cechy osobowości · najbardziej stałym obok temperamentu elementem osobowości ... kwestionariusz...

Cechy osobowości

a style radzenia sobie ze stresem

w okresie wczesnej starości

Ks. dr Paweł Brudek

Instytut Psychologii

KUL Jana Pawła II

Starość wyzwaniem

współczesności

• Demograficzne starzenie się społeczeństw jest

procesem, który objął niemal wszystkie kraje

europejskie, a zwłaszcza kraje Zachodniej Europy.

• Wzrastający odsetek ludzi starszych

w społeczeństwie ma istotne znaczenie społeczne,

ekonomiczne i polityczne (Błędowski, 2003).

Starość jako… ostatni etap rozwoju

• Starość, to naturalny, schyłkowy okres życia

człowieka, charakteryzujący się przewagą zmian

regresywnych nad progresywnymi.

• Z psychologicznego punktu widzenia może być

postrzegana jako ostatnia szansa rozwojowa.

(Straś-Romanowska, 2011)

Periodyzacja okresu starości wg WHO (za: Steuden, 2011a)

• Wczesna starość

(60 – 74 lat)

• Późna starość

(75 – 89 lat)

• Długowieczność

(powyżej 90 lat)

Specyfika okresu późnej dorosłości w wymiarze

psychologicznym (Steuden, 2011a)

Sprawność funkcji poznawczych:

Uwaga

Pamięć

Myślenie

Uczenie się

Osobowość osób starszych

Badania nad osobowością w późnej

dorosłości obejmują kwestie dotyczące:

Cech osobowości

Emocji oraz stresu i sposobów

radzenia sobie

Samooceny

Dążeń i postaw życiowych

Mądrości (Straś-Romanowska, 2011)

Wielka Piątka…

• Struktura osobowości ujmowana w kategoriach cech jest

najbardziej stałym obok temperamentu elementem osobowości

(Oleś, 2012).

• Środowisko posiada modyfikujący wpływ na cechy

temperamentu oraz cechy osobowości (Strelau, 2006).

• Największa stabilność cech osobowości ma miejsce między

30 a 50 rokiem życia. W ciągu następnych lat następuje

stopniowe i nieznaczne, choć istotne ↓ Neurotyczności,

↓ Ekstrawersji i ↓ Otwartości a Ugodowości

i Sumienności (McCrae, Costa, 2005).

Oko w oko ze… stresem starości

• Starość jest okresem traumatycznym dla człowieka,

zwłaszcza w świecie szybkich przemian cywilizacyjnych.

• Zdaniem psychologów człowiek lepiej znosi trudne sytuacje

wówczas, jeżeli istnieje perspektywa korzystnych zmian.

• W okresie starości — w ostatniej fazie życia — takiej

perspektywy często już się nie dostrzega, dlatego wiele

zdarzeń krytycznych wpływa na osobę w starszym wieku

wyjątkowo stresogennie (Straś-Romanowska, 2007).

Starość – „okres strat”

Utrata zdrowia i witalności (choroby)

Utrata atrakcyjności fizycznej

Utrata sprawności fizycznej

Ograniczenie aktywności zawodowej

Utrata prestiżu zawodowego

Utrata bliskich osób (A. Brzezińska, 2005)

Radzenie sobie ze stresem

• Radzenie sobie ze stresem ma jeden cel: odzyskanie

równowagi między człowiekiem a otoczeniem, co ma

doprowadzić do poprawy stanu emocjonalnego

jednostki (M. Brzezińska, 2011).

Radzenie sobie jako proces

Radzenie sobie ze stresem to stale zmieniające

się poznawcze i behawioralne wysiłki mające na

celu uporanie się z określonymi zewnętrznymi

i wewnętrznymi wymaganiami, ocenianymi

przez osobę jako obciążające lub przekraczające

jej zasoby (Lazarus, Folkman, 1984)

Radzenie sobie jako styl

• Radzenie sobie ze stresem to względnie stała,

specyficzna dla jednostki tendencja, która

wyznacza przebieg radzenia sobie ze stresem.

• Styl ma status zmiennej osobowościowej i jest

charakterystycznym dla osoby repertuarem

strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi

(Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008)

Style radzenia sobie ze stresem

• W ujęciu Endlera i Parkera (1990) styl radzenia

sobie ze stresem można rozumieć jako typowy dla

danej jednostki sposób zachowania w różnych

sytuacjach stresowych.

