POLITEHNIKI FALUKTETGRAEVINARSTVOTRAVNIK

SAOBRAAJ I IVOTNA SREDINA

SEMINARSKI RAD

Predmet: Ininjerska ekonomikaMentor: prof.dr. Ibrahim Jusufrani Student: Amra Karahasanovi PT-05/13-I

Travnik, mart 2015.

SADRAJ1. UVOD ............................................................................................3

2. POJAM IVOTNE SREDINE .....................................................4

3. SAOBRAAJ I IVOTNA SREDINA ........................................5

4. EMISIJA TETNIH TVARI U GRADSKOM SAOBRAAJU .... 7

4.1. Stakleniki plinovi i globalno zagrijavanje, kisele kie ........8

4.2. Potreba za donoenjem novih programa zatite okolia ......9

5. BUKA U SAOBRAAJU .............................................................10

5.1. Utvrivanje negativnih uticaja .............................................12

5.2. Zaguenje saobraaja u gradovima .....................................15

6. ZAKLJUAK .................................................................................17

7. LITERATURA ..............................................................................18

1. UVODivotnu sredinu najee shvatamo kao set prirodnih uslova koji odreuju ljudski ivotni prostor. ire posmatrano, ona obuhvata eksterne uslove i fakore opstanka i razvoja ivota i karaktera koji utiu na ljude i druge organizme ili oblike ivota. Ona predstavlja okvir u kome sva iva bia ive i djeluju povezana meusobnim utjecajima inei odreenu cjelinu (ambijenta) ivotne sredine kao to su: vazduh, voda i zemljite.Tema ovog seminarskog rada je Saobraaj i ivotna sredina pa u u daljem radu obraditi kako pojam saobraaja, tako i pojam ivotne sredine, i pokuati objasniti njihove zajednike osobine.

2. POJAM IVOTNE SREDINEPojam ivotna sredina je iri i terminoloki opravdaniji od ivotna okolina (npr. riba ivi u vodenoj sredini, ne u vodenoj okolini).Unutar svakog ekosistema postoji nekoliko vrsta odnosa: akcije - djelovanja ivotne sredine na ivo bie reakcije djelovanje ivih bia na ivotnu sredinu; neophodne su i dokazane oslobaanje kiseonika, stvaranje zemljita.. koakcije uzajamni odnosi meu ivim biima (predatorsvo, simbioza, komensalizam).Da bi ekosistem bio u ravnotei neophodno je da materija krui (jer je ograniena), a energija protie. Kruenje materije i proticanje energije predstavlja osnovni princip funkcionisanja prirodnog ekosistema. Kada u takav ekosistem dospije ovek dolazi do promjena jer esto blokira odvijanje osnovnog principa dovodei do poremeaja. Uticaj antropogenog faktora na ekosisteme se odraava na sljedei nain: akcije su u velikoj mjeri ublaene, amortizovane i neutralisane; reakcije su jake i oigledne; koakcije su takoe snane, ali na tetu drugih bia.Vie slinih (srodnih) ekosistema ini biom koji se, ako zauzima vei prostor, oznaava kao zonobiom.Biosfera predstavlja vrhovno jedinstvo ive i neive prirode, veoma je ranjiva i esto se uporeuje sa tankom emulzijom na filmu. Dopire tamo gdje ima ivota.Svojim djelovanjem ovjek zagauje ivotnu sredinu. Zagaivanja se grubo mogu podijeliti na: fiziko buka, temperatura, otpatci hemijsko organskim i neorganskim, razgradivim i nerazgradivim materijama bioloko mikroorganizmima, biolokim otrovima, alohtonizacijom radioaktivno izvueno iz fizikogProblem dananjice je unitavanje ekosistema na velikim povrinama. Svaki ekosistem ima svoju mjeru i kapacitet (kapacitet za prijem otpada, turista, pecaroa...) i raunanjem istih bave se najvee svjetske organizacije. Do problema dolazi jer se kapacitet i mjera ekosistema ne potuju. Problemi koji se javljaju na globalnom nivou su pojaan efekat staklene bate, ozonske rupe, kisele ki.; na lokalnom nivou su iezavanje flore i faune.Iako se izuavaju posebno sve ivotne sredine (voda, vazduh i zemljite) meusobno su povezane i predstavljaju jedinstvo tako da se posljedice zagaivanja svake osjea u svim ostalim ivotna sredina je nedJeljiva, podJela je vJetaka i postoji samo zbog metodikog pristupa.Zagaujue materije imaju sinergistiko djelovanje ime se dodatno pojaava negativan efekat svake od njih.Zagaivai su svi emiteri zagaujuih materija. U najvee spadaju: industrija apsolutno na prvom mjestu poljoprivreda saobraaj svi vidovi vojska potencijalno (sve vie i realno) najvei zagaiva nuklearno oruje, bojni otrovi, razaranje predjela energetika termo, hidro i nuklearne elektrane umarstvo eksploatacija uma i pogreno poumljavanje turizam krenje uma i ostale vegetacije radi izgradnje turistikih objekata za jednu od niza posljedica ima i eroziju ekstenzivno stoarstvo urbanizacija grad na malom prostoru sumira sve oblike zagaivanja.

