ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

SANAT TARH ANABLM DALI

XVIII. VE XIX. YZYILLARDA ANADOLU DUVAR RESMLER

DOKTORA TEZ

DLEK ENER

ANKARA, 2011

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

SANAT TARH ANABLM DALI

XVIII. VE XIX. YZYILLARDA ANADOLU DUVAR RESMLER

DOKTORA TEZ

DANIMAN

PROF. DR. KIYMET GRAY

HAZIRLAYAN

DLEK ENER

ANKARA, 2011

Olum Emre Umuta.

NDEKLER

NSZ

1.GR. 1

2.OSMANLI DNEM DUVAR RESMLER ZERNE 16

3.XVIII. ve XIX. YZYILLARDA ANADOLU DUVAR RESMLER (KATALOG) 38

3.1. Bat Anadolu (Ege) Blgesinde Duvar Resimleri.... 38

3.1.1.Dini Mimaride Duvar Resimleri.. 51

3.1.1.1.Afyon, Dazkr, iftlik Ky Camii. 51

3.1.1.2.Afyon, Dazkr, Kzlren Ky Camii.... 54

3.1.1.3.Afyon, Sandkl Ulu Camii.. 60

3.1.1.4.Aydn, Koarl Cihanolu Camii.. 65

3.1.1.5.Aydn, Koarl, Cincin Ky (Abdlaziz Efendi) Camii.... 72

3.1.1.6.Denizli, Acpayam, Yazr Ky (Hac mer) Camii.. 78

3.1.1.7.Denizli, Baklan, Boazii Kasabas Eski Camii...... 86

3.1.1.8.Denizli, ivril, Savran Ky Camii..... 93

3.1.1.9.Denizli, Akky, Belenard (Toraman) Ky Camii.......... 98

3.1.1.10.zmir (Merkez) adrvanalt Camii ........... 103

3.1.1.11.zmir, Kemalpaa, Yukar Kzlca Ky (Halil Aa) Camii..... 107

3.1.1.12.zmir, demi, Bademli Klczade Mehmet Aa Camii................ 111

3.1.1.13.Manisa (Merkez) Sultan (Valide Mesir) Camii...... 119

3.1.1.14.Manisa, Akhisar, Zeytinliova Kara Osman-Olu (Hac Mustafa Aa) Camii.......... 127

3.1.1.15.Manisa, Krkaa iftehanlar Camii.. 130

3.1.1.16.Manisa, Kula Kurunlu (Hoca Seyfeddin) Camii.. 138

3.1.1.17.Manisa, Kula, Emre Ky Camii....... 141

3.1.1.18.Manisa, Soma Damgac Camii.. 149

3.1.1.19.Manisa, Soma Hzr Bey Camisi 157

3.1.1.20.Mula (Merkez) Kurunlu Camii... 177

3.1.1.21.Mula (Merkez) eyh Camisi. 181

3.1.2.Sivil Mimaride Duvar Resimleri...... 183

3.1.2.1.zmir, demi, Birgi akraa Kona 183

3.1.2.2.zmir, demi, Birgi Sandkeminolu Evi... 194

3.1.2.3.zmir, Urla Hac Turhan Kapan Camii adrvan.... 196

3.1.2.4.Manisa (Merkez) Bayram Tatepe Evi. 198

3.1.2.5.Manisa, Kula Beyazolu Evi 200

3.1.2.6.Manisa, Kula Kaklar Evi 202

3.1.2.7.Manisa, Kula Mehmet Klah Evi.. 204

3.1.2.8.Mula, Data (Readiye) Mehmet Ali Kk/Kona.. 205

3.1.2.9.Mula, Milas Bahaeddin Aa Kona.. 209

3.2.Orta () Anadolu Blgesinde Duvar Resimleri........ 214

3.2.1.Dini Mimaride Duvar Resimleri... 224

3.2.1.1.Konya, Beyehir Advanck Camii 224

3.2.1.2.Konya, Bozkr Hisarlk (Asarlk) Cami 226

3.2.1.3.Konya, Hyk, avu Ky Cami... 228

3.2.1.4.Yozgat (Merkez) Baavu Camii. 230

3.2.1.5.Yozgat (Merkez) Ulu (apanolu) Camii. 235

3.2.2.Sivil Mimaride Duvar Resimleri... 241

3.2.2.1.Karaman (Merkez) Hac Sami Tartan Evi 241

3.2.2.2.Konya (Merkez) elebi Dairesi (Misafirhanesi).. 242

3.2.2.3.Konya (Merkez) Mevlana Dergah, Meydan- erif (Mevlana Mzesi Mdr) Odas 246

3.2.2.4.Nevehir, Avanos hsan Balta Evi 249

3.2.2.5.Nevehir, Avanos Yazclar Kona (Mehmet Nuri Yazan Evi)... 250

3.2.2.6.Sivas (Merkez) Kangalaas (Ferudun Kangal) Kona... 251

3.2.2.7.Yozgat (Merkez) Nizamolu Kona........... 253

3.3.Marmara Blgesinde Duvar Resimleri.. 266

3.3.1.Dini Mimaride Duvar Resimleri... 275

3.3.1.1.Edirne (Merkez) Muradiye Camii. 275

3.3.2.Sivil Mimaride Duvar Resimleri... 277

3.3.2.1.Bursa (Merkez) Sipahi ars. 277

3.3.2.2.Bursa, Yeniehir emaki Evi... 280

3.3.2.3.Edirne (Merkez) slam Eserleri Mzesindeki Edirne Evi Duvar Resmi. 284

3.3.2.4.Edirne (Merkez) Meri Kprs (Yeni Kpr) Tarih Kk.......... 285

3.4.Akdeniz Blgesinde Duvar Resimleri 288

3.4.1.Sivil Mimaride Duvar Resimleri....... 288

3.4.1.1.Antalya (Merkez) Tekeliolu Evi. 288

3.5.Karadeniz Blgesinde Duvar Resimleri. 291

3.5.1.Dini Mimaride Duvar Resimleri... 295

3.5.1.1.Amasya (Merkez) Gml (Defterdar Ahmet Bey) Camisi... 295

3.5.1.2.Amasya, Merzifon Kara Mustafa Paa Camii... 300

3.5.1.3.Tokat, Zile Musa Fakih (Beyazd- Bestami)Trbesi (eyh Edhem elebi Tekkesi)..... 304

3.5.1.4.Tokat, Zile, Teke Ky eyh Nusreddin (Nusret)Trbesi... 307

3.5.1.5.Tokat, Zile, Yeilce Ky eyh Eyk (eyh Mehmet) Trbesi... 316

3.5.2.Sivil Mimaride Duvar Resimleri... 319

3.5.2.1.Amasya (Merkez) Sultan II. Bayezid Camisi adrvan.......... 319

3.5.2.2.Amasya (Merkez) Sultan II. Bayezid Klliyesindeki Muvakkithane.. 327

3.5.2.3.Amasya, Merzifon Kara Mustafa Paa Camii adrvan.. 333

3.5.2.4.Tokat (Merkez) Latifolu Kona............ 340

3.5.2.5.Tokat (Merkez) Madmaklar (Madman Celalin) Evi. 343

3.5.2.6.Tokat(Merkez) Yacolu Kona. 346

3.6.Dou Anadolu Blgesinde Duvar Resimleri.. 348

3.6.1.Sivil Mimaride Duvar Resimleri........... 348

3.6.1.1.Elaz, Harput, Ulukent (Hseynik) Ky Havuzba Kk.. 348

3.7.Gneydou Anadolu Blgesinde Duvar Resimleri........... 351

3.7.1.Sivil Mimaride Duvar Resimleri....... 355

3.7.1.1.Gaziantep Abdlkadir Kimya Evi.. 355

3.7.1.2.Gaziantep Abdlkadir-Ali amaz Evi............. 363

3.7.1.3.Gaziantep Abdlgani zhalepli Evi.. 365

3.7.1.4.Gaziantep Cokun Uurlu Evi.. 367

3.7.1.5.Gaziantep Faruk Ahi Evi.. 368

3.7.1.6.Gaziantep l Tzel Kiilii Evi.. 369

3.7.1.7.Gaziantep Hayriye Elin ve Hayriye Dilim Evi. 371

3.7.1.8.Gaziantep Ahmet Hurit Dai Evi... 375

3.7.1.9.Gaziantep Antlar ve Mzeler Genel Mdrlne Ait Ev.. 376

3.7.1.10.Gaziantep Glgn Evi.. 378

3.7.1.11.Gaziantep L Tipi Ev... 379

3.7.1.12.Gaziantep Mehmet Tayhan Evi. 382

3.7.1.13.Gaziantep Mustafa Bac Evi.. 385

3.7.1.14.Gaziantep Nadire Kllkolu Evi. 388

3.7.1.15.Gaziantep 441 Envanter Numaral Ev......... 391

4.KARILATIRMA VE DEERLENDRME.. 393

4.1.Duvar Resimlerinin Uyguland Mimari Trleri. 393

4.2.Duvar Resimlerinin Mimaride Yeri ve Konumu. 395

4.3.Duvar Resimlerinin Konular 411

4.3.1.Manzara Tasvirleri. 411

4.3.1.1.Mimari-Manzara Konulu Tasvirler 414

4.3.1.1.1.ehir Tasvirleri.. 416

4.3.1.1.2.Hayali Tasvirler.. 425

4.3.1.2.Deniz Konulu Tasvirler.. 428

4.3.1.3.Kr ve orman Manzaral Tasvirler. 430

4.3.2.Mimari Tasvirler. 436

4.3.2.1.Camiler 437

4.3.2.2.Trbeler......... 441

4.3.2.3.Kaleler.... 444

4.3.2.4.Saraylar, Kkler, Evler, Konaklar 446

4.3.2.5.emeler ve havuzlar. 450

4.3.3.Natrmortlar.... 452

4.3.3.1.iekler.. 453

4.3.3.2.Meyveler. 459

4.3.4.Figr Tasvirleri veya Figrl Kompozisyonlar... 461

4.3.5.Tat Tasvirleri. 469

4.3.5.1.Gemiler... 469

4.3.5.2.Trenler. 472

4.3.6.Sembolik Tasvirler.............................. 477

4.4.Duvar Resimlerinde slup zellikleri. 483

4.5.Duvar Resimlerinde Teknik ve Malzeme. 492

4.6.Duvar Resimlerinde Tarihlendirme ve Sanat Sorunu.. 495

5.SONU.. 511

6.BBLYOGRAFYA 516

7.ZET..... 533

8.SUMMARY... 535

FOTORAFLAR... 537-688

NSZ

Osmanl Mimarisinde XVIII. ve XIX. yzyllar, bir taraftan geleneki tutum

ve anlayn srdrld bir taraftan da yeniliklerin denendii ve uygulamalar

bulduu bir dnemi yanstmasyla Trk Sanatnn gelimesinde nemli bir yere

sahiptir. Bakent stanbul dnda, dier tm Osmanl corafyasnda olduu gibi

Anadoluda da bu deiimlerin yansmalarn mimari elamanlar yan sra mimari

sslemenin nemli bir parasn oluturan duvar resimlerinde de grmekteyiz. Bu

dorultuda almamz, zaman dilimi XVIII. ve XIX.yy ile, alan olarak Anadolu

snrlarnda kalan blgedeki Osmanl Mimarisine ait dini ve sivil mimari eserlerdeki

duvar resimlerini ele alarak tanmak ve tantmak, hem de bu rnekler zerinde

srdrlen aratrmalarda olduu gibi Trk Sanatna brakt izleri belirlemede katk

salamay amalamaktadr.

Byle bir alma nerimizi kabul ederek almann tamamlanmas

aamalarna kadar neri ve ynlendirmeleri ile desteini esirgemeyen Hocam Prof.

Dr. Kymet Giraya teekkr ederim.

Ayrca, konunun seilmesinde nclk ederek tm almalarmzda deerli

katklaryla bizi destekleyen Do Dr. Mehmet Tunele, aratrmann deiik

aamalarnda yardmlar iin Prof. Dr. nci Kuyulu Ersoya, Prof. Dr. Hakk Acuna,

Do. Dr. Kenan Biliciye, Yard. Do. Dr. Rstem Bozere, Prof. Dr. Halit ala,

Yard.Do.Dr. Serkan Sunaya, r. Gr. Muhrarrem ekene ve Ara.Gr. Halil

zyiite; ayrca Yard.Do.Dr. Tarkan Okuluna, r.Gr.A.P.ahin Tekinalpe ve

Murat Balkana, fotoraflarn ekimi ve temini iin Yard. Do. Dr. Rstem Bozere,

Do. Dr. Bekir Eskiciye, Dr. Adil zmeye, Yard. Do. Dr. akir akmaka, Yard.

Do. Dr. Ertan Daa, Yard. Do. Dr. Mehmet Topa, Yard. Do. Dr. Murat erkeze,

, Murat Glyaza, Murat Sayna, Do. Dr. Mustafa zere, Yavuz Gnele, Mehmet

Yalnkayaya, mer Yalnkayaya, Aratrmac Yazar Ali Atalara, Meral Orhana,

Ali Orhan Gnaydna, Krat Demirele, Zafer Karahana, Hlya Ercana; zetin

ngilizceye evirisi iin Linda Stark Grataya ve destei, zverisi ile yorgunluklar

paylaan eim Y.Seluk enere teekkrler En son teekkrm oluma, Emre

Umut enere; almann her aamasnda varlyla, sabrla yanmda olduu iin

Ankara 2011 Dilek ener

1

1.GR:

Osmanl mparatorluunda 3 Kasm 1839 tarihi, devlet yapsndaki

modernleme ve yenileme srecinin balangcn tm dnyaya ilan etmitir.

