meikegooijer.files.wordpress.com · web viewde geboorte van jezus. de nieuwe koning van de joden in...
Post on 25-Feb-2019
217 Views
Preview:
TRANSCRIPT
Iconografisch werkstukLichtsymboliek van de Saint-Denis
Naam studenten : Meike Gooijer & Verelien GeertsStudentnummer : 2181538 & 2188942Vak : Theorie der KunstenNaam docent : Tijn VaesInleverdatum : 13 – 11 – 2012Inhoud:
Inleiding p. 2
Abt Suger en de Lichtsymboliek p. 3 - 4
Boom van Jesse
- Pre-iconografische beschrijving p. 5 - 6
- Iconografische beschrijving p. 7
- Iconografische interpretatie p. 8
Het leven van de maagd Maria
- Pre-iconografische beschrijving p. 9 - 10
- Iconografische beschrijving p. 11
- Iconografische interpretatie p. 12 - 14
Bronnen p. 15
Kaft, afbeelding 1: St- Denis
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
Inleiding
De Saint-Denis (ca. 1144) is één van de eerste gotische abdijkerken. Een abdij is een klooster voor
mannen of vrouwen, waarin een abt of abdes de bestuurder is. Een abdij kan uit verschillende
gebouwen bestaan. Zowel het eigenlijke klooster als de bijbehorende gebouwen worden abdij
genoemd. De Saint-Denis is gewijd aan St. Dionysius van Parijs. De heilige Dionysius van Parijs
was de eerste bisschop van Parijs in de 3e eeuw. Hij werd door de heilige paus Fabianus (paus van
263 tot 250) naar het toenmalige Lutetia gezonden. Hij bouwde de eerste (houten) kerk op het
eiland waarop nu de Notre Dame ligt. Met zijn gezellen Eleutherius en Rusticus werd hij in het jaar
285 om het leven gebracht door de heidense bevolking. Eerst werden zij in een gloeiende oven
geworpen, maar bleven ongedeerd, vervolgens werden zij onthoofd (de drie jongelingen, Daniël).
De kerk was ook het Frans koninklijk mausoleum. De Franse koningen werden hier tot 1789
begraven.
De bouw van de Saint-Denis is begonnen in 1136 en de straalkapellen van Abt Suger zijn in 1144
ingewijd. Tijdens de Franse revolutie is de kerk zwaar beschadigd. Hierdoor is een groot deel van
de ramen gerestaureerd.
Abt Suger had een bedoeling met de Saint Denis. Suger wou invloed uitoefenen in het weergeven
van het bovennatuurlijke in de architectuur. Abt Suger deed dat door iets toe te voegen aan het
ambulatorium. Hij heeft de zware muren, die vroeger de straalkans scheidde van het ambulatorium,
doorbroken. Hierdoor kon het licht vanuit de ramen in de apsissen het ambulatorium in schijnen. Zo
kon hij met de symboliek van het goddelijke licht de architectuur waarmaken en op die manier werd
de architectuur symboliek.
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
Abt Suger en de lichtsymboliek
Abt Suger(1080-1151) was een Franse geestelijke van lage afkomst. Hij heeft zichzelf opgewerkt
tot rechterhand van koning Lodewijk VI(1088-1137).
Hij gaf koning Lodewijk VI adviezen en was zelfs
regent tijdens de afwezigheid van de koning tijdens de
tweede kruistocht(1145-1149). Suger had hierdoor
veel invloed aan het koninklijk hof.
Suger was niet alleen een Abt, hij was ook nog
architect en politicus. Hij had de kooromvang van de
St. Denis zelf ontworpen.
Afb 2: Suger liggend op een glas-in-loodraam
(detail Annunciatie)
Het christelijke geloof was heel erg belangrijk voor Suger, maar de Koninklijke regenten ook. Dat
was voor hem nog een reden om de St. Denis de mooiste kerk te maken. Hij had de geschriften van
Pseudo-Dionysius op zijn manier geïnterpreteerd. De geschriften waren voor Suger belangrijk,
omdat hij dacht dat St. Dionysius ze had geschreven, maar dat bleek niet te kloppen.
Pseudo-Dionysius ziet God als het hemelse ‘licht’ en Jezus als het aardse beeld van dat ‘licht’. Licht
werd dan ook het doel van Abt Suger en was een belangrijk element in de verbouwing van de St.
