arapça'ya tercüme faaliyetleri

8/12/2019 Arapa'ya Tercme Faaliyetleri

1/26

(baskda)Journal of Turkish Studies, Cem Dilin Armaan, Ed. Zehra Toska, HarvardUniversity Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 2010.

ARAPA EVR GELENE: ALTIN DNEM

Mehmet Hakk SUN

1. Giri

Bu almada Arapa eviri geleneinin tarihsel altyapsn oluturan ve 8. yzyldanbalayarak 10. yzyla kadar sren dnemde son derece karmak toplumsal bir fenomen(Gutas, 2003: 19) grnts veren eviri etkinlikleri incelenmitir. Bu dnemde eviri faali-yetlerinin alt yapsn oluturan tarihsel ve fiziksel koullar nasld? eviriye iktidarnveyatoplumun hangi kesimleri, ne lde destek veriyordu? Bu destein arkasndaki etmenlernelerdi? Yaplan evirilerin kaynak metinlerinin karakteristik zellikleri nelerdi? Bu dne-min nl evirmenleri kimlerdi? sorularnn yan sra almamzda eviri literatrne nederece katk saladklar ve dnemin eviri teorisinekatklar nelerdir? sorularna yant bul-maya alacaz.

Konunun doas gerei artsremli bir alma sz konusu olduundan bnun-Nedm(1971), bn Eb Usaybia (1965), bnul-Kft (1908), bnul-br(1983), el-Endels (1912), bnHallikn (1994) gibi klasik bibliyografyayazarlarna sk sk bavuracaz.

Bat literatrnde Brockelmann (GAL 1898-1902), Manfred Ullmann (Medzin 1970;Geheimwissenschaften 1972), Fuad Sezgin (GAS 1970-79), Gerhard Endress (GAP 1987-92),Franz Rosenthal (The Classical Heritage in Islam 1965) sz konusu dneme k tutan kaynak-isimlerdenbazlardr. Ayrca Gutasn (2003) Yunanca eviri odakl almas dnemin evirihareketininanlalmasnda nemli bir katk salamtr.

Bu almann akademik literatre katksnn, birinci elden kaynaklar yoluyla yaklakiki yzyl sren bir eviri srecinin girdilerini betimleyerek sreten hangi ktlarn eldeedildiini ortaya karmak olduu dnlmektedir.

8 ila10. yzyllarda gelimi olan eviri srecini anlamak iin eviriye ait tarihi sreci vefiziksel koullar zetlemek yerinde olacaktr. Tarihi sre ve fiziksel koullardan 8. yzylncesi dnemde evirinin tarihsel geliimi, eviri merkezleri, bu merkezlerde alan perso-nel (evirmen) ve evrilen materyalin durumu kastedilmektedir.

2. Blgede evirinin Tarihi Sreci ve Fiziksel Zemini

Byk skender M.. 331 ylnda Msr, am ve Iraka yapt seferleblgeye kendi ege-menliinin yan sra Yunan dili ve kltrn de gtrmtr. 332deskenderiyede kurulanskenderiye Okulu, Yunan bilim ve kltrnn merkezi haline gelmitir. Yunanca yneticisnfn ve brokrasinin dili haline gelirken halk gnlk dilde Aramicenin lehelerini kullan-maya devam etmitir. Bu lehelerden biri dnemin Ruha (Urfa) lehesidir. Urfada konuu-lan Aramice blgede yaygnlaarak sonraki dnemde Sryanice olarak adlandrlmtr.(Brokellmann, 1977: 23-24; Kmil, [ty], 22-3).

Yrd. Do. Dr.; Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi, Yabanc Diller Eitimi Blm email: [email protected]


2/26

2

te yandan Hristiyanln farkl kltrler arasnda yaylmas yeni dini anlaylarn or-taya kmasna yol amtr. Blgedeki Hristiyan mezheplerinden Nasturilik ve Yakublik buanlaylarn rndr. (e-ehristan, 1996: I, 268-72) Bu topluluklar monofizit grleriniaklc kantlarla savunmak iin Yunan mantk ve felsefesinden yararlanma abas ierisinegirmilerdir. Ayn trden daha gl bir eilim 8-10.yzyllarda Mslman bilginler ara-

snda grlecektir.

Hristiyan fraksiyonlarn teolojik ve dnsel tartmalarnn sonucu olarak bilim mer-kezleri kurulmutur. M.. 332 ylnda Byk skender tarafndan kurulan skenderiye Oku-lu bu merkezlerden biridir. Sryanice evirmenlerin ncleri Yunancay skenderiye Oku-lunda renmilerdir. Resaynl Sergius ve Ehrun ilk evirmenler arasnda yer almaktadr.Ehruna ait Kunnad verilen tp hakknda zl bilgiler koleksiyonunu Emeviler dnemindehekim Mserceveyh, Sryaniceden Arapaya evirmitir(Emn, 1978: 163).

Sryanice evirmenlerinin merkezlerinden biri de Nusaybindir. 363 ylnda Persler tara-fndan Nusaybin igal edilince evirmenler faaliyetlerini Urfada (antik adyla Edessa, Sr-

yanikkenli adyla Ruha) srdrmlerdir.Burada dini ve tarihi metinlerin yan sra mantkile ilgili eserlerin de Sryaniceye evirisi yaplmtr(Kmil, [ty]: 164). Kutsal metinlerin diliolarak Yunanca uzun sre yukarda belirtilen merkezlerde retilmitir. Dahas, Sryanice-nin grameri Yunanca gramer kurallar esas alnarak oluturulduu, ilk Sryanice gramerinNusaybin Okulu bilginlerinden Ysuf el-Ahvz (. 580) tarafndan yazldbelirtilmektedir(SIMTHA, 2008: 10-13).

Irakn orta blgesinin gneyinde yer alan el-Hra, Sryanilerin eviri faaliyetinde bu-lunduklar baka bir merkezdir. Bu blgede Hristiyanl benimsemi Abbdler denilenArap kabilesi yayordu. Abbasi dneminin nemli evirmenlerinden Huneyn bin shknbu kabileye mensupolduubilinmektedir.

Sryanilerin uzun sre eviri faaliyetlerini srdrdkleri dier bir merkez deCundsbr Okuludur. Gnmzde Gundiapur eklinde adlandrlan bu kent, ranng-neybatsnda yer almaktadr. Bu bilim merkezi bnyesinde, eitli blgelerden gelen Fars,Sryani, Hint ve Yahudi bilgin ve hekimler faaliyet gstermitir. Pers Kral Anirvn, d-nemin Bizans mparatoru I. Justinianus tarafndan kovulan Yunan filozoflarn bu merkezekabul etmitir (Stipcevi, 1993: 218). Bu merkezde Yunanca, Sryanice, Farsa ve Hinte evi-riler yaplmtr (bn Eb Usaybia, 1965: 183; bnul-br, 1983: 214).

Harran da nemli bilim ve eviri merkezlerindendir. Sabilerin (Mandenler)yaadbumerkezde astroloji ve astronomi konusunda eserler verilmitir.

rann kuzey ucunda yer alan Merv, Sasanilerin bilim merkeziydi. Mervde egemen kl-tr Zerdtlk olmasna karn sz konusu kltr, Sryani ve Yunan izlerini tayordu vegitgide Sryanilik ile Helenizm arasnda bir senteze dnmt(Gutas, 2003: 26).

Sz konusu merkezlerde gerekletirilen bu faaliyetler, 8-9. yzyllarda Arapa eviri ha-reketiyle paralel bir ekilde varln srdrmtr. Bu gelenek, iki adan ilevsel rol oy-namtr:Birincisi blgede bilimsel ve dnsel faaliyetlerin srekliliini salamaktr ; bununsonucu olaraksonraki yzyllarda Arapa eviri iin dnsel alt yap hazrlanmtr. kincisiise orijinali kaybolmueserler Sryaniceye evirileri sayesinde yok olmaktan kurtulmutur.Szgelimi Muzhirin ([ty]: 41)dikkat ektii gibi, Kelile ve Dimneadl kitabn orijinali Sans-

kritedir. Borzye tarafndan Pehleviceye evrilenkitap,bnul-Mukaffa tarafndan Arapa-ya aktarlmtr. Kitap 570 ylnda Sryaniceye evrilmitir. Sonraki dnemlerde Arapa ns-


3/26

3

hada bulunmayan baz blmlerin Sryanice nshada olduu ortaya kmtr. Bylece hemArapa hem de Sryanice nshadan yararlanarak, kaybolan Panatantraadl Sanskrite oriji-nal metnin gnmze ulamas salanmtr.

Sryanicenin youn olarak kullanld merkezlerin eviri faaliyeti iinde olduu srada

Araplar ne durumdayd? slam ncesi dnemde Araplar zellikle ticaret araclyla kendile-ri dndaki halklarla iletiim kurmulardr. O dnemde tccarlar, kervanlar halinde terc-manlaryla birlikte dolarlard. slam ncesi Arapiirindebirok Farsa, Yunanca, antik M-srca ve Habee szce rastlanmaktadr. Muhtemelen bu dn szckler, sz konusu t i-cari faaliyetlerin rnleridir.

Hrada yaayan Lahmler, Arap Yarmadasnda yaayan Araplar ile Farslar arasnda birkpr roln oynamlardr (Hakm, 1989: 28). am Araplar olan Gassnllar da Yunanllar-la Araplar arasnda bir kpr roln yerine getirerek Yunancadan birokkitap evirmiler-dir(Hakm, 1989: 29). slmn yaylyla birlikte bata eviri olmak zere eitli iletiim ka-nallaryla Fars ve Bizans kltrslam kltryle tanma frsat bulmutur.

te yandan baz rivayetlere gre Hz. Muhammed, sahabeleriniyabanc dil renmeyetevik etmitir. Bu konuda el-Kandehlev, Zeyd bin Sbittenu rivayeti aktarmaktadr:

...Hz. Muhammed -Allahn selam zerine olsun-Medineye geldiinde huzuruna a-rldm. Beni, Ey Allahn Elisi, bu gen adam Ben Neccr oymana mensuptur. AllahnKitabndan 17 sureyi ezberlemitir diyerek tanttlar. Hz. Muhammede Kurandan ayet-ler okudum; bundan holand. Zeyd dedi, benim iin Yahudi yazsn ren; bana Ya-hudice yazlar gnderiyorlar, gerekten ne yazdklar konusunda Yahudilere gvenmiyo-rum. Bunun zerine Yahudi dilini rendim. On be gn gemeden, bu dili iyice kavra-dm. Allahn Elisinin szlerini onlara Yahudi dilinde yazyor, onlardan gelen mektupla-

r da Hz. Muhammede eviriyordum (1999: IV, 255).Bu tr rivayetlere karn, gerek slam ncesi dnemde gerekse erken slam dneminde

Araplarn bilim alannda eviriyle henz tanmadklar anlalmaktadr. Arap Yarmada-snda Hristiyanlk veya Yahudilik yaygn olmad iin Araplarn kutsal metinleri evirmekgibi bir sorunlar yoktu. Ancak Varaka bin Nevfel gibi kutsal metinlerin izini sren ve buyzden branicerenen bilginler olsa da bunlarn says ok azdr.

Hz. Muhammedin lmnden sonra halifeler devletin topraklarn daha da genilettiler.Bylecebir taraftan yeni dinin egemenliini geniletme, dier taraftan hazineye gelir sala-maimkn buldular. Ancak o dnemde tambir eviri faaliyetinden sz edemeyiz. slam son-ras dnemde belli bir eviri faaliyetinden bahsedebilmek iin Emevi ve Abbasi hanedanlar-nn ibana getikleri dneme gitmek gerekir.

Abbasilerin iktidar ele geirmesiyle birlikte farkl din, rk ve mezheplere mensup insan-lar Abbasi ynetimine gemitir. Bu yeni ortamda bir yandan bilgi retme istei, br taraf-tan Abbasi ynetimi iindeki i rekabet,bilgiye ulamay tevik etmitir. Abbasi devletininnemli etnik kesimini oluturan Fars kkenli baz bilginler (rnein bnul-Mukaffa veNbaht ailesine mensup bilginler), herhangi bir halifenin veya st dzey brokratn talebiolmakszn Fars edebiyat ve tarihinden eviriler yapmlardr. BuevirilerdeSasani gemiiyeniden canlandrma zlemi etkili bir faktr olmutur.

