Ф.4-51Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті

Утегенова Ж.Б.

Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамыту

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В010100 - «Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу» мамандығы

Ақтөбе 2013

Мазмұны

2

3

Кіріспе..........................................................................................................................4

1 Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамыту ……................................................................................6

1.1 Бейнелеу және құрастыру әрекеттері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығын дамыту.........................................................6

1.2 Балалардың бейнелеу қабілеттерін қалыптастыру......................................25

2 Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін бейнелеу өнері арқылы дамыту…………....……...............32

2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу қабілеттерін дамыту кезеңдері мен алғышарттары…………………………………………….....32

2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық бейнелеу іс- әрекеттерінің ерекшеліктері…………………………………………….......35

2.3 Ересек жастағы балалардың бейнелеу, құрастыру әрекетіндегі шығармашылық………………………………………………………….......45

3 Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамыту әдістемесі……............................................................50

3.1 Бейнелеу іс-әрекетінің түрлері және мектеп жасына дейінгі балаларды жан-жақты дамытудағы маңызы…………………………….......................50

3.2 Балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамыту әдістері мен тәсілдері……………………...........................................................................56

3.3 Эксперименттік тәжірибе нәтижелері…………………………………......59

3.4 Қолданылған зерттеу әдістеріне сипаттама ……………………………....64

Қорытынды............…………………………………………………………….....69

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.......................................................................71

Қосымшалар............................................................................................................73

Кіріспе

Баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуы сәби кезінен басталады. Ол үшін балаға барлық жағдай жасалуы керек. Өмірге келген әрбір бала бақытты болуы тиіс. Бұл-баланың басты құқығы. Балалар-еліміздің бүгіні мен ертеңі. Мемлекетіміздің басты байлығы, әрі тірегі. Сондықтан балаға тиісті дәрежеде жағдай жасап, денсаулығын жақсартып, өмірін гүлдендіріп, саналы тәрбие мен сапалы білім беру-біздің басты мақсат.

Тәрбие баланың дүниеге келген сәтінен басталады. Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс-әрекет-ойын. Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылысиармен, адамдардаң еңбегімен, қарым-қатынасымен танысады. Елбасымыздың Жолдауында еліміздегі барлық мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеуді арттыру мақсатында «Балапан» бағдарламасы әзірленіп, оны іске асыру жұмыстары тапсырылғаны баршамызға мәлім. Замана алға қойған бұл міндеттерді өз мәнінде шешу үшін мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру мазмұнын түбегейлі жаңарту көзделуде. Қазіргі өмірдің өзінен туындап отырған талаптарды орындау, жаңашылдыққа жаршы болу үзіліссіз тәрбие негізінің бастау бұлағы – мектепке дейінгі ұйымдардан басталғаны орынды. Бала тәрбиесі отбасынан бастау алады десек те, ғылымға негізделген әдіс-тәсілмен берілетін тәлім-тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, мектепте жан-жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе, балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы өшпестей із қалдырады.

Тәрбиенің сан алуан келелі мәселесін шешетін, қарапайым дағдыларды бала санына орнықтыратын алғашқы білім баспалдағы балабақша.

Балабақшаның күн тәртібінде түрған өзекті мәселе – баланың денсаулығы, тәртіпті де ақылды бала өсіру, алғашқы білім нәріне жол ашу.Осыған орай, бүгінгі қоғам мүддесіне лайықты, жан – жақты жетілген, бойында ұлттық сана қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеп өсіру – отбасының, балабақшаның, барша халықтың міндеті.

Кішкентай бүлдіршіндеріміздің алғашқы даму кезеңі, білім мен тәрбие берудің алғашқы сатысы - балабақша. Балалардың білім алуға, еңбекке, қоршаған ортаға бейімі, адамдармен қарым-қатынасы, сөз қорының, ойлау қабілетінің дамуы мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады. Баланың жеке басының тұлға ретінде дамуы көптеген жағдайларға байланысты. Ол баланың өзін қоршаған ортасы, қарым-қатынасы (үлкендермен және құрбыластарымен) ойын, балабақшадағы іс-әрекеті баланың психикалық дамуына ықпал етеді. Бұл баланың айналадағы дүниеге, заттар мен құбылыстарға жауапкершілікпен қарауға деген түсініктерін дамытады.

Мектепке дейінгі балалардың бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын қалыптастару қазіргі таңда ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Ғалым-педагогтар мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу қабілетінің дамуын жан-жақты әлі де қарастыруды қажет етеді деген пікірлер айтуда.

Бала мектепке келгенде қабылдау, ойлау және есте сақтау қабілеті жоғары дәрежеде болуы тиіс. Сондықтан балаға мектепке дейін бейнелеу қабілетін дамыту маңызды. Ол үшін арнаулы дәлелденген, тәжірибе жүзінде еске асырылған нәтижелі іс-әрекеттер жасалынуда.