3. SAOBRAAJ I IVOTNA SREDINA

Sredinom XX stoljea, kada je poela ekspanzija automobila, na planeti Zemlji je ivelo 2,6 milijardi ljudi koji su posjedovali oko 50.000.000 automobila. U novom milenijumu 5,7 milijardi ljudi raspolae sa preko 500.000.000 automobila (sa teretnim vozilima i motociklima ak 800 miliona). U ovom periodu populacija je udvostruena, dok je broj automobila porastao za 10 puta. Imajui u vidu da se u svijetu godinje proizvodi oko 50 miliona vozila, oekuje se da e za dvije decenije u svijetu biti oko milijardu putnikih automobila. Stepen motorizacije je pokazatelj broja putnikih automobila na 1.000 stanovnika ili broja stanovnika na jedno putniko vozilo. U razvijenom svijetu pokazuje tendenciju ekspanzivnog rasta sve do okvirnog odnosa 350-400 PA/1.000 stanovnika ili 2,8-2,5 stanovnika/PA. Takav stepen motorizacije priblino odgovara nacionalnom dohotku od oko 7.5000 US $/stanovniku. Mobilnost je pokazatelj broja putovanja po stanovniku, ostvaren prevoznim sredstvima u toku jednog dana ili godine. Mobilnost je funkcija nivoa ivotnog standarda stanovnitva i prvenstveno zavisi od visine dohotka i stanja saobraajnih sistema, gdje se mora voditi rauna, da ne preraste u haos. U sloenoj gradskoj strukturi, saobraaj se pojavljuje u tri oblika: kroz ulinu mreu, brojnou motornih vozila i kretanjem vozila kroz urbanu sredinu. Putna i ulina mrea preko funkcionalne i fizike klasifikacije, a na osnovu savremenih urbanistiko - saobraajnih postavki i planersko - projektantskih zahtjeva dijeli se na primarno - putnu mreu (autoputevi, magistrale, saobraajnice, sabirne ulice) i sekundarnu - putnu mreu (pristupne ulice, parkiralita, trotoari, pjeaki prelazi). Primarna mrea namenjena je protonom saobraaju, a sekundarna omoguuje prilaz do odreenih ciljeva. Osnovni problem u veini gradova je to nasljeeno stanje uline mree ne zadovoljava po poprenom profilu, trasi, ni po izgraenosti. Zbog toga primarna mrea nema dovoljne kapacitete da prihvati tokove iz sekundarne mree u kritinim asovima, posebno kada je pitanju transport opasnog tereta. Negativni uticaji koje prouzrokuje saobraaj nazivaju se negativnim eksternim efektima: saobraajne nezgode, zaguenja u saobraaju, zauzimanje povrina, buka, izduvni gasovi, nekontrolisano oslobaenje tetnih i opasnih materija, posebno u akcidentnim situacijama. Problem zagaivanja vazduha od motornih vozila nee se bitno rijeiti sve dok benzin koji se koriste kod motora SUS ne budu zamijenjeni kvalitetnijim gorivima koji imaju manje emisije zagaivaa, odnosno irom primjenom drugih izvora energije. Najrazvijenije zemlje u posljednje vrijeme stimuliu koritenje drugih, manje tetnih oblika energije, prije svega elektrine, to je, ne samo ekoloki ve i ekonomski vrlo isplativo. Pored elektrine, motorna vozila koriste prirodni i teni naftni gas, koji zbog bezbjedonosnih razloga nisu doivjeli masovniju primjenu.[footnoteRef:2] Danas, sve vei broj vozila pokree se solarnim elijama od poluprovodnikih materijala koje se koriste za direktno pretvaranje sunevog zraenja u jednosmjernu elektrinu struju. [2: Ibrahim J., Ininjerska ekonomika, Travnik]

Saobraaj je uzrokovanjem velikog broja negativnih eksternih efekata sa velikim posljedicama, ukazao na neodlunu potrebu da se u razvojne i tekue programe ukljui i analiza eksternih efekata. Zato se pristupilo pokuaju da se negativne posljedice koje uzrokuje saobraaj identifikuju, kvantifikuju i naplate, s ciljem preuzimanja odgovarajuih akcija koje e da utiu na smanjenje tih efekata. Problem operacionalizacije ovih efekata javlja se zbog toga to nastaje u netrinim oblastima, teko ih je definisati, vrednovati i naplatiti kroz odreene ekonomske mehanizme. Teorija i praksa trae odreena rjeenja u ovoj oblasti da bi se izbjegle paualne procjene, zloupotrebe i aproksimacije, koje se koriste prema potrebi uz uglavnom povrna objanjenja. Uslovi eksploatacije vojnih motornih vozila su specifini u odnosu na uslove rada vozila u civilnom saobraaju, ali je evidentno postojanje eksternih efekata, odnosno trokova. Zbog toga je potrebna analiza eksternih efekata pri realizaciji transportnih zadataka koji e ukljuivati i mjere minimizacije eksternih efekata u skladu sa savremenim tendencijama nauke i prakse. Neophodno je kroz primjenu tehnikih standarda i propisa, primjenu poreske i investicione politike i primjenu odgovarajuih organizacionih mjera uticati na smanjenje eksternih efekata saobraaja. Ekoloki problemi izazvani saobraajem u gradovima, jo uvijek pripadaju "prvoj vrsti", tj. onim gdje se insistira na efektima aerozagaenja i buke. Takvo, u sutini drastino naruavanje ivotne sredine, uslovljeno je stvarnim stanjem saobraajniih sistema kao posljedicom promjena kroz koje prolazi drutvo. U stvarnom dometu tetnih uticaja, posebno su znaajni oni prouzorkovani eksploatacionim odlikama vozila u saobraaju i kvalitetom goriva. Emisije aerozagaenja tetnim materijama (ugljen-monoksid, azot, sumporni oksidi, ugljenvodonici, olovo i formaldeihdi) porijeklom iz motora automobila i autobusa su uvijek visoke, bez obzira na mogunost smanjivanja ili ak eliminsanja neke od njih. U naoj zemlji stanje je jo nepovoljnije zbog tehniki loe odravanog i skoro izraubovanog voznog parka. Prema nekim analizama, automobili u Bosni i Hercegovini su u prosjeku stari 12 godina. Konfuziju o stvarnom stanju unosi i podatak o gotovo 240.000 uvezenih vozila koja, bez obzira na spoljanju ouvanost, najveim dijelom predstavljaju autmobilski otpad Evrope. Motori takvih vozila emituju gasove koje su po koliini i sastavu tetnih sastojaka izvan postojeih medicinskih propisa i tehnikih standarda. Zagaenom vazduhu velikih gradova doprinosi lo kvalitet goriva. Rafinerije u naoj zemlji, prevenstveno zbog nemogunosti ulaganja u nove postupke prerade, ubrzo bi se u odnosu na Evropu mogle nai u ekolokom embargu. Koliina sumpora u dizel - gorivu je 20 puta vea nego u zapadno - evropskom, a tek odnedavno je smanjen i procenat olova u benzinu (sa 0,6 na 0,4), iako je u ravzijenim zemljama ono izbaeno iz goriva. Na ovaj povean sadraj ove dvije, po zdravlje i okolinu izuzetno opasne materije, nadovezuju se i emisije vrstih estica karakteirina za nepotpuno sagorijevanje goriva u istroenim motorima. Sva mjerenja emisija izduvnih gasova na raskrsnicama, potvruju ove injenice (koliina od 8 umjesto dozvoljenoih 3 mg ugljenmonokisda po m3 /god).

