gimnazjum podrcznik - wsip.plsklep.wsip.pl/uploads/litb/855_litb.pdf · czynniki mutagenne...
Post on 01-Mar-2019
221 Views
Preview:
TRANSCRIPT
Gimnazjum podr�cznik
139106_okladka 14.indd 1 2010-06-01 12:46:56
139106_Ciek_BIOL 3 str tyt K.ind1 1 2009-07-08 13:48:00
3
Spis tre�ci
O podr�czniku / 5 Od Autorów / 6
I. Coraz bli�ej istoty �ycia
1. Budowa chemiczna organizmów / 8 2. Cukry i t�uszcze / 12 3. Bia�ka / 16 4. B�ony biologiczne / 20 5. Budowa komórki zwierz�cej / 25 6. Budowa komórki ro�linnej / 29 7. Informacja genetyczna i jej odczytywanie / 33 8. Replikacja DNA i mitoza / 40 9. Mejoza / 4610. Genetyka klasyczna / 5111. Dziedziczenie cech jednogenowych / 5512. Dziedziczenie grup krwi / 5913. Genetyka cz�owieka / 6214. Mutacje. Choroby genetyczne / 68 Podsumowanie dzia�u I / 74 Test do dzia�u I / 77
4
SPIS TRE�CI
II. Ekologia, ochrona �rodowiska i ewolucjonizm
15. Ekologia / 8016. Organizm w �rodowisku / 8417. Przyjazne wspó��ycie organizmów i gatunków / 9318. Konkurencja / 9819. Zjadaj�cy i zjadani / 10420. O� ary kontra drapie�niki / 11021. �acuch pokarmowy i piramida ekologiczna / 11722. Konsekwencje kr��enia materii i przep�ywu energii / 12623. Wp�yw aktywno�ci cz�owieka na zmiany w �rodowisku / 13424. Dowody ewolucji organizmów / 14225. Za�o�enia teorii ewolucji / 14626. Pochodzenie cz�owieka / 151 Podsumowanie dzia�u II / 157 Test do dzia�u II / 160
Literatura dla ucznia / 163S�owniczek / 165Indeks polsko-angielski / 172
29
Wa�ne poj�cia
chloroplasty grana chloro� l wakuole �ciana komórkowa
W komórkach ro�linnych wyst�puj� plastydy i wakuole
Komórki ro�lin zawieraj� wi�cej sk�adników ni� komórki zwierz�t (ryc. 6.1).
Wy��cznie w komórkach ro�linnych wyst�puj� struktury komórkowe nazywane plastydami (ryc. 6.2). Zalicza si� do nich: chloroplasty (nazywane tak�e cia�ka-mi zieleni), chromoplasty oraz leukoplasty.
6 BUDOWA KOMÓRKI RO LINNEJ
Ryc. 6.1. Na rysunku przedstawiono budow� komórki ro�linnej
cytoplazma
j�dro komórkowe
�ciana komórkowa
struktury b�oniaste
wakuola
chloroplast
mitochondrium
rybosom
b�ona komórkowa
30
CORAZ BLI�EJ ISTOTY �YCIA
Najwi�ksze znaczenie maj� chloropla-sty. S� one otoczone dwiema b�ona-mi. W ich wn�trzu wyst�puj� grana, czyli stosy sp�aszczonych b�oniastych p�cherzyków (ryc. 6.3). To w�a�nie w b�onach gran jest zawarty chloro l – zielony barwnik wychwytuj�cy energi� promieni �wietlnych, wykorzystywan� do fotosyntezy. Najwi�cej chloropla-stów wyst�puje w mi�kiszu asymila-cyjnym li�ci, a tak�e w plesze glonów (ryc. 6.4).