• Wyróżniają oni trzy zasadnicze style radzenia sobie:

Skoncentrowany na zadaniu

Skoncentrowany na emocjach

Skoncentrowany na unikaniu

Styl skoncentrowany na zadaniu

Osoby charakteryzujące się tym stylem mają tendencję

do podejmowania wysiłków zmierzających do

rozwiązania sytuacji trudnej poprzez poznawcze

przekształcanie lub próby zmiany sytuacji, a główny

nacisk kładą na zadanie lub planowe rozwiązanie

problemu (Wrześniewski, 1996).

Styl skoncentrowany na emocjach

• Ten styl jest domeną osób, które w sytuacjach

stresowych mają skłonność do stresowania się

na sobie i swoich przeżyciach emocjonalnych.

• Osoby takie często fantazjują i myślą w sposób

życzeniowy, aby obniżyć napięcie emocjonalne

(Wrześniewski, 1996).

Styl skoncentrowany

na unikaniu

• Tym stylem cechują się osoby wykazujące tendencję do

wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania

stresu.

• Może on przybierać dwie postaci:

▫ Zaangażowania się w czynności zastępcze

▫ Poszukiwania kontaktów towarzyskich (Wrześniewski 1996)

Przegląd badań (za: M. Brzezińska, 2011)

• Stwierdza się znaczne różnice indywidualne

w zdolności do tolerowania stresu.

• Istotne znaczenie na skuteczność radzenia sobie ma

płeć.

M racjonalistyczne strategie

K poszukują wsparcia emocjonalnego

• Brak jednoznacznych danych na temat związku płci

ze sposobem radzenia sobie ze stresem

Przegląd badań

• Istnieje dodatnia korelacja między neurotycznością a stylami

radzenia sobie ze stresem skoncentrowanymi na emocjach

(Costa, McCrae, 2005).

• Ekstrawersja koreluje z poszukiwaniem kontaktów

towarzyskich, jak również ze stylem skoncentrowanym na

zadaniu (za: Zawadzki, Szczepaniak Strelau, 1995)

• Badania Endlera i Parkera wskazują na związek między

ekstrawersją a stylami skoncentrowanymi na zadaniu, oraz

neurotycznością a stylami skoncentrowanymi na emocjach.

(za: Terelak, Stefańczyk, 2010)

Przegląd badań

• Brak jest wyników dotyczących związku sposobów radzenia sobie

ze stresem z otwartością.

• Dominujący wydaje się pogląd, że osoby z dużym nasileniem

ugodowości ze względu na to, że są milsze, lepiej współpracujące

i wiarygodne niż jednostki mniej ugodowe, mają silniej rozwinięte

sieci społeczne dostępne w czasie doznawania stresu.

• Należy więc oczekiwać, że ugodowość pozytywnie koreluje z takim

stylem radzenia sobie ze stresem, jak poszukiwanie kontaktów

społecznych (Terelak, Stefańczyk, 2010 ).

Problem badawczy

Czy istnieje istotna współzależność

między cechami osobowości a stylami

radzenia sobie ze stresem w okresie

późnej dorosłości?

Hipotezy

• H1: Im wyższy poziom neurotyczności tym bardziej

preferowany jest styl radzenia sobie ze stresem

skoncentrowany na emocjach i unikowy.

• H2: Im wyższy poziom ekstrawersji tym bardziej

preferowany jest styl skoncentrowany na zadaniu

i poszukiwaniu kontaktów towarzyskich.

• H3: Im wyższy poziom otwartości na doświadczenia

tym bardziej preferowany jest styl skoncentrowany na

poszukiwaniu kontaktów towarzyskich.

Hipotezy

• H4: Im wyższy poziom ugodowości tym bardziej

preferowany jest styl skoncentrowany na poszukiwaniu

kontaktów towarzyskich.

• H5: Im wyższy poziom sumienności tym bardziej

preferowany jest styl skoncentrowany na zadaniu.