Denis. De focus van Suger lag op verticaliteit en een hemelse lichtinval. Hij zag glas-in-loodramen
als vervangers van edelstenen. Suger wilde hiermee een stukje hemel op aarde brengen en
misschien zelfs als stimulans voor de arme gelovigen.
Suger schreef in De administratione: “Dus, als uit mijn vreugde in het Huis van God, heeft de
lieflijkheid van de meerkleurige edelstenen mij uit de buurt van externe zorgen geroepen, en
zinvolle meditaties hebben mij laten denken over het overbrengen van datgene wat materiaal is aan
dat wat niet materiaal is...”1
Suger schreef dat hij juist door de schoonheid van de edelstenen beter op zichzelf kon reflecteren en
hierdoor het materiële naar het immateriële kon omzetten. Deze ideeën over het ‘Licht’ zijn de basis
voor zijn glas-in-loodramen. Hij combineerde Bijbelse taferelen met de schoonheid van edelstenen,
hij maakte er glas-in-loodramen van. Zo vielen de zonnestralen de kerk binnen, gekleurd door het
glas-in-lood, in prachtige kleuren en waren de taferelen voor de ongeletterde mensen begrijpbaar.
1 http://traumwerk.stanford.edu/philolog/2006/01/abbe_sugers_theory_of_light_lu.html
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
Suger liet zichzelf ook afbeelden in de kerk, niet alleen in de glas-in-loodramen, maar ook op het
portaal. Hij ligt bijna altijd aan de voeten van Christus. In de Boom van Jesse zit Suger geknield aan
de kant van de voeten van Jesse, die het begin van de stamboom van Christus is.
Afb 3: Suger aan de voeten van Christus (detail van het Laatste Oordeel)
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
Boom van Jesse
De pre-iconografische beschrijving
Het raam van de Boom van Jesse zit rechts in de middelste apsis van
de straalkranskappellen, zoals op de afbeelding aangegeven2. Het
glas-in-loodraam bestaat uit zeven middenpanelen en aan weerszijden
nog eens zeven panelen.
Het glas-in-loodraam bestaat uit zeven middenpanelen en aan weerszijden ook nog zeven panelen.
In het midden zijn vooral personen afgebeeld. Alle figuren in het midden zijn frontaal afgebeeld op
de onderste liggende figuur na. De figuren aan de zijkanten zijn met hun hoofden allemaal gericht
naar het middenpaneel, en trois-quart afgebeeld. Hun lichamen
zijn juist en face weergegeven. En hun voeten en profil. Bijna
alle figuren aan de zijkanten zijn staand afgebeeld. Alleen de
bovenste twee en helemaal onderaan de rechter man zijn
geknield afgebeeld, de linker onderaan zit. Verder zijn alle
mannen aan de zijkanten met blote voeten afgebeeld.
Op paneel één van het glas-in-loodraam ligt een bebaarde man
in een blauw, rood gewaad te slapen. Vanuit zijn zij komt een
stam omhoog. Er hangt een kaarsje schuin boven zijn hoofd en
boven zijn blote voeten hangt een groen gordijn. Links van
hem zit een bebaarde man met lang haar in een groen, geel
gewaad te schrijven. Hij heeft een groene nimbus om zijn
hoofd. Achter hem zie je een hoofd met een gele nimbus die
een handje uitsteekt naar de man. Aan de rechterkant van de
liggende man, zit een bebaarde man met kort haar in een
groen, blauw gewaad geknield met een soort tableau in zijn
handen. Boven zijn hoofd staat een tekst.
Op paneel twee zit een bebaarde man in een groen, purper
gewaad met een kroon op zijn hoofd tussen de takken.
Afb 4: De boom van Jesse
Hij heeft schoenen aan. Onder zijn voeten zit een gouden kronkel. Hij is omringd door bladachtige 2 http://www.medart.pitt.edu/image/France/St-denis/windows/Jesse/SDenis-JesseW-Frame.html
7
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
figuren. Links van hem staat een man met kort haar en een spitsbaardje in een groen, blauw gewaad
en een banderol in zijn handen. Aan de rechterkant staat een man met kort haar en een baardje in
een blauw, geel gewaad met een banderol in zijn handen en een handje boven zijn hoofd.
Op paneel drie zit weer een bebaarde man in een goud, groen en een beetje purper gewaad met een
hoedje op zijn hoofd tussen de takken. Hij heeft schoenen aan. Ook hij is omringd door bladachtige
vormen. Links van hem staat een bebaarde man in een blauw, wit gewaad met een banderol over
zijn schouder. Aan de rechterkant staat een man met een baard en wat langer haar in een groen, wit
gewaad met een banderol in zijn handen. Ook hij heeft een handje boven zijn hoofd.