Devletin genilemesiyle birlikte yk de artmtr. Zenginleendevlet btesi, belli bir

sistematii olan bir hesap sistemine ihtiya duyurmutur. te yandan halifeler ve ynetici


4/26

4

snfta hayatn elence, salk ve estetik boyutuna olan ilgi artm, Arap kltr dnda k l-trlerinbilgilerine ulama gerei ortaya kmtr.

Daha nce Hristiyan mezheplerinin birbirlerine kar kullanmak iin rendikleri Yu-nan felsefe ve mantna bu kez Mslman gruplar ayn amalar iin ihtiya duymulardr.

Yunan mant bir taraftan dini konular tartmak iin i tartma silah olarak, te yandanbaka dinlere kar slamn bak asn savunmak amacyla kullanlmtr. Hristiyanlktakiteolojik yaklamlara kar er-Radd al en-Nasr[Hristiyanlara Cevap] adl risalesini yazanel-Chz, aklc Mutezile dncesini dier yaklamlara kar savunurken Yunan mantk vefelsefesinden yararlanmtr.

eviri faaliyetlerini tevik eden faktrler arasnda oksesliliin yaratm olduu grelibir dnce zgrl de etkili olmutur. Dini ve etnik gruplar, i ve d rekabet ortamndabirbirleriyle bilgi zerinden mcadele ediyorlard. el-Chz, Hristiyanlara muhalefet iinreddiyeyazarken, aml Yhann (Yhann ed-Dmak)Mslmanlara kar reddiyeyazm-tr (Hitti, 2002: 246). te yandan Sasani gemii canlandrma lksnde birleen Fars kkenli

Mslman ve Zerdt bilginler gerek Pehleviceden gerekse Yunancadan evirilerle bu ideo-lojiyi besleme eilimini tamlardr.

Daha nce Farsa ve Yunancayazlm olandevletin ynetim ve organizasyon kararlar-nn tutulduu divan kaytlarnn Emeviler dneminde Arapaya evrilmesini izleyen sretedin dili olan Arapa,devlet dili olarak da kullanlmaya baland. Arap olmayan kesimler,Arapann devlet brokrasisinde n plana kmasyla birlikte de geen Farsa ve Srya-nice bilgi birikimini devletin bu yeni lingua francasna evirerek yaatmaya altlar. Bu faa-liyet ift ynl bir etki yaratyordu. Bir yandan Farsa ve Sryanicenin siyasi ve kltrel mi-ras kitlesel bir nitelie dntrlyor, te yandan Arapay anadili olarak kullanmaya ba-layan Arap olmayan kuaklarn kendi tarihsel miraslarndan uzaklamamalar, deyim yerin-deyse kltrel yozlamaya maruz kalmamalar salanyordu.

Bu almada eviri faaliyetini mercek altna aldmz, byk lde Emeviler ve Abba-silerin ibanda olduu dnemi kapsamaktadr. Bu bakmdan sz konusu faaliyetlereEmeviler ve Abbasiler eklinde dnemsel snflandrmak zmlemeyi kolaylatracaktr.Arapa eviri gelenei derken etnik anlamda Araplarn deil farkl rk, din ve corafyalaramensup bilginlerin Arapa eviri faaliyetlerindenbahsediyoruz. almann balndaArap-lardeil deArapaifadesini tercih etmemizin nedeni de budur.

3. Emeviler Dnemi

Emevilerin iktidara geldikleri srada blgede yukarda deindiimiz bilim merkezleri fa-aliyetlerine devam ediyordu. Bu merkezlerin bulunduklar Yakn Dou blgesinde Yunanca

bazen anadili, i ve ticaret dili olarak varln srdryordu. Devletin st dzey brokratla-r ya Yunan kkenliydi ya da Yunanllardan eitim alm Araplardan oluuyordu (Gutas,2003: 29). Altn dil lakapl aml Yhann, Yunanca eitim alm Suriyeli Hristiyan birArapt. aml Yhannnn dedesi Sercn bin Mansr da, Emevi hanedan halifelerindensrasyla Muaviye, Yezid, II. Muaviye, Mervan ve Abdulmelik iktidarnda Divan Baolarakgrev yapmtr (Hitti, 2002: 245-6).

slamiyetin genilemesiyle birlikte bu bilim merkezleri bir anlamda ynetim bakmndan

ayn at altnda birlemi oldu. Bu ise Abbasi dneminde bir eviri hareketine dnenolguyu hzlandrc bir etki yaratt. Bylelikle bilim adamlar ve evirmenler asndan bir tr


5/26

5

serbest dolam ortam dodu. Nusaybinli Severus (. 666-7), rencisi Urfal Yakub (.708), Urfal Theofilus (. 785), Mallh ve Nbaht gibi Gutasn (2003: 27) deyimiyle ulus-lararasbilginlerortaya kt.Bu bilginler ok dilli ve ok kltrlydler. ou Farsa, Yu-nanca ve Sryanice biliyordu. Aralarnda orta dnemin Farsas olan Pehlevice, hatta Hintebilenler vard.

Devlet ilerinin grlp karara baland dvn kaytlarEmevi dneminde eviri faa-liyetiyle sk bir iliki iindedir. Devletin sicil kaytlarnieren dvn, Irakta Farsa, SuriyedeYunanca tutuluyordu. nl bibliyografya yazar bnun-Nedm, gerek Irak gerekse Suriyede(am) devletin dvnkaytlarnn Arapaya evrili yksn u ekilde aktarmaktadr:

O zamana kadar Farsa yazlm olan divn[devletilerinin yazl kaytlar], al-Haccc binYsuf dneminde Arapaya evrildi. Onu eviren kii Temimoullarnn reisi Slih binAbdurrahmnd. Slihin babas Sicistnl bir mahpustu. el-Hacccn ktibi[zel kalemi]Zd Nefrh bin Prye, onun gzetiminde Farsa ve Arapa yazlar yazyordu []amdaki dvn Yunanca tutuluyordu. Muviye bin Sufyn adna tutulan bu kaytlarSercn bin Mansr yazyordu. Daha sonra olu Mansr bin Sercn tutmaya devam etti.Dvn, Hiam bin Abdulmelik iktidar dneminde Huseynoullar reisi Eb SbitSuleymn bin Sad tarafndan Arapaya evrildi. evirmen, Abdulmelik dneminde Yazlerine bakyordu. Bir rivayete gre Abdulmelik, baz ileri yapmas iin Sercna talimatverdi fakat o bu talimat savsaklad. Bu duruma sinirlenen Abdulmelik, Sleymana da-nt. Sleyman Divan ben evirip kendim stleneceim dedi (bnun-Nedm, 1971:303).

Rivayetin doru olduunu varsayarsak; devlet kayt ve sicillerinin Arapaya evrilmesisistematik, planlanm bir kararn sonucunda ortaya kmamtr. Belli bir olaya bal ol arakortaya km bir rn sz konusudur. Fakat dvnn Arapaya evrilmesinin nnde ideolo-

jik veya politik engellerin kt, bnun-Nedmin aktard anekdottan anlalmaktadr:Farslar, dvnn evirisinde kendi kendini baarsz gstermesi iin ona [Slih bin Abdurrahmna]yz bin dirhem [rvet] teklif ettiler fakat o bu teklifi srarla reddedipeviriyi gerekletirdi (bnun-Nedm, 1971: 303). Divan kaytlarnn Arapaya evrilmesini engellemek isteyen evreler,muhtemelen bu gelimenin Sasani kltrnn ortadan kaldrlmasna ynelik bir giriimolarak deerlendiriyor ve Farslarn aleyhine bir gelime olduunu dnyorlard. Bu iseynetim nezdinde sahip olduklar prestijin nemli bir sebebinin ortadan kalkmas anlamnageliyordu.

Kaynaklarda bilimsel metinlerin evirisini ilk balatan kiinin bir Emevi prensi olanHalid bin Yezid olduu konusunda gr birlii mevcuttur:

Muaviyenin olu Halid bin Yezd Mervanoullarnn Bilge Adam olarak adlandrl-yordu. yi bir karaktere sahipti. Bilimlere kar ilgisi ve dknl vard. Bu nedenlesanat (kimyay) renmeyi kafasna koydu. Msr sk sk ziyaret ettikleri iin iyi derece-de Arapa bilen bir grup Yunan filozofunun davet edilmesini emretti. Bunlardan kimyadalna ilikin kitaplar Yunanca ve Kpt dilinden Arapaya evirmelerini istedi. slamda

bir dilden baka bir dile yaplan ilk eviribuydu (bnun-Nedm, 1971: 303; ayrca bkz. el-Endels, 1912: 48).

bnun-Nedm, prensin kendini bilime vermesinin nedenini onun azndan yle aktar-yor:

[] Halife olmay ok istedim ama bakasna nasip oldu. imdi bu sanatn [kimyan n]

tm inceliklerini renmek dnda bu arzumu dindirecek bir ey yoktur (1971: 419).


6/26

6

Tp alannda Araplar, Yunan ve ksmen Pers kaynaklarndan yararlanmlardr. AslndaPerslerin tp bilgisi de Yunan geleneine dayanmaktadr. Arap Yarmadasnn bilimsel an-lamda tp eitimi alm ilk hekimiolan el-Hris bin Keledenin(. 634) tp eitimini Fars l-kesinde ald sylenmektedir. (bn Eb Usaybia, 1965: 162). Kendisine Araplarn Hekimilakab verilmiti (bnul-Kft, 1908: 161).

Emevi halifesi I. Mervan dneminde, Fars kkenli Yahudi bir hekim olan BasralMserceveyh, skenderiyeli rahip Ehrun tarafndan Yunanca telif edilen bir tp koleksiyonu-nun (kunn) Sryanice evirisini Arapaya tercme etmitir (Hitti, 255). Emevi halifesi merbin Abdlazizin (II. mer) iseYunan tp geleneinin gelitii skenderiyedeki tp okullarnAntakya ve Harrana tad belirtilmektedir (bn EbUsaybia, 1965: 171).

Anlald kadaryla Emeviler dneminde dvnad verilen devlet kayt ve sicilleri ile il-gili Gktrkn (1994: 35,37) terimiyle kullanmalk metin evirileri dnda, bilimsel metin-lerin evirisi nadiren yaplmtr. te yandan Emevi dneminde yaplan evirilerdePehleviceden veya Farsadan yaplan evirilerin youn olduu anlalmaktadr. Bu evirile-

rin bir ksm,tpk amda Yunanca olarak tutulan dvnkaytlarnda olduu gibi, devletingenilemesiyle birlikte ortaya kan ynetim organizasyonundan kaynaklanyordu. Bir ksmise Pers krallarnn yaamykleri ile hikmetli szlerini ve geni anlamda edeb metinleriieriyordu. Yer yer astroloji metinlerini de ieren bu evirilerin ou, Gutasn (2003: 37) ifa-de ettii gibi Zerdt Sasani ideolojisini yeniden canlandrma abasndan kaynaklanyor-du.

Btn bu olumlu gelimelere ramen Emeviler dneminde yaplan eviriler, AraplarnArap olmayan halklar ynetmesinin ortaya kard gnbirlik ihtiyalar temelinde de factodurumun yaratt tesadf evirilerdir. evirilerin ou yeni yneticiler ile farkl diller kul-lanan halk arasndaki idari, brokratik, siyasi ve ticari iletiimin salanmas iin yaplyordu.Dolaysyla bu eviriler sistematik bir eviri hareketi grnts vermekten olduka uzaktr.ok nemli dnsel sonular olan sistematik bir eviri hareketi ancak Abbasiler dnemin-de balamtr.

4. Abbasiler Dnemi

Abbasi ncesi dnemde blgede belli bir eviri faaliyeti var olmasna ramen bu faaliyet-ler derin bir tarihsel ve toplumsal harekete dnemedi. Belki de Emevi dneminin sonunakadar sren fetihler bir sonraki dnemin maddi koullarnn temelini oluturmutur.

