welina mānoa - wordpress.com ka wai kau a kāne me kanaloa – he waipuna, he wai e inu, he wai e...

Post on 22-Apr-2018

262 Views

Category:

Documents

10 Downloads

Preview:

Click to see full reader

TRANSCRIPT

NNNNNāāāāā KKKKooooKK ‘‘oooolllaaauuuaaaa

LaLaLae‘e‘e ahahahiii

PPPāāāllllooollll

ooo

MMMMMaaakkkiiiiikkkkk kkkkkiiikkkkk

PPPaaauuuuoooaaaa

NNNuuu‘‘‘uuuaaannuu

MAI ‘AIHUALAMA A I KAWEHEWEHE

Kahi Ho‘oulu Lā‘au o Lāiana

MMMMKa Hale Hō‘ike‘ike ‘o Mānoa Heritage

Ka Papa Lo‘i ‘o Kānewai

Ka Hale Hō‘ike‘ike I‘a o Waikīkī

āāānnnoooaaa

Welina Mānoa

He Mele no Kāne:(No Kaua‘i mai kēia mele)

He ui, he nīnau:E ui aku ana au iā ‘oe,Aia i hea ka Wai a Kāne?Aia i ka hikina a ka Lā,Puka i Ha‘eha‘e,Aia i laila ka Wai a Kāne.

E ui aku ana au iā ‘oe,Aia i hea ka Wai a Kāne?Aia i Kaulana a ka lāI ka pae ‘ōpua i ke kai,Ea mai ana ma NihoaMa ka mole mai ‘o LehuaAia i laila ka Wai a Kāne.

E ui aku ana au iā ‘oe,Aia i hea ka Wai a Kāne?Aia i ke kuahiwi,I ke kualono,I ke awāwa,I ke kahawai;Aia i laila ka Wai a Kāne.

E ui aku ana au iā ‘oe,Aia i hea ka Wai a Kāne?Aia i kai, i ka moana,I ke Kualau, i ke ānuenueI ka pūnohu, i ka ua kokoI ka ‘ālewalewa;Aia i laila ka Wai a Kāne.

E ui aku ana au iā ‘oe,Aia i hea ka Wai a Kāne?Aia i luna ka Wai a Kāne.I ke ouli, i ke ao ‘ele‘ele,I ke ao panopanoI ke ao pōpolo hua mea a Kāne la, e!Aia i laila ka Wai a Kāne.

E ui aku ana au iā ‘oe,Aia i hea ka Wai a Kāne?Aia i lalo, i ka honua, i ka wai hū,I ka wai kau a Kāne me Kanaloa – He waipuna, he wai e inu,He wai e mana, he wai e ola,E ola nō, ea!

He i‘a.He kumu lā‘au.He manu.He kanaka.

He kai.He ‘āina.He lewa.He kanaka.

‘O Kanaloa.‘O Kū.‘O Lono.‘O Kāne.

He ‘ohana.He ‘ohana.He ‘ohana.He ‘ohana.

-Na Kaleomanuiwa Wong

MamoAia i hea ka wai a Kāne?

No ke kaha ki‘i – ‘O Haley Kailiehu ka i pena i ke ki‘i nui no Welina Mānoa. No Makamakaole, Maui mai ‘o ia. Ua puka ‘o ia mai ke kula nui o Hawai‘i ma Mānoa me kāna kēkelē laepua

(BA) ma lalo o ke ke‘ena Hana No‘eau a me kāna kēkelē laeo‘o (MEdT) ma lalo o ke kula ho‘ona‘auao. Ke hana nei ‘o ia ma ke kula waena o ‘Ilima ma ke ‘ano he kumu hana no‘eau i kēia manawa, a ke ‘imi nei nō ho‘i ‘o ia i kāna kēkelē lae‘ula ma lalo o ke kula ho‘ona‘auao ma UH Mānoa. Hoihoi ‘o ia i ka pena, ka pi‘i kuahiwi, ka ‘aukai, a me ka ho‘onanea me kona ‘ohana.

