad. Aan de hand van deze topografische kaarten is in 1986de ontwikkelingsgeschiedenis van de Amersfoortse wijkenbeschreven in het Cahier Historische Wijkanalyse. Nog steeds worden deze kaarten door monumentenzorg bij de beschrijving van de ontwikkelingsgeschiedenis van de stadregelmatig ter hand genomen.

� U I T B R E I D I N G S P L A N N E NTot aan het einde van de 19de eeuw breiden de steden zich vrijwillekeurig uit. Hieraan komt door in inwerkingtreding van deWoningwet in 1901 een einde. Steden met meer dan 10.000inwoners, Amersfoort kent dan een bevolkingsaantal van20.000, zijn verplicht een uitbreidingsplan op te stellen. Vaak zijn deze plannen voorzien van een uitgebreide toelichting,waardoor extra informatie over de stadsontwikkeling beschikbaarkomt. Om de tien jaar moeten deze plannen worden herzien.Een analyse van deze kaarten geeft dan ook goed inzicht in deopeenvolgende visies op de stadsuitbreiding. Zodra het uitbrei-dingsplan is vastgesteld, volgt een nadere uitwerking per wijkin de vorm van bestemmingsplannen.

59

M A X C R A M E R

� Op de topografische kaart uit 1890 is de oorspronkelijkeverkaveling van het Bergkwartier nog duidelijk zichtbaar.De nieuwe straten in het villapark, vlak bij het station (zie pag. 60) volgen de oorspronkelijke perceelgrenzen.

60



61



62



63



64



65



66


1

� U I T B R E I D I N G S P L A N 1 9 0 6In Amersfoort krijgt stadsarchitect WillemHendrik Kam (1844-1925) van het gemeentebe-stuur opdracht een dergelijk plan op te stellen. Op 31 juli 1906 wordt het plan door de gemeente-raad vastgesteld. Op de kaart maakt Kam onder-scheid tussen bebouwde en onbebouwde perce-len, plantsoenen en wegen. Over functies wordtnog niet gesproken, waardoor dit plan eerder als stratenplan moet worden beschouwd.De bestaande bebouwing, inclusief de gehelebinnenstad, is met een kruisvormige arceringaangeduid. Nieuwe bouwblokken zijn met eendiagonale arcering aangegeven.

In het lanenpatroon op de Berg is het plan voorde villawijk uit 1900 van de tuinarchitecten Smits en Schulz uit Naarden vrijwel letterlijkovergenomen. Alleen voor het gebied tussen de Barchman Wuytierslaan en de Prins Frederik-laan heeft Kam een nieuw wegenplan ontworpen,dat bestaat uit haaks op elkaar staande lanen.

De huidige opzet voor de noordzijde van hetLeusderkwartier is in hoofdlijnen al herkenbaar.Alleen het terrein ten westen van de spoorlijn zal met de bouw van een woningbouwcomplexomstreeks 1915 een nieuwe invulling krijgen.Zelfs over Park Randenbroek wordt een nieuwwegenstelsel aangelegd.

Aan de noordoostzijde wordt tussen binnenstad en Liniedijk een nieuwe wijk gepland, met ook daarloodrecht op elkaar staande wegen. Het Soester-kwartier behoort dan nog grotendeels tot hetgrondgebied van Hoogland, waardoor daarnauwelijks uitbreidingsmogelijkheden zijn, met uitzondering van het industriegebied ten noordenvan de gasfabriek.

67


� Vooral de indeling van het gebied tussen despoorlijn en de Heiligenbergerweg is opmerkelijk.Hier ontwerpt Kam een plantsoen met de kenmerken van de Engelse landschapstijl metdaarbinnen een slingerende waterpartij. Ditmarkante element is nooit uitgevoerd.