4. EMISIJA TETNIH TVARI U GRADSKOM SAOBRAAJUU Federaciji Bosne i Hercegovine magistralnim cestama upravlja Direkcija cesta pri Vladi FBiH, koja ima status pravnog lica. Ova direkcija upravlja mreom od oko 2024 km magistranih cesta i odgovorna je za stanje na njima, ukoliko ugovorom sa izvoaima radova odgovornost nije prenesena na izvoaa. Direkcija cesta ima svoje izvore prihoda koji se ostvaruju iz naknade za ceste, iz maloprodajne cijene gorica i od registracije vozila, kao i drugih manjih izvora.[footnoteRef:3] [3: efkija eki, Ekonomika u transportu i komunikacijama, Fakultet za saobraaj i komunikacije, Sarajevo, 2005., strana 306]

U FBiH, regionalnom, odnosno kantonalnim cestama upravljaju direkcije za ceste u kantonima, a lokalnim cestama upravljaju nadleni optinski organi. U Republici Srpskoj, magistralnim i regionalnim cestama, u ukupnoj duini od oko 4148 km, upravlja direkcija za puteve pri Ministarstvu saobraaja i veza, sredstva za odravanje, rekonstrukciju i razvoj usmjeravaju se preko budeta RS na ovu direkciju. Organizacija eljeznikog sistema u BiH prema Zakonu o eljeznicama BiH, zasniva se na principu razdvajanja usluga u eljeznikom prevozu i eljeznike infrastrukture. [footnoteRef:4] Upravitelju infrastrukture izdaje se dozvolja za upravljanje javnom eljeznikom infrastrukturom, a eljeznikom operatoru licenca i potvrda o sigurnosti. eljezniki prevoz u BiH sa sjeditem u Sarajevu, i eljeznice RS sa sjeditem u Banja Luci. Za upravljanje eljeznikom infrastrukturom osnovana je javna korporacija eljeznice BiH. JP eljeznice FBiH ili su javno preduzee u vlasnitvu FBiH. Ovo preduzee je osnovano u 2001. godini odlukom Vlade FBiH o spajanju eljeznice FBiH i JP eljeznice Herceg Bosne. [4: Alija Behmen, Organizaciono i poslovno restruktuiranje eljeznica Bosnei Hercegovine za trini konceptposlovanja i razvoja, Zbornik referatov, Ljubljana Portoro, 12. 13.maj 2005, str, 227.]

Saobraaj motornih vozila u gradovima uvjetovan je bezborjnim injenicama od gustoe saobraaja, vrste ceste, preko naina pogona, sve do individualnog ponaanja svakog vozaa- Svi ti faktori imaju mjerodavan uticaj na potronju energije i emisiju tetnih tvari koji se emituju obino tehniki odreuju ono to se pojavljuje u znatnim koliinama, kao to su duini oksidi, ugljini monoksid, neizgoreni ugljikovodici i estice. Emisije sumpornog dioksida i olova izraunavaju se na temelju sadraja sumpora, odnosno olovnog alkila u gorivu i potronji goriva. Oneiujue tvari isputaju se u zrak u obliku plinova, para i praina. Izduvni gasovi sadre preko 500 organskih i anorganskih tvari Njihovi sastav ovisi o koritenom gorivu, stepenu izgaranja i reimu rada motora. Pare obino nastaju prilikom punjenja automobilskih rezervoara i sipanjem goriva na benzinskim pumpama. Praine nastaju zbog gubitka tereta, troenja guma, obloga konica i drugih pokretnih dijelova automobila, ali i troenja zatora kolovoza. Emisija tetnih tvari zavisi prvenstveno o veliini i strukturi saobraaja, dinamici vonje (slobodan tog, zastoji), jaini izvora i trajanju emisije, starosti i opem stanju vozila. Djelovanje oneiujue tvari na okoli oituje se na globalnoj razini promjenom klime, na originalnoj razini pojavom kiselih kia, a na lokalnoj razini pojavom smoga.

4.1. Stakleniki plinovi i globalno zagrijavanje, kisele kieEmisija staklenikih plinova, prvenstveno ugljikova dioksida CO2, metaha CH4 i duikova dioksida N2O, smatra se jednim od najveih problema dananjice u zatiti zraka. Stakleniki plinovi prirodno se nalaze u atmosferi, ali je porast njihove koncentracije u zadnje vrijeme, uglavnom rezultat ljudskih aktivnosti. Znatan dio emisije staklenikih plinova dolazi iz saobraaja kao posljedica izgaranja fosilnih goriva. Najvie emisija ugljinog dioksida u saobraaju dolazi iz drumskog saobraaja, a samo mali dio od ostalih oblika saobraaja. Potrebno je napomenuti da su motorna vozila odgovorna za priblino polovicu emisija CO2 u sektoru saobraaja i oko 12% sveobuhvatnih emisija CO2 u EU. Procjenjuje se da je CO2 odgovoran za oko 50% globalnog zagrijavanja iako je u ukupnoj emisiji staklenikih plinova zastupljen preko 60%. Sumporna i azotna jedinjenja doprinose stvaranju kiselih kia i isuivanju zemljita. Neka isparljiva organska jedinjenja su motogena, kancerogena i neurotoksina (npr. Smrtnost od raka se povezuje sa izloenou benzolu i poliaromatinim ugljikovodonicima). Upotreba zemljita je takoe problematino pitanje, jer prevozna infrastruktura onemoguava koritenje zemljita u druge svrhe (npr. za poljoprivredu), a gradsko irenje stvara potrebu za veom prevoznom strukturom, to moe biti kontra produktivno sa stanovita ouvanja ivotne sredine.[footnoteRef:5] [5: http://geol.pmf.hr/~eprohic/03-Oneciscenje.atmosfere.i.globalno.zagrijavanje.pdf]

U BiH, prema odredbi lana 16. Zakona o fondu za zatitu okolia i energetsku uinkovitost, prave i fizike osobe vlasnici ili ovlatenici prava na vozila na motorni pogon, plaaju posebnu naknadu za okoli na vozila na motorni pogon. Ta naknada plaa se pri registraciji vozila, odnosono pri provjeri tehnike ispravnosti vozila i njezino plaanje je uslov za registraciju odnosno ovjeru tehnike ispravnosti vozila. Naknada se odreuje i plaa prema vrsti vozila, vrsti motora i pogonskog goriva, radnom obimu ili snazi motora i starosti vozila. Posebnom naknadom za okoli na vozila na motorni pogon ostvaruje se naelo da oneiiva plaa, te mogunost finansiranja projekata ieg transporta dijelom prihoda od te naknade. Stanovnitvo ima znatan uticaj na drutveno privredni razvoj, a time posebno nastanje okolia. Openito, vei prihodi i vii ivotni standard znae i vee koritenje prevoznih sredstava, prvenstveno automobila (osim za odlazak na posao, koriste se i za odlazak na godinji odmor, za kupovinu u trgovakim centrima izvan grada...).