Abbasi Hanedan, Hz. Muhammedin soyundan gelen rakip gruplar arasnda meydanagelen bir iktidar sava sonucu ynetimi ele geirdi. Bu iktidar deiiklii siyasal ve ideolojikdzeyde farkl etnik, dini ve mezhepsel kar gruplarnn g birliiyle yaplabilmitir. M-cadele, devletin genileyen topraklarna paralel olarak eitlilik arz eden kltrne ramenrejimi Araplatrmaya alan iktidar ile slam toplumunun kltrel ve ideolojik eitlilii-nin ynetime yanstlmasn savunan muhalefet arasndayd. Abbasilerin iktidara geliininzaman zaman Abbasi Devrimieklinde adlandrlmasnn altnda buideolojik karakter yat-maktadr.

Bu iktidar deiikliinin en nemli siyasi sonucu olarak Snni, ii, Arap ve ranl tmgruplar arasnda denge salayacak bir politika oluturulmutur. Abbasi halifeleri iki tr po-

tansiyeli avantaja dntrmek istiyorlard. Emevilerde olduu gibi Hz. Muhammedin so-yundan gelmeleri birinci avantaj oluturuyordu. Bununaltn izerek Arap-slam kesimleri-


7/26

7

nin memnuniyetini hedef alyorlard. kincisi, Emeviler dneminde iyice su yzne kmolan Sasani ideolojisine ve dier antik kltrlere sahip karak iktidar mcadelesinde destekvermi olan dier gruplardan gelebilecek muhalefeti pasifize ediyorlard.Zira Arap olmayankesimler, yeni devletin yeni ideolojisi erevesinde aidiyetleri iin karlk bulma ans eldeettiler.

Emevi hanedan devrildikten sonra, ynetimi ele geiren Abbasilerin bakenti amdanyeni kurduklar Badata tamalar, devletin merkezini anadili Farsa olan nfusun iineyerlemesi sonucunu dourdu. Bylece ran tarihi ve kltr henz oluum aamasndakiyeni Abbasi kltrnn ortaya knda olduka nemli bir rol oynad. Bu yeni toplumuoluturan halk kesimleri;Aramca konuan yerli Hristiyan veya Yahudiler, Farsa konuanehirliler ve yar gebe Araplardan oluuyordu (Gutas, 2003: 30, 43).

Abbasiler fetihler srasnda bilginin yaylmasnda nemli bir rol oynayan ktla tant-lar. Talas Savanda (751) esir aldklar inli askerlerden kt yapmn rendiler. nceSemerkantta retilen kt, daha sonra Badat ve amda retilmeye baland. Abbasi dev-

rinin ilk on ylnda kt, daha nce yaz yazmak iin kullanlan malzemenin yerini ald(Stipcevi, 1993: 219-20).

Bylece eviri iin gerekli zemin (kltrel eitlilik, kdn imal edilmesi) olu tu. Abba-silerde evirinin hzla ivme kazanmasnn ardnda nemli iki neden yatmaktadr. Birincisi,Emeviler dneminde genileme politikasna odaklanm olan Araplar bilginin gcn ke-fediyorlard. Bilgiye ulamak iin de eviri yapmalar gerekiyordu. kincisi, Abbasiler dne-minde Mslman ve Hristiyan entelekteller arasnda dnsel tartmalarn artt bir or-tamda Mslmanlarn, tezlerini desteklemek iin Aristo mantna ve Yunan felsefesine y-nelmeleriydi. Bu ise eviri demekti.

eviri, ksaca 3 Miktidar diye adlandrdmzel-Mansr, el-Mehd ve el-Memn d-nemlerinde byk bir ivme kazanmtr. Bu halifelerin iktidar dnemlerinde eviri alanla-rnda yaplan faaliyetler aada deerlendirilmitir.

4.1 el-Mansr ktidar

kinci Abbasi halifesi Eb Cafer el-Mansr iktidara geldii srada, Mslmanlamranllar arasndaZerdt ideolojilerini slam bir kimlik altnda yaatma miti iyice yay-gnlamt. Bu mite gre Zerdtn retileri ve bilgileri, skenderin ran yamalamassonucu Yunanllar tarafndan alnmt ve antik Yunan kltr bu bilgiler zerinde inaedilmiti. Bunlarn yeniden canlandrlp anavatanna geri getirilmesi iin antik Yunan eser-

lerinin evrilmesi gerekiyordu (Gutas, 43-53).Bir dier mit ise Araplar ile Yunanllar karde iki halk olarak gryordu. Buna gre

Yunanllarn atas olan Ynnile Araplarn atas olan Kahtnn karde olduu, Ynann o-cuklaryla birlikte Yemenden Marip lkesinin cra kelerine g ettii, zamanla Frenk veRum dillerinin etkisiyle dilinin deitii, bu yzden aralarndaki iletiimin koptuu ileri s-rlmekteydi (el-Mesd, 1964: I, 285). Dolaysyla ayn aileden doan bir bilimin yenidenkendi evine dnmesi gerekiyordu. Bu ise eviriyle mmknd. Dahas, el-Mesd, Yunan-llarn atasn u ekilde betimlemektedir: Ynn grkemli biriydi. Heybetli, iri yar ve yakk-lyd. Hem zeki hem de iyi karakterliydi, grnde kararlyd. ok alkan ve deerli bir ahsiyetti(1964: I, 286). Bu ifadelerden sz konusu mitin ardndaki ideoloji,kendini aka gstermek-

tedir.


8/26

8

Halife el-Mansr bu ideolojiyi benimsediini; devletin st dzey ynetimine bu ideoloji-yi benimsemi kiileri semesinden ve yine bu ideolojiye hizmet edecek olan eviriyi destek-lemesinden anlayabiliriz. el-Mansr sonras dnemde de greceimiz gibi, evirinin bu ideo-lojik aya etkili olmaya devam etti.

Eb Cafer el-Mansrdan kaynaklarda eviri hareketini balatan ilk halife olarak bahse-dilmektedir (el-Mesd, 1965; el-Endels, 1912: 48). el-Mesd, nl tarih kitabnda onu uekilde betimlemektedir:

Yldzbilimcilere ilgi gsteren, yldzlardan elde edilen kehanetlere gre hareket eden ilkhalifeydi. Maiyetinde bulunan kiiler arasnda Nbaht ailesinin atas olan ve halifenintevikiyle Mslman olan yldzbilimci ateperest Nbaht, Yldzlarla ilgili kasidenin ai-ri, astroloji ve astronomi zerinde deiik eserlerin yazar yldzbilimci brahim el-Fezrve yldzbilimci Ali bin sa el-Usturlb bulunmaktayd. Yabanc dillerden Arapaya Kelileve Dimne, Sindhindgibi kitaplar evirten ilk halifeydi. Aristotelesin mantk ve dier ko-nularla ilgili kitaplar, Batlamysun Kitb el-Mecist [Prolemaiosun Almagesti], Kitb el-

Aritmtk[Gerasal NikomakhosunAritmetiki], Kitb kldes [klidin geometri konusun-daki kitab] ve dier antik kitaplarklasik Yunanca, Bizans Yunancas, Pehlevice, Farsa veSryaniceyeden onun adna evrildi. evrilen bu kitaplar insanlarn hizmetine sunuldu-lar. nsanlar da onlar inceleyip kendilerini bu kitaplarn bnyesindeki bilimlere adadlar(1965: IV, 314).

el-Mesdinin aktard bu bilgiler bakakaynaklarda verilen bilgilerlertmektedir.el-Mansrun evrilecek eserleri salamak zere Bizans mparatoruna mektup yazmas (K-tip elebi, 1964: III, 91-2, 95), Hindistandan bir bilginden Hint astrolojisini zetlemesini,Muhammed bin brahim el-Fezrden de zetlenen bu kitab evirmesini istemesi (el-Endels, 1912: 49), tp hekimi Crcs bin Bahtiu Gundiapurdan Badata getirtmesi(bnEb Usaybia, 1965: 183) onun bilgiyi elde etmearay ierisinde olduunu gstermektedir.

te yandan Sasaniler dneminde ran tarihi, sava ve aka dair yazmalarn kopyalandve korunduu bir ariv ilevini gren Beytul-Hikme (Bilgeliin Evi), el-Mansr iktidarndaSasani tarihi ve kltr zerine Farsadan Arapaya evirilerin yapld birbro-ktphaneolarak ilevini srdrmtr (Gutas, 2003: 64).

4.2 el-Mehd ktidar

Mslmanlar arasnda teolojik anlamda ilk tartmalar slamn ilk yzylnda meydanagelen siyasal ve toplumsal gelimelere bal olarak ortaya kmtr. Bu tartmalarn oda-

nda halifeliin meruiyeti, liderliin (yani devletin) din ile ilikisi ve bu ilikilerin yetersiz-liinin sorgulanmas gibi siyasi konularn yan sra, Kurann yaratlp yaratlmad, kabirazabnn olup olmad, Tanrnn varlnn ispatlanmaya alld kelm denilen teolojikkonular da vardr.

nceki dnemlerde Hristiyanlarn kendi aralarnda yaptklar teolojik tartmalar dahaiyi savunmak iin Yunan felsefesi ve mantna ilgi duyduklarn belirtmitik. Ayn ilgi, yineayn ama ve gerekelerle bu kez Mslmanlarda ortaya kyordu. te bu noktada el-Mehdnin neden Aristotelesin Topikasn evirtmek istedii de anlalmaktadr.

eviri daha nce Nasturi Patrii I. Timoteos tarafndan Sryaniceden yaplmtr. Yzyl

kadar sonra Ebu Osman ed-Dimak kitab Yunancadan evirdi. Elli yl sonra Yahya bin Ad,shkbin Huneynin Sryanice evirisinden yeniden Arapaya evirdi (Gutas, 2003: 66). Ki-


9/26

9

tabn birden fazla evirisinin olmasnnnedenleri arasnda daha anlalr eviri versiyonlarnoluturma abas olduu gibi, kitaba atfedilen nemden de kaynaklanmtr. Zira Topikannamac, insanlara tartmalarda genel kabullere dayanarak bir tezi savunmalarn veya rt-melerini salayacak bir yntem gelitirmektir (Gutas, 2003: 73).

el-Mehd, Topikay zmseyerek okumu, ak bir tartma platformunda birHristiyanla tartarak slam savunan ilk Mslman olmutur (Gutas, 2003: 71). Daha son-raki dnemlerde el-Chz gibi bilginler, bu yntemi kullanmak suretiyle Mutezile dnce-sinislamn dier itikat mezheplerine kar savunmulardr.

el-Mehdden sonra iktidara gelen Harun Reid, eviri platformunu geniletmitir.Ankyra (Ankara), Amorium (Amuriye)ve dnemin dier Bizans kentlerine yapt seferlersrasnda el koyduu kitaplar Badata getirip Yhann bin Mseveyhe evirtmitir(bnun-Nedm, 1971: 124). el-Fadl bin Nbaht ise hem Harun Reid hem de olu el-Memndneminde Farsadan yapt evirilerle bilinmektedir.