Mahalo i nā limahanaLilinoe AndrewsWende AriyoshiMaenette K.P. BenhamMakahiapo CashmanKeoki FariaMaryLou FoleyKaipo HondaHaley KailiehuMalu Kido

Kanekoa Kukea-ShultzKalehua KrugJill LaughlinKaiwipuni LipeNaomi C. LoschAnnette LehanoSummer MaunakeaAloha McGuffieMaya L. Kawailanaokeawaiki Saffery

Richard SearsKapena ShimDean SpencerReiko UekiMargo VitarelliImaikalani WinchesterKaleomanuiwa WongJon YasudaVera Zambonelli

Mahalo i ka po‘e i ukuHawai‘inuiākea School of Hawaiian KnowledgeW. K. Kellogg FoundationThe Judith Dion Pyle Dean’s Chair in the Hawai‘inuiākea School of Hawaiian Knowledge

Mahalo i nā ‘ohana i kāko‘o maika ‘ohana Benhamka ‘ohana Crabbeka ‘ohana Wilhelm-Mortonka ‘ohana Krugka ‘ohana Lipeka ‘ohana Maunakeaka ‘ohana Kukea-Shultz

E pa‘i helu ‘ia kēia ki‘i e nānā ai a e lohe ai i nā mo‘olelo ma ke kahua kamepiula e pili ana i kēia papahana ha‘awina ‘o Welina Mānoa.

Nā limahana o ka papahana ha‘awina ‘o Welina Mānoa.

Pa‘i ‘ia ma ka pepa:

Kaha Ki‘i Kamepiula ‘Ia E Ke

Ke‘ena Outreach o ke Kula

Nui o Hawai‘i ma Mānoa.HAWAI‘INUIAKEASCHOOL OF HAWAIIAN KNOWLEDGE

Ma o ka ‘ōlelo o ka ‘āina e kama‘āina ai nā mea a pau o ka ‘āina – nā akua, nā mea ulu, nā manu, nā i‘a, ke kanaka – a me ko kākou pilina ‘ohana. ‘O ka mamo kekahi kumu ‘alaka‘i o ia māhele o ka ‘ikena Hawai‘i. Ua koho ‘ia kekahi kinolau o ka mamo no kēlā me kēia wahi e kipa ‘ia ana. He manu no Kahi Ho‘oulu Lā‘au o Lāiana. He kumu ‘ōhi‘a lehua no Ka Hale Hō‘ike‘ike ‘o Mānoa Heritage. He kanaka no Ka Papa Lo‘i ‘o Kānewai. A he i‘a no ka Hale Hō‘ike‘ike I‘a o Waikīkī. He koko o ku‘u koko, he iwi o ku‘u iwi, no laila, he kuleana ko kākou, nā kaikaina, e mālama pono i ko kākou mau kaikua‘ana.

Kahi Ho‘oulu Lā‘au o Lāiana

I loko lilo o ke awāwa ‘o Mānoa he ‘ehiku mau kumu wai: ‘o ‘Aihualama, ‘o Waihi‘inui, ‘o Waihi‘iiki, ‘o Lua‘alaea, ‘o Naniuapō, ‘o Wa‘aloa, a ‘o Waiakeakua nō ho‘i ko lākou mau inoa. Wahi a kahiko, “Inā e lepo ke kumu wai, e hō‘ea ana ka lepo i kai” (Pukui, 1983), no laila, he kuleana ko kākou e mālama i nā kumu wai i ma‘ema‘e nā muliwai i Waikīkī.

