Şanlıurfa kalesiguneydogumirasi.org/pdfs/sanliurfa.pdf · 2018. 7. 7. · Şanlıurfa güneydoğu...

262 G Ü N E Y D O ⁄ U A N A D O L U R E H B E R ‹

Şanlıurfa Kalesi

SANLIURFA 11/15/07 7:20 PM Page 262

263fi A N L I U R F A

fianl›urfa

SANLIURFA 11/15/07 7:20 PM 63

Şanlıurfa Güneydoğu Anadolu’nun Orta Fırat bölümünde yer alır. Kent, tarihi İpek Yolu’nun enönemli kavşaklarından biridir. Binlerce yıllık tarihiyle birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır.Kökeni M.Ö. 11.500’lere dayanan Şanlıurfa dünya kültür tarihinin en önemli merkezlerindenbiridir. Farklı pek çok dinin yaşadığı bir peygamberler kentidir. Kentin arazisinin büyük birbölümü hafif dalgalı yayla düzlükleri ile kaplıdır. Şanlıurfa’nın kuzeydoğusunda yer alanKaracadağ ilin en yüksek noktasıdır. Kentin çevresinde çok sayıda sarnıç, gölet ve mağarabulunur. Yörenin en önemli akarsuyu Fırat’tır. Şanlıurfa, Türkiye’nin en önemli projelerindenolan GAP’ın (Güneydoğu Anadolu Projesi) merkezini oluşturur. Kentin bilinen en eski adıUrhay’dır. Bu isim Aramiler tarafından verilmiştir. Şanlıurfa tarih boyunca pek çok işgal gördü.16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katılan şehir, Birinci Dünya Savaşı sonundaFransızlar tarafından işgal edildi. 1920 yılında işgalden kurtarıldı ve 1926 yılında il yapıldı.Kurtuluş Savaşı’nda gösterdiği direnişten dolayı T.B.M.M. tarafından 1984 yılında ile “Şanlı”unvanı verildi. Şanlıurfa’da tarım ve hayvancılık yanında sanayi ve turizm de hızla gelişmektedir.


Bir bak›flta fianl›urfa

Dinler MerkeziŞanlıurfa, peygamberler ve dinler kenti olarak anılır. Yahudi, Hıristiyanve İslam dinlerinin ortak atası sayılan İbrahim Peygamber’in bu kenttedoğduğu söylenir. İnanca göre, İbrahim Peygamber putperestliğe karşımücadele ettiği için Kral Nemrut tarafından ateşe atılmıştır. Lut, Yakup,Eyüp, Elyassa, Şuayb ve Musa peygamber hakkında da anlatılan pekçok öykü vardır. Urfa’da Eyüp Peygamber, Rahime Hatun ve ElyassaPeygamber adına yapılmış türbeler bulunur.

Harran’ın konik biçimli yöresel evleri

Bitki örtüsü ve hayvanlar›Şanlıurfa’nın yazları çok sıcak vekurak geçtiği için bitki örtüsüstep özelliği gösterir. İlkbaharyağmurları ile yeşeren bitkiörtüsü yaz sıcaklarınınbastırmasıyla tekrar sararır.Halfeti’de yetişen siyah gülünlüdür. İl topraklarındayaşayan ceylanlar ve soyutükenmekte olan Kelaynakkuşları koruma altındadır.

Rızvaniye Camii ve Medresesi


265B ‹ R B A K I fi T A fi A N L I U R F A

‹l nüfusu: 2000 y›l›nda yap›lan say›ma göre 1.456.956 kifli

fiehir merkezi nüfusu: 385.588Deniz seviyesinden yüksekli¤i: 518 metre

Yüzölçümü: 18.584 kilometrekare‹lçe ve köy say›s›: 10 ilçe, 1080 köy

Komflu iller:Bat›da Gaziantep, Kuzeybat›da Ad›yaman,kuzeydo¤uda Diyarbak›r, do¤uda Mardin

K‹ML‹K KARTI

Yer flekilleri ve iklimi Şanlıurfa güneydoğu Toroslar’ın orta kısmının güney eteklerindedir.Kentin kuzeyi dağlıktır. Güneye gittikçe bu dağlar alçalır ve ovalarakavuşur. Geniş ovalar, kentin güneyinde bulunur. Sıra halinde tepelerede yaygın olarak rastlanır. Bu tepelerin arasında batıdan doğuya doğruuzanan Suruç, Harran, Viranşehir, Ceylanpınar, Halfeti, Bozova veHilvan ovaları vardır. Yöre toprakları kalkerlidir. Karasal ikliminhüküm sürdüğü kentte yazları çok sıcak ve kurak, kışları yağışlı veılıman geçer. Atmosferi nemli olmadığı için günlük ve yıllık sıcaklıkfarkları oldukça yüksektir.

Sosyal Yap› veKonuflulanDillerHarran Üniversitesi’nin, şehrinsosyal dokusununzenginleşmesinde önemli birkatkısı olmuştur. Şanlıurfa’nınmerkezinde Türkmen ve Arapkökenliler, çevresinde iseköylerden göç etmiş Kürtkökenliler yaşarlar. Arapça veKürtçe de yörenin gündelikyaşamında kullanılan dillerdir.

Han, Çarfl› ve Pazarlar›Şanlıurfa’da tarihi özelliktaşıyan pek çok han, çarşı vepazar bulunur. Ayrıca kentteOsmanlı döneminden kalan11 büyük han vardır.

Akarsu ve Barajlar› İlin en önemli akarsuyu Fırat’tır.Yöre topraklarında başka küçükakarsular ve göletler de vardır.Atatürk Barajı Şanlıurfa’daki enönemli yatırımlardan birisidir.



Fırat Nehri



fianl›urfa ve suŞanlıurfa için su büyük önem taşır. Kuraktopraklarda sulu tarıma geçmek içinyüzyıllarca beklenmiştir. GAP(Güneydoğu Anadolu Projesi)çerçevesinde yapılan barajların tümyörede olduğu gibi Şanlıurfa’nınyaşamında da büyük etkisi olmuştur.Yapılmış ve yapımı devam eden barajlarsayesinde kentin sulu tarım alanlarıönümüzdeki yıllarda daha da gelişecektir.

Atatürk Baraj›Fırat üzerinde Şanlıurfa’nınBozova ilçesi yakınlarındakuruludur. GAP’ın en önemliyapılarından biridir. AtatürkBarajı elektrik üretimi, sulamave içme suyu sağlamak amacıylakullanılmaktadır. Su miktarıaçısından Türkiye’nin en büyükbarajıdır. Yükseklik, gövdedolgusu ve göl hacmi yönündendünyanın önde gelen kaya dolgubarajlarından biridir.

Birecik Baraj›Baraj, Birecik ilçesinin 8 km.kuzeybatısına kuruludur. Sınır-Fırat Projesi kapsamındadır.Suriye sınırına 30 km. uzaklıktaolan baraj bir hidroelektriksantralı olarak kullanılmaktadır.

Hac› H›d›rBaraj›Siverek ilçesine 13 km. uzaklıkta,Hacı Hıdır Çayı üzerindekuruludur. Sulama amaçlıdır. Bubarajın suları ile toplam 2080hektarlık arazi sulanmaktadır.

� Sulama TünelleriAtatürk Barajı’ndan alınan suyutarımsal alanlara taşımakamacıyla yapılmıştır.Şanlıurfa’nın 5 km.kuzeydoğusuna ulaşan birbirineparalel iki tünelden oluşur. Butünellerin her biri 26,4 km.uzunluğunda ve 7,62 metreçapındadır. Şanlıurfa Tünelleriakıttığı su miktarı bakımındandünyanın en büyük sulamatünellerindendir.

Çorak topraklarda suher zaman çok değerli

olmuştur.

Atatürk Barajı

Birecik Barajı



Su Sporlar›Su Sporları Şöleni her yıl 22-23 Eylül tarihleriarasında Bozova ilçesinde Atatürk Baraj Gölü’ndegerçekleştirilir. 1995 yılından beri yapılmakta olanbu şölenler GAP Bölge Kalkınma İdaresiBaşkanlığı tarafından organize edilmektedir.

Suyun Yöre Ekonomisindeki YeriŞanlıurfa’nın yaşamı GAPsüreciyle birlikte çok değişti.Tarım, sanayi ve turizmde hızlıbir gelişme oldu. 1995 yılındatoplam sanayi kuruluşu 59 iken,bu sayı 2004 yılında 333’e çıktı.Şanlıurfa buğday, arpa, kırmızımercimek, Antep fıstığı, yaş üzümve susam üretiminde önemli biryer tutar. GAP ile birlikte yöredesulu tarım da hızla gelişti. Sonyıllarda pamuk üretimi, seracılıkve örtü altı tarımda da önemligelişmeler sağlandı.



HalfetiFırat Nehri kıyısındaki Halfeti, 3 bin yıla varan bir geçmişesahiptir. 1954 yılında Şanlıurfa’ya bağlı ilçe yapılmıştır. BirecikBarajı tamamlandıktan sonra büyük bölümü sular altındakaldığı için günümüzde yeni bir yere taşınmıştır. Fırat’ın karşıkıyısında bulunan Rumkale, Halfeti’nin sembolüdür. Akdeniziklimi egemen olan ilçede muz, greyfrut, hurma gibi çokçeşitli meyve ve sebze yetişir. Halfeti, son yüzyılda sahipolduğu kültür birikimiyle de önem kazanır. Özellikle evleri,bahçe konakları, halkın yaşayış tarzı, Fırat’tan dolayı edindiğinehir kültürü ve yetiştirdiği siyah gül ile bilinir.

Halfeti’ninSiyah GülüTürkiye’de sadece Halfeti’deyetişen bir gül türüdür. Siyahayakın kırmızı renklidir. Kokulu veyarı katmer bu gül ilkbahar vesonbaharda çiçek açar. Bir çalıgörünümünde olan bitkinin boyu1-1,5 metre yüksekliğe ulaşır.Çiçekleri 6-7 santim çapındadır.

Fırat Nehri’ninkıyısında yer alanHalfeti’nin bir bölümüBirecik Barajı nedeniylesu altında kalmıştır.Halfeti coğrafiyerleşimi ve kendinehas kültürüyle giderekturistik bir özellikkazanmaktadır.



Halfeti evleriHalfeti yer şekli bakımından bölgedeki diğer yerleşimbirimlerinden farklı bir coğrafyada kuruludur. Yerleşimbölgesi, dik yamaçlardan Fırat’a inen bir çanağa benzer.Arazinin bu dik ve kayalık yapısı Halfeti’ninyapılanmasında ustaca kullanılarak binalar ve sokaklarbu dik ve sert zemine başarıyla oturtulmuştur.Halfeti evleri düz damlıdır ve taştan yapılmıştır. Çatılarıyoktur. Fırat’a paralel ve nehir manzarasını görecekşekilde yapılmışlardır. Herkes evinin cumbasından Fırathavzasını seyredebilir. Genel olarak iki kattan oluşanevlerin bazılarında arazi eğimine bağlı olarak kısmibodrum katlar vardır. Bu alanlar kiler, depo, ahır vebenzeri amaçlarla kullanılmak üzere düzenlenmişlerdir.Genellikle evlerin bahçe kapısından avluya girilir. Büyükevlerde alt katlar hizmetli ve konuk odalarına ayrılmıştır.Evler doğal taş ve Bağdadi harçla inşa edilmiştir. Taşınbölgede çok miktarda bulunması Halfeti’deki evlerintaşla inşa edilmesinin başlıca nedenidir. Örgü ve yapısistemleri Güneydoğu ve Doğu Anadolu sistemleriyleparalellik göstermektedir.