Осы жасқа лайықты ойлау, есте сақтау қабілеті мен ақыл-ой және ересек адамның парасатты қамқорлығынсыз баланың талабы толығымен ашылмай қалуы мүмкін. Мектепке дейінгі балалық шақта есте сақтау, бейнелеу қабілеті біршама дербестікке ие болады. Мектепке дейінгі балалардың есте сақтау қабілетін дамыту баланың ес процесінің қалыптасу өрісіне бір деңгейде көрініс бермейді, сондықтан да оны белсенді түрде ынталандыра білуіміз шарт. Мектепке дейінгі балалардың өмір сүру қалпы, оның есте сақтау және ойлай білу дәрежесімен тығыз байланысты. Сондықтан да есті дамыту – үлкен өзгеріс есті-бала алдында есте қалдыру, бейнелеу мақсатын қойып, тиісті тәсілдер қолдануды бастайтын (мысалы, есте қалдыру үшін іс-әрекетті бірнеше рет қайталайды) арнайы мнемикалық іс-

4

әрекетің болуы дейді. Мектепке дейінгі балалардың есте сақтау, бейнелеу қабілетіне тән заңдылықтар да қазіргі таңда зерттелінуде.

Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу қабілетінің рөлі, ойлау процесіне қарағанда маңызды болмаса онан кем емес.

Мектепке дейінгі балалардың бейнелеу қабілетінің жоғары болатындығын ғалымдар кеңінен қарастырды.

Балабақшада бейнелеу өнерімен шұғылдану болмысты танудың тиімді құралы болып табылады және сонымен бірге көзбен көріп қабылдау, қиялдау, кеңістікті елестете білу, есте сақтау, сезім және басқа психикалық процестердің дамуы мен қалыптасуына жәрдемдеседі.

Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеуі дегеніміз – олардың қиялынан туындаған көріністердің және құлағымен естіп, қолымен ұстаған нәрселердің және тағы да басқалары осы рецепторлардың бәрін біріктіре қалдырғанда ғана тиісті мағұлматты есте қалдыруы.

Мектеп жасына дейінгі шақ өмірдің ерекше әлемі немесе «жұмақ» сынды кезеңі емес. Балалар өмірінде де үлкендер сияқты күрделі шешілуі қиын, кейде тіпті шешілмейтін проблемаларда қөп және олар мектеп жасына дейінгі балаларды жастайыннан ренжуге, қапалануға, қиыншылықтарды жеңе білуге, күресуге, қуануға мәжбүр етеді.

Мектепке дейінгі баланың бейнелеуінде және қайта жаңғыртуында адамның немесе жануардың бейнесі белгілі бір атпен сақталады. Және де мектепке дейінгі балалардың суреттерінде және олардың әсіресе жұмыстарында дайын күйінде суреттерді қою сақталған бейненің салынуы және оның тапсырманы орындай білуі негізгі орын алады. Арифметикалық тапсырмаларды шешу әдісін игеруге қөмектесетін бағдарламада өңделді. Негізгі заңдылығы тапсырма сұрақ жауап түрінде өтіледі.

Жұмыстың мақсаты - мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамытудың тиімді жолдарын қарастыру.

Қойылған мақсатқа байланысты келесі міндеттерді шешуді көздейді:

а) зерттеудегі бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамытудың ерекшеліктерінің теориялық негізін ашу, қарастыру;

ә) мектепке дейінгі балаларға зерттеу жүргізіп, және құрастыру әрекеттерін дамытудың кейбір ерекшеліктерді анықтау және оның тиімді жолдарын айқындау;

б) математикалық өңдеуден алынған мәліметтерді талдау;

в) мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттері негізінде бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын дамытатын әдіс-тәсілдерді айқындау.

Зерттеу болжамы:

Мектеп жасына дейінгі баланың бейнелеу және құрастыру әрекеттері негізінде бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын қалыптастырудың тиімді жолдары арқылы алға қойылған мақсатқа қол жеткізе аламыз. Егер де жүйелі түрде балалармен бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын дамыту жұмыстары ұйымдастырылса, онда олар жақсы нәтижелерге қол жеткізеді.

5

Зерттеу жұмысының объектісі: мектеп жасына дейінгі баланың бейнелеу және құрастыру әрекеттері негізінде бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын қалыптастыру, қолдану мүмкіндіктері.

Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттері негізінде бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын қалыптастырудың тиімді әдістерді қолдану мүмкіндіктері.

Зерттеу әдістері: Бейнелеужәне құрастыру әрекеттері негізінде бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын даму деңгейін анықтаушы тестермен қалыптастыруға арналған жаттығулар, философиялық, психологиялық, педагогикалық және оқу-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, оқушылардан сауал-сұрақтар алу, интервью алу, әңгімелесу, педагогикалық бақылау, педагогикалық тәжірибе жұмыстары.

Зерттеу базасы: «Жансая» балабақшасы, Ақтөбе облысы, Қандыағаш қаласы.

Дипломдық жұмыстың құрылымы: Кіріспе бөлімнен және бірінші тарауда бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын дамыту теориялары, ал екінші тарауда мектепке дейінгі балалардың бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын даму деңгейін анықтаушы тестермен психологиялық жаттығулардың нәтижесі ұсынылады және қорытынды, қолданылған әдебиеттерден тұрады.