4.2 el-Memn ktidar

Harun Reidin iki olu el-Emn ve el-Memn babalarnn lmnn ardndan tahtkavgasna giritiler. el-Emnin annesi ikinci Emevi halifesi el-Mansrun torunu, el-Memnun annesi ise ranl bir cariyeydi (Hitti, 1995 :98). el-Memn, Abbasi devletini te-mellerine kadar sarsan kardeler aras bu i savatan sonra iktidara geldi.

el-Mansrun devletin resmi ideolojisi olarak pekitirdii ve sonraki halifeler tarafndanda desteklenen tm dini ve ideolojik kesimleri kapsama politikas nemli bir zgrlk or-tam dourdu. Halife el-Memn, byle bir zgrlk ortamnda, dahas, evirinin nemlidestekleyicilerinden Bermeklerin etkisi altndaki kltr iinde yetiti. Bu ortam eviri iinolduka elverili bir zemin yaratyordu.

te yandan el-Memnun dinin meselelerini aklc bir yaklamla zme eilimindekiMutezilenin dncelerini destekledii bilinmektedir(Bkz. Zeydn, [ty]: III, 158-9). Akl y-rtmeye dayal kelm tartmalarndan ortaya kan dnceler onun din politikasnn teme-lini oluturmaktadr. eviri faaliyetleri onun bu politikalarn besleyecek en iyi ara niteli-indeydi. Dneminde eviri faaliyetlerinin zirvede olmasnn ardnda yatan nedenlerden biride budur.

bnun-Nedm, el-Fihrist(1971) adl bibliyografik eserinde el-Memnun geni apl bireviri hareketini balatmasna yol aan olaylar derlemitir. Bunlardan bir tanesi yledir:

[] el-Memn anlatyor: Ryamda beyaz tenli, al benizli, geni alnl, kalar bitiik, kelkafal, gzleri masmavi, halim selim bir adamn yatama oturmu bir halde beklediinigrnce korkudan tir tir titredim. Kimsin? dedim. Adam Ben Aristoteles! diye cevapverdi. Bunu duyunca rahatladm. Bilge adam! dedim, Size bir sorum var. Adam Sor

bakalm dedi. yi olan ey nedir? diye sordum. Akldaiyi olan eydir dedi. Sonra? de-dim. Hukuka greiyi olandr diye cevap verdi. Daha baka bir ey var m? diye yenidensorunca Halkn gzndeiyi olandr diye cevap verdi. Sorumu bir kez daha tekrarlayncaHepsi bu kadar dedi [] te kitaplarn ortaya kmasn salayan kesin sebeplerden biridebu ryayd. (1971: 303-304).

Gutasn (2003: 101) da tespit ettii gibi, tarihte ryalarn propaganda iin sk sk kulla-

nld bilinen bir gerektir. Gerek Emevi gerekse Abbasi dneminde ryalarn dinsel, ideo-lojik ve kltrel nedenlerle servis edildii bilinen bir husustur. Bu tr ryalar deifre edil-


10/26

10

diinde halifenin rakiplerini alt etmek, dini mirasn kendisini veya ulemann bu mirasa bakasn veya bir ekilde sinyalini ald halk ynlarnn tepkisini kontrol altnda tutmak gibidini ve siyasi zemin zerinde rld anlalabilir.

Yukardaki rya da el-Memnun ynetim politikasnn propaganda malzemesi olarak

kullanld izlenimi vermektedir. Ryada Aristotelesin azndan kavrama vurgu yapl-maktadr: Akl, hukuk ve halk. Kavramlarn sralamas da dikkat ekicidir. Buna gre aklkavramyla, el-Memn dneminde iyice glenen slam felsefesinin aklc bir yorumu olanMutezile akmna gnderme yaplmaktadr ve usta bir ekilde ryadaki lnn birinci sra-sna yerletirilmitir. Aristotelesin azndan ikinci sraya hukuk yani slam hukukununkaynaklar, dier bir ifadeyle dini otoriteler yerletirilmitir. Byle bir sralama dnemin arkaplandaki dini ve siyasi gelimeleriyle birlikte okunduunda hukukun aklla yorumlanma-sna iaret edilmektedir. Ryadaki lnn nc ayan halk oluturmaktadr. Dolay-syla ryada dini otoriteler ve halk kesimleri karsnda akln stnl kurulmaktadr.

Memnun ister gerekten byle bir rya grdn varsayalm ister ryay propa-

ganda malzemesi olarak yorumlayalm, rivayet, dnemin halifesinin Aristotelesin kiiliin-de Yunan felsefesine bitii rol aka gstermektedir. Gutasn (2003: 102) dedii gibi e-viri faaliyeti Memn dneminden o kadar uzun bir sre nce balamt ki artk insanlarn dnseltavr allarn belirler hale gelmiti. Rya eviri faaliyetlerinin nedeni deil, toplumsal sonucudur.

el-Memnunuyguladpolitikann dier halife iktidarlarnda olduu gibi geliigzeldeil sistematik olduu farkl olaylarla da desteklenmitir. el-Memn bu politikasn hayatageirebilmek iin devletin snrlar iinde ve dnda kampanyalar yrtmtr. eride y-rtt kampanyalarn banda valiler araclyla dini otoritelere Mutezile yaklamnnbenimsetilmesi iin baskya varacak dzeyde giriimde bulunmas gelmektedir (ed-Demir,1321H: I, 66). Darda ise fikirlerin alt yapsn glendirecek olan eserlerin salanp evril-mesine ynelik kampanyay yrtmtr. Kaynaklarda el-Memnun Bizans krallarna pa-hal hediyeler gndererek onlardan felsefe kitaplar sipari ettii, Bizans krallarnn da bunakarlk Platon, Aristoteles, Hipokrat, Galen (Calinus), klid ve Ptolemaeus (Batlamyus) gibifilozoflarn eserlerini gnderdii belirtilmektedir (el-Endels, 1912: 48). bnun-Nedm, bud kampanyalardan biriniu ekilde aktarmaktadr:

[] el-Memn ile Bizans mparatoru arasnda yazmalar oluyordu. Zira el-Memn da-ha nce kendisini muhaliflerine kar desteklemiti. el-Memn, Bizans mparatorunamektup yazarak Bizans lkesinde depolanan ve korunan bilimsel yazmalardan bir sekiyiedinmek iin izin vermesini istedi. lk bata tereddt eden mparator bu talebi kabul etti.Bunun zerine el-Memn, aralarnda el-Haccc bin Matar, bnul-Batrk ve Beytul-HikmeMdr Seleminde aralarnda bulunduu bir heyeti gnderdi. Heyet yeleri, bulduklarkitaplarn iinden setiklerini alp Memna getirdiler. Memn da bunlarn evrilmesiniemretti. Bunun zerine eviriler gerekleti. Bir rivayete gre heyetin iinde Yhann binMseveyh de vard (1971: 304).

Dahas, el-Memn ile Bizans Kral III. Mihail arasnda yaplan bar anlamasnn birmaddesinde Kostantinopolisteki bir ktphanede depolanan kitaplarn Abbasilere verilmesin grlmtr (el-Hr, 1988: 39). yle anlalyor ki el-Memn birden fazla heyeti kitapseimi iin Kostantinopolise gndermi, getirtilen kitaplar evirmeleri iin bata Huneyn

bin shk olmak zere evirmenlere cazip koullar salamtr. bn Eb Usaybia (1965: 260),Huneyn bin shkn,Arapaya evirdii kitaplarn arlnca altnla dllendirilmi oldu-unu ileri srmektedir. Dahas, Huneyn bin shk, kitap arlklarn artrmak iin evirdii


11/26

11

kitaplar byk puntoyla yazmak, satr aralarn geni tutmak ve kaln kt kullanmaklasulamakta, ancak evirilerin seilen kaln kt sayesinde korunabildiini de eklemektedir.

Abbasilerin bu dneminde bir tr eviri piyasasndan sz edilebilir. Musaoullar Kar-delergeometri, felsefe, tp, mzik ve matematik alannda tercme edilecek kitaplar seecek

olan evirmenlere finans salyorlard. Bu evirmenler arasnda Huneyn bin shk, Hubeybin el-Hasan ve Sbit bin Kurre yer almaktayd(el-Hri, 1988: 41).

Buna paralel olarak antik felsefe, astronomi, matematik ve tp alannda elyazmalar ko-leksiyonu dnemin prens ve vezirlerinin hobisi haline gelmiti. Bu tr elyazmalarn hediyevermek olduka prestijli saylyordu. bn Eb Usaybiann (1965, 493-4) yazdna greKostantinopolis Kral, Kurtuba Kral Abdurrahman bin Muhammede Deskoridesin Yunan-ca bir kitabn hediye olarak gndermitir.

4.3 evirinin Gerilemesi

Sasani ideolojisini devlet politikas haline getirerek ran kkenli Mslmanlar devleteentegre etmeyi baaran Abbasi Hanedan;merkezi ynetimin zayflamas, hanedan kavgalarve ii Bveyhilerin Bat ran ve Irakta ykselmelerinin etkisiyle hzl bir d sreci yaad.Blgedebu siyasi gelimeler yaand srada yaklak iki yz yllk eviri serveni yerinitelif eserlere brakmt. Artk tketim aamasndan hzla retim aamasna geilmiti.

te yandan Moollarn 1258den sonra Suriyeyi igal etmeleri ve zellikle am Kuat-mas (1300) ideolojik tavrlar sivriletirmitir. Bu dnemde bn Teymiyye anlay ile Hanbe-llik gibi geleneksel muhafazakr eilimler glendi. evirinin getirmi olduu okseslilikortam bundan olumsuz bir ekilde etkilendi.

eviri dneminde olduu gibi bu defa arz-talep dengesi teliften yana deiiyordu. Bunedenle bilim ve felsefenin destekleyicileri telif eser sipariine yneldiler. el-Brn, el-Harizm, bnul-Heysem gibi bilginler bu dnemin kitap telif eden nemli isimlerindendir(Gutas, 2003: 148).

5. evirinin Destekleyicileri

8 ila10. yzyllar arasnda blgede eviri hareketini destekleyen evrelerin sosyal ko-numlar, mesleki statleri, dini ve etnik durumlar farkllk gstermektedir. Bunlar u ekil-de snflamak mmkndr (Gutas, 2003: 122):

1. Abbasi halifeleri ve saray evresi2. st dzey devlet memurlar

3. Aratrmaclar ve bilginler

4. Destekleyici aileler

5. evirmenler

5.1. Halifeler

Abbasi halifelerininbirou tarafndan destek grmesine ramen, kaynaklarda zellikleAbbasi halifesi Harun Reid ve el-Memneviri faaliyetleriyle zdeletirilmilerdir. Sonra-ki hkmdarlar eviri hareketini himaye etmeyi srdrmelerine ramen bu himayenin hz


12/26

12

ve kuvveti azalmtr. Ancak bu destein azalmas halifelerin eviri faaliyetleriyle aralarnamesafe koyduu anlamna gelmemelidir. eviri hareketi artk kurumsallam, kendi ayakla-r zerinde durabilir hale gelmitir. Dahas, eviride bir doyuma ulalm, bilginler telif eserverme eilimi gstermitir.

Halifelerin evirttikleri eserlere baktmzda, kiisel eilimlerinin evrilecek metinlerinnitelikleri zerinde etkili olduunusyleyebiliriz. Ancak dnemin eviri faaliyetlerini sadecehalifelerin kiisel eilimleri ve abalaryla snrlamak, olay basite indirgemek anlamna gele-bilir.

5.2. st Dzey Devlet Memurlar

Abbasi hanedannn ilk elli ylnda st dzey devlet ynetiminde yer alan Fars kkenliBermekler eviri faaliyetlerinin nde gelen hamileri arasnda yer almtr. Bermeklerin ba-lca ilgi alanlar astronomiydi. Bu alanda Hintlilere ait birtakm metinleri evirtmilerdi. 771veya 773 ylnda Hint elisinin el-Mansrun sarayn ziyaret etmesine Bermeklerin araclkettii muhtemeldir. Bu ziyaret sayesinde Sindhindevrilmiti(Gutas, 2003: 127).

Irak Hristiyanlar, Abbasilerin ikinci yzylnda idari grevlere getirilen ikinci bykyetenek havuzunu oluturur. Aralarnda grevdeyken slamiyeti kabul eden Nasturi Araplarda vardr.

Dnemin vezirlerinden Muhammed bin Abdulmelik ez-Zeyyt, evirmenleri destekle-yen brokratlarn banda gelir. bn Eb Usaybia, onunevirmen ve nessahlara (el yazsylakitap kopya eden kiiler) dedii toplam cretin aylk 2000 dinar olduunu bel irtmektedir(1965: 284). eviriyi mali olarak destekleyenler arasnda tp kitaplarnn evirisini finanseeden Ali bin Yahya (bnul-Muneccim), Muhammed bin Musa Abdulmelik, Feyymlu Ali,

bnul-Mudebbir, brahim bin Muhammed bin Musa gibi brokratlarbulunmaktadr (bn EbUsaybia, 1965: 283-4).

