bati anadolu’nun ulaşim meselesi̇nde uşak-i̇zmi̇r yolu yapim Çalişmalari
DESCRIPTION
BATI ANADOLU’NUN ULAŞIM MESELESİNDE UŞAK-İZMİR YOLU YAPIM ÇALIŞMALARITRANSCRIPT
-
Tarih ncelemeleri Dergisi
XXIX / 1, 2014, 301-326
BATI ANADOLUNUN ULAIM MESELESNDE
UAK-ZMR YOLU YAPIM ALIMALARI
Sadiye Tutsak*
zet
Ulam artlar, bir yerleim yerinin ekonomik ve sosyal ynden geliimini olumlu ynde
etkileyen bir unsurdur. nceleri hal ve kilim imalat ile dikkati eken Uak, Ktahya vilayetinin
bir kazas konumunda olmasna ramen, ticari potansiyeli yksek bir ehir idi. zmir liman ile
ticari balants olan Uakn d lkelere ihra edecei mallar bu limana tamas, ose yollarn
yetersiz ve dzgn olmamasndan dolay ok meakkatliydi. XIX. yzyln balarnda yabanc
sermayenin Bat Anadoluya yerlemeye balamas, ngilizlerin 1838 Ticaret Antlamas ile
blgenin ilerine doru ilerleme istei, Osmanl Devletinin merkezi tekilat yerletirmek abas
ve halkn ikyetleri neticesinde yol yapm almalarna devlet arlk vermitir. Fakat mali
skntlar, grevlilerin ilerini aksatmas gibi sebeplerden dolay ose yol yapm almalarnda
fazla bir sonu alnamamtr. Bu konudaki abalar, ihtiyac karlamaya ynelik yol yapm
araylarn beraberinde getirmitir. Aada ele aldmz almada, zmir- Afyon gzerghnda
Uakn ticari neminden dolay, yol yapm almalarnn nasl gerekletiini ortaya koymak ve
demiryolu hattnn Uaktan geerek Afyona ulamasnn salad faydalar dnemin kaynaklar
incelenerek ortaya koymay hedeflemekteyiz.
Anahtar Kelimeler: Uak, ose yol, demiryolu, zmir, Afyonkarahisar, Bat Anadolu.
Abstract
Uak-Izmir Road Construction Works in the Western Anatolia Transportation Case
Transportation conditions are one of the major factors which affect the economic and social
development of a settlement. Uak which has been highlighted for its production of carpets and
rugs was a city with high trade potential, although it was a county of the Province of Ktahya. As
the highways were not sufficient and smooth, it was a tough challenge to carry the export goods
of Uak to the Port of Izmir which it had commercial ties with. The state began to place bigger
emphasis on the road construction as a consequence of the fact that foreign capital started to
establish itself firmly in Western Anatolia, the English desire for penetrating into the region with
1838 Trade Agreement, the efforts the Ottoman State for maintaining the central organization and
the complaints by the local people. However, the road construction attempts turned fruitless due
to financial problems and officials delaying the works. The efforts for dealing with this issue
came along with the search for road construction in order to meet the needs. The following work
which youll read is targeted at stating how the road construction works were realized in parallel
with the commercial importance of Uak and the benefits provided by the railway line passing
through Usak and reaching Afyon.
Keywords: Usak, highway, railway, Izmir-Afyon, Western Anatolia
* Do. Dr., Uak niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Bl., UAK, [email protected],
mailto:[email protected] -
Sadiye Tutsak
302
A. ngiliz Sermayesinin Bat Anadoluya Yerlemesi
Bat Anadolu, tarihi srete ngiltere ile Osmanl Devleti arasndaki
ticaretin en youn yaand sahalardan birisidir. Ekilebilir geni verimli
topraklara sahip Bat Anadolu, frtnalara kapal konumda olan zmir liman
vastasyla, Osmanl lkesinin dier ehirleri ve yurtd ile ilikilerini devam
ettirdi. Eski alardan beri zmir, Anadoludan Akdenize ulaan kervan
yollarnn birletii nemli bir ulam merkezi konuma sahip oldu. Bu adan
Bat Anadolu, XIX. yzylda ngiliz sermayesinin Anadoluda girebilecei en
uygun blge konumunda idi. Bu yzylda ngilterenin Bat Anadoluda alma
alan olarak grd yre, Aydn vilayetinin tamam, Hdavendigar vilayetinin
gney ucu ile Konya vilayetinin gney-bat ksmn ihtiva etmekte idi.
Gnmzde bu saha; zmir, Aydn, Manisa, Uak, Mula, Burdur, Denizli,
Antalya, Isparta, Afyonkarahisar, Balkesir ve Ktahya illerini kapsamaktadr 1.
ngiltere, XIX. yzylda Bat Anadoludaki ticari faaliyetlerini zmirde
kurulan levanten irketler kanalyla yrtmekte idi. Charlton Whittall, 1811
ylnda zmire gelerek Whittall ve Ortaklar irketini kurmutur. Bu irket, Lee
ve Barker ailelerinin atklar ticaret evleri ile birlikte zmirden ngiltereye
uzanan ticaretini gelitirme imknn buldu. Fransadan zmire 1827 ylnda
gelip yerleen Charnaud ve La Fontaine aileleri, ngiltere Parlamentosu
tarafndan zel yasa karlarak ngiliz vatandalna kabul edildiler. Bu
ailelerin Wittall, Lee ve Barker aileleri ile balant kurmalar neticesinde, ngiliz
sermayesi blgede gl bir ticari a tesis etti. zmirde ngilizlerin ticarethane
mevcudu 35e ulat. stanbulda bir ubesi olan Whittall irketi, dier irketler
ierisinde en gl konumda idi 2.
kinci sanayi devrimi, ngilterede ihtiya fazlas mamul mallarnn ihra
edilmesini zorunlu kld. ngiltere tarafndan pazar haline getirilmesi planlanan
lkelerdeki engellerin kaldrlmas ve mal aknn kolaylatrlmas nedeniyle
bu mallarn ihrac kanlmazd. ngiltere iin bu frsat, Osmanl lkesinde
kendiliinden ortaya kt. Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa isyannn bir
trl bastrlamamas, Osmanl Devletini byk devletlerarasnda denge
siyaseti gtmek zorunda brakt. Bu isyann ilk evresinde Rusyadan yardm
alan Osmanl Devleti, daha sonra ngiltereye yaklamak gereini duydu.
Osmanl Devletinin kendi lkesinde patlak veren bir isyan bastrmak
konusunda ortaya kan zafiyetini gren ngiltere, kendisi asndan bu tarihi
frsat karmad. syann bastrlmasnda verecei destek karlnda Osmanl
Devleti ile 1838 Balta Liman Antlamasn yapan ngiltere, lkesinde imal
1 Kurmu 1982, s.15. Geni Bilgi iin bkz. Grsoy1993, s.91-105. 2 Kurmu 1982, s.17.
-
Bat Anadolunun Ulam Meselesinde Uak-zmir Yolu Yapm almalar
303
edilen mallarn gmrk duvarna taklmadan Osmanl lkesine girmesini
salad3. Gmrk vergilerinin drlmesi yabanc tccarlarn Osmanl
lkesinde rahata dolaarak mal alp satmasn salarken, devletin ksa dnemde
i ve d ticaretini canlandrd. Avrupal tccarlarn lkede gittike stn
konuma gelmesi ile yerli tccarlarn yerini yabanc tccarlar almaya balad4.
Ticaret antlamasnn yaplmasndan sonra ortaya kan meseleler,
zellikle de ulam glkleri yznden ngiltere Bat Anadoluda istedii ticari
ortam pek yakalayamamtr. ngiltereden getirilen mallarn zmir limanndan
Bat Anadolunun ilerine doru gtrlebilmesi ve hammadde temini iin
yollar ok nemli bir konuma sahipti. XIX. yzylda Bat Anadoluda yollar
konusunda karlalan skntlar, tama maliyetlerini ykselttii gibi, gelen
mallarn Anadolunun i blgelere ulamasna engel tekil ediyordu. Yollarn
bozuk, tama maliyetinin ise yksek olmas gibi glklerden baka, bazen
mallar tayacak yeterince deve bulunamyordu. Bu yzden yetitirilen rnler,
tarlada rmeye terk ediliyordu. Bir gnde yolda 15-20 mil yk tayan
develerin tama creti, ortalama 500-550 paund civarnda idi5.
Tablo 1: 1855 ylnda zmirden Dier Blgelere Tama cretleri (Quataert 1977: s.32)
Blgeler zmire
Mesafesi
Ton Bana Tahl
Tama creti
Ton Bana Dier Mallarn
Tama creti
Manisa 48 km 24. 8 ilin 30.1 ilin
Aydn 112 km 69 ilin 37 ilin
Uak 220 km 120 ilin 149.1 ilin
Konya 530 km 220 ilin 275 ilin
Yukardaki 1. Tabloda; zmirden mesafe ne kadar artarsa, ton bana
tama maliyetinin doru orantl olarak ykseldii grlmektedir. Ton bana
tama cretinin mesafeye gre art gstermesi, zellikle tanan maln yol
gzergh esnasnda ortaya kan zayiattan kaynaklanmaktadr6. Engebeli bir
araziye sahip olan Bat Anadoludaki nehirler zerinde yeterince kprlerin
bulunmamas, olanlarn da sel basknlarnda yklmas gibi sebepler sahada
tamacln tekerli arabalarla yaplmasn engelleyen ok nemli unsurdu7.
Bundan dolay demiryolu yapm ncesinde daha ziyade deve kervanlar ile
3 zyksel 2000, s.11; Anbar 2009, s.25-26. 4 Anbar 2009, s.25-26; Coar 2009, s.19-20. 5 Kurmu 1982, s.31; Quataert 1977, s.144. 6 Kurmu 1982, s.32. 7 Akyldz 1992, s.119.