Svako od nas moe pridonijeti smanjenju oneienja zraka:- Hodanjem i korienjem javnog prevoza umjesto vonjom automobilom;-Vonjom tedljivog automobila;-Redovnim servisiranjem automobila.

4.2. Potreba za donoenjem novih programa zatite okoliaInvestiranja, posebice u podruju saobraaja, energetike, veza, vodnog gospodarstva i sl. Nesumnjivo je da realiziranje toga zahtijeva veoma opsena investicijska sredstva, kojima ne raspolae veina zemalja, posebice onih manje razvijenih i u procesu pretvorbe. Stoga su ove zemlje nedvojbeno upuene na potrebu angairanja stranog kapitala za realiziranje spomenutih ciljeva i interesa zatite ivotne sredine. S tim ciljem doneseni su zakoni o koncesijama u Bosni i Hercegovini, na entitetskim i na dravnoj razini. Zakoni su u potpunosti meusobno sukladni, a njima se utvruju uvjeti pod kojima se domaim i stranim pravnim osobama mogu dodjeljivati koncesije za osiguranje infrastrukture i usluga, financiranje, projektiranje, izgradnju, odravanje i upravljanje radom te infrastrukture i s njom povezanih objekata i ureaja, kao i koritenje prirodnih resursa u svrhu zatite okolia. Radi privlaenja stranog ili agairanja domaeg kapitala, moraju se stvarati povoljni uvjeti za poslovanje, odnosno povoljno investicijsko ozraje za strane i domae investitore. Republika BiH se mora opredijeliti za zatitu i ouvanje okolia donoenjem brojnih propisa u tu svrhu. Meutim, u dijelu koji se odonosi na saobraaj ne ostvaruje planiranje ciljeve. Saobraaj je nedovoljno zastupljen u optinskim programima zatite okolia. Takoe su samo za manji broj gradova izraene saobraajne studije i veinom obrauju pitanja organizacije prevoza bez detaljne analize pritisaka na okoli. Dodatne mjere koje drava, odnosno jedinice lokalne i podrune samouprave mogu poduzeti kako bi smanjile oneienje zraka do kojeg dolazi upotrebom vozila na motorni pogon su primjerice:- izdvajati vie sredstava za poboljanje javnog prevoza (posebno tramvajskog u gradovima koji ga imaju), i izgradnju biciklistikih staza (postaviti odgovarajuu opremu za njihovo prakiranje) kao i za promovisanje putovanja njima,- koristiti alternativan goriva u javnom prevozu,- ulagati u razvoj eljeznikog saobraaja, pomorstva i unutranje plovidbe, te prevoz tereta to vie preusmjeriti na te grane saobraaja,- ograniiti ili zabraniti upotrebu motornih vozila u odreenom podruju (uspostaviti zone zatite okolia).U okviru Evropske unije uslijedile su brojne aktivnosti na definisanju i provoenju odgovarajue saobraajne politike kroz tzv. zelenu knjigu (Green paper) kojom se nastoje rijeiti najvaniji problemi u Evropi. Saobraajni sistem BiH e se razvijati s Evropskim te e u najveoj mjeri odrati razvojne spoznaje i iskustva koja e se pokazati opravdanim i prihvatljivim u najveem broju Evropskih zemalja. Osim nabrojenih perspektiva, autori daju jo neka od moguih rjeenja za smanjenje emisije tetnih plinova odnosno estica kao krajnjih ostataka sagorijevanja:- postavljanje rampi za apsolutnu zabranu saobraanja u jezgri grada (osim vozila intervencije, dostave) eventualno za prevozne pokretnih i teko pokretnih osoba moe biti na raspolaganju vozilo s' druge strane rampe koje e te osobe dovesti do eljenog cilja,- osiguravanje sredstava iz gradskih i optinskih prorauna za subvencioniranje taksi prevoznika, kako bi svojom niskom cijenom bili dostupni veem broju graana, te time poticali nepolaganje vozakih ispita, - popunjavanje kapaciteta u osobnim automobilima, umjesto dosadanjeg stanja,- mjesta za parkiranje u centrima gradova prenamijeniti u zelene povrine, vrtove, parkove i sl.,- uvesti vozila na baterije koja e se iznajmljivati u neposrednoj blizini centra grada, zatim e se ispuniti obaveze u gradu (kupovina, posao i sl.), automobil odvesti do punjanice (garae) ~ rent-a-electric-car.