Op paneel vier zie je een donkere man met een kroon en een baard in een purper met groen gewaad
zitten tussen de takken. Hij heeft schoenen aan en is omringd door bladachtige vormen. Links van
hem staat een bebaarde man in een groen met blauw gewaad met een banderol in zijn handen. Aan
de rechterkant staat ook een bebaarde man met een blauw met groen gewaad en een banderol in zijn
handen.
Op paneel vijf zit een vrouw in een purper met groen
gewaad met blauw tussen de takken. Op haar hoofd heeft
ze een soort doek en een kroon en zij heeft schoenen aan.
Ook zij is omringd door bladachtige vormen. Aan de
linkerkant staat een getinte man met baard met een blauw
met groen en geel gewaad. Hij heeft een banderol in zijn
handen. Aan de rechterkant staat een baardloze man met
een groen met blauw gewaad en een witte broek. Hij
heeft een banderol over zijn schouder hangen. Boven zijn
hoofd zit een handje. Afb5: Maria (detail Boom van Jesse)
Op paneel zes zit een bebaarde man met een blauwe nimbus om zijn hoofd tussen de takken. Hij
heeft een rood met groen gewaad aan en is omringd door zeven witte duiven. Onderaan links en
rechts van de blote voeten van de man is een bladachtige vorm. Links van hem zit een geknielde
man in een groen met wit gewaad en rechts een man, geknield, in een blauw met bruin gewaad.
Op paneel zeven zijn er fragmenten van de zeven witte duiven.
De rand om de personen heen bevat vlechtwerk en bladachtige figuren.
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
De iconografische beschrijving
De man op paneel één is Jesse omdat vanuit zijn zij een boom groeit
met de koningen, Maria en Christus erop. De drie koningen boven
Jesse zijn afstammelingen van Jesse en allemaal koningen van Juda,
waarschijnlijk is David een van de koningen. Daarboven is Maria
afgebeeld en helemaal in de top Jezus Christus. De koningen, Maria
en Christus zijn allemaal afgebeeld in een gewaad waar purper of
goud in zit. Purper en goud zijn heel kostbaar en werden daarom vaak
voor het goddelijke gebruikt.
De man links van Jesse is Mattheüs, hij is aan het schrijven en je ziet
een engel achter hem. De andere mannen die afgebeeld staan aan
weerszijden van de koningen, Maria en Christus zijn profeten,
herkenbaar aan hun banderol. Afb 6: Suger (Boom van Jesse)
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
De iconografische interpretatie
Het thema ‘De boom van Jesse’ wordt hier afgebeeld. Het thema komt vanaf de elfde eeuw voor.
Het verhaal begint bij de profetie van Jesaja (II: I – 3), een citaat:
“1 Maar uit de stronk van Isaï schiet een telg op,
een scheut van zijn wortels komt tot bloei.
2 De geest van de HEER zal op hem rusten:
een geest van wijsheid en inzicht,
een geest van kracht en verstandig beleid,
een geest van kennis en ontzag voor de HEER.
3 Hij ademt ontzag voor de HEER;
zijn oordeel stoelt niet op uiterlijke schijn,
noch grondt hij zijn vonnis op geruchten.”3
Deze profetie wordt gezien als voorspelling van de komst van de Messias. Om dit te ondersteunen
wordt Jesse door Mattheüs en Lucas benoemd als stamvader van Jezus.
De profeet Samuël kreeg van God te horen dat hij de opvolger van Koning Saul zou vinden onder
de zonen van Jesse. Samuël nodigde Jesse uit om zijn zonen voor te stellen, maar geen van de zeven
zonen was de uitverkorene. Jesse zei dat niet al zijn zonen waren, dat de jongste nog in de weide
bezig was. Toen David werd gehaald werd hij onmiddellijk door Samuël gezalfd als de nieuwe
koning van Israël.
David was de eerste in de reeks, hij was de eerste koning van Juda en vele afstammelingen van hem
zouden het nog worden. Uiteindelijk uit een hele reeks afstammelingen van Jesse kwam of Maria of
Christus voort. De verhalen verschillen hierin, dit komt vooral door de verschillende interpretaties
van de profetie. Ze zien Christus eerder als een bloem en daarom wordt Maria eerder als de twijg of
telg gezien.