5.3.Aratrmaclar ve Bilginler

Dnemin bilginleri bilimsel faaliyetlerine destek salamak amacyla Yunanca metinlerevirtiyorlard. Bunlardan hekimler n sray igal etmektedirler. Bilimsel konularda eviriyaptran bilginlerin banda Mslman Arap bilgin el-Kindyer almaktadr. Muhtemelen el-Kind, felsefeye duyduu ilgiyi derinletirmek ve zerinde alt ilahiyat meselelerini tar-trken bilimsel bir kesinlik elde etmek amacyla bu evirileri yaptryordu (Gutas, 2003:

131).zellikle tp alannda eviriler yaptran hekimlerarasnda Yhann bin Mseveyh, Cib-

rl bin Bahti, Davud bin Serbyn (Serapion), Selmeveyh ve bnut-Tayfr bilinen isim-lerdir. (Zeydan, [ty]: 170). Bu hekimler tp bilgileri sayesinde hkmdarlar nezdinde yksekstat ve byk servet elde ediyorlard. Kariyerlerinde daha da ilerlemek iin tp bi lgilerinigelitirmeleri gerekiyordu. Bu da eviri faaliyetini tevik ediyordu.

Memnun nl hekimi Yhann bin Mseveyh, rencisi nl evirmen Huneyn binshktanGelenosun anatomiyle ilgili kitaplarn evirmesini istemiti. Huneyn bin shknevirdii bu kitaplarn says en az dokuzdur (Gutas, 2003: 119).

5.4. Sponsor aileler


13/26

13

Fars kkenli Bermek slalesi veMusaoullar Kardeler (Ben Musa) dnemin eviriyifinanse eden ailelerinin banda gelmektedir.

Musaoullar bir yandan blgeye bilim adam ve evirmen akn desteklemi, dier ta-raftan Bizansa bizzat evirmen heyetleri gndererek evrilecek Yunanca eserleri getirtmitir

(bnun-Nedm, 1971: 330-1). Musaoullarnn, tam gn eviri yapmalar iin Huneyn binshk, Sabit bin Kurreve Hubeye aylk 500 dinar dedii aktarlmaktadr (bn Eb Usaybia,1965: 260). O sralarda bir dinarn yaklak 4.25 gram saf altn deerinde olduu dnld-nde evirmen ayl 2125 gram altn ettii grlecektir(Gutas, 2003: 130).

Bilgin yetitirerek bilim ve eviriye destek veren aileler arasnda Bahti, Mseveyh, et-Tayfr ve Serapion ailelerisaylabilir.Nasturi Hristiyan olan bu ailelerin mensuplar en aziki dilliydi. Anadilleri Farsa, ibadet ve bilim dilleri Sryaniceydi. Aralarnda Yunanca bilen-ler vard. Arap fetihlerinin etkisiyle Arapayadaainaydlar.

5.5. evirmenler

evirmenlerin kendileri eviri faaliyetinin destekileriydi. Sryanice ve Arapaya eviriyapmas iin hep peinden koulan Huneyn bin shk bu talebi karlayabilmek iin bakala-ryla almak zorundayd. Huneyn bin shk, Risalesinde kendisinin yapm olduu Srya-nice evirilerden,yardmclar tarafndan Arapaya aktarlan Galenos kitaplarndan bahse-der. Huneyn bin shkn yardmc evirmenleri arasnda olu shk bin Huneyn, yeeniHubeybin el-Asam ed-Dimak ve sa bin Yahya saylabilir (Gutas, 2003: 131).

eviri faaliyetine destek verenleri yukarda ana hatlarla snflandrmak mmkn olma-sna ramen Gutasndabelirttii gibi (2003: 231) byle bir snflandrma tamamen kapsaycolmamaktadr. Zira eviri faaliyetlerinin himaye edilmesi, btn etnik ve dini gruplar, dille-

ri Arapa, Sryaniceve Farsa olanlar, eitli Mslman ve Hristiyan inan ve dinsel pra-tikle ilgili mezhepleri, Zerdte inananlar ve paganlar kapsayacak biimde geni bir yelpa-zeye yaylmtr.

6. evrilen Materyalin Nitelii

Bilindii gibi 770-71 ylnda Hindistandan bir heyeti kabul eden el-Mansr, heyetin iin-den astronomi konusunda uzman bir bilgini tanma frsat bulmutur. el-Mansr, bu bilgin-den Hint matematiki ve astronom Brahmaguptann Brahmasphuta-siddhanta [BrahmannTashih Edilmi Eseri] adl kitabn zetlemesini istemitir. zeti karlm olan kitap, Mu-

hammed el-Fezr, babas brahim el-Fezr ve Yakb binTrktan oluan evirmen lstarafndan Sindhind adyla Arapaya uyarlanmtr. Birn (1958: 351-2), kitabn ieriinde

birtakm bilimsel ve istatistiksel elikiler olduunu, bu elikilerin Brahmaguptadan myoksa evirmenlerden mi kaynaklandnn bilinmediini belirtmektedir.

el-Mansrun imparatorluk ideolojisinin merkezinde yldz bilimi (astroloji) yer almak-tadr. Bu nedenle yldz bilimi kitaplarnn evrisi katlanarak artmtr. Bu metinler balardaPehleviceden evrildi. Zamanla Yunanca orijinalleri bulununca eviride bu metinler kulla-nld (Gutas, 2003: 109).

Abbasi hanedannn el-Mansurdan el-Memuna kadar olan dnemin btn zamanlarn

en nemli yldzbilimcilerinden Mallh, Ebu Sehl bin Nbaht ve EbMaer gibilerininparlak kariyerlerine tank oluyoruz. Dier bilimlerin evrilmesi de astroloji gibi cereyan etti.


14/26

14

nce siyasal faktrler, ideolojik ve teorik ynelimler ya da pratik ihtiyalar evirileri balatt.Bu almalarn belli bir dzeye erimesiyle birlikte nceden evrilmi metinlerin yenidendaha doru bir ekilde evrilmesi, ayrca yeni evirilerin yaplmas ihtiyac dodu (Gutas,2003: 110-1).

eviri hareketi ilkbata Hint ve Fars kaynakl eserlerden beslenmesine ramen bu hare-ketin asl odak noktasn Yunan bilim ve felsefesi oluturmutur. bnun-Nedm (1971) sade-ce Yunancadan evrilen yaklak 386 kitapadn vermektedir. Bu kitaplarn sz konusu alan-lara gre dalm yledir:

eviri Alanlar evrilen Kitap Says

Tp 149Matematik 123Felsefe 114

En ok evrilen bilginlere gre eviri dalm ise u ekildedir(bnun-Nedm, 1971):

Yazar Ad evrilen Kitap Says

Galen [Bergamal Galinus] 53Efesli Rufus 43Klaudius Ptolemaeus [Batlamyus] 21Aristo 20Platon 19Perikles 15Porphyrios 8Arimet 11klid 11Hipokrat 10Miletli Thales 9Apollonius 6Dioskorides 2

Grld gibi evrilen alanlar arasnda tp ilk sray igal etmektedir. Tp alann ma-tematik ve felsefe takip etmektedir. En fazla eviri yaplan ilk sradaki yazarlar srasylaGalen, Efesli Rufus ve Ptolemaeustur.Genel kanaatin aksine, sralamada Aristoteles ancakdrdnc sray igal etmitir.

Dikkat edilecei zere Yunancadan edebiyat ve tarih alanlarnda eviri yaplmad an-lalmaktadr. Bu alanlarla ilgili eviriler daha nce sylediimiz gibi Pehlevice yoluyla Hint-eden vedorudan Pehlevice veya Farsadan yaplmtr.

8 ila 10.yzyllar arasnda evrilen materyaller eitli ynlerden farkllk gstermektedir.Bu materyallerin en bariz nitelii eviri yaplan dillerdeki eitliliktir. Hinte, Pehlevice(OrtaFarsa), Farsa, Yunanca, Sryanice ve Nabatadan Arapaya eviriler yaplmtr.

Materyallerin gze arpan dier bir nitelii, baz metinlerin kpr dil kullanlarakArapaya evrilmesidir. Sz konusu kpr dil roln Pehlevice, ilk dnemlerde Hinte veyer yer Yunanca metin evirilerinde yerine getiriyordu. Daha sonra bu rol zellikle Yunan-cadan yaplan evirilerde Sryanice stlendi ancak kpr dil kullanmadan dorudan orijinal

metinden Arapaya eviriler de buna paralel olarak ve gitgide artarak devam etti.


15/26

15

Gerek kpr dil kullanlarak yaplan eviriler gerekse dorudan orijinal metinlerden ya-plan eviriler ayn metnin birden ok evirisinin ortaya kmasna yol at. Ancak, yenidenyaplan eviriler daha ok eski evirilerin iyiletirilmesi eklindedir. Zaman zaman iktidardeiikliine bal olarak yeni halifeye benzer evirinin ithaf edildii duruma da rastlamakmmkndr. rnein Harun Reid iin klidin kitabn el-Harniyye adyla eviren el-

Haccc bin Matar , el-Memun iin ayn kitab el-Memniyyeadyla evirmitir.

Kitaplara erh, yorum yazma ve zetleme gelenei eviriyi telifle i ie bir konuma ge-tirmitir. evirmenbirokdurumda redaktr ile birlikte veya onunla ibirlii iinde alm-tr. Huneyn bin shk, olu,yeeni ve dier evirmenlerden oluan grubuyla byle bir ekipgrnts vermektedir.

eviri materyalinin bir zellii de metinlerinbelli bir amatan yola karakevrilmesi veyine bir tr okuyucu beklentisine gre ekillenmesidir. evirmenler bir anlamda adn koy-madan geni anlamda Skopos Kuramnn (Vermeer, 2008; Nord, 2007) teorik erevesi ieri-sinde eviri pratiini yerine getiriyorlard. Bunun en tipik rnei Aristotalesin Topikasdr.

Kitabn ierdii konular o dnem toplumunun ihtiyalaryla yakndan ilikili olduu iinevrilmi olmaldr. Zira eviri hareketinin geliim iinde olduu bir srada bylesi okunmaszor bir kitabn seilmesi ilgintir. deolojik veya siyasi faktrler, teorik eilimler ve pratikihtiyalarn etkisiyle kitabn birden fazla evirilerinin yaplmas ancak Skopos erevesindedeerlendirilebilir.

7. Dnemin nl evirmenleri

lk bata bir meslekle birlikte (rnein hekimlikle) icra edilen evirmenlik, bir eviri kl-tr olutuka bamsz bir meslek haline gelmeye balad. Bamszlatka da uzmanlat.

Bata halifeler ve st dzey brokratlar olmak zere her kesiminden destekleyiciler evir-menlere byk maddi destekte bulundular. Bu durum evirmenlii ok prestijli bir meslekhaline getirdi. nl evirmen Huneyn bin shkn rutin bir gnn okuduumuzda dne-min evirmenlerinin refah dzeyi hakknda bir fikir edinebiliriz:

[] Her gn bineinden inerek dorudan hamama giderdi. Burada tellaklar bedenine tastas su dkerdi. Bundan sonra bir kadife bornoza sarnp kar, bir kadeh iki ier, bir parakek yer, ardndan teri kuruyana kadar uzanrd. Bazen ylece uyuyakalrd. Bu ksa uy-kudan sonra kalkp ttsyle cildini nemlendirirdi. Bu srada kendisine genellikle baharatlet suyunda piirilmi, zel beslenmi iri bir pili ve iki yz dirhem arlnda ekmektenoluan mens getirilirdi. Yemein suyundan ier, pilici ekmekle yer, sonra da uyurdu.