5. BUKA U SAOBRAAJUBuka je jedan od vodeih environmentalnih problema u urbanim sredinama nae zemlje, Evrope i svijeta. Evropska zajednica ve 20 godina regulie nivoe buke usvojenim smjernicama kako bi se smanjilo zagaenje bukom. Buka je podmukli neprijatelj naeg sluha, jer ga oteuje polako i neprimjetno. Ovaj proces se po pravilu odvija lagano, ali sa progresivnim napredovanjem. Posljedice su ireverzibilne i trajne. ulo sluha ima velikog uticaja na ukupno stanje ovjekovog organizma, kao fizioloko, tako i psihiko. Ono ga povezuje sa okolinim svijetom i omoguava mu komuniciranje sa drugim ljudima. Uz to, sluh je najosetljiviji i najvaniji mehanizam upozoravanja na opasnost, jer u svako vrijeme jednako prima utiske, bez obzira na to da li smo budni ili spavamo. ulo sluha nikada se ne iskljuuje. U najkraim crtama, anatomija i fiziologija ula sluha je u sljedeem: Razlikuju se spoljni dio za prijem zvuka, srednje i unutranje uho. Kretanje vazduha izazvano zvunim talasima prima se spoljnim uhom i vodi slunim kanalom. Oni pokreu bubnu opnu, a njeno oscilovanje se pojaava pomou slunih koica i prenosi na ovalni prozor. Iza ovalnog prozora nalazi se unutranje uho sa puem. Pu je cijev spiralnog oblika, ispunjena tenou. Talas pritiska se preko membrane ovalnog prozora prenosi na tenost. On putuje do vrha pua i na kraju pobuuje, organ sluha u uem smislu (Kortijev organ) koji ima vie od 30.000 osjetljivih elija sa dlaicama. U ovom procesu energija kretanja se transformisala u elektrohemijsku energiju, koja se preko slunih nerava prenosi u obliku impulsa u centre za sluh u mozgu. Stambena naselja su podruja u gradovima posebno osetljiva na buku od strane saobraaja. . Prekoraenje dozvoljenih nivoa buke moe znatno da utie na kvalitet ivota u njima. Buka se moe definisati kao neeljeni i neprijatan zvuk koji neumjereno uznemirava nae svakodnevne aktivnosti. Buka se mjeri decibelima, ali nije jaina zvuka jedina stvar koja utie na na doivljaj zvuka. Neoekivani zvuk, udarci basa koji se ponavljaju, kripa, cika ili vriska takoe mogu da smetaju ili ak da budu iritantni. Prekomjerna buka smanjuje kvalitet ivota, a u ekstremnim sluajevima moe i totalno da ga uniti. Neka buka je, ipak, neizbjena posljedica ljudskih aktivnosti. Stambena gradska naselja su podruja posebno osetljiva na buku. Meu faktore koji doprinose problemima visokog nivoa buke u stambenim naseljima spadaju i: - poveanje broja stanovnika, naroito ako je praeno poveanom urbanizacijom (aktivnosti koje su u vezi sa gradskim ivotom, generalno, dovode do poveanog nivoa buke); - irenje stambenih podruja i njihovo "zalaenje" u buna podruja; - uveanje obima drumskog, avio i eljeznikog saobraaja.Postoji mnogo izvora buke u stambenim gradskim podrujima: saobraaj, i to prije svega drumski, ali i eljezniki i avio - saobraaj, u zavisnosti od lokacije stambenog naselja; zatim buka iz nestambenih okolnih sadraja, kao to su industrija, gradilita, rekreativne povrine, trni centri, kolski objekti itd; i na kraju buka iz susjednih stambenih zgrada i njihove okoline. Buka moe da ima neeljena dejstva na okruenje i na kvalitet ivota pojedinca i zajednice. 1996. godine Evropska komisija je izdala "Green Paper" u kojem je objavila da je procjenjeno da je 20% graana Evropske unije bilo izloeno takvim nivoima buke koje naunici i zdravstveni eksperti smatraju neprihvatljivim, pri kojima veina ljudi postaje razdraljiva, dolazi do poremeaja sna i zdravlje moe biti ugroeno. Buka moe da utie na ljudsko zdravlje na brojne naine, izazivajui nervozu, poremeaj sna, smetnje u komunikacijama, smanjenje radne sposobnosti, posljedice u socijalnom ponaanju, ali i gubitak sluha. Buka moe za rezultat da ima ometanje svakodnevnih aktivnosti, njihovo esto prekidanje i distrakciju, te da tako izazove optu nelagodnost, stres i frustraciju. Usljed poveane izloenosti buci moe doi do poremeaja fizikog, mentalnog, emocionalnog i bihejvioralnog zdravlja. Ljudi izloeni visokom nivou buke (naroito oko aerodrome ili du saobraajnica ili eljeznike pruge), u odnosu na one koji su manje izloeni buci, imaju uvean broj glavobolja, veu osetljivost na male incidente, poveanu zavisnost na sedative i pilule za spavanje, povean stepen mentalnih oboljenja itd. Izloenost buci je takoe povezana i sa brojnim moguim fizikim efektima kao to su: prehlade, promjene krvnog pritiska, druge kardiovaskularne promjene, problemi sa digestivnim sistemom, kao i hronian umor. Dokazano je da duga izloenost nivoima buke od 80dB ili vie moe da izazove gluvou. Glavni izvori buke u stambenim naseljima su: saobraaj; industrija, komercijalni, rekreativni, ugostiteljski sadraji itd.; domaa buka. Jedan od najrasprostranjenijih environmentalnih problema u gradovima uopte, pa i u stambenim podrujima, koji pri tom i stalno raste, je drumski saobraaj. Za to postoji nekoliko razloga. Prije svega, u prolosti urbano planiranje nije bilo dobro integrisano sa transportnim planiranjem, to je omoguilo da se stambena naselja i glavne gradske saobraajnice pojave veoma blizu jedni drugih, bez odgovarajuih tampon zona izmeu. Takoe, sve je vea zavisnost o drumskom saobraaju uz istovremeno protivljenje veem korienju javnog gradskog prevoza, to bi predstavljalo samo djelimino rjeenje. Saobraaj na mnogim postojeim saobraajnicama kroz stambena podruja je uvean daleko iznad oekivanja koja su preovladavala tokom planiranja ili izgradnje saobraajnica. Buka od eljeznice moe biti znatna, ali generalno utie na manju populaciju nego to je to sluaj sa bukom od drumskog saobraaja, zato to se ograniava na stanovnike du eljeznikih pruga u gradovima. Neadekvatno zoniranje, kao i ne-odvajanje aktivnosti koje su nekompatibilne zbog nivoa buke koji se u njima proizvodi, dovode do neprihvatljivo visokog nivoa buke za odreeno podruje, tj. za odreenu namjenu povrine. Neadekvatne aktivnosti i sadraji u neposrednom okruenju stambenih naselja su teka industrija, auto-putevi, eljeznike stanice, aerodromi itd. Tako na primjer, teka industrija treba da od stambenih naselja bude razdvojena lakom industrijom, rekreativnim objektima i povrinama i/ili komercijalnim sadrajima. Buka koja se uje u domovima - domaa buka, obuhvata buku od susjeda (proizvodi je osoba iz susjedstva) i buku iz susjedstva (buka koja se proizvodi u susjedstvu, kao to je buka iz restorana, kafia, komercijalnih sadraja, lokalne industrije, gradilita itd. ali ne od saobraaja). Domaa buka je problem koji se javlja u svim stambenim naseljima, a uveava se pod odreenim okolnostima i u specifinim "rizinim podrujima" koja podrazumijevaju poveanu gustinu stanovanja, siromana naselja, socijalno stanovanje itd. Suprotno tome, u podrujima sa manjom gustinom stanovanja, gdje preovlauju jednoporodine kue, uticaj od domae buke je u znatnoj mjeri manji. Mnogi ljudi - skoro 63% - uju do izvesne mere buku koju prave njihovi susedi ili koja se proizvodi u susedstvu. Oko 46% onih koji uju tu buku smatra je uznemiravajuom. Iako nije tako iroko rasprostranjena kao na primjer buka od saobraaja, domaa buka - buka koja se uje iz susjedstva, a posebno buka koju prave susjedi - ini se najuznemiravajuom i najiritantnijom bukom u stambenim naseljima. Buka je, generalno, neeljeni zvuk - on moe biti suvie glasan, suvie nametljiv ili da se jednostavno desi u pogreno vreme ili bez upozorenja. Na primjer, niko ne uiva kada ga usred noi probudi alarm automobila koji se grekom ukljuio na jai nalet vjetra. Takoe znaajni izvori buke iz susjedstva su psi koji laju, kamioni za odnoenje smea, kosilice, oblinja gradilita, manje radionice u kuama, instalacije i mainska postrojenja u stambenim zgradama itd. to se tie buke iz drugih domainstava, najei faktori uznemiravanja u vieporodinim stambenim zgradama su glasna muzika, vikanje i treskanje