Chromoplasty – plastydy, w których znajduj� si� �ó�te, pomaraczowe lub czerwone barwniki. Nadaj� one kolor np. p�atkom kwiatów i owocom. Dzi�ki temu wabi� zwierz�ta, które zapylaj� kwiaty i rozsiewaj� nasiona. Leuko-plasty nie zawieraj� barwników, a ich zadaniem jest gromadzenie materia�ów zapasowych ro�liny, najcz��ciej w po-staci skrobi.Przez ca�e �ycie komórki w soku komór-kowym zbieraj� si� niepotrzebne i szko-dliwe substancje, gdy� komórki ro�linne nie usuwaj� ich na zewn�trz. Dlatego m�ode komórki ro�linne zawieraj� wiele drobnych wakuol, które z czasem ��cz� si� i – w starszych komórkach – tworz� jedn� wielk� wakuol�, zajmuj�c� niekie-dy nawet 90 % obj�to�ci komórki. Wa-kuola stanowi równie� zbiornik wody w komórce. Mi�dzy wakuolami s�siednich komórek mo�e przep�ywa� woda na za-sadzie osmozy.
Ryc. 6.2. Na zdj�ciach przedstawiono komórki ro�linne z ró�nego rodzaju plastydami: mi�kisz li�cia z chloroplastami, komórki owocu papryki z chromoplastami, mi�kisz spichrzowy bulwy ziemniaka z leukoplastami. S� to zdj�cia spod mikroskopu �wietlnego
chloroplasty
chromoplasty
leukoplasty
W komórkach ro�linnych wyst�puj� wakuole – nazywane te� wodniczka-mi – otoczone pojedyncz� b�on�. S� to obszary komórki zawieraj�ce wod-ny roztwór zwi�zków chemicznych zwany sokiem komórkowym.
31
Budowa komórki ro�linnej
Komórki ro�lin i grzybów maj� �ciany komórkowe
ciana nie stanowi bariery dla transportowanych do lub z komórki substancji, po-niewa� zawiera liczne otworki, przez które nawet du�e cz�steczki z �atwo�ci� si� przemieszczaj�. G�ównym zadaniem �ciany komórkowej jest nadawanie komórce kszta�tu i jej mechaniczna ochrona. Podstawowym budulcem �cian komórek ro�lin-nych jest celuloza, natomiast �cian komórek grzybowych – chityna.
Komórki ro�linne i grzybowe s� zaopatrzone w �cian� komórkow�, otaczaj�c� od zewn�trz b�on� komórkow� (patrz ryc. 6.1).
Ryc. 6.3. W chloroplastach zachodzi fotosynteza
dwie b�onybiologiczne
grana
Ryc. 6.4. Wi�kszo�� glonów zawiera chloroplasty i dlatego zalicza si� je do organizmów samo�ywnych
SKR TNICAGWIAZDOSZEK (u góry) i NOWIK (u do�u)
32
CORAZ BLI�EJ ISTOTY �YCIA
POLECENIA
1. Omów budow� i funkcje wakuoli.2. Wymie� rodzaje plastydów i okre�l rol� ka�dego z nich.3. Omów budow� i funkcj� �ciany komórkowej.
Najwa�niejszymi plastydami s� chloroplasty (zwane cia�kami zieleni), w których zachodzi fotosynteza.
W komórkach ro�linnych wyst�puj� ponadto wakuole i �ciana komórkowa. ciana komórkowa ochrania komórk� i nadaje jej kszta�t. Rol� wakuol jest gromadzenie wody i substancji szkodliwych.
Struktury autonomiczne w komórceMitochondria i chloroplasty ró�ni� si� od innych struktur komórek zawieraj�cych j�dro: s� otoczone dwiema b�onami, maj� w�asne koliste cz�steczki DNA oraz rybo-somy, na których mog� tworzy� w�asne bia�ka. Mog� te� dzieli� si� niezale�nie
od podzia�ów komórki. Struktury te s� za-tem cz��ciowo autonomiczne, czyli nieza-le�ne. Biologowie uwa�aj�, �e wywodz� si� one od bakterii, b�d�cych kiedy� orga-nizmami, które �y�y w symbiozie z pier-wotnymi komórkami, a z czasem sta�y si� ich integraln� cz��ci�.