-
Sadiye Tutsak
304
nakliyat gerekletirilmek zorunda kalnd8. Kervanlar dinlenmek iin mola
verdiklerinde develerin zerinde bulunan torba, uval, sepet gibi eyler yere
indiriliyordu. Kervan tekrar yola kncaya kadar mallar yerde duruyordu.
Develere ykleri indirme bindirme esnasnda abuk bozulacak, ezilecek olan
zm, incir gibi mallar zarar gryordu. Bu dnemde yaplan bir hesaplamaya
gre, drt gnlk bir yolculuk esnasnda tanan mallar %5lik bir deer
kaybna uramaktadr. Demiryolu yapmndan sonra bu kayp % 0,5e
dmektedir9. Ayrca, bu fiyat artnn ierisine araclarn krlar ile depolama
maliyeti de eklenince, bir yerde retilen bir mal ya da hammaddenin dier tarafa
ulancaya kadar ortaya kan sat fiyat gittike byyordu. ngiltereden gelen
mallarn Bat Anadoludaki srm istenildii gibi bir trl gereklemiyordu.
Bat Anadoluda ticaret antlamasyla elde etmi olduu baary ulam sknts
yznden istedii ekilde kazanca dntrememesi, ngiltereyi yeni yol
araylarna sevk etti. Teknik sebeplerden dolay Gediz ve Byk Menderes
nehirlerinde tamaclk mmkn olmadndan, o devrin hzl tamaclkta
kullanlan demiryolu yapm n plana karlacaktr10
. Tamaclkta byk
kolaylklar salayacak demiryolu hattnn yapmna kadar Osmanl Devleti,
deve kervanlarnn geecei yollarnn yapm ve mevcut yollarn tamirat
hususuna nem verecektir.
B. Uak Kazasnn Ticari nemi
Bat Anadoluyu i Anadoluya balayan yol gzergh zerinde bulunan
Uak, Osmanl Devletinin k srecinde iktisadi canll ile dikkati eken
bir kaza idi. Anadolunun Avrupaya ihracat kaps konumunda olan zmir
limann iktisadi blgesi ierisinde yer alan Uak, idari adan Ktahyaya bal
olmann zorluklarn ok yaad. Mesela, 1870lerde Uak, Ktahyaya 12.000
ake vergi demek zorunda olmasna ramen, zirai rnlerinin alm konusunda
Ktahya erafnn kard glkler yznden halk mahsullerini tarlada
rmeye terk etmek zorunda kald. Ktahyaya bal kalmann zellikle
iktisadi adan zorluklarn yaayan Uak eraf, zmir sancana balanmak iin
XIX. yzyln sonlarna doru byk aba harcad, fakat bu kabul grmedi11
.
Dnyaca tannm olan Uak hallar ve kilimleri, XVI. yzyldan beri
yk arabalarna yklenerek deve ve atlarn srtlarnda Avrupaya ihra edilmek
zere zmir limanna tandlar. nceleri fazla Uak hals almayan ngilizler,
smrgelerinin genilemesi ile XVI. yzyln sonlarna doru bu almn
8 Faroqhi 1982, s.523-524. 9 Kurmu 1982, s.372-373. 10 Kurmu 1982, s.32-33. 11 Tutsak 2001, s.176-177.
-
Bat Anadolunun Ulam Meselesinde Uak-zmir Yolu Yapm almalar
305
miktarn arttrdlar. Zamanla Hollandallar, talyan Prenslikler, Avusturyallar,
Almanlar ve Msrllar zmir limanndan Uak hals ithalatn fazlalatrdlar.
Halclkta, XVIII. yzylda balayan genel bir gerilemeye ramen Uak hallar
kalitesini bozmadan ticari potansiyelini devam ettirdi. XIX. ve XX. yzyllarda
zmir limanndan Uak hals satn alan yabanclar arasnda ngilizler ilk srada
yer ald. 1840larda Uak ehrinin en nemli iktisadi faaliyeti olan halclk,
zmir limann da en nemli ticaret kalemleri arasnda idi. 1870lerde ise
Anadolunun hal imalatnn drtte n imal eden Uak halk iin bu sektrn
nemi ok bykt. Hal dokumacl Uakta yle bir art gsterdi ki, artk
XIX. yzyln sonlar ve XX. yzyln banda en st zirvesine kt12
. XX.
Yzyln balarnda Anadoluya gelen ngiliz seyyah Walter A. Hawleyin
seyahatnamesinde, 25.000 nfusa sahip olan Uaka halcln dier herhangi
bir ehirden daha fazla dokuma el tezghlarna sahip olduunu bahsetmesi,
burada hal dokumaclnn ne kadar nemli olduunu ortaya koyuyor13
.
Uakn kkl bir ailesinden gelen nl romanc Halit Ziya Uaklgil,
Uaktan zmire ticari amala gen ailesinin servenini hatrasnda anlatrken,
aslnda Uak zmir arasndaki bu ticari ban nemini ok gzel
vurgulamaktadr. Uakn vaktiyle en byk ticaretlerinden birini meydana
getiren halvacln en byk ocann sahibi olan Helvaczadeler yalnz bunu
yeter bulmayarak baka iler arasnda hele halclkta da byk bir yer
tutuyorlard. Uakn en eski ve en zengin ailelerinden biri olan
Helvaczadelerin zaman ile kh ykselme kh dmeden meydana gelmi
deime zincirini srasyla tamamlayarak yalnz kaydedeceim ki bu ailenin
kolu zmire gelip de orada yalnz halclkla uramaya balaynca
Helvaczade unvann tamakla beraber halk arasnda Uakllar, Uaklgil
diye sylene sonunda Uakllar unvanndan kk bir ayrlkla Uakzadeler
unvanyla anlmakta gecikmemilerdir14
.
Yllk ortalama dokunan 60-70 bin hal, seccade ve ayrca kilimden
baka, Uakta ok miktarda yetitirilen hububat, afyon, palamut, ya zm,
yapa, maz gibi rnler de zmir limanna sevk edilmekte idi15
.
Osmanl Devleti, XIX. yzylda adeta Avrupa devletlerini ak pazar
konumuna dtnden sanayileme hamlesini i ve d sebeplerden dolay bir
trl gerekletiremedi. Dardan ilenmi mal satn alan Osmanl Devleti,
darya genellikle hammadde ihra ediyordu. Nadir olarak ihra ettii ilenmi
12 Tutsak 2007, s.66-69. Takriben yz yllk bir zaman diliminde Andoluda imal edilen hallarn
en nemli ihra merkezi XX. yzyln bana kadar zmir idi. Bkz. rer 2007, s.27-28. 13 Hawley 1918, s.205. 14 Uaklgil 1969, s.2. 15 Tutsak 2001, s.177.
-
Sadiye Tutsak
306
mamul arasnda el dokumas hallar vard. XIX. yzyln ortalarna kadar Bat
Anadoluda dokunan el hallar, ev imalat olduundan, yabanc lkelerden talep
olmasna ramen, zel sipariler dnda kapal ekonomik sistem ierisinde
skp kald. Mslman tccarlar tarafndan yrtlen hal imalat ve ticareti, ev
tezghlarna verilen siparilerle yapld. Btn bunlara ramen 1830lu yllarda
Uaktan zmire hal sevkiyat hi de kmsenmeyecek seviyede oldu16
.
zmirde P. de Andrea (1836), Habif ve Palako (1840) ve T.A. Spartal (1842)
adl hal ticaretheneleri tesis edildi. Uakta Schiffman Ticarethanesi ile Hac
Ali Efendi isimli msman bir tccarn 1860l yllarda ok fazla hal dokuttu17
.
Bat Anadolu hal ticaretinde faaliyet gsterseler de Mslman tccarlar kadar
etkin olamadlar. Bu yzden XIX. yzyln ilk yarsnda yabanc ve Mslman
tccarlar arasnda ciddi bir rekabet balad. Halclkta ticari a kurmaya alan
yabanc tccarlarn en byk destekisi de Osmanl Devleti tebasndan
Gayrimslimler oldu. XIX. yzyln ikinci yarsnda yabanc tccarlar,
Mslmanlarla giritiklerini ticari rekabette stnl ele geirdiler ve Uakta
halclk sektrne nfuz ettiler. Bat Anadoluda yabanc ticari an
kurulmasnda zmir-Aydn Demiryolunun kurulmas, daha sonra zmir-Kasaba
demiryolu hattnn Uak ve Afyona kadar uzatlmasnn ok nemli bir katks
oldu18
.
Bat Anadoluda yabanc sermayenin yerleme abalarnn artt, hak
ettii ticari kazanc elde edemedii, bal olduu idari birim Ktahya
vilayetinden honutsuzluunun iyice artt bir srete Uak, kendi ticari
potansiyeli arttracak olan zmir-Afyonkarahisar arasndaki ose yol yapm
almalarna ve ardndan denecek olan demiryolu hattna ok bel balad.
C. Uak-zmir ose Yol Yapm almas
XIX. yzyln balarnda Anadolunun balca ticari yolu Erzuruma
uzanan gzergh idi. Erzurum, Dou Anadolunun byk bir i pazar
konumunda ticari merkez olma zelliine sahipti. Grcistan, Ermenistan ve
randan kervanlarla getirilen mallar, Erzurumdan stanbula, Anadolunun
kuzeyinden geen Tokat-Amasya-Tosya-Gerede-Bolu-zmit zerinden giderdi.
Ayrca Erzurumun Anadolunun ortasndan Ankara-Afyon zerinden zmir ile
de balants vard. Erzurum-stanbul yolu, idar ve i ticarete hizmet ederken,
Ankara-Afyon-zmir yolu, daha ziyade ihracata ynelik mallarn tanmas
amacyla kullanlan nakil hattyd19
.