Uyandnda drt ratl yllanm arap ierdi. Can taze meyve isterse am elmas ve ayvayerdi (bn Hallikn, 1994: II, 217-8).

evirmenlerin dini ve etnik kkenleri farkllk arz ediyordu. Yunanca ve Sryanice me-tinlerin evirmenlerinin bir ksm anadili Sryanice olan Harranl paganlardan oluuyordu.Ancak ounluk Sryaniceyi anadili, Yunancay ise din dili olarak kullanan Hristiyanlard.Baba ve oul Bitrkler, Ksta bin Lka, Abdulmesih bin Nime el-Hums, Yahya bin Ad,Huneyn bin shk ve Mett bin Ynus gibi evirmenler blgenin nde gelen kiliselerininyeleriydi (Gutas, 2003: 133).

lk bata kiliselerde renilen Yunanca,eviri sponsorlarnn yksek standartlardaki ta-

leplerini karlayamaynca evirmenlerin

yabanc dil bilgilerini gelitirmekiin aba gster-

me gereklilii dodu. Kimi yabanc dilini gelitirmek iin yerel imknlar zorlad, kimileri ise


16/26

16

Bizans kentlerine gidip Yunancasn gelitirdi. el-Kftnin (1908: 174) belirttiine gre; nlevirmen Huneyn bin shk, ders ald Yhann bin Mseveyh tarafndan kk dr-lnce yl ortadan kaybolup Homerosun iirleriniezbere okuyacak kadar iyi bir Yunan-cayla Badatadnmtr(bkz. 7.4). bnun-Nedm (1971), Yunanca ve Sryaniceden eviriyapan47 evirmenin adn vermektedir.

Gerek Pehlevice (orta Farsa) gerekse Farsa kaynaklar evirenler daha ok slamiyetisemi ranllard. Abbasi iktidarndan nce yaplm olan Pehlevice-Arapa eviriler nede-niyle bu alanda bir altyap sz konusuydu. Bu dilden eviri yapan nl evirmenlerinin ba-nda bnul-Mukaffa, Musa bin Halid, Ahmed bin Yahya el-Belzr, Cebele bin Slim, s-hk bin Yezd, Muhammed bin Cehm el-Bermek, Zdeveyh bin heveyh gelmektedir(bnun-Nedm, 1971: 305).

Hinteden eviri yapanlar genellikle Hint kkenlidir. Bununla birlikte, dorudan Sans-kriteden yaplan eviri says olduka azdr. Kaynaklarda Sanskriteden yaplan ilk eviriEmevi Halifesi el-Mansrun talebiyle, Hint bilgini Brahmaguptann Brahmasphuta-siddhanta

[Evrenin Al] adl eserinin zeti yaplm, bu zetin Arapa evirisini Sind Hind adylabrahim bin Muhammed el-Fezr stlenmitir. Hintli Manka, Farsaya ve Arapaya tp ileilgili eviriler yapmtr. Kaynaklarda Hintli evirmen adlar verilse de Hint literatrndenyaplan evirilerin daha ok Pehlevice veya Farsa yoluyla yapld anlalmaktadr. slamdnyas gerek anlamyla Hint bilimi, tarihi ve kltryle Orta Asyal bilgin Ebu Reyhn el-Brnnin (973-1048) Tahkk m lil-Hind min Makle Makle fil-Akl em Merzle[HindistanaDair Literatrn Akla Yatkn veya Aykr Olduklarnn ncelenmesi] adl eseriyle tanmtr.

Nabatadan yaplan yer yer eviriler tarmla ilgilidir. Kaynaklarda Nabata evirmenolarak Ebbekr bin Vahiyyenin ad verilmektedir. el-Filha en-Nabatiyye [Nabat iftilii]adl eviri ona atfedilmektedir (bnun-Nedm, 1971: 305, 372).

Klasik bibliyografya yazarlarnn kitaplarnda Yunanca, Sryanice, Farsa ve dier dil-lerden eviri yapan evirmenlerin uzun listeleri gemektedir. Ancak makalemizin hacmi gznnde bulundurarakburada yalnzca dnemin nl evirmenlerden ksaca bahsedilecektir.

7.1. bnul-Batrk

Yunancadan eviri yapan evirmenlerin nde gelen isimlerinden birisi Eb Yahy bnul-Batrktir. 796-806 yllar arasnda ld rivayet edilmektedir. Halife el-Mansur adna Galenve Hipokratn nemli eserlerini evirmitir. evirdii eserler arasnda PtolemaeusunQuadripartitumu,Almagesti ve yine klidin Elemanlarbulunmaktadr.Ancak muhtemelen

bu eviriler kalite bakmndan iyi olmadndan sonraki dnemlerde baka evirmenlerceyenidentercme edilmitir.

7.2. Yhann bin Mseveyh

Huneyn bin shkn da hocas olan Cibrl bin Bahtiun rencisidir. Kaynaklarn be-lirttiine gre Harun Reid, dnemin Bizans kentleri Ankyra (Ankara) ve Amoriumdan(Amuriye) elde ettii Yunanca yazmalar Arapaya evirmitir (bnul-br, 227; bn EbUsaybia, 175; bnul-Kft, 380). Harun Reidden el-Mtevekkile kadarki halifelerin hekim-liini yapm,bu arada tp alanndan eviriler de gerekletirmitir. Mseveyh, el-Memn

dneminde Beytul-Hikmenin bana gemitir.


17/26

17

7.3. Kust bin Lk

Lbnanda bulunan Baalbekten Badata gelen Ksta bin Lka tp, felsefe, geometri,aritmetik ve mzik dallaryla ilgilenmitir. Yunan kkenli olduu sylenmektedir (bn EbUsaybia, 1965: 329).Aristotelesin eserleri ve Plutarchn baz makalelerinin yan sra, zel-

likle klidin Elemanlar olmak zere matematik ve astronomi kitaplarn evirmitir(Goldziher, 1993: 105).shk bin Huneynin baz evirilerini tashih etmitir. Yaklak 835 y-lnda Ermenistanda vefat etmitir.

7.4. Huneyn bin shk

Kukusuz dnemin tartmasz en nl evirmeni, Latince literatrdeJohannitiusolarakbilinen Huneyn bin shktr(808-873). evirmen,Irakn Kufe kenti yaknlarndaki Hradadomutur. Tp alannda Yhann bin Mseveyh, dil alannda ise nl szlk Halil binAhmed ve gramerci Sibeveyhten ders aldbelirtilmitir (bn Eb Usaybia, 1965: 257, 262).Ancak Sbeveyhten ders ald baka kaynaklarca dorulanmamtr.

Huneyn bin shk, Hrada yerleik el-Abbd ailesine mensuptur. Olu shk binHuneyn ve yeeni Hubey el-Asam ed-Dimak de bu aileden yetien evirmenlerdendir.

Huneyn bin shkinevirmenlik kariyerinin balama ekliyle ilgili bir anekdot anlatl-maktadr (el-Kft, 1908: 174). Huneyn bin shk, doduu yer olan Hradan eitim almakzere Badata gidipnl hekim Yhann bin Mseveyhin maiyetinde ders almaya bala-mtr. Sk sk sorular sorarak Yhanny zor durumda brakyordu. Bir gn sorusunaYhann kzp; Tp bilimi Hrallara m kald? Sokakta tefecilik yapsan senin iin daha iyiolur eklinde cevap verir ve onu kovar. Huneyn bin shk alayarak buradan kar. Birkayl sonra Homerosun iirlerini ezbere okuyacak kadar Yunanca renmi bir ekilde Ba-

data dner.Huneyn bin shk,Badata dndkten sonra bn Mseveyh dhil Badatn nl hekim-

leri onun evirilerine ihtiya duymulardr. Daha sonra Memnun talimatylael-Haccc binMatar, bnul-Batrk, Beytul-HikmeMdr ve dier evirmenlerden oluan bir eviri gru-bunun eserlerinin editrlnve redaktrln yapmtr.

Halife Memn tarafndan dnemin nemli bilim ve eviri merkezi Beytul-hikmenin ba-na getirilmitir. Galenin 100 eserini Sryaniceye, 39 eserini de Arapaya evirmitir. Aristove Platondan eviriler yapm, baka evirmenlerce yaplan yzlerce eviriyi gzden geir-mitir (el-Hl, 1988: 47).

el-Mutevekkil iktidarnda ise stefn bin Bsl, Musa bin Halid ve dier evirmenlerdenoluan eviri brosunun bana gemi, yaplan evirileri kontrol edip onaylamtr.

Aadaki tabloda ed-Dubynn (1993: 117-174) 10 bibliyografik eserden derledii bilgi-lerden yola karak, Huneyn bin shkn telif ettii veya eviri yapt alanlar ve bunlarndilleri (Sryanice/Arapa) ile ilgili veriler tablolatrlmtr.

eviri Alanlar Arapa Sryanice

Telif 107 11Tp

eviri 58 75

Telif 17 -

Felsefe, mantk, etik eviri 21 10


18/26

18

Telif 9 -Fizik

eviri 2 -

Telif 5 1Bibliyografik eserler

eviri - 2

Telif 5 -eitli bilim dallareviri 9 1

Telif 4 1Dini kitaplar

eviri 1 -

Telif 147 13Toplam

eviri 91 88

Genel Toplam Telif ve eviri 238 101

Grld gibi Huneyn bin shk 340a yakn Arapa veya Sryanice eseri telif etmiveya evirmitir. Tp alanndaki telif ve eviri eserlerinin byk bir ksm Arapadr. BunuSryanice telif ve eviri eserleri takip etmektedir. Tp alann felsefe, mantk ve etik takipetmektedir.

Mevcut verilerebaktmzda Huneyn bin shkn telif ettiiArapa eserler toplam telifeserlerin %92sini, Sryanice eserler toplam telif eserlerin %8ini temsil etmektedir. Aradakifark (%84), bilginin telif eserlerinin byk bir ksmnn Arapa olduunu gstermektedir.Buna karlk eviri yapt diller asndan Arapa ile Sryanice arasnda anlaml bir farkyoktur (%2). Bu da Huneyn bin shkn Yunancadan Sryaniceye eviriyi youn bir ekildekullandn gstermektedir.

7.5. shk bin Huneynshkbin Huneyn, babas Huneyn bin shkn evirmen ekibinde yer alm, Yunanca ve

Sryaniceden Arapaya eviriler yapmtr. Arapa slup konusunda babasn geride brak-t sylenmektedir. (bnul-Kft, 1908: 80). Babasnn evirilerinde birinci sray tp alanigal ederken, shk bin Huneynin evirileri felsefe ve mantk alannda younlamtr (bnHallikn, 1994: 205).

7.6. Sbit bin Kurre

Sabit bin Kurre (836-901) Sabi (Manden) dinine mensup Harranl bir evirmendir. evirihareketinin finansr ve elyazmas koleksiyoncu ailelerinden Musaoullarna mensup Mu-

hammed bin Musatarafndan kefedilip Badata gtrlmtr.

Sbit bin Kurre,Harranl evirmen grubunun stad kabul edilmektedir. Olu ve torun-lar dnda el-Haccc bin Ysuf ve Yahya bin Ad de bu grubun dier isimleridir.

Sbit bin Kurre, astronomi, matematik ve tp alannda eviriler ve telif eserler brakm,el-Haccc bin Ysuf ve Huneyn bin shkn baz evirilerini tashih etmitir.

7.6. bnul-Mukaffa

Fars kkenli bnul-Mukaffa (. 758-9), Hintli bilgin Beydeb tarafndan yazld sanlanSanskrite Panatantra (Be lke) adl eseri, ranl Borzuy tarafndan Pehleviceye evrilen

nshasndan Kelile ve Dimneadyla Arapaya evirmitir. Kitap Arapa nshas vastasylaAvrupa edebiyatlarna girmitir.


