I

(1)

AOIIJIIA J/lllfAA,IIA ri fAUAAJAII

Qindeeasaan:

Sheekh Abdul Aziiz Bln Abdallaah Bin Baaz

Oromlffa Ttl Hlkee Kan Maxxansee

Wa/daya Da'awaafi Bamoota lslaamaa

Maxxansaa(2) 1998

Mirgi Maxxanau

Jannaya Dawaatii fi

P .o. Box 70425

TEL- FAX 713207 A.A

Kaba,amoota warra afaan Oromootiin dubbiftan hunduaaf.

Kitaba "Amantii Sirraawaafi Faallaasaa" jedhu kan

beekaan lslaamaa Sheekh Abdul Aziiz lbni Baaz

Jedhaman afaan arabaatiin qopheessan, afaan

orornootitti hiiknee isinii dhihesswrratti kan nugargaare

gooftaa guddaa galanni haagayu. Kana jechuuniis

baruumsa lslaamaa afaan addaddaatti hiikuun ergaa

lslaamaa ummata addaddaatiin gahuudhaaf gayee

guddaa akka qabu waan itti amanuufi.

Kanaafuu. ummanni Oromoo bal'aan k.itaab-a kanarraa

hundee amantii karaa sirraawaadhaan baruudhaaf bu'aa

guddaa akka argatu ni'amanna. Haalli tokko tokkc waan

nuuf hinmijaawiniif afaan kanaan hiikw tursiisuu kee­

naaf dhiifama gaafanna. Gara fuula duraatti dalagaa

kana fooyessuudhaaf yaada keessan yoo nuuergitan

nigalatoomfanna.

Jaanniyaa Da'awaafi Barnoota lalaamaa

\

J

Rabbi haagalatoomu. Rahmanni kabjaa wa.üiin qindaa'eefi

nageenyi nabiyyicha dhummaa, maatii isaanitiifi

akkasuma sahaabota isaanitiif tlaa ta'u.

Amantiin (aqiidaan) sirraawaan dhagaa bu'uura

lslaamaatiifi dagalee amantichaa waan ta'eef mata dureè

ibsa kiyyaa gochuudhaan fudhadheera. Ragoolee

Shari'aa kanneen Qur'aanaafi sunaa nabiyyichaa

(SAW) 1 irratti hundaawanirraa akka hubatamutti,

hojiiwwan qaamaafi afaanii sirraawaa ta'anii kan

lakkaawamuufi dhugoomfamnaii fudhatamuu danda'an,

yoo amantii sirraawarraa maddan qofa .Namni tokko yoo

aqiidaan amantii isaa qajeelaa hintahin qaamaafi

sagaleenis hojiin inni hojjatu kan amantiidhaan walitti

1 SAW: Jechuun Sallallaahu Aleyhi Wasa/la,n jechuudha. Hiikkaan isaallee "nageenyi isaaninatti haajiraatu" jechuudha.

1

rarra'u hundumtuu fashalaa ta'a. Rabbi(SWT)2 akkana

jedha:

"Namnl amantll gane (l<afare} dhugumatl dalagaan

lsaa 'fashale (bu'aa dhabe); gaafa dhumaa (murtii}

inni warra hoongayan keessa tolcko taha."

( Qur'aana 5:5)

2 SWT: Jecbuun Subhaanahuu Wata,aalaa jecbuudha Hiikkaan isaallee "Rabbiin Guddaan waan hamaa hundaarraa qulqullaahe" jechuudha.

2

\

"(Y• Afuhammadl) slrattl bu'eera; aklcuma wana

slduraa lrrattJ bu'ettl; )'00 waan blraa Rabblttl

qixxeesite, dhugumaanuu hojlln kee bu'a

dhabeessa la'a. • (Qur'aana 39:65)

Qabxii kanarratti keeyyatoota baay'eetu argamu.lfa

bayaan aqiidaa sirraawaa kitaba Rabbii Qur'aanaafi

sunnaa ergamaa lsaa amanamaadhaa (SAW), Rabbiin

dhugoomsuu, Malaa'ikoota lsaa, Kitaabota lsaa,

ergamoota lsaa guyyaa dhumaatitti, hamaafi jabaanis

beekumsaafi murtii Rabbiitiin akka hojatamu

amanuudhaan kan xumuramu ta'uu muriseera. Waa

jahan kanneen kitaabni Rabbii fidee dhufeefi hundeewan

amantii qajeelaa kaneen Rabbi ergamaa lsaa

Muhamaddiin(SAW) itti erge. Wantoonni qaamarraa

fagaatanii, jireenya isaanii akka amannu ta'an martinuu

dhimoota Rabbiifi nabiyyichi(SAW) dubbatatan hundu­

mtuu. hundee\NW&n amantii kanneen jalatti walga'u.

Ragaan hundeeWNan jahan kameenii Qur'aanaafi

sunnaa keessatti baay'eedha. Jechi Rabbii kan armaan

gadii isaan keessaa tokko.

3

Dalagaan gaart;n tuula lceessan gara bahaafi dhihaa

cleeblsuumlti; haata'u malee, dalagaan gaarlln

Rabbiltl guyyaa dhumaatltti, malaa'ikootattl, kltaa­

balatlllfl nablyyoolattl nama amne.

(al Baqarah 2:177)

Ergamt/ch/ waan Rabblrraa lsalll bu'ettl amane; hordoltoonnls akkasuma. llartlnuu Rabblttl,

ma/aa7kootatll, kltaabotattllff ergamoofatll (amaneJ:

4

ergamoola lsaa addaan baafnee hinlaallu Oedhan).

(al Baqaraah 2:285)

•yaa warra amantanl Rabbiifl ergamaa lsaatittl

amanaa; lcitaaba lnni ergamaa lsaatlttlifl warra isa

duraa lrratti buusettls amanaa. Eenyuyyuu taanaan

kan Rabbiin malaa'lk~ lsaa, ergamoota tsaafi

guyyaa dhumaa waaldcate fagoo jal/ate. H

(al Nisaa'i 4:136

5

"Rabbi waan sam11n dachll keessa Jlru maraa kan beelcu aidai fa'e hinbeektuu? dhugaatt# kun kilaaba keessatti galmeetlameera. Kun Rabbllf waan salphaadha. • (al Ha.122:70)

Waa'ee hundeewwan amantii kanaa irratti Hadiisonni

nabiyyichaa sirraawoon baay'eedha. Kanneen

keessaallee malaa'ikaan Jibriil waa'ee amantiidhaa

nabiyyicha gaafatee deeblin nabiyyichi kennaniif Umar

lbni al Khaxxaabirraa dabarfamee lmaam Muslimiin

gabaafame Hadiisni sirraawaafi beekamaan armaa gadii

keessatti argama

"Amantii (llmaan) jechuun Rabbitti, malaa'ikoota lsaatitti,

kitaabota isaatitti, ergamoota lsaatitti amanuudhaafi

akkasumas gaariifi hamaaniis beekumsaafi fedhii

Rabbiitiin kan hojiatamu ta'uu amanuudha.

6

Muslimni tokko waa'ee Rabbii irratti kan amanuu qabu,

guyyaa ka'iinsaafi dhimoota biroo kan beekkumsa

qaamaatiin ala ta'an laalchisee kan inni amanee

fudhachuu qabu, wanti cuftuu hundeeWNan amantii jahan

kanneen jalatti kan ammataman ykn jararraa kan kan

burqan tahuu beekuudha.

Rabbi (SWT) Uumaa uumamootaa, kan gaarii ooluuf,

hiree kan hiruuf, waan dhoksaniifi ifa baasanis kan

beekuufi kan gaarii hojjateef waan hojii isaa kenneefi kan

balleesse kan adabuu danda'u waan ta'eef gabbariinsi

Isa qofaaf kan ga'u Gooftaa dhugaadhaa ta'uu lsaa

amanuun qaama Rabbititi amanudhaati. Gabbariinsa

kanaaf jedheeti Rabbi (SWJ) namaafi jinniillee kan

uumefi kanuma akka ho.üatan kan ajajeef. Kanuma

ilaalchisuudhaanis Rabbi(SWT) akkana jedha:

7

• Jinnilfl namaas alclca naggabbaranllf qola malee

homaafuu hinuumne, hiree lsaanii imJa homaa

hlnbarbaadu; aklca nasooranls hlnfedhu. Rabbi

abbaa hlreetilfi aangoo jajjbaati. •

(al Zaariyaat 51 :56-58)

Hraa llma-namaal Rabbii keessan lcan Jslnllfl warra

isln du,aas uume gabbaraa; carraa qajeellumaa

alcka argatanllf. Rabbi Isa dachH slree lslnll godhe;

samii baaxii lsnll godhe; kan bishaan samll lceessaa

islnll buuslse. lsumaanis nrH irraa hlree lsnll

argamslise. lsinls osoo beekatan Rabbllf yagutoo

(sharllk) hingodhlnaa."

(al Baqaraah 2:21-22)

8

Sababiin Rabbi (SWT) nabiyyoota ergee kitaabota

amantii dabarseef dhugaa amantii lsaa kana ibsuudhaafi

kanumaaf yaamicha godhuufi. Aqiidaa sirraawaa kana

waan faallessu gabarurraallee wanni Rabbi ofeegaa

jedheefis kanumaafi. Rabbi akkana jedha:

"Ummatoota hundaa lceessatti 'Rabbi qofa

gabbaraa, waaqeffamoota (.xaaguutJ lrraa

'fagaadhaa', Jennee ergamaa ergineera.,.