Bey Kona¤›1910 yıllarında inşa edilen HamidBey konağında inşaat malzemesiolarak havara taş denilen Halfetitaşı kullanılmıştır. İki katlı selamlıkbölümünün zemin katında ahır, birtuvalet ve hizmetçi odaları yer alır.Erkek misafirlere ayrılmış olanikinci katta odalar vardır.Selamlığın güneyinden çifte eyvankanalıyla harem bölümüne geçilir.Bu bölüm geleneksel biçimde inşaedilmiştir; ortada havuzlu birhayat ve etrafında odalar bulunur.

Kanneci Kona¤›1900’lü yılların başında inşaedilen konak harem ve selamlıkolmak üzere iki bölümden oluşur.En büyük özelliği kapısıdır. Genişbir avlunun içine bahçe tanzimiyapılarak oturtulmuştur. Tamamenhavara taş kullanılan yapıdasüsleme ve bezemeler ahşaptır.

Hamaml› EvAlt katında hamam bulunan bu ev,baş odasındaki kitabeye göreçevredeki en erken tarihli evdir.Günümüzde restore edilerek veziyarete açılmıştır

Önemli evlerHalfeti’de birçok özgün everastlamak mümkündür. BeyKonağı ve Kanneci Konağıönemli örneklerdir:

Bir Halfeti evinin Fıratmanzarası (en üstte);Kanneci Konağı’nın dışgörünümü (sağda üstte) ve içdetayları (diğer fotoğraflar).



Koruma alt›ndaki canl›larKelaynaklarBirecik ve çevresi neslitükenmekte olan Kelaynakkuşları ile tanınır. Kelaynaklarher yıl aynı eşle yuva yapar veçiftleşirler. Bu kuşlar 5 yaşındaerginlik çağına ulaşırlar ve 25-30 yıl yaşarlar. Kelaynaklarşubat ayında Birecik’e gelirlerve mart ayı ortalarına doğruyerleşirler. Burada üreyipyavrularını büyüttükten sonratemmuz ayında Birecik’tenayrılırlar. Birecik’e gelmelerininnedeninin kayalardaki kalsitmineralinin kelaynak kuşlarınınüreme gücünü artırması olduğudüşünülmektedir. Kelaynaklarsoylarının tükenme tehlikesinedeniyle 1972 yılında OrmanGenel Müdürlüğü tarafındankurulan istasyonlarda korumaaltındadırlar. Yağsız et,rendelenmiş havuç, haşlanmışyumurta ve yem ile beslenirler.Bir grup kuş 2007 yılında doğalgöçü teşvik amacıyla doğayasalınmıştır.

CeylanlarBölgedeki ceylanlar CeylanpınarDevlet Üretme Çiftliği’ndekoruma altındadırlar. Nüfuslarıgiderek artmaktadır.

Küçük biröğrencinin

çizdiğikelaynak

resmi.



Ceylanp›nar Devlet Üretme Çiftli¤iCeylanpınar Devlet Üretme Çiftliği, 1943 yılındaçiftçilere kaliteli fide, fidan ve damızlık hayvansağlamak amacıyla kuruldu. GAP bölgesindeüreticilerin kullandığı tohumluğun ve damızlığın

büyük bir bölümü buradan karşılanır. Çiftliğinalanı 1.752.259 dekardır. Çiftlikte çeşitli tarımsalürün ve hayvanın yanı sıra ceylan dayetiştirilmektedir.

İşletmede tarımve hayvancılıkyapılmaktadır.İlçe halkınınbüyükçoğunluğuburada çalışır.



fianl›urfa evleri ve konaklar›Geleneksel Urfa evleri “oda” adı verilen selamlık ile harembölümlerinden oluşur. Evlerin giriş katlarında sokak pencereleriyoktur. İçeride bulunan pencerelerin tamamı avluya bakar. Selamlıkbölümünde avlu, bir ya da iki oda, eyvan, konukların hayvanlarınınbarınacağı bir “develik” (ahır) ve tuvalet bulunur. Harem bölümüselamlığa göre daha büyük ve düzenlidir. Hayatın ortasında mermerbir havuz bulunur. Eyvan ve odaların altında kiler olarak kullanılan“zerzembe” denilen bölümler vardır. Oda duvarlarının dama yakınkısımlarına kuşlar için “kuş takaları” (kuş evleri) adı verilenbölümler yapılmıştır. Şanlıurfa’da eski eser olarak onaylanmış 200ev ve konak vardır.

Odaların duvarlarındanişler sıralıdır (en solda vesolda üstte). Evlerin avluyadönük cepheleri bitkisel vegeometrik motifler ilealtıgenler, sekizgenler verozetlerin işlendiği zengintaş bezemelerle süslenmiştir(solda).



� Mahmud Nedim EfendiKonağı

� Küçük Hacı MustafaHacıkamiloğlu Konağı

� Sakıb'ın Köşkü

� Akçarlar Evi (HarranÜniversitesi Kültür Evi)

� Akyüzler Evi � Hacı Hafızlar Evi (Devlet

Güzel Sanatlar Galerisi)

� Hacı İmam Demirkol Evi � Hacıbanlar Evi � Kürkçüzâde Halil Hafız Evi � TBMM Evi (Şahap Bakır Evi /

Arabizade Reşit Efendi Evi)

Kentin önemli eski ev ve konaklar›

Şanlıurfa’da pek çok tarihi ev vesokak bozulmadan günümüze

gelebilmiştir. Şehrin bu bölümünde,bazalt parke taş döşeli dar

sokakların iki yanında yüksekduvarlar yükselir. Bu evlerin ancak

sokağa taşan cumbalarınıgörebilmek mümkündür.

Şanlıurfa’da birçok sokakta yeralan beşik tonoz örtülü geçitlere“kabaltı” adı verilir. Kabaltılar

genellikle 5-15 metre uzunluğunda,en fazla 2,5 metre genişliğinde,

evlerin altından geçen, ana yoldanayrılarak kişiselleşmiş sokaklardır.

AvluGiriş kapısından tonozlu birkoridorla iç avluya ulaşılır.Genellikle bir çeşme ya dasu yalağının yer aldığı kareya da dikdörtgen şekilliavluların çevresinde hizmeteyönelik odalar bulunur.Avludan taş basamaklarlabir gezinti terasına (gezenek)çıkılır. Odalar burada bazenbir sofa, bazen de bugezeneğin çevresindesıralanmışlardır.



Hanlar, çarfl› vepazarlarŞanlıurfa’da tarihi değerini korumuş çarşılar mevcuttur.Bedesten, içinde değerli eşya alınıp satılan üstü kapalı çarşıanlamına gelir. Kentte Osmanlı döneminden kalma pek çokhan, bedesten ve çarşı vardır. Bunlar eski ticaret merkezi olanGümrük Hanı civarında bulunmaktadır. Kazaz Pazar›

(Bedesten)P›narbafl› Mahallesi1562 yılında Gümrük Han’ıngüneyine bitişik olarak BehramPaşa tarafından yaptırıldığıtahmin edilir. 1740 tarihli birbelgede Bezzazistan adıyla geçerve tamir ettirildiği belirtilir.Doğu-batı istikametinde beşiktonozlu ve arka arkaya 4 kubbeliolarak uzanan bir yapıdır. HanÖnü Çarşısı’na, SipahiPazarı'na, Pamukçu Pazarı'na veGümrük Han'a açılan dört kapısıvardır. Sağlı solu iki sıra halindeuzayan dükkanlar yerseviyesinden 1 metre yüksekteiken 1988’de yapılan restorasyonsırasında yer seviyesineindirilmiştir. 1999 yılında tekraronarım görmüştür. Anadolu'daotantik değerini bugüne kadarkoruyabilmiş ender çarşılardanbiridir.

� Sipahi Pazar›Afla¤› Çarfl›, Gümrük Han’›nbat›s›1562 yılında Gümrük Han ilebirlikte Behram Paşa tarafındanyaptırılmıştır. Kapalı Çarşıtüründeki bu pazarın GümrükHan’a gelenlerin hayvanlarınınbarınması için yaptırılmışolabileceği tahmin edilir. 1997yılında restore edilmiştir vegünümüzde Halıcılar veKilimciler Çarşısı olarak hizmetvermektedir.

Millet Han›Kapladığı alan açısındanTürkiye’nin en büyükhanlarından biridir. Zamanındakervanların henüz şehregelmeden önce konakladıklarıhandır. Kültür amaçlıkullanılmak üzere ŞanlıurfaValiliği tarafından restorasyonprogramına alınmıştır. Burestorasyon sonrası Türkiye’ninen büyük arkeoloji müzesi olmasıplanlanmıştır.



Hac› Kamil Han›Merkez1823 yılında yapılmış olan han,Şanlıurfa’daki Osmanlı hanlarınınküçük, fakat etkileyiciörneklerinden biridir. Kareavlunun çevresinde dükkanlarsıralanmıştır. Zemindekidükkanların üzerinde önlerirevaklı ikinci kat odaları yer alır.Avlunun ortasındaki betonarmeşadırvan yakın zamandayapılmıştır. Eski şadırvandan akansu Halil-ür Rahman Gölü’ndengelirdi. Günümüzde de işyeriolarak kullanılır.

Gümrük Han›P›narbafl› Mahallesi, HaflimiyeMeydan› yak›nlar›ndaOsmanlı padişahı Kanuni SultanSüleyman zamanında, 1562yılında Behram Paşa tarafındanyaptırılmıştır. Şehirdeki hanlarınen anıtsal örneklerinden biridir.Kare avlusunun etrafınıçevreleyen dükkanların üzerinde,ön kısımları revaklı ikinci katodaları yer alır. Giriş eyvanınınüzeri mescittir. İkinci kapısıavlunun güney tarafındakibedestene açılır. 2001 ve 2006yıllarında restore edilmiştir.Günümüzde üst katındakiodalarda terzi atölyeleri,avlusunda çayhaneler bulunur.

Güneydoğu Anadolu’nunhemen her yerinde

kullanılan bu taburelereyörede “kürsü” adı verilir.