19/26

19

8. eviri Teorisine Katklar

Erken dnemin evirmenleri genellikle iyi bilmedikleri alanlarda eviri yapyorlard. Buda onlarn ilerini olduka zorlatryordu. Bir kitabn ayn evirmen veya farkl evirmenlertarafndan yeniden evrildii veya yeniden gzden geirildii durumlara sk sk rastlanmak-

tadr. Szgelimi; Harun Reid dneminde klidin Elemanlaradl eserini Kitb el-Usuladylaeviren el-Haccc bin Matar, halife el-Memun dneminde kitab yeniden evirmitir. shkbin Huneyn de Klaudius Ptolemaeusun Almagestadl eserini el-Kitb el-Micistadyla evir-mi, baka bir evirmen Sabit bin Kurre eviriyi dzelttii yeni bir srmoluturmutur.

evirmenler bilimsel terminolojiyi anlamada ve Arapaya aktarmada zorlanmlardr.lk evirmenler Arapa karlklarn bulamadklar ok sayda Yunanca ve Latince szckleriArapaya transliterasyon yoluyla aktarmlardr. Bu ilk eviri kuann aritma:ti:ki:aritme-tik, fi:zi:qa: fizik, qa:ti:u:ra:s kategoriler, istaqs eleman gibi transkripsiyon yoluylaArapaya aktardklar szckler ikinci kuak evirmenler tarafndan yerlerini srasyla al-isa:b, attabi:a, al-maqu:la:t ve al-uns gibi Arapa szcklere brakmlardr. Mantkalannda ilk kuak evirilerde al-su:lu:gisimu:s sullogesomos, kyas, al-ri:to:ri:ki: retorik,al-buju:t i:qi: poetika terimleri srasyla yerini al-qija:s, al-xita:ba, al-ir eklinde Arapaterimlere terk etmitir.

Dnemin evirmenlerinin terminoloji seiminden ortaya kan bu yaklam farkll, e-viri yaklamlarna da yansmtr. Aada bu yaklamlardan bazlar zerinde ksaca duru-lacaktr.

8.1. Huneyn bin shkn eviri Yaklam

8 ila10. yzyllar arasnda eviri faaliyetlerinde Sryanilerin oynad rol yadsnamaz.

Sryaniceye yaplan ilk dnem evirilerin daha ziyade dini metinlerle ilintili olduunu bil i-yoruz. Yaplan bu eviriler dini karakterinden dolay Yunanca orijinaline olabildiince ya-knlatrlmaya allmtr. Dolaysyla Yunancadan Sryaniceye yaplan eviride birebir(ad verbum) yaklam,eviri koullarnn dayatt bir eviri normu haline gelmitir.

Sryaniceden Arapaya eviri sz konusu olduunda evirmenler, bu yerleik evirinormunu yeni evreye transfer etmeye altlar. Dini metin evirilerinde teknik anlamdaolmasa da dini gerekelerle bir lde kabul edilebilir grlen bu yaklam, sz konusu yeniortamda nemlisorunlarla kar karya kalmtr.

Bu sorunlarn iki aya bulunmaktadr. Birincisi evirmen odakldr ve evirmenlerin

kaynak dil veya hedef dil bilgisinin yetersizliinden kaynaklanmtr. Daha nce belirtildiigibi arz-talep dengesindeki artla birlikte evirmenler yabanc dillerini gelitirmeye al-mlardr. kincisi ise eviri odakldr. Kaynaklarda bir metnin birden ok evirisinin veyasonraki nshalarda dzeltmelerin yapldbirok eserden bahsedilmektedir. Bunun nedenidnemin kaynaklarnca da doruland gibi (bnul-Kft, 1908: 379) sz konusu evirilerinokunabilirlik dzeyi dk olmu ve kaynak mesajn tam olarak anlalmad birok du-rum ortaya kmtr. Okunabilirlii zaten dk olan Sryanice eviriler Arapaya evrildi-inde bu dzey daha da dmtr. te yandan daha nce Arapada mevcut olmayan te-rimler transliterasyon yoluylaArapalatrlm, ilk defa bu terimlerle karlaan okuyucunun

bu metinleri anlamas zor olmutur.


20/26

20

Kaynaklarda eviri odakl bu sorunlarn stesinden gelmeye alan bir grup evirmen-den bahsedilmektedir. Huneyn bin shkve eviri ekibinin birok yesi, hedef dilin norm-larndaha ok dikkate alan evirmenler arasnda saylmaktadr.

14. yzylda yaam olan Selahaddin es-Safed (1297-1363) dnemin evirmenlerinin iki

yaklam sergilediklerini belirterek yle demektedir:Birinci metot Yhann bnul-Batrk, bnun-Nime el-Hums gibi evirmenlerin meto-dudur.Bu metoda gre evirmen her bir Yunanca kelimeye ve tad anlama bakarak buanlama edeer Arapa bir kelime getirip yerletirir, sonra da baka bir kelimeye geer.Bu ilem Arapalatrlmak istenen tm metne uygulanr. Sz konusu metot u iki sebep-ten dolay ktdr: Birincisi,Arapann sz varlnda tm Yunanca kelimeleri karlayankelimeler olmad iin Arapalatrma srasnda birok Yunanca kelime aktarlmadan ol-duu gibi braklr. kincisi, dillerin yapsal zellikleri[szck dizilii] ve yklemlik iliki-leri [bilgi ak] bir dilden baka bir dile farkllk gsterir. Dahas, tm dillerde oka yeralan mecazlarn kullanm asndan sorunlar ortaya kar.

Arapa eviride ikinci metot ise Huneyn bin shkve el-Cevher gibi evirmenlerin meto-dudur. Bu metot, [kaynak metin ile hedef metindeki] kelimeler birbirine uysa da uymasada, cmlenin anlamn tasarlayp ayn anlam baka bir dilde if ade etmekten ibarettir. Bumetot daha iyidir. Bundan dolaydr ki, tp ve mantk kitaplarnn aksine salam bir altya-pya sahip olmad matematik alanndaki evirilerini darda brakrsak, Huneyn bin s-hkn yapt eviriler herhangi bir iyiletirmeye ihtiya duymamtr. (H1305: 46).

Gutas (2003: 138-146), yaygn kannn aksine es-Safednin bu snflandrmasnn dne-min eviri hareketinibetimleyemediini ve byle bir snflamann sz konusu hareketi basi-te indirgemek anlamna geldiini ileri srmektedir. Gutas, sz konusu eviri hareketininbtnlkler yoluyla incelenmesini nererek sz konusu btnl oluturan eviri eserlerinibelirleme yoluna gitmektedir.

Arapa evirilerin seyrinde genel olarak bir ad verbum / ad sensumkartl grnse debu eviriler Arapann yazma normlarn yer yer olumsuz bir ekilde ama ounlukla daolumlu olarak etkilemitir. Dnemin Farsa evirmenlerinden bnul-Mukaffan Kelile veDimne adl evirisiyle Arap edebiyatn sadece yeni bir genren geliimi asndan etkileme-dii, Arapay slup ve retorik bakmndan da derinden etkilediibilinmektedir.Buna kar-lk zellikle Sryaniceden yaplan evirilerde kaynaklarda anadili giriimine benzer birdurumdan sk sk ikyet edilmektedir. Szgelimi bnul-Kft (1908: 379), Yhann bnul-Batrkin evirisi hakknda evirisi gvenilirdi. Anlamlar yerli yerinde kullanrd. Ancak Arapa-s takr tukurdu demektedir.

te yandan eviriler, gerek bilimsel terimleri transliterasyon yoluyla Arapaya uyarlamagerekse sz konusu terimleri Arapada yeniden yaratma ekliyle Arapann bilimsel terimretebilme kapasitesini zorlamtr.

Yukardaki genel deerlendirmelerin derinletirilmesi iin dnemin evirilerinden r-neklemlerin alnarak, kaynak ve hedef metinlerin yan sra Sryanice ve Farsa gibi kprmetinleri karlatrlmak suretiyle derin bir deerlendirme yoluna gitmek gerekir. Bununiin Yunanca, Sryanice, Farsa ve Arapa metinleri eviri asndan deerlendirebilecek veayn zamanda evrilen materyalin konusuna aina bir mekanizmaya ihtiya vardr.

8.2. el-Chzn eviri Yaklam


21/26

21

Bir ok disiplinde dneminin nemli bilginlerinden Arap bilgini el-Chz(781-868), birevirmen olmamasna ramen yaad dnemde altn anyaayan eviri faaliyetlerinitakip etmigrnmektedir. el-Chzn eviriyle ilgili grlerine Kitb el-Hayevn(1965) adleserinde yer vermitir1.

el-Chz bir taraftan iyi bir evirmende bulunmas gereken koullardan bahsederek d-nemin nl evirmenlerine eletiriler yneltmi, dier taraftan dn szcklerden kaynak-lanan dilsel olguya deinmitir. Ayrca yaad dneme ait bir sorun olan telif ve eviri ki-taplarn oaltlmas esnasnda yaplan yanllarn olumsuz etkilerinden bahsetmi, evril-mezlik[untranslatability] sorununu ele almtr.

el-Chza gre evirmenliin olmazsa olmaz koullarndan biri evirideki slbu, dierbir ifadeyle hedef dil olarak Arapann dil ve anlatm normlarn dikkate almas, dieri deeviri yapt konuda alan bilgisine sahip olmasdr:

evirmenin yapt evirideki beyn [slbu], eviri yapt alan bilgisine edeer olmal-dr. evirmen hem nakledilen [kaynak] hem de naklolunan [hedef] dilleri ayn eitlikte ve

dzeyde en iyi bilen kii olmaldr. [] Bilgi alan zorlap daraldka ve bu bilginin uz-man says azaldka evirmenin ii daha da zorlar ve eviride hata yapmas o derecedemmkn olur (1965: I, 76).

Bununla birlikte el-Chz, kaynak ve hedef dillerin eit dzeyde bilinemeyeceini, iki dilikonuan birinin bu dilleri eit derecede konuamayacan ifade ederek, gnmzde anadiligiriimi (L1 transfer) veya olumsuz aktarm (negative transfer) dediimiz soruna gndermeyapmaktadr:

Her ne kadar iki dili konusa da evirmenin bu dilleri kusurlu kulland grlr. Zira[evirmenin bildii] bu iki dilden her biri dierini eker, ondan bir eyler alr ve nneengeller karr. Dil organnn iki dili bir araya getirdii yetiyle tek bir dili tad yeti ay-

n olabilir mi? Tabii ki ikincisinin btn bir gc olur. Dil organ bir dili konutuundasz konusu g ikiye blnr. evirmen ikiden daha fazla dil konutuunda ise g b-lnmesi buna gre artar ve tm dillere yaplan eviri olumsuz bir ekilde bundan etkilenir(1965: I, 76-7).

Yabanc dil edinimiyle ilgili bu teorik saptamay yapan el-Chz, iir evirisinden yolakarak evirmenin iinin kaynak dilin slbunu aktarmann ve eviri yaplan konuda alan

bilgisine sahip olmann tesinde baka enstrmanlara ihtiya duyduunu ileri srmtr:evirmen, filozofun sylediini iirin anlamsal zelliklerine, iir syleme tarzlarnn ha-kikatlerine, zl szlerinin inceliklerine ve snrlarnn srlarna gre aktaramad gibi, buanlamlarn hakkn verip onlara sadk kalma grevini yerine getiremez; bir vekilin veya

elinin yerine getirmekle ykml olduu grevi yapamaz. Onun barndrd anlamlar,kelime ekimlerinin kullanmn, ses zellikleriyle ilgili yorumlar kitabn yazar gibi bil-meden anlamlarn doru bir ekilde nasl ifade edebilir? Bu anlamlarn hakkn verip o n-lara sadk kalarak nasl anlatabilir ki. Rahmetli bnul-Batrk, bnun-Nime, bn Kurre,bn Fihrz, Sfl [Theophilebin Tuma], bn Vuheyl; bnul-Mukaffa ne zaman Aristotalesgibi oldular? Halid[bin Yezd]in Eflatun gibi olduu nerede grlmtr? (1965: I, 75-6)

Ayn balamda bilgin, iyi bir metnin zelliklerinden bahsettikten sonra, bu zelliklerdenyoksun evirilere deinmekte ve eviride okuyucu beklentilerinin de hesaba katlmas ge-rektiine iaret etmektedir:

1el-Chzn eviri metoduyla ilgili saptamalarda Suinden (2007: 24-26) yararlanlmtr. Ayrca el-Chzndnme metodolojisi iin el-Hlye (2006: 211-232) baklabilir.