{al Nahl 16:36 )

9

•s1duras ergamaa kamllnlyuu •ana malee Rabbi

hlnjlru; lcanaafuu anuma qota gabbaraa', ergaa

Jeclhu otoo ltti hlndabarsln (wahyil) hinerglne."

( al Anbiyaa'i 21 :25)

'"... Kitaabni kun, lcan lceeyyatoonni isaa ciminaan

lcaawamaniiti babal'innaan tareetramanll ibsaman . kan Gooflaa gamnaaati waa hundaa beelcaa blraa

bu'e. Rabblln malea kan blraa alcka hingabbarre lsin

barsllsa; anl akkan lsln yaadachilsuuti oduu

gammachllsaa lsinlttl hlmuull kan Isa blra ergame

Jedhlin. • (Huud 11:1-2)

Dhugaan amantii kanaa ilmi namaa dalagaawwin

waaqeffachuu, kanneen inni dalagu martuu; du'aa'ii,

10

sodaafl fedhiin, slaataafi soomaan qaluufi waree­

guudhaan akkasumas, akaakuwwan ajajamootaa

kanneen birootiinis Rabbii aangaoo qabeessa qofa

yaaduudhaafl lsuma qofaaf godhuudhaan lsaaf

jilbiinfachuu, Isa jaalachuu, aangoo lsaatiif gadi jechuufi

garaan hojachuu jechuudha. Rabbi akkana jedha:

" ... Kanaafuu, amantii Rabbi qofaaf qu/qull-ees1Uudhaen

gabbarri. Amantiin qulqulluun Rabblif qofa akl<a ta'uu

qabu hubadhu."

( al Zurnar 39:2)

Gooftaan keellee akkana jechuudhaan labseera:

t;~\~ <::.li~.!,i~!~f~l~~:-;~t;1:~;~;•

11

•1sa ma/ee eenyunuu akka hlngabbarre Rabbiin kee

ajajeera. (al 1$raa117:23)

•wam hinamaniin odoo jibbuu, Rabbiin smantii Isa

qofaaf qulqulleessuudhaan gabbaraa."

(al Ghaafr 40:14}

Bukhaariifi Muslim Mu'azziniin maqaa dhayanii akka

hadiisa gabaasaniititti nabiyyichi (SAIA? akkana

jedhaniiru:

"Dirqamni Rabbii kan gabroota /saa irrajiru, Isa qofa

gabbaruuji waan tokkollee Isa, wajjiin walqirxeesuu

dhabuudha. "

Kan Gooftaan gabroota ajajeefi dirqama godhee isaanitti

murteesse, ifa galaa kan tahan kanneen akka utuboota

lslaamaa shananiititti amanuun, qaama Rabbitti

amanuudhaati. Utuboonni sunniinis: Rabbiin malee

12

Gooftaan biraa akka hinjirre, Muhammad ergamaa lsaa

ta'uu ragaa ba'uu, yeroo hundaa salaata shanan

salaatuu, Zakaa baasuu, baatii Ramadaanaa soomuufi

dandeetiin yoo jiraate Makkaan dhaqanii Hajjii hajjuudha.

Utuboota shanan kanneen keessaa lnni guddichi Rabbiin

malee Gooftaan biraa akka hinjirreefi Muhammad

ergamaa lsaa ta'uu beekuudha. Rabbiin malee rabbiin

biraa hinjiru jedhanii ragaa bahu'uun gabbariinsa guututti

Goofta tokko qofaaf godhuufi lsaan alatti gabbaruun

eenyuufuu kan hingeenne ta'uu mirkaneessuudhaan Isa

malee waan biraa amanuu cufuma balaaleffachuu

dirqama godha. Hiikaan Laa ilaaha illallaahtis kanuma.

Kan ajajamuufi gabbaruu qaban Gooftaan dhugaadhaa

Rabbiin qofa. Isa malee kan gabbaraman namni,

malaa'ikaan, ykn wanti biraa martuu waaqa sobaati.

Gooftaan dhugadhaa Rabbiin qofa waan ta'eef. Rabbi

akkana jedha:

13

•sunl Rabbi Gooftaa dhuga'aa waan ta•eet; lsaan

maletti wani waamatan hundi dhara waan ta'eef."

(al Hajjl 22:62)

Rabbi (SWT) namaafi jinnii lsuma qofa haaggabaraniif

akka uumeefi ajajje, nabiyyootas kan ergeefi kitaabotas

kan buuseef kanumaaf akka ta'e armaan olitti ibsineera.

Qabxii kana sirritti xiinxallaa, sirritis babal'isaatii

hubadhaa. Gabbariinsa waan biraa laalchisee walaalli

guddaan namoonni baay'een itti kufaniifi sababuma

kanaan wantoonni Rabbiif ta'uu qaban akkamitti warra

birootitti akka ceehan ifa isinii gala. Rabbi uumaa

addunyaati, qindeessaa dhimoota isaaniiti, beekumsaafi

dandeetii lsaatiin akka fedhetti kan itti ajaju, Gooftaa hojii

deemsisaa ta'uu lsaa amanuun qaama Rabbitti

amanuudhaati. lnni motii dunyaafi 'aakhiraati. Isa malee

waa'uumaan biraa hinjiru. Gooftaan biraa kan isatti

qixxahu hinjiru. Addunyaafi 'aakhiraa keessatti akka

milkaawaniifi gamachuu akka gonfatan gara qajeelfama

isaan dandeesissuutitti waamuudhaaf nabiyyoota

ergeera. Kitaabotas buuseera. Kana maraa adduma isaa

hoüate. Gargaaraafi waahela tokkollee hinqabu ture.

14

"Rabbi uumaa waa hundaati; lnnis ittigaafatamaa

waan maraati." ( al Zumar 39:62)

"Rabbiln keessan Isa samllfl dachll gu}'JOOfa Jaha

keessatti uumeeti kan clmJnaan ban:umaa aangoo

irratti olta'e; lnni halkan harldsee guyyatti haguuge;

hundlnuu kan blraa dabaree dabareedhaan

daddaflttl barbaada. lnnl aduu, }l'aafl u,jll uume,

martuu see,ola ajaja tsaa Jahdll moo"atamee bula.

15

u,_,,.,. mooyua 1a1n '-"", Rabbi ,_,

qulqu#lla'e.' GooffN ul#l'NlfflCJOfae kan ta'e. • (al A'irul 7:54)

Kilalbicha •- Qur'aana keessatti akka hubatamaniifi

Hadilla ergamaa amanamaatiin akka mirkamanee­

ffamanitti, maqaaleen Rabbii gaggaariniifi sifoonni lsaa

olaanawwiln waa tokko osoo hindogoggoriniifi jechoota

duwwaa hikkaa-dhabeeyyota osoo hingodhin, bifoota

uumamootaa wajjiin otoo walhinfakkeessin amanuun

qaama Rabbitti amanuu keessaa tokko ta'a. Maqaaleefi

sifoonni Rabbii kunniin (a/ Asmaa'u wassifaat) Rabbiifi

nabiyyichi akkuma ibsanitti akkaniitti akkas tahe otoo

hinjedhin akkuma jiranitti fudhachuufi hiikkota gugudda

isaan murisanittiifi waan ofkeessaa qabanitti amanuun

dirqama. Sifoota kanneeniin Rabbiin ibsuu jechuun,

karaa aango qabeenyunmaa lsaatiif sirrii ta'een

uumamootaan otoo walhinfakkeessin ibsuu jechuudha.

Kana ilaalchisuudhaan Rabbi(SWT) akkana jedha:

~ >.. "''tt:!:~1Î ......... ! .. ~ .... : '?' .... {t ~~ .. !.,11.J .......:_.$" ~~

16

"Kan lsatll fa/dceeflamu homtuu hlnjlru; lnnl hundla

dhagayaatl argaadha. • (al Shwru 42:11)

·Rabbitti waa hlnfaldceessinaa; Rabbi Isa fakkaalaa

aldca hinqabne nibeelca; /sin hlnbeektan ... •

(al Nahl 16:74)

Eegaa kana, Aqiidaan warra sunnaafi Jamaa'aa (ahlul

sunnaa wajjamaa'a) kan sahaabonni ergamaa Rabbiitiifi

warra qalbiifayyaaletiidhaan isaan hordoferraa dabre.

lmaam Abuu Hasan al Ash'arii (RH)3 kitaaba isaanii "al.

Maqaalaah" jedhamu keessatti beektota Hadiisaafi warra

sunnaa maqaa dhahuudhaan aqiidaan dabarsanis

kanuma. Abboonni beekumsaatiifi amantii kanneen

biroollee kanuma dabarsan.