Zastosowane metody badawcze

Kwestionariusz Osobowości NEO-PI-R autorstwa P. T. Costy

oraz R. R. McCrae obejmujący 240 twierdzeń, których prawdziwość badany

ocenia w skali pięciostopniowej. Odnoszą się one do pięciu czynników

osobowości (skale), a w ramach każdego z nich do sześciu składników

(podskale). Są to: Neurotyczność (Lęk, Agresywna wrogość, Depresyjność,

Nadmierny krytycyzm, Impulsywność i Nadwrażliwość), Ekstrawertyczność

(Serdeczność, Towarzyskość, Asertywność, Aktywność, Poszukiwanie doznań

i Emocje pozytywne), Otwartość na doświadczenie (Wyobraźnia, Estetyka,

Uczucia, Działanie, Idee i Wartości), Ugodowość (Zaufanie, Prostolinijność,

Altruizm, Ustępliwość, Skromność i Skłonność do rozczulania się), Sumienność

(Kompetencja, Skłonność do porządku, Obowiązkowość, Dążenie do osiągnięć,

Samodyscyplina i Rozwaga).

Zastosowane metody badawcze

Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach

Stresowych CISS N.S. Endlera i J.D. A. Parkera, który

pozwala na diagnozę trzech stylów radzenia sobie ze stresem:

styl radzenia skoncentrowany na zadaniu (SSZ); styl

radzenia skoncentrowany na emocjach (SSE);

skoncentrowany na unikaniu (SSU), przejawiający się

w dwóch formach: angażowanie się w czynności

zastępcze (ACZ) oraz poszukiwanie kontaktów

towarzyskich (PTK) .

Osoby badane

• Badaniami objęto ogółem 120 osób

• Wszystkie badane osoby pozostawały w związku małżeńskim

• Uczestnicy badania byli w wieku od 60 do 75 lat.

• Średnia wieku w grupie mężczyzn wynosiła M=67,04 (SD=4,83),

a w grupie kobiet M=64,90 (SD= 4,37).

• Najbardziej liczną grupę stanowiły osoby posiadające

wykształcenie wyższe (57,2%), natomiast najmniej liczną grupę

tworzyły osoby z wykształceniem podstawowym lub zasadniczym

zawodowym (9,0%).

Wyniki badań

Współczynnik korelacji r Pearsona pomiędzy cechami

osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem (p0,05)

ZMIENNE Kwestionariusz CISS

SSZ SSE SSU ACZ PKT

Inw

en

tar

z O

so

bo

wo

śc

i

NE

O-P

I-R

N1 – Lęk -0,26 0,51 0,32 0,32 -

N2 – Agresywna wrogość -0,42 0,44 0,45 0,43 -0,22

N3 – Depresyjność -0,38 0,52 0,33 0,38 -

N4 – Nadmierny krytycyzm - 0,18 - - -

N5 – Impulsywność -0,36 0,33 0,26 0,30 -0,20

N6 – Nadwrażliwość -0,50 0,37 0,29 0,29 -0,27

NEUROTYCZNOŚĆ -0,51 0,57 0,43 0,44 -0,23

SSZ – Styl skoncentrowany na zadaniu; SSE – Styl skoncentrowany na emocjach; SSU – Styl skoncentrowany na unikaniu; ACZ – Angażowanie się w czynności zastępcze; PKT – Poszukiwanie kontaktów towarzyskich

ZMIENNE Kwestionariusz CISS

SSZ SSE SSU ACZ PKT

Inw

en

tar

z O

so

bo

wo

śc

i

NE

O-P

I-R

E1 – Serdeczność 0,50 - -0,29 -0,23 0,43

E2 – Towarzyskość - - - - 0,41

E3 – Asertywność - - - - -

E4 – Aktywność 0,48 - -0,19 -0,19 0,24

E5 – Poszukiwanie doznań -0,21 - 0,29 0,24 -

E6 – Emocje pozytywne 0,33 - -0,23 -0,22 0,25

EKSTRAWERSJA 0,35 - - - 0,43

SSZ – Styl skoncentrowany na zadaniu; SSE – Styl skoncentrowany na emocjach; SSU – Styl skoncentrowany na unikaniu; ACZ – Angażowanie się w czynności zastępcze; PKT – Poszukiwanie kontaktów towarzyskich

Współczynnik korelacji r Pearsona pomiędzy cechami

osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem (p0,05)

Współczynnik korelacji r Pearsona pomiędzy cechami

osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem (p0,05)