6

1 Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамыту

1.1 Балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін қалыптастыру

Бүгінгі таңдағы өркениетті елдердің жаһандану белесінде болып жатқан түбегейлі жаңғыруындағы басты мәселе: қоғам саласының ғаламдануы мен білім мен тәрбие мазмұнының жаңаруы. Мұндай өзгерістерге дайындау, қалыптастыру, қамтудағы игі істер білім беру саласының басты мақсаты.

Бұл ұлағатты мақсаттың жүзеге асуының тиімділігі бала тәрбиесінің қайнар көзі бастауыш пен балабақшаға тәуелді болатыны айдан анық. Өйткені, адамға табиғаттан берілген ізгіліктің мүмкіндіктерінің 80% -ті осы бастапқы оқу кезінде қалыптасатынын ғалымдар дәлелдеп отыр.

Қазір елімізде мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінің қамтылу деңгейі 36,5 пайызды құраса, бұл көрсеткіштің алдағы онжылдықта еселеп өсері сөзсіз. Сондай-ақ, алдағы уақытта тәрбие мен оқытудың жаңа бағдарламалары жүзеге асып, еліміздегі балғын бүлдіршіндердің болашағына жарқын жол ашылмақ.

Болашақта жері мен дәулеті, ұлттық болмысы сақталып қалу үшін ұрпақты дұрыс тәрбиелеп білімнің саналы да сапалы болуын қамтамасыз ету – педагог мойнындағы жаупкершілік, себебі баланың дүниетанымы, интеллектуалдық дамуы мектеп қабырғасында қалыптасады. Заман мен қоғам тудырып жатқан өзгерістер құбылмалы да қарқынды, сол өмір ағымы мен ақпараттар тасқынында еркін жүзе алатын жан-жақты қабілетті ұрпақ дайындау – білім беру мекемелеріне жүктелген дүние болғандықтан, түбегейлі өзгерістер мен жаңалықтар іске асырылуда. Мектепке дейінгі білім беру мазмұны заңдар мен құжаттарға негізделген [1,2,3]. Бағдарламалар жасалып, іс жүзінде іске асырылуды [4,5,6].

Ағартушы педагог, қазақ балалар әдебиетінің атасы Ы.Алтынсарин: «Маған жақсы мұғалім бәрінен де қымбат, өйткені – мұғалім – мектептің жүрегі» деген екен [7]. Жүрген жерінің жүрегіне айнала білетін тәрбиелі, білімді, қабелетті, дарынды педагогтардың күн санап өсе түсетіндігіне біз де кәміл сенімдіміз.

Қазіргі өмірдің өзінен туындап отырған талаптарды орындау, жаңашылдыққа жаршы болу үзіліссіз тәрбие негізінің бастау бұлағы – мектепке дейінгі ұйымдардан басталғаны орынды. Бала тәрбиесі отбасынан бастау алады десек те, ғылымға негізделген әдіс – тәсілмен берілетін тәлім – тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, мектепте жан – жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе, балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы өшпестей із қалдырады. Сондықтан зерттеу мәселесінің өзектілігі баланың жан – жақты дамуында маңыздылығы басым.

Білім берудің алғашқы деңгейлері балабақшадан басталмақ. Хакім Абай: «Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болға адам білімді болады» – десе, француз педагогы Жан Жак Руссо: «Бала туғанда ақ қағаздай болып туады, оның үстіне шимайды қалай салсаң, қағаз бетіне солай түседі, бала тәрбиесі сол сияқты, өзің қалай тәрбиелесең, ол солай тәрбиеленеді» [8].

«Адам ұрпағымен мың жасайды» - дейді халқымыз. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз-оқу. «Надан жұрттың күні – қараң, келешегі тұман», - деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі – білімді ұрпақ [9]. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтіні сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді, өнбейді.

7

Тарих көші жылжыған сайын – жаңа ұрпақ пен жаңа қоғамның жаңалықтарға деген сұранысы күн санап арта бермек. Осыдан ширек ғасыр бұрынғы бүлдіршін мен қазіргі заман баласының арасында жер мен көктей айырмашылық бар. Тіпті, ширек ғасыр демей-ақ, әрбір бес-он жыл сайын ауысып келіп отыратын балдырғандардың арасындағы айырмашылықтарды, олардың сан қырлы сипаттарын санамалап кете беруге болар еді. Өйткені айнала қоршаған ортаның, болашақты тәрбиелейтін қоғам мен заманның күнбе-күнгі өз-герісінде соншалықты шапшаңдық бар.

Ескертпе-бағдарлама мазмұны негізінде құрастырылды

1-сурет. Мектепке дейінгі мекемеде “білім саласын” ұйымдастыру түрлері

Баланы сан қырлы әмбебап иесі етіп баулитын заман туды. Қазіргі заман баласы алдындағы педагог беделінің жоғары болуын күнбе-күнгі зымыран жылдамдықпен өсіп отырған жаңа заман талап етіп отыр. Білім мен білігті, ақыл мен парасаттылықты, оқу мен ғылымды, еңбекқорлық пен ізденімпаздықты ұштастыра қызмет етсек, жаңа заман шәкірттерінің алдында педагог беделінің жоғарылай түспесе, кемімейтіндігі айқын деп есептеймін.