Tanzimat Ferman adyla tarihteki yerini alan bu slahat sreci, dier bir deyile,

yeni dzenlemeler, giderek endstrileen dnya ehresinde, zellikle Avrupa

lkeleriyle mparatorluun gl siyasi ve ticari ilikiler gelitirmesinde, gerekli

ortamn oluumuna yn vermitir. Ana gerekesi ise, askeri, teknik ve ekonomik

alanlarda Osmanly yeni dzenlemelerle ayaa kaldrmaktr. Bunun iin de

kurumsal Batllamaya ncelik tanma gereklilii sz konusudur. mparatorluun

Bakentinde yeni balayan bu sre, ayn zamanda toplumda yeni bir sanat

anlaynn yerlemesini de salamtr. XVIII. ve XIX. yzyllarda, birbirini izleyen

yeniliki padiahlarn bilinli atlmlaryla, devlet yapsnda kkl reformlar

yaanmtr1.

Her yenilemede olduu gibi Osmanl mparatorluu iin de deiim, gerek

siyasi gerekse kltrel anlamda birden bire balamamtr. Birok aratrmacya gre,

Tanzimat Fermannn okunmasn tetikleyen 1826 senesinde Yenieri Ocann

lavedilmesiyle birlikte siyasi, ekonomik ve kltrel anlamda mparatorluun ehresi

deimeye balamtr. Tanzimatn balangc III. Selim (17891807) veya II.

Mahmut (18081839) dnemlerine kadar indirilebilir. Burada bizim iin nemli olan

tarihi manzara iinde toplumun tutum ve davranlarndaki temel karakteri

kavrayarak dnemin kltrel ve sanat alanndaki deiimine k tutmaktr.

mparatorlukta kkl bir kltr deiimin yaand gerektir. Sz konusu XVIII. ve

XIX. yzyllar, sanatn her dalnda yeni biim ve tekniklerin denendii, yeni sanat

dallarnn olutuu ve giderek sanat eitiminin kurumsallat bir dnem olmutur2.

XVIII. yzylla birlikte Osmanl Sanatnda bata mimari olmak zere

deienin ne olduunu sorgulamak istediimizde aranan cevap, stanbul merkezli

gibi grnmektedir. Fakat bir dnem iinde deien ne varsa, kltrel anlamda,

devletin yaygn olduu tm corafyalarda etkin olduunu da dnmek gerekir.

Kltr, tarihsel ve toplumsal gelime sreci iinde, btn maddi ve manevi deerler

ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanlan, insann doal ve

toplumsal evresine egemenliinin lsn gsteren aralarn btndr. Dier bir

1 Renda, Resim ve Heykel, Osmanl Uygarl 2, Ankara, 2002, s. 933.

2 Renda, a.g.m., s. 933.

2

deyile toplumun tarihsel sre iinde rettii ve kuaktan kuaa aktard her trl

maddi ve manevi zelliklerin tamamdr. Sanat eserleri, biimlendikleri her maddede

yaadklar corafyaya kltrel bir iz brakmaktadr. Bu maddi deerlerin,

modernlemeyle birlikte deien, sadece siyasi ve toplumsal srete deil, toplumsal

srele birlikte paralel giden sanatta da yaand bilinmektedir.

Stefan Yerasimos Tanzimatn Kent Reformlar zerine3 adl yazsnda

Tanzimatla balayan srecin, farkl bir ynnn altn izmekte ve sz konusu

ynn, bata stanbul olmak zere, Osmanl corafyasndaki Bakentten

balayarak devletin snrlarnn uzad tm corafyalarda, gzlemlenen deiim

rzgrlar olduunu, Osmanl mparatorluunda Batl tarzda ehircilik

uygulamalarna dnk ilk abalarn tam reform dneminin bana denk dtn

belirlemektedir4. Tanzimatn tam szck anlam olan dzen verme kentte

dnmn gereklemesi iin kamusal anlamda gereken ne varsa salamaktayd.

Osmanl corafyasnda inaat malzemelerine, yollara, sokaklarn geniletilmesine

dair ehircilik nizamnameleri5 kartlmaktayd.

Osmanlnn eski bakenti Bursadan balayarak, ncelikli olarak depremde

yklp, yangnda yok olan ahap konaklarn yerine, Tanzimatn gerei olan

modernleme yolunda yenileri yaplmaya balanmtr. Kentlerin evrelerinde yol

ebekeleri oluturulmaya, sokaklar geniletilmeye, yeni semtler kurulmaya, evlerin

ve konaklarn yan sra hkmet kona, hastane, tiyatro, belediye gibi kamu

binalarnn yapmna ncelik verilmitir.

Son yllarda yaplan aratrmalar, Osmanl mparatorluunda Tanzimatla

birlikte gelien ehircilik, dier bir deyile kent reformlar, ksaca mevcut kent

grntsnn toptan reddedilmesi zerine dayanan, resmi belgelerden hareketle,

Osmanlnn Bakent merkezli ve neredeyse e zaman sreci iinde Anadoluya yani

krsal kesime de yansyan etkileri ve maddi oluumlar incelenmektedir. lkemizde,

Osmanl Dnemi Tanzimatn Kent Reformlar zerine yaplan aratrmalarn

gemiine baktmzda bunlarn olduka yeni olduu sylenebilir. Suraiya Faroqhi,

3 S. Yerasimos, Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri

(Editrler: P. Dumont-F.Georgeon), (eviren: Ali Berktay), stanbul, 1999, s. 119. 4 Yerasimos, a.g.m., s. 1.

5 Arazi Kanunnamesi 1858 senesinde karlmtr. Bkz. P.Dumont-F.Georgeon, Modernleme

Srecinde Osmanl kentleri, stanbul, 1999, s. v.

3

Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam6 kitabnda, Osmanl mparatorluundaki baz

sanatlarn uygulanmas ve insanlarca kabul edilmesini, zellikle de mimariye bal

sslemenin deiim srelerini, farkl sanat disiplinleri arasndaki ilikiyi, insan-

yapt, insan-ehir ve ehir-yap boyutuyla irdelemektedir. Editrln Paul Dumont

ve Franois Georgeonun yapt Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri7

kitabnda ise Osmanl kent alan modernletirme ynndeki kyasya bir srarn

belgelerle izi srlmektedir. Bu iz srme srecine aratrmaclar sevk eden

nedenlerin banda ise, Tanzimat reformlarnn bugne kadar grnenin dnda,

farkl bir yn ele alnmaya allarak, yenileme srecinin gizli kalm, zerinde

pek durulmayan nedenleri zerinde durulmaktadr. Bu dorultuda, stanbul dnda

Bat Anadolu (Ege) Blgesi8 ve Gneydou Anadolu Blgesinde

9 XVIII. ve XIX.

yzyllarda gelien modernleme srecinin aratrmaclar tarafndan detayl

incelenmeye baland, zellikle dikkat ekmektedir.

Avrupa Mimarisinde XVII. ve XVIII. yzyllarda yaygn olarak kullanlan

Barok ve Rokoko sluplar, XVIII. yzyln ortalarnda Trkiyeye ulam ve

zellikle mimari bezemeyi etkilemitir. Bu ortamda, geleneksel bir sanat dal olan

kalemii duvar nakkal da yeni bir programa uymu ve duvar ressamlna

dnmtr. Artk yzyllardr Osmanl yaplarnn duvarlarnda grlen bitkisel ve

geometrik motiflerden oluan boyal bezemelerin yerini, Barok ve Rokoko

erevelerin ierisine yerletirilmi manzara kompozisyonlar ve natrmortlar

almtr10

.

Aratrmalar, 18. yzyl Osmanl Resim Sanatnn, Minyatr Sanatnn bir

Bat buluu olan nc boyutu iine almasyla birlikte, Batl formlar kefetmeye

baladn ileri srer11

. stanbulda saraylarn i meknlarnda balayan Rokoko

6 S. Faroqh, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam (eviren: Elif Kl), stanbul, 2002.

7 P. Dumont-F.Georgeon, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, (eviren: Ali Berktay), stanbul,

1999. 8 18. yzylda Bat Anadolu (Ege) Blgesinde ynln geliimi zerine bkz. Y. zkaya, Osmanl

mparatorluunda ynlk, Ankara, 1994; Osmanl mparatorluunun toplumsal rgtlenmesinin

genel hatlaryla anlatm iin bkz. Y. zkaya, 18. Yzylda Osmanl Toplumu, stanbul 2007, ayn

yayn daha nce Y. zkaya, XVIII. Ylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants,

Ankara, 1985 olarak baslmtr. 9 S. M. Akpolat, Developments in House Architecture in the Western Part of Southeastern Anatolia

after the Reforms, EJOS, IV (2001) (0M. Kiel, N. Landman & H. Theunissen (eds.), Proceedings

of the 11th International Congress of Turkish Art, Utrecht-The Netherlands, August 23-28, 1999),

No.5, p. 1-26. 10

G. Renda, a.g.m., s. 935. 11

G. Renda, Batllama Dnemi Trk Resim Sanat 17001850, Ankara, 1977, s. 77.

4

motifleriyle ve duvarlarla tavanlarn manzara konulu resimlerle sslenmesine

karlk, binalara dtan bakldnda tamamen geleneksel biimin korunduu

grlmektedir12

. mar arttka, i meknda balayan modernleme isteminin zaman

iinde binalarn d cephelerinde de grlmeye balamtr.

Aratrmaclar Osmanl Mimarisinde Batl anlamdaki formlar, emelerle

birlikte Batl olmaya deil, daha ok, Batya benzemeye alan giriimler13

olarak deerlendirir. Batl estetik formlar, Bakentten sonra vilayetlere giden

ustalar araclyla oralarda da uygulanmtr. Kpr, kale veya cami ina edilecei

zaman, imparatorluun eitli blgelerinden inaat ustalarnn getirilip Bakentteki

imar faaliyetlerinde altrldn konuyla ilgili kaynaklardan renmekteyiz.

stanbuldan vilayetlere, benzer ekilde usta ve iilerin gnderildii de

aratrmalarda belirtilmektedir14

. Saray dnda alan zanaat grubu kat bir

raklk-ustalk sistemine balyd ve bunlarn vilayetleri dolatklar bilinmektedir.

te yandan, imparatorluun her yerinde gezgin inaat ustalarnn bulunduunu

kaynaklar belirtmektedir15

. Tm bu belgeler ve aratrmalarn sonucunda Batl

formlarn Bakentten taraya ya da dier bir deyile krsal kesime ulamasnn, imar

faaliyetlerinde yaygn kullanlmasnn sebebinin, bu gezici zanaatkrlarla saland

dnlmektedir. Bu kaynaklara dayal bilgileri Anadolu genelinde

deerlendirdiimizde ve Osmanl Mimarisinde yle bir baktmzda, Batnn

estetik formlarnn kalc bir etki braktn syleyebiliriz. Eraf tarafndan yaptrlan

camilerin, zellikle nakkalk alannda zengin sslemelere sahip olduu, kitabelerde,

pencere alklklarnda, takaplarda Barok karakterde bitkisel kvrmlarn, kartularn

ve madalyonlarn kullanld grlmektedir. Konak ve evlerde ise Batl formlarn

etkisi duvar resimlerinde aklkla uygulanmtr. te bu kapsamda, Anadolunun

XVIII. ve XIX. yzyllardaki Osmanl corafyasna bal yerleim alanlar iinde,

mimari sslemede younluuyla dikkat eken ve kltrel hayattaki deiimin izlerini

12

G. Renda, Europe and the Ottomans, Europa und die Kundst des Islam 15. bis. 18. Jahrhundert,

Vienna, 1983, s.18; ayrca bkz. F. M. Gek, Burjuvazinin Ykselii, mparatorluun k,

Osmanl Batllamas ve Toplumsal Deime, stanbul, 1999, s. 98. 13

F.M. Gek, a.g.e., s. 98. 14

F.M. Gek, a.g.e., s. 99da 1720-21 tarihlerinde, Mescid-i Aksann restore edilmesi

(MM7829/12-22) Ruslara kar Karadenizde Azak kalesinin inas iin stanbulda iiler

gnderilmitir. Bilgisini aktarmaktadr. 15

G. Renda, Europe and the, s.18; G. Renda, Batllama Dnemi Trk, s. 189.

5

tadn bildiimiz duvar resimleri aratrma konusu seilerek Trk Sanat

ierisindeki yeri ve neminin belirlenmesine katk salanmak istenmitir.

almamzn konusunu oluturan Anadoluda Osmanl Duvar Resimleri

konusu, yaplan almalarla henz btn akl ile ortaya konulmu deildir.

Konu zerinde yaynlanan farkl ierikli veya belirli bir eser ya da eser grubu zerine

hazrlanm yaynlarn yaklam, gerek Bakent (stanbul), gerekse Anadoluda

karmza kan duvar resimlerinin tarihlendirilmesi, konu anlatm, teknik ve slup

analizlerine younlamakta ve tarihsel dizge iinde genellikle minyatr sanatndan

duvar resmine gei sreci deerlendirilmektedir. Aratrmalarn bu yaklam

sayesinde Osmanl corafyasndaki XVIII. yzyldan balayarak XX. yzyln

balarna kadar geen srecin bylece bir belgelemesi yaplmaktadr. Bu belgeleme

almalarna son yllarda konuyla ilgili birok yayn eklenmitir. Yaynlardaki

inceleme alan younlukla stanbuldaki saray ve kklerde, konaklarda ve yallarda

bulunan duvar resimleri olmutur16

. Bakent eserleriyle birlikte Anadoludaki srecin

de analizi, duvar resimleri tanmlanarak slup, sanat ve tarihleme sorununa

yneliktir. Bu saptamalar T. Okuolu17

tarafndan rneklenmitir: Sedad H.