68


1

Uitbreidingsplan – 1920

� U I T B R E I D I N G S P L A N 1 9 2 0Vanaf 1918 werkt ir. Cornelis Gerrit Beltman (1880-1952) inopdracht van het gemeentebestuur aan een nieuw uitbreidings-plan, dat op 24 februari 1920 door de gemeenteraad wordtvastgesteld. In tegenstelling tot het plan van zijn voorganger,geeft Beltman meer inzicht in de aard van de bebouwing. Op dekaart staan in verschillende kleuren de ruimten die gereserveerdzijn voor onder andere open, halfopen en gesloten bebouwing,voor industrie, handelswijken en tuindersgronden. In feite krijgtiedere wijk nu zijn eigen bevolkingsgroep; arbeiders in hetSoesterkwartier, het noordelijk deel van het Leusderkwartier ende nieuwe wijken ten oosten van de binnenstad; de welgesteldevillabewoners in het Bergkwartier, de middenstand in hetLeusderkwartier en de industrie in de omgeving van het spooren de Eem. Ook plantsoenen staan op de kaart aangegeven.De uitvoerige toelichting vormt een waardevolle aanvulling ophet kaartbeeld.Op de kaart is de bestaande bebouwing, in rood goed herken-baar. In de nieuwe wijken is nu ook de plaats voor de openbaregebouwen, zoals scholen e.d. aangegeven. Het Bergkwartieris nader ingevuld, waarbij het strakke patroon van Kam is

losgelaten en meer aansluiting bij de Engelse landschapsstijlwordt gezocht. De plaats voor de Frisiawoningen, gebouwd in1922, staat in grote lijnen aangeduid, maar pas bij de latereuitwerking worden de Pierson- en Schaepmanlaan in hetstedenbouwkundig weefsel opgenomen.

Het stratenpatroon aan de zuidzijde is strakker van vorm. ParkRandenbroek is nu als groengebied aangeduid, terwijl de zuid-zijde van de Hogeweg voor tuindersgronden is bestemd. Voorhet eerst is aan de noordoostzijde bebouwing buiten de Liniedijkopgenomen. Om dit mogelijk te maken is ruimte voor eennieuw afwateringskanaal gereserveerd, dat met de aanleg vanhet Valleikanaal pas in 1937 zou worden gerealiseerd. Inmiddels heeft Hoogland grond aan Amersfoort afgestaan,waardoor het Soesterkwartier zich naar het westen kan uitbrei-den. Drie stervormige wijken, waarvan er slechts één is gereali-seerd, sluiten aan bij de in die tijd gangbare tuinstadgedachte(zie afbeelding).Wat verder opvalt is het enorme aantal rotondes ('rondpoints')en plantsoenen, die in de uitbreidingswijken zijn opgenomen.Slechts een klein deel zal uiteindelijk worden uitgevoerd.

69


Detail Soesterkwartier

� U I T B R E I D I N G S P L A N 1 9 3 7Direct bij zijn aanstelling in 1929 krijgt stadsarchitect ir.Christinus Bonifacius Van der Tak (1900-1977) opdracht eenhoofdopzet voor een nieuw uitbreidingsplan te maken. Dit was een belangrijke en tijdrovende taak, zodat hij vanaf 1933de term ‘stadsontwikkeling’ op het briefpapier van zijn diensttoevoegt. Hij berekent dat Amersfoort in 1980 ongeveer 90.000inwoners zal tellen. In 1937 is de definitieve ‘HoofdopzetUitbreidingsplan Amersfoort’ gereed. In navolging van zijnHilversumse collega W.M. Dudok typeert hij dit plan als ‘beëindi-gingsplan'. Op deze wijze wordt de stedelijke ontwikkelinggeheel afgerond en worden de groengebieden binnen de stadverbonden met de rond de stad gelegen natuurgebieden.

De twee belangrijkste onderdelen van het plan zijn: – het Soesterkwartier dat door twee tunnels onder het spoorwordt verbonden met de binnenstad en – de zogenoemde ‘gordelwegen’ die rond de stad wordengeprojecteerd, waarbij op de kaart, aan de zuidzijde, eenverbinding met het rijkswegennet is gedacht. Hierlangs situeert Van der Tak ‘verspreide’ villabebouwing. Tot slot projecteert hij aan de oostzijde een afwateringskanaal,dat vlak tegen de Liniedijk is gelegen. Hiermee kunnen ookaan de oostzijde nieuwe wijken verrijzen. Hierdoor kan dehistorische binnenstad weer het eigenlijke ‘hart’ van de stadworden; de eerste aanzet van de naoorlogse ‘bloembladtheorie’is hiermee gegeven.


� Tunnels verbinden het Soesterkwartier met de binnenstad.

� In het Bergkwartier is ruimte voor nieuwe villa’s en landhuizen.