I ka wā kahiko, ulu wale nā mea ulu Hawai‘i i Mānoa a manomano nō ho‘i nā manu Hawai‘i o laila. Me ka hiki ‘ana mai o ka po‘e haole i Hawai‘i, hiki mai nō ho‘i nā mea a ka haole e la‘a nā ma‘i, nā mea ulu, a me nā manu a hele a kaka‘ikahi ihola nā ‘ōiwi. Akā, ke ho‘ā‘o nei nā limahana o Kahi Ho‘oulu Lā‘au o Lāiana e kanu hou i nā mea ulu Hawai‘i i ho‘i hou mai nā ‘ōiwi o Mānoa.

‘O nā haumāna a me nā kumu o Halau Kū Māna kekahi o nā ‘ōiwi i ho‘i mai i Mānoa. Na lākou e mālama pono i nā kumu wai i ko lākou ho‘okahe ‘ana i ka wai ma nā ‘auwai o ka papa lo‘i kalo o ‘Aihualama. Me he kino kanaka lā nā papa lo‘i kalo, wahi a ‘Īmaikalani Winchester, kekahi kumu kula o Hālau Kū Māna. Inā kahe pono ka wai hu‘ihu‘i a ma‘ema‘e i nā lo‘i, e ulu ikaika a ma‘ema‘e ana nō ho‘i ‘o Hāloa. Pēlā nō ko kākou kino.

Ka Hale Hō‘ike‘ike ‘o Mānoa Heritage

Maopopo iā kākou, he ‘āina kapu nō ‘o Mānoa ma muli o ka nui o nā heiau i kūkulu ‘ia e nā kūpuna. Ma mua, aia lā ma kahi o ‘umikūmāhā heiau. Eia na‘e, ho‘okahi wale nō heiau i koe, ‘o Kūka‘ō‘ō, a ke kū mau nei ma ka ‘āina i lilo i ka ‘ohana Cooke. Ua kapa ‘ia ka inoa o kēia heiau no ke kiloi ‘ana o Kawelomahamahai‘a i ka ihe makawalu a kū i lalo o ka honua a hu‘e i ka lepo a me ka pōhaku.

Ke kū ‘oukou ma kahi o ka heiau ‘o Kūka‘ō‘ō, hiki ke ‘ike ‘ia ke ākea o Mānoa e waiho kāhelahela nei a me ka pi‘ina ‘olu‘olu o Wa‘ahila. I ka wā kahiko, piha ke awāwa i nā lo‘i kalo a ‘auana nā kahawai i ‘ō a i ‘ane‘i. I kēia manawa, piha ‘o Mānoa i nā hale a me nā alanui, a pau ka hapa nui o nā mea o ka wā kahiko, akā aia nō ‘o Kūka‘ō‘ō ke kū mau nei.

Pili ka ‘āina a me ke kanaka Hawai‘i. ‘A‘ole hiki ke hemo ka pilina, no ka mea, pa‘a mau ka ‘āina a me ke kanaka i ka mo‘okū‘auhau ho‘okahi, e like me ka mo‘okū‘auhau o Kahalaopuna, ke kaikamahine ali‘i kapu o Mānoa. ‘O Kauakuahine kona makuahine a ‘o ka makani Kahaukani kona makua kāne. Inā kū ‘oukou ma kahi o ka heiau ‘o Kūka‘ō‘ō, e koni ka ‘ili i ke kilihune o Kauakuahine a me ka pā aheahe o Kahaukani.

Welina MānoaAloha mai e ka po‘e ‘ōiwi o nā kai ‘ewalu mai ‘Alenuihāhā a hiki loa aku i Kaulakahi. Aloha pumehana kākou a pau! Eia kākou i ka poli o ke ahupua‘a ‘o Waikīkī e māka‘ika‘i nei mai nā wahi pana i uka o ka wailele ‘o ‘Aihualama a hiki i nā wahi pana i kai o ka muliwai ‘o Kawehewehe. He welina aloha kēia no kahi mamo a Hāloa. Aia i ka piko o Waikīkī kahi i ho‘okumu ‘ia ai nei huaka‘i i ke kino ākea a laulaha o Mānoa. E ho‘omaka kākou i laila, i Mānoa. Welina Mānoa!