Eldem, Trk Baheleri18

, adl kitabnda Topkap Saraynda ve baz stanbul

konaklarnda bulunan duvar resimlerinden hareketle XVIII. ve XIX. yzyldaki

Osmanl bahelerinin rekonstrksiyon denemelerini yapmtr. Rhan Ark19

ise,

Soma Hzr Bey Camiini incelerken, son cemaat yerindeki betimlemelerin stanbul

16

Konuyla ilgili yaynlar iin seme yaynlar iin bkz. A. P. ahin, 19 Yzyln kinci yarsnda

Osmanl Duvar ve Tuval resminde Manzara Olgusu zerine Bir rnekleme: ale Kk, (Hacettepe

niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Blm, Yaynlanmam Yksek Lisans

Tezi), Ankara, 1991; P. ahin, Balyan ve dAronconun mzasn Tayan ale Kkndeki Sanat:

Duvar ve Tavan Resimleri, Art Decor, Say:30, stanbul 1995, s. 150152; A.P.ahin Tekinalp,

Yldz saray Kompleksi Duvar Resimleri, (Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat

Tarihi Blm, Yaynlanmam Y.Lisans Tezi) Ankara, 1999; . Yum, Milli Saraylarda Duvar ve

Tavanlarda Yer Alan Doa ve Mimari Konulu Manzara Resimleri, (stanbul Teknik niversitesi,

Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1991; .Yum, Milli

Saraylarda Duvar ve Tavan Resimleri, Trkiyemiz, Say: 69, s.18-29; .Yum, stanbulda 19.

yzyl Saray Yaplar ve Bat zellikli Duvar ve Tavan Resimleri, Antik-Dekor, Say: 19, stanbul,

1993, s.32-38. 17

T. Okuolu, 18. ve 19. Yzyllarda Osmanl Duvar Resimlerinde Betimleme Anlay, (stanbul

niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Blm Yaynlanmam Doktora Tezi),

stanbul, 2000, s. 70,71. 18

S.H.Eldem, Trk Baheleri, stanbul 1976. Osmanl bahe dzenlemeleri iin ayrca bkz. G.

Aslanolu-Evyapan, Eski Trk Baheleri ve zellikle Eski stanbul Baheleri, Ankara, 1972. 19

R. Ark, Batllama Dnemi Trk Mimarisi rneklerinden Anadoluda Ahap Camii, Ankara,

1973, s. 19.

6

ikonografisinde yer tuttuunu ve simgesel almlar da olduunu vurgulam, ancak,

bir anlam zmlemesine girmeyeceini de belirtmitir.20

.

T. Okuolunun 18. ve 19. yzyllarda Osmanl Duvar Resimlerinde

Betimleme Anlay adl doktora tezinde, Bakent ve Anadoluda yer alan duvar

resimleriyle birlikte Yunanistan, Makedonya ve Suriyedeki, dnemin Osmanl

corafyas iinde kalan blgelerdeki, duvar resimlerinin dikkat eken, belli bal

binalardaki rnekleri anlam ve slup ynnden tanmlanarak,

deerlendirilmitir. Okuolunun doktora tezinin k noktas, duvar resimlerini

birer birer ele alarak, bu eleri, anlamn oluumuna katkda bulunacak ekilde

inceleyen bir yaklamla inceleyen B. Tanmana ait makaleden kaynaklandn

dnmekteyiz21

. Okuolu, Tanmann makalesini yle deerlendirmektedir:

Tanman, ressamn mekan anlayna deinmi, onun bir Osmanl Dnyas

betimlemeye altn savunarak bunun ana hatlarn ortaya koymu ve buradan

hareketle, sanatnn yetitii ortama ve kiiliinin ana hatlarna ilikin bir

restitsyon nermitir22

.

Hal byleyken, aklmza Bakent dndaki Anadolu duvar resimlerini

yeniden tasarmlamak mmkn mdr? sorusu gelmektedir. Sorunun yantn bulmak

adna Anadoluda Osmanl Dnemi duvar resimleriyle ilgili bir aratrma yapma

gereklilii kendiliinden domutur. Bununla birlikte, duvar resimlerinin, bugnk

durumunu yerinde inceleyip, ulalan verilerle deerlendireceimiz bir aratrmay

doktora tez konusu olarak seerken, Anadoluda mimari antlardaki duvar

resimlerinin aratrlmas, teknik ve slup farkllklarnn blgesel zellikler tayp

tamadnn ortaya konulmas, birbiriyle benzerliklerinin ve btn iinde ayrlan

yanlar ele alnarak mimarideki konumu, konular, slup zellikleriyle ayrntl

incelenmesi; bylelikle de Trk Sanat ierisindeki yeri ve neminin tespit edilmesi

amalanmtr.

Balangta Anadoluda Osmanl Dnemi Duvar Resimlerinde slup

Geliimi olarak belirlenmek istenen aratrmamz, n alma aamasnda, sz

konusu dnemde ortaya konulan eserlerin say olarak (yalnz dneminde ina

20

T.Okuolu, a.g.t. s.71. 21

B. Tanman, Merzifon Kara Mustafa Paa Camii adrvannn Kubbesinde Zileli Eminin Yaratt

Osmanl Dnyas ve Bu Dnyaya Yansyan Kiilii, Sanat tarihinde konografik Aratrmalar,

Gner nala Armaan, Ankara, 1993, s.491-521. 22

T. Okuolu, a.g.t., a.72.

7

edilenler deil; bu dnemde onarlan eserlerde de duvar resimlerine dahil

edilebilecek ssleme unsurlarnn bulunmasyla) okluu, mimarinin her trnde

karmza kmas, incelemeyi kolaylatracak belgelemelerin (ayrntl izimler,

ariv kaytlar, onarm belgeleri, onarm ncesi ve sonrasna ait fotoraflar, v.b gibi)

yetersiz ve tamamlanmam olmas nedeniyle konunun daraltlmasna gidilmitir.

Bu dorultuda ncelikle belirlenen dnem ve alan ierisinde yer alan mimari

rneklerde konulu duvar resimlerinin incelenmesi, belgelenmesi ve yeni verilerin

aratrlmas; belgelemeden yola klarak, Anadolu corafyasndaki duvar

resimlerinin deerlendirilerek, zellikle anlam ve slup asndan yeni verilerle

yeniden anlalmas, aklanmas amalanmtr.

lk incelemelerimizle birlikte aratrmay gletiren nemli sorunlarla da

karlalmtr: Bugne kadar aratrlan ve belgelenen eserlerin birounun bugn

yklm olduu veya eski ya da yeni onarmlar sonucu meydana gelen deiikliklerle

duvar resimlerinin yok olduu; ksmen korunmu olanlarda ise yaplan onarmlarla

deiiklie uradklar tespit edilmitir. Tm bunlarn yannda sivil mimaride

younlaan duvar resimlerinde yerinde inceleme ve belgeleme konusunda da

sorunlarla karlalmtr. Evlerde, konaklarda, kklerde bulunan duvar

resimlerinin ounun bugn hala mesken olarak veya lokanta, misafirhane gibi zel

ilevleri nedeniyle zellikle izin sorunlarndan dolay belgeleme/tanmlama

gln beraberinde getirmitir.

Konunun belirlenmesinde tm bu ayrntlar da dikkate alnarak, Anadoluda

camilere kadar giren duvar resimlerinin her blgeye yayld ortaya kmtr.

stanbulda balayan sre, ksa srede benimsenerek cami, trbe, han, ar,

adrvan, ev, konak v.b. gibi farkl yap trlerinde, yaygn olarak uygulanmtr. XVI.

yzylda tarada antsal yaplarn ounun, merkezi ynetimin o blgede grevli

memurlar tarafndan yaptrldn kaynaklar belirtmektedir23

. Yine ayn ekilde, bu

grevlilerden bazlarnn da devirme olarak toplanp Bakente gtrlmeden nce

sz konusu yrede yaam olduklar vurgulanmaktadr. Buna karlk XVIII.

yzyln 2. yarsnda birok inaat sahibinin yaamn tarada srdrd ve

bulunduklar corafyaya kuaklar boyunca kkl yerleen kiiler olduklarnn alt

23

S. Faroqh, (eviren: Elif Kl), Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, Ortaadan Yirminci

Yzyla, stanbul, 2002, s. 254-259.

8

nemle izilmektedir24

. Bu kiilerin yresel konumlarnn gcn gsterdikleri

belirtilmektedir. Bu dorultuda Osmanl dneminde, Bakent stanbul dnda duvar

resimlerinin yaygn olarak kullanld Anadolu, bnyesinde barndrd dini ve sivil

(profan) binalar aratrma alan seilmi, XVIII. ve XIX. yzyllar ise zaman snrn

meydana getirmitir.

Bugne kadar konumuz ile ilgili yaplan incelemeler genel olarak stanbul ve

Anadolu olmak zere iki ana balk altnda toplanabilir. Bu iki ana bala son

yllarda Balkanlardaki Osmanl Dnemi duvar resimlerinin tespit edilmesi,

tarihlendirilmesi ve bu balamda Bakent ve Anadolu rnekleriyle deerlendirilmesi

ynnde almalarn da bulunduunu syleyebilmekteyiz. Sz konusu stanbul,

Anadolu ve Balkanlar ana balklar altnda duvar resimlerinin bulunduu eserlerin

tespit edilmesi, tarihlendirilmesi, konularna gre snflandrlmas, slup zellikleri,

sanat sorunu gibi alt balklar detayl deerlendirilmitir. Bununla birlikte son

yllarda zellikle stanbul ve Anadolu merkezli duvar resimlerinde anlam ve

slup asndan yeni bir bak asyla duvar resimlerindeki betimleme mant

zerine, verilere dayandrlan fikirlerin deerlendirilmesi de sz konusudur.

stanbul ve Anadoludaki Osmanl Dnemi duvar resimleriyle ilgili en detayl

almalar, R. Ark25

ve G. Renda26

tarafndan gerekletirilmitir. Sk sk bavuru

kayna olarak yararlandmz bu iki temel almayla birlikte, son yllarda duvar

resimleriyle ilgili aratrmalarn hz kazandn syleyebiliriz. R. Arkn

24

S. Faroqh, a.g.e., s. 254de dip not 39da konuyla ilgili olarak Veinstein, G. Ayn de la rgion

dIzmir et commerce du Levant (Deuxime Moiti du XVIIIe), Etudes balkaniques, XII, 3, s.71-83

makalesinein altn izerek, sz konusu yaynda Fransz kaynaklarna dayanlarak Egedeki

Karaosmanolu hanedannn g kullanmnn olduka iyi yanstld bilgisini aktarmaktadr. 25

R. Ark, Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat, Ankara, 1988. Yazarn konuyla ilgili dier

yaynlar iin bkz. R. Ark, Resimli Trk Evlerinden ki rnek, Sanat Dnyamz, Say: 4,

stanbul, 1975, s. 1218; R. Ark, Batllama Dnemi Trk Mimarisi rneklerinden Anadoluda

Ahap Camii, Ankara 1973; R. Ark, Batllama Dnemi Anadolu Trk Sanatna Bir Bak,

50. Yl Konferanslar, Ankara, 1976, s. 111136; R. Ark, Camide Resim, Trkiyemiz, Say: 14,

stanbul, 1974, s. 29. 26

G. Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 17001850, Ankara, 1977. Yazarn konuyla

ilgili dier yaynlar iin bkz. G. Renda, Amasya II. Bayezid Klliyesindeki Muvakkithane, Sanat

Tarihi Yll, Say: VI, (19741975), stanbul, 1976, s. 181206; G. Renda-T.Erol, ada Trk

Resim Sanat Tarihi, Trk Resminde Batllama Ynnde lk Denemeler, stanbul, 1980; G.

Renda, Milli Saraylarn Resim sanat Asndan nemi, TBMM Milli Saraylar Sempozyumu, (15

17 Mays 1985), Ankara, 1985, s. 171176; G. Renda, 19 Yzylda Kalemii Nak-Duvar Resmi,

Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 6, stanbul, 1986, s. 15301534; G. Renda,

Wall Paintings in Turkish Houses, Vth International Congress of Turkish Art, (2328 September

1975), Budapest, 1978, s. 711735; G. Renda, Westernisms in Otoman Art: Wall Paintings in 19th

Century Houses, The Otoman House, Papers from the Amasya Symposium, (2427 September

1996), Ankara, 1998, s. 103109.

9

Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat adl kitab, Anadolu olarak belirlediimiz

corafi snrlarn temelinin atlmasnda, doktora almamza ana kaynak olmutur.

R. Arkn yayn, Anadolu merkezli duvar resimlerini aratran bugne kadar toplu

olarak ele alnm temel kitaptr. G. Renda ise, duvar resimlerini, Bakent odakl

XVIII. yzyldan sonraki geliimini konu edinmekte; bylece bu iki ana kaynan

nda almamzn temeli atlarak, zerine yaptmz alan almalarmz,

incelemelerimiz ve son yllardaki yeni yaynlar deerlendirilip eklenere toplu bir

sunum ve deerlendirme ortaya karlmtr. Kukusuz duvar resimlerinin

anadoludaki varl bu alanda farkl coraflarda zenginlii gstermektedir. Daha

sonraki yllarda yaplacak almalarla, alan ve yerinde incelemelerimiz srasnda

edindiimiz bilgiler dorultusunda, daha da zenginleerek yeni rneklerle

karlalalabileceini syleyebiliriz.