Mevlid-i HalilCamii


fianlıurfa bölgedeki diğer kentler gibiMezopotamya ile Anadolu arasındakiönemli geçiş noktalarındandır. Göçler,ticari ve askeri ilişkiler ile tarihin eneski dönemlerinden itibaren kültürakışı devam eder. İlk siyasihakimi M.Ö. 2500’lerde kurulanEbla Krallığı’dır. Daha sonrauzun bir dönem boyunca sürenHurri-Mitanni egemenliği,M.Ö. 12. yüzyılda gerçekleşenEge Göçleri’yle sona ermiştir.M.Ö. 1. binyıl başlarındabölgenin denetimi kuvvetli birsiyasi güç olan Yeni Asurdevletindeydi. Zaman zamanUrartu hakimiyeti görülse de M.Ö.7. yüzyıl ortalarından itibaren İranlılarbölgede söz sahibi oldu. Makedonhakimiyeti ve Büyük İskender’inölümünden sonra Selevkos devletitopraklarına dahil edildi. M.Ö. 2.yüzyıl ortalarında otorite boşluğundan

faydalanan Aramiler tarafındanmerkezi Edessa olan Abgar Prensliğikuruldu. Daha sonra Osrhone Krallığıadını aldı ve uzun süre Romalılar vePartlar arasında tampon devlet olarak

yaşadı. Bölgede Hıristiyanlığı kabuleden ilk topluluk olan bukrallık, 117 yılında Romalılartarafından ortadan kaldırıldı.Roma Dönemi’nde bölgeaskeri koloni anlayışıylayönetildi. 395 yılından sonraBizans sınırları içinde kalanEdessa, Hıristiyanlığın önemlibir merkezi durumuna geldi.Bunun ardından bölgedeAraplar, İranlılar, Haçlılar ve

Türkler arasındaki mücadeleler ilekısa süreli siyasi otorite değişiklikleri

oldu. 1516’da Osmanlı topraklarınakatılan Urfa, Kurtuluş Savaşı’ndansonra 1926 yılında il ilan edildi veFransız işgaline karşı kazandığıbaşarılardan dolayı “Şanlı” unvanı aldı.

fianl›urfa’n›n Tarihi

281fi A N L I U R F A ’ N I N T A R ‹ H ‹



Tarihöncesi devirlerde fianl›urfaBölgede bugüne kadar yaklaşık 400tarihöncesi yerleşim yeri tespit edilmiş vebunların 30 tanesinde kazı yapılmıştır. EskitaşÇağı’nda bölgede yaşamış insanlara ait taşaletler yoğun olarak Birecik çevresindebulunmuştur. İlk köylerin kurulmasıyla

başlayan ve krallıkların ortaya çıkışına kadardevam eden süreçte Göbeklitepe, Nevali Çori,Mezraa Teleilat gibi çok sayıda yerleşim yeribölgenin kültürel gelişimine ışık tutar.Kazılarda bulunan eserler ŞanlıurfaMüzesi’nde sergilenmektedir.

Göbekli Tepefianl›urfa’n›n 15 km.kuzeydo¤usunda, ÖrencikKöyü’ndeki da¤ s›ras›n›n enyüksek tepesindeOlağandışı buluntuları iledinsel/kutsal bir merkez olduğukanısını uyandıran Göbekli Tepe,şimdilik M.Ö. 10.500-8.600yılları arasına tarihlenmektedir.Bu kutsal alanın boyutları,Neolitik Çağ’da yöredeki dinselfaaliyetlerin en büyük merkeziolduğunu düşündürür. Toplutapınma geleneğine sahip, avcı-toplayıcı birçok grubun ortakinancı ve katkısıyla oluşmuş birdağ tapınağıdır. Bu özelliğiyletarımcı-üretimci sürece geçişintakip edilmesinde anahtaryerleşme niteliği taşır. 1995yılında başlayan kazıçalışmalarında bulunankalıntıların, Neolitik Çağ’dabilinçli olarak gömülen tapınakyapıları olduğu anlaşıldı.Çalışmalar sonunda boyları 1,5metre civarında yaklaşık 44 adetT şeklinde dikilitaş ortayaçıkarıldı. Alt kısımları henüztoprak altında bulunan budikilitaşlardan bazıları anıtsalniteliktedir; boyları 5 metre,ağırlıkları 10 ton civarındadır.Birçoğunun üzerinde yılan, tilki,boğa, yabandomuzu ve turnafigürlerinin işlendiği kabartmabezemeler vardır. Üzerinde insankolları kabartması, tilki figürü veresim yazısı olan örnek oldukçailginçtir. Alman ArkeolojiEnstitüsü adına Prof. Dr. KlausSchmidt’in yürüttüğü kazıçalışmaları devam etmektedir.

Kazılar sonucundaGöbekli Tepe’deortaya çıkarılan çoksayıda dikilitaşlardanbir bölümü (üstte).Birçok taşın üzerinehayvan figürlerikabartma şeklindeişlenmiştir. Yabanördekleri, yabandomuzu ve tilkiler(solda).



Nevali ÇoriHilvan ‹lçesi’ne ba¤l›Kantara Köyü yak›n›nda Höyükte Neolitik, Kalkolitikve İlk Tunç Çağı’na ait kültürkatmanları vardır. NeolitikÇağ kalıntıları arasındakitapınak yapısı ile dikkatçeker. Yapının tabanında,üzerlerinde stilize insanfigürlerinin bulunduğu ikidikilitaş yer alır. Tepeleri,Göbekli Tepe’de rastlanandikilitaşlar gibi T şeklindedir.Heykeller ve taşkaplamalarda ayı, kurt, tilki,kaplumbağa, yılan, kuş gibiyabani hayvan tasvirlerivardır. İnsan figürleri genelolarak erkektir. Bu heykel vekabartmalar, yapının törenselve dini işlevini gösterir.

MezraaTeleilatBirecik ‹lçesi'nin 5 km.güneyinde, Mezraa Köyü'nünhemen bat›s›ndaYaklaşık 7 hektarlık bir alanayayılan höyükte 1999 yılındanberi kazı çalışmalarıyürütülmektedir. Çalışmalarsonucunda ilk olarak ÇanakÇömleksiz Neolitik Çağda,yaklaşık olarak M.Ö. 8.binyılda yerleşildiği ve bu ilkyerleşmenin, kesintisiz olarakM.Ö. 5200 yıllarına kadardevam ettiği görülmüştür.Halaf Dönemi içinde terkedilen Teleilat, 5500 yıl kadarboş kaldıktan sonra DemirÇağı’nın başlarında kırsal birsaray kompleksi olarakyeniden kullanılmaya başladı.Yeni Asur döneminde büyükbir saray kompleksi yapıldı.

GöbekliTepe’deki kutsal

alanınrekonstrüksiyonu

(sağda)

Göbekli Tepe’de halen süren kazıçalışmalarını Alman ArkeolojiEnstitüsü adına Prof. Dr. KlausSchmidt başkanlığındaki bir ekipyürütüyor.



Şanlıurfa’da pagan dinlerin önemlimerkezlerinin kalıntıları mevcuttur.Hıristiyanlığın devlet dini olarak kabulü de ilkburada gerçekleşmiştir. M.Ö. 130 yılındaŞanlıurfa çevresindeki otorite boşluğundanfaydalanan Arami kabileleri tarafındanmerkezi Edessa olan Abgar Prensliği kuruldu.3. yüzyılın başında, 9. Abgar zamanındaHıristiyanlık devletin resmi dini oldu veEdessa halkı arasında yayıldı. Daha sonraOsrhone Krallığı adını alan bu devlet uzun

süre Romalılar ve Partlar arasında tampongörevi gördü. Romalılar’ın askeri hareketlerisonucunda 117 yılında ortadan kaldırıldı.Roma İmparatorluğu’nun bölünmesindensonra (395) Bizans İmparatorluğu’nun sınırlarıiçinde kalan şehir, Hıristiyanlığın ilk büyükmerkezlerinden biri olarak gelişti. Edessa,Süryani edebiyatının merkezi oldu. Buradakurulan din okulu ün kazandı. Edessa Okuluadlı bu tanrıbilim okulu en parlak devrini 4 .ve 5. yüzyıllarda yaşadı.

Pagan dinlerin ve H›ristiyanl›¤›n izleri

TellaMartyrionuViranflehir ‹lçesiBizans döneminde bu bölgedeyapılmış en büyük Hıristiyanyapılarından birisidir. Birnekropol alanının ortasında yeralır. Yöredeki önemli bir aziz için4-5. yüzyıllarda yaptırıldığıtahmin edilir. Mar Yakub’ungömüldüğü Fisilte Manastırı’nınburası olduğu üzerine de birgörüş vardır. Viranşehir’dedoğan Mar Yakub, MonofizitSüryani cemaatini birarayatoplamış ve evrensel metropolitunvanına kadar yükselmişti.578’de Mısır’da öldükten sonranaaşının 622 yılındaViranşehir’e getirildiği bilinir.Sekizgen planlı yapının, payelerüzerine oturtulmuş bazalt birkubbesi vardı. 20. yüzyılınbaşlarına kadar iyi durumdaolduğu bilinir; ancak günümüzdesadece bir payesi ayaktadır.Çevresinde yapılan araştırmalarzengin bir mozaik süslemesiolduğunu gösterir.

Şanlıurfa merkezindeki UluCami, 5. yüzyıla ait bir kiliseninyerine 1170-1175 yıllarında inşaedilmiştir. Kırmızı renktekimermer sütunlarının çokluğunedeniyle ''Kızıl Kilise'' dedenilir. Kilisenin sekizgen çankulesi minare ve saat kulesiolarak kullanılmaktadır.

Sogmatar kentiSogmatar kenti, Pagan dinlerinmerkeziydi. Kutsal Tepe'ninbatısında, gezegenleri temsil eden7 tapınak kalıntısı yer alır.Sogmatar tarihteki asıl ününü, ay,güneş ve gezegenlerin kutsalsayıldığı Asur ve Babillilerinpagan inancından almaktadır.Hz. Musa'nın asasını Sogmatar'agelerek Şuayp peygamberdenaldığına da inanılmaktadır.



1. Haçlı Seferi’nin sonucundaFransız Haçlı komutanıBaudouin, emrindeki orduylaUrfa’yı ele geçirdi. Urfamerkezli olarak kurulan HaçlıKontluğu yörede 48 yıl hüküm

sürdü. Haçlı Kontu Baudouinsaldırılara karşı kentin surlarınıgüçlendirdi ve savunmaönlemleri aldı. Baudouin’in 1100yılında Kudüs kralı olmasıylaUrfa Kontluğu’na yeğeni II.Baudouin geçti. Haçlılar,bölgedeki egemenliklerinikorumak için aralıksız olarakçevredeki Arap, Türk ve Ermenidevletleriyle savaştı. Sınırlarınıgenişletmek amacıyla Suruç veBirecik’i aldılar, Harran veHalep’i kuşattılar. Bu dönemboyunca süren iktidarmücadeleleri sırasında birçokdefa abluka altına alınan Urfakenti açlık ve kıyımlarla birliktegiderek yoksullaştı. Bununüzerine II. Baudouin Tel-Başer’eyerleşti. 1118’de amcasınınyerine Kudüs kralı oldu ve yerineJoscelin geçti. Bunu izleyensüreçte bölgedeki Haçlıegemenliği gerilemeye başladı.II. Baudouin ve Joscelin’in kısaaralıklarla ölmesinin ardından1131’de II. Joscelin başa geçti.Haçlılar arasında büyüyenanlaşmazlıklardan faydalananZengiler 1144’te Urfa’yı elegeçirdi. Devam eden Türksaldırıları karşısında Haçlılar1150 yılında Tel-Başer, Birecik,Samsat ve Gaziantep yöresindeki6 kaleyi Bizanslılar’a sattı.Selahaddin Eyyubi’nin, 1182’deUrfa, Suruç ve Nusaybin’i,1183’te Harran’ı ele geçirmesiylebölgedeki Haçlı egemenliğitamamen sona erdi.