� Het Soesterkwartier wordt in het westen uitgebreid. Ook is er plaats voor een grote vijver.

70

71


1

2

In het Bergkwartier is ruimte voor ‘villa's en landhuizen naarbehoefte'(zie detail 2) waarbij hij onder andere het gebiedBokkeduinen van ‘open-bebouwing’ (villa's) wil voorzien. In het Leusderkwartier en Randenbroek is plaats voor 150 en700 ‘kleine’ en 200 ‘grotere middenstandswoningen'. Aan de noordoostzijde blijft de stad binnen de grenzen van deLiniedijk. Daar is ruimte voor 120 kleine middenstandswoningenin het zuiden en ruim 1050 arbeiderswoningen in het noorden.

Het Soesterkwartier kan in het westen ruimte bieden aan circa1100 arbeiderswoningen. Een forse groengordel scheidt dewoonwijk van het industrie- en bedrijventerrein. Ook ontwerptVan der Tak een grote recreatievijver (zie detail3). Op de kaartstaan tot slot met cijfers en letters de plaatsen voor ‘geprojec-teerde openbare of semi-openbare gebouwen’ aangegeven. Tennoorden van de ‘vakkenstructuur’ van de Utrechtseweg is zelfsruimte voor een ‘zweefvliegschool’ gereserveerd.

3

72


� U I T B R E I D I N G S P L A N 1 9 5 7Uit een onderzoek door het Nederlands Economisch Instituutuit 1949 blijkt, dat de stad binnen twintig jaar 100.000 inwonerszal tellen. Deze verwachtingen waren overigens te optimistisch,want pas in 1991 zou Amersfoort deze magische grens bereiken.Maar niettemin is midden jaren vijftig een nieuw uitbreidings-plan nodig om de vraag te kunnen beantwoorden waar deze teverwachten groei moest plaatsvinden.

Stadsarchitect David Zuiderhoek (1911-1999) en stedenbouw-kundig medewerker Arie-Hendrik Rooimans (1915) krijgenopdracht een zogenoemd Plan in Hoofdzaak op te stellen inaansluiting op het al door hen ontwikkelde Kernplan uit 1950. In navolging van zijn voorganger Van der Tak wil Zuiderhoek opgrond van de zogenoemde ‘bloembladtheorie’ de binnenstadweer het hart van Amersfoort maken, door de nieuwe wijken alsbloembladeren aan de oostzijde te ontwerpen. Door de aanlegvan het Valleikanaal (1937) was dit mogelijk geworden, omdatde afwatering van dit vaak natte gebied hiermee sterk wasverbeterd.

In de nieuwe wijken Koppel, Kruiskamp, Liendert, Randenbroek,Dorrestein en Schuilenburg werd voldoende ruimte gereserveerdvoor arbeiderswoningen. Deze nieuwe wijken werden door eenomvangrijke groenstructuur met elkaar verbonden. Dit goldook voor een ringweg, die de nieuwe wijken moest ontsluiten.

De radiaalwegen werden zoveel mogelijk op de Onze-Lieve-Vrouwetoren georiënteerd. Om een goede verkeersafwikkelingmogelijk te maken werd bovendien aan de zuidzijde van debinnenstad een rondweg (binnenring) geprojecteerd, die viaeen tunnel met het Soesterkwartier werd verbonden. De aanlegvan deze ‘Stadsring’ zou vanwege het dempen van de Beek veelweerstand oproepen. Aan de zuidwestzijde van de stad werdenslechts enkele uitbreidingen gepland. Nadat de gemeenteraadin 1956 de plannen had vastgesteld, verleende de provincie in1957 goedkeuring aan de plannen.

73


Uitbreidingsplan Randenbroek Uitbreidingsplan Koppel

Uitbreidingsplan Kruiskamp

74


� 1 9 8 4 – K A T T E N B R O E KAan het eind van de jaren zestig was vrijwel alle voor stadsuit-breiding beschikbare grond volgebouwd. In 1973 werd, ondanksheftige protesten, Hoogland door Amersfoort geannexeerd. Op deze wijze kreeg Amersfoort opnieuw de ruimte verder te groeien. Op 12 december 1979 besloot de Amersfoortsegemeenteraad de status van ‘groeistad’ aan te vragen, die 1981 door het rijk werd verleend. De opdracht luidde om binnen tien jaar tenminste 15.000 woningen te bouwen.