17

Beekaan alAwzaa'ii(RH) jedhaman akka dubbatanitti

beektonni (ulamaa!1) Azzuhriifi Mak'huul jedhaman

waa'ee keeyyatoota Qur'aanaa kanneen sifa Rabbii

ilaalanii yoo gaafataman, otoo hinqeeqin akkuma jiranitti

fudhadhaatii itti amanaa jedhaniiru.

lmaam Maalik, Al Awzaa'ii, Leys lbnu Sa'aadîifi Suufiyaan

Asawrii(RH) Hadiisota waa'ee sifoota Rabbii yoo

gaafataman, akkamitti akkas tahe osoo hinjedhin

akkuma jiranitti fudhadhaatii dabarsaa jedhani1 debi1

kennuu isaanii Waalid Bin Mustim gabaasaniiru. Nut1ifl

dhaloonni lslaamaa kan sahaabotatti aanu (Taabi'uun)

kan lakkoofsi baay'ee tahe Rabbi Arshiin irra ta'uusaa

dubbataa turre. Sifoota (sifaat) laalchisee sunnaa

nabiyyichaa keessatti dhimmoota hubataman marattuu

amanaa turee jechuudhaan alAwzaa'iin dubbataniîru.

Barsiisaa lmaam Maalik kan turan Rabbii'i Bin

Abdurrahmaan waa'ee ittitola (lstiwaa'i) yoo gaafataman:

istiwaa'ani waan hinbeekamneemiti; ergichi kan Rabbirraa

dabre. Dirqamni ergamaadhaa ammoo waan ajajaman

dhoksaa malee geessuudha. Nutimmoo kan godhuu

18

qabnu amannee fudhachuudha." jechuudhaan dee­

bisaniiru.

lmaam Maalikis homa kana gaafatamanii akkana

jedhaniiru:

~'/'J JJt+,t ù.JSSIJ t.J&A ,1~'#1

~~ ~ Jl.)wJIJ '-,

" lstiwaa'ini (waan) ifa gale; haa/li isaa waan

hinbeekamne; isatti amanuun dirqama (waajiba). Dhima

kanarraa gaafachuun ammoo amanticha irratti fedhii

uumama haara'a mataa ofii irraa itti dabaluu (bid'aa)

dha."

Achumaan imaamtichi namicha kana gaafate san nama

hamaa akka taa'te natti mul'ata jedhaniinii akka bayu

ajajanii baye. E.üannoon kanaan walfakkaatu haadha

mu'iminootaa Ummu Salaamaa(RAA)4 irraallee dabreera.

4 • RAA: Jechuun Radiyallaahu Anhaa jechuudha. Hiikkaan isaallee "Rabbi isaanirraa haa jaalatu" jechuudha.

19

lmaam Abuu Abdurrahmaan Abdalaah Bin Mubaarak.

"Gooftaan keenya(SWT) samiiwwan lsaatii'ol uumamoota

irraa haala guututti adda taheen arshi irra akka ta'e

nibeekna" jechuun isaanii gabaafameera. Beektonni

hoogantoonni lstaamaallee qabxii kanarratti wanti

dabarsan baay'ee · waan ta'eef ibsa kanaan maqaa

dhahanii waliin gahuun hinmijaahu. Dhimma kanaratti

namni ibsa bal'aa barbaadu, kitaabota beektonni

Sunnaadhaa kataban fakkeenyaaf kitaaba ilmi lmaam

Ahmad Abdulaah katabe "Sunnas", kitaaba lmaam

Ahmad Bin Kuzeymaan kataban "Attawhiid', AbulQaasim

Alaalaakaa'in kén katabe "Sunnaa", kitaaba AbuuBakr

Bin Aasim "Sunnaa" kan jedhamuufi Sheekul lslaam lbni

Taymiyyaah warra Hamaatiif deebii laatan dubbisuu

qaba. Deebin lbni Taymiyyaah dubbii gaarii guguddaa

ofkeessaa kan qabu yoo ta'u, aqiidaa Ahlul Sunnaa kan

itti ibsaniifi ragaalee shari'aatiifi kanneen samuu itti kan

dabarsan deebii bu'a qabeessa. Qajeelina ejjannoo

Ahlussunnaafi dogoggora warra isaan faallessuu ifa

baaseera. Barruu mataduree "Attudmuriyyaah" jedham-

20

uun dhiheessan keessattillee akkanuma aqildaa

ahlulsunn4a ragoolee shari'aatiifi samuutiin kan itti

mirkaneessaniifi warra ejannoo faatlaa qabaniif haala

dhugaa ifa baasee, soba balleessuun baruu ibsa ittiin

kennani. Katabichi qalbiidhaanlifi fedhii dhugaa baruutiin

nama hubateefi, nama beekumsaa maraaf katabaa

dhugaa qabachiisu. Namni maqaaleefi sifoota Rabbii (a/

Asmaa'i wassifaat) laalchisee aqiidaa warri sunnaa itti

amanu balaaleffate, dogoggora ragalee shari'aatiifi

samuu faallessuu irra bu'uu bira dabree waan

mirkaneessuufi balaaleffatu hundaa keessatti dogoggora

ifa galetu isa muudata.

warri Ahlussunnaa Rabbi(SWT) kitaaba lsaa keessatti

yookiinimmoo ergamaan lsaa Muha111118d (SAW) Hadiisa

isaanii sirraawaa keessatti waa'ee maqaalee Rabbiitiifi

sifoota guguddaa kan mirkaneessan hundaa uumamoota

waüiin odoo walhinfakkeesin mirkaneessaniif. Rabbiin

sifoota uumamootaafi fakkeenya kamiinuu irraa

niqulqulleessu. Sifoota lsaa olaantota hikkaa kan

hinqabne jecha qullaa gochuu irraa haala bilisa ta'een

21

fudhatanii ibsu. fjannoo isanii kanaanis ejannoo

offaallessu dogoggoraa jalaa bahanii ragoolee hundaa

hojirra ooolchuu danda'aniiu. Kuni nama haqa Rabbi

(SWT) ergamoota lsaa ittiin erge qabatee. san keessattis

waan danteetii isaa qabsoo godhee, haqa barbaada

keessatti dalgaa isaa Rabbiif qulqulleesse, Isa haqa

qunnamsiisuufi ragaa lsaatis ifatti baasuun seera

Rabbiiti. Rabbi(SWD akkana waan jedheef:

Dhugaa sabarratll darbanna; sammuu lsaa

buruqsa; eegasJI sobnl nlmanca'a •.•

(al Anbiyaa'i 21:18)

Gaatll toldcoonlllee sltll dhufanll nutl deebli

dhugaatiltl hild<aa gaarlidhaan slldhufnu malee

hinhafnu. (al Furqaan 25:33)

22

lbnu Kasiir kitaaba isaanii beekamaa kan hikkaa

Qur"aanaa ibsu keessatti keeyyata Qur'aanaa kan

arrnaan gadii yoo hiikan jechoota gaggaarii kaa'aniiru:

Rabbiln keessan Gooftaa samilwwanlifi dachil

guyyaa jaha keessattl uume. Eegasiillee arshi lrrati

olta'e. (al A'iraaf 7:54)

lbnu Kasiir qabxii kana ilaalchisaani wanti kataban

dhimma kanarratti bu'aa guddaa kan qabu waan ta'eef

irratti dubbachuun gaariidha.

Asirratti nammooni ilaalcha baay'ee qabu. Kanneen asitti

tarreessuun namatti hinaanjofne. Nuti dhimma kanarratti

karaan hordofnu karaa aboota tolaadhinii

(assalafussaaHh) karaa Maalik, Awzaa'ii, Sawrii, Lassa

Bin Sa'ad, Shaafi'i, Ahmad, ls'haaq Bin Rahweehiifi

beektota lslaamaa kanneen biroo kanneen duriifi

kanneen jaarraa dhiyoodhaati. Karaan kunis akkamitti

23

akkas tahe odoo hinjedhin, sifoota uumamootaa wajiin

otoo walhlnfakkeessiniifi walbira hinqabin, jechoota

duwwaa hikkaa hinqabne otoo hingodhin akkuma jirutti

fudhatanii amanuudhaan oduu otoo hinbaay'essin

dabarawdha. NMIOOl'lfli hubannoon uumamoota waüiin

waa walfakkeeuuun daddafee gara sammuu isaanii

dhufu Rabbi(SWT) waan isaan yaadan hundarraa kan

hinjirre ta"'uu, lnni fakkii homaatuu kan hinqabne

dhagyaafi argaa ta'uusaa hubachuu qaban. Eüannoo

sirraawaan Na .. lim Sin Hamaad altcazaa'ii (barsiisaa1

Bukhaarit) fi lmaamonnl biroollw. akkuma jedhan: "Namni

Rabbiin uumamoota waliin walfakkeesseefi walbira qabe

kafareera (jallateera) jechuudha. Rabbi sifoota lnni ittiin

oflbse ykn sifoota lsaa kanneen ergamaan lsaa ibsan

l(eeuaa haaUi wu walfakkeessu,uu (tashabbuh) hinjiru.

*.,,atoo18 Qur'aanaa kanneen hikkaa qajeelaa qabaniifi

Hadiiaicha nabiyyichaa airraawaa keessatti kanneen

nlJl'atan maqaaleefi sifoota Rabbli aangoo

qabeeuummaa luatiif karaa sirrii ta'een namni

24

mirkaneesseefi sifa uumamootaa kanneen ir'inna

qabanirraa Rabbiin qulq• :!!•esse, karaa qajeelloo

hordofeera.