ZMIENNE Kwestionariusz CISS

SSZ SSE SSU ACZ PKT

Inw

en

tar

z O

so

bo

wo

śc

i

NE

O-P

I-R

O1 – Wyobraźnia -0,30 0,22 0,25 0,26 -

O2 – Estetyka 0,24 -0,21 -0,22 - 0,24

O3 – Uczucia 0,39 - - - 0,30

O4 – Działania - -0,20 - - 0,20

O5 – Idee 0,27 - - - 0,18

O6 – Wartości - - - - -

OTWARTOŚĆ 0,24 - - - 0,25

SSZ – Styl skoncentrowany na zadaniu; SSE – Styl skoncentrowany na emocjach; SSU – Styl skoncentrowany na unikaniu; ACZ – Angażowanie się w czynności zastępcze; PKT – Poszukiwanie kontaktów towarzyskich

Współczynnik korelacji r Pearsona pomiędzy cechami

osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem (p0,05)

ZMIENNE Kwestionariusz CISS

SSZ SSE SSU ACZ PKT

Inw

en

tar

z O

so

bo

wo

śc

i

NE

O-P

I-R

U1 – Zaufanie 0,34 -0,23 -0,31 -0,29 0,24

U2 – Prostolinijność 0,24 -0,33 -0,38 -0,35 -

U3 – Altruizm 0,32 -0,21 -0,39 -0,33 0,29

U4 – Ustępliwość - -0,33 -0,35 -0,29 -

U5 – Skromność - -0,19 -0,25 -0,18 -

U6 – Skłonność do rozczulania się - - - - -

UGODOWOŚĆ 0,27 -0,29 -0,40 -0,35 0,19

SSZ – Styl skoncentrowany na zadaniu; SSE – Styl skoncentrowany na emocjach; SSU – Styl skoncentrowany na unikaniu; ACZ – Angażowanie się w czynności zastępcze; PKT – Poszukiwanie kontaktów towarzyskich

Współczynnik korelacji r Pearsona pomiędzy cechami

osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem (p0,05)

ZMIENNE Kwestionariusz CISS

SSZ SSE SSU ACZ PKT

Inw

en

tar

z O

so

bo

wo

śc

i

NE

O-P

I-R

S1 – Kompetencja 0,65 - -0,20 -0,21 0,30

S2 – Skłonność do porządku 0,37 -0,26 - - 0,24

S3 – Obowiązkowość 0,47 -0,21 -0,29 -0,29 0,20

S4 – Dążenie do osiągnięć 0,52 - - -0,19 -

S5 – Samodyscyplina 0,56 -0,33 -0,32 -0,34 0,26

S6 – Rozwaga 0,48 -0,27 -0,31 -0,29 0,26

SUMIENNOŚĆ 0,67 -0,29 -0,32 -0,33 0,32

SSZ – Styl skoncentrowany na zadaniu; SSE – Styl skoncentrowany na emocjach; SSU – Styl skoncentrowany na unikaniu; ACZ – Angażowanie się w czynności zastępcze; PKT – Poszukiwanie kontaktów towarzyskich

Wyniki badań

• W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie, w jakim

zakresie i które parametry osobowości mierzone

za pomocą Kwestionariusza NEO-PI-R wyjaśniają

poszczególne style radzenia sobie ze stresem

przeprowadzono analizę regresji.

Wyniki wielokrotnej regresji krokowej – udział skal Kwestionariusza

NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej SSZ Kwestionariusza CISS

ZMIENNE t p

Styl skoncentrowany na zadaniu: R = 0,70; R2 = 0,49; F(3,116) = 38,55; p<0,001

SUMIENNOŚĆ 0,54 6,92 0,000

NEUROTYCZNOŚĆ -0,17 -2,18 0,031

EKSTRAWERSJA 0,14 2,07 0,041

Wyniki wielokrotnej regresji krokowej – udział skal Kwestionariusza

NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej SSE Kwestionariusza CISS

ZMIENNE t p

Styl skoncentrowany na emocjach: R = 0,60; R2 = 0,36; F(5,114) = 12,811; p<0,001

NEUROTYCZNOŚĆ 0,60 6,60 0,000

Wyniki wielokrotnej regresji krokowej – udział skal Kwestionariusza

NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej SSU Kwestionariusza CISS

ZMIENNE t p

Styl skoncentrowany na unikaniu: R = 0,51; R2 = 0,27; F(5,114) = 8,23; p<0,001

NEUROTYCZNOŚĆ 0,34 3,49 0,001

UGODOWOŚĆ -0,28 -2,96 0,004

Wyniki wielokrotnej regresji krokowej – udział skal Kwestionariusza

NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej ACZ Kwestionariusza CISS