In 1983 werd de eerste ‘groeistad-woning’ in Schothorst-Noord opgeleverd. Na Schothorst-Noord, volgden Zielhorst,Kattenbroek, Nieuwland en – als sluitstuk – Vathorst. Vooral de bouw van Kattenbroek is in Nederland, en zelfsdaarbuiten, met grote belangstelling gevolgd. De eerstetekeningen van de nieuwe wijk, ontworpen door de steden-bouwkundige Ashok Bhalotra, leken meer op kunstwerken van de Russische kunstenaar Wassily Kandinsky. Met grote verbeelding werd gezocht naar een goede invulling

van de wijk. De basis werd gevonden in het thema ‘reizen enthuis zijn'. De speciaal voor deze wijk geselecteerde architectenzagen kans dit motto op heel verschillende wijzen vorm tegeven, waardoor een grote variatie één van de kenmerken werd,dit in tegenstelling tot de ‘saaiheid’ van de meer eenvormigeuitbreidingswijken uit de jaren zeventig. Met Kattenbroek prijkte Amersfoort opnieuw op de landelijke kaart.

Basisstructuur voor Kattenbroek door Ashok Bhalotra, 29 mei 1988.

Ontwerp voor Stadspark Schothorst(Dienst Stadsontwikkeling GemeenteAmersfoort). Dit gebied vormt het centrale park voor de inwoners vanAmersfoort-Noord én de bestaande stad.De basis is gelegd in het structuurplanvan Amersfoort-Noord (1983). Het park werd tussen 1989 en 1994 in fasen gerealiseerd.

Detail binnenstad

Rijksmonument

Gemeentelijk monument

Waardevol pand ***

Waardevol pand **

Waardevol pand *

75


� 2 0 0 3 – M O N U M E N T E N K A A R TVoor het nieuwe bestemmingsplan Bergkwartier heeft BureauMonumentenzorg een digitale monumentenkaart gemaakt,waarop alle monumentale panden en objecten staan weer-gegeven. Inmiddels is deze kaart voor de gehele stad gereed. Vanzelfsprekend zijn in de twee door het rijk beschermdestadsgezichten, te weten de historische Binnenstad en hetvillapark Bergkwartier, de meeste monumenten te vinden.Daarnaast zijn er beeldbepalende en waardevolle panden die de rijks- en gemeentelijke monumenten ondersteunen. De digitale monumentenkaart wordt als uitgangspunt gebruiktbij het opzetten van een digitaal monumentenbeheersysteem,dat naar verwachting in 2010 zal zijn afgerond.

Monumentenkaart Binnenstad – 2008

76

Kaart van het goed Randenbroek inopdracht van Jan Beren, leenhouder van 1559 tot 1569, gemaakt door Pieter Coenenz in 1562, 44 x 32 cm.

M A X C R A M E R

Naast plattegronden die de gehelestad nauwkeurig weergeven, zijn ervan oudsher ook veel kaartengemaakt van landgoederen, parken,begraafplaatsen en tuinen. Dezekaarten zijn eveneens van betekenis,omdat zij het beeld van de stadsplat-tegronden prachtig aanvullen, door-dat zij op een kleiner gebied betrek-king hebben, dat vaak met grotenauwkeurigheid wordt vastgelegd.

Van het landgoed Randenbroek, gele-gen aan de Heiligenbergerbeek, zijnveel tekeningen bewaard gebleven.De oudste dateert uit dezelfde tijddat Jacob van Deventer de eerstestadsplattegrond van Amersfoortmaakt. Daarna volgen in de 17deeeuw tekeningen van het landgoed,waarin de geometrische aanleg vande tuin opvalt. In het begin van de19de eeuw zijn er kaarten bewaardgebleven, waaruit valt op te maken,dat in deze tijd het park in Engelselandschapsstijl is veranderd. Ook het landgoed Nimmerdor heefteenzelfde ontwikkeling ondergaan.De eerste schets toont de geometri-sche aanleg die de jonker EverardMeyster voor ogen stond. Later zijner tekeningen, die de 19de-eeuwsetransformatie van het park met ken-merken van de Engelse landschaps-stijl weergeven. Aan het eind van de