Malaa'ikootatti amanuun,s dhimmoota walitti qabamaniifi

bal'inaan tareeffaman ofkeessaa qaba. Muslimni tokko

Rabbi malaa'ikoota akka lsaaf ajajaman uumuusaa kan

ibse gabroota kabajamoota kanneen ajaja isaatiin ala

hinhojanne, malaa'ikoota qjeeltota qabaachuu lsaa

ni'amna. Rabbi {SWf) akkana jedheera:

"Jarri gabroota kabjamoodha. Isa Rrrl.sanll

hindubbatan; waa hundaa ajaja lsaatiln hojjatan.

fnni waan lsaan dura Jlruufl waan lsun booda Jirus

nlbeeka. Warra Inn/ lrraa ~ malee ....,,..,.

25

biraatlf hinkadhatan sodaafi kabajaaonèlatl Isa dura

clhaabatan. • (al Anbiyaa'l 21:26-28)

Malaa'ikoonni gumiiwwan baay'ee qabu. lsaan keessaa

warri barcumaa Rabbii (arsht) baadhachuuf ramadaman,

warri mankuusa (khaznaa) jannataafi Azaabaa eeguuf

ramadamaniifi gartuuleen hojiiiwwan ilma-namaa

galmeessuuf ramadamanis jiru. Bal'inaan kanneen itti

amanuu qabnu, Rabbiifi ergamaan lsaa warra maqaa

dhahan, kanneen akka Jibriil, Mikaa'iil, ittigaafatamaa

ibidda Azaabaa Maalikiifi afuufaa faaggaa (xurunbaa)

kan ta'e lsraafiliifi kkf.

Hadiisa nabiyyichaa(SAW) sirraawa keessattii waan

mulifamaniif. Malaa'ikoonni maalirraa akka uumaman

ilaalchisuudhaan Hadiisni nabiyyichi (SAW} dubbatan

sirraawaan aayyoo mu'iminootaa tan ta'an Aa'ishaadhaan

akka kanaan gaddititti gabaafameera:

u ,j,,, é-'L.. ,j,,, t)lt,J/ JJ:.. J _,..,; ,j,,, ,W)WJ ~

,.si l...i...,,,J t... ~-Jjâ.., ..)t.; u

Malaa'ikoonni ifarraa uumaman; Jinniiwwan ammoo

ibidda aara hinqabnerraa uumaman; Aadam ammoo

26

waan isini ibsame (biyyee) inaa uumame. (Muslimlin kan gabaafame)

Kitaaba Rabbiititti amanuunis akkanuma walumaagalatti

Rabbi (SWT) dhugaa ibsanii namoota gara Rabbiin

gabbaruutitti akka yaaman kitaabota hogganoo gara

nabiyyootaafi ergamoota filateetitti dabarsuu lsaa

amanuudha. Rabbi(SWT) akkana jedha:

"Etgamoofa keenya malhtttoota lfa galaadhaan

erglneera; Jara wajjUnls namoonnl karaa dhugaa

/rra alrlca dhaabatan Jennee ldtaabaafl madaala

erglneera.• (al Hadild 57:25)

27

'llmi-namaa ummata 'lolcko (amantll tokkorra) ture.

Rabbi ergamoota oduu gammachiisaati bee­

kkac.hUsaa wa/}iin erge; jara wajjilnls namoonnl

bekJca garaagan,mmaan argametti alcka ittiin walii­

murteessanilf jedhee kitaabicha dhugaadhaan

Qff18. • (al Baqaraah 2:213)

Kitaabota amantii keessaa kanneen Rabbi add;

baasee maqaa dhahe, kanneen akka Tawraat,

Zabuuriifi Qur'aana fakkaatan babal'ifnee itti arr

Qura'aanni maraa keessaa olaanaafi xumura huna ..

Mararrattuu too'ataa fi mirkaneessaadha. Kitaaba

ummanni hunduu hordofuu fi murtii ittiin argachuu

qabani. Rabbi(SWT) ergamaa lsaa nama cufaa jiddutti

akka ittiin waliimurteessaniif Qur'aana kana jallinna

onneetiif qorsa, waa maraa kan ibsu, amanootaaf

qajeelfamaafi rahmata godhee gara nabiyyichaa (SAW)

dabaraeera. Waa'ee kanarratti Rabbi akkana jedha:

28

"Kuni ldtaaba barakaa kan lslnll buufne: hordofaa,

Rabbiln sodaadhaa aldœ badh•famtanlff. •. •

(al An'aam 6:155)

•Kifaabichas lllsa waa hundaa, qajeelluma,

l:JedlNtaaldl oduu gammachuu llusllmoolaaf aidai

ta'u slrrattl buufne. • (al Nahl 16:89)

29

• Jedhlln: 'Yn Bmaan namaal anl .,..,,,.,, Rabbll kan

,,.,. hunda ... .,,,, e,pme. ,.. Goolta moobllnma

Hmlllf dal:hll. Isa malff Goaffun blraa hln)lru; kan

}lrwhlauutl kan 11/Jemua Isa qofll. K.,...,,,,,, lantl

.,..,,... laMllttl amanu. Nablwfeha qubff hlnbenltln

ken Rllllbll Il Jeohoola ,._ dhugoolmultl(.,,,.,,..J k.,..

dhUflM Mke (q,,/Hlfalntan) Isa IIOl'dol'lul. •

( al A'lraaf 7:158)

Nabiyyootaafi ergamoota Rabbiin ergettis akkasuma

haala walittiqabaatiifi babal'innaatiin itti amanuun

dirqama ta'a. Kanaafuu Rabbiin (SWT) isaan jidduu

filatee gamachuu himaafi beekkachiisaa ta'anii gara

dhugaatti akka waaman ergamoota gara ilma-namaa

erguusaa ni'amanna. Namni waaminsa ergamootaa

fudhate nimilkaawa., namni ergamoota morrnemmoo

kufaatiifi gaabiitu isa mudata. Xumurri (guduunfaan)

30

ergamootaatiifi hundaa caalaan Muhammad Bin

Abdallaahti(SAW). Rabbi (SWT) akkana jedha:

•Dhugamattl, ummamola hundattuu ajija Goolfaa

gabbaraa, waaqeffamoofa Rabbiin ala mhan

(XNfllllllJ lrraa fagaadh• jedhu qabsllfnee e,vamaa

e,gineera. .. " (al Nahl 16:36)

• Akka booddee namoonnl Rabblrratt/ sababll

wa,lltuu hlndJÎlyeesslneef nablyyoala oduu

31

gammachll.., Il ~ ..,,._"

( al Nlsaa'i 4:185)

"Muh-,,,,,. l~n namoota 1r..... eenyuufuu

abbaamltJ; garuu, .,,,.,,,.. Gooflaalllll ltllfflura

(guduunfaa} nablyyootaatl ... " (el Ahznb 33:40)

Nabiyyoota keesaaa kanneen Rabbi maqaa dhahee

mul'ise yookiin warra ergamaan Rabbii maqaa isaanil

dhahuudhaan mirkaneeffame kannen akka Nuuh, Hwd,

Saalih, lbraahimilfi Kanneen biroollee addaan baafne ltti

amanna.

Guyyaa Mutrtiititti amanuun ammoo Rabbiifi ergamun

lsaa kan dubbatan du'a booddee rakk.oo av.waaJa

keessaa, muddamaafi gamachuu dhimmoota falfakkaa­

tanîititti amanauu, guyyaa ka'linsaa {qlyaamaa) wantoota

32

muratan kanneen nama sodaachisaniifi rifachiisan,

riiqicha Azaabaa kan rifeensarra haphatatu kan qarrisaa

seyfii caalu (siraax), dalagaadhaan kan madaatamaman

ta'uufi qoratiinsati amanuu; akkasumas namni gatii

hojiisaa kan argatu ta'uu amanuu; gatmeewwan

dalagaawwan itti gaJmeeffaman nama maraafuu kan

hiraman ta'uufi gariin mirgaan gar:iin ammoo bitaafi

duubaan kan kennamuuf ta'uullee amanuu walitti qaba.

Nabiyyichi keenya Muhammad(SAW) guyyaa ka'iinsaa

(qiyaamaa) bishaan addaa (howd) amanoota kan

obaasan ta'wsaanii, Jannataafi Azaabni kan jiran tahuu,

amanoonni Rabbiin kan walarganiifi kan isaan dubbisu

ta'uufi mata duree kana jalatti knneen ammataman

Qur'aanaafi Hadiisa nabiyyichaatiin(SAW} kanneen

mirkaneeffaman dhimoota biroo marattuu amanuun

qaama hundee amantii kanaati. Dhimoota kanneen

hundattuu amanuu, haala Rabbiifl ergamaan lsaa (SAW)

itti ibsanitti sirraawaa ta'uusaanii fudhataanii

mirkaneessuun dirqama.

33

"Qadarittr amanuun ammoo dhimmoota afuritti amanuu

walitti qaba. lsaanis:

Tokko: Gooftaan(SWT) kan kanaan dura ta'eefi kan

fuuldura ta'us guutuutti kan beeku ta'uusaa, waa'ee

gabroota tsaa, hiree isaanii, umriisaanii, hojiisaaniifi

dhimmoonni biroollee waa tokko kan Isa jalaa

hindhokanneefi beekumsa lsaa jala jiraachuu isaanii

mirkaneessuu walitti qaba. Rabbi akkana Jedha:

~.u .... ~ ~ ,,-:r~, ~. -... ,.c..9"'~~ IJ!~

" •.. Rabbi waa maraa beekaadha." (al Tawbaah 9:115)

"Rabbi waa hundarrattuu dandeefll qabeessa ta'uusaalllfl waa

hundaa kan beelcumsaan qbdse ta'uu aklca bartaniif kana lsln

barsllse... {al Xalaaq 65:12}

34

Lammeesaaa: Rabbi (SWT) waan haata'u jeedhee

murteesse hundaa kan galmeesse ta'uusaa beekuudha.