vratima. I najee se pritube stanara odnose na ove izvore buke. I dok za stanovnike jednoporodinih kua najveu smetnju predstavlja buka od automobila i kunih ljubimaca, za stanovnike vieporodinih stambenih zgrada to su glasna muzika i vikanje (naroito u veernjim satima i tokom noi). U Engleskoj i Velsu svake godine svaki 500-ti stanovnik uloi pritubu na domau buku. Pritube na domau buku su daleko ee nego na bilo koji drugi izvor buke. Oigledno je da buka u domaem okruenju ima ogroman uticaj na mnoge ljude. Postoji irok spektar izvora domae buke koji mogu da iritiraju, nerviraju, uznemiravaju, i tako utiu na san, odmor i koncentraciju, ali takoe i brojni drugi faktori treba da budu uzeti u obzir, kao to su socijalni, kulturni i demografski uticaji. Osetljivost na buku je vie zastupljena meu osobama sa viim socio-ekonomskim statusom i meu mlaimosobama. Klimatski uslovi mogu takoe da imaju udela u formiranju tih stavova. U predelima sa toplijom klimom razvijeniji je ivot napolju i uz otvorene prozore. U tim uslovima stanovnici su naviknutiji na spoljnu buku, kao to je npr. saobraaj, pa su stoga tolerantniji i prema buci koju prave njihovi susjedi. 5.1. Utvrivanje negativnih uticaja Za objektivno utvrivanje uticaja vozila javnog gradskog prevoza na zagaivanje ivotne sredine, neophodno je kao jedininu mjeru odrediti transportni rad (putnik/km) tako da se dobije zbirni pokazatelj koliine aerozagaenja i transportnog uinka. Mali transportni uinak i velika gustina tokova putnikih automobila sugeriu da je osnovni uzronik problema aerozagaenja, masovno prisustvo individualne motorizacije, a ne vozila povrinskih vidova javnog gradskog prevoza. Imajui u vidu injenicu da putniko vozilo u gradu ima prosjenu potronju goriva od 12 l/100 km, moe se izraunati da jedan putniki automobil na preenih 100 km izbaci 3290 g CDO, dok autobus pri prosjenoj potronji goriva od 40 l/ 100 km izbaci u atmosferu 284 g CO. Prema tome jedan putniki automobil izbaci CO kao 12 autobusa. Ako se poe od injenice da jedan autobus u gradu prevozi 80-90 putnika, a putniki automobil oko 1,5 putnika, tada je potrebno oko 60 putnikih automobila da bi prevezli putnike jednog autobusa, pri emu putniki automobil za isti transportni rad izbace 700 puta vie CO od jednog autobusa. Poseban je problem u akcidentnim situacijama u vazdunom, rijenom, drumskom i eljeznikom saobraaju i transportu opasnih materijala i tereta. Situacija sa vrstim materijama je drugaija, odnosno na 100 preenih kilometara putniki automobil izbaci 170 g, a autobus 520 g vrstih materija. Dakle, jedan autobus izbaci u atmosferu vrstih materija kao 30 putnikih automobila. Za isti transportni rad putniki automobili izbace dva puta vie vrstih materija od jednog autobusa, tim pre, to u vrstim materijama ima veliki procenat kancerogenih materija koje imaju vrlo nepovoljno dejstvo na zdravlje ljudi. U svijetu pridaje se razliit znaaj uticaju javnog gradskog prevoza na zatitu ivotne sredine. Iako se ni jedan sistem, po pravilu, ne odbacuje iz ekolokih razloga, trebalo bi razmotriti vrijednost svakog mogueg sistema u smanjivanju ekolokih uticaja. Teretna vozila, irokog spektra nosivosti, zadovoljavaju egzistencijalne transportne potrebe grada, poev od snabdjevanja ivotnim namirnicama i energijom do prenosa pote i drugih materijala. U prostornom smislu, teretna vozila kreu se ulinom i putnom mreom, a istovar i utovar obavljaju na "stanicama" koje su trajno formirane i graene za ovu namjenu ili na prostorima koji se samo u odreeno vrijeme koriste za pretovar (privremena parkiralita, trotoari, pjeake staze, dijelovi kolovoza). Pored ovih prostornih zahtjeva, teretna vozila trae prostore za organizaciju auto baza i mesta za njihovo mirovanje, kada se ne koriste za transport. Teretno vozilo proizvodi buku kao 8 do 10 putnikih automobila. Zagaivanje ivotne sredine, kao posljedica intezivnog privrednog i drutvenog razvoja, dovela je savremeni svijet do ekoloke krize iji je ishod jo neizvjestan. U irim evropskim i svjetskim razmjerama posljednjih decenija veoma se brzo uoava znaaj zdrave ivotne sredine. Niz nedoumica u pogledu nekih od efekata tehnolokog razvoja doveli su do toga da strunjaci i politiari u veini zemalja, posebno razvijenih, ponu da zastupaju potpuno novi koncept razvoja - koncept odrivog razvoja (sustainable development), koji podrazumjeva racionalno koritenje svih prirodnih resursa i njihovu zatitu na dugi rok radi obezbjeenja prihvatljivih uslova razvoja generacijama koje dolaze. Po tom konceptu mora se voditi rauna o negativnim ekolokim efektima i kroz sistem mjera aktivne drutvene politike ograniiti njihovo dejstvo. Osnovni negativni uticaji na ivotnu sredinu mogu se grupisati u sljedee kategorije: - zagaivanje vazduha (ugljovodonik, azotni i sumporni oksidi, razne estice, olovo) ima uticaja na zdravlje ljudi i na okolinu u cjelini, a posebno na stanje atmosfere; - buka, koja uglavnom potie od drumskog saobraaja, ima tendenciju porasta, posebno u urbanim sredinama;- prostor koji zauzima saobraajna infrastruktura ograniava njenu upotrebu u druge svrhe i mijenja dugorono vrijednost i namenu tog prostora; - vrsti otpad, koji nastaju prilikom graenja infrastrukture ili prilikom zamjene prevoznih sredstava i ostale opreme, imaju uticaja na zemljite i opte stanje okoline; - saobraajne nezgode, koje se povremeno javljaju u svim granama saobraaja, posebno su ozbiljan svakodnevan problem u drumskom saobraaju i prouzrokuju veliki broj poginulih i povreenih lica i veliku materijalnu tetu, kao i niz drugih indirektnih i dugoronih subjektivnih i objektivnih efekata; - akcidenti pri transportu tetnih i opasnih materija, takoe, jedna od potencijalnih opasnosti, zbog mogunosti tetnog dejstva na ivotnu sredinu; - NHB terorizam kroz zloupotrebu saobraaja; - potronja energije u saobraaju, kao i potronja metala i raznih minerala za izgradnju infrastrukture i proizvodnju saobraajnih sredstava nose sa sobom niz dugoronih problema u vezi sa koritenjem resursa i eventualnog recikliranja; - zaguenje na pojedinim saobraajnicama izaziva za ljude gubitke u vremenu, kao i pojaavanje ve postojeih negativnih fenomena (emisiju gasova, buku itd.). Struktura negativnih efekata i njihov intenzitet, takoe variraju po saobraajnim granama, ali stoji injenica daje sa ekolokog aspekta drumski saobraaj vinovnik glavnih negativnih ekolokih efekata, dok njegov jedini pravi konkurent na kopnu, eljezniki saobraaj, uprkos svojoj prostornoj nefleksibilnosti, ima neto povoljnije performanse. Intezitet i znaaj djelovanja saobraajnog sistema na ivotnu sredinu zavisi od: - proizvodnje saobraajnih sredstava, infrastrukture i odravanja, - funkcionisanja saobraaja po granama, odnosno intenziteta koritenja infrastrukture i prevoznih sredstava, - saobraajne grane i vida, - primijenjenih tehnoloko - tehnikih rjeenja. Buka je u pojedinim zemljama, posebno na pojedinim lokalitetima veoma ozbiljan problem, jer izaziva tetne efekte po zdravlje ljudi, djeluje na meusobnu komunikaciju, kao i na ponaanje ljudi. U zemljama OECD oko 16% stanovnitva je izloeno buci od preko 65 db (to predstavlja najvii dozvoljeni nivo buke). Poseban je problem u urbanim sredinama i preko noi. Problem je u kontinuiranoj buci, koja mnogo vie oteuje sluh. Buka vojnih motornih vozila rezultat je rada velikog broja ureaja i sistema od kojih svaki proizvodi buku manjeg ili veeg intenziteta. Iako jedan ili dva elementa obino predstavljaju dominantne izvore, svi ostali doprinose stvaranju ukupne emisije buke vozila. Kao najznaajniji izvori buke izdvajaju se: izduvni sistem, usisni sistem, motor - buka sagorjevanja i mehanika buka, sistem za hlaenje i gume, koji su znaajni za procjenu i mjerenje nivoa buke, posebno u urbanim sredinama.