Баланың əрбiр толғанысы, əсерленуi мен əрекет-қылығы санада бiршама уақыт (ұзақ, қысқа) сақталып, қажеттi жағдайларда қайта жаңғыртуға келетiн iздер салатыны баршаға мəлiм.

Бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын, жеке қабілеттілікті дамыту, интеллектуалдық, шығармашылық мәселесіне педагогтар, психологтар, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Көне замандағы Антик дәуірдің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтар балардың өзіндік ой - тұжырымын жасау оны дамыту үшін репродуктивті және эвристикалық әдістер мәселелеріне көңіл бөлінген.

Шығарма-шылықҚатынасӘлеуметтікортаДенсау-лықТаным8

Бүгінгі таңда бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын дамыту мәселесін зерттеуге қатысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде маңызды ой-пікірлер жинақталған. Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар тереңінде жатыр. Адамның психологиялық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабілеттілік туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтерінің еңбектерінде кездеседі.

Ерте дәуірде адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге, ұғынуға өте қиын мәселелердің бірі болғандықтан, жекелеген адамдардың табиғи ерекшелігі мен оларда ерекше табиғи қабілеттіліктің болуы құдіреті күшті құдайдың жаратқаны деп есептеген. Платонның пікірінше, ақын туындылары өзінің өнерлілігі мен білімінен емес, құдайдың құдіретінен, оның белгілеуінен. Платонның еңбектерінде «... поэт творит не от искусства и знания, а божественного предопределения и одержимости» деп жазады. Бұл пікірді Демокрит те қолдаған [10].

XIV ғасыр ойшылдары қабілеттілік, шығармашылық тек өнер адамдарында ғана байқалады деп есептеген. Үкімет қызметкерлеріне, әскери адамдарға, ғалымдарға қатысты шығармашылық қабілетін жат санаған. Дегенмен, бұл ойды жоққа шығаруға әрекет жасағандар да болды. Аристотель көркем өнер туындысының интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысты екендігінде айтады. Ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі мен коғамға, адамдарға дұрыс карым-қатынасын қалыптастырылуын қарастырады. Бұл идеялар Платон, Аристотель, Гераклит, Гиппократ, Демокрит, Плутарх, Квинтиллан еңбектерінде одан әрі дами түсті [10].

Сократ оқыту барысында шәкірттердің іс-әрекетін арнайы басқарып отыруды қажеттілігімен қоса, оның қабілеттілігін тану мақсатында арнайы оқыту әдісін - эвристикалық әңгімелесуді алғашқылардың бірі болып қолданды. Сократ шәкірттерге білімді жай ғана бере салмай, белсенділіктің көрсеткіші ретінде - сұрақ қоюды ұсынды. Эвристикалық сұрақтарды алдын-ала дайындай отырып, сұрақ қою арқылы ойлау қабілетін, қызығушылығын арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті [10].

Ұлы ойшыл Плутарх жеке тұлғаны танып білуге, қабілеттілікті ашуға үлкен мән бере: «Көптеген табиғи талант дарынсыз ұстаздарының кесірінен жойылып кетеді. Олар дарынның табиғи құбылысына терең бойлай алмай, тұлпарды есекке айналдырып кұртып тынады» - деп атап көрсетеді [11].

Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу іс-әрекеті деп баланың жеке басының жан –жақты дамуына, айналадағы дүниені белсенді түрде тануына, өздерінің алған әсерлерін графикалық және пластикалық формада шынайы әрі шығармашылықпен бейнелей білу қабілетін тәрбиелеуге жәрдемдесетін көркемдік іс-әрекетті түсінеміз. Бейнелеу өнеріне баулуда балалар сурет салу, мүсін жасау, жапсыру, конструкциялауға үйренеді [12, 13, 14, 15].

Бейнелеу сауатын құрайтын бейнелеу құралдары мен әдістерінің барлық жиынтығын бала меңгере алмайды. Әрбір өнердің әсерлі құралдарының ерекшеліктерін педагогтың білуі олардың әрқайсысын бала түсініп, игеретінін және қайсысы балаға түсініксіз екенін анықтауға жәрдемдеседі.

Бейнелеу өнері негіздерін оқып үйрену процестерінде шығармалардың идеясына, мазмұнына, шебердің өзіндік жеке ерекшеліктеріне байланысты суретшілердің алуан түрлі бейнелеу құралдарын пайдалануы өзгеше болатынын балалар меңгереді.

9

Жалпы бейнелеу өнері туралы мәліметтерге көз жүгіртсек, өнер талай сыннан өткендігі байқалады. Мәдениетіміздің, бір қырынан алғанды таныс, ал сонымен қатар үнемі болжалуы мүмкін емес жағдайы – күрделі араласулар мен өзара әсерлердің, бастан кешірген қиысулар мен түйісулердің, сонымен қатар көркемөнер мен мүсін өнері түрінде көрініс беретін ұлттық сезіміміздің нәтижесі. Мүмкін соның нәтижесі болар, 90-шы жылдардағы қазақ өнерінің жалпы ауқымын көру үшін, сонымен қатар, сол өнердің көркемсуреттік процестерге әсерін А. Қастеев пен А. Исмаиловтардың шығармашылығындағы алғашқы қадамдармен бірге келіп, ары қарай Х. Наурызбаев, М. Кенбаев, С.Мәмбеев, К.Телжанов, Г. Исмайлова, С. Айтбаев, Т. Тоғысбаев және басқа да көптеген суретшілердің өнерінде жалғаса отырып, қазақ сурет өнеріне енген рухани басымдықтар стилдік көріністердің аса бай қырларының ішінде бола отырып-ақ сирек кездесетін тұрақтылыққа ие болды [16].