Gooftaan (SWT) akkana jedha:

·waan dachlln qaanNI lsaanU ,,,,. ,,,,,,, dllur,atflldti

beelmeela. Nublras ldfllaba (waa INlndllJ ga#meessee

eegutu }Ira.• (Qaaf50:4)

35

.,_,,,, kan samllfl dacltll keessa Jlru hundaa ,_,

beeku fa'uusaa hlnbeektuu? Dllugamtdfl WMtl

martuu galmeeffamaadha; kun Rabbllf waan laafaadha." (al Hajji 22:70)

5adeessaa: Fedhii Rabbi kan guuttuma'aan hojirra

oolutti amanuudhaan wanti lnni fedhe akka ta'u, kan lnni

hinfedhin akka hintaane beekuudha. Rabbi akkana

jedheera:

•Rabbi waan fedhe hoJ}ata ••• • (al Haji 22:18)

•Dhugumaan Rabbi waan toldro )GO ,_. alaJnl lsaa 'tJl7'

jechuudllll. batlalumatll la'a •• Yaueen (36) :82

36

~ "'.'."' _ 1:,•" > '>-:" _,,,.,,, 1,11 .... r,,,,,, ,,,,,, ~~ly_;~\~c::,\ ;,i"J•~~.J

"Rabbi abbaan 'aalamootaa fedhu malee isinis hinfeetan ... '"

(al Takwiir 81:29)

Afreessaa: Rabbi (SWT) uumaa uumamootaa

ta•uusaatîifi Isa malee Gooftaan waa uumu kan hinjirre

ta'uu beekuudha. Gooftaan akkana jedha:

"Rabbi uumaa waa hundaati. lnni eegasfi

qindeessaa waa maraati." (al Zumar 39:62)

"Yaa ;1mmaan namaa/ arjummaa Rabbi lsinli oole

yaadadhaal Rabblln malee Willl uumaan biraa

}ll'N? Kan am/Ill dachll lm,a hlree lslnll hlru? Isa

37

,,,.,_ Rllbbl hln}lnl. • ..,.. altklllllltlJ dhUflN ,,,_

flOf'fal'I. (faaJdr3S:3)

"Qadarlttl' amanuun walumaagalatti dhimmoota armaan

olitti maqaan dhawame dhugoomsuu walittl qaba.

Dhimmota kanneen keessaa warra garii hlndhugoomsine

gumii itti maktootaa (ahlu/bid'aa) fallaa dhaabatan, gumii

sunnaa biratti qadarilti amanuun, qabxiilee afran

kanniinittti amnuu walitti qaba.

amantiin (limaan) jechaafi ctalgaa irraa kan ijaarame,

waan Rabbi ajaje dalaguudhaan kan guddatuufi qanani'u,

ajaja Rabbii dabranii diiguudhaan kan i(atuufi huqqatu

ta'wsaa kanneen akka sagaagaluu (zinaa), hanna,

araaxaa (ribaa), dhugaatii macheesittuu dhuguu, abbaafi

haadha mufachiisuufi diliiwwan biroo guguddaa

hojachuun qofti Muslimoota keessaa yoo Rabbitti waa

hinyaguteessin(shirlc) yoo Rabbiin dhugoomsuu didanii

waan gooftaan dhoorkaa godhe hineeyyamaman jectlanii

hinamanin, Muslima tokko waakkataadha (kaafira)

jechuun kan hineeyyamamane ta'w bekanii amanuun

38

Rabbitti amanuu keessaa tokko. Rabbi akkana waan

jedheef:

•Rabbi nama waahela lsatli godhuuf gonkuma

hinaraaramu; balleessaa kanaan ala tahe maraa

garuu • nama fedhee ti nl'araarama. •

(al Nisaa'i 4:-48)

Hadiisa nabiyyichaa(SAW) irratti hundaahuudhaan akka

mirkanaawetti, namni iimaana hamma shiinfaallee

(sanaafacaa) taatu onnee isaa keessaa qabu, Rabbi

ibidda azaabaa keessaa isa baasa. Rabbiif jedhanii

nama tokko jaalachuufi jibbuun, firummaafi diinunvnaa

Rabbiin jaalachuufi ajajamuufii wajiin walbiratti laaluun

Gooftaatti amanuu jalalti ramadama.

Namni akkaataa kanaan amane (mu'iminni) tokko

hordoftoota nijaalata, gantoota nijibba. Urnmata

39

amanoota lslaamaa keessaa mataan michuuwwan

(sahaabotaa) ergamaa Rabbiiti(SWT). Kanaafuu, irraa

caalaan wani sunnaa (ahlulsunnaa) sahaabota

nabiyyichaa nijaalatu, nideeggarus. Nabiyyootatti

aanuudhaan dhala namaa mara caaluu isaanii

dhugoomsanii fudhatu. Ergamaan Rabbii akkana waan

jedhaniif:

.. i:aJII ,J ,Yi.JIJ c)IJJ/,., vi..! iJ.JJill .JJA

,_,;..,v

Dha/oota hundaa iml caalaan dha/oota jasrraa kiyyaati;

eegasii dhaloota itli aanu; eegasiillee dhaloota ittl aanu. (Bulchaarifi Muslim)

Sahaabota keessaa ammoo caaltonnl duubaa-duraan

AbuuBakr, Umar, Usmaaniifi Aliyyiin ta'uu nramanu.

Afran isaanii dabalatee afaan nabiyyichaatiin warra

Jannataa akka ta'an kanneen ragaan bayameef

sahaabota kurnani jedhanii fudhatu. Jaarraa sahaabotaa

keessatti waldhabiinsa isaan jiddutti mul'aterratti qeeqa

dhiyeessurraa ofqabu.

40

Dhimmoota sanneen irratti eJannoon garaa garummaa

kan sahaabonni fudhatan. dhimmoota l<eeWNata ifa galaa

Qur'aanaafi Hadiisaa hinqabne irratti yaalii hunbannoo

(ijtihaad) godhuudhaan ejjannoo seeraan walgamaa

gamannatti laalamuu qabu burqisiisuu kan eeeyyamu

akeeka lslaamaa irratti irkachuudhaan akka tures warri

ahlulsunnaa ni'amanu. Akkaataa kanaanis namni Rabbiin

biratti ejjannoo siraawaa qabachuu dandahe, Rabbirraa

inindaa dachaa ta'e akka argatu amananii fudhatu.

'\Aaatiifi aanaa nabiyyichaa keessaa kanneen

1abiyyichatti amananitti nifiroomu. Niitolee nabiyyichaa,

,aaWV'tlOta mu'iminootaa ta'uu isaanii hubachuudhaan

1ijaalatu. nikabaju, fedhii Rabbiillee nihaVMUuf. Sunnaan

lltoonni warra sahaabota ergamaadhaa jibbu, arrabsu,

warra amantummaafi jaalala maatii nabiyyichaatiif qaban

daangaa barbaachisaa ta'e irra dabarsanii kabajaniifi

sadarkaa Rabbi kenneef caalaa kennaniif irraallee

ofqulqulleessu. Warra maatii nabbiyyichaa(SAW)

jechaan yookin '1ojiin rakkisaniifi diina itti tahan irraallee

akkasuma offageessu.

41

Wantoonni dubbii gabaabaa keenya kana keessatti

odeessine kunniin martuu amantii sirraawaa Rabbi

ergamaa lsaa ittiin erge keessatti kan makamani.

Gumiin Rabbi biratti hofoltii argatu (a/ firqatunnaajyaa)

kan hordoftu, sunnaan warra aqiidaallee kanuma. Gumii

nagayabahiinsaa kana ilaalchisanii ergamaan Rabbi

akkana jedhaniiru:

"- ..,....J !S.b-! ,.)s, ~Jt.,11 ~_,;il ,JWJ .U~ ..\1 ;'{ ~~ IÏ"'

w'i!I o.lA J ..fÀ=-' J ,U) ~) ~\ ,.)s, 4.$ ;\.,a.;JI .:.J _fil J ,U)

j,----' =~~' Jta o.A#o-1J 1i )w, i.J lf.lS' u) ~ J ~· i.Js,

.., ,~iJ ~ ui 1.t ~ ,>, ~\S" ~ :Jû yJI, J.,....; lt i./"

Yoomillee hinjiigdu gumiin ummata kiyyarraa taate,

dhugaa irratti gargaaramoo taatee, namni isaaniin

walmorme kan isaan hinmiine ta'uudhaan hamma ajajni

Rabbii itti dhufutti. Ummanni Yahuudaa eddoo torbaatamii

tokkotti hirameera. Nasaaronni ammoo gumii torbaatamii

lamatti hiramaniiru. Ummanni kun ammoo (ummanni

42

Muslimaa) gumü torbaatamii sadihitti nihirama, kanneen

keessaa gumiin tokko qoft yoo hafu, tuunniin martinuu

kan ibiddaati. 'Yâa ergamaa RabbH gumiin tun tami?'

jedhanii sahoobonni yoo gaafatan: "Karaa aniifi

sahaabonni kiyya irra jruun karaa waffakkaaturra nama

tahe. "jechuudhaan deebisaniiru.