5.2. Zaguenje saobraaja u gradovimaProblemi vezani za zaguenje uglavnom se javljaju u drumskom saobraaju. Kretanje vojnih motornih vozila u koloni ima izuzetno veliki uticaj na stvaranje zaguenja i buke u saobraaju. Zaguenja u saobraaju izazivaju niz sekundarnih negativnih eksternih efekata poveanu potronju energije, gubitke u vremenu, poveano emitovanje tetnih gasova, buku i vibracije, veu vjerovatnou nezgoda itd. U analizama eksternih efekata problemi zaguenja se praktino obuhvataju kroz ove sekundarne efekte, ali poto se zaguenje javlja na konkretnom prostoru i esto u odreeno doba dana u projektima izgradnje i modernizacije gradskih i vangradskih puteva, vano je paljivo procjeniti i kvantifikovati efekte zaguenja u razmatranim varijantama. Za utvrivanje uticaja tekih vozila na ukupan nivo saobraajne buke treba poi od injenice da je ona proporcionalna 10 log Q, gdje je Q protok vozila na as u oba smjera. Trei pojavni oblik saobraaja je funkcionisanje, odnosno zadovoljenje ljudskih potreba za kretanjem u gradu. Transportni sistem jednog grada u sutini ima zadatak da preveze ljude i materijalna dobra sa jednog na drugo mjesto. Obzirom da su razliite ljudske aktivnosti prostorno udaljene, potrebno je organizovati transportni sistem tako da se najefiaksnije premoste ove udaljenosti. Obzirom da se u odreenom vremenu svi podsitemi (putniki automobil, vozila javnog prevoza, vojna vozila, teretna vozila) nalaze na ulinoj mrei, neophodno je postaviti adekvatan sistem regulisanja saobraaja, usvajanjem i sprovoenjem odreenih pravila ponaanja. Meutim, ako ulina mrea nije dobro planirana i realizovana, tada ni regulisanje, odnosno upravljanje saobraajem ne moe da zadovoljli optimalne saobraajne i ekoloke zahtjeve. U uslovima oteanog odvijanja saobraaja, dolazi do poveanja emisije zagaivanja vazduha i buke, to potvruju utvrene zakonitosti. Brzina saobraajnog toka u gradu, a time poserdno i emisija zagaivaa, uslovljena je vrlo blisko razmjetenim raskrnicama. Svaka raskrsnica ima neki od oblika signalizacije, najee sa fiksnim programima, dok je obim saobraaja promjenljiv u razliitim periodima dana. Obzirom da ne postoji jedan optimalan ciklus koji bi odgovarao za sve uslove saobraajne potranje, kao alternativa sistema sa fiksnim programima, uvodi se sistem saobraajnih signala kojima upravlja raunar koji omoguava da se duina ciklusa mijenja u zavisnosti od promjena saobraajne potranje, to doprinosi i smanjenju emisije fizikih i hemijskih zagaivaa. Saobraajne nezgode su viestruka opasnost po ivotnu sredinu, jer one, prije svega, u znatnoj mjeri ugroavaju ovjeka kao djela eko - sistema, posebno u drumskom saobraaju, gdje samo na drumovima Evrope gine vie desetina hiljada ljudi godinje. Prosjean broj saobraajnih nezgoda u zemljama EU je u periodu 1990 - 1997. godine opao sa 89.200 na 82.500, tj. za 7.5%, dok je broj poginulih lica u SbN u istom periodu opao sa 3.447 na 2.581, tj. za 25.1%. Prosjean broj povreenih lica u saobraajnim nezgodama u zemljama EU u istom periodu je opao sa 113.756 na 111.822 tj. za 1.7%. Ovo opadanje je posljedica akcija i kampanja sprovedenih u oblasti bezbjednosti saobraaja u zemljama EU. Na osnovu ovoga se moe uvidjeti da je mogue upravljati bezbjednou saobraaja koje se bazira na stvarnim i validnim podacima, koji su planski i sistematski prikupljani. Razvijene drave su ranije shvatile potrebu i teinu problema, te su ranije i pristupile njegovom rjeavanju. Razvoj shvatanja o bezbjednosti saobraaja kod nas u velikoj mjeri kasni za pristupom bezbjednosti saobraaja u razvijenim dravama. Naa drava, a samim tim i vojska kao element drave su, u naelu prihvatile da se moe upravljati stanjem bezbjednosti saobraaja, ali nisu realizovale jedinstven sistem upravljanja u sitemu kvaliteta. Ozbiljnu potencijalnu opasnost predstavlja i prevoz opasnih materija, koji u sluaju nezgoda, u svim granama i vidovima saobraaja moe da izazove znatne negativne ekoloke efekte. U tome je poseban problem, ako se transportuje opasan vojni teret, naoruanje i vojna oprema.