74
I
FUNKCJE STRUKTUR KOMÓRKOWYCH
STRUKTURAKOMÓRKOWA
FUNKCJAZNAJDUJE SI W:
KOMÓRCE RO�LINNEJ
KOMÓRCEZWIERZ CEJ
CYTOPLAZMA s� w niej zawieszone inne struktury; jest �rodowiskiem zachodzenia reakcji
biochemicznychtak tak
JDRO KOMÓRKOWE zawiera materia� genetyczny (DNA); kieruje �yciem i podzia�ami komórki tak tak
B�ONA KOMÓRKOWA oddziela komórk� od otoczenia; transportuje substancje do i z komórki; odbiera informacje z otoczenia
tak tak
�CIANA KOMÓRKOWA chroni komórk� i nadaje jej kszta�t tak nie
MITOCHONDRIA w nich zachodzi oddychanie tlenowe – uwalnianie energii tak tak
CHLOROPLASTY w nich zachodzi fotosynteza tak nie
RYBOSOMY syntetyzuj� bia�ka tak tak
WAKUOLA gromadzi szkodliwe i niepotrzebne substancje tak nie
PORÓWNANIE MITOZY I MEJOZY
PORÓWNYWANE CECHY MITOZA MEJOZA
Liczba powstaj�cych komórek 2 4
Zmniejszenie liczby chromosomów w komórkach potomnych
nie tak
Rekombinacja genetyczna nie tak
Zachodzenie w organizmie cz�owieka
podczas wzrostu i rozwoju od zap�odnienia do koca �ycia;
odtwarzanie zu�ytych komórek, np. naskórka, krwi
podczas powstawania komórek rozrodczych
75
Podsumowanie dzia�u I
PORÓWNANIE BUDOWY DNA I RNA
SK�ADNIKI BUDULCOWE
DNA RNA
deoksyryboza
reszta fosforanowa
adenina
guanina
tymina
cytozyna
reszta fosforanowa
ryboza
adenina
guanina
uracyl
cytozyna
BUDOWA CZSTECZKI
DNA RNA
wi�zanie wodorowe
nukleotydy nukleotydy
76
CORAZ BLI�EJ ISTOTY �YCIA
MUTACJE WYWO�UJ�CE CHOROBY GENETYCZNE
GENOWE CHROMOSOMOWE
Allele recesywne: mukowiscydoza, fenyloketonuria
Allele recesywne sprz��one z p�ci�: hemo� lia, dystro� a mi��niowa Duchenne’a
Allele dominuj�ce: pl�sawica Huntingtona
Zwi�kszona o 1 liczba chromosomów: zespó� Downa
CHROMOSOMOWEGENOWE
MUTACJE
WYWO�ANE PRZEZ CZYNNIKI MUTAGENNESAMORZUTNE
MUTACJE
OD GENU DO CECHY
Gen – odcinek DNA
transkrypcja ( j�dro komórkowe)
mRNA
translacja ( rybosomy)
bia�ko (enzym)
reakcja biochemiczna
cecha
RÓ�NE SPOSOBY DZIEDZICZENIA
SPOSÓB DZIEDZICZENIA ISTOTA PRZYK�ADY
Dominowanie zupe�ne u heterozygot ujawniaj� si� wy��cznie allele dominuj�ce
dziedziczenie zdolno�ci do zwijania j�zyka i odstaj�cych uszu u cz�owieka
Allele wielokrotne istniej� wi�cej ni� dwa allele tego samego genu warunkuj�ce cech�
dziedziczenie grup krwi uk�adu AB0 u cz�owieka
Dziedziczenie cech sprz��onych z p�ci�
gen warunkuj�cy cech� znajduje si� w chromosomie X
dziedziczenie daltonizmu i hemo� lii u cz�owieka
77
1. Na podstawie schematu wska� poprawne doko�czenie zdania.
Biosfera wyró�nia si� spo�ród innych sfer du�� zawarto�ci�:A – wodoru. B – krzemu. C – w�gla. D – tlenu.