Bu dorultuda A. Arelin27

ve . Kuyulunun almalar zellikle dikkat

ekicidir. . Kuyulunun zellikle Bat Anadolu Blgesinde olmak zere duvar

resimleri zerine yapt almalar28

gerek tanmlamalar, gerekse

deerlendirmelerimizde yararlandmz nemli kaynaklar oluturmutur. Bunun

yannda duvar resimleri zerinde almalar yapan aratrmaclara ait makale veya

kitap blm niteliinde yaynlar29

gerek n bilgi gerekse tanm ve tanmlamalaryla

tezin deiik aamalarnda yararl olmulardr.

27

Bkz. A.Arel, Cincin Kynde Cihanoullarna Ait Yaplar, V. Aratrma Sonular Toplants (0610 Nisan 2010), Ankara, 1988. s.56-76, Ege Blgesi Ayanlk Dnemi Mimarisi:1989

Dnemi Yzey Aratrmalar, VIII. Aratrma Sonular Toplants (Ankara, 1990), Ankara, 1991,

s.1-23, 19. yyda Tokatta Bir Trk Evi, Trkiyemiz, Say: 73, stanbul, s.7,8, Osmanl

Mimarisinde kamet Kuleleri, X. Trk Tarih Kongresi (1986),Cilt: V, Ankara, 1994, s. 2323-

2331 veOsmanl Mimarisinde Konak Kuleleri, X. Trk Tarih Kongresi, (22-26 Eyll 1986),

Ankara, 1986, s. 195-196; Tanzimat ncesi zmir Sanatnda Yeni Ynelimler, zmir, 2002. 28

Bkz. . Kuyulu, Anatolian Wall Paintings and Cultural Traditions, EJOS, III, No: 2, pp.1-27;

Bademli Klczade Mehmet Aa Camii (demi/zmir), Vakflar Dergisi, Say: XXIV, Ankara,

1994, s. 147-158; akraa Kona, Birgi, Tarihi, Tarih Corafyas ve Trk Dnemi Antlar

(Yayna hazrlayan: Rahmi Hseyin nal), Ankara, 2001, s. 145-152; Ge Dnem Anadolu

Tasvir Sanatndan Yeni Bir rnek: Soma Damgac Camii, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, Say:

IV, zmir, 1988, s. 67-78; zmir ve evresindeki Bir Grup Duvar Resminin ncelenmesi, II.

Uluslararas zmir Sempozyumu Bildiriler (zmir 1517 Mays 1995), zmir, 1998, s. 57-78; Kara

OsmanOlu Ailesine Ait Mimari Eserler, Ankara, 1992; Krkaa iftehanlar Camii, Arkeoloji

ve Sanat Tarihi Dergisi, Say: V, Bornova-zmir, 1990, s.103-116 ve Sandkeminolu Evi, Birgi

Tarihi, Tarihi Corafyas ve Trk Dnemi Antlar ( Yayna hazrlayan: Rahmi Hseyin nal),

Ankara, 2001, s. 153-155. 29

Bu tr aratmalar iin ok sayda rnek olmakla birlikte dorudan duvar resimlerini konu edinen

baz rnekler iin bkz...akmak, Belenard (Torapan) Ky Camii (Gney/Denizli), Sanat

Tarihi Dergisi, Say: VII, zmir, 1994, s.19-26.; Boazii Kasabas Eski Camii (Baklan/Denizli)

9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Cilt: I (Ayrbasm), Ankara, s.529-540.; Denizli

10

A. P. ahin-Tekinalp30

ve . Yum31

tarafndan stanbuldaki saraylarda yer

alan duvar resimleri uygulamalar, tarihlendirilmeleri ve sanatlar zerine detayl Y.

Lisans ve doktora tezleriyle birlikte, makaleler yaynlanmtr. Bu almalarda her

ne kadar stanbul merkez alnarak, saraylardaki duvar resimleri incelenmi olsa da

yeri geldiince bavuru kaynaklar olarak deerlendirilmilerdir. T. Okuolu32

ve

B. Tanmann33

yaynlar duvar resimlerindeki anlam ve slup incelemelerine

betimleme mant dorultusundaki saptamalaryla konuya yaklammzda yol

gsterici olmulardr. Ancak belirtilen tm yaynlar ierik ve yntem asndan

tasarladmz alma kapsamnda deillerdir ve daha ok seilmi birka rnek

zerindeki snrl uygulama biimleri veya problemlerin incelendii veya bunlarn

eletirildii bazen de genel ya da ayrntlar zerinde deerlendirmelerin yapld

aratrmalar oluturmaktadr. T. Okuolu stanbul, Anadolu, Orta Dou ve

Balkanlarda yer alan duvar resimlerinden setii belli bal eserlerin zerinden

duvar resimlerindeki konuya dayanan betimleme anlayn irdelemitir. Bununla

birlikte Anadoludaki duvar resimlerinin Balkanlara ve Orta Douya uzand

nemli rneklere ulamamzda bize k tutmutur. Balkanlarda Osmanl

Mimarisinde karmza kan duvar resimlerinin bilgi olarak ve karlatrma

balamnda bize k tutmas iin M. brahiminin34

yaynlarndan yararlanlmtr.

lindeki Trk Antlar (Camiler), (E.. Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji ve Sanat Tarihi

Blm Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) zmir, 1991.; E.Da, Dazkr Yaknlarndaki

Yaynlanmam Ahap Destekli ki Ky Camii 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Cilt: II,

Ankara, 1995, s.1-12.; Y.zbek, Mustafapaa (Sinasos) Evlerinde Duvar Resimleri, Kayseri,

2005 veDuvar Resimli Bir rgp Evi: Sucuolu Kona, Journal of Turkish Studies, Volume

30/II, Harvard, 2006, s. 329. 30

A. P. ahin, 19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl duvar ve tuval resminde manzara olgusu zerine

bir rnekleme: ale Kk, (Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi

Blm, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 1991; A. P. ahin-Tekinalp, Yldz Saray

Kompleksi Duvar Resimleri, (Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi

Blm Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 1999. 31

. Yum, Milli Saraylarda Duvar ve Tavanlarda yer alan Doa ve Mimari Konulu Manzara

Resimleri, (stanbul Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Blm

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) stanbul, 1991. 32

T. Okuolu, 18. ve 19. yzyllarda Osmanl Duvar Resimlerinde Betimleme Anlay, (stanbul

niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 2000. 33

B. Tanman, Merzifon Kara Mustafa Paa Camii adrvannn Kubbesinde Zileli Eminin Yaratt

Osmanl Dnyas ve Bu Dnyaya Yansyan kiilii, Gner nala Armaan, Ankara, 1993, s. 491

522. 34

M. brahimi, Makedonya'da Trk-slam Mimarisinde Grlen Duvar Sslemelerinden rnekler,

(Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Blm, Yaynlanmam Doktora Tezi),

Ankara, 1989. Yazarn dier yaynlar iin ayrca bkz. M. brahimi, Makedonyada Trk-slam

Mimarisinde Grlen Duvar Ssleme rnekleri, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Cilt:II,

(23-27 Eyll 1991), Ankara, 1991, s. 287-298.

11

Yukarda belirtilen yayn ve kaynaklarn da yardmyla hazrladmz bu

almamz, eitli safhalardan meydana gelmitir. Bunlardan ilki, ilgili yaynlar

taranmas, deerlendirilmesi ve incelenmesinden oluan ktphane almasdr. Bu

safhada yaynlarn taranmas sonucu Anadoluda XVIII. ve XIX. yy.dan Osmanl

Dnemine ait duvar resimleri bulunan toplam 153 eser tespit edilmi; sonrasnda

gerek yayn karlatrmalar ve gerekse yerinde yaplan incelemelerin de yardmyla

konulu resim nitelii tayan duvar resimlerinin yer ald 75 eser katalog kapsamna

alnmtr.

Aratrma rneklerinin belirlenmesinden sonra, yaplarn ve duvar

resimlerinin zellikle zaman ierisinde urad deiimlerin tespiti amacyla mevcut

belgeler ve ariv kaytlarnn incelenmesine geilmitir. Bu dorultuda ncelikle

Vakflar Genel Mdrl ve Kltr Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel

Mdrl arivlerindeki fotoraf, izim, eski eser fileri, onarm fileri, tescil

fileri ve eski eser dosyalar incelenmitir; arivlerden zellikle fotoraflara

ulalarak, kopyalar alnmtr. Ancak hemen belirtilmelidir ki ulaabildiimiz ariv

belgeleri ierisinde almamzda yararlanabileceimiz belgeler kstldr ve bazen de

geerli bilgi niteliinden olduka uzaktr. Nitekim fotoraflar daha ok belirli (cami,

medrese gibi nemli grlen) yaplarda younlamtr ya da belirli ynlerden alnan

grntlerle daha ok mimarinin belgelenmesiyle snrldr. Dosyalarda yer almasn

beklediimiz ayrntl belgelemeler ya eksiktir ya da yoktur.

Dorudan yap sahipleri konumunda olan bu kurumlar yannda, eski

fotoraflar iin kiisel arivlerden ve konu zerinde alan aratrmaclara ait

yaynlardan da yararlanlmtr.

Alan almas ncesinde yap listeleri hazrlanm, bu konuda yerel

kurumlarda alan kamu grevlileri (mzeler ve koruma kurullar alanlar gibi) ve

konu zerinde daha nceden aratrma yapan aratrmaclarn belge, bilgi ve

deerlendirmelerine de bavurulmutur. Bu sayede yklm, yok olmu ya da

svanarak zeri kapatlm ve belgelerine ulalamayan birok rnek inceleme

kapsamndan karlmtr.

n hazrlklar srasnda dier bir aratrma, duvar resimlerinin tanmlanmas,

deerlendirilmesine ynelik incelemelerin gerekletirilebilmesi iin eitli

aratrmaclarn hazrladklar yaynlarn incelenmesi oluturmutur. Bu inceleme ile

12

belgeleme konusunda hazrlanm n rneklerin ve kullanlabilecek yntemlerin

tespitine allmtr.

almada bir sonraki safha yaplarn yerinde grlp incelenmesi srecinden

meydana gelmitir. Alan almasnda incelemeler daha ok 2008 ylndan itibaren

balatlm, almann tamamlanma aamasna kadar devam eden srete, aralklarla

Nisan 2011e kadar devam etmitir. ncelemelerimiz srasnda yaplar tanmlamaya

yarayacak zellikler, malzeme ve duvar resimlerine ilikin veriler kaydedilmi;

belgelemek amacyla fotoraflanm ve ayrntl notlar ve gerektiinde ller

alnmtr. Bu hazrlk safhasndan sonraki alma dnemimiz elde edilen bilgiler,

gzlemler ve deerlendirmelerin kda aktarlmasndan meydana gelmitir.

Bu safhada almann birinci blmn giri ksm oluturmaktadr. Giri

ksmnn hemen ardndan katalog ksmna gemeden nce belirli bir zaman dilimi

incelenen Osmanl Dneminde duvar resimleri hakknda genel bilgilerin yer ald

ikinci blme yer verilmitir. Bu blmde konu kapsam dna kmamak amacyla,

zellikle katalogda incelenen XVIII. ve XIX. yzyllarda Anadolu Duvar resimlerine

gelinen sre, ksaca ele alnarak aklanmtr. T. Okuolunun35

doktora tezindeki

1. Dnsel Arka Plan ana balkl ve 1.1. Batllama ncesi Osmanl Betimleme

Mant alt balkl blmn ieriinde izlenen Osmanl padiahlarna gre

kronolojik sralama, tezimizin Katalog ncesi blmn tezin btnln

belirlemede uygulama kolayl ve almamzn bu blmn oluumunda bize yn

gstermitir. XVIII. ve XIX. yzyllara ait Anadoludaki duvar resimlerinin corafi

konumunu belirlemede ve bu balamda blgesel sluplar ortaya koymada, Osmanl

padiahlar ynetim yllarna gre kronolojik olarak belirlenerek, stanbul

(Bakentten) Anadoluya yansyan Batllama srecinin geliimi ve deiimi

yaynlar nda belirlenmeye allmtr.

nc blm oluturan ve XVIII. ve XIX. Yzyllarda Anadolu Duvar

Resimleri balyla ele alnan katalog ksmnda incelenen rnekler, ncelikle

alma alan Anadoluya gre 7 corafi blgenin oluturduu balklar altnda ele

alnmtr. Her bir blge bal altnda, rneklere gemeden nce Katalog blmne

dhil edilmeyen, ancak yayn ve kaynaklar sayesinde veya yerinde belgeleme imkn

bulduumuz yaplardaki duvar resimleri anlatmlarna da yer verilerek, her bir

35

T. Okuolu, a.g.t., s. 6-13.

13

blgedeki duvar resimlerinin mmkn olduunca bir btn olarak kavranmasna ve

deerlendirilmesine allmtr. Blge bal altndaki ikinci alt balklar, nce

dini mimaride duvar resimleri ve sonra da sivil mimaride duvar resimleri

oluturmutur. Yaplarn yer ald grubun belirlendii bu alt balklar altnda her bir

inceleme rnei nce ehre (ehir merkezi, ile ve ileye bal ky srlamasyla),

sonra yap adna gre alfabetik sralamaya gre katalog numaras ve yap adlarna

gre sralanmtr.