Tabela 1. Vrijednost buke u saobraajuVRSTA SAOBRAAJNOG SREDSVAPROSJENA VRIJEDNOST BUKE (dB)

Putniki automobil (do 700cm3)75

Putniki automobil (700 1200)80

Vojna kompanjola (iznad 1200)85

Teko teretno vozilo89

Avion pri uzletanju i sletanju130

insko vozilo70

Brzi voz (v = 120 km/h)78

Borna kola86

Kolona tenkova88 - 96

6. ZAKLJUAKNegativni uticaj saobraaja na ovjeka i okolinu, u radu je izraen preko negativnih eksternih efekata saobraaja (saobraajne nezgode, zaguenja u saobraaju, zauzimanje povrine, buka, izduvni gasovi). ivotna sredina dugo vremena se smatrala kao prirodno dobro nepresunih resursa na koje svi polau pravo. Stambena naselja predstavljaju jedan od najosjetljivijih sadraja kada je u pitanju saobraajna buka. injenica je da e bukom od saobraaja najvie biti ugroena ona stambena naselja (tj. one stambene zgrade) koja su locirana neposredno uz saobraajnice sa najjaim intenzitetom saobraaja. Kako se intenzitet saobraaja na saobraajnicama smanjuje, tako e se smanjivati i intenzitet buke. Smanjenjem buke na samom izvoru, tj. smanjivanjem intenziteta saobraaja na saobraajnicama koje prolaze kroz stambena naselja, postavljanjem zvunih barijera, zelenih tampon - zona na podruju izmeu saobraajnica i stambenih zgrada, kao i adekvatnom zvunom izolacijom objekata, tetni uticaji buke koja nastaje usljed saobraaja bie znatno umanjeni. Buka koja nastaje usljed neadekvatne distribucije odreenih sadraja, generalno, ugroava ona stambena naselja koja su u neposrednoj blizini. Nema sumnje da mjestu i ulozi automobila u urbanim sredinama treba posvetiti znatno veu panju, ne samo sa stanovita transportne funkcije, nego prije svega, sa aspekta uticaja na kvalitet ivotne sredine. Pravi put rjeavanja ovog problema je eliminisanje zagaenja na samom izvoru - motora. Mjere za smanjenje negativnih efekata buke je njena redukcija na samom izvoru, odvajanje takvih sadraja od stambenih drugim sadrajima i aktivnostima koji nisu nekompatibilni zbog nivoa buke koji se u njima proizvodi, postavljanjem zelenih tampon - zona na podruju izmeu izvora buke i stambenih zgrada, kao i adekvatnom zvunom izolacijom stambenih objekata. Domaa buka je neizbjena karakteristika u stambenim naseljima, a zbog poveane gustine stanovanja naroito pogaa stambena naselja sa zgradama za vieporodino stanovanje. Naselja sa preovlaujuim jednoporodinim tipom stanovanja su znatno manje ugroena ovom vrstom buke. Kako kvalitet ivota u stambenim naseljima ne bi bio ugroen bukom neophodna su redovna regularna mjerenja nivoa buke, izrada mapa urbane buke, analiza uticaja koje ta buka ima na zdravlje ljudi, informisanje i konsultovanje javnosti o izloenosti buci, efektima te izloenosti, propisivanje odreenih mjera za smanjenje buke u gradu i u stambenim naseljima i izrada akcionih planova za smanjenje buke gde je to neophodno.

7. LITERATURA[1] Ibrahim J., Ininjerska ekonomika, Travnik[2] efkija ., Ekonomika u transportu i komunikacijama, Fakultet za saobraaj i komunikacije, Sarajevo, 2005., strana 306

[3] Alija B., Organizaciono i poslovno restruktuiranje eljeznica Bosnei Hercegovine za trini konceptposlovanja i razvoja, Zbornik referatov, Ljubljana Portoro, 12. 13.maj 2005, strana 227[4] http://geol.pmf.hr/~eprohic/03-Oneciscenje.atmosfere.i.globalno.zagrijavanje.pdf (otvoranje stranice 13.03.2015. godine)

16