L A N D G O E D E R E N , P A R K E N E N T U I N E N

77

Een van de twee identieke kaarten van Randenbroek met de verdeling van het bezit tussen Nicolaas Heerman en Willem Bosschaert. 1674, 61 x 115,cm Archief Eemland/Huisarchief Randenbroek


19de eeuw is zelfs een restauratietekening bewaard geblevenvoor het herstel van Dool-om-Berg, een ander landgoed vanEverard Meyster in de stad. Helaas is deze tuin niet bewaardgebleven.Begraafplaatsen zijn door de (tuin)architecten eveneens nauw-keurig op kaart vastgelegd. Vanzelfsprekend is de aandacht daar-bij allereerst gericht op de hoofdstructuur, maar ook de gravenworden vaak stuk voor stuk weergegeven.

In het geval van het Bergkwarties is een fraai vormgegevenplattegrond in de verkoopbrochure opgenomen met als doel

de nieuwe bewoners een indruk te geven van de royale, groeneopzet van de wijk. Een ontwerptekening van een tuin bij eengrote villa toont bovendien aan, dat de Engelse landschapsstijlniet bij de grenzen van het perceel ophoudt, maar ook in departiculiere tuin met kracht wordt voortgezet. Hiermee werdbereikt dat de villa’s als beeldbepalende en solitaire objecten,goed zichtbaar vanaf de openbare weg, in de groenstructuurzijn opgenomen.

78

L A N D G O E D E R E N – P A R K E N – T U I N E N

Kaart van een deel van het goedRandenbroek, namelijk het parkachtige deel waarin het huis Randenbroek is gelegen.Circa 1680, 39 x 32 cm. Archief

Eemland/Huisarchief Randenbroek

Plattegrond van huis Randenbroekmet het voorplein en de siertuin.Het linker gedeelte van het huisis nog niet voltooid. Circa 1680, 28,5 x 20,5 cm.Archief Eemland/Huisarchief Randenbroek

79


Kaart van Randenbroek met daarin opgenomen een gevelaanzicht van het huis Randenbroek, door Hendrik van Lunteren, 1814, 66 x 180,5 cm Archief Eemland/Huisarchief Randenbroek

Parkontwerp in Engelse landschapsstijl voorRandenbroek, door Hendrik van Lunteren, 1814,58,5 x 86 cm Archief Eemland/Huisarchief Randenbroek

Parkontwerp in Engelse landschapsstijl voorRandenbroek, door Hendrik van Lunteren. 1814, 32 x 44 cmArchief Eemland/Huisarchief Randenbroek

Plattegrond van Nimmerdor met tuin in Engelse landschapsstijl en bebouwing, gemaakt door Van Pestel. 1835, 70 x 70 cm.Archief Eemland/Museum Flehite

Uittreksel uit het kadastraleplan van de gemeente Amersfoort,sectie B, uit 1911 waarop het landgoed Nimmerdor – met dekenmerkende slingerende waterpartijen, staat weergegeven.De maker was C.J.D van Eck, 1911.Archief Waterschap en Eem, coll .Heemraadschap van de Rivier de Eem, beken en aankleve van dien.


Tuinontwerp van het landgoed Nimmerdor door EverardMeyster circa 1655 uit het toneelstuk dat handelt overde bouw van het Amsterdamse stadhuis van Jacob vanCampen ‘Eerste deel der Goden landspel om Amersfoort,van ‘t nieuw stadhuys binnen Amsterdam’, 1655. Het boekjeis op groen papier en met groene inkt uitgegeven.

80


Parkaanleg landgoed Schothorstdoor S.A. van Lunteren, 1876.Archief Eemland/Huisarchief Schothorst

Restauratieplan van het oorspronkelijk17de-eeuwse tuinontwerp van EverardMeijster voor Dool-om-Berg door tuinarchitect H.F. Hartogh Heys vanZouteveen, circa 1900, 70 x 85 cm.Archief Eemland/Museum Flehite

81

Plattegrond van Berg en Dal aan de linkeroever van de Eem. Ca. 1850, 50 x 70 cm. Archief Eemland/Museum Flehite


82

Algemene Begraafplaats‘Rusthof’, Dodeweg,Leusden. Het eerste plan voor debegraafplaats werd in1927 gemaakt door tuin-archititect H.C. Poortman. Twee jaar later maaktestadsarchitect C.B. vande Tak het definitieveontwerp.