Katalog ksmn oluturan her bir rnek, konumu (yeri) ve fotoraf numaras

ve inceme tarihinin yer verildii n bilgilerden sonra, genel olarak iki blme

ayrlarak incelenmitir

lk blmde ksa yap tantmna, orijinal durumu ve zaman ierisinde

meydana gelen mdahalelere yer verilmitir. Duvar Resimleri alt balyla ele

alnan ikinci blmde ise duvar resimlerinin mimarideki konumu, teknii ve

tanmlamalarna yer verilerek detayl incelenmeye allmtr. ncelemeler genelde

dtan ie ve ite youn bir resim program olmas durumunda ise yap

duvarlarndaki konumuna gre mekn dolanlarak, ayrntlaryla anlatlarak

gerekletirilmitir. Bylece dtan ie doru ve ite giriten itibaren tm duvarlar

devam edilerek, duvar resimleri tm blmler ve detaylarn ele alnabilecei standart

bir inceleme ve gzlem sistemi oluturulmutur. Yaplarda incelemede tespit edilen

her bir duvar resmi genelden detaya, kompozisyondan resim elerine devam eden

bir tanmlamayla incelenmitir.

Katalog blmndeki tantmlarda metin ierisinde aklanmas gereken

yerler numaralandrlm, bu numaralandrma srasna gre aklayc bilgiler sayfa

altnda yer alan notlarda (dipnotlarda) verilmitir. Ayrca duvar resimlerinin

incelendii blmlerdeki aklamalar konunun daha iyi anlalabilmesi iin alma

sonunda yer alan fotoraflarla desteklenmitir. Fotoraflarda duvar resminin

tantlmas iin daha genel grntlere yer verilmi; ancak anlatmlarn gerektirdii

durumlarda fotoraflar mmkn olduunca detaylandrlmtr.

Katalogdan hemen sonra drdnc blm olarak Karlatrma ve

Deerlendirme gelmektedir. Katalog rneklerinde duvar resimlerinde ortaya kan

tespitlerin akland bu blmde alma kapsamnda olmad iin yaplarn

tantmna ilikin deerlendirmelere yer verilmemitir.

14

Karlatrma ve Deerlendirmenin ilk blmn Duvar Resimlerinin

Uyguland Mimari Trleri oluturmaktadr. Anadoluda Osmanl Dnemine ait

eserlerde bulunan duvar resimlerinin incelenmesi srasnda Katalog Blmnde

yaplan hem blgesel ana balklar, hem de eserlerin dini ve sivil mimari alt

balklarnda toplanmas duvar resimlerinin uyguland mimari trleri

belirlememizde alma kolayl salamtr. Bu blmde blgelere gre hangi

eserlerde duvar resimlerinin bulunduu deerlendirilmitir.

Karlatrma ve Deerlendirmenin ikinci blmde Duvar Resimlerinin

Mimaride Yeri ve Konumu incelenmitir. Sz konusu blmde duvar resimlerinin

incelenmesi srasnda mimarideki yeri ve konumu belirlenirken ayn zamanda da

konuya bal olarak mimarideki konumun ve yerin belirlenip belirlenmedii

konusundaki sorun, eldeki verilere gre irdelenmitir.

Karlatrma ve Deerlendirmede nc blmde, Duvar Resimlerinin

Konular her biri kendi ierisinde ayrca detaylandrlan manzara tasvirleri, mimari

tasvirler, natrmortlar, figr tasvirleri ve figrl kompozisyonlar, tat tasvirleri ve

sembolik tasvirler olmak zere alt alt balk altnda incelenmitir. Manzara

tasvirleri, ierisinde ehir tasvirleri ve hayali tasvirlerin yer ald mimari-manzara

konulu tasvirler, deniz konulu tasvirler, kr ve orman manzaral tasvirler olmak zere

dier alt balklar altnda incelenmitir. Mimari tasvirler, camiler, trbeler, kaleler,

saraylar/kkler/evler/konaklar ile emeler/havuzlar alt balklarnda incelenmitir.

Natrmortlar, iekler ve meyveler alt balklarnda incelenmitir. Figr Tasvirleri,

Figrl Kompozisyonlar alt bal ile deerlendirilmitir. Tat Tasvirleri, gemiler

ve trenler alt balklarnda incelenmitir. Sembolik tasvirlerde alt balklar

oluturulmamtr. zellikle Afyon, Denizli ve Konya ehirlerindeki camilerde yer

alan Tekke ikonografisine dayandn dndmz trbe, dervi sikkeleri, heybe,

Tuba Aac, Cennet-Cehennem tasvirleri, Mekke-Medine ehir betimlemeleri, Yedi

Uyurlar gibi sembolik anlatmlar karlatrmal olarak deerlendirilmitir. Buna

karlk natrmort bal altnda deerlendirilmesi gereken ama eserlerde yer ald

konum itibariyle sembolik olduunu dndmz bak+karpuz motifi Sembolik

tasvirler bal altnda deerlendirilerek bereket sembol olup olmad

konusunda saptamalarda bulunulmaya allmtr. Ayn ekilde her blgede

karmza kan perde motifinin de anlam olarak sembolik ieriinin bulunduu

15

dnlerek tekil veya zellikle mihraplarda kandil+perde mantyla anlam

zmlenmesine veriler nda yeni tanmlamalar getirilmeye allmtr.

Karlatrma ve Deerlendirmede drdnc blm, Duvar Resimlerinde

slup zellikleri ana bal oluturmaktadr. Bu blmde ncelikli olarak stanbul

ve Anadolu sluplarnda sanat belirleme amacyla aratrmaclarn yapm

olduklar deerlendirmeler ksaca tanmlanmtr. Bunun dnda mimari, manzara,

natrmort ve sembolik konulu duvar resimlerinin, mimaride ilenmi olduklar

alanlarla ilgili deerlendirmeler yaplmtr. Barok karakter zellikleri tayan

kartulara, madalyonlara, harim ve son cemaat yerlerindeki duvar yzeylerine,

ssleme eritleri veya tekil olarak herhangi bir snrlayc eye yer verilmeden nasl

uygulandklar konusunda ulalan sonular vurgulanmtr.

Karlatrma ve Deerlendirmede beinci blm Duvar Resimlerinde

Teknik ve Malzeme, oluturmaktadr. Bu blmde XVIII. ve XIX. yzyllarda

grlen duvar resmi teknikleri deerlendirilmitir.

Deerlendirmede altnc blmnde Duvar Resimlerinde Tarihlendirme ve

Sanat Sorunu incelenmitir. XVIII. ve XIX. yzyl Anadoluda Osmanl dnemi

duvar resimleri incelenirken var olan sanat isimlerine yenileri eklenmeye

allm. Bu dorultuda kaynaklara, belgeler dayal almalara srdrlrken bir

yandan da yerinde incelemelerle eserlerdeki duvar resimlerin mevcut yazlar

okunmaya allmtr.

Sonuta, yaplan almayla XVIII. ve XIX. yzyllara tarihlenen Osmanl

Dnemi duvar resimlerinin, inceleme alan olan Anadolu corafyasnn tm

blgelerine yayld, dini ve sivil mimaride farkl yap tiplerinde yer almalaryla

eitlilik gsterdii, mimaride nemli bir ssleme unsuru olmalar yannda, sahip

olduklar konu ve kompozisyonlaryla Trk Sanatnda bal olduklar

geleneklerden uzaklamadan Bat etkilerini zmsemeye alan slup zelliklerini

yanstan rnler olmasyla nemli bir yere sahip olduu blgesel sluplarn da varl

belirtilerek ortaya konulmutur.

16

2. OSMANLI DNEM DUVAR RESMLER ZERNE:

Osmanl mparatorluunun 1699 Karlofa ve 1718 Pasarofa Antlamalar

Batya ynelik gelime siyasetini snrlayarak, daha lman ve bar bir tutum

sergiledii dnem olarak tarihe yazlmtr. Hlbuki Osmanl devleti, kurulduu

gnden balayarak siyaseti, snrlarn, Bat da dhil olmak zere, geniletmek ve

bununla birlikte de, devlet yaps ve kurumlarnn niteliini bu ynde belirlemek gibi

siyasal bir rota izlemitir. XVII. yzyla gelindiinde Osmanlnn 1699 ve 1718

antlamalaryla Batya kar snrlad genileme siyaseti, XVII. yzylda

Douya ynelen Fransz ticaretiyle zorlanmaya balar. Bylece, Fransayla Osmanl

mparatorluu arasnda, ncelikle ekonomik karlara dayanan ve siyasal

ykmllkler getiren diplomatik ilikiler kuruldu36

. ncelikli olarak Fransa ile

balayan yaknlamalar ve ilikiler daha sonralar dier Avrupa devletleriyle devam

etmitir. Avrupann teknik donanmn ve ilerlemesini zebilmenin ve anlamann

yolunu, gnderilen Osmanl elileriyle zme yoluna gidilmitir. Viyana (1719

1730), Paris (17101721), Moskova (17221723) ve Polonyaya (1730) gnderilen

elilerin edindikleri bilgilerle, Osmanl Devletinde gerek teknik, gerek sosyal

alannda deiimlerin37

baladn syleyebiliriz.

Osmanllarn Avrupa kltrnn eitli ynlerine ve Avrupa Mimarisinin

baz biimlerine XVIII. yzylda gstermi olduklar yatknlk konusunda

aratrmaclar bu diplomatik ilikilerin gerei, onlara paralel biimde, fakat Osmanl

sosyo-kltrel sisteminin z koullar dorultusunda olutuunu38

ileri srerler.

Padiahlarn saraya, dier bir deyile ie dnk yaamlar, XVIII. yzylla birlikte

kamusal alana ak bir yaam tarzna geilerinin dnemi oldu. Bu aamada ncelikli

olarak, Batl anlamdaki sluplarn izini srmek gereklilii vardr. Bu iz mimaride

kendini gsterir, diye bilinmekteyken, Barok slup zelliklerini gsteren mimari

unsurlarn, eserin kendisinden ok sslemesinde grlmesi, aratrmaclar farkl bir

dnce boyutuna tamtr. Bu aamada kap, pencere ve yazt ereveleri gibi

yapsal olmayan elemanlarda Avrupa tarznn grlmesi, Barok anlayn Osmanl

Sanatna kk sanatlar yoluyla girdiini belirtir39

. Sz buraya geldiinde unu

36

A. Arel, Onsekizinci Yzyl stanbul Mimarisinde Batllama Sreci, stanbul, 1975, s. 9. 37

T. Okuolu, a.g.t., s. 14. 38

A. Arel, a.g.e., s. 9. 39

A. Arel, a.g.e., s. 11.

17

vurgulamalyz ki, 1740 senesi nemlidir. nk Barok ve Rokokodan devirilen

biimlerin Osmanl yaplarnda, sistematik olarak kullanlmaya balamas, bu tarihe

rastlamaktadr40

. Durum byleyken, mimaride grlen etkileri ise yle

sralayabiliriz: Mukarnaslarn voltlere, silmelerin Barok profillere, Rumilerin

arabesklere dnt grlr. Rokoko aynalarn ereve ssleri de, mimari

cephelerde yer bulmutur.41

.

XVIII. yzyln ikinci yarsna doru, mimari ssleme programnn yava

yava deierek yerini, Barok ve Rokoko biimlere brakrken, kltrel anlamda en

nemli gelimelerden biri de yaanmaktayd. 1727 senesinde kurulan matbaada, Arap

harfleriyle, Trke, Arapa, Farsa kitaplar baslmtr. Ayrca eitim iin Osmanl

Bakentine arlan yabanc subay heyetleri iinde, mhendis ve mimarlar da vardr.

Buna karlk Osmanl genleri de eitim iin Avrupaya gnderilmitir. Bu karlkl

gidi gelilerde, Osmanl mparatorluu iinde serbest seyahat hakk kazanan

yabanclarn daha youn olduu gzlemlenir. Dou kltrn tanmak ksa srede

arkeolojik alanlarn kefi ve buradaki eserlerin resmedilmesine varan bir ilginin

olumasn salamtr. Artk yabanclarn yapm olduklar resimlerde, gravrlerde42

Osmanl yaamnn, gerek toplumsal yaam, gerekse sosyal yaam alanlarnn

resmedilmesiyle balayan bu yeni srete, birok sanatnn stanbula gelmeye

baladn syleyebiliriz. XVIII. yzylda ressamlarn, Lale Devrinin ileri

gelenlerinin portrelerini yaptklarnn bilinmesi de, bu yllarda toplumda meydana

gelen deiiklie ve Bat sanatna kar beliren hogrye iaret etmektedir43

.

Osmanl Resim Sanat iin Lale Devri, III. Ahmed ve sadrazam Damat

brahim Paann koruyuculuunda gelien bir yenilenme dnemidir. Osmanl

mparatorluunun ilk kez Batya ald bu dnemde III. Ahmedin saraynda

oluan edebi ve bilimsel evre, sanatn her dalna yenilik getirmitir44

. XVIII.

40

A. Arel, a.g.e., s. 11de 1740 eli Villeneuven abalaryla Fransz etkilerinin artt yllardr.

Siyasetlerini dou ticaretine balayan, Avusturyallarn Triesteden Akdenize, Ruslarn ise

Karadenize almalarndan rken Franszlarn Osmanllara yanamalar olumlu sonular vermi,

sistem bocalamalar iindeki Osmanl devletine siyasal ve askeri yardm szyle sokulabilmilerdi.