16 Tutsak 2007, s.72; rer 2007, s.15, 29. 17 rer 2007, s.15. 18 Tutsak 2007, s.72-74. 19 Baykara 1992, s.115.
-
Bat Anadolunun Ulam Meselesinde Uak-zmir Yolu Yapm almalar
307
XVII. yzyln balarndan itibaren zmirin Anadolu sahasnda d ticaret
ve ihracat merkezi olarak ykselmesi, Dou-Bat arasndaki ticari hareketlilii
salad. nceden Ankara zerinden Bursaya doru ilerleyen ticaret gzergh,
bu yeni gelime ile artk Ankara zerinden Afyon-Uak istikametinden zmire
yneldi. Nitekim Anadoludan rana giden Avrupal seyyahlar, XVII ve XVIII.
yzyllarda zmir-Uak-Afyon yolu zerinden getiler. XIX. yzylda H. Van
Lennep, bu yolu kullanarak Tokata gitmitir20
. Bat Anadoludaki bu ulam
yolu, zmirden balayarak douya doru Nif (Kemalpaa) zerinden Sart,
Alaehir, Uak, Afyon, Ankara, Tokat ve Erzuruma uzanyordu. Buradan
uzanan bir yol gzergh Ermenistan ve rana ulayordu21
. Yzyllardr
faaliyette olan bu yollar, XIX. yzyln balarnda byk bir ivme kazand.
nemli bir ehir tarihimiz olan Prof. Dr. Tuncer Baykara bu yollardaki
hareketlilii ve buna bal olarak yerleim yerlerinin geliimine etkisini yle
dile getirmektedir22
:
Saylar binleri bulan develerden mrekkep kervanlar, saylar bazen
binlere yaklaan yolcusu ile bu yollar zerinden gelip giderdi. Bu lke
mahsullerini darya gtren tek ynl bir yol deil, ayn zamanda Avrupa
emtiasnn da gtrld olurdu. Bu kadar kalabalk yolu ve nakliye
hayvanlarnn ihtiyalarn temin etmek, bu yol zerindeki kasabalarn ve
ehirlerin gelimesini salamt. Bu itibarla bu yol zerinde byk bir gelime
olduunu gryoruz. Geri bu sahadaki gelimeyi sadece bu yola ve zerindeki
nakliye faaliyetine balamak doru deil ise de, ana sebeplerden birisinin
olduuna phe yoktur.
Tanzimat dnemine kadar Osmanl Devletinin ulam siyaseti, mevcut
olan yollarn korunmas ynnde idi. Fakat bu yollar, artk ihtiyaca cevap
verecek durumda deildi. Ulam sknts yznden blgelerin birbiriyle ve
merkezle iletiim balantlar kopuk olduu gibi, ekonomik ve sosyal yaanty
da menfi ynde etkiledi. Avrupada buharn sanayi ve ulam alannda
kullanlmas ve bunun Osmanl lkesinde ilknce deniz ulamna yansmas
lkedeki dengeyi etkiledi23
. Anadoluda el sanatlarndan geinen pek ok ehir
ve kasabalar, buharn sanayiye tatbiki neticesinde snkletii gibi,
Anadoludan geen yollar da XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren
khneleecektir. Yzyln ilk devresinde Erzurumdan zmire alan ran
ticareti, ikinci devrede Trabzon limanndan ihracata balayacaktr. Bu aamada
sadece Tokat, Ankara deil, ayn zamanda zmire yakn Alaehir kasabasnn
20 Baykara 2011, s.230-231. 21 Baykara 1965-1966, s.43. 22 Baykara 1992, s.115-116. 23 adrc 1991, s.299.
-
Sadiye Tutsak
308
da snklemesine yol at. Bu durum yol zerlerindeki kasaba ve kyler iin
byk bir znt kayna idi. Geimini kervancla balayan baz insanlar
yava yava bulunduklar yerleri terk etmeye baladlar. Bazlar ise meslek
deitirmek zorunda kald. Yollarn deimesi sadece ihracat, nakliyeyi, el
sanatlarn deil ayn zamanda ziraat de olumsuz ynde etkiledi24
.
ngiliz sermayesi Bat Anadoluda yaylmaya alrken, bu esnada
Erzurumun ticari konumunun snklemesi neticesinde Anadolu yolunun
eski canlln kaybettii grlmektedir. Osmanl Devleti, XIX. yzyln
ortalarnda Anadolu ve Rumelideki bozuk yollarn yapm iin gayret sarf etti.
II. Mahmut posta tekilat kurma abasyla skdardan zmite kadar bir posta
yolu atrd. Ayrca Edirne-stanbul yolunun dzenlemesine giriirken, 1848
ylnda Karadenizi Anadolu zerinden Arabistana balamak zere Trabzon-
Badat ose yolu yaptrmak giriiminde bulundu. Fakat yaplan incelemelerde
yol yapm masrafnn ok fazla olaca anlaldndan vazgeildi. Daha sonra
Gemlikten Bursaya uzanacak olan yol yapm almasna baland, fakat
grevlilerin ayrlan paray harcamalar yznden bu yol inaat durduruldu25
.
Osmanl Devleti, maliyet asndan en uygun ekilde yollarn nasl
yaplmas gerektii zerinde yetkili kiileri bilgilendirme gereini duydu. Tefti
memuru smet Paa ile zmir Valisine 1851 yl Mays aynda gnderilen bir
yazda, bu yollardan faydalanan ahalinin katlm ile yaplmas hususu
belirtiliyor. Ayrca bu yollarn en dayankl ve en uygun olan ose usul ile
nasl yaplaca akland. Yollar batanbaa ksa srede ose fere yek, yani
ta deme eklinde yaplmas hem ok fazla dikkate hem de ok masrafa
sebep olacandan nerilmemektedir. Kumsal ve kra yerlerin, yollar iin
sadece mevcut durumu iyiletirilmesiyle yetinilecekti. Sadece bataklk ve kk
olan mahallerde ose talarla denmi kprler yaplp, kesme kayalk olan
yerlerde ise kayalar krlarak tesviye olunacakt. Kumsal ve kra yerlerin
kusurlu olan yerlerin tesi berisi dzletirilerek, yollar iler hale getirilecektir.
leride, eksik kalan yerlerin yollar tamamlanacakt26
.
Afyonkarahisar ahalisi bu yol yapm almalar arsn olumlu ynde
karlayarak, 1851 ylnn Mays aynda ahali, Afyonkarahisardan Uaka kadar
olan yolun ose olarak tanzimini taahht ettiler. Bu nedenle zaman geirmeden
yol yapm almalarna buradan balanmas zerinde nemle duruldu. mece
usul ile yolda alacak amelelerin ekmek, barut, adr gibi baz ihtiyalarn
belirlenerek karlanmas istendi. Ayrca gnderilecek birka mhendis, ilk nce
Uaka kadar yolu kef ve muayene ile nasl yerlerin ose, ne kadar mahallerin
24 Baykara 1992, s.117-121. 25 adrc 1991, s.299 26 BOA, A.MKT.MHM 46/71, 1267.07.22/23 Mays 1851.
-
Bat Anadolunun Ulam Meselesinde Uak-zmir Yolu Yapm almalar
309
toprakla ve nerelere kpr inas yaplmas gerektiini tespit edeceklerdi.
Ayrca bu yolun ne kadar yevmiye ile tamamlanaca, batanbaa yol tam ose
ile yaplrsa yevmiyelerin ne kadar tutaca hesaplanacakt. Bu yolda imece
usul ile ykml olan herkesin almas esast. Ancak bu almadan muf
olmak isteyenler iin artlar, ibu yoldan az ve ok mstefid olacak zkr
ahli-i islm ve reya ve airin onbe yandan yukarsu ve bedenen ve
bedelen hidmete kurtulmas(?)ne mikdar ise o mahaller meclisleri marifetiyle
nfs ceridesinden mikdar karlub taksim ile kef olunacak iki sretin her
birine gnde beher nefere ka gnlk i isbet idecei hesb olunacak ekilde
tespit edilecekti27
.
Afyon-Uak aras bu yolun atl durumda kalmasnn halk ne kadar
skntya soktuu ve bu yolun tekrar iler hale getirilmesi iin gayretler, Takvim-
i Vekayide yle yansmtr:
Karahisar- Sahib kasabas zmir caddesi zerinde ise de yollarnda
araba ilememek hasebiyle ahli zahire mahsln hrice nakl idemeyerek
intif- ticretden mahrum ve fkdn- zahir vukunda hricden zahire dahi
env- meakkate dr olduklarndan Uaka kadar olan tarik ose olarak
kend taraflarndan tesviyesine ahli-yi memleket mteahhid olmalaryla ol
babda msade-i seniyye yn buyrulmas istidsn muntazaman kasaba-i
mezkre meclisinden mahzur gne tanzim olunan mazbata Anadolu umr-
teftiiyesi memru devletl smet Paa hazretleri tarafndan ba-tahrirt irsl
olunmu olub vka istikml- esbb memriyet ve teba- cenb- hilfet-
penhinin tevsive teshil-i vesil zirat ve ticreti tarik ve mabirin tesviyesine
mtevakkf olduundan tesviye-i tarik madde-i mutensna izm- esbb-
refh ve memriyet olmasyla mahall- mezkr ahlisinin byle bir maslahat-
nfia ve hayriyyeyi vcda getrmek bil-memnuniye taahhd ve havahi
eylemeleri ancak velinimetimiz Padiahmz efendimizin imr ve ihy- mlk
hussunda hem-pie masruf buyrulmakda olan himem-i seniyye-i cenb-
mlkhnelerinin kymet-i celile ve netice-i hayriyyesini sunuf- teba-i saltanat-
seniyyelerinin lykyla bilb renmi olmalarnn dellet ider keyfiyt-
makbuleden yn- takdir ve tahsin buyurularak sez-vr buyrulan mesfe-i
seniyye-i hazret-i cihndr mcebince iktizs derdest icra olunmudur28
.