2. Na podstawie analizy przedstawionych wzorów strukturalnych cukru pro-stego, dwucukru i wielocukru wska� poprawne doko�czenie zdania.
Cz�steczka sacharozy jest:A – wi�ksza od cz�steczki glukozy, lecz mniejsza od cz�steczki glikogenu.B – wielko�ci podobnej do cz�steczki glukozy, lecz znacznie mniejsza od
cz�steczki skrobi.C – wi�ksza od cz�steczki skrobi, lecz mniejsza od cz�steczki celulozy.D – wi�ksza od cz�steczki glukozy i cz�steczki celulozy.
3. Wybierz b��dne zdanie dotycz�ce enzymów.A. Wi�kszo�� enzymów to bia�ka.B. Enzymy s� katalizatorami reakcji biochemicznych.C. Cz�steczka enzymu wielokrotnie powtarza t� sam� reakcj�.D. Cz�steczki enzymu zu�ywaj� si� podczas katalizowanych reakcji.
tlen – 70 %
wodór – 10 %w�giel – 18 %
BIOSFERA
pozosta�e – 2 %
CUKIER PROSTY – GLUKOZA DWUCUKIER – SACHAROZA
WIELOCUKIER – SKROBIA
OO
H H
OH
C
C
H
O H
C
H
OH
C
OH
H
C
H
C
H H
OH
C
C
H
O
C
H
OH
C
OH
H
C
H
C
O
H
C
O
H H
OH
C
C
H
O H
C
H
OH
C
OH
H
COH
H
C
OH H
OH
C
C
H
C
C
OH
H H
H
OH
C
OH
H
C
H H
OH
C
C
H
O
H
OH
C
H
OH
C
OH
H
COH
H
C
78
CORAZ BLI�EJ ISTOTY �YCIA
4. Wska� poprawne doko�czenie zdania.Osmoza powoduje, �e:A – woda nap�ywa do korzeni ro�liny w warunkach suszy zjologicznej.B – ryby s�odkowodne musz� pi� wod�, by uzupe�ni� jej straty.C – s�odkowodne jednokomórkowce musz� pozbywa� si� nadmiaru wody.D – ryby morskie musz� aktywnie usuwa� nadmiar wody.
5. Wska� i podpisz na schemacie element budowy komórki odpowiedzialny za oddychanie tlenowe.
6. Wska� poprawne doko�czenie zdania.W wyniku mitozy komórki diploidalnej o 30 chromosomach powstan�:A – dwie komórki haploidalne o 15 chromosomach ka�da.B – cztery komórki haploidalne o 15 chromosomach ka�da.C – dwie komórki diploidalne o 30 chromosomach ka�da.D – cztery komórki diploidalne o 30 chromosomach ka�da.
7. Cecha oczu piwnych dominuje nad cech� oczu niebieskich. Wska� odpo-wied� poprawnie ilustruj�c� prawdopodobie�stwo wyst�pienia oczu nie-bieskich u dziecka homozygotycznych rodziców o oczach piwnych.A – 0 %. C – 50 %.B – 25 %. D – 75 %.
8. Wska� poprawne doko�czenie zdania.Osoba o grupie krwi 0 nie mo�e mie� dziecka o grupie krwi:A – A. B – B.C – AB. D – 0.
9. Wska� poprawne doko�czenie zdania.Je�eli m��czyzna chory na daltonizm ma dziecko ze zdrow� kobiet� (nie nosicielk�), to prawdopodobie�stwo, �e to dziecko b�dzie cierpia�o na daltonizm, wynosi:A – 0 %. B – 25 %.C – 50 %. D – 75 %.
10. Zaznacz odpowied�, która okre�la przyczyn� choroby zwanej mukowi-scydoz�.A – allel dominuj�cy.B – allel recesywny sprz��ony z p�ci�.C – allel recesywny niesprz��ony z p�ci�.D – zmiana liczby chromosomów.
top related