Aia i Mānoa ke kula nui o Hawai‘i ma Mānoa. Ua haku ‘ia he mele no Mānoa e kekahi mau kumu ma ke kula nui ‘o Keawe lāua ‘o Tracie Lopes, no ke oli ‘ana o ko Mānoa ma ko lākou kipa ‘ana i nā ‘āina malihini. Kohu lei lā kona haku ‘ia me ka nani, me ka maiau a me ke onaona nō ho‘i. I lei nō ho‘i e makana aloha ai i ka po‘e ho‘okipa ma ka ho‘okipa ‘ia o ko Mānoa. I ke mele, helu papa ‘ia akula nā inoa maoli o nei ‘āina i kapa ‘ia e ka po‘e kūpuna o Mānoa. Haku pū ‘ia i loko o ia mele nā mo‘olelo a me nā oli no kēia wahi nani lua ‘ole ‘o Waikīkī. Ma muli o ka nani o kēia lei, ua lei mau ‘ia e nā haumāna ‘ōlelo Hawai‘i o ua kula nei. Ua hele a laha loa kēia mele a pa‘ē mai ka pepeiao o nā luna o ke kula ‘ike Hawai‘i ‘o Hawai‘inuiākea. ‘O ke kumu nō ho‘i kēia i kapa ‘ia ai nei papahana ha‘awina ‘o Welina Mānoa, no ka mea he makana aloha kēia na ‘oukou.

Ma ka haku ‘ana i kā mākou wahi lei, ‘o ia ho‘i ka papahana ha‘awina ‘o Welina Mānoa, ua alulike nā lima he nui. Ho‘ohui pū ‘ia akula nā ‘aha ho‘ona‘auao ‘ehā o Mānoa, ‘o ia ho‘i, ‘o Ke Kula Nui o Hawai‘i ma Mānoa, me Kahi Ho‘oulu Lā‘au o Lāiana, me Ka Hale Hō‘ike‘ike ‘o Mānoa Heritage a me ka Hale Hō‘ike‘ike I‘a o Waikīkī. He nui ka ho‘ohui ‘ia ‘ana o nā ‘ano ‘ikena like ‘ole e loa‘a mai ai nei papahana ha‘awina. Hō‘ike ‘ia akula nā ‘ano ‘ike ‘oko‘a ma loko o ke ki‘i nui o luna nei i pena ‘ia e kekahi haumāna i puka mai ke kula nui ma Mānoa.

He papahana ha‘awina kēia e a‘o ai nā ‘ohana e pili ana i nā wahi pana o kekahi ‘apana o ke ahupua‘a ‘o Waikīkī, akā he mau ha‘awina hohonu ko loko. E a‘o ana kākou i ka ‘ike kupuna a me ka ‘ike o kēia wā. Ma o ka uhai ‘ana i ka mēheu kupuna a me ka heluhelu ‘ana i nā mo‘olelo, e a‘o ana kākou e pili ana i ke kūlana ki‘eki‘e o ke koko o ka honua, ‘o ia ho‘i ka wai. E ‘ike pū ana i ka pilina o ka ‘āina mai uka a i kai a me ka pilina o kākou kānaka i ka ‘āina. He paipai ‘ia ko kākou mālama i ka ‘ike kupuna a me ka ‘āina. ‘O ka mea hope loa e ‘ike ai i kēia papahana ha‘awina, ‘o ia ho‘i ka ho‘okahuli i ke au o ka manawa. E ho‘i kākou i ka piko a e ho‘āla hou i ka ‘ike kupuna i loko o ko kākou mau ‘ohana!