Адам мен оны қоршаған орта арасындағы нәзік және рухани үйлесімділікті, қазақ ұлтының табиғат – анамен, соның нәтижесінде әлеммен біртұтастығын, туыстығын көрсетуге бағытталған, ұмтылысын, адамның рухани және ішкі дүниесін білуге деген қызығушылығын, мәңгіліктің бір буыны – қас қағым сәттің әдемілігіне, құндылығына сүйсіну, жалпыға белгілі жүйеге ерекше жолмен ену және дүниетанымның басқа да қырларын суреттеу – міне осылар, қазақ суретшілерінің еңбектерінен байқалатын рухани әдет-ғұрыптық көріністер. Республикадағы бейнелеу өнерінің әмбебап тақырыбы, идеясы, мазмұны мен ішкі қыр-сыры, ұлттың мәдени әдет-ғұрпымен үйлескен, тұрмыстың жанданған, дүние тірегі болатын табиғат пен үйлесімділігін қалыптастыру және адамның шығармашылық жігерін нығайту болды.

Түрлі жағынан көріне отырып, осы дүниетанымдық принциптер дамудың бүгінгі күнгі сатысында да бейнелеу өнерінің негізгі тірегі болып отыр және сол арқылы қазақтың бейнелеу өнерін жалпы дүниежүзілік мәдени кеңістікке үйлесімді түрде енгізуде.

Келесі жайды айта кетуіміз керек, бейнелеу және мүсін өнері өз техникасы, техноголиясы, әлеуметтік қызметі тұрғысынан алғанда Батыстан әкелінген бейнелеу өнерінің жаңа болса да, оның бүкіл жолы, ежелгі қайнар бұлағы бар қазақ өнерінің қуатты діңгегінің жаңа көгерген бұлағы тәрізді үйлесе дамуға толы болды. Сюжеттер ғана емес, суретшілердің ұлттық мінез-құлқы, менталитеті, қоршаған ортаны түсіну және бейнелеу тәсілдері, тікелей немесе жанама түрде бейнелеу және мүсін өнерінің сырттан келген тәсілдерінің арасынан көп ғасырлық көшпелілік өмірге негізделген, өзіндік ерекшелігі бар ұлттық сезімнің қайталанбас лебінің соғып тұруына ықпал етті. Соңғы онжылдықтардағы өнердің ерекшеліктері ұлттық сана сезімнің парасаттылық, философиялық дәрежесінің сапалық тұрғыдан алғанда өрлеуіне ықпал ететін, өнердің рухани толысуы мен жоғарғы кәсіби деңгейінің ұштасуы болды.

Қазақстанның бүгінгі күнгі өнер туралы сөз қозғасақ, әдетке айналып кеткен қазақ бейнелеу өнеріндегі тұрмыстың мазмұндық мәселелері мен экзистенциалдылыққа тартымдылық тәрізді көріністерінің де жалғасып жатқанын атап өтпеуге болмайды. Кәсіби өнердің дамуының осы сәті суретшілердің осы заманғы тұтынушыға жеткізуге ұмтылатын идеялар кешенінің нақты байқалатын шоғырланушылығымен де сипатталады. Бүгінгі күннің бейнелеу және мүсін өнері контекстік жағынан аса толықтырылған, кей жағдайда сол себепті қарапайым көрермен оны түсіне де бермейді. Суретшілер мектебінің қалыптастырылуы сатысының алдыңғы кезеңдеріндегі тәжірибелері, бүгінгі күні толық түсінуіміз болашақтың ісі екенін біле отырып, ұлттық өнердің тұтас, сыйымды, өзіндік сипатқа ие феномен бола отырып, біртұтас түрде жиналатын сияқты болады. Түрлі түстер, композициялар, фактура немесе пластика көмегімен, шығу көздері, жылдар бойы шыңдалған, әдеттегі құндылықтар мен түсінушіліктермен тығыз байланысқан, дүниенің құрылуы туралы ұлттық түсініктерді өнерде қалыптастыра, бейнелік шығармалар мен мүсіндік копозицияларда қалпына келтіре

10

отырып, суретшілер небір жиынтыққа, біртұтас жүйеге, шашырап қалған элементтер мен фрагменттерді жинайды деуге болады. Осы процесс барысында шығармалардың нысандарымен атқарылатын жұмыстар да жедел қойылғанын атап өтуіміз керек. Әр алуан түрлі стильдер, тәсілдер, қолтаңбалар бойынша қызмет атқаратын, сол бағыттарда тамаша туындыларды дүниеге әкелетін бейнелеушілер мен мүсіншілердің шығармаларында нысан ролін әсемдік ерекшелік факторының күшеюі немесе күнделікті эстетикалық критерийді жоққа шығару арқылы қарқындандыру жүзеге асырылуда. Осы процесс ұлттық менталитетке тығыз байланысты жаңа суретшілер тілін қалыптастырумен тығыз байланысты болып отыр. Ол өзінің сыртқы стильдік көріністерінде айтарлықтай шартты, орташалау, рәміздік, метофорлік немесе тіпті ашықтан – ашық метафизикалық сипатқа ие болды.