I. Mahmud Devrinde slamiyeti benimseyerek Humbarac Ahmet Paa adyla n yapan De

Bonneval adndaki Fransz, 1734te skdardaki Hendesehaneyi kurar. bilgisini aktarmaktadr. 41

Detayl bilgi iin bkz. A. Arel, a.g.e., s. 11,12. 42

N. A. Sevin, Gravrlerde Yaayan Osmanl, Ankara, 2006. 43

G. Renda, Batllama Dneminde Trk , s. 18 ve ayrca bkz. T. Okuolu, a.g.t., s. 16. 44

Sz konusu dnemin Resim Sanat hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Renda, a.g.m., s. 933; Renda,

Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Ankara 1977, s. 34,35 ve E. Atl, Levn ve

Surname, Bir Osmanl enliinin yks, stanbul, 1999, s. 12-37.

18

yzyln banda tahta geen III. Ahmed (17031730), ki kendisi de usta bir hattattr,

ann tm sanatlarn saraya toplamtr. Lale Devri (17181730)45

onun

saltanatnn son on iki yl boyunca srmtr. Osmanl mparatorluu Avrupa ile

bilinli bir kltr alveriine girmitir. Minyatr Sanatnn en parlak ve verimli

dnemi olarak tarihteki yerini almtr. Bylece XVIII. yzylda artk Osmanl resmi

gerek bir atlm dnemine girmitir. Bu nedenle III. Ahmed Dnemi46

Osmanl

Resim Sanatndaki gelimeler asndan olduka nem tamaktadr. III. Ahmed ve

sadrazamnn Avrupa lkelerine yollad eli heyetleri Batdaki teknik ve ekonomik

stnl incelemekle kalmam, oradaki kltrel etkinlikler ve kltr kurumlaryla

ilgili kitap, izim ve gravr beraberlerinde saraya getirmilerdir47

.

Lale Devrinin en nemli sanats, Levn48

mahlasn kullanan nl nakka

Abdlcelil elebi (l. 1732)dir. Minyatr Sanatna nemli bir soluk getirmitir. Sz

konusu olan, Osmanl Resim Sanatnn XVIII. yzyln ilk yarsna damgasn vuran

yeni stil, onundur. stanbulda ve Edirnede etkin olduu kaynaklardan49

anlalmaktadr. Dnemin nl airi Vehbnin, III. Ahmedin ocuklarnn Snnet

Dn enliklerini anlatan Surnmesini resimlemitir. Minyatre yeni bir mekn

dzenlemesi getirmi ve perspektif aray iinde olduunu gstermitir50

.

45

Lale Devri (17181730) ile ilgili geni bilgi iin bkz. A.R.Altnay, Lale Devri (1912), (yayna

hazrlayan: H.A. Diriz), Ankara, 1973;G. repolu, Levni-Nak iir Renk, stanbul, 1999, s. 1524

ve Gek, East Encounters West, Oxford 1987. 46

Siyasal olaylara bakldnda, bu yllarn Osmanl tarihinde olduka bar bir dnem olduu

grlmektedir. 1711de Ruslarla Poltova Antlamas yaplmtr. 1716-18de Avusturya Kral VI.

Karln (171140) kkrtmasyla kan Neme sava, 1718de kimi toprak kayplar getiren

Pasarofa Antlamas ile sona ermitir. III. Ahmed bundan sonraki saltanat yllarnda zellikle

Damat brahim paann (171830) sadareti srasnda ise imparatorlukta bar bir ortam sz

konusudur. Bkz. S.Bac-G.Renda-F.aman-Z.Tannd, Osmanl Resim Sanat, Ankara, 2006, s.

262. 47

Bac-aman-Renda-Tannd, a.g.e., s. 262. 48

zellikle II. Mustafa (16951703) Dneminde Edirnede etkin olduu anlalan Levn 1707

senesinden sonra stanbulda grlr. Yaam ve kimlii hakknda ok fazla bilgi olmayan

sanatnn ad 176587 yllar arasnda tarih yazcl yapan Hafz Hseyin Ayvansaraynin

Mecmua-i Tevrhinde air ve musavvir olarak geer ve nceleri nakkahanede saz slubunda

alt, ondan sonra resim sanatna yneldii anlalr. Kendisine tannan elebi nvan ve Levn

mahlas bunun kantdr. Bkz. G.repolu, a.g.e., s. 41 ve Bac-aman-Renda-Tannd, a.g.e., s.

263. 49

Bac-aman-Renda-Tannd, a.e., s. 263de dip not: 8de konuyla ilgili olarak aynen u bilgi

aktarlmaktadr: Balangta Edirne Saraynda alt ve daha sonra yaklak 1707 ylnda

padiahn istei zerine stanbula geldii anlalan Levnnin Edirnede 18. yzyl balarnda ald

yevmiyenin 20 ake olduu bir belgeyle saptanmtr. BOA bnlemin Mstemiyat 301, T6 Recep

1118. Sz konusu belge iin ayrca bkz. repolu, a.g.e., s. 41. 50

E. Atl, a.g.e., s. 12-37.

19

Minyatrlerde boya tabakas incelmi, adeta suluboya veya guaa

dnmtr. Glgeleri yere vuran aalar, beyaz bulutlarn dolat gkyz

betimlemeleri geleneksel Minyatr Sanatndaki tasarmlardan ok farkldr51

. te

Levnnin yapt resimler bu slubun iindedir. Figrler hacimli yz ifadeleri

doaldr. Resimlerinde ereve olarak kulland kat yerleri belirlenmi perdeler ve

figrlerin kyafetlerinde glgelendirmelere yer vermitir. XVIII. yzyln sanattaki

deiim rzgrlarnda, Levn slubuyla yeni bir r amtr, ama yalnz deildir.

ada Abdullah Buhar52

de deiime ayak uydurmutur. Rahat bir mekna

yerletirdii oylumlu figrlerini geleneksel kalplardan syrmay baarmtr53

. Bu

yeniliklerin gzle grlr yan, kuma kvrmlar ve vcut izgilerinde belirgin

glgelemelerdir. Figrlerde mekn yaratma, glgelendirme gibi, Bat resim kurallar,

Minyatr Sanatnn geleneksel bitkisel bezemesinin temeli iek motiflerini de

etkilemi midir? Akla gelen bu soruyu Lale Devrinin nl ustas Ali skdarnin

frasndan kan eitli iek motiflerine katt, daha boyutlu ve canl slupla

aklamak mmkndr. Katmer katmer gller, krizantemler, haha iekleri kvrml

yapraklaryla dallarn zerinde adeta canl gibi durmaktadrlar.

Minyatr Sanatnn ksa bir incelemesini yukardaki bilgilerle aktardktan

sonra, Lale Devrinin imar faaliyetleri listesine54

bakldnda, kenti btnyle

ilgilendiren bir imar hareketi olmaktan ok, padiahn lks ve deiiklik isteklerini

karlamaya ve Lale Devrini belirleyen elence dknlne uygun bir dekor

hazrlamaya yneliktir55

. Bununla birlikte grlmektedir ki, III. Ahmedin saltanat

dnemi, Osmanl mparatorluunda ekonomik bunalmlar da beraberinde

getirmitir. Saraya ynelik yaplan ve ksa srede tamamlanan inaatlarla birlikte,

ortaya stanbul snrlar dndan gelen iilerin karm olduu sorunlar da

eklenmitir. Btn bunlarn bir araya gelmesi, Osmanl Mimarisinde slup

51

G.Renda, Resim ve Heykel, s. 933. 52

R.Ark, a.g.e., s. 21de Levnden sonra en nl nakka, 17735-45 yllar arasnda eserler veren

Abdullah Buhardir. an zevkine uyan iekli resimler ve ou kadn olan tek figrleriyle

nldr, bilgisini aktarmaktadr. 53

B.Mahir, Abdullah Buharnin Minyatrlerinde 18. yzyl Osmanl Kadn Modas, P Sanat-

Kltr Antika Dergisi, Say: 12, (K 19981999), stanbul, 1999, s. 7082. 54

Lale Devrinde stanbulda brahim Paann giritii ve sadece bir ksm III. Ahmet buyruuyla

balatlan imar faaliyetlerinin listesi iin bkz. A. Arel, a.g.e., s. 33-35. 55

A. Arel, a.g.e., s. 35.

20

ayrntlar tesinde, XVIII. yzyln sonuna kadar geliecek olan eilimler

yaratmtr. Bu eilimleri A. Arelin saptamalaryla yle sralamak mmkndr56

:

- Osmanl Mimarisinin iinde stanbul saray ve erkn evresinin

yaama dzeni erevesinde anlam kazanan yeni bir tasarm

anlay olumutur. Bu oluumda yabanc unsurlar gitgide ar

basan bir yer tutmutur.

- Devlet giriimleri dzeyinde, konut mimarisinde nemli bir gelime

grlm; bu arada, mimari doaya alm ve genel dzenlemede

doa olanaklarndan yaralanlmtr.

- Prestij mimarisi yerini, dekor mimarisine brakmtr.

Aratrmaclar Lale Devri Mimarisinde belirgin bir batllamadan sz

edilemeyeceini ileri srmektedir57

. Bir baka deyile bu dnemde, dorudan

doruya batdan aktarlan biimlerin grlmediini syleyebiliriz. Yine de, Lale

Devriyle birlikte, ba gsteren ve genel tasarmlama eilimlerinde kavranabilen

yenilikler, ada bir slup sisteminde anlam kazanan deiimler olarak

belirtilmektedir58

. Dnemim belirtilen slup sisteminde, anlam kazanan

deiimlerini, stanbul-ehzadeba, brahim Paa Klliyesi, Topkap Saray III.

Ahmet Yemi Odas ve Bab- Hmayun Meydan emesinde grmekteyiz.

Lale Devrinde Bat zentisinin beenisi sonucu yaplan saray ve kklerin

duvarlarnda, resimli sslemelere yer verildiini dnmekteyiz. Gnmze bu saray

ve kklerin ulaamadn dnmekle birlikte, dnemin ad stnde, bata lale

olmak zere eitli ieklerin tutkuyla yetitirildii bir dnem olduundan hareket

ederek, III. Ahmed Yemi Odasnda Lale Devri elencelerinin59

yanstlm

olduunu syleyebiliriz.

III. Ahmed Yemi Odasnn60

ahap panolarn kaplayan iek vazolar,

meyve sepetleri ve kseleri, Lale Devrinin kendine zg temalar ve Lale Devrini

56

A. Arel, a.g.e., s. 36. 57

A. Arel, a.g.e., s. 40. 58

A. Arel, a.g.e., s.40. 59

A. Arel, a.g.e., s. 42de Barok slubun mantkla imgelem arasnda snr tanmayan, gereki

anlatm gerekst konular hizmetine koan tavrna uygun der. Geri Lale Devrinde Osmanl

sanatnda bir baroklamadan sz etmek yerinde olmaz. Ama baroun daha sonraki yllarda

benimsenmesi iin gerekli olan zlme, daha Lale devrinde balam ve Osmanl imgeleminin

yaratc strktrleri bylece yepyeni bir dorultuda rn vermeye yz tutmutur. bilgisini

aktarmaktadr. 60

G. Goodwin, A History Otoman Architecture, London 1971, s. 365.

21

niteleyen elencelerin balca ssleme ve simgeleme unsurlardr61

. Odann

dzenlenmesinde gz nne alnan baz zellikler mevcuttur. Bu zelliklerden

rnein, vazo veya kse motiflerini ayr levhalar olarak ereveleyen geometrik

bezemeli kaytlarn, oda iinde yaratt yatay/dey gerilim boyutlar kk olan

odann i hacmine ferahlk veren grsel oyunlardr62

. Bununla birlikte bezemelerin

natralist havas Barok a anlayna uygundur63

. Odada boyayla yaplm niler

iinde sakslar, iekli vazolar, meyve sepetleri gibi motiflerin64

, boyutlu olarak

duvarlara ilendii grlmektedir. Sonuta vazo iinden kan iekler ile meyve

kseleri daha yaygn kullanlan ve XVII. yzyldan balayarak bezeme

programlarnn sevilen elemanlar olarak karmza kmaktadr. XVIII. yzyl ikinci

yarsndan itibaren bezeme programnda geleneksel kalem ii naklarn deierek,

yeni bir tr olan duvar resminin grlmesiyle birlikte imparatorluun snrlar iinde

yava yava batl anlamda resimlerin denendii bilinmektedir65

.

Doktora tezimizin ana balnn amacna doru hedeflerle ulaabilmek adna

Osmanl Mimarisinin stanbul merkezli deiim srecini belirleyerek, Anadolu

corafyasna ulaabilmek, duvar resimlerinin incelenmesinde k tutacak ipularyla

bize donanml direkt bilgiler aktarmaktadr. zellikle Anadolu corafyasnda

grdmz, Barok karakterli kartularn iindeki mimari veya manzara konulu

duvar resimlerinin, Batl anlamda deiimlere ak olan, Osmanl imgeleminin

canlandrld gerek gerek grntler, gerekse hayal dnyasnn izleri olduunu

syleyebiliriz. Bu aamada Lale Devrinde yaanan ekonomik krizlere bal olarak

stanbuldaki imar faaliyetlerinin bu elence ve zevkin dnemi imajnn ardndan

girmi olduu sre nem tamaktadr.