Afyonkarahisardan Uaka ve oradan da zmire kadar tesviyesi
kararlatrlm olan yolun inas iin Erkan- Harbiye zabitan arasndan seilen
Miralay Tevfik Bey ile Tophane-i Amireden memur olacak olan mhendislerin
27 BOA, A.MKT.MHM 46/71, 1267.07.22/23 Mays 1851; BOA, A.MKT.NZD. 54/25,
1268.08.21/10 Haziran 1852. 28 Takvim-i Vekayi, Say:466, fi 10 C.(Cemaziyelahir) 1268/1 Nisan 1851.
-
Sadiye Tutsak
310
harcirahlarnn denerek bir an evvel grev mahalline gnderilmesi ynnde
karar alnd29
. Bu konuda Tophane-i Amire Mirine yle emir veriyor:
Karahisardan Uaka kadar ose olarak tanzimi mukarrer olan tarki
kef iderek haritasn yapmak ve Uakdan zmire kadar yollarn dahi kef ve
muyenesini icr eylemek zere iktiz iden mhendislerin tayinini ve lzmu
olacak barut ve adrlarn dahi itas keyfiyeti geende komisyondan vuku
bulan tebligt zerine ba-irde-i seniyye-i cenb- Padihi taraf- devletine
bildirmidi nki Uak tarkinin tanzim- levzmtyla tesviyesine buduna tel
heman bu sene r ve mberet olunaca cihetle tayin ve igrm klnacak
mhendislerin dahi bir ayak evvel karlmas lzmeden ve ol bbda mteallik
buyrulan emr fermn cenb- ehriyri iktiz-yi liyyesinden olub mantuk-
celile zere icb- hli mesriaten icrs tekidine ibtidr olmala ol bbda
irde olunmudur30
.
Afyonkarahisara yaplmas planlanan ose yol yapm iin ilk nce
keifte bulunup haritasn yapmak, daha sonra ise Uaktan zmire kadar
yollarn kef ve muayenesini gerekletirmek zere Gemlik yolunda bulunan
Eflkl mhendislerden birisinin yanna Mhendishane-i Amireden iki kii
verilerek yol yapm mahalline gnderildi31
. Afyon-Uak aras ose yol yapm
almalarn yrtmek zere vazifelendirilen Msy Serdiyadis, altm kuru
yevmiye ile yol yapmnda kullanlacak drt hayvan yk kereste karlnda
bu grevi ifa etmeyi kabul etti32
. Bu erevede mhendislerin isteklerinin
gereklemesi iin hazineye buyruldu gnderildi33
.
Gemlik yolunun tamamlanmas iin daha nceden 2.500 kuru maala
grevlendirilen Mehmet Efendinin yerine Redif Miralay Ahmet Beyin tayini
uygun bulundu. Erkan- Harbiye Meveret Meclisinde Ahmet Beyin greve
gelmemesi durumunda maann zerine 500 kuru zam ilave edilmesi karar
alnd34
. Meclisteki bu zam karar, devlet grevlilerinin bu yol yapm
almasna katlmada ok istekli olmadklarn iaret etmektedir.
Osmanl Devleti, yaplmas istenilen Afyonkarahisar-Uak ose yolundan
baka, Uaktan zmire kadar yollarn yapm iin bir taraftan almalarn
balanmas arzusundadr35
. Yaplan almalar neticesinde Afyon-Uak aras
29 BOA, A.MKT.NZD. 55/74, 1268.08.24/13 Haziran 1852. 30 BOA, A.MKT.NZD. 55/44, 1268.08.12/01 Haziran 1852. 31 BOA, A.MKT.NZD. 54/25, 1268.08.21/10 Haziran 1852. 32 BOA, A.MKT.MHM 47/55, 1268.09.19/7 Temmuz 1852. 33 BOA, A.MKT.MHM 54/49, 1268.07.20/10 Mays 1852. 34 BOA, A.MKT.NZD. 55/44, 1268.08.12/ 1 Haziran 1852; BOA, A.MKT.NZD. 55/74,
1268.08.24/13 Haziran 1852. 35 BOA, A.MKT.MHM 46/71, 1267.07.22/23 Mays 1851.
-
Bat Anadolunun Ulam Meselesinde Uak-zmir Yolu Yapm almalar
311
ose yolu, 1852 yl Ekim ay ortalarna kadar tamamland36
. Karahisar-
Sahibten zmire kadar arabalarn ileyebilmesi iin Uaktan itibaren yollarn
ahali tarafndan ose yol yaplmas istenmektedir37
. Fakat, Uak Kaza
Meclisinde halkn yol yapm almasna katlmas konusunda anlamazlk kt.
Bu anlamazlktan baka, bu mntkada kn ksa bir sre sonra gelecek
olmasndan dolay Uak ksmnda yol yapmnn tamamen bitirilmesi mmkn
olmayacakt. Bu nedenle Uakta anlamazlk zlnceye kadar Kasaba-
zmire gzerghnda ose yol yapm almalarna balanmas planland.
almalarn balanmas iin biran nce yollarn haritasnn, keif defterlerinin
hazrlanmas gerekiyordu38
. Bu yol yapm almas devam ederken, daha sonra
tekrar yol almalar iin yeni nizamnameler karlm, yeni almalar
balatlmtr.
Osmanl Devleti, yollar konusunda ilk nizamnameyi 1853 ylnda
neretti. Yollarn nasl yaplacana dair tarif edilen bu nizamname, sonralar
baka yerlerde uygulamak zere zmir, Ktahya ve nebolu yollarnn yaplmas
iin hazrlanmt. 1861 ylnda karlan ikinci nizamnamede; yaya yolu da
ilave edilerek yollar drde karld. Bir gzergh belirlenirken, eski yol
deitirilmeden balksrt eklinde yollarn yapm isteniyordu. Nizamnameye
gre; birinci ve ikinci yollar devlet-halk itirakiyle, nc ve drdnc snf
yollarn ise halk tarafndan yaplmas planland. Bu nizamname, Edirne,
Selanik, Hdavendigr, Trabzon ve Kastamonu gibi halk ticaretle uraan sahil
vilayetler iin uygulanacakt. Ahmet Vefik Paa, tefti sahas ierisinde bulunan
yerlerdeki ana ve tali yollarn yapmnda, 1861 nizamnamesini uygulad. Paa,
bu yol almalar esnasnda Hdavendigr vilayetinin yollarnn yapmna
nem verdi. Vilayetteki ehirleri, kazalar ve kasabalar yollarla birbirine
balayarak, ticaretin gelimesine, nakliyenin kolaylamasna ve gvenli
yolculuun yaplmasna olumlu ynde katk salad39
.
Ahmet Vefik Paann yol yapm almalar Ktahya-Uak arasnda
karadan yol balantsn salayamad. 1880lerin ilk devresinde, Ktahya
vilayetinin bir kazas olan Uak, merkezle balantsn Banaz-Altnta veya
Gediz ovas vastasyla salamakta idi40
. Hdavendigr vilayetinin 1891 Kasm
ay banda merkeze yazd bir yazda; Banaz nahiyesine bal olan
Dumlupnar, Kse ve iftlik kylerinin nahiye merkezine alt-yedi saat, kaza
merkezine ise on-oniki saat mesafede olmas nedeniyle Banaz nahiyesinden
36 BOA, .DH.00261.0161.110.001. 37 BOA, A.MKT.MVL 51/74 1268.6.6/28 Mart 1852. 38 BOA, .DH.00261.0161.110.001. 39 ntu 2009, s.141-142. 40 Tutsak 2001, s.179.
-
Sadiye Tutsak
312
ayrlarak snrlar bitiik olan Altnta nahiyesine balanmas talep edildi41
. Bu
hadise bize Uaktan Ktahyaya ulamn Banaz-Altnta zerinden kolay
olmadn gstermektedir. Ktahya-Uak arasndaki Gediz yolu posta ilerinde
kullanlyordu. Fakat bu yollar ose olmadndan Uak ile Ktahya arasnda
ilikiler g artlar altnda yrtlyordu42
. 1830 ylnda Uaka gelen ngiliz
Seyyah Arundellin Ermeni bir tccarn kendisine verdii gzergha gre
Sirgeden Uakn iine geerek Ktahyaya giden bir yolun olduundan
bahsetmesi, bu yolun eski bir yol olduunu iaret etmektedir43
. Bu yol halk
arasnda eski Gediz yolu olarak bilinen gzergh olsa gerektir. XX. yzyln
banda Uakn bal olduu vilayet merkezi olan Bursaya yol mesafesi elli
drt, sancak merkezi Ktahyaya ise yirmi iki saat idi44
.
Abdlmecit dneminde Anadolunun yol yaplmas hkmet tarafndan
gerekli grlmesine ramen yaplan almalardan baar salanamad. Sultan
Abdlaziz dneminde 1864 tarihli vilayet dzenlenmesinden sonra, Mithat
Paann Tuna vilayetinde baarl olmas, dier valileri de harekete geirdi45
.