Kunis amantii (aqiidaa) horrdofuun dirqama ta'e,

ciminnaan qajeelanii kan qabachuu barbaachisuufi

fallessaa isaa irraa jabaatanii kan ofeeguun

barbaachisaa ta'e.

Warri amantii kanarraa jallatee karaa fallaa deeme kutaa

baay'eetti ramadama. Warri waaqeffamoota Rabbiin ala

tahan (xaaghuur,, meesholee, malaa'ikoota, waliyyoota,

Jinnii, dhagaafi muka kkf. gabbaran keessatti argamu.

Kunniin warra waamicha nabiyyoota Rabbiitiif deebii

hinkennin kanneen waamicha mormanii akkuma

Qureeyshonnitfi lammiiwwan Arabaa kanneen biroo

nabiyyicha keenya Muhammadiin(SAW) godhan diinota

yaamicha fuuldura qoree ta'anii dhaabatani.

43

Dhimmoota isaanii akka fixaniifii diinota isaanii irratti

akka mirga kennaniif xaaghutoota kadhataa turan;

xaaghutootaaf qalaafi muudaa turan; ergamaan Rabbii

dalagaa isaanii kana mormuudhaan harkatti

busheessanii Rabbi qofaaf guutummaadhaan akka

abboomaman yoo ajajan ajaa'iba itti ta'e diddaan akkana

jedhaniin:

•waaqota waaqa fokko qofa godhee? Kun kan

nama clllnqisilsu ... (S•d38:5)

Nabiyyichi gabbartoota xaaghuutaa gara Rabbii waamuu,

waan hinbeekamne waaqeffachuurraa gorsuufi dhugaa

waamicha isaanii bal'inaan hubachiisuu, hanga Rabbiin

isaan keessaa nama barbaade karaa dhugaatitti

deebisutti odoo hinhifatin itti fufan. Eegasii gumii

gumiidhaan baay'innaan gara amantii Rabbii galuu

eegalan. Akkaataa kanaan amantiin Rabbii ergamaan.

Rabbii (SAW), sahaabonniifi kanneen fakkeenya isaanii

garaadhaan hordofan dhaloo•mi itti fufan yaamicha

44

(da'awaa) addaan hincitin kan qabsoo dheeraa gaafate

godhanii amantichi amantoota maraa caalee, dagaagee

bahee. Yeroo booddee garuu haalli jijjiiramee,

ummatoota balaan doofummaa moo'ate nabiyyootaafi

waliyyoota daangaa dabarsanii waaqeffachuu maqaa

jaraatiin kadhachuufi kan fafakkaatan akaakuu itti

yaguteessuu (Shiri<) keessa cuphamanii ummanni

baay'een gara jaarraa durii isa wallaalummaatittâ ofduuba

gara gale. Hiikkaa" laa ilaaha illa/laah" haaluma

kaafirtoonni Arabaa hubataniinuu beekuu dadhaban.

Haalli Rabbitti waa yaguteessuudhaa (shirk1) sababii

wallaalli mooyee, jaarraan jaarraa nabiyyummaa (asru­

nubbuwwaa) irraa fagaateef hanga jaarraa keessa jirru

kanaatitti qabxiin isaan sababii godhan akkuma warra

durii mamiifi ittti fakkeesuma (shubhaa). Kunis ·--cha

Rabbii kan armaan gadiitiin kan ibsameeru: Ir .,,,, ,, h> ,,.,,,> ,..,,,.,. .,,, 41.l ~ •• ,.. • .. ,, .,. ., ., ~f>.Jyà

45

•1saan wam, Rabblln nuu lcadhatanlltl _,_

nutldanl Jedllan ... • (Yuunus 10:18)

• ... sabablln lsaan gabbaruuf akka Rabblttl

nudhlheessanllf qofa." (al Zumar 39:3)

Rabbi itti fakkeessuu isaanii kana harkatti didee, namni

Rabbiin malee uumama ofii barbaade Gooftaa godhee

waaqeffate kan Rabbitti waa qindeessuufi Rabbiin

waakkate ta'uusaa mirkaneessuudhaan akkana jedheera:

•Rabblln alattl waan isaan hlnhubne, )llcn bun

hlnbuufneef gabbaru; isaanis Rabbiln birattl

nuukadatu Jedhu." (Ywnus 10:18)

46

Jecha isaanii kana Rabbi akana jechuudhaan deeebii

kenneefiira:

'"Dhugamati Rabbi samlltl dachll keessllttl wanll lnnl hlnbaekne

jiraatee ltti hlmtuu? Jedhlln 'Rabbi lcanneen lsaan lttl

fakkeessanlrraa qulqullaa'ee ottat,e'. • (Yuunus 10:18)

Aayaata kan keessattis Rabbi Isa malee nbiyyootaafi

awliyaa waaqeffachuun itti yaguteessuu mararraa caalu

(ashirl<ulakbar) ta'uu ibseera:

"Ja"i Isa duubattl xaaghuuta ga,gaartota godhanll

qabatan akl<a Rabbltti nudhlyeessanlW qota malee

waan blraalllf hlnlljajamnuuf jedhu .•• •

( al zumar 39:3)

47

Rabbi(SWT) kanaaf deebii yoo kennu akkana jedheen:

"'Dhugumatll Rabbi waan lsaan ltti addaan bayan

lrrattl nlmurtaessa. Garou Rabbi na,na sabaafl

waaklcataa alckanaa kana hinqajee/chu. •

( al Zumar 39:3)

Akkaatama kanaan Isa malee waan biraa kadhachuun,

sodaachuun, fedhuufi kkf. sifoota waaqeffannoo

gabbaruun, kufrii ta'uu ifa galcheefii jecha isaaanii kan

meesholeen gabbaran 'gara lsaa nudhiheessu'jedhan

harkaa busheesse.

Kan waakkii (kufn) ta'anii amantii sirraawaa mormaniifi

amantii (aqiidaa) nabiyyoonni Rabbii fidanii dhufaniin

48

kanneen walhintaane, amantiiwwan lafatti gatamoo

keessaa jaarraa keenya kana keessatti hordoftoonni

Maarkisiifi Leeniin akkasumas warri biroo kanneen warri

farra amantii ta'an ololchan tokko. Farri amantii

Soshaalizim, Komiiniizim ykn Ba'asiizim jedhamee yoo

waamames yookin maqaalee biraatiin yoo moggaafames,

hundeewwan isaa hangafootaa keessaa tokko Rabbi

hinjiru, lubbuun qaam-qabeettiidha(matter) jedhu. Kana

malees du'anii ka'uu, Jannataafi Azaaba kan mormaniifi

amantiiwwan hundaa waan waakkataniif martinuu karaa

kufriiti. Namni kitaabota isanii argee, eüannoo isaanii

qayyabate waa'ee kana ifattiifi haala qabatamaa ta'een

beekuu nidanda'a. Amantiin kun amantiiwwan sam1idhaa

waliigalatti kan mormu waan ta'eef hordoftoota isaa

jireenya aalama ar'aatifi kan boruutittis dhuma isaanii

dogoggora hamaa irra akka buusu shakkii hinqabu.

Amantootii dhugaa morman keessaa warri tokko

Baaxiniyaafi Sunnii jedhaman keessaallee gariin

namoonni isaan waliyyoota jedhanii yaaman tokko tokko

dhimmoota uumamaa qindeessuu irratti RabL,11,

49

walqixxaa'u jechuudhaan akkaataan waaqeffamoota

(xaaghuut) maqaalee oftrraa kaasanii itti moggaasan

quxb, gowsi kkf. haala tokko. Kan akkanaa kun

Goottunvnaa Rabbii irratti itti yaguteessuu ( shirkl)

hojjataman maraa keessaa isa hamaadha. Shirkii jaarraa

doofummaa Arabaa irras hamaadha. Araboonni

xaaghuutatti kan amanan waaqeffannaafi malee

Gooftummaafi abboomummaa lsaatiif Rabbitti waa

hinqideessan turan. Waan Rabbiin alaa kan gabbaran

yeroo gammachuudhaa ture. Yeroo muddamaa garuu

gabbariinsa isaanii guutummaadhaan Rabbii tokko qofaaf

godhu. Waa'ee kanarrti Rabbi akkana jedheera:

•yoo yabalaa {marlalba) lrra bahan RabblJn ga,aa

qulqulluudhaan waamam; eegaslJ JOO lnnl gara

50

lafaa nagayaan baase ltti yagutoomsutti (shirlci)

deebi'u." (al Ankabuut 29:65)

Gooftummaan waa uumu'uu garuu, kan Rabbii qofa ta'uu

keeyyata armaan gadii irraa mirkaneessuun

nidanda'ama:

"Eenyu aklca isaan uume .YOO gaafatte dhugaan

Rabbitu nu'uume jedhu ... ,. (al Zukhruuf 43:87)

51

"Jedhiin; 'kan samlifl dacbirraa hlree lsinil kennu

eenyu'> Htiin dhageettii(gurraa) fi ittiin agartli(ija)

kan uume eenyu? Kan du'aa keessaa Jiraa baasu

kan Jiraa keessaa du'aa baasu eenyu1 Waa hundaa

kan qlndeessu eenyu?' Oedhlln) Rabbi Slln jedhu.