Lale Devrinin sonlarna doru ba gsteren ve I. Mahmut saltanat boyunca

ayn younlukta sregelen eme ve sebil yapm, birok bakmdan anlaml ve ilgi

ekicidir66

. eme ve sebiller Osmanl mimarisinde temel bir dnm: kente,

61

A. Arel, a.g.e., s. 42. 62

A. Arel, a.g.e., s. 42,43. 63

A. Arel, a.g.e., s. 43. 64

III. Ahmed Yemi Odasnn sanal, boyutlu grnm iin bkz.

http://www.3dmekanlar.com/tr/topkapi-sarayi.html 65

P. ahin Tekinalap, Geleneksel Antakya Evlerinde yer alan Boyal Naklar zerine Bir

Deerlendirme; Bakentten Akdenize Ulaan Bezeme Program,

http://www.akmedadalya.com/ozet_tr.php?catagoryID=13&articleID=159 66

A. Arel, a.g.e.s, 46,47de Goodwin, temel Barok unsurun su olmas nedeniyle, sebilin Trk Barok

slubunun balca temsilcisi olduunu savunur. Biz bu yorumlamay desteklemiyoruz: Su, ancak

http://www.3dmekanlar.com/tr/topkapi-sarayi.htmlhttp://www.akmedadalya.com/ozet_tr.php?catagoryID=13&articleID=159

22

sokaa, d evreye, gelene geene evrik, ilevini dsal ilikilerinde belirleyen bir

yap anlayna geii ifade etmektedir67

. Saray mensuplarnn Topkap Saraynn

ie dnk, korunakl dzenine, kent yzeyine yaylan, doal evreyle sk bantlar

olan kasr ve kk gibi mimarinin genel eilimleriyle ayn dorultuda olmas

doaldr68

.

I. Mahmud Dneminde (17301754)69

, askerlik alanndaki teknik bilgileri

gelitirmek zere, Batdan uzmanlar getirilir. Humbarahane ve Hendese Okulu 1734

senesinde skdarda yer alr. Bu dnem mimarisi iin, yukarda bahsi geen eme

ve sebiller, yani su mimarisinde, gzle grlr deiimlerin bulunmadn

syleyebiliriz. Hekimolu Paa Klliyesi (1734) baz yeni eilimlerin grld bu

dneme ait nemli eserlerdendir. Mimaride balayan XVIII. yzyldaki deiim

srecinde Hekimolu Camii yine de bilinen emalar tekrarlayan ancak, yapnn

kaideyle ykseltilmi olmas yznden, yksek gzken son cemaat yerinin dey

etkisi, cami girilerine yelpaze gibi alarak avluya balayan ykseke merdivenler,

yenidir70

. Stun balklar ise, saak profillerinin yatay belirginlii, bu yatayl alt

dzeylerde tekrarlayan merdivenlerin yayvan basamak istifi, kendini nce

ayrntlarda belli eden bir deimenin hazrl olarak deerlendirilmektedir71

.

stanbul- Mehmet Emin Aa Sebili (1740)72

, XVIII. yzyl mimarisinde bir

dnm noktasdr73

. Rokoko slubunun ilk kez sistematik bir anlayla bu sebilde

kullanlm olduunu syleyebiliriz. Yapsal nitelikler yzey sslemelerinden ayr

tutulmutur. Bu eserin n plana kan zelliidir. A. Arele gre, sebilin yapsal

zelliklerinde ortaya kan yenilikleri yle aktarmak mmkndr:

Stunlara bindirilen keli pilastrlar tayc sistemi rt hizasna kadar

ykseltmekte, saakla balamaktadr. Pilastrlarn kelerine oturtulan ince

serbest olarak kullanldnda, yani mimari kompozisyona devingen, artmal bir unsur olarak

katldnda Barok tasarmn bir paras saylabilir, her an deien grnts, yanstyla tm

kompozisyon lsnde olumlu bir rol oynayabilir. Buna karlk kafes gerisinden datld

sebillerde, aknn musluklarla kstland emelerde su bal bana bir etmen deildir, olamaz,

buna karn, duvarlardan kurtulan emelerin meydan ortalarnda bayndr ktlelere dnmesi,

klliye kelerinden kopan sebillerin kendi leklerine uygun yaplarda zerklik kazanmas, 18.

yzyln zerinde durulmas gereken zelliidir. bilgisini aktarmaktadr. 67

A. Arel, a.g.e., s. 47. 68

A. Arel, a.g.e., s. 47. 69

N. Sakaolu, Bu Mlkn Sultanlar, 36 Osmanl Padiah, stanbul, 1999, s. 367386. 70

A. Arel, a.g.e., s. 47. 71

A. Arel, a.g.e., s. 48. 72

G. Goodwin, a.g.e., s. 379 ve D. Kuban, Trk Barok Mimarisi, stanbul, 1954, s. 105. 73

A. Arel, a.g.e., s. 51.

23

stuncuklar ise tayc sistemde yapsal oalmalar, ayrmlar meydana getirir.

Pilastr aralarndaki dolgu alanlar birer oyma kartula bezenmitir. Kartularn i ve

d bkey erileri, kemer yaylarndaki i ve d bkey kesimeleri tekrarlar,

konturlarn bu yoldan biimlenmesi, tmyle Rokoko tasarmlara uygundur.74

Konuya, Mehmet Emin Aa Sebilinin akla getirdii soruyla devam etmek

gerekliliine inanyoruz. Ama sorudan nce, Barok szlnden aktarmalar yapan

Sebille birlikte, dier erken XVIII. yzyl zaman dilimine yerletirebileceimiz

eserleri sralamakta fayda var: Saadettin Efendi Sebili (1741), Beir Aa ve Hasan

Paa Sebilleri (1745). Sonu olarak, I. Mahmut Dnemi eserlerinde su yaplaryla

birlikte konut mimarisinin Batl biimleri olan Barok ve Rokoko sluplarna ait

cmlelere, daha dorusu yeniliki deiime ak olduklarn syleyebiliriz. Gelelim

soruya; bu denli gzle grlr bir deiim izelgesi iinde sanat sorunu akla

gelmektedir. Rokoko sluplar I. Mahmut Dnemiyle birlikte Osmanl Mimarisine

tayan yabanc sanatlar mdr? sorunun yantn, A. Arelden direkt aktarmlarla

vermenin, daha doru olacan syleyebiliriz:

lk Barok denemelerin yabanc usta ve sanatlarn i gcn gerektirdii

muhakkaktr. Ama eitli esnaf ve zanaat derneklerinin saray ve evresinin tketim

gereksinmelerini -karlamaya altklar ve ancak bu sayede i bulabildikleri-

stanbulun XVIII. yzyldaki ekonomik ortamnda, siparileri yabanc ellere

kaydrmak uygun dmezdi. Byk bir olaslkla, ncelikle Osmanl ustalarna

yaptrlan inaatn yan sra yeni beeni zlemlerine karlk verecek ekilde

dekoratif yan ar basan uygulamalar, yabanclara smarlanabiliyordu. Daha sonraki

yllarda yerli sanatlarn da Barok ve Rokoko repertuarn benimsediklerini

grrz.75

. Yazarn bu aklamalar bizi Barok ve Rokoko sluplarnn yaygnlap

ncelikli olarak her trl eya ve sslemede benimsenmesinin ancak bu aamadan

sonra olutuu sonucuna gtrmektedir. Doktora tezimizin Katalog blmnde

detayl olarak inceleyeceimiz Anadoludaki Osmanl eserlerinde yer alan duvar

resimlerine evreleyen Barok kartular ve yapsal anlamda Amasya II. Bayezid

Klliyesindeki muvakkithanenin plan zellii olarak karmza kan Rokoko

slubunu stanbulda zetlemeye altmz bu mimari geliim izgisinin uzantlar

olarak dnmekteyiz.

74

A. Arel, a.g.e.s, 51. 75

A. Arel, a.g.e., s. 54.

24

I. Mahmut Dneminde mimari sslemede grlen Barok karakterin

yansmalarn ise ksaca zetlemek gerekirse bu dneme ait olduu dnlen Harem

Dairesinin ehzadeler Hamam emelerinde grmek mmkndr. Sz konusu

emelerde bkml yapraklarn evreledii madalyon motifi grlmektedir76

.

III. Osman Dneminde (17541757) ina edilen Topkap Saray III. Osman

Kkndeki oda duvarlarnn boyal naklarla sslenmi olmas eitli perspektif

izimlere ve mimari konulara yer verilmesi, duvar yzeylerinin alanlara blnmesi

ereve iine alnmayan sslemelerin sralanmasn yenilik olarak grebiliriz.

III. Mustafa Dneminde ise (1757/1774)77

, Mhendishane-i Bahri-i

Hmayun (1773) kurulmutur. Fransz Bilim Akademisinden bilim kitaplar

getirtilerek Trkeye evrilmi, mhendishanede matematik ve teknik dersler

okutulmaya balanmtr78

. Fransz dostu Halil Hamid Paann sadrazaml (1782

85), reform giriimlerinin kurumsallat bir devredir79

. Bu dnemin, Yeni Han

(1764) ve Zeynep Sultan Camii (1769), Avrupa etkileri bakmndan nemli

eserleridir. te yandan 1768 senesinde Rusya ile balayan sava III. Mustafa

Dneminde mimaride bir durulma devri olarak anlmasn hakl karmaktadr.

I. Abdlhamit Dneminde (17741789)80

Sadrazam Halil Hamid Paann

abalaryla, eliliklerle devletin ileri gelenleri arasndaki ilikiler artmtr. Bununla

birlikte XVIII. yzyln sonuna doru yaklalmaktadr ve diyebiliriz ki, Avrupa

etkilerinin egemenlik kazand gzlemlenmektedir. zellikle stanbul evlerinde

grlen ve Ayanlar tarafndan imparatorluk evresinde yaylan duvar resimlerinin bu

dnemde balad anlalmaktadr81

.

XVIII. yzyln geliim srecine, matbaann gelmesi, yeni bir yn

kazandrmtr. ncelikle resimli el yazmalarnn yapm azalmtr. Buna karlk

kaynaklardan edindiimiz bilgilerde yzyln ikinci yarsnda resimli kyafet

albmlerinin ve padiah portrelerinin82

arttn renmekteyiz83

. Manzara

76

A. Arel, a.g.e., Res.30 ve Res.31. 77

N. Sakaolu, a.g.e., s. 398-416. 78

T. Okuolu, a.g.t., s. 16. 79

A. Arel, a.g.e., s. 12 ve geni bilgi iin, bkz. Dip not 27. 80

N. Sakalolu, a.g.e., s. 417-428. 81

T. Okuolu, a.g.t., s. 16. 82

Bu yzyln sevilen airlerinden Fazl Enderunnin eitli dnya lkelerinden kadn ve erkek

gzellerini anlatan Hbn-nme ve Zenn-nme adl eserinin minyatrl kopyalar dnyann farkl

lkelerinde giyilen kadn ve erkek giysilerini belgelemektedir. G. Renda, Resim ve Heykel, s.

935.

25

betimlemeleri figrlere fon oluturmaktadr. Bununla birlikte slubun en belirgin

zellii perspektif bilginin salamldr. Ancak kkn slam geleneine dayam

kitap resminden tuval resmine gemek, suluboya, yalboya gibi resim tekniklerinin,

perspektif, glgeleme gibi Avrupa resminin gelitirdii kavramlar uygulamak, hele

heykel gibi Osmanl toplumuna yabanc bir sanat daln benimsemek ve gelitirmek84

kolay olmamtr. Cmleyi duvar resimleri asndan deerlendirmek gerekirse, unu

syleyebiliriz: Deiim rzgrlarnn hzla estii Bakent ortamnda, XVIII.

yzyln zellikle ikinci yarsnda duvar resimleri, Topkap Saraynda kendine hzl

bir k yakalam ve Anadolu ayandaki eserleri de bnyesine ekleyerek yoluna

devam etmitir.

Bata askerlik olmak zere eitli alanlarda Avrupay rnek tutan reform

hareketleri ve Tanzimat Ferman ile resme ve tamamen Batl olmaya, bu yolda da

Batnn devaml retmenliini istemeye kesin karar verilmitir85

. Reformun ana

gerekesi siyasi ve askeri alanda kendini grnr klsa da, bu durum sanatta da

ayndr. Sarayn daveti veya kendiliinden pek ok yabanc sanat Osmanl

Bakentine ve lkesine gelmitir86

.

Duvar resimleri ise, Bakent ve Anadoluda e zamanda hzla benimsenir ve

yaylmaya balar. Bu ortamda, geleneksel bir sanat dal olan kalemii duvar

nakkal da yeni bir programa uymu ve duvar ressamlna dnmtr87

. Duvar

Resimlerinin ortaya k, XVIII. yzyln son eyreine, I. Abdlhamit (1774

1789) ve III. Selim (17891807) dnemlerine rastlar. Avrupa kltrel anlamda

Osmanl mparatorluunu etkilemitir. sznden hareketle, XVIII. yzyln ikinci

yarsnda Osmanl Mimari Sslemesinde Avrupa etkileri var mdr? sorusunu

sormak gerekir. Avrupa Mimarisinde XVIII. ve XIX. yzyllarda yaygn olan

sluplarn zerinde durarak soruyu yantlamak Duvar Resimlerinin Bakent,

Rumeli ve Anadolu ayaklarndaki srecini doru ve yerinde saptamalarla

deerlendirebilmeyi salayacaktr.

83

Renda, Batllama Dneminden Trk , s. 46-52 ve N.Titley, Miniatures from Turkish

Manuscripts, Londra, 1981, No: 23, 23a. 84

Renda, a.m., s. 933. 85

Ark, Batllama Dnemi Anadolu, s. 16. 86

XVIII yzylda Osmanl Bakentine gelen yabanc sanatlar hakknda, detayl bilgi iin bkz. A.

Boppe, Les Peintres du Bosphore au 18e Sicle, Paris, 1911 ve H. ehsuvarolu, stanbul

Manzaralar Sergisi, stanbul, 1959. 87

Renda, Resim ve Heykel, s. 935.