Бүгінгі күнгі өнерде оның алдыңғы қатарлы түрлері бейнелеу мен мүсін өнерінің арақатынасын анықтау оңай жұмыс болмауы әбден мүмкін. Қазақстанның ХХ ғасырдағы бейнелеушілік өнері 3-ші мыңжалдыққа парасаттылық және рухани толысқан түрде аяқ басты. Онда қазақтың көшпенділік мәдениетінің ежелгі тамырлары мәнін тапқан және түсіндірілген. Сол айтылған мәдениетке сай негізгі қаланған жалпы адамзаттық құндылықтардың заман суретшілері дүниежүзі өнеріндегі әдептер және жаңа бағыттар арқылы, ХХ ғасырдың философия мен мәдениетіндегі ірі ағымдары арқылы өз шығармаларында ашып көрсетеді. Соның қорытындысы ретінде, инновациялар негізінде бір ғасыр бұрын пайда болған бүгінгі қазақ өнері рухани ерекшеліктерін жоғалтпау мен қатар, соған сай қайталанбас пластикалық өнер тілін қалыптастырды. Мүмкін сол себепті болар, нақты көріністердің сан алуан қырға ие болуымен бірге, Қазақстан өнері танымал қасиеттерімен де ерекшеленеді. Олар: тұрмыстың экзистенциалдық мәселелерін қатысты мүдделер; үйлесімділіктің адам мен табиғаттың бірлесе өмір сүруінің негізі; шығармашылық көзқарастардың кең ауқымды болуы; ұлттық мәдени әдет-ғұрыптар, мұраларының шектеулілігі; дүниежүзілік мәдени кеңістікке ерікті түрде енуі. ХХ ғасырдың соңғы онжылдығындағы және ХХІ ғасырдың басындағы Қазақстандағы бейнелеу өнері мен мүсіншілігін күнделікті өмірдің табиғатпен үйлесімділігі туралы асықпай айтылатын әңгіме, адам мен универсумының үздіксіз байланысының философиялық жалпыламасының көркемсуреттік таңбаға айналуы деп түсінуге болады. Бүгінгі күн, суретшілерінің шығармаларында жұмбақтық метафоралары және мән мен толықтырылады және сол арқылы жанданады, адам мәдениетінің ежелгі ғарышын бүгінгі күндегі адам ой–санасының жаңа ағымдарымен байланыстыратын мәндер мен мазмұндар пайда болады, суретшінің өмірге деген махаббаты, оны түсінуге бағытталған мәңгілік ұмтылысы да қайталанбас түрде өмірге қайта келеді.

Классикалық академиялық халықтың көпғасырлық тарихының өзіндік жылнамасын жасайды және менің ойымша, Қазақстан өнерінде ең маңызды орынға ие болды. Тарих пен мифологиялық сюжеттер, көшпенділердің өмірінен алынған фрагменнтер, далалық және таулы пейзаждар генетикалық есті бейнелі түрде жаңғыртуға, болмыстың мызғымас категорияларын ұғынуға мүмкіндік береді. Бейнелердің байлығы, олардың мифологиялық мәні, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен салттардың тәжірибесі, дәстүрлі мәдениеттің трансляция талабына жауап береді және бейнелеу өнер құралдарымен ашып беруге мүмкіндіктер береді.

Ал осы үлкен өнерге балаларды қалай баулимыз?

Әрине балабақшадан басталады. Балабақшада бейнелеу өнерімен шұғылдану болмысты танудың тиімді құралы болып табылады және сонымен бірге көзбен көріп қабылдау, қиялдау, кеңістікті елестете білу, есте сақтау, сезім және басқа психикалық процестердің дамуы мен қалыптасуына жәрдемдеседі.

11

Бейнелеу іс-әрекетінде мектеп жасына дейінгі балалар бірқатар графикалық және кескіндемелік білім мен дағдыларды меңгеріп, қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстарды талдауға үйренеді.

Сурет салу, мүсін жасау, конструкциялау сабақтарында жеке басының табандылық, мақсаттылық, ұқыптылық, еңбексүйгіштік сияқты қасиеттері қалыптасады.

Бейнелеу өнерімен шұғылдану мектеп жасына дейінгі балалардың тілінің дамуына, олардың сөздік қорының байи түсуіне жәрдемдеседі. Педагог үйретудің негізгі әдістерінің бірі ретінде сөзді пайдаланады: сабақтың тақырыбын хабарлайды, тапсырманың орындалу ретін әңгімелеп береді. Тәрбиешінің айқын, әсерлі сөзі балаға бейнелеу процесін терең ой елегінен өткізуге көмектеседі.

Бейнелеу іс-әрекетін дамыту мәселесіне көптеген ғалым, педагогтардың зерттеулері арналған. Италияның өнер зерттеушісі Коррадо Риччидің «Суретші балалар» атты еңбегі (1887 ж.) балалар суреттерін психологиялық талдауға арналған. Балалардың көптеген суреттерін зерттей отырып, бейнелеу шығармашылығының өзіндік ерекшеліктеріне сипаттама берген.