Bursadan Afyonkarahisara kadar yol yapm tamamlanan ose yol gzerghn
inas iin Msy Badiyano, 27 Mart 1883 tarihinde douya doru yolun kefini
yapmak zere gnderildi. Badiyano bu keif esnasnda, kazklarn dikilmesi ve
muamelt- hendesiyenin icr edilmesi husslarn mahall mhendislerine ve
maiyetindeki kondktrlere tarif iderek Karahisara dein azimet idecek ve
avdetinde tekrar muayene edecektir. Bu ose yolun meskn, kesdirme ve su
basmaz yerlerden gemesi hususunda memurlar ve bilgi sahipleri, Msy
Badiyanoya izahatta bulunup, gerekli kolaylklar salamakla mkellef
tutuldu46
.
lkenin her tarafnda ina edilmekte olan ose yol yapm almas iin
1894 yl Eyll ay ortalarnda Mihali ve Bandrma ose yol inaatna
balanmas iin karar alnd47
. Yapm devam ettirilen ose yollar arasnda
Bursay Konyaya balamak iin balatlan almalarna nem veriliyordu. Bu
gzerghtaki yol inaat ve tamirat ilerini yol mteahhitlerinden Hac Bayar ve
41 BOA, D, 1551/7, Hdavendigr 2/707. 42 Hdavendigr Vilayeti Salnamesi, 1302, s.456; Tutsak 2001, s.179; Cumhuriyetin ilk yllarnda
Uak-Banaz arasndaki ose yola denmesi kararlatrlan beyaz talarn yol tamamlanmadan
nce toprak olaca endiesinin tanmas, ose yol meselesinin Uakta bu dnemde hala
halledilemediini gstermektedir. Bkz. Anadolu, 24 Terin-i Evvel 1926, 43 ztrk 2011, s.1032. 44 Ahenk, Say 1446, 22 Mays 1901. 45 adrc 1991, s.299-300. 46 Hdavendigr, Say 1020, 19 Cemazievvel 1300/16 Mart 1299/28 Mart 1883. 47 Hdavendigr, Say 1636, 22 evval 1312/18 Nisan 1895.
-
Bat Anadolunun Ulam Meselesinde Uak-zmir Yolu Yapm almalar
313
Aris Efendiler yrtyorlard. Gzergh zerindeki menfezlerin yapm ve tamir
ileri de 1895 yl Nisan aynda gayretle yaplyordu48
.
Demiryolu hatt Uaka gelmeden nce mallarn zmire ulamas
olduka g artlar altnda iki yoldan gerekletirilmitir. Bu yollardan birincisi;
Uaktan Takmaka, oradan Alaehire gtrlen mallar, buradan tren ile
Kasaba-Manisa-Horozky demiryolu hatt ile zmire tanrd. Dier yol ise,
zmir Aydn demiryolu hattnn son dura olan ivril istasyonundan zmire
mallar gtrlmekte idi49
. Aydn-ivril demiryolu hatt arasndaki bu yol, 1889
ylnda alncaya kadar geleneksel Uak-Alaehir arasndaki kervanlarla mal
tamas devam etti50
. Uaktan ivrile kadar engebeli araziden mallar, deve
kervanlarnn srtlarnda gtrld51
. Bu zamana kadar Alaehir demiryolu hatt,
bu kasabann ticaretini bir hayli kolaylatrarak geniletiyordu. Bu yzden
Alaehirden Uaka kadar bu demiryolu hattnn uzatlmas talep edildi52
.
Demiryolu inaatnn tamamlanmasndan sonra, buday, arpa, afyon, pamuktan
ibaret olan mahsuller zmire sevk edildi53
.
D. Uak-zmir ose Yolunun Demiryolu le Bulumas
Uygarlk tarihinin nemli bir paras konumunda olan Demiryollarnn,
insanlarn modernlemesinde, toplumlarn ekonomik gelimelerinde ok tesiri
olmutur54
. Avrupa ve Kuzey Amerika vastasyla demiryollar ekonomik,
sosyal ve kltrel snrlarn deiiminin nemli bir paras konumunda idi. Yeni
Dnya dzeninin oluumunda demiryollar balca bir tevik arac idi. Fakat, bu
devletlerin dier yabanc lkeler ile ilikilerinin snrl kalmasndan dolay
demiryollar pek gelime gsteremedi. Amerikan demiryollar vazgeilmez
tama icad olmayabilirdi, fakat irket ve ciddi bir ekilde endstriyel ve
tarmsal gelime bu oluuma katkda bulundu. Rusyada ise demiryolu inaatn
sadece tarmsal gelimeye gre deil, ayn zamanda endstrilemeyi
canlandrmak ve savunma snrlarn glendirmek iin de devlet tarafndan
dorudan ynlendirildi. Amerika gibi Rusyada hala demiryolu hattn yabanc
blgelere amak ve tesis etmek iin urayordu. Tropikal Afrikann baz
blgelerinde ve Gney Amerikada Avrupa finansl demiryolu hatlar, ihracat
mallarn bu lkelerin ilerine doru gtrmek iin ksa mesafelerde denmiti.
48 Hdavendigr, Say 1610, 10 Rabilahir 1312/11 Ekim 1894. 49 amseddin Sami 1996, s.3155; Tutsak 1991, s.179. 50 pek 2002, s.86-87; akmak 2008, s.26. 51 amseddin Sami 1996, s.3155; Tutsak 2001, s.179. 52 Hdavendigr Vilayeti Salnamesi, 1302, s.456. 53 Hdavendigr Vilayeti Salnamesi, 1325, s.425, 281. 54 Atilla, 2002, s.16.
-
Sadiye Tutsak
314
Fakat hattn dendii lkelerde bunun etkisi ok az oldu. Osmanl Devletinde
demiryollarnn lkenin gelimesine katks beklenilenden ok az olduu
aikrdr. Bu dnemde Osmanl Devleti endstrilemi Bat ile st seviyedeki
Avrupann smrgeci konumu arasnda skm bir yerde idi. Anadolu
Demiryolu, fersah fersah mesafe kat etmekten ziyade sosyo-kltrel btnl
salayacak demiryolu hattnn denmesi ynnde faaliyetlerini devam
ettirmitir. Bu anlayta denen demiryolu hatt, demiryolu inaat ile genel
ekonomik iliki arasnda sk iliki kurma dncesinin ok azn ykabildi.
Osmanl Devleti, XIX. yzylda Avrupa devletlerinde grlmeyen bir
yaklamla daha fazla gl bir ynetim iin demiryollar ile kendi blgesini
kontrol edebilirdi. Fakat Osmanl hkmeti, arka planda bunu ekonomik
kayglardan ziyade askeri ve politik adan glenmek iin bir enstrman olarak
demiryolu hatt inaatn planlad. Bylece Osmanl hkmeti, Anadolu
Demiryolu hatt ile askeri hareketlilii ve merkezi kontrol kolaylatracakt.
Demiryolu inaatnda, ekonomik gelimeyi hedefleme ise devlet planlayclar
nezdinde ikinci derecede kald55
.
XIX. yzyln ikinci yarsnda ngilizler tarafndan balatlan demiryolu
yapm almalarna, ancak Krm Savandan sonra 1856 ylnda, Avrupa
sermaye sahiplerinin Osmanl Devletinden istemi olduklar imtiyazlarn
verilmesinden sonra geildi56
. Bu erevede ticari amalarla Balkanlarda ve
Bat Anadoluda demiryolu inaat balatld57
. Anadoluda ilk demiryolu
inaat, zmir ve iktisadi art blgesinde yaylmay hedefleyen ngilizler
tarafndan iki kol halinde gerekleti. Bu demiryolu kollarnn biri zmir-Aydn,
dieri zmir-Kasaba hatlar 1866 yl Mart ay banda tamamland58
. Franszlar
sermayesi, 168 km.lik zmir-Kasaba demiryolu hattn kontrol altnda tutmakta
idi. Bu hat, 1865 ylnda zmir Kasaba Demiryolu irketi tarafndan Manisaya,
daha sonra Somaya kadar uzatld59
. Uakkizade ailesi, demiryolu yapmn
protesto etmek iin neredeyse zmirden Aydna kadar develeri dizdi. zmirde
araba ile tamaclkta tekel haline gelmi olan Uakkizade ailesinin bu grevi
tamaclarn demiryolu yapmna muhalif olmalar asndan dikkate deer bir
hadisedir60
. Bu direnie ramen demiryolu yapm almalar, Uakta da umut
dourmutur. Anadoluda Mslmanlk hakknda aratrma yapmak zere
grevlendirilmi olan R.H. Weakley ve T.F. Wolters, Uaka gelerek Yunan
55 Quataert 1977, s.141-142; Quataert 1985, s.1630. 56 Tutsak 2001, s.179. 57 Beirli 2004, s.216. 58 Tutsak 2001, s.179; BOA, Ayniyat Defteri/Ticaret Nafia 994, s.81 ve 86. 59 Beirli 2004, s.216. 60 Atilla 2002, s.54.
-
Bat Anadolunun Ulam Meselesinde Uak-zmir Yolu Yapm almalar
315
tccarnn evine konuk oldular. Kaldklar srede Uakta hal retiminde nam
saldn, fakat hal dokuyan kadnlarn ok dk cretle altklarn
rendiklerini ifade eden seyyahlar, zmir ile bir demiryolu balantsnn
kurulaca dncesi, onlara bir umut kayna olmaktadr eklinde uakl
kadnlarn bu konuda beklentisine tercman oldular. Ayrca, seyyahlarn kitap
dolu bavullarnn iinde para olduunu dnen kalabalk bir topluluk, onlar
demiryolu hattnn inaat iin geldiklerini zannetmilerdi61
.