3 www.biblija.net
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
Het leven van de maagd MariaDe pre-iconografische beschrijvingHet raam van het leven van de maagd Maria zit links in de
middelste apsis van de straalkranskappellen, zoals op de
afbeelding aangegeven4.
Van onderaf beginnend zien we in de middelste rij panelen als
eerste drie personen in een cirkel. De linkse figuur heeft een
blauw gewaad aan met rode vleugels en een nimbus. De rechtse
figuur heeft purperen kledij aan met een witte doek op het hoofd en een nimbus. Onderin de ligt een
figuur half buiten de cirkel met een bruine
monnikspij. Links van de middencirkel staan twee
figuren onder een afdakje. De linkse figuur heeft
groen met rode kledij aan met een blauwe nimbus.
De rechtse persoon heeft een purper met blauw
gewaad aan en een gouden nimbus. Rechts van de
middencirkel staat een man en een figuur met
vleugels onder een dakje.
Het tweede paneel van de middelste rij heeft
meerdere personen. Onderaan ligt een figuur met
een blauw gewaad en een groene doek om het
hoofd. Daarboven ligt een kleine baby. Rechts van
deze twee staat een persoon met een wit met blauw
gewaad aan afgebeeld. Daarboven staan nog vijf
andere figuren met geel met rode kledij aan en ze
hebben allemaal vleugels. Aan de linkerkant staan
twee figuren met blauwe met groene kledij. Rechts
bovenin hangt een klein figuur met groene kledij
en onderin staat een schaap. Deze staan in een
halve cirkel.
Afb 7: Raam van het leven van de maagd Maria.
4 http://www.medart.pitt.edu/image/France/St-denis/windows/Infancy/Sdenwind-Inf.html
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
Aan de rechterkant staan in totaal vijf figuren onder een afdakje. Links onderin zit een figuur
geknield met blauw en groene kledij. Hierachter staan twee figuren met donkere kledij. Hiernaast
staat een persoon met groene kledij met een baby in de handen.
Het vierde paneel van de middelste rij laat twee personen zien. Één persoon zit op een ezel en de
andere persoon loopt met een buidelzak aan een stok. De persoon op de ezel heeft een groen
gewaad aan en de persoon ervoor heeft een rode mantel om. Op de achtergrond is een kleine toren
te zien. Aan beide zijden zijn personen te zien met zwaarden in de hand die op de grond liggende
mensen aanvallen. Dit is aan beide kanten afgebeeld in een halve cirkel.
Het vijfde paneel laat in de middelste rij een voorstelling van drie personen in een cirkel zien. Één
van deze personen zit op een troon een heeft en goud met rood gewaad aan. Aan beide kanten staat
één persoon. De linker persoon heeft een groen gewaad aan en de rechter heeft een rood gewaad
aan. In het linker paneel staat een vrouw met een groene jurk aan en een blauwe mantel in een poort
met twee blauwe gordijnen. Deze vrouw heeft een groene nimbus om haar hoofd. In het rechter
paneel staat een man in dezelfde poort met ook blauwe gordijnen. Hij heeft een groen pak aan met
een blauwe mantel.
Het zesde en laatste paneel staat vol met personen. Één van de personen ligt onderaan over de
gehele breedte. Hij heeft een blauw kleed aan en een gouden nimbus om zijn hoofd. Op de
achtergrond staan nog zeven andere personen met elk hun eigen kleur nimbus. Aan beide kanten
van het paneel zit een knielend figuur met vleugels.
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
De Iconografische beschrijving
1a Visitatie
1 Annunciatie
1b Jozef en de Engel
2a Aankondiging naar de Herders
2 Geboorte van Jezus
2b Presentatie bij de tempel
3a Droom van de drie koningen
3 De drie koningen
3b Aanbidding van Jezus door de drie Koningen
4a Bloedbad van de onschuldigen
4 Vlucht naar Egypte
4b Bloedbad van de onschuldigen
5a Maria
5 Jezus in the Tempel
5b Jozef
6a Knielende Engel
6 Dood van Maria Afb 8: Schema van het raam van de maagd Maria
6b Knielende Engel
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
De iconologische interpretatie
1a Visitatie
In de kunst is een Maria-Visitatie een Bijbelse voorstelling van het
bezoek van de Heilige Maagd aan Elisabet, zoals verhaald bij Lucas
(Lucas 1).