Ortaçağ’da batılıHıristiyanlar Kudüs ve diğerkutsal yerleri Müslümanlarınelinden almakamacıyla sekizaskeri-dini seferdüzenlediler. Askerleringiysilerinin üzerinde,yeminlerinin bir simgesiolarak kumaştan dikilmiş birhaç bulunuyordu (üstte).Birecik tepeleri (altta).

Urfa Haçl› Kontlu¤u �

Abgar kral› veMandiloEfsaneye göre, çok hasta olan AbgarKralı mucizelerini duyduğu Hz.İsa’yı kendisini kurtarması içinEdessa’ya davet eder. Hz. İsaEdessa’ya gelemez ancak yüzünesürdüğü ve kendi suretinin çıktığımendili krala yollar. Kral mendilialınca hastalığından kurtulur.Mendildeki resim dünyaya buradanyayılır. Kaynaklar,Konstantinopolis’e törenle götürülen

mendilin bir orijinali, iki de kopyası olduğunu söyler. Hz. İsa’nın en eski görüntüsüolduğuna inanılan Mandilo,Vatikan’da Papa’nın özel dairesindemuhafaza edilmektedir (üstte). Olayıtasvir eden 10. yüzyıla ait bir tablo(sağda).



Halil-ür Rahman Gölü ve çevresi Şanlıurfa halkı İslamiyeti kabul ettikten sonragöl ve çevresinde İslam kültürüne ait cami,mescit ve medrese gibi yapılar, mezarlıklar veevler inşa edilmeye başlandı. Günümüzde deBalıklı Göl olarak adlandırılan Halil-ürRahman Gölü’nün çevresindeki dini yapılar

kompleksi şehrin en önemli merkezidir.Şehrin kalbi sayılan göl çevresi hemziyaretçilerin tarihi yapıları gezdiği, hem deŞanlıurfa halkının buluşup vakit geçirdiği biryerdir.

� Halil-ürRahman Camii

� R›zvaniyeCamii veMedresesi

� Mevlid-iHalil Camii

� ‹brahimPeygamber’inDo¤du¤uMa¤ara

� Halil-ürRahmanMedresesi

Halil-ürRahman Camii1211 yılında Eyyubi meliği EşrefMuzafferüddin Musa’nın emriyleinşa edilmiştir. Güneydoğuköşesinde kesme taştan yapılmışkare gövdeli minaresi vardır.

Halil-ür Rahman ve Ayn Zeliha gölleri

İnanışa göre Hz. İbrahim hükümdar Nemruttarafından ateşe atıldığında düştüğü yerde Halil-ür

Rahman Gölü oluşmuştur. Bitişiğinde Nemrut’un,Hz. İbrahim’e inandığı için onun arkasından ateşeatlayan kızının düştüğü yerde meydana gelen Ayn

Zeliha Gölü yer alır.



R›zvaniyeCamii

1736’da Halil-ür RahmanGölü’nün kıyısında vali Rızvan

Ahmet Paşa tarafındanyaptırılmıştır. Süslemeli ahşap

kapısı dikkat çekicidir.

R›zvaniye MedresesiMedrese, Rızvaniye Camii avlusunun

çevresine sıralanmış önleri revaklıodalardan meydana gelmiştir. Düzgün

kesme taştan inşa edilmiştir. Medreseninkubbeli dershane mescidi dışındaki bütün

odaları beşik tonozlarla örtülüdür.



R›zvaniye CamiiHalil-ür Rahman Gölü'nün kuzeykenar›1736 yılında Urfa Valisi RızvanAhmet Paşa tarafındanyaptırılmıştır. Cami avlusunun üçtarafı medrese odalarıylaçevrilidir. Mihrap duvarı boyuncasıralanmış üç kubbesiyledikdörtgen bir plana sahiptir. Üçgözlü son cemaat yerinin üzerikubbelerle örtülüdür. Ahşapkapısı zengin bitkiselsüslemelerle kaplıdır. Halkarasında Zülumiye Camii veyaRıdvaniye Camii olarak dabilinir.

Halil-ürRahman Camii Halil-ür Rahman Gölü'nüngüneybat› köflesi Minaresinin batı cephesindekikitabede, Eyyûbiler'den MelikEşref Muzafferüddin Musa'nınemriyle 1211 yılında yaptırıldığıyazar. Medrese, mezarlık veefsaneye göre Hz. İbrahim'inateşe atıldığında düştüğümakamdan meydana gelmiş birkülliye halindedir. Halk arasındaDöşeme Camii veya MakamCamii olarak da adlandırılır. Bazı

kaynaklara göre Bizansdönemine ait Meryem AnaKilisesi'nin yerine inşaedilmiştir. 1810 yılında harap birdurumda olan camide büyükdeğişiklikler yapılmıştır. Kareye

yakın şekliyle mihraba paralel üçsahınlı bir planı vardır.Minaresinin yatay kuşaklarıüzerindeki süslemeler ve üstkısımda yer alan akantus yapraklısütun başlıkları Bizans dönemiözellikleri yansıtır.

R›zvaniyeMedresesi R›zvaniye Camii avlusunuçevrelerAvlunun kuzeyindeki kubbelidershane mescidinin cephesindebulunan kitabeden cami ile

birlikte 1736 tarihinde UrfaValisi Rızvan Ahmet Paşatarafından yaptırıldığı anlaşılır.Medrese odalarının ön taraflarırevaklıdır. Kuzeybatı köşesindemutfak, kuzeydoğu köşesinde

Halil-ür Rahman Gölü çevresinde görülecek yerler

Mevlid-i Halil Camii

Rızvaniye Camii

Rızvaniye Medresesi

Halil-ür Rahman Camii



banyo ve tuvaletler yer alır.1992-1993 yıllarında restoreedilmiştir.

Mevlid-i HalilCamii‹brahim Peygamber’in do¤du¤u ma¤aran›n yan›ndaOsmanlı Dönemi’nde Hz.İbrahim adına yaptırılmıştır.Küçük boyutlu bir camidir.Ziyarete gelenlerin sayısı çokolduğundan 1986 yılında hemenyanına çifte minareli büyük bircami daha yapılmıştır.

Halil-ürRahmanMedresesi Halil-ür Rahman Gölü’nün bat›kenar›ndaOsmanlı Dönemi’ne ait bumedresenin inşa tarihini veyaptıranını belirten kesin birkitabe bulunmamaktadır. Lşeklinde bir planla, kesmetaşlardan inşa edilmiştir.Makam-ı Cedd-ül Enbiya olarakda adlandırılır. Merdivenlerleçıkılan önleri revaklı odalar,camiye bitişik büyük bir eyvan,içerisinde su bulunan yarım

kubbeli ve beşik tonozlu büyükbir odadan meydana gelir.Onarım kitabelerinden biri 1775tarihlidir.

‹brahimPeygamber’inDo¤du¤uMa¤ara Halil-ür Rahman ve Ayn Zelihagöllerinin 100 metre do¤usundaHz. İbrahim’in bu mağarada yediyaşına kadar kaldığı düşünülür.Mağaranın içerisinde bulunanşifalı suyun birçok hastalığıiyileştirdiğine inanılır.

Halil-ÜrRahman veAyn ZelihaGölleri Urfa'nın sembolü haline gelenbu iki gölün İbrahimPeygamberin ateşe atıldığındadüştüğü yer olduğuna inanılır.İbrahim Peygamber, döneminhükümdarı Nemrut tarafındanputlarla mücadele etmesi vetek tanrı inancını savunmasınedeniyle bugünkü kalenin

bulunduğu tepeden ateşe atılır.Bu sırada Allah tarafındanateşe serin ve selamet olmasıemri verilir. Bunun üzerineateş suya, odunlar balığadönüşür ve Hz. İbrahim birgül bahçesine sağ olarakdüşer. Hz. İbrahim 'in düştüğüyer Halil-ür Rahman gölüdür.İnanışa göre Nemrut'un kızıZeliha da İbrahim'einandığından kendisini onunpeşinden ateşe atmış vedüştüğü yerde Ayn Zelihagölü oluşmuştur.

EyyübPeygamberMa¤aras› ve Kuyusu Sabrın sembolü olarak anılanHz. Eyyüb Peygamber’inhastalık çektiği mağara vekutsal suyunda yıkanarak şifabulduğu kuyu, Şanlıurfamerkezinin Eyyüb Peygambersemtinde yer alır. EyyübPeygamber bu mağarada yediyıl şiddetli bir hastalıkgeçirmiştir. 460 yılındaPiskopos Nona tarafından bukuyunun cüzzamlı hastalarıiyileştirdiği keşfedilince,hastalar bu kuyunun suyu ileyıkatılarak sağlığına kavuştu.Bu kuyunun batısındakayalardan oyulmuş veHamam diye anılan mekandada bir tedavi merkezi vardı.Eyyüb Peygamber Kuyusu ileilgili başka bir rivayet ise Hz.İsa'nın Urfa Kralınagönderdiği, üzerinde suretininbulunduğu mucizevi mendilhakkındadır. Urfa'ya gelen birziyaretçi Hz. İsa'nın mendiliniçalar ve cebine koyar. KosmasManastırı’nda geceleyenziyaretçinin cebindeki mendilkaranlıkta ışık saçmaya başlar.Yanmaktan korkan hırsız,mendili Eyyüb Peygamberkuyusuna atar. Kuyudangüneş misali bir ışık çıkar veher yeri aydınlatır. Böylecemendil bulunur, kuyudançıkarılır ve manastırdaki yerineiade edilir.

Halil-ür Rahman Gölü150 metre, bitişiğindekiAyn Zeliha Gölü ise 50metre uzunluğundadır. Her iki göl de 30 metregenişliğindedir. Bugöllerde yaşayan sazanbalıkları halk tarafındankutsal kabul edildiğindenyenmez ve korunur.

SANLIURFA 11/15/07 7:34 PM 9


HarranŞanlıurfa’ya çok yakın bir merkezkonumunda olan Harran ilçesi, M.Ö. 6000’liyıllardan beri yerleşim alanı olarakkullanılmıştır. Tarih boyunca bölgedeyaşanan olaylardan doğrudanetkilenmiş, ticaret ve tarımalanındaki önemini hepkorumuştur. Bir görüşe göre, Nuhtufanından sonra kurulan ilkşehirdir ve Nuh’un torunlarındanKaynan tarafından kurulmuştur.Ebla tabletleri başta olmak üzere,yazılı kaynaklarda bu bölgenin yakınçevrede kurulan tüm uygarlıkların ilgiodağı olduğundan bahsedilir. Harran,

gökyüzünün iyi gözlemlendiği bir yerdir vebuna bağlı olarak yerel halk Ay ve Güneştanrılarına tapınmış, bu yönde köklü bir

inanç gelişmiştir. Hititler ileMitanniler arasında imzalanan bir

antlaşmada Ay ve Güneş’in şahitolarak gösterilmesi bunun birkanıtıdır. Urfa Hıristiyanlığıbenimserken Harran’daki halkputperest inancına sahipti. Harran

felsefede ekol yaratmıştır. M.Ö.2000’li yıllarda kurulan Sin

Tapınağı’nda astroloji gelişmiştir.Osmanlılar döneminde köy statüsündeki

Harran, 1987 yılında ilçe olmuştur.