ZMIENNE t p

Angażowanie się w czynności zastępcze: R = 0,50; R2 = 0,25; F(5,114) = 7,42; p<0,001

NEUROTYCZNOŚĆ 0,37 3,69 0,001

UGODOWOŚĆ -0,20 -2,07 0,041

Wyniki wielokrotnej regresji krokowej – udział skal Kwestionariusza

NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej PKT Kwestionariusza CISS

ZMIENNE t p

Poszukiwanie kontaktów towarzyskich: R = 0,48; R2 = 0,23; F(5,114) = 6,90; p<0,001

EKSTRAWERSJA 0,36 3,59 0,000

Wyniki wielokrotnej regresji krokowej – udział skal Kwestionariusza

NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej SSZ Kwestionariusza CISS

ZMIENNE t p

Styl skoncentrowany na zadaniu: R = 0,75; R2 = 0,56; F(7,112) = 20,71; p<0,001

S1 –Kompetencja 0,36 3,81 0,000

S6 – Rozwaga 0,17 2,07 0,041

O3 - Uczucia 0,15 2,31 0,023

S4 – Dążenie do osiągnięć 0,20 2,35 0,021

N2 – Agresywna wrogość -0,20 -2,54 0,012

Wyniki wielokrotnej regresji krokowej – udział skal Kwestionariusza NEO-PI-R

w wyjaśnianiu zmiennej SSE Kwestionariusza CISS

ZMIENNE t p

Styl skoncentrowany na emocje: R = 0,50; R2 = 0,25; F(5,114) = 7,68; p<0,001

E3 - Asertywność -0,26 -2,93 0,004

U4 – Ustępliwość -0,24 -2,29 0,024

Wyniki wielokrotnej regresji krokowej – udział skal Kwestionariusza NEO-PI-R

w wyjaśnianiu zmiennej SSU Kwestionariusza CISS

ZMIENNE t p

Styl skoncentrowany na unikaniu: R = 0,54; R2 = 0,29; F(6,113) = 7,73; p<0,001

N2 – Agresywna wrogość 0,34 3,37 0,000

Wyniki wielokrotnej regresji krokowej – udział skal Kwestionariusza

NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej ACZ Kwestionariusza CISS

ZMIENNE t p

Angażowanie się w czynności zastępcze: R = 0,59; R2 = 0,35; F(9,110) = 6,67; p<0,001

N3 – Asertywność 0,31 3,05 0,000

U3 – Altruizm -0,29 -2,55 0,003

S1 – Kompetencja 0,36 2,87 0,005

Wyniki wielokrotnej regresji krokowej – udział skal Kwestionariusza

NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej PKT Kwestionariusza CISS

ZMIENNE t p

Poszukiwanie kontaktów towarzyskich: R = 0,58; R2 = 0,34; F(5,114) = 11,89; p<0,001

E1 – Serdeczność 0,20 2,15 0,034

E2 – Towarzyskość 0,37 4,63 0,000

Wnioski z badań

• Osobowość pozostaje w licznych interesujących związkach

ze stylami radzenia sobie ze stresem w okresie późnej

dorosłości.

• Uzyskane wyniki badań pozwoliły na pozytywną

weryfikację wszystkich postawionych hipotez.

• Styl skoncentrowany na zadaniu współwystępuje z:

Sumiennością, Neurotyzmem (-), Ekstrawersją,

Kompetencją, Rozwagą, Uczuciami, Dążeniem do

osiągnięć, Agresywną wrogością (-).

Wnioski z badań

• Styl skoncentrowany na emocjach współwystępuje

z: Neurotyzmem , Asertywnością (-) i Ustępliwością (-).

• Styl skoncentrowany na unikaniu koreluje

z: Neurotycznością, Ugodowością (-) i Agresywną

wrogością.

• Angażowanie się w czynności zastępcze współwystępuje

z: Neurotycznością, Ugodowością (-), Asertywnością,

Altruizmem (-) i Kompetencją.

• Poszukiwanie kontaktów towarzyskich koreluje

z Ekstrawersją, Serdecznością i Towarzyskością.

Dziękuję za uwagę!

xbrudek@student.kul.lublin.pl