22/26

22

[] Mantk Kitabn btn nl hatiplere, Arap belgatilerine okusan, ounu kimseanlamaz. kldesin [klid] kitabnda Arapa szlerin, hatta bunlarn sadeletirilmi eki l-lerinin ortalkta dolatn grrsn. Bunlar hatiplerden bazlar duysa anlamaz ve kita-

b renmek isteyene anlatamaz. (1965: I, 90).

el-Chza (1965: I, 75-78) gre evirmen, anlatm biimlerine, toplumlarn gelenek ve g-reneklerine ve iletiim sluplarna aina olmaldr. Bylece bilgin, kltrel deitirim[culturaltransposition] ile ilgili hususlara ad vermeden deinmitir.

el-Chz mantk, geometri, astronomi, matematik, mzik gibi deiik alanlarda evir-mende bulunmas gereken koullar erevesinde, sz konusu alanlarda evrilebilirliin[translatability] mmkn olduunu dnmektedir. Fakat ayn durumu, iir ve kutsal me-tinler iin uygun grmemektedir. el-Chz, iirin evrilemezliini u ifadelerle dile getirmek-tedir:

iirin stnl Araplarla ve Arap dilini konuanlarla snrldr. iir tercme ed ilemediigibi onun transfer edilmesi de doru olmaz. iir [baka dile] transfer edildiinde nazmpara para olur. ls bozulur. Gzellii [estetii] uup gider. Kiiyi hayran brakanzellii kaybolur. Bu nedenle iir, nesirli sz gibi deildir. Bu esaslar zerinde kurularak

balatlan nesirli sz, ll iirden transfer edilen nesirden daha gzel ve daha etkileyi-cidir. [] Hintlilerin kitaplar transfer edilmi,Yunanllarn hkm tercme edilmi, Fars-larn edebiyatlar aktarlmtr. Bunlarn bazlar daha da gzellemi, bazlar ise bir eykaybetmemitir. [Oysa] Araplarn hikmeti transfer edilse, vezin denilen o mucize kaybo-lur (1965: I, 74-75).

el-Chz iirin evrilmezliine dair bu yaklamnkutsal metinlerin evirisi iin de sergi-lemektedir (1938: 77). Bilgin, bu metinlerin evirmen tarafndan maniple edilerek tahrifedilmesinden kayglanmaktadr.

zetle; el-Chzn eviriyle ilgili yaklam, hedef dilde ak ve anlalr bir slp (onundeyimiyle el-beyn fit-terceme) ve evrilen konuda alan bilgisi (onun deyimiyle el-ilm fil-marife) olmak zere iki temel zerine oturtulmutur.

evirmen olmad halde eviri hakknda nemli saptamalarda bulunan bu bilginin g-rleri hl gncelliini korumaktadr.

9. Sonu

almann her safhasnda grdmz gibi matematiksel bir sonu karmann zorlu-u ortadadr. Bu tip almalarda muhtemelen sonu adacklarndan bahsetmek daha -

zmleyici olacaktr. Dolaysyla ele aldmz kabaca 8ila 10. yzyllar arasnda eviri hare-ketinde her bir olayn geliimi kendine zg sebebini ve sonucunu da iermektedir. Dne-min eviri hareketinin karakteristik zellikleri incelenirken sebeplerle sonulardan bahset-meden bir zmlemeden bahsetmenin imknszl ortadadr.

Btn bu kstlamalara karn bu almaya konu olan eviri dneminin karakteristiin-den genel bir sonu karmaya alrsak; evirinin bu altn ann ayandansz etmekgerekir.

Birincisi dnemin bilim merkezleridir. Bilim adamlar iin bir tr serbest dolam alanyaratan skenderiye, Urfa, Nusaybin, Harran, Gundiapur, Merv, Hra ve son olarak Badat

gibi kentlerde faaliyet gsteren bu merkezler eviri hareketi iin zemin oluturmutur.


23/26

23

kincisi dini kaynaklarn yorumlanmasndaki eitliliktir. Hristiyanln genilemesiylebirlikte farkl din anlaylarn domas dini kesimler arasnda bir rekabet ortam dourmu,antik Yunan mant ve felsefesini ara olarak kullanma ihtiyac duyulmutur. Sonraki yz-yllarda ayn sre, slam corafyasnn genilemesiyle birlikte benzer ilevi grm, bu iseslam kaynaklarnn yorumlanmasnda teolojik eitlilie yol amtr.Bylece eviriden bes-

lenme ihtiyac duyan yenibir alan domutur.

ncs halifelerin ve brokrasinin ideolojik ve kiisel tutumudur. Abbasi devriminihazrlayan da aslnda bu ideolojik tavrdr. Devlet ideolojisibir yandan Zerdtlk zerindeina edilmi kkl Sasani kltrn tanyarak ranllar, te yandan Araplar ile hikmetinsahibi Yunanllarn ayn kkten olduunu ileri sren savlaAraplar ayn at altnda birleti-rerek her trl aidiyet iin zgrlk alan yaratmtr. te yandan baz halifeler, Mutezileekol gibi slam kaynaklarn aklc yntemlerle yorumlama eiliminde olan mezhepleriaka desteklemitir. Bu ise eviri iin olduka elverili bir ortam anlamna gelmektedir.

Dnemin eviri faaliyetlerinde yaanan ivmede halifelerin kiisel tutumlarn, dnemin

bibliyografik eserlerinde anlatlan baz anekdotlardan reniyoruz. bn Eb Usaybia (1965:184), Cundsprdan Badata getirilen Crcs bin Bahtiun moralinin bozuk olduunugren halife el-Mansrun vezirine sebebini sorduunu; vezirin Saraya iki girmesine izinvermedik diye cevap verdiini; halifenin bu duruma kzp Crcs bin Bahtiun istediikadar ikiyi bizzat kendi eliyle getirmesini emretmesi zerine, vezirin Badatta en kaliteliaraplarn satld Kutrebbuldan yeterince arap getirdiini anlatmaktadr.

Drdncs eviri teorisine katklaryla ilgilidir. Bu dnemde sistematik olmasa da el-Chz, es-Safed gibi bilginlerin teorik yaklamlar, bata Huneyn bin shk olmak zereevirmenlerin pratiklerinden ortaya kan eviri sorunlar eviri teorisi asndan nem arzetmektedir. Ancak dnemin evirilerinin daha bilimsel bir deerlendirmeye tabi tutulabil-mesi iin bu evirilerin Yunanca, Sryanice versiyonlarnn Arapa evirilerle, dahas sonra-dan yeniden yaplan veya tashih edilen nshalarla karlatrlmas gerekir. Byle bir al-mann yaplabilmesi ise sz konusu evirilerin yazma veya matbu nshalarnn elde edilme-sini, evrilen her bir eserle ilgili alan bilgisine sahip olmay ve ileri derecede klasik Yunanca,Sryanice ve Arapa bilgisini gerektirmektedir. almamzn bu ynyle eksik kaldndnyoruz.

eviri yaplan diller ile eviri alanlarna baktmzda ise yle bir tablo ortaya kmak-tadr: Yunanlbilginlerdentp, geometri, astronomi, mantk, felsefe ve mzik; Fars bilginler-den astronomi, yaamyks, edebiyat, hikmetli szler, tarih ve mzik; Hint bilginlerinden

astroloji ve tp, Nabatl bilginlerden ise tarm ve by ile ilgili eserler Arapaya evrilmitir.Edebiyat ve tarih alannda eviriler Yunanllardan deil Fars ve Hintli bilginlerden ya-

plmtr. rnein Herodotun tarih kitab, Strabonun corafya kitab, Homerosun lyada veOdysseia destanlar o dnemde Arapaya evrilmemitir. Bu alandaki eviri boluununideolojik nedenlerle devletin iindeki etnik unsurlar tarafndan zaten doldurulduu d-nlm olabilir. Antik Yunana ait edebiyat ve tarih eserlerinin Arapaya evrilmemi olma-snn bir dier nedeni sz konusu mirasn ok tanrl ve paganist karakterinden de kaynak-lanm olabilir.

Adamson ve Taylorn (2005: 372-384) ifade ettii gibi, 8-10. yzyllar arasnda btn

toplumsal kesimlerden destek bulan bu eviri hareketinin, 12. yzyln ortalarndan 16. yz-yl ortalarna kadar devam eden tersine bir eviri hareketinedntn biliyoruz. Bat dn-


24/26

24

yas, kkeni antik Yunana uzanan kayp veya tahrip olmu metinleri kendi dillerine Arapa-dan evirmek zorunda kalmlardr.


25/26


26/26

bn Hallikn, Ebul-Abbs emsuddn. 1994. Vefeyt el-Ayn ve Enb Ebn ez-Zemn. hsnAbbs (Yay. haz.), I-VIII, Beyrut: Dr Sdir.

bnul-br, Ebul-Ferec bin Ehrn. 1983. Trh Muhtasar ed-Duvel. Antn Salhn el-Yes(Yay. haz.). el-Hzimiyye, Lbnan: Dr er-Rid el-Lubnn.

bnul-Kft, Ali bin Yusuf. 1908. Trh el-Hukem. Julius Lippert (Yay. haz.). Leipzig:Dieterichsche Verlagsbuchhandlung.

bnun-Nedm, Muhammed bin shk. 1971. Kitb el-Fihrist. Rza Teceddd (Yay. haz.). Tah-ran: Mektebet el-Esed.

Kmil, Murd vd. [ty]. Trh el-Edeb es-Suryn min Neetihi il el-Asr el-Hadir. Kahire: Dr es-Sekfe lin-Ner vet-Tevz.

Ktip elebi (Hac Halife). 1964. Kefuz-Zunn an Esm el-Kutub vel-Funn/ LexiconBibliographicum et Encyclopedicum. Gustavus Fluegel (Yay. haz.), I-VII. New York andLondon: Johnson Reprint Corporation.

el-Kandehlev, Muhammed Ysuf. 1999. Hayt es-Sahbe. Ber Avvd Marf (Yay. haz.), I-V, Beyrut: Al-Resalah Publishers.

el-Mesd, Ebul-Hasan Ali. 1964. Murc ez-Zeheb ve Madin el-Cevher. MuhammedMuhiyuddn Abdulhamd (Yay. haz.), I-IV, Kahire: el-Mektebet et-Ticr el-Kubr.

Muzhir, smail. [ty]. Trh el-Fikr el-Arab. Beyrut: Dr el-Kitb el-Arab.

Nord, Christiane. 2007. Translating as a Purposeful Activity Functionalist Approaches Explaned.Manchester and New York: St. Jerome Publishing.

Salama-Carr, Myriam. 1998. et-Terceme fil-Asr el-Abbs Medreset Huneyn b. shk ve

Ehemmiyyetuh fit-Terceme [La Traduction A Lpoque Abbasside]. Necb Gazv(ev.). am: Suriye Arap Cumhuriyeti Kltr Bakanl Yaynlar.

es-Safed, Selahaddin. H. 1305. Kitb el-Gays el-Museccem f erh Lmiyet el-Acem. I. Kahire: el-Matbaa el-Ezheriyye el-Msriyye. 1993.

Simtha. 2008. Grmtikiyyet el-Luga es-Suryniyye (Neetuh-Tatawwuruh). Simtha, 2(4), 9-13.

e-ehristan, Muhammed bin Abdulkerm. 1996. el-Milel ven-Nihal. Emr Al Mehn ve AliHasan Fr (Yay. haz.), I-II, Beyrut: Dr el-Marife.

Suin, Mehmet Hakk. 2007. teki Dilde Var Olmak. stanbul: Multilingual Yaynlar.Stipcevi, Aleksandar. 1993. Trh el-KitbMuhammed M. el-Arnt (ev.), I-II, Kuveyt: el-

Meclis el-Vatan lis-Sekfe vel-Funn vel-db.

Vermeer, Hans J. 2008. eviride Skopos Kuram. Aye Handan Konar (ev.). stanbul: Trkiye Bankas Yaynlar.

Yusif, Efrem sa.2007.Mezopotamyann Bilim ncleri Sryani Tercman ve Filozoflar. Musta-fa Arslan (ev.). stanbul: Doz Yaynclk.

Zeydn, Crc. [ty]. Trh et-Temeddun el-slm. Huseyn Munis (Yay. haz.), III, Kahire: Drel-Hill.

arapça'ya tercüme faaliyetleri

Documents