�Harran Kalesive fiehir Surlar›Kalenin, İslam öncesi, İslamidönemler ve 12. yüzyıl olmaküzere üç yapım dönemi vardır.Doğu cephesinde ortayaçıkarılan kapının yazıtındaNumeyriler’in hükümdarıMeni’nin ismi ve 1059 tarihiyazar. Dört köşesinde onikigenkuleler vardır. Günümüzde hepsigörünmese de Harran kentininkesme taşlardan yapılmışsurlarla çevrili olduğu bilinir.Halep Kapısı ayaktadır.

Harran Höyü¤üHarran merkezinin ortasında, 22metre yüksekliğinde bir höyüktür.Kazı çalışmalarıyla M.Ö. 3. binyıldan 13. yüzyıla kadar uzananbir yaşantının izleri ortayaçıkarılmıştır.

Sin Tap›na¤› Günümüzde yeri hâlâsaptanamayan Sin (Ay Tanrısı)Tapınağı hakkındaki bilgileryazılı belgelere dayanır. BugünŞanlıurfa Müzesi’nde sergilenenNabonid dikilitaşının M.Ö. 5.yüzyılda, bölgedeki ay ve güneşinancıyla bağlantılı arkeolojikveriler olduğu düşünülür.

��Ulu CamiHarran Höyüğü’nünkuzeydoğu eteğinde yer alancami, Emevi hükümdarı II.Mervan tarafından 744-750yılları arasında yaptırılmıştır.Bazı kaynaklarda Cami-elFirdevs (Cennet Camii) veyaCuma Camii olarak da geçer.Anadolu’nun en eski, en büyükve en zengin taş süslemelicamisi olan yapınıngünümüzde sadece kitabelidoğu duvarı, kıble duvarı,mihrabı, bir kemeri ve karegövdeli minaresi ayaktadır.

Harran Okulu M.S. 8 ve 10. yüzyıllar arasında,İslam uygarlığının bilim ve sanatalanında önemli bir merkezi olanHarran Okulu’nun kalıntılarıgünümüze kadar ulaşamamıştır.Kimi kaynaklarda kuleninrasathane olarak kullanıldığısöylense de, gerçekte UluCami’nin minaresi olduğu bilinir.

SANLIURFA 11/15/07 7:35 PM 0


Harran Evleri Kovan evler olarak daadlandırılan Harran evleri,bindirme tekniğinde yapılmışkülah biçimindeki konikevleridir. İlginç bir dokuoluşturan ve ilçenin güneykesiminde yoğunlaşan buevler, ören yerinden toplanantuğlalarla eski kentinkalıntıları üzerine son l50-200 yıl içersinde inşaedilmiştir. Kubbeli evlerintarihinin düz damlı evlerkadar eski olduğu ve M.Ö. 6.binyıla kadar gittiği bilinir.

Bu evler bölge iklimineuyumludur, yazın serin, kışınsıcaktır. Bu bölge 1979yılında arkeolojik ve kentselsit alanı olarak tesciledilmiştir.


293fi A N L I U R F A ’ N I N G Ö R Ü L E C E K Y E R L E R ‹

Müzelerfianl›urfa Müzesi

CamilerEski Ömeriye CamiiUlu Cami ve Minaresi(Saat Kulesi)Kad›o¤lu CamiiNimetullah Camii (AkCamii)Circis Peygamber(Peygamberler) CamiiF›rf›rl› Camii Selahaddin EyyûbiCamii Yusuf Pafla CamiiUlu Cami (Cami-i Kebir)

TürbelerSeyyid Maksud o¤luSeyyid Hac› Ali Türbesi fieyh Mes’ud Türbesi fieyh Müslim Camii veTürbesi

MedreselerEyyûbi Medresesi -Nakibzade Hac›‹brahim EfendiMedresesi

Kilise ve Manast›rlarSt.Paulos-St.PetrusKilisesi (Reji Kilisesi)Deyr Yakub Manast›r›Çardak Manast›r›

Kalelerfianl›urfa Kalesi veSurlar›

HanlarMençek Han› Barutçu Han›Samsat Kap›s› Han›Topçu Han›(fiehbenderiye)

KervansaraylarÇarmelik (BüyükhanKöyü) Kervansaray›

ve CamiiTitrifl Kervansaray› M›rbi (Ilgar)Kervansaray›

KöprülerKarakoyun Su Kemeri(Jüstinyen Su Kemeri) H›zmal› Köprü Millet Köprüsü Samsat Köprüsü (EskiKöprü)

Pazar ve Çarfl›larEski Kuyumcu Pazar›K›nac› Pazar›Pamukçu Pazar›Hüseyniye Çarfl›lar›Kasaplar Çarfl›s›Kavafhane Çarfl›s›Basmahane

ÇeflmelerEmencekzade Çeflmesi Firuz Bey Çeflmesi Hekim Dede Çeflmesi fieyh Safvet Çeflmesi Mustafa Kemal PaflaÇeflmesi

Konaklar ve EvlerMahmud Nedim EfendiKona¤› Küçük Hac› MustafaHac›kamilo¤lu Kona¤› Sak›b'›n Köflkü Akçarlar Evi (HarranÜniversitesi KültürEvi) Akyüzler Evi Hac› Haf›zlar Evi(Devlet Güzel SanatlarGalerisi) Hac› ‹mam DemirkolEvi Hac›banlar Evi Kürkçüzâde HalilHaf›z Evi TBMM Evi (fiahap Bak›rEvi / Arabizade ReflitEfendi Evi)

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

36

35

37

38

39

41

40

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

24



fianl›urfaMüzesifiehitlik Mahallesi, Çaml›kCaddesiGiriş katındaki ilk salonda Asur,Babil ve Hitit çağlarına, ikinci veüçüncü salonlarda Neolitik,Kalkolitik ve İlk Tunç Çağı’natarihlenen eserler yer alır.Müzenin bir de etnografyabölümü vardır.

Eski ÖmeriyeCamiiKazanc› Pazar›’ndaCaminin yapım tarihini belirtenbir kitabe yoktur; en eski tarihiveren kitabesi 1301’de yapılanbir onarım ile ilgilidir.Şanlıurfa’nın en eskicamilerinden biri olduğudüşünülür. Mihrabın iki yanında,balkon şeklinde ve önde ikişertam, arkada ikişer yarım sütunlubirer minber bulunur. Üzerleritaştan yarım kubbeli,korkulukları demir şebeke oymalıbu minberler, Şanlıurfacamilerinde rastlanan balkonşeklindeki minberlerin enetkileyici örnekleridir.

Ulu Cami veMinaresi (SaatKulesi)Eski Hükümet Kona¤›5. yüzyıl başlarında eski birsinagogun yerine yapılan AzizStefanos Kilisesi (KızılKilise/Mescid ül Hamra) dahasonra camiye dönüştürülmüştür.Avlusuna ait duvarlar, bazı sütunve sütun başlıkları ile halenminare olarak kullanılansekizgen gövdeli çan kulesibugün de ayaktadır. 1170-1175yılları arasında yaptırılmışolabileceği tahmin edilir. 14 sivrikemerle avluya açılan soncemaat yeri, Anadolu'da ilk kezŞanlıurfa Ulu Camii'nde ortayaçıkmıştır.

Kad›o¤lu CamiiKad›o¤lu Mahallesi, Su Meydan›Mevkii1694 yılında Kadızade HüseyinPaşa tarafından yaptırılmıştır.Sekiz ayaklı Osmanlı camileri

grubuna girer. Avlununkuzeyindeki giriş cephesinde,üzeri yarım kubbeli ana kapıüzerinde, 1844 tarihinde UrfaKaymakamı Bahri Paşatarafından yaptırılan tek şerefeliminare yer alır. Minarenin altkısmı boş olduğundan halkarasında Dipsiz Minareli Camiolarak da adlandırılır. Avlusunda1725 tarihli EmencekzadeÇeşmesi yer alır.

NimetullahCamii (AkCamii) Kurtulufl Mahallesi, KarakolMevkii Ellisekiz Meydanı’nda bulunanbir kitabeye göre, eski birkiliseden camiye çevrilmiştir.1500 yılı başlarında Urfasancakbeylerinden NimetullahBey tarafından yaptırıldığısöylenir. Plan bakımından EdirneÜç Şerefeli Camii ile benzerlikgösterir. Cami mekânına girişkapısı, klasik Osmanlı tarzındamukarnaslıdır. Beş gözlü soncemaat yerinin orta bölümükubbe, diğer bölümleri ise çapraztonozlarla örtülüdür. Camininkuzeybatı köşesindeki silindirikgövdeli tek şerefeli minaresi,eski Urfa minareleri arasında enuzun olanıdır.

CircisPeygamber(Peygamberler)CamiiYeni Hal yak›n›nda5. yüzyılda Piskopos Hibatarafından yaptırılan ŞehitSergius Kilisesi’nin (daha sonra adı Aziz Sergius veAziz Şem'un olmuştur)bulunduğu yerdedir. Surlarındışında kalması nedeniyle çoksayıda saldırıya hedef olan kilise,503 ve 580 yıllarında Sasanilertarafından yıkılmış, 8. yüzyıldaAbbasi Halifesi Cafer el-Mansur'un, 11. yüzyıldaSelçuklular'ın kuşatması sırasındazarar görmüştür. 1844 yılındaaynı yere Şehit Aziz CircisKilisesi inşa edilmiştir. Birkitabesinde ise kiliseninÇarhoğlu Muhammed tarafındancamiye çevrildiği yazılıdır.

F›rf›rl›Camii Yeni Mahalle, Vali Fuat CaddesiHalk arasında Fırfırlı Kiliseolarak anılan bu yapının esas adıOniki Havari Kilisesi’dir;kitabesi bulunamadığından yapımtarihi bilinmemektedir. Yapınınözellikle batı cephesindeki veköşe kulelerindeki taş işçiliğidikkat çekicidir. Kilise camiyeçevrilirken güneydekipencerelerden biri, mihrap halinegetirilmiş ve güney duvarınortasında bulunan yarım sütununönüne taş minber yapılmıştır.Mihrap üzerinde yer alankitabede, kilisenin 1956 tarihindecamiye çevrildiği yazılıdır.Camiye çevrilmeden önce, birsüre cezaevi olarak dakullanılmıştır.

SelahaddinEyyûbi Camii Yeni Mahalle, Vali FuatCaddesi, Halil-ür Rahmangölünün kuzeyiBu yapının yerinde 457 yıllarındaPiskopos Nona tarafındanyaptırılan, aynı zamanda AdaletSarayı olarak da kullanılanVaftizci Aziz Yahya Kilisesibulunmaktaydı. Bugünkücaminin 18. yüzyıl başlarındainşa edildiği tahmin edilir. 19.yüzyıl başlarında onarım görmüşve batı cephesinde değişiklikleryapılmıştır. Pencerelerdekidolanmış yılan kabartmalarınınbenzeri 1736 tarihli RızvaniyeCamii'nin iç kapısında datekrarlanmıştır.

Yusuf PaflaCamiiYusufpafla Mahallesi, SarayönüCaddesiVezir Yusuf Paşa tarafındandoğusundaki Vezir Hamamı ilebirlikte, 1709 tarihindeyaptırılmıştır. Yatık dikdörtgenplanlı cami, kıbleye paralel ikisıra halinde ve her sırada üçerolmak üzere, altı kubbe ileörtülüdür. Mukarnaslı taşmihrabın yanları sütunçeli veçevresi iç içe geçensekizgenlerden oluşan geometriksüslemelidir. Taş minberin yantaraflarında ve kapı üzerinde

9

8

7

6

5

4

3

2

1



rumi kompozisyonlu süslemelerbulunur. Minaresi silindirikgövdeli ve tek şerefelidir.