'Maarree maalllf lttl yaguteessitan hlnsodaatanii'

Jedhlln.,. (Yu1.n1s 10:31)

Keewatoonni Qur'aanaa kanneen yaada akkanaa

ofkeessaa qaban heddu. Mushrikoonni jaarraa

maayessaa mushrikoota duraanii irratti karaa lamaan

dabalatama qabatanii dhiyaataniiru:

Tokko: Gariin isaanii Gooftummaafi qindeessummaa

Rabbiititti karaa warra biroo itti yaguteessuudha.

Lammeessaa: Yeroo gammachuufi muddamaatiis

taanaan warra itti dabalu tahuu isaaniiti. Kana namni

isaan wajiin jiraateefi keessa isaanii beeku sirritti beeka.

Biyya Misraatitti awwaala Huseeniifi Badawii biratti,

Edanitti awwaala Ayduruus, lraaqitti awwaala Sheekh

Abdulqaadir biratiifi awwaalota beekamoo birootittis

namoonni haala waaqeffannoo kan Rabbi qofaaf ta'uu

qabu gara namoota kanneenii deeebiaanii mirga Rabbii

52

ugguudhaan dalagaa jarri hojjatan namni xiinxallee laale

haala waa Rabbiititti yaguteessuu (shirk) kana sirritti

hubata. Namni dalagaa fokkataa isaanii kana monnee

dhugaa tawhiidaa kan Rabbi nabi Muhamrnadii(SAW) fi

nabiyyooya hangafoota ittiin erge isaanii ibsu baay'ee

tahuu dhabuunis kan narna gaddisiisul Rabbi (SWT) jara

kana gara karaa qajeelaa akka deebisu, barsiisota gara

dhugaa waaman jidduu isaaniititti akka heddumeessu,

hoggantootaafi beektonni (ulamaa'1) Muslimaa, haala

Rabbitti waa yaguteessuudhaa (shirk) hundee isaa

waraanuufi mancaasuuf akka dandeetii keennuuf

nikadhanna. lnni dhagayaafi dhiyoo waan taheef.

Maqaaleefi sifoota Rabbi ilaalchisee warra amantii

(aqiidaa) sirraawaa morman keessaa gumii booresitootaa

(bid'aa) kanneen akka Jahmiyyaah, Mu1tazalaafi

gumiiwwan akeeka isaanii hordofan nijiru. Gumiiwwan

kunniin sifoota Rabbii(SWT) nimormu; sifoota lsaa

guutuu jechoota duwwaa hikkaa hinqabne godhuudhaan

meesholee lubbuu hinqabneefi sifoota ta'uu hin­

dandeenyeen ibsu. Rabbi garuu waan isaan jedhan

53

hundarraa Gooftaa qulqullaa'aafi guddaadha. Ramaddii

kana keessatti warri akka Ashaa'iraa faati kanneen

sifoota garii dhugoomsanii, garii mormanis keessatti

argamu. Ashaa'iroonni sifoo~ garii akkuma dhugoomsan,

ragoolee faallessuu keessaa bahanii, ofiin of faallessuu

dhiisanii sifoota Rabbii kanneen morman sanniinis

fudhachuu qabu.

Warri sunnaa (ahlulsunnaa) garuu maqaaleefi sifoota

Rabbi ofumaan ofii mirkaneesse yookin kanneen

nabiyyichi(SAW) dhugoomsaniif bita guutuudhaan

dhugoomsu'uun uumamoota waliin karaa kamiiniyyuu kan

walhinfakkaanneefi walbira hinqabamne godhanii

qulqulleessuudhaan sifoota haala jecha duwwaa hikkaa

hinqabne hingooneen dhugoomsuudhaan ragoolee

guutummatti hojirra nioolchu. Haa.la kanaaniis ir'inna

dubbii wallitti makuufi hikkaa hinqabne godhuu irraa

ofeeganii ofiin offaalleessuu warri biroo itti kufan irraa

walboodha. Kunis karaa jireenya ar'aa kan dachii

irraatiifi kan boruu kan yeroo hundaatiif injifannoofi

milkaa'utti nama geessu.

54

Karaan abbootiin hangafoonniifi beektonni hoo­

ggantoonni ummata lslaamaa hordofan karaan

qajeelaanis kana. karaan hofoltii warra hangafootaa

warra duuban dhufeefis karaan hoffoltii isuma qofa. lnnis

Qur'aanaafi Hadiisa hordofuudhaan kan jara lamaan

mormu irraa fagaachuudha.

55

WAAN MUSLIMUMMAA NAMAA DIIGU

Yaa obboleessa Muslima taatee kunoo mee kana beeki. Gooftaan waa hundâ irraa qulqullaahe Allaah garboottan hunda irratti amantii Islaamaa akka seenan dirqama

taasisuun akka jabeessanii qabatani /ittiin dalagani/ fi akka waan amantii kana duraa diigu/ balleesssu irraas of eegan cimsee akeekkachiisee jira. Gara amantii kanaattis akka ilmaan namaa waamaniif nabiyyii Jsaa Muhammadiin (R.N.R.) ergee jira. Akkasumas waan hunda mo'ataa fi hundaan ol ~ wa jalla kan ta'e Allaah namichi amantii k.anaan nabiyyicha hordofe shakkii tokko malee karaa siirrii irra kan qajeele, namichi kana /isa irraa gara gale ykn hordofu dide ammoo shakkii malee kan jal 'ate ykn jal' ina irratti kan kufe ta' u isaa himee jira. Akkasumas aayaata (keewwatoota) Qur'aanaa hedduu keessattis sababooti amantii kanaan ala nama taasisan maal akka ta'anii fi akaakuuwwan Rabbiui miiltessuu (shirkii) fi Isa mormu (kafaru) hunda irraas aklca of eegan akeekachiisee jira. Hayyootni Islaamaas (Rabbi isaan haa mararfatu) boqonnaa waa'ce namicha amantii kana irraa garagalee ykn "murtaddii" dubbatu keessatti kanneen dubbatanii jiru.

Muslimi tokko akaakuuwwan nawaaqidootaa ykn waan muslimummaa diiganii kan dhiiga ykn lubbu fi horit isaa hayyamsiisan hedduudhaan amantii isaa irraa kan gara gale fi

56

islaamaan ala kan oole ni ta'a. Kanneen keessaas kan baay'ee hamoo ta'anii fi yeroo hedduu mul'atan waa kudhani. lsaanis:

* Tokkoffaa: Allaahn (Rabbiin) gabbaruu ykn "ibaadah" keessatti Allaahitti rniiltessu ykn shirkeessu. Gooftaan waa hundaa ol ta 'e Allaah akkana jedhe:

Dhugaatti AUaah badii isatti mültessuu (shirkeesssuu) gonkumaa dhiifama hingodhu, kana irraaa kan hale badii kamiiniyyuu nama fedheef ni dhüsa. w-Msaa·, 116>

Ammas waa hundaa ol kan ta'e Allaah akkana jedhe:

Al-Sllakh Al-lniaam Muhammad bin Abdul Wahaabi fi hayyooti biraas­Rabbi isaan haa mararfatu-dubbar.anii jiru.

57

Ohugaadhumatti namicha Allaahitd miillessu Allah dhugaatti jannata isa im,tti irmii (Juuaama) taasisee jira, itti galü isaas abidda, "vudimootaqf" (warra daba , müdhaa, badü , dalaganiifis , ykn mültessitootaaf Rabbi biratti) kan isaan gargaarus takkaa hinjiru. (At-Mtu1'idd, .- 72>

Dalagawwan akkanaa keessaas kan akka 11amoota du'a11 kadhac-huu. dirmaachiifachu, gargaarsa kadhachuu, isaaniif wareeguun, isaaniif qaluun as keessatti ni xuqamu.

•Lammaff'aa: Ofi fi Allaah gidduutri amalaajii tolfachu; nam,chi ofi isaa fi Gooftaa isaa gidduuui amalaiijii mlfatee amalaajoca isaa kanneen waammatu, araara fi fayyiinsa yk11 ".;;hafaa'ah" isaan kadhatu. isaan abdatu akka hayyoolt\1 isla~maa irraui waliigalaniui Rabbiin mormalC yk11 Rabbi11i kafarce jira (lslaama keessaa baheera).

*Sadaffaa: Nami miiltessitootii fi mormifatoo1i (mushrikooti fi kaafirooti) kaafira miti jedhe; rnormii ykn kaafirummaa isaanii shakke; ykn yaadi isaanii kun sirriidha jedhe nama Rabbiin morme ni ta'a (ni kafara).