Algemene Begraafplaats,Soesterweg 187. De begraafplaats werd in1895 ontworpen door deAmersfoortse tuinarchitectH.F.Hartogh Heys vanZouteveem, in de zoge-noemde ‘gemengde stijl’.Coll. Landbouw Universiteit

Wageningen

Plattegrond van de Algemene Begraafplaatsaan het Achter Davidshof door stadsarchitect W.H. Kam, circa 1885.Archief Eemland

83


Ontwerp voor het villapark Bergkwartier door tuinarchitect H.F. Hartogh Heys van Zouteveen,1899. Dit plan is niet uitgevoerd. Coll. landbouw Universiteit Wageningen

Ontwerp voor tuinaanleg op het Bergkwartier voorJhr. Martens door H.F. Heysvan Zouteveen, circa 1899.Opvallend is dat de Engelselandschapsstijl, met de gebogen lanen, ook op particulier grondgebied wordt voortgezet. Coll. Landbouw universiteit Wageningen

Ontwerp voor het villaparkBergkwartier uit 1900 doorde tuinarchitecten Smits enSchulz uit Naarden. Dit planis in grote lijnen uitgevoerd.Coll. Bureau Monumentenzorg Amersfoort

Logement de Gaaper, inhet centrum van Amers-

foort, staat voor goede serviceen persoonlijke sfeer. Élke gast isvoor ons een ‘VIP’. Ons personeeldoet er alles aan doen om uwwensen te beantwoorden.Reserveren bij een restaurant,kaartje boeken voor het theater,rondvaart door de binnenstad,u vraagt het maar!

Special tarief voor zakelijke gast

�� hotel Logement de

Gaaper is ook zeer geschikt

voor zakelijke gasten. Iedere

kamer heeft een werkplek en

internetaansluiting (ADSL).

Voor zakelijke gasten is er een

gereduceerd (single use) tarief.

Modern comfort

De kamers (1/2/3-persoons) zijn

modern en comfortabel: AC,

boxspring bedden, tv, minibar,

telefoon. In alle kamers geldt

een rookverbod. Bij mooi weer

kunt u op het terras ontbijten.

Ook voor koffie of lunch

Geniet van een kopje koffie met

gebak of kies uit ons assortiment

tosti’s, panini’s en sandwiches.

’s Zomers staat ons terras tot

zonsondergang voor u open.Kamers bekijken?

Reserveren?

Bezoek www.degaaper.nl

Logement de Gaaper

Hof 39

3811 CK Amersfoort

Telefoon 033-453 1795

[email protected]

Alleen voor VIP’s...want bij de Gaaper is élke gast VIP...

Met de verhuizing van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoednaar de nieuwbouw aan het Smallepad, is de huidige huis-vesting aan de Muurhuizen/Kerkstraat leeg gekomen. Sinds medio juni 2009 is Stadsherstel Amersfoort de nieuweeigenaar van dit voormalige kantoor van de Rijksdienst voorOudheidkundig Bodemonderzoek (ROB). Tot dit opvallendecomplex behoort het typerende hoofdgebouw (een zeldzaamvoorbeeld van Hollands Structuralisme, 1988), ontworpendoor architect Abel Cahen. Een tweetal (woon)gebouwen en

een voormalige kapel van het voormalige seminarie van deOud-Katholieke Kerk completeren het ensemble.

Stadsherstel ontwikkelt plannen voor woningbouw (huur) inde beide seminariegebouwen. Voor het hoofdgebouw zoektStadsherstel bij voorkeur huurders, die gelieerd zijn aan hetbehoud van cultureel erfgoed. Onlangs heeft Stadsherstel zelfdaarin haar intrek genomen.

_______________ ________________________________

Stadsherstel koopt, restaureert en beheert monumenten en beeld-bepalende panden. Zij verhuurt haar bezit als woonhuis, winkels, atelier, horecagelegenheid of met een bijzondere functie. Op deze manier blijft dit cultureel erfgoed deel uitmaken van ons leven._______________ ________________________________

Voormalig ROB-complex Muurhuizen/Kerkstraat

Postbus 8423800 AV AmersfoortBezoekadres:Muurhuizen 102

Telefoon 033 - 460 5020Fax 033 - 460 [email protected]

amersfoort pocket 1 september 2009 - educom … · zondag 13 september 2009 12.00 ... van...

Documents