Ka Papa Lo‘i ‘o Kanewai

‘Oko‘a ka ‘ili ‘āina ‘o Kānewai i kēia au, ‘oko‘a i ka wā kahiko. Ma mua, piha ka ‘āina i nā lo‘i kalo a me nā māla ‘ai. I kēia manawa, piha ka ‘āina i nā hale a me nā alanui kimeki. Akā, i loko o ka huliau ‘ana, aia nō he pu‘uhonua no nā mamo a Hāloa, ‘o ia ho‘i ke kalo, nā mea ulu Hawai‘i, a me nā kānaka maoli kekahi. ‘O Ka Papa Lo‘i ‘o Kānewai kona inoa. Ua kapa ‘ia kēia ‘ili ‘āina no ka pūnāwai a Kāne i ‘eli ai no Kanaloa. Pau kēia pūnāwai i ka ho‘opiha ‘ia, akā mau nō ke kahe ‘ana mai o ka wai mai uka mai o ‘Aihualama.

‘O Hāloanakalaukapalili ke kalo mua o Hawai‘i nei a me ke kupuna o ka po‘e Hawai‘i. I loko o kona mo‘okū‘auhau i maopopo ai, ‘o ka ‘āina a me ke kalo nā kaikua‘ana a ‘o ke kanaka ke kaikaina. He kuleana ko kākou e mālama ‘āina no ka mea he ‘ohana ke kalo a me ka ‘āina no kākou.

Ua kō ke kuleana “mālama ‘āina” iā Ho‘okahe Wai, Ho‘oulu ‘Āina i ko lākou ho‘ōla hou ‘ana i ka papa lo‘i kalo ‘o Kānewai. He mau haumāna ‘ōlelo Hawai‘i lākou ma ke kula nui o Hawai‘i ma Mānoa ma kahi o ka makahiki 1980. Na lākou i waele mua i ke ala, ma hope aku mākou. I ‘ole lākou, ola mau ai nā mamo a Hāloa ma Kānewai.

Ka Hale Hō‘ike‘ike I‘a o Waikīkī

Mai nā awāwa ‘o Mānoa me Palolo mai ka wai o Waikīkī, ma kahi o nā papa lo‘i kalo o ‘Aihualama a me Kānewai. Noke ka wai i ke kahe a komo i kai o Waikīkī, ma kahi o ka Hale Hō‘ike‘ike I‘a. Ma kēia hui ‘ana o ka wai me ke kai, kapa ‘ia he muliwai, a he mea ko‘iko‘i na ka pua i‘a, ka limu, a me ke kanaka, no ka mea, ma laila ka momona.

Aia ma ka ‘āina ‘o Helumoa he muliwai. ‘O Kawehewehe kekahi inoa. Ma laila i noho ai nā ali‘i Hawai‘i he nui, ‘oiai, waiwai nō kēlā ‘āina i ka nui o ka wai, ka ‘ai, a me ka i‘a. Na Kākuhihewa i kapa aku i kēlā wahi ‘o Helumoa no kona paio ‘ana me ke akua moa ‘o Ka‘auhelemoa no Pālolo. Ua eo ke akua moa iā iā a kanu akula ke ali‘i i ulu niu ma laila. Hiki ke ‘ike ‘ia nā niu i koe ma waena o ke kikowaena kū‘ai ‘o Royal Hawaiian.

Kainō, uhi mau ‘ia ‘o Waikīkī i nā hōkele a me nā malihini. Eia kā, ma mua o ka ‘eli ‘ia ‘ana o ke Ala Wai, ‘o nā lo‘i, nā loko i‘a, nā muliwai, a me nā ‘ohana Hawai‘i nā mea i ‘ike ‘ia ma laila. ‘Oko‘a nō ‘o Waikīkī i kēia manawa. ‘A‘ole ahuwale kona momona a me kona waiwai e like me ka wā ma mua, akā aia nō ke kū mau nei a pono ko kākou ho‘i ‘ana i ka ‘āina o nā kūpuna kaulana i ka mahi ‘ai, ka he‘enalu, a me ka noho ali‘i.

Painting by Haley Kailiehu

top related