• AfuratTaa: Nami qajeelfama qajeelfama nabiyyichaatii (R.N.R) ala ta'e tokkoon qajeelfama nabiyyii caalaatti guutuu

58

fi sirriidha jedhee amane; ykn muniin kan nabiyyichaatii alél ta' e tokko kan nabyyii irra ni wayya jedhee yaade fi amane, akka warra murtii xaaguutotaa murtii nabiyyiitiin ol taasifateetti yoo amane shakkii malee islaamaan ala ni oola. Akkasumas sirnooti, heeroti fi seeroti namooti ykn biyyootni lafaa tumanii fi hordofan seera sharii'ah irra niwayya jedhee namichi amane ykn sirni shariiah bulchiisuuf jaarraa 20«11

keessatti ittiin buluu fi bulchiisuuf hintolu (hindana'amu) kan jedhu, ykn sababi duubatti hafiinsa muslimoota hardhaa seera sharii'ah ti kan jedhu, ykn sharii'ahn ykn amantiin islaamaa dhimma karaa afuuraa qofa irratti fi quunnamtii namtokkoo fi Rabbiin giddu qofa irratti daangeffamu qaba malee dhimmoota jireenyaa biraa keessa seenu hinqabu kan jedhu; ykn murtii Allaah hojii irra oolchuuf harka hattuu muruun, sagagalaa reebuun bara kanaan waliin hindeemu (boodatti hafaadha) kan. jedhu; ykn seerota fi heerota sharii'ah Allaahtiin ala ta'aniin buluun, quunnamtii hawaasaa fi yakkoota ittiin raawwachuun, ittiin buluuni fi bulchiisuun (bulfamuun) ni ta'a jedhee kan amanu yoollee heeroti fi seeroti kun sharWah irra ni wayyu jedhee amanuu baate ni kafara, muslimummaan isaa ni diigama. Sababi isaas namichi kun kana jechu ykn amanu isaatiin waan Rabbi dhorkaa taasise hunda hayyamamaa taasisuu isaa ti. Namichi waan akka sagagalu, khamrii (dhugaatii nama macheessu), ribaa (dhala horii seeraan alaa ykn araaxaa) fi seerota ykn murtii sharii'ah Allaahtiin ala ta•aniin buluu,kkf, fi kan waan Allaah dhorke hayyame manu akka hayyootni uummata islaamaa hundi irratti waliigalanitti shakkii malee muslimummaan isaa kan diigame ni ta'a.

59

*ShanatTaa: Namichi waan ergamtichi (R.N r·

keessaa waa tokkittiillee jibbe, yooma ittiin islaamaan ala ni ta 'a (ni kafara), waan Allaah akkas jl

Sunis sababa jarri waan Allaah buuse (Qur'aana, sharii'ah,. kkf. itti amanu didanii fi) jibbanüfü; kan.aaf Jecha (Rabbi) dalaga isaanü baUeesse. (Muhammad : 9J

*JabatTaa: Namichi amantii nabiyyichaa keessaa waa tokkittiillee ykn mindaa isaatti ykn ammoo yakka isatti baace, qoose. islaamaan ala ni oola (ni kafara). Kanaafis ragaan isaa jecha Gooftaa hundaa of ra'ee kana:

, ,, ,,,, -;tf ,~ ... ~~, .. _.,~ ~1._p

~ .. ~~~{ > _.,. •-:.:; ~ / > ~ .-:;: ·>. ~ .t > h'

( _;AJ..\t!.1)~ .J ~ ~.,. ~ ~ ... ~..,...., .).J ,. ~ lt.1/ ,,. ,, .,,

~-·~k..La?

60

Namichi islaama malee amantii biraa fedhe gonkumaa isa in'aa hinfudhatamu, hinqeebalamu, innis "aakhiraatti (guyyaa qiyaamaa) warra kassaraa irraa ti. (Aali 'lmraa11: R5)

*Kurnaffaa: Diinii ykn amantii Allaah (lslaama) yaallessanii dhiisu, irraa goru, barachuu fi ittiin hojjechu dhiisu. Kanaafis ragaan dhihaatu jecha Gooftaa ol ta'ee kana:

Namichi erga aayatoota, mallattoota (jecha) Gooftaa isaatün gorfame ykn yaadachiisamee booda aayatoota kana i"aa garagalee/i"aa of fageesse, itti amanu dide caalaatti cubbu ykn badü kan dalage eenyu? Nuti. dhugaatti, "mujin'moota" (w6"a Rabbün morme, wa"a jal'ina dalagu, mültessitoota) gadoo ni baana! (AI-Sajdall : 22}

Qabxiilee muslimummaa namaa diiganii fi balleessan kanneen giddu garaa garummaan hin jiru. Namicha

63 ,

'

dirqamsiisame yoo ta'e malee kan taphaafis ta'e ykn dhugaa isaa ykn ammoo sodaadhaaf kanneen jedhe ykn itti amane hundi muslimummaan isaa ni diigama ylcn ni kafara. Qbxiileen kanneen baay'ee sodaachisaa fi yeroo heddu kan mul'atan waan ta'aniif muslimi tokko kanneen beekee nafsee isaatiif sodaachu fi irraa of tiksu qaba.

Dallansuu fi yakka lsaa heddu dhukkubsaa .ta'e irraa akka nu baraaru Allaahitti baqanna; rahmati fi nagaan Rabbiis caalaa uumamtoota isaa kan ta'an Muhamad irratti, warra fi sahaabota isaanii irrattis haa jiraatu /haa bu'u.

64

-~

/sin keessaa nami isaan waahileeffate, itti bule, gargaartota ofii taasifate dhugaatti isaan i"aa ti (gara isaanitti laklcaawwaa, muslima _ miti), Allaah ammoo dhugaatti 1JUllimoota (wan-a miidhaa fi badü dalagu, monniloota, mültessitoota) hin qqjeelehu. (Al-Mao'idah : JI J

*Saglaffaa: Namooti tokko tokko qajeelfama y1kn seera sharii'ah nabii Muhammadiin (R.N.R) ala ta'u, hordofu dhiisu ni danda'u jedhee nami amanu akka jecha Rabbii armaan gadii kanaatti islaamaan ala ni oola.

62

Jedhün (yaa Muhammad (R.N.R): Allaah, aayatootaa Ji, ergamaa lsaatti baacaa turtanü? lttiqabaJa hin himaânaa; erga amantanü booda deebitanü mormitanüttu (kafartanüttu)! <,tt-Saidah : 65)

*Torbaffa:- "Sihrii" ykn tolcha/tolfataa. xanquaayii; kunis haala nama tokkoo sihriidhaan ykn tolchaan gara biraatti jijjiiru, akka fakkeenyaatti dhiirri tokko niitii isaa akka jibbu gochu, wal jibbisiisu ykn wal jaallachiisu, waldhabsiisu, kkf. Nami sihrii dalage/dalagsiifate ykn jaallate muslimummaan isaa ni bada (ni kafara). Kanaafis ragaan jechaa Gooftaa ol'aanaa ta'e kana:

Malaa 'ikootl lachanuu "nutl fatanaa qo/aaf waan taanee/ atl gant (slhril kana nu"aa barachuu/ Jettee) Rabbitâ hin kafarin" jedhanü osoo iJti hin htmln na,n tokkollee hln barstlfne. t.4t-Baqaralt .- 1021

*Saddeettaffaa: Miiltessitoota gargaaruun muslimoota miidhu. Ragaan kanaas jechaa Gooftaa ol'aanaa kana:

61

~

1· r

C ~o~~ ~~E~

f ·-

i.

t[ .C

è. ~

:t'

~-t

t.

[ :f..

.

\,; ~

-•

-~ .r:

"---

,,c-

'Ci.

• ( ..

:t

-~

,(; .

,. ~

:c

"-

~-t.

~ l

C""

,.. "-

-1!.

t(;

c.-•

,.._

,l

1::.

• •

--1

!. •

li,

'-'·

"'

-,p

s .(

......

. '!!.

. -

'-,

.{

,,-

.r:

;;

:C-

-,,

-·,

t

\!

,.. !::

E

'l!.

. ·'t

~

r t'

~ r

~ "'-·

f ~

OI

' 2

~ '

c.v 't

. ~ \

-1

=

•[ -

,,

i ':c

l ~

t ·~-

.F

=-.

.~

r

~. "J

-.. r

'i

.ç,.

•-~

·C 't

L

. ._ '; ~ '

~ ~

t ~

v

C \.

~

o• ~

~ f

~C:

C ~

f; -~

·( Cr

-c.

. ë;:

"[ . a

--~

~-

t'

!;.

1.

•. \

-:,.

~~

-~

f:[°

"-·

·['~

~:.

-r.,

~

:.· .... -

E[

~ ~---

-t:.

-·t ~

't. ~

C,..

Il

-,1

-•

C

1,

• I:

."-·.

5

~ r

t;·

&

· t

. •~. ~

'· 0

• r.

<'( 1-:-

! 1.

t t. 1

f. -'t

"'"

-

t.

"'"

~-"I,

t'

,e t

, ~

1 •

r c

c ~ \

--~

.

• c..

~ ~

'c-· ,

..:

~

. '-

E

· .

~~

-t'r

1 ~

[~\-

~!Ç

~ft

~ ~ . .

f ~

[ --

i ~

'-.

"'--

c -

a:::

r. <?

.f

[

-·L

. \-

~"

~,..

. f!

fta

•

t' ,..

('

t.

• -

""'

,, .

r'-

ç~

.tt:

\

r-[1·t

· "~

1~

· t

(i;-lf\

....

.. L

'--.

If

\ "-,,'-

l._

·,.r

c \-

~-~

t

__

f

t ~

/~lk~

>4 ~ J.il ~ ~ )i~l ~

=~,~)J (1)

~L~t 1-t.!ll1 i~~t ~ v,r,.v :v

V• tT o :~.'-1"

~~· .rt->i

~l'\'\J\ - ..... 1U'\ ~lllt .ü;JJt

&p 4=-'JJJ~~ ~' J~