Bu demiryolu hattnn uzants, zmirden Gediz ovasn takip ederek
Menemen, Manisa, Kasaba Salihli ve Alaehir kazalarndan gemektedir62
. Bat
Anadoludaki ngiliz-Fransz rekabeti neticesinde Fransa 1893 ylnda zmir-
Kasaba demiryolu hattnn inaat hakkn satn ald. Kasaba-Afyonkarahisar
demiryolu hattnn yapm iin dzenlenen planlar, 1895 ylnda kabul hkmet
tarafndan tasdik edildi. Bu erevede Alaehir-Uak aras demiryolu hattn
Franszlar dedi63
. Hattn naat Mdr Msy Limoj, zmir-Kasaba
demiryolu hattnn inas iin almalar balatmakla grevlendirildi64
. Bu
hattn tamamlanmasna kadar Uak-Alaehir arasnda ulam, develer ve
katrlarla saland65
. Alaehir-Afyon hattnn inaatna 19 Ekim 1895 tarihinde
balanarak 16 Aralk 1897 tarihinde tamamland.
zmirden Afyonkarahisara uzanan demiryolu hattnn uzunluu 420
kilometreyi buluyordu. Alaehirden Eme ve nay istasyonuna gelen tren yolu
hatt, Karakuyu, Uak, Kalpaklar, Banaz, Oturak ve Dumlupnardan geerek,
Kkky (Yldrmkemal), Balmahmut ve Gecek Hamam gzergh ile
Afyona ulamakta idi66
. Bylece Bat Anadoluyu i Anadoluya balayan
demiryolu hatt tamamland. Alaehir ve Eme arasnda arazinin engebeli bir
zellie sahip olmas, demiryolu hattnn inaat sresini uzatt gibi maliyeti de
arttrd. Zira engebeli arazide hattn geii iin drt byk kpr ve yirmi bir
tnel ina edilmek zorunda kalnmt67
.
XIX. yzylda balayan Rumeli, Anadolu ve Yakndou demiryolu inas
projeleri zerinde almalar, daha ziyade stanbul- Basra arasnda uzanan hatta
younlamtr. Anadolunun zerindeki bu projeler arasnda uygun olanlar,
ilerleyen srete Almanlar tarafndan ina edilmeye alld. Bu hatta dair ilk
61 nal 2001, s.715-717. 62 Hdavendigr Vilayeti Salnamesi, 1325, s.281. 63 Hdavendigr, Say 1652, 22 Seferlahir 1313/14 Austos 1894; akmak 2008, s.22-23. 64 Hdavendigr, Say. 1652, 22 Seferlahir 1313/14 Austos 1894. 65 nal, Bura, 2011, s.717; Alaehir tarafndan Uaka gelen seyyahlar Uak-Alaehir aras yol
mesafesi 80 mil, yani 130 km. civarnda olduunu ifade etmektedirler. 66 Hdavendigr Vilayeti Salnamesi, 1325, s.281-282. 67 Ceylan 2010, s.3.
-
Sadiye Tutsak
316
ina almas, Haydarpaa ile zmit arasnda yapld. Osmanl Devleti, 1871 ila
1873 yllar arasnda tamamlanan bu demiryolu hattn, ilk nce kendisi iletmi,
fakat kazan salanamad gerekesiyle Almanlara kiraya verdi. Anadolu
demiryolu hattnn zmitten sonra inana devam edilmesi iin 1889 ylnda
karar alnd68
. Hemen ardndan 1890 ylnda69
zmit-Adapazar,1891de ise
Bilecik-Ankaraya kadar 485 km. demiryolu hatt dendi ve 1893 yl Ocak
aynda Ankaraya kadar bu hat inasnn geriye kalan ksm tamamland70
.
Osmanl lkesinde balatlan demiryolu yapm almalar, 1894 yl
sonlarnda on yerde devam ediyordu71
. Anadolu demiryolu hattnn inasn
yrten irket, Ankaradan Kayseriye, Eskiehir, Ktahyaya ve
Afyonkarahisardan Konyaya kadar hattn inasn 16 ubat 1892 tarihinde
yaplan mukavele ile stlendi72
. Bu konuda imtiyazl olan irket, Konya
demiryolu hattnn Eskiehir-Ktahya arasndaki 76 kilometre uzunluundaki
ksmn tamamlanarak 1894 yl Aralk aynda faaliyete geirdi73
. Demiryolu
hatt ertesi yl 1895 ylnda Afyonkarahisara baland74
. Eskiehir-Konya
hattnn imtiyaz 1883 ylnda verilmesine ramen ancak 1896 ylnda bitirildi.
Anadolu Osmanl Demiryolu irketi, 25 ubat 1895 tarihinden itibaren
Haydarpaa-Eskiehir, Eskiehir-Ankara, Eskiehir-Ktahya arasndaki
demiryolu hatlarnn almas ile ilgili ayrntl bir beyanatta bulundu75
.
zmirin dou istikametinde uzanan zmir-Kasaba Demiryolunun devam
mahiyetinde olan Alaehir-Uak aras hattnn resmi al 5 Eyll 1897, Uak-
Dumlupnar hattnn ise 3 Kasm1897 tarihlerinde resmi al yapld76
.
Uaktan Afyona kadar demiryolu hatt inas, 15 Aralk 1897 tarihinde
tamamlanarak faaliyete geirildi. Anadolu Demiryolu Hatt ile zmir-Kasaba
Demiryolu Hatt 1899 ylnda Afyonda birletirildi77
. Bylece Anadolunun
bat ksmnda demiryollar birbirine rapt edilmesiyle yolcu ve mallarn
tanmas daha kolay hale geldi.
Bu yol balants salanmadan nce 1890lara kadar zmir, Konya ve
hatta Ankaraya kadar yer alan doudaki yerleim yerlerinin elde ettii
mahsuln sevk edildii bir ekim merkezi konumunda idi. Anadolu Demiryolu
68 Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1325, s.279, 458. 69 Beirli 2004, s.216. 70 Albayrak 1995, s.15-16. 71 Hdavendigar, Say 1620, 21 Cemaziyelahir 1312/20 Aralk 1894. 72 Albayrak 1995, s.16. 73 Hdavendigar, 6 Say 1622, Recep 1312/3 Ocak 1895. 74 Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1325, s.279, 458; Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1324, s.426. 75 Hdavendigar, Say. 1615, 15 evval 1312/11 Nisan 1895. 76 Karayaman 2011, s.776-777. 77 akmak 2007, 24; Karayaman 2011, s.778.
-
Bat Anadolunun Ulam Meselesinde Uak-zmir Yolu Yapm almalar
317
hattnn zmitten Ankara, Eskiehir ve oradan bir kol ile Konyaya
balanncaya kadar sevkiyat nemli lde zmire yaplmt78
. Fakat Konya
tarafndan Afyonkarahisara demiryolu ile sevk edilen baz mallarn yine
zmire aknn gerekletii bilinmektedir. Mesela, zmir-Kasaba Demiryolu
Temdidi Osmanl irketi daresinin, zmir gazetesine 7 Ocak 1899 tarihli vermi
olduu ilanda Konya mal olarak zmire irsl olunmak zere Karahisar
muvakkatna teslim olunacak palamuttan alnacak cret tarifesini beyan
etmesi, Konyadan bu hatta talebin olduunu aka gstermektedir79
. Pek ok
Anadolu kasabasnn bu demiryolu hatt vastas ile zmirle balantsn
salam, blgenin ticari potansiyeli artt80
.
zmir Temdidi Demiryoluyla Temdidi Osmanl irketi 402 Numaral
Tarife-i Mahsusaya lave Cetveline gre Afyondan trenle gnderilen mallarn
sadece zmire deil, Soma ube hatt vastasyla Manisadan itibaren Afyona
Afyondan Soma hattna gtrlecek mallarn (hububat, kuru zm, kepek ve
un) tama cretleri de belirlendi81
. Demiryollar aras aktarmal mal ak da
Bat Anadolunun kendi iindeki ticari canlln arttracaktr.
Orta Anadolunun Bat Anadolu ile irtibatn salayacak olan bu
demiryolu hattnda Uak, zmirden sonra ikinci byk istasyona sahiptir82
. 28
Haziran 1314 tarihinde irket tarafndan verilen bir ilanda efrenci takvime
gre Temmuzun nc Pazar gnnden itibaren haftada bir defa olmak zere
zmirden Afyonkarahisara kadar bir gnde gitmek zere hzl katar tertip
edildi. Bu katar, ertesi gn (Pazartesi gn) zmir ynne hareket edecekti. Bu
nedenle zmirden Uaka gelen bir kii, ancak ertesi gn zmire
dnebilecekti83
. Tablo 2de verilen navlun cretinin Uak iin ayrca verilmesi
ve gidi dn iin ayr bir tarifenin uygulanmas bunu gstermektedir. Bu
adan, Afyon veya zmire gidecek olan yolcu ve eyalar bir gece beklemek
mecburiyetinde idi. nk, gnlk birer muhtelit katarlar gelir ve giderlerdi.
zmir-Afyon hatt arasnda 30 adet lokomotif, 150 adet yolcu vagonu ve 865
adet muhtelif cinsten eya vagonu bulunmaktadr84
. Bu durum, Uakn iktisadi
adan zmirin nemli bir art blgesi olduunu ortaya koymaktadr.
78 Quataert 2008, s.160,162, 175. 79 zmir, Say 23-135, 4 Kanun-Sani 1314/16 Ocak 1899. 80 Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1325, 279, 458 Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1324, s.426. 81 zmir, Say 44-45, 23 Mart 1314/4 Nisan 1898. 82 Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1325, s.281. 83 zmir, Say 6-108, 29 Haziran 1314/11 Temmuz 1898. 84 Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1325, s.281; Tutsak 2001, s.179.