1 Annunciatie
De aankondiging van een engel aan de maagd Maria dat zij de zoon
van God zou baren hierbij is bijzonder dat er geen derde persoon in
het verhaal voorkomt en er daadwerkelijk een derde persoon aan de
onderkant van het paneel te zien is. Volgens bronnen zou dit Suger
zelf zijn die zich op meerdere ramen heeft afgebeeld. Afb 9: Annunciatie met Suger
1b Jozef en de Engel
De afkomst van Jezus Christus was als volgt. Toen zijn moeder Maria al was uitgehuwelijkt aan
Jozef maar nog niet bij hem woonde, bleek ze zwanger te zijn door de heilige Geest. Haar man
Jozef, die een rechtschapen mens was, wilde haar niet in opspraak brengen en dacht erover haar in
het geheim te verstoten. Toen hij dit overwoog, verscheen hem in een droom een engel van de Heer.
De engel zei: 'Jozef, zoon van David, wees niet bang je vrouw Maria bij je te nemen, want het kind
dat ze draagt is verwekt door de heilige Geest. Ze zal een zoon baren. Geef hem de naam Jezus,
want hij zal zijn volk bevrijden van hun zonden.' (Mat. 1:18-21). Jozef doet wat hem door de engel
is opgedragen. Hij neemt Maria bij zich als zijn vrouw, en als de geboorte heeft plaatsgevonden
geeft hij het kind de naam Jezus.
2a Aankondiging naar de Herders
De aankondiging van de geboorte van Jezus aan de herders door een
engel.
2 Geboorte van Jezus
De geboorte van Jezus. De nieuwe koning van de Joden in Nazareth.
2b Presentatie bij de tempel
Veertig dagen na Kerstmis. Bij de Presentatie van Christus in de
Tempel herdenken de orthodoxen en rooms-katholieken dat Maria, de
moeder van Jezus, naar de tempel ging voor het verplichte offer na de
geboorte van haar zoon. In het oude Israël was het gebruik dat moeders
zich in de tempel zuiverden, veertig dagen na de geboorte van hun kind.
Ze offerden bij deze gelegenheid een lam en twee duiven. Afb 10: Geboorte van Jezus
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
Panelen 3 en 4
De wijzen worden in de Bijbel weinig vermeld: slechts in het Evangelie volgens Mattheüs wordt
van hun aanbidding verteld. Hun precieze herkomst, hun namen, zelfs hun aantal worden niet
vermeld.
Wel wordt verteld dat de wijzen vanuit het oosten naar Jeruzalem kwamen omdat ze een ster
hadden gezien. Uit de verschijning van de ster hadden zij opgemaakt dat de langverwachte, ware
"Koning der Joden" zojuist was geboren. Dit kwam de toenmalige koning der Joden, Herodes I, ter
oren. Herodes was zeer bevreesd voor troonpretendenten, hij liet zelfs zijn eigen zonen Alexander
en Aristobulus (7 v. Chr.) en Antipater (4 v. Chr.) executeren uit vrees dat ze hem van de troon
zouden stoten. De geboorte van een andere koning was dan ook slecht nieuws voor hem. Hij
ontbood de Schriftgeleerden en priesters aan zijn hof om te weten te komen waar de Messias
geboren zou worden. Volgens de profetie was dat in Bethlehem. Daarna ontbood hij de Wijzen en
gaf hen de opdracht om de pasgeboren Messias in Bethlehem te gaan opzoeken. Hij speldde de
Wijzen op de mouw dat hij wilde weten waar het kind was, zodat hij hem zelf ook hulde kon gaan
bewijzen, maar in werkelijkheid wilde hij een rivaal uit de weg ruimen.
De wijzen zagen, terwijl ze in Jeruzalem waren, de opvallende ster weer aan het firmament. De ster
ging hen voor en bleef staan boven de plaats waar het kind verbleef. Op die manier vonden de
wijzen Maria en de pasgeboren Jezus. Ze vielen op hun knieën en boden het kind goud, wierook en
mirre aan.
God waarschuwde in een droom de wijzen ten slotte niet naar Herodes terug te gaan. Ze keerden
daarom langs een andere route naar hun land terug. Toen Herodes ontdekte dat hij bedrogen was liet
hij alle jongetjes in Bethlehem tot de leeftijd van twee jaar vermoorden om er zeker van te zijn dat
de pasgeboren voorspelde koning der Joden, Jezus, er bij zou zijn. Jozef was echter door God
gewaarschuwd en had tijdig met Maria en Jezus de vlucht genomen naar Egypte.