26

Duvar resimlerinin bugn bilinen en erken tarihli eserleri, XVIII. yzyln ilk

yarsnda stanbulda grlmektedir. Topkap Saray Harem Dairesinde ounluunu

grebildiimiz Bakentin duvar resimleri, I. Abdlhamit (177489), III. Selim

(17891807) ve II. Mahmud (180839) dnemlerine ait, konularnn arlkl olarak

Boaz ve Hali grnmlerinden kesitler olduunu saptadmz resimlerle

karlayoruz. Her dnemin kendine zg zellikle renk kullanmna dayal ayrc

zellikleri bulunmaktadr.

Bakentte tarihlenebilen en eski duvar resmi, Haremdedir. I. Abdlhamit

Dneminde eklenmi olan Cevri Kalfa ve zellikle Gzdeler Dairesinin st

katndaki Byk Odada duvarlar kaplayan resimlerin birinde yer alan Barok

sluptaki eme betimlemesinin kitabelik ksmnda H.1193/M.1779 senesi yazldr.

Bu ekilde eme veya binalarn zerine imza/tarih koyma gelenei yaygndr.

Gzdeler Dairesinin st katndaki duvar resimlerinde tema, stanbulun bilindik

semtlerinden seilmitir: Boaz Kasrlar, Gksu Irma veya Kksu Deresi

gibi88

Kompozisyonlarda baarl perspektif uygulamalar vardr. Gemilerin nden

ksaltlarak izilii ve kydaki aalarn suya vuran glgeleri, mimari izimlerdeki

ayrntl ve baarl izimler Batnn perspektif kurallarnn titizlikle Osmanl duvar

resmine yansmalardr. Bu nedenle kaynaklara gre manzara panolarnn Bat resim

tekniklerini benimsemi usta tarafndan yapld dnlmektedir89

. Genelde ak

veya koyu krmz renk kullanlr. Yalnz iki rengin kullanld manzara resmi

gelenei I. Abdlhamit ve III. Selim Dnemlerinde yaygndr.

Saraya I. Abdlhamit Dneminde i ssleme olarak giren manzara resimleri

belirli zellikler gstermektedir. Bunlar ya tavan eteklerini dolayan dar eritlere ya

da duvarlarn st ksmlarna panolar iine yerletirilmitir. zellikle yalnz iki

rengin kullanld dar erit biimindeki manzara kompozisyonlar bundan sonraki

dnemlerde yaygnlaacaktr90

.

III. Selim Dnemi (17891807)91

reformun amalarnn iki ynde gelimeye

balad zaman olarak tarihte anlmaktadr. lki Bat uygarln Osmanl sistemine

88

Yine de o dnemin kaynaklarnda ad geen kk ve kasrlar, o gnk grnmn baka resim ya

da gravrlerle kantlamadka tanmlamak ok g olmaktadr. G.Renda, Batllama Dneminde

Trk, s. 83. 89

G.Renda, Batllama Dneminde Trk, s. 83. 90

G.Renda, Batllama Dneminde Trk, s. 89. 91

N. Sakaolu, a.g.e., s. 429-447.

27

uyarlama ve dieri ise, Osmanl sisteminin Bat grne, uygar bir sistem olarak

tantlmak, benimsetilmek istenmitir92

. III. Selim Dneminde imar faaliyetleri

eme, sebil ve camii yapmnda devam ederken, asl nemli younluk saray yapm

alanndaki etkinliklerdir. III. Ahmed zamannda yaplan birok saray, yeniden ele

alnarak, onarlm veya batan yaplmtr. adr Kknden baka bu dnemde

saraylarn, kanallarn ve bahelerin yapldn renmekteyiz93

. Yeniden yaptrlan

veya onarlan saray ve kasrlar yle sralanabilir: alayan Kasr, mrahor Kasr ve

Hmaynbad Saray. Boazii, stanbulun sekinlerinin yal ve konaklaryla yeni

bir grnm kazanmt94

.

III. Selim Dneminde Haremdeki duvar resimlerinin daha da arttn

syleyebiliriz. Duvar resimlerinde konu manzaradr. Bu resimlerde perspektif

baarldr. Giderek duvarda hayali bir d mekn yaratma kaygsnn n plana

ktn syleyebiliriz. III. Selimin Haremin kgir blmne eklettii iki katl

ahap dairenin alt katndaki Namaz ve Mek Odas diye anlan meknn giri

blmndeki duvarn st ksmnda 2530 cm.lik bir eritte Boaz manzaral

resimler ilenmitir95

. Bu resimlerde yeil, mavi, sar ve kiremit krmzs

kullanlmtr. ki renkli manzara tasviri uygulamalarnn bu dnemde de devam

ettiini gsteren bir dier duvar resmi grubu Cariyeler Talnda Harem e giri

revaknda yer almaktadr.

Haremde III. Selim blmnn st katndaki Valide Sultan Dairesinin

duvarlarn byk manzara panolar sslemektedir96

. Panolar birbirinden ayran

ssleme eritleri grlse de, aslnda geni bakldnda bir Boaz panoramasnn

ilenmi olduu grlmektedir. Boazn girintili kylarna yerletirilmi kasrlar,

kprler ve denizde yzen saltanat kayklar, kadrgalar ve yelkenlilerle dolu

manzara tasvirinde Batnn perspektif anlaynn uygulanna karlk, detayl

anlatmla da Osmanlnn minyatrleri anmsanmaktadr. Renkler daha doaldr.

Valide Sultan Yemek Odasna alan pencere girintisinin iki yanna kartularla

ayrlm iki ni yerletirilmitir97

. bkey yzeylere resim yapma gelenei, III.

92

A. Arel, a.g.e., s. 84. 93

M. Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, stanbul, 1971, s. 26. 94

M. Cezar, a.g.e., s.25. 95

G. Renda, Batllama Dneminde Trk Resim, s. 89. 96

G. Renda, a.g.e., s. 91de Resim 57-58. 97

G. Renda, a.g.e., s. 93de Resim 60.

28

Selim Dneminde ska rastlanmaktadr. Frtnal bir denizde devrilmek zere olan

yelkenliler ve rzgrdan eilmi aalar gereki anlatmla aktarlmtr. Valide

Sultan Odasnn dier duvarlarnda da zellikle pencerelerin st ksmlarnda kalan

blmlerde Barok sslemelerin arasnda geni bir manzara panoramas ilenmitir98

.

I. Abdlhamit ve III. Selim Dnemine ait duvar resimlerini slup ynnden

deerlendirmek gerekirse, ncelikle konu bakmndan her iki dnemde de manzara

tasvirlerinin n plana ktn syleyebiliriz. Bu manzara tasvirlerinde stanbulun

Lale devri konaklar, kasrlar, kkler ve saraylar resmedilmitir. Kompozisyonlar

iki yandan aalarla evrelenerek, snrlandrlr. Ayrntl ileni gze arpar. III.

Selim Dnemine ait resimlerde doadaki renklilik, aalarda ve gkyznde gnn

zaman dilimini belirtmek istercesine farkl tonlarda ileni ve zengin anlatm n

plana kmaktadr. Ayrca III. Selim Dneminde manzara kompozisyonlarn

ereveleyen sslemelerde Barok ve Rokoko sluplarnn belirgin ve boyutlu

ilenii gze arpmaktadr.

II. Mahmud Dneminde (18081839)99

, sanat ve kltr alannda Batya

olan ynelimin hz kazandn syleyebiliriz. Bununla birlikte ordunun reformu, tm

dier ekonomik, sosyal, eitim ve idari sistemin ele alnmasyla birlikte yeniden

dzenlendi. Yenieri Oca gzden karlmtr. kan isyanlarla birlikte 1826

senesindeki ayaklanmalar bastrlarak yenieri ve sipahi ordusu resmen kaldrlmtr.

Dnemin resim sanat asndan en nemli olay, II. Mahmudun portresini yaptrp,

trenle devlet dairelerine astrmasdr100

. Bunun yannda, kendi portresini kk

boyutlarda yaptrarak tasvir-i hmayun eklinde devlet adamlarna vermitir101

.

Saray ve halk tarafndan gelen tepkiler sonucunda ad gvur padiah olarak anlan

II. Mahmudun lmnden sonra devlet dairelerinde bulunan resimleri sorun olmu,

indirilmeyerek zerlerine rt rtlmtr102

. Her ne kadar tepki alp sonucunda

padiahn resimlerinin rtlmesi sz konusu olsa bile, II. Mahmudun bu hareketini,

Trk Modernlemesinin iinde nemli bir basamak olarak kabul edebiliriz. Bununla

birlikte zerinde durmamz gereken nemli bir nokta bulunmaktadr. II. Mahmudun

portrelerinin zellikle devlet dairelerine aslmas ile geleneksel mimari sslemede

98

G. Renda, a.g.e., s. 94de Resim 61. 99

N. Sakaolu, a.g.e., s. 462-484. 100

N. Sakaolu, a.g.e., s. 480. 101

G. Renda, a.g.e., s. 25. 102

N. Sakaolu, a.g.e., s. 481.

29

deiim anlamnda deerlendirebileceimiz duvar resimlerinin, ayr tutulmas

gerekmektedir. Duvar resimleri geleneksel ssleme sanatnn yerini almtr. Gerek

saraylarda gerekse zellikle Anadolu ayan deerlendirdiimizde, camilerle birlikte

konaklar, kkler ve evlerde karmza kan duvar resimleri, XIX. yzyln bana

kadar minyatr sanatyla kartrlarak, kitap sanatnn eski poplaritesini

kaybetmesiyle yeni bir akmn moda olmaya balad fikrine yol aabilir. T.

Okuolunun grne gre duvar resimleri, Minyatr Resmi ile balant kurarak

mevcut olan geleneksel bir simge sisteminin iine yerletirilebilir.103

. Nitekim II.

Mahmudun portresinin aslmasn istemesi, stelik de devlet dairelerinde, hem

kendinin artk yalnzca Mslmanlarn padiah olmadn, hem de srtndaki mavi

pelerini, siyah izmeleri, bandaki sorgulu ve frdolay pskll fesiyle

Hristiyanlarn dostu ve hkmdar olduu fikrini yaymak amacndayd104

. Bylece

tablo asma fikrinin, padiahn istemlerine referans gsteren sembolik bir anlam

olduunu dnmekteyiz.

Topkap Saraynda II. Mahmud Dnemine ait duvar resimlerinde farkl

slup ayrntlarnn olduunu syleyebiliriz. I. Abdlhamid Yatak Odas105

ve Valide

Sultan Yatak Odasna106

kan arka merdivende derin bir ni ierisinde perspektifli

mimari tasvirler yer alr. Yine ayn ekilde III. Osman Kknn107

i ie

odasnn duvarlarnda da mimari perspektifli tasvirlerin bulunduu panolar

grlmektedir. Mimari tasvirleri ereveleyen sslemeler, Barok ve Rokoko

sluplarndadr ve daha sade bir grnmdedir. G. Renda, bu sslemelerle ilgili, Bu

mimari resimlerin bulunduu btn odalardaki evre sslemeleri III. Selim

Dneminin alevli Rokokosundan daha sade, Ampir sluba daha yakn ayrntlardan

olumaktadr. Bu nedenle, bu resimleri, erken Barok sslemeden ok, Barok sonras

XIX. yzyl Ampir slubuna yaklatrmak doru olur kansndayz. bilgisini

aktarmaktadr108

. Bu mimari tasvirlerin yan sra Harem Dairesinde II. Mahmud

Dnemine ait manzara tasvirlerine rastlanmaktadr.

103

T. Okuolu, a.g.t., s. 18. 104

N. Sakaolu, a.g.e., s. 481. 105

G. Renda, a.g.e., s. 99da Resim 66. 106

G. Renda, a.g.e., s. 100de Resim 67. 107

G. Renda, a.g.e., s. 100de Resim 68. 108

G. Renda, a.g.e., s. 101.

30

Topkap Saray dnda yukarda deindiimiz I. Abdlhamid, III. Selim ve

II. Mahmud Dnemlerine ait kasrlarda, kklerde ve evlerde de duvar resimlerinin

olduunu syleyebiliriz. Saraydaki duvar resimleri iin saptamalarda bulunmak ve

XVIII. yzylda deien mimari ssleme program iinde Bakent duvar resimlerinin

yerini belirlemek amacyla, I. Abdlhamid Dneminde saraya i ssleme olarak

manzara konulu duvar resimlerinin yapld, III. Selim Dneminde duvara resim

yapmann arttn ve manzara kompozisyonlarnda daha zengin bir anlatmn

betimlendiini ve en son II. Mahmud Dneminde ise daha gl ve zellikle antsal

mimari anlatmlarla Bat resminin perspektif kurallarnn yerinde uygulamalaryla

karlaldn vurgulamak mmkndr.

XIX. yzyla gelindiinde duvar resimlerinde nemli deiimlerin izlendiini

syleyebiliriz. Sultan Abdlmecid Dnemi (18391861)109

nde ilan edilen Tanzimat

Ferman ile (1839) yeni bir sre balamtr. Babas, II. Mahmudun ngrd

Islahat (reform) abalar ortamnda, geleneksel eitimin yannda Bat eitimi de

verilen ilk taht aday olmutur. Bu u demektir: Batl sre bu dnmede daha planl

bir devlet reformu haline gelmitir. Saray ve Bablinin birlikte yrtt

reformlar, devletin siyasal yapsndan, gzel sanatlar ve mimarla kadar her alana

uzanmtr. Abdlmecid, Bat eitimi alan ehzade olarak dikk