-
Sadiye Tutsak
318
Tablo 2: 1899 yl zmir-Uak-Afyonkarahisar Navlun cretleri:
zmir-Afyonkarahisar Hattnda Yalnz Gitme creti
Mevkisi Altn Guru
nc 100
kinci 75 134
Birinci 75 169
zmir-Uak Hattnda Yalnz Gitme creti
nc 50 71
kinci 50 96
Birinci 75 121
zmir-Uak Hattnda Yalnz Gidi-Dn creti
nc 120
kinci 162
Birinci 35 204
(Kaynak: zmir, Say. 6-108, 29 Haziran 1314/11 Temmuz 1898)
zmir-Uak arasnda inas tamamlanm olan tren yolunun ticari mallarn
tanmasnda byk lde ihtiyac karlamasndan85
dolay olsa gerek, ose
yol yapmna lzum grlmemitir. Ktahya sancana bal olan Uakn resmi
iler dnda pek balantsnn bulunmamas, evvelden beri kulanlan eski ose
yollar skntl da olsa yenisini ina etme ihtiyacn dourmamtr. XX.
yzyln balarnda da Uakta ina edilmi ose yol bulunmamaktadr86
. Fakat
ehir merkezlerine ulamak iin elzem olan ose yol yapm almalar dier
kk yerleim yerlerinde srdrlmtr. Mesela, 1899 yl Ocak aynda
Elvanlardan Eme kaza merkezine ose yol yapm almas gayretle
srdrlyordu87
.
Demiryollar yapmnn hzla ilerlemesi ve iletilmesi, ose yol yapm
almasn sekteye uratt gibi, devecileri de olumsuz ynde etkiledi.
Demiryolu tamacl karnda duramayacaklarn anlayan baz deveciler bu
meslei brakmalarna ramen bazlar ise rekabet etmeye altlar. Deveciler
1888 ylnda hkmete bavurarak gelirlerinin fevkalade dtn, deve
tamaclnn sadece i blgelerde yaplr hale geldiini beyan ederek
kendilerinden alnan deve vergisinden muaf tutulmalarn talep ettiler.
Demiryolu irketi, devecilere kar mcadeleyi srdrerek, i blgelerde
acenteler at. Demiryolunun ulamad yerlerde bu acenteler, Uakta olduu
85 Ahenk, Say 1446, 22 Mays 1901. 86 Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1323, s.346-349. 87 zmir, Say. 25-127, 9 Terin-i Sani 1314/21 Kasm 1898.
-
Bat Anadolunun Ulam Meselesinde Uak-zmir Yolu Yapm almalar
319
gibi toplanan mallar demiryolu hattna kadar nakliyatn kiraladklar develerle
gerekletirdiler. Demiryolu karsnda mcadeleyi kaybeden deveciler i
kesimlerde, tali yollarda tamacl srdrmeye altlar. Bylece deve
kervanlaryla yaplan geleneksel tamaclk anlay byk darbe yedi. Eskisine
gre ksa srede Avrupadan Anadoluya getirilen ucuz mallar karsnda
direnemeyen Osmanl esnaf ve sanatkrlar da deveciler gibi rekabet
edemeyerek yava yava ortadan kalmaya balayacaklardr88
.
Sonu
Yabanc sermayenin Bat Anadoluya yerleme balad XIX. yzylda
zmir liman, bir ticaret merkezi olarak ykselmitir. 1838 ylnda imzalanan
Ticaret Antlamas ile Osmanl Devletinden ticari imtiyazlar elde eden
ngiltere, karayolu ulamnn yetersizliinden dolay Bat Anadoluda istedii
ticari potansiyeli yakalayamad. Nehirler zerinde yeterli kprlerin olmamas,
mevcut kprlerin de sel basknlarnda yklmas gibi sebeplerden dolay
tekerlekli arabalarla ticari mal tamacl olanaksz hale geldi. Deve kervanlar
ile yaplan tamaclkta ise; mallar yerine ulancaya kadar deer kaybetmesi,
ulam maliyetlerinin buna paralel artmas gibi sebeplerden dolay skntlar
yaand. zmir limanna maln ulatrmak isteyen halk da yaad zorluklar
konusunda ikyetlerde bulundu. Yabanc tccarlarn Bat Anadoluda ticari
an kurabilmesi, halkn rettii mal limanlara ulatrabilmesi ve devletin
lkede merkezi anlayn yerleebilmesi gibi glklerin alabilmesi iin ksa
zamanda, bu blgede ose yol yapm almalarnn hzlanmasn elzem kld.
XIX. yzyln ortalarnda balatlan ose yol yapm almalar, hkmetin
byk gayret sarfetmesine ramen, maddi glkler ve grevlilerin ilerini
aksatmalar gibi sebeplerden ose yol inaat zaman zaman sekteye uram ve
iler ok yava ilerlemitir.
Anadolunun Avrupaya alan bir kaps konumunda olan zmir
limannn arka blgesinde yer alan Uak, Osmanl Devletinin son dneminde
ticari faaliyetleri ile gze arpan bir yerleim yerimizdi. Anadoluyu zmire
balayan bu gzerghtaki Afyon-zmir yol yapm almas iin gsterilen aba,
zmirin arka sahasndaki ticari faaliyetlerin gelimesi asndan son derece
kymetlidir. Uak, bu gzergh zerinde ticari ve zirai mahsulleri ile zmir
limann besleyen nemli bir konuma haizdi. Bu adan Afyona kadar uzanacak
olan hem ose yol hem de demiryolu hattnn yapm almalarnda nemli bir
merkezdi. XIX. yzylda Ktahya sancann bir kazas olan Uak, ulam
glnden dolay merkezle resmi yazmalardan baka neredeyse balants
88 Akyldz 1992, s.119.
-
Sadiye Tutsak
320
yok denecek kadar azdr. Bu adan ticari potansiyeli olan Uak iin zmir
darya, yani Avrupaya alan kap konumunda idi. ose yol yapm almalar
ile Uaktan zmire mallarn tanmas bu adan ok ehemmiyetli idi.
ose yol yapm almalar dier yerlerde olduu gibi eitli engellerden
dolay ok verimli olamad. Bu nedenle, Uaka retilen mamul mallarn zmir
limanna ulancaya kadar tccarlarn karlatklar tama glkleri ok fazla
olmutur. zmir-Kasaba demiryolu hattnn Alaehirden Uaka sonra Afyona
kadar uzatlmas, Uaktan zmire tanan ticari mallarn sevkiyatn
kolaylatrd iin zmir-Uak aras ticari balarn daha da kuvvetlenmesini
salad.
Gnmzde kullanlan E-5 Ankara-zmir karayolu 1970li yllarda
kullanma ald. Afyondan Banaza ulaan bu karayolu Uak istikametine
doru ilerlemektedir. Fakat 1870lerdeki haritaya bakldnda,
Afyonkarahisardan zmire uzanan eski ose yol, Banazn gneyinden
gemektedir. Afyonkarahisardan hareket eden yolcu ya da kervanlar, bu
haritaya gre Ahatky, Derbent ve Ortakyden geerek Uaka gelirler,
buradan da Krtky-Yeniehir-Sirge-Davala-Durasall-Sart Ahmetbeyli-
Kasaba-zmire ularlard. Afyondan Uaka kadar demiryolu hatt ise
Balmahmut-Kkky-Dumlupnar-Oturak-Banaz-Kabaklardan gemekte idi.
Bu demiryolu hatt, gnmzde kullanlmakta olan karayoluna paralel
istikamette bulunmaktadr. Fakat Uaktan sonra demiryolu hatt, 1870lerdeki
karayolunun da gneyine inerek Ulubey-nay-Ahmetler-Eme-Alaehir
ynnde ilerleyerek buradan kuzeye ynelmitir. Kuzeyde Salihliye ulaan
demiryolu hatt buradan eski karayolu paralelinde Sart-Ahmetli-Urganl-
Kasaba-Manisadan zmire gitmektedir. zmir-Kasaba demiryolu hattnn
Alaehire kadar uzatlmasndan sonra Uaktan mallar karayolu ile buraya
kadar tanarak, buradan zmire sevk edilmitir. Dier bir yol gzergh ivril
ynnden olmutur. Gediz yolu ise Ktahya vilayeti ile resmi haberlemeyi
salayan gzergh idi.
-
Bat Anadolunun Ulam Meselesinde Uak-zmir Yolu Yapm almalar
321
KAYNAKLAR
A. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
1. Defterler
D, 1551/7, Hdavendigar 2/707.
Ayniyat Defteri/Ticaret Nafia 994, s.81, 86.
2. Belgeler
A.MKT.MHM 46/71, 1267.07.22/23 Mays 1851.
A.MKT.NZD. 54/25, 1268.08.21/10 Haziran 1852.
A.MKT.NZD. 55/74, 1268.08.24/13 Haziran 1852.
A.MKT.NZD. 55/44, 1268.08.12/01 Haziran 1852.
A.MKT.MHM 47/55, 1268.09.19/7 Temmuz 1852.
A.MKT.MHM 54/49, 1268.07.20/10 Mays 1852.
A.MKT.MVL 51/74 1268.6.6/28 Mart 1852.
.DH.00261.0161.110.001.
HRT-h-00387-00002.
B. ATASE Arivi
558-6A
C. Karayollar Genel Mdrl Arivi
Cumhuriyet Devri Yollarn Gsterir 1950 Yl Trkiye Haritas.
D. Salnameler
Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1302.
Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1304.
Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1323.
Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1324.
Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1325.
E. Gazeteler
Ahenk
Anadolu
Hdavendigar
zmir
Takvim-i Vekayi
F. Kitap ve Makaleler
Akyldz 1992 Ali Akyldz Demiryollar ve Deime (Bat Anadolu
rnei), Yeni Toplum, 1: s.114-121.
Albayrak 1995 Mustafa Albayrak, Osmanl-Alman likilerinin Geliimi ve
Badat Demiryolunun Yapm, OTAM, 6: s.1-36.
-
Sadiye Tutsak
322
Anbar 2009 Adem Anbar, Osmanl mparatorluunun Avrupayla
Finansal Entegrasyonu: 1800-1914, Maliye Finas Yazlar, 84:
s.17-37.