Ulu Cami(Cami-i Kebir)Birecik ‹lçesi, Cami KebirMahallesiMardin ve Şanlıurfa Ulu camileriile benzerlikler göstermesinedeniyle 12. yüzyıldan kalmışolabileceği düşünülür. Her üçcami de plan açısından mihrapönü kubbeli, çok ayaklı ulucamiler grubuna girer. Ancakdiğerlerindeki mihraba paralel üçnef yerine, daha küçük ölçektekiBirecik Ulu Camii’nde mihrabaparalel dört nef vardır.

EyyûbiMedresesi -Nakibzade Hac›‹brahim EfendiMedresesi Camikebir Y›ld›z MahallesiUlu Cami'nin doğusuna bitişikolan Eyyûbi Medresesi'ndengünümüze sadece kuzey duvarıve bu duvar üzerinde yer alan1191 tarihli kitabenin bulunduğukapısı kalmıştır. Kızıl CamiMedresesi olarak da bilinir. Aynıyerde bugün görülen tek eyvanlımedrese, 1781 tarihindeNakibzade Hacı İbrahim Efenditarafından yaptırılmıştır. Medreseeyvanının doğusunda tonozlu,batısında kubbeli büyük bir odayer almaktadır. Kubbeli odanınbatısında medresenin kütüphanesiolduğu anlaşılan bir oda dahavardır.

SeyyidMaksud o¤luSeyyid Hac› AliTürbesi Harran Kap› Mezarl›¤›’nda Halk arasında Kral Kızı Türbesiolarak bilinir ve bununla ilgili birefsane anlatılır. Kesme taşlardansekizgen planlı ve tek kubbeliolarak inşa edilmiştir. Kitabesinegöre 1594 yılında ölen SeyyidMaksud oğlu Seyyid Hacı Aliiçin yapılmıştır.

fieyh Mes’udTürbesi MerkezŞanlıurfa'daki türbelerin en eskitarihlisi olan bu yapı, aslında dörteyvanlı, kapalı Selçuklumedresesidir. Doğudaki eyvanınalt kısmındaki odada ŞeyhMes’ud’un mezarı, eyvaniçersinde de sandukasıbulunmaktadır. Yapının 100 metrekadar batısında bulunan birsarnıcın yanındaki kaya üzerineyazılmış 1183 tarihli Arapçakitabeye dayanarak türbe vemedresenin de aynı tarihlerdeyaptırıldığı düşünülmüştür.

fieyh MüslimCamii ve TürbesiSuruç ‹lçesi1168 yılında cami, zaviye, tekkeve ziyaret olmak üzere tek binahalinde yapılmıştır. Etrafı Arap,Selçuklu ve Osmanlı mezarlarıylaçevrilidir. Bitişiğinde Eyyubilertarafından yapılmış ve birkaçdefa onarım görmüş, üzeri toprakdam örtülü tek kubbeli bir camivardır. IV. Murat, 1636 yılındaBağdat Seferi sırasında camiyigenişlettirerek bugünkü halinegetirtmiştir. Caminin batıkısmında Şeyh Mesleme veoğlunun mezarı vardır.

St. Paulos-St. PetrusKilisesi (RejiKilisesi)MerkezGiriş kapısı üzerindeki kitabede

eski bir kilisenin yerine 1861tarihinde yeniden inşa edildiğiyazılıdır. Yapı, doğu-batı yönündeüç nefli bazilikal planlıdır. Uzunyıllar sigara fabrikası ve Tekeldeposu olarak kullanılmıştır.Kilise ve müştemilatı 1998yılında restore edilmiştir. 2003yılında tekrar onarım gördüktensonra Vali KemalettinGazezoğlu’nun adı verilerekkültür merkezi halinegetirilmiştir.

Deyr YakubManast›r›fiehir merkezinin güneyindekitepelerde5. yüzyılda SuruçEpiskoposluğu’na kadaryükselmiş bulunan Suruçlu AzizYakub zamanında manastırolarak kullanıldığı ve bundandolayı Deyr Yakub (YakubManastırı) olarak anıldığı tahminedilmektedir. Manastırındoğusunda kayaya oyulmuşkeşiş odaları bu tahminigüçlendirir. Halk arasındaNemrud’un Tahtı ya da CinDeğirmeni olarak bilinir.Dikdörtgen planlı, iki katlı büyükyapı kalıntısının zemin katında üçkatlı bir anıt mezar vardır. M.Ö.1. yüzyılda Edessa Kralı AbgarManu’nun oğlu Şaredu’nun ailefertlerine aittir. Buradaki bir kilittaşına işlenmiş olan haçrozetinden Hıristiyanlıkdöneminde de kraliyet ailesitarafından mezar olarakkullanıldığı anlaşılır.

ÇardakManast›r›fiehir merkezinin güneyindekitepelerde, Deyr YakubManast›r›’n›n güneybat›s›nda5. yüzyılda yapılmıştır. Urfa’daHıristiyanlığın yaygın olduğu budönemde, şehir dışında yer alandağ manastırlarında vemağaralarda binlerce keşişinyaşadığı bilinir. Çardak Manastırıda bu merkezlerden biridir.Kalıntılardan anlaşıldığı kadarıyladikdörtgen planlı ve iki bölümlübir manastır yapısıdır. Yapınındoğu yamacında keşişlerinikamet ettiği mağaralar ve büyüksu sarnıçları vardır.

17

16

15

14

13

12

11

10

Ulu Cami (Saat Kulesi)



fianl›urfaKalesi veSurlar›Halil-ür Rahman ve AynZeliha göllerinin güneyinde,göllere hakim bir tepe üzerindeYapım tarihi kesin olarakbilinmeyen şehir surlarından ilkolarak 6. yüzyıl belgelerindebahsedilir. Kale ise 9. yüzyıldaAbbasiler tarafından surlarınyenilenmesi sırasında inşaedilmiştir. Düzgün kesmetaşlardan, dikdörtgen planlıdır.Çevresi yaklaşık 1500 metreuzunluğundadır ve 25 burcuvardır. Doğu, batı ve güneydekayadan oyma derin savunmahendeğiyle çevrilidir. Kuzeyisarp kayalıktır. Kale üzerindekisütunlardaki Süryanicekitabeden, bu sütunların kaleyapılmadan önce anıt olarakdiktirildiği anlaşılır. Bizansİmparatoru Jüstinyenzamanından Osmanlı Dönemi’nekadar çeşitli onarımlargeçirmiştir. Bizans ve İslamdönemine ait temel halinde yapıkalıntılarından biri batı kesimindeyer alan yel değirmenidir.Kalenin içme suyu kaynağı olanAyn Zeliha gölüne inen gizlitünel bulunmuştur. Surlarıngünümüze kadar gelebilmişbölümleri Harran Kapısı ve BeyKapısı'na ait MahmudoğluKulesi’dir.

Mençek Han› Pamukçu Pazar›’n›n do¤usunda1716 tarihli bir belgede adınarastlanılmış olması 18. yüzyılbaşlarında var olduğunu gösterir.

Kuzey cephedeki tonozlu birdehlizden girilen hanın dışcepheleri dükkanlarlaçevrelenmiştir. Kare avluyuçevreleyen dükkanların üzerinde önleri revaklı ikinci katodaları yer alır. Doğudakirevaklar payeli, diğercephedekiler sütunludur.Avlunun güneybatı köşesi eyvan şeklindedir. Günümüzdeterzi ve tuhafiye dükkanlarıvardır.

Barutçu Han›P›narbafl› Mahallesi, Kazanc›larÇarfl›s›Sakıplar’dan Halil Bey’in haremiolarak da bilinen bu yapı,Gümrük Han’dan sonraUrfa’daki en etkileyici hanörneklerinden biridir. Hana,kuzey cephedeki beşik tonozlueyvan kapıdan girilir. Kareavluyu çevreleyen dükkanlarınüzerinde ikinci kat yer alır. Batıve kuzey cepheler üç katlıdır.Yıkılan güney cephenin sadecerevak kemerleri ayaktakalabilmiştir. Alt katlarıgünümüzde keçeci ve elbiseciesnafı tarafından kullanılır;üst katları ise harap durumdadır.

Samsat Kap›s›Han›MerkezEvliya ÇelebiSeyahatnamesi’nde adınıngeçmesi yapının 17. yüzyılortalarında var olduğunu gösterir.Kesme taşlardan inşa edilmiştir.Kuzey cephedeki, beşik tonozlueyvanlı kapıdan girilir. Kareavlunun etrafı tek kat halindetonoz örtülü dükkanlarlaçevrilidir.

Topçu Han›(fiehbenderiye)fiehitler Caddesi1903 yılında yapılmıştır. Güneycepheden, eyvan şeklinde, beşiktonozlu büyük bir kapıdan girilir.Girişin iki tarafında odalar vardır.Kare avlunun dört cephesindebulunan dükkanların kuzey vedoğu cephedekilerin önemli birkısmı yıkılmış ve yerlerinebetonarme dükkanlar yapılmıştır.Avlunun batı cephesi iki katlı,diğer cepheleri tek katlıdır.

Çarmelik(BüyükhanKöyü)Kervansaray› veCamiiSurufl ‹lçesi, 11 NisanBeldesi’nin kuzeyindenBozova’ya giden yolun 14.kilometresindeTicari kervanların konaklamasıiçin Selçuklular dönemindeyapılmıştır. Kervansaraya giriş,kuzey cephesinin ortasındakieyvanlardan olmaktadır. Bu girişeyvanı ve avluyu çevreleyenmekânların büyük bir kısmıbugün yıkılmış durumdadır.Hanın kuzey kapısının karşısında,iki katlı Çarmelik Camii yer alır.Alt katı dershaneler, üst katıcamidir. 6 adet kubbe ile örtülü,son cemaat yeri üç kemerli vekubbesizdir.

TitriflKervansaray› Bozova ‹lçesi, Titrifl KöyüKitabesi bulunmayankervansarayın inşa tarzınadayanılarak Osmanlı Dönemi’neait olduğu anlaşılır. Girişeyvanından sonra gelen kareavlunun kuzeyindeki revakbetonla örtülmüş ve gerisindekikapalı mekânlar yıkılarak yerinebetonarme dükkanlar yapılmıştır.Hanın diğer üç cephesiorijinalliğini kısmen korumuştur.Doğu cephenin önüne sonradankesme taşlardan bir köy odasıyapılmıştır. Kervansarayıngüneydoğu köşesi üzerinde yeralan kerpiç kat harap birdurumdadır.

24

23

22

21

20

19

18

Şanlıurfa Kalesi



M›rbi (Ilgar)Kervansaray› Birecik ‹lçesi, Ilgar KöyüOsmanlı Dönemi’ne ait olduğutahmin edilir. Dikdörtgen planlıkervansaraya güney cephedekikapıdan girilir. Giriş dehlizininsağında ve solunda simetrikolarak üçer salon yer alır. Beşiktonozlarla örtülü bu salonlaryolcu konaklamasına tahsisedilmiş ve ahır olarakkullanılmıştır. Kervansarayınüzerine 1902-1903 tarihindeHartavizade Emin Ağa tarafındanikinci kat ilave edilmiş ve konakolarak kullanılmıştır. Yapıgünümüzde harap vaziyettedir.

KarakoyunSu Kemeri(Jüstinyen SuKemeri) Millet ve Samsat köprüleriaras›nda Bizans İmparatoru Jüstinyentarafından 525 senesindeyaptırıldığı tahmin edilir.

H›zmal›Köprü Merkez, Karakoyun SuyuHalk arasında anlatılan birefsaneye göre KarakoyunluBeyliği hükümdarlarından birininkızı olan Sakine Sultan tarafındanhac yolculuğu sırasındayaptırılmıştır. Sakine Sultan'ınmezarı, dere üzerindeki sukemerinin kuzeyindedir. Kısmenyıkılmış olan köprü 2000 yılında

restore edilmiştir. Söylentiyegöre yıkıldığında tekrar inşaedilebilsin diye Sakine Sultanmücevherlerini ve burnunun altınhızmasını köprünün temellerinekoydurtmuştur. Köprügünümüzde yaya trafiğine açıkolarak kullanılmaktadır.

MilletKöprüsü Millet Hastanesi'ne Karakoyun Deresi üzerinden yolverirKöprünün güney girişindekikapının üçgen alınlığında “UrfaKurtuluş Savaşı’nda Fransızlarlayapılan son antlaşmanın bu köprüüzerinde gerçekleştirilmesininanısına” yazılmış olan 1922tarihli bir kitabe vardır. Yapımtarihi çok daha eskidir. Kesmetaştan, 6 yüksek ayak üzerineoturan 7 gözlü bir köprüdür.Günümüzde yaya trafiğine açıkolarak kullanılmaktadır.

SamsatKöprüsüMerkez, Samsat Kap›s› ç›k›fl›nda6. yüzyılın ilk yarısında Bizansİmparatoru Jüstinyen zamanındaşehri sel baskınlarından korumakamacıyla açılan su kanalı ilebirlikte yaptırılmış olduğu tahminedilir. Köprü günümüzde dekullanılmaktadır.

EskiKuyumcu Pazar›Akarbafl› MahallesiOsmanlı Dönemi’ne ait bir kapalıçarşıdır. İki kapılı ve beşik tonozörtülüdür. 1983 yılındaki yolaçım çalışmaları sırasında AslanlıHan ile birlikte yarısı yıkılmıştır.Günümüzde çeşitli esnaftarafından işyeri olarakkullanılmaktadır.

K›nac› Pazar›Mençek Han’›n bat›s›ndaOsmanlı Dönemi’ne ait bir kapalıçarşıdır. Kuzey-güneyistikametinde uzanan çarşı,düzgün kesme taşlardan inşaedilmiştir. Kuzey kesimi beşiktonozla örtülü, güney kesimininüzeri açıktır. Çarşı günümüzdekuyumcu esnafı tarafındankullanılmaktadır.

PamukçuPazar›MerkezOsmanlı Dönemi’ne ait bir kapalıçarşıdır. Karşılıklı sıralanan küçükölçüdeki dükkanlar beşik

32

31

30

29

28

27

26

25


tonozlarla örtülüdür. Günümüzdekuyumcu ve elbiseci esnafıtarafından kullanılmaktadır.

HüseyniyeÇarfl›lar›Merkez1887 yılında Hartavizade HafızMuhammed Selim Efendi'ninoğlu Hüseyin Paşa tarafındanyaptırılmıştır. Çadırcı Pazarı ileKazancı Pazarı arasında,birbirine paralel olarak uzananiki kapalı çarşıdır. İnşa edildiğiyıllarda halı, kilim ve keçesatılan bir yer olarakkullanılmıştır. Bir ara yemenicipazarı olarak kullanıldıktansonra son olarak bakırcıesnafına tahsis edilmiştir. 1998yılında restore edilmiştir.

KasaplarÇarfl›s›Haflimiye Meydan›Osmanlı Dönemi’ne ait olançarşının kesin yapım tarihibilinmemektedir. MevlevihaneCamii’nin batısına bitişikolarak inşa edilmiştir ve Tşeklinde bir plana sahiptir.Günümüzde kasaplartarafından kullanılmaktadır.

KavafhaneÇarfl›s›MerkezOsmanlı Dönemi’ne ait olançarşının kesin yapım tarihibilinmemektedir. Dikdörtgenbir meydanın etrafınıçevreleyen, küçükdükkanlardan oluşmuştur.Eskiden ayakkabıcılarınbulunduğu çarşı günümüzdeterziler tarafındankullanılmaktadır.

BasmahaneMerkez19. yüzyıl sonlarında yapıldığıtahmin edilir. Düzgün kesmetaşlardan inşa edilmiş olanyapı, modern mimarininŞanlıurfa’daki ilkörneklerinden biri olaraknitelendirilir. Halı dokuma vebez basma atölyesi olarakkullanılmıştır. 1920 yıllarınakadar burada dokunan halılarınbüyük bir sanat değeri taşıdığısöylenir.

EmencekzadeÇeflmesi Kad›o¤lu MahallesiÇeşmenin kitabesinden 1723yılında Emencekzade lakaplıbir hayırsever tarafındanyaptırıldığı anlaşılmaktadır.Kadıoğlu Camii ana girişinebitişiktir. Karakoyun Deresiüzerindeki su kemerindenşehre gelen Kehriz Suyu'nunçevredeki cami, hamam veevlere dağıtım görevini degörmekteydi.

Firuz BeyÇeflmesi Y›ld›z Meydan›, Hac›‹brahim EfendiMedresesi'nin güneycephesiEyyûbi Medresesi'nin yerine1781 tarihinde yapılanNakibzade Hacı İbrahimEfendi Medresesi ile aynıtarihte Firuz Bey tarafındanyaptırılmıştır. KitabesindeKehriz Suyu'nun aktığı dabelirtilmiştir. Çeşme nişininkemeri ve köşe sütunçeleritaş süslemelidir.

HekimDede Çeflmesi Hekim Dede Camii'ninkuzeybat› köflesine bitiflikKare planlı ve beşik tonozlubu çeşme, iki cepheli olmasıbakımından Şanlıurfa'da tekörnektir. Güney cephesindekitalik hattıyla yazılmışkitabesi oldukça siliktir vesadece Hicri 1120 (1708)tarihi okunabilmektedir.Çeşmenin her iki cephesindeyivli ve mukarnas başlıklıköşe sütunçeleri vardır.

fieyh SafvetÇeflmesi Ellisekiz Meydan›, fieyhSafvet Tekkesi'nin bat›cephesiÇeşmenin kitabesine göre1891 tarihinde Şeyh Safvettarafından yaptırılmıştır.

MustafaKemal PaflaÇeflmesi Abidiye Mevkii, Diyarbak›r-Mardin-Gaziantep yolu kavfla¤›Mutasarrıf Nusret Bey tarafından1917 yılında yaptırılmıştır. 1972yılında yerinden alınarakbugünkü yeri olan Diyarbakır-Mardin-Gaziantep yolukavşağına taşınmıştır. Beyazkesme taşlardan inşa edilmişolan ve dört köşesindeki zarifsütunlarla iki kata ayrılmış olanbir anıttır. Alt kısmında, bir suhaznesi ve dört tarafındaçeşmeler vardır. Dört cephesindeyer alan kitabelerde Kafkas Yolu,Hindistan yolu, Ankara Yolu veMustafa Kemal Paşa Caddesiyazılarıyla bu yolları gösteren okişaretleri bulunur. MustafaKemal Paşa, henüz Atatürkunvanını almadan onun adınaTürkiye'de dikilen ilk anıt olmasıbakımından önem taşır.

MahmudNedim EfendiKona¤› Atatürk Mahallesi'nde, KehrizSokak ile Hastane Caddesiaras›nda Kürkçüzade Mahmud NedimEfendi tarafından 1903 yılındayaptırılmıştır. Avrupa mimarisi ilegeleneksel Urfa evi mimarisininkaynaştığı bir yapıdır. Oldukçageniş bir alana yayılan konak,harem ve selamlıkbölümlerindeki yapılardanmeydana gelir. Kesme taştan, ikikatlıdır. Doğuya bakan anacephesi, ortada bir eyvan vesütunlarla düzenlenmiştir. Batıcephesi ise doğuya göre dahasade bir görünüme sahiptir.

Küçük Hac›MustafaHac›kamilo¤luKona¤› Vali Fuat Bey Caddesi'ninHalil-ür Rahman Gölü'ne yak›nkesiminde, Selahaddin EyyûbiCamii'nin bat›s›nda

43

42

41

40

39

38

37

36

35

34

33




19. yüzyılın ikinci yarısındainşa edilmiştir. Harem veselamlık bölümleri vardır.Konakta inşaat malzemesiolarak Urfa taşı kullanılmıştır.Selamlık bölümünün zeminkatında develik, tuvalet vehizmetçi odaları, ikinci katındaerkek misafirlere ayrılmışodalar yer alır. Harem bölümü,selamlığın aksine gelenekselbiçimde inşa edilmiştir. Bubölümdeki mekânlargeleneksel bir Urfa evininvazgeçilmez öğesi olan, hayatdenilen havuzlu bir avlununçevresinde yer alır. 1991yılında restore edilmiştir.

Sak›b'›nKöflkü Halepli Bahçe1796-1876 yılları arasındayaşayan Şair Sakıp Efenditarafından yaptırılmıştır. Haremve selamlık bölümlü olarakgeniş bir alanı kaplar. İki katlıkonağın alt katında beşiktonozlu büyük bir eyvan veyanlarında birer oda yer alır.Çatıyla örtülü ikinci katın öntarafında balkon, yan taraflardaodalar vardır. Odalardan birininduvarında Sakıp Efendi'ninmavi boyalı ahşap üzerine talikhattıyla yazılmış 1845 tarihlişiiri bulunur. Konağın da butarihte yapıldığı tahminedilmektedir. Konak avlusununbatısında küçük bir hamamvardır. 1985 yılında onarımgören bina Park ve BahçelerMüdürlüğü olarakkullanılmaktadır.

AkçarlarEvi (HarranÜniversitesiKültür Evi) Halil-ür Rahman Gölü civar›Geleneksel Urfa evleriningüzel örneklerinden olan buyapının kitabesibulunmadığından inşa tarihibilinmemektedir. Ancak,doğusuna bitişik olan ŞefikTenekeci Evi'nin Hicri 1735tarihli kitabesine dayanarakHalil-ür Rahman Gölü'ne

hakim bu bölgede 18. yüzyılbaşlarında bir yapılaşmaolduğu, Akçarlar Evi'nin de buyıllarda inşa edilmişolabileceği düşünülür. 1994-2001 tarihleri arasında restoreedilmiş ve Harran ÜniversitesiKültür Evi olarak hizmeteaçılmıştır. Bulunduğu arazinintopografyasına uygun olarakaşağıdan yukarıya doğrukademeli bir biçimde yükselenbeş avlulu bir planda, selamlıkve haremli olarak inşaedilmiştir.

Akyüzler Evi Kurtulufl Mahallesi, Tarakç›larSokakHarem ve selamlık planlı Urfaevlerinin anıtsal örneklerindenbiridir. Sokak kapısı üzerindekikitabeden, evin 1867 tarihindeinşa edildiği anlaşılır. Büyükbir kapıyla girilen selamlıkbölümü küçüktür, evin önemverilerek yapılmış olan asılkısmı ise ikinci bir kapıylageçilen harem bölümüdür.

Hac›Haf›zlar Evi(Devlet GüzelSanatlarGalerisi) Karameydan MevkiiEvin selamlık kapısınınüzerindeki kitabeden 1888tarihinde yaptırıldığı anlaşılır.1979 yılında son sahibi olanHacı Mahmut İzgördü'den satınalınarak restore edilmiş veDevlet Güzel Sanatlar Galerisiolarak hizmete açılmıştır. Halkaaçık olduğundan kolaycagezilebilir olması ve Urfaevlerinin neredeyse bütünözelliklerini taşımasıbakımından ilgi çekicidir.

Hac› ‹mamDemirkol Evi Camii Kebir Mahallesi,Haciban Sokak1852 yılında KürkçüzadeAhmet Bican Ağa tarafındanyaptırılmıştır. Avlunun kuzey vegüney cephesinde yer alanyazlık ve kışlık eyvanlar ile

sağındaki ve solundaki odalarsisteminin avlunun doğutarafında da uygulanmışolması, ilk kez bu evde görülür.Taş süslemeli kuyusu ve sokakkapısı dehlizi ile bağlantılıservis dolabı diğer evlerderastlanmayan bazıözellikleridir.

Hac›banlarEvi Camii Kebir Mahallesi,Haciban SokakEvin kuzey cephesinde yeralan eyvanın kilit taşındaki1674 tarihli kitabe inşatarihini vermektedir. Klasikbir Urfa evinin özelliklerinitaşıyan bu evde en dikkatedeğer mimarî öğe, avlununbatısındaki sokak duvarıüzerinde yer alan zengin taşsüslemeli konsollar üzerineoturan balkon kısmıdır.

KürkçüzâdeHalil Haf›z Evi12 Eylül CaddesiHarem avlusuna geçiş verenkapının avluya bakancephesindeki kitabeden, 1903tarihinde inşa edildiği anlaşılır.Avlunun güneyinde yer alan dörtsütunlu, yuvarlak kemerli ve çiftkatlı zarif revak sistemiŞanlıurfa'daki evler arasında tekörnektir. 1980 yılındaki yolgenişletme çalışmaları sırasındaselamlık kısmı yıkılmış, harembölümüne dokunulmamıştır.

TBMM Evi(fiahap Bak›rEvi / ArabizadeReflit EfendiEvi)P›narbafl› Mahallesi, KölelerSokakKapısı üzerindeki kitabeye göre1778 tarihinde yapıldığıdüşünülür. Harem ve selamlıkbölümlerinden oluşur. Restoreedildikten sonra, 2003-2007yılları arasında GAPBölgesi’nde Kültürel MirasıGeliştirme Projesi’nin ofisiolarak kullanılmıştır.

51

50

49

48

47

46

45

44



fianl›urfa kültürüMüzik veÇalg›larŞanlıurfa için müzik bir yaşambiçimidir. Düğünlerde, kınagecelerinde, cenazelerde müzikbir şekilde yer alır. Törenlerebelirli gruplar katılırlar vegünün anlamına göre müzik icraederler. Eğlencelerde şarkı,türkü, hoyrat ve gazel okunur.Mevlit ve tasavvuftoplantılarında ise ilahi, çifte,hoyrat ve gazel okunur. Müzikicrasında cura, bağlama, çöğüş,divan sazı, ud, cümbüş, Urfatanburu, keman, kanun, kaval,zurna, davul, tef ve darbuka gibiçalgılar kullanılır.

Halk Oyunlar›Kımıl adı verilen oyun Şanlıurfaköylerinde yaygın olarakoynanır. Kımıl, Süne olarak dabilinen ve ekinlere çok zararveren bir haşere türüdür.Köylüler ürünlerini bu zararlıhaşereden kurtarmak için yoğunçaba sarf ederler. Kımıl oyunuköylülerin bu zorlu mücadelesinianlatır. Bu oyun, erkek vekadının karışık oynadığı bir türhalaydır. Oyuncular, yay veyadaire şeklinde dizilerek oynarlar.

El Sanatlar›

Bak›rc›l›kBakırcılık kentte diğer elsanatları gibi uzun birgeçmişe sahiptir. Şanlıurfabakır işlemelerinde “dövmeçekiç” tekniği kullanılmıştır.Bakırcılık günümüzde 30civarı işyeri ve 10 kadar ustaile varlığını korumaktadır.

Kazazl›kKazazlık, ipek ipliğinin el ilebükülerek işlenmesiyle yapılır.Bu tarihi el sanatı günümüzdebirkaç usta sayesindevarlığını sürdürmektedir.

KeçecilikKeçenin temel yapım malzemesikuzu yünüdür. Önce üç dört aylıkkuzuların yünleri Amerikan beziüzerine serilir. Bu yünler zamanzaman sulanarak bir ağaç direğeasılır. İki kez açılıp tekrar sarılır.Göğüsle dövülerek beş saatboyunca şekil verilir. Kıvrılankenarları düzeltildikten sonrakeçe son şeklini alır.

S›ra GecesiGelene¤iSıra geceleri geleneğinin Şanlıurfa’nınmüziğinde ve sosyal yaşamında önemlibir yeri vardır. Bu toplantılar genelliklegeceleri yapılır. Sıra geceleri günlükyaşama ilişkin sorunların konuşulduğuve çözüldüğü bir toplantı geleneğidir. Butoplantılarda dargınlar barıştırılır,gençler toplumsal yaşama hazırlanır,karşılıklı olarak fikir alışverişi yapılır.Sadece erkeklerin katıldığı toplantılardasosyal dayanışma organize edilir.Gelenekler buralarda yaşatılıpzenginleştirilir. Bu toplantılarda müziklieğlenceler de yapılır. Bu müzikli eğlenceortamlarında birçok sanatçı yetişmiştir.

Abac›l›kŞanlıurfa’nın gelenekselkumaş dokumacılıksanatlarından biridir. Abalarçulha tezgahlarındadokunurdu. Deve yünündendokunan ve kürke benzeyenabalar, kadın ve erkek dışgiyimi olarak üretilirdi.


303fi A N L I U R F A K Ü L T Ü R Ü

YerelK›yafetler Şanlıurfa’nın yerel kıyafetleriyörenin el sanatları ilebağlantılıdır. Kadınların giydiği“şale” ile erkeklerin giydiği“aba” yörenin özgünkıyafetlerdir. İnce ve eflatunrenkli, ipek iplikten dokunan birbaşörtüsünü kadınlar da erkeklerde kullanır. Yörede buna“Yamşah” adı verilir. “Puşu”adı verilen başörtüsünü iseerkekler kullanır. Bu giysi belede bağlanarak kullanılır.

Tak›larŞanlıurfa’da altın ve gümüştenyapılan tüm takılara “hışır”denir. Hışırlar arasındagerdanlıklar, kolyeler, bilezikler,yüzükler, küpeler, iğneler vekemerler yer alır. HışırınŞanlıurfa folklorunda ayrı biryeri vardır. Yörede kadın takıları,kullanılan malzeme ve şekilaçısından değişik özelliklergösterir. Merkez ilçe, Siverek-Suruç-Bozova-Hilvan ve Harranyörelerinin hışırları farklıdır.Daha çok kırsal kesimdekadınların kullandığı hızma,buruna takılan bir takıdır. Altınve gümüş çeşitleri vardır.

�DövmelerDövmeler binlerce yıldırsüregelen bir geleneğinürünüdür. Harran ve Suruç’tayaygın olarak görülür. Şanlıurfadövmeleri uğur getirsin diyedaha çocuk yaştayken yapılan el,ayak ve yüz süsleme sanatıdır.Kullanılan boya kazankarası, süt,öd suyu gibi doğalmalzemelerdir. Motifler sivri uçluiğnelerle deri altına işlenir.Sağlık ve hijyen kaygısı ile busanat yavaş yavaşterkedilmektedir.

Urfa KürküUrfa kürkü Türkiye’de sadeceŞanlıurfa’da üretilir. Üretilenkürklerin küçük bir kısmı yurtiçinde tüketilir. Geri kalan kısmıise çöl iklimi yaşayan Arabistan,İran, Suriye, Irak, Katar veKuveyt’e ihraç edilir.

Kuflbazl›kGüvercinle yapılan kuşbazlık Şanlıurfa’da da çok yaygın bir hobidir.

Şanlıurfa ve civarında eflatunrenkli baş örtüsü hem kadınlar

hem de erkekler tarafındankullanılır.



fianl›urfa Mutfa¤›Şanlıurfa mutfağının belirleyici malzemesibulgurdur. Kentin mutfağında et de önemli bir yertutar. Çeşitli köfteler yanında sebzeli ve etliyemekler, bol yeşillik ve ayranla tüketilenkebaplar ve pilavlar yöre mutfağının yemekçeşitlerini oluştururlar. İsot ve nar ekşisi Şanlıurfayemeklerine özgün tadını kazandıran çeşnimalzemelerindendir.

Patl›can Kebab› �Patlıcan kebabı Şanlıurfa Mutfağı’nın önde gelen kebaplarından biridir.Özel patlıcandan hazırlanır. Çok ince kıyılmış et, salça, pul biber vetuzla karıştırılarak biraz yoğrulur. Patlıcanlar üçe veya dörde bölünür.Bu iş için hazırlanmış şişlere yassıtılmış köfteler, patlıcan ve bibersırayla dizilir. Daha sonra önceden hazırlanmış ve köz haline gelmişmangal ateşi üzerinde pişirilir. Domatesli kebap, haşhaş kebabı,soğanlı kebap, kemeli kebap, tike kebabı ve ciğer kebap Şanlıurfayöresinin diğer kebap çeşitleridir.

YemeklerŞanlıurfa mutfağında sebzelerdenve değişik malzemelerdenyapılan pek çok yemek çeşidivardır. Bamya aşı, isot dolması,isot çömleği, söğürme,karnıyarık, marul dolması, kabakoturtması, sarımsak aşı, soğanaşı, frenk tavası, çağla aşı, baklaaşı, hıttı pastırması, soğantavası, bütün patlıcan, kaburga,erik tavası, kenger aşı, borani,meyhane pilavı, duvaklı pilav,firikli pilav, ciğerli bulgur pilavıve mığrıbi pilavı bölgede yapılanyemeklerdendir.

Tatl›larTatlılar, Şanlıurfa mutfağınınvazgeçilmez yiyecekleri arasındabulunur. Şanlıurfa sıra gecesisohbetlerinde ve eğlencelerindeyöreye özgü tatlılar yenir.Şanlıurfa mutfağı köfte, kebap veyemekleri yanında tatlıları ile deünlüdür. Bunların başında şıllıktatlısı gelir. Katmer, kadayıf,baklava, küncülü akıt ve şirediğer tatlı çeşitleridir.

Nar EkflisiNardan elde edilen ve dayanıklıolan nar ekşisi yörede kebap veköftelerin yanında yenensalatalara lezzet katar.

Çağla kebabı

Bulgur pilavı Soğan kebabı


Şanlıurfa kalesiguneydogumirasi.org/pdfs/sanliurfa.pdf · 2018. 7. 7. · Şanlıurfa güneydoğu...

Documents