De kindermoord van Bethlehem wordt op 28 december herdacht als de dag van de onnozele
kinderen.
5 Jezus in de Tempel
Kort voor Pesach, het Joodse paasfeest, reisde Jezus naar Jeruzalem. Daar trof hij op het
tempelplein de handelaars in runderen, schapen en duiven aan, en de geldwisselaars die daar altijd
zaten. Hij maakte een zweep van touw en joeg ze allemaal de tempel uit, met hun schapen en
runderen. Hij smeet het geld van de wisselaars op de grond, gooide hun tafels omver en riep tegen
de duivenverkopers: ‘Weg ermee! Jullie maken een markt van het huis van mijn Vader!’ Zijn
leerlingen dachten aan wat er geschreven staat: ‘De hartstocht voor uw huis zal mij verteren.’ Maar
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
de Joden vroegen: ‘Met welk teken kunt u bewijzen dat u dit mag doen?’ Jezus antwoordde hun:
‘Breek deze tempel maar af, en ik zal hem in drie dagen weer opbouwen.’ ‘Zesenveertig jaar heeft
de bouw van deze tempel geduurd,’ zeiden de Joden, ‘en u wilt hem in drie dagen weer opbouwen?’
Maar hij sprak over de tempel van zijn lichaam. Na zijn opstanding uit de dood herinnerden zijn
leerlingen zich dat hij dit gezegd had, en zij geloofden de Schrift en alles wat Jezus gezegd had.
6 Dood van Maria
Volgens de (rooms-katholieke) overlevering moet Maria ergens tussen 36 en 50 n. Chr. zijn
overleden in Jeruzalem of Ephese. Hierbij zouden alle apostelen aanwezig zijn geweest, behalve
Thomas. Toen deze arriveerde was Maria's lichaam al begraven en om haar toch eer te bewijzen
bezocht Thomas in zijn eentje haar graf. Thomas zou toen de tenhemelopneming van Maria hebben
gezien. Daarbij zou hij van Maria haar gordel hebben gekregen. De overige apostelen geloofden dit
niet totdat hij hen de gordel toonde en het lege graf.
Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942
Bronnen:- Hugh Honour & John Fleming. Algemene Kunstgeschiedenis, Amsterdam 15e druk 2011.
- James Hall. Hall’s Iconografisch Handboek, Leiden zevende druk 2011.
- Reader’s digest. Alle Bijbelse Personen, Amsterdam 1996.
- Jan van Laarhoven. De Beeldtaal van de Christelijke Kunst, Amsterdam vijfde druk 1992.
- Émile ‘Mâle. Religious Art in France of the Thirteenth Century. (GoogleBooks)
- Geredigeerd door Paula Libe Gerson. Abbot Suger and Saint-Denis: A Symposium (JStor)
- Abbot Suger- on the Abbey church of st Denis and it’s art treasures.(JStor)
- John James. Multiple Contracting in the Saint-Denis Chevet (JStor)
- Michael W. Cothren. The Infancy of Christ Window from the Abbey of St.-Denis: A
Reconsideration of It’s Design and Iconography (JStor)
- Helen J. Dow. The Rose-Window (JStor)
- http://www.medart.pitt.edu/image/France/St-denis/windows/Jesse/SDenis-JesseW-
Frame.html
- www.biblija.net
- http://www.heiligen.net/heiligen/11/04/11-04-01--1050-jesse-bethlehem.php?
TERMS=+jesse
- http://www.medart.pitt.edu/image/france/st-denis/windows/TwelfthcWindows.html
- http://www.heiligen.net/heiligen/09/04/09-04-01--1300-mozes.php
- http://www.bibleworldhistory.com/Table4.htm
- http://www.fordham.edu/halsall/source/sugar.html
- http://www.saint-denis.culture.fr/en/2_4_suger.htm
- http://www.fordham.edu/halsall/source/sugar.html
- http://www.newadvent.org/cathen/14326a.htm
- http://www.newadvent.org/cathen/04721a.htm
- http://www.goverdina.nl/kerst9.html
- http://www.willibrordbijbel.nl/?p=page&i=66942,66951
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Wijzen_uit_het_oosten
- http://www.feestenalmanak.nl/feest/presentatie-van-christus-in-de-tempel/
- http://www.statenvertaling.net/tags/visitatie.html
- http://www.encyclo.nl/begrip/Annunciatie
- http://www.online-bijbel.nl/
- andyjur.files.wordpress.com/2012/02/boom-van-jesse.odt
top related