1911 жылы К.Риччидің осы кітабы орыс тіліне аударылды. Балалар шығармашылығына көңіл аударатын кез жеткендігін сол кездегі суретшілер айтып жатты. Орыс ғалымдарының балалардың бейнелеу өнеріндегі орны туралы еңбектер жарық көре бастады (Л.Г.Оршанский, А.А.Рыбников, К.М.Лепилов, Ф.И.Шмит және т.б.) [17].

Балалар бейнелеу іс-әрекетінің нәтижелерін педагогикалық позициядан – балаларда байқампаздық, есте сақтау, зейін қою, эстетикалық сезімдердің даму тұрғысынан қарау орыс авторларының жұмыстарына тән болды.

В.М.Бехтеревтың «Обьективті зерттеудегі балалар суреттерінің бастапқы эволюциясы» (1910ж.) атты жұмысы ерекше қызығушылық туғызды.Ол баланың субьективті дүниесіне ену және осының негізінле оның сезімі мен қиялдарының ерекшеліктерін анықтау мүмкіндігі туралы қорытындыны ғылыми емес деп есептеді. Ол бастапқы сызықтары мен шимайларында бала әлі ештеңені білмейді деп дұрыс қорытынды жасаған. Бала айналасынан нені көрсе соны салады, сондықтан баланың шығармашылығына дұрыс баға беру үшін оның тұрған жағдайын анықтау қажеттігін айтты [18].

В.М.Бехтерев балаларға сурет салу техникасын үйретудің қажеттігін мойындады; ересектерге саналы еліктеу, оның пікірінше, баланың өзіндік ерекшелігінің де, жеке-даралығының пайда болуына да кедергі бола алмайды.

Тарихшы, педагог А.В.Бакушинский бабалар шығармашылығының қайнар көздері биологиялық факторлар болып табылады және ол айналадағыны танып білудің ықпалымен емес, жинақталған тектік тәжірибенің, түйсіктің ықпалымен дамиды деп дәлелдеді.

А.В.Бакушинский тектік тәжірибе ретінде балалар шығармашылығы жетілдірілген және онымен салыстарғанда ересектер шығармашылығы жадау әрі кемтар сияқты деп есептеді. Сондықтан бала үлкендерден ештеңе үйрене алмайды деп балалар шығармашылығын жоғары бағалады.

Мұнан кейінгі жылдарда көркемөнер тәрбиесін дамытуда: балалар шығармашылығының мазмұны қазіргі заманғы болмысты бейнелеу болып табылатынын, ал осыған байланысты баланығ қоршаған өмірмен етене араласуына қамқорлық жасау қажеттігін мойындау, тәрбиелік мақсаттардағы өнердің және балалармен жұмыс жүргізуде оны пайдаланудығ маңызын түсіну; баланың шығармашылық қабілеті тек мақсатты

12

педагогикалық ықпал жасаудың әсерімен ғана ойдағыдай дами алады деген пікірдің орнығуы сияқты неғұрлым дұрыс тенденциялар байқалды.

Бұл мәселелерді шешуде Е.А.Флерина үлкен роль атқарды. Ол бейнелеу іс-әрекеті әдістемесінің негізін қалады. «Балалар суреті» (1924ж.) жұмысында балалар шығармашылығына басшылық жасау негізінде алынған принциптерді белгіледі:

- кеңінен эстетикалық тәрбие беру;- байқампаздықты, түс пен ырғақ сезінуді дамыту.

Өткен ғасырдың 60-жылдардың аяғына қарай мектеп жасына дейінгі ересек жастағы балалардың мүсін жасаудағы шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі жөнінде (Н.Б.Халезова), балалардың мүсін жасауының сенсорлық негіздері туралы (Н.А.Курочкина, Е.А.Корзакова) арнаулы эксперименттік зерттеулер жүргізді [19].

Бейнелеу іс-әрекетінің алуан түрлеріндегі балалар шығармашылығы зерттелінді:

- сурет салудағы графикалық іскерліктің қалыптасуы туралы (Т.С.Камарова);- мектеп жасына дейінгі ересек жастағы балалардың натурадан сурет салу

ерекшеліктері және оларға басшылық жасау әдістері туралы (Р.Г. Казакова);- мектеп жасына дейінгі ересек жастағы балалардың сурет салудағы

шығармашылығына табиғаттың поэтикалық образдарының ықпалы туралы (Л.В.Компанцева);

- мектеп жасына дейінгі ересек жастағы балалардың декоративтік – өрнектік іс-әрекетінің қалыптасуы туралы (З.А.Богатеева);

- декоративтік аппликациялық жұмыстардың материалында балалардың бейнелеу әрекетінің сенсорлық негіздері (Е.С.Рогалева) және т.б. еңбектерінде көрініс тапты [20, 21, 22].

Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу қабілеттерін дамыту аса маңызды мәселе. Ал кез келген іс-әрекетке деген қабілет әрбір тұлға бойында бар болғанымен туа біткен нышандарға байланысты олардың даму дәрежесі барлық адамдарда әр түрлі. Дамудың ең жоғарғы баспалдағына дарынды талантты, алуан түрлі нышандар бойында қолайлы үйлескен адамдар жете алады.

Психологияда ұғымдарды жалпы және арнаулы қабілет деп бөледі. Бейнелеу іс - әрекетіне деген қабілеттілік арнаулы қабілет қатарына жатады.

Әрбір қабілет жетекші, негізгі және құрастырушы фонға бөлінетін психиканың ерекшеліктеріне тәуелді күрделі құрылымға ие.

Бейнелеу іс - әрекетіне қабілеттің жетекші қасиеттері қиялдау болып табылады, қиялсыз ойдың өз көрінісін табуы мүмкін емес.

Бейнелеу қабілетінің құрылымында оның негізгі қасиеттері толық қабылдауды қамтамасыз ететін жоғарғы табиғи көру сезімталдығы; дағдыларды шапшаң және жақсы меңгеруге көмектесетін қолдың ерекше іскерлігі болып табылады.

Бейнелеу іс - әрекетін қамтамасыз ететін және осы іс - әрекет фонын құрайтын қасиеттер белгілі бір эмоциялық көңіл – күй болып табылады.

Оқыту жүйесін жасаған кезде бейнелеу және құрастыру әрекеті құрылымының осы ерекшеліктерін ескерген жөн.

Бейнелеу әрекетіне қабілеттілік әр адамның бойында дамыған болуы мүмкін. Бірақ осы іс - әрекетке туа біткен жақсы нышандары бар адам өнер саласында творчестволықпен

13

жұмыс істей алатындай дәрежеге дейін қабілетін дамыта алады, бұл кезде қолайлы нышандары неғұрлым аз адамдар қабілетін заттарды сауатты, графикалық жағынан дұрыс бейнелей алатындай дәрежеге дейін ғана дамыта алады.

Бейнелеу қабілетін дамыту үшін маңызды мәні бар анатомо – физиологиялық ерекшеліктерді қарастырып көрелік.

Кез келген саладағы қабілеттілікті дамытуда үлкен роль жоғары дәрежелі нерв қызметінің үлесіне тиеді. И.П.Павлов адам бойында оның қабілетін анықтайтын жоғары дәрежелі нерв қызметінің екі типі – көркемдік және ойшылдық (ақыл – ой ) туралы жазған болатын.

Бірінші – көркемдік типте ойлау бейнелі, айқын, әсерлі болып келеді. Екінші – ойшыл типте ойлау абстракциялы, сөздік формаларға ие. Көптеген адамдар аралас типке жатады, олардың ойлауы бейнелі де, абстракциялы да болып келеді.

Тиісті жағдайларда жоғары дәрежелі нерв қызметінің көркемдік типіне жататын адамдарда бейнелеу қабілетттілігі неғұрлым жоғары даму дәрежесіне жете алады.

Бейнелеу қабілетттілігін ойдағыдай дамыту үшін көру аппараттары құрылысының да маңызы бар. Көздің анатомиясындағы немесе физилогиясындағы болмашы кемістік түсті сезе білуге әсерін тигізеді, ал түсті сезе білу суретші үшін соншалықты маңызды. Көзінің тор қабығының қолбалық аппаратының әрекеті бұзылған адам түсті ішінара ажырата алмаудан жапа шегеді, көбіне қызыл немесе жасыл түстерді ажырата алмайды (дальтонизм). Дальтонизмнен жапа шегетін адамдар спектр түсін негізгі екі тонда – сары және көгілдір тонда қабылдайды. Мұндай адам айналадағы заттардың бояуын дұрыс қабылдап, оны живописть құралдарымен бере алмайтыны айқын.

Көздің өткірлігі де, яғни заттарды алыс қашықтықтан айыра білу қабілеті де көру аппаратының құрылысына байланысты. Көздің белгілі бір қашықтықтан айыратын заты неғұрлым кіші болған сайын, оның өткірлігі де соғұрлым жоғары болады. Кеңістікті көру көздің микроқозғалыстарының көру актісіне қатысуына байланысты.

Көру аппаратының кемістігі бар адам живописть саласында бейнелеу қабілетін дамытудың жоғары сатысына жете алмайды, ол бар болғаны дұрыс графикалық бейнелей білуге ғана ие болуы мүмкін. Скульптура саласында шығармашылықпен жұмыс істеу қабілетін дамытуға көздегі кемістік көп кедергі жасамайды, дегемен де толыққанды шығармашылықпен айналысу мүмкіндігін шектейді.

Бейнелеу іс-әрекеті процесінде заттардың формасын, олардың пропорциясын, түсін көзбен көру арқылы қабылдай отырып, адам көргенін салыстырады, байытады, яғни шығармашылық кезінде ойлау процесі күшейе түседі.

14

1.2 Бейнелеу және құрастыру әрекеттері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығын дамыту

Бейнелеу және құрастыру әрекеттері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығын дамыту өзекті мәселе.

Баланың бойындағы табиғат берген ерекше қабілетті, шығармашылықты тани білу, оның әрі қарай дамуына бағыт-бағдар беру қажеттілігі