Atilla 2002 A. Nedim Atilla, zmir Demiryollar, zmir Byk ehir
Belediyesi Yaynlar, zmir.
Baykara 1992 Tuncer Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram ve
Ondokuzuncu Yzyla Dair Aratrmalar, Akademi Kitabevi,
zmir.
Baykara 2011 Tuncer Baykara, Uak evresinin XIX. Yzyl Ortalarndaki
Yol Dzeni, CEPO 6. Ara Dnem Sempozyumu 14-17 Nisan
2011 Uak, Uak Valilii yayn, Uak 2011, s.229-233.
Baykara 1965-66 Tuncer Baykara, XIX. Yzylda Aydn Eyaleti, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Mezuniyet Tezi,
stanbul.
Beirli 2004 Mehmet Beirli, Badat Demiryolunun Akdeniz Uzants:
Toprakkale-skenderun Demiryolu, A. . Trkiyat
Aratrmalar Enstits Dergisi, 23: s.215-236.
Ceylan 2010 Mehmet Akif Ceylan, Manisa-Uak Demiryolu Ulamnn
Yerleme zerine Etkileri (II), Marmara Corafya Dergisi,
21: s.1-26.
Coar ve Demirci 2009 Nevin Coar - Sevtap Demirci, Incorporation into the World
Economy: From Railways to Highways (18501950), Middle
Eastern Studies, XXXXV/ 1, s.19-31
adrc 1991 Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin
Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Trk Tarih Kurumu, Ankara.
akmak 2008 Biray akmak, Osmanl Modernlemesi Balamnda Bir Bat
Anadolu Kazasnda Sosyo-Ekonomik Yap: Uak (1876-1908),
Hacettepe niv. Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim
Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara.
Faroqhi 1982 Suraiya Faroqhi, Camels, Wagons, And The Ottoman State in
The Sixteenth And Seventeenth Centuries, International
Journal of Middle East Studies, XIV/4: s.523-539.
Grsoy 1993 Melih Grsoy, Bizim zmirimiz, zmir.
Hawley 1918 Walter A. Grsoy, Asia Minor, John Lane Company, Newyork.
nal 2011 Bura nal, 19. Yzylda ve 20. Yzyl Balarnda Yabanc
Seyyahlara Gre Uak, CIEPO 6. Ara Dnem Sempozyumu
14-17 Nisan 2011 Uak, Uak: Uak Valilii yayn, s.709-730.
pek 2002 Nedim pek, zmir Demiryollar, zmir Bykehir yayn,
zmir.
Kurmu 1982 Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, Ankara.
-
Bat Anadolunun Ulam Meselesinde Uak-zmir Yolu Yapm almalar
323
Karayaman 2011 Mehmet Karayaman, Uaka Demiryolunun Gelii ve
Sonular, Ciepo 4.Ara Dnem Sempozyumu 14-17 Nisan
2011 Uak, Uak: Uak Valilii yayn, s.763-786.
Quataert 2008 Donald Quataert, Anadoluda Osmanl Reformu ve Tarm
1876-1908, evirenler: Nilay zok Gndoan-Azat Zana
Gndoan, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul.
Quataert 1977 Donald Quataert, Limited Revolution: The mpact of the
Anatolian Railway on Turkish Trasportation and the
Provisioning of Istanbul, 1890-1908, The Business History
Review, LI/2: s.139-160.
Quataert 1985 Donald Quataert, 19. yyda Osmanl mparatorluunda
Demiryollar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye
Ansiklopedisi, 6: s.1630-1635.
ntu 2009 M. Murat ntu, Ahmed Vefik Paann Anadolu Sa Kol
Mfettilii, Palet Yaynlar, Konya.
ztrk 2011 Fatma ztrk, 1830lu Yllarda Uak ve Yresi, Ciepo 6.
Ara Dnem Sempozyumu14-17 Nisan 2011 Uak, Uak, Uak
Valilii Yayn, s.1027-1037.
zyksel 2009 Murat zyksel, Hicaz Demiryolu, Tarih Vakf Yaynlar,
stanbul.
rer 2007 Harun rer, Haneden Ticarethaneye Bat Anadolu Halcl
1836-1935), Ege niversitesi Yaynlar, zmir.
amseddin Sami 1996 Kmsl-Alm, IV, Ankara: Kagar Neriyat.
Tutsak 2001 Sadiye Tutsak, Osmanl Devletinin Son Devirlerinde Uak
Kazas, Tarih ncelemeleri Dergisi, XVI: s.175-191.
Tutsak 2007 Sadiye Tutsak, Osmanl Devletinin Son Dneminde Uakta
Halcln Makineleme Sreci, Belleten, LXXI/260: s.65-97.
Uaklgil 1969 Halit Ziya Uaklgil, Krk Yl, nklap ve Aka Kitabevleri,
stanbul.
Sadiye Tutsak
-
Sadiye Tutsak
324
EKLER:
EK I: H.1304/1886-87 Hdavendigr Vilayeti Salnamesine Gre Vilayetin
Tarik Komisyonunu Gsterir Tablo89
Reis Hac Latif Beyefendi
Fahri Azalar
Edhem Efendi Arif Efendi Hac Salih Efendi Mustafa Efendi
Tarik Katibi Canib Efendi
Tarik Memurlar
Ba Mhendis Abdurrahman Efendi Sancak Mhendisi Mahmud Efendi
Merkez Anbar Memuru Rza Efendi
Kondoktrler
Osman Efendi Hseyin Efendi Raid Efendi Kamil Efendi
Salih Efendi Paskal Efendi Mehmed Efendi Corci Efendi
Gemlik Kazas Tarik Komisyonu
Reis Bedreddin Efendi
Azalar
Mehmed Bey Hac Mehmed Efendi Salih avu
smail Efendi Aleko Zafiri Aa Laskeridi
Erturul Sanca Tarik Komisyonu
Reis Mustafa Bey
Azalar
Muhiddin Efendi Mustafa Bey Hac Halil Efendi Agob Aa
Tabib
Onik Efendi
Katip
Mustafa Efendi
Anbar Memuru
Mustafa Efendi
Ktahya Sanca Tarik ve Muabir Komisyonu
Reis Hac Yusuf Efendi
Azalar
Sadk Efendi Tevfik Efendi Ahmed Efendi Sleyman Bey
mer Talip Efendi
Tarik Mhendis
Hsn Efendi
Ser-kondktr
Mehmed Efendi
Kondoktr Paskal
Efendi
Dieri Mustafa
Efendi
Dieri Anastas
Efendi
Dieri Mukurdi
Efendi
89 Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1304, s.125, 141, 150, 184-185.
-
Bat Anadolunun Ulam Meselesinde Uak-zmir Yolu Yapm almalar
325
EK II: Uak Kazasnn Karayollarnn Durumunu Gsterir Tablo90
:
Yolun smi Yolun Uzunluu Yaplan Yollar
Kilometre
Altnta-Dumlupnar istasyonu 37,870
Ktahya-Gediz-Uak vilayet Dahili 143,500
Uak-Banaz stasyonu 1,900
nay, Gbek stasyonu 5,850
EK III: zmir Kasaba Demiryolu ve Temdidi Osmanl irketinin
Ayonkarahisar-Soma Aras Tama cretini Gsterir Tablo91
:
Muvakkflardan
Muvakkflara
Karaa
al
Sarh
anl
Mih
ailli
Kay
lar
Kap
akl
Ak
hisar
S
leym
enl
Ham
a
Kra
a
Ho
rozk
y
So
ma
Karahisar 137 137 141 141 141 150 154 162 162 166 170
Balmahmud 137 137 141 141 147 150 154 162 162 166 170
Kkky 137 137 141 141 146 150 154 162 162 166 170
Dumlupnar 127 127 131 131 136 140 144 152 152 152 160
Oturak 127 127 131 131 136 140 144 152 152 152 160
Banaz 117 117 121 121 126 130 134 142 142 142 150
Kabaklar 116 116 116 116 121 125 129 137 137 141 145
Uak 112 112 116 116 121 125 129 137 137 141 145
Karakuyu 112 112 116 116 121 125 129 137 137 141 145
nay 107 107 111 111 116 120 124 132 132 136 140
Elvanlar 97 97 101 101 106 110 114 122 122 126 130
Gneyky 92 92 96 96 101 105 109 117 117 121 125
Gemlik 77 77 81 80 86 90 94 102 102 106 110
Alaehir 65 65 69 69 74 78 82 90 90 94 98
Alkan 61 61 65 65 70 74 78 86 86 90 94
Dereky 57 57 61 61 66 70 74 82 82 86 90
Monarak 53 53 57 57 62 66 70 78 78 82 86
Salihli 53 53 57 57 62 66 70 78 78 82 86
Sart 49 49 53 53 58 62 66 74 74 78 82
Ahmetli 45 45 49 49 54 58 62 70 70 74 78
Urganl 41 41 45 45 50 54 58 66 66 70 74
Kasaba 37 37 41 41 46 50 54 62 62 66 70
obanisa 28 28 32 32 37 41 45 53 53 57 61
90 Hdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1323, s.346-349. Bu salnamede belirtilen bu yol
gzerghlarnn Cumhuriyet Trkiyesinde 1950 ylna kadar deimediini grmek iin bkz.
Harita 3. 91 zmir, Say 44-45, 23 Mart 1314/4 Nisan 1898.
-
Sadiye Tutsak
326
Harita 1: Osmanlnn Son Dneminde Afyonkarahisar-Uak Aras Karayolu:
(Kaynak: BOA, HRT-h-00387-00002)
Harita 2: zmir-Uak-Afyonkarahisar Demiryolu Hattn Gsterir Harita:
(Kaynak: ATASE Arivi, 558-6A)
Harita 3: 1961 ylnda hala yapm halindeki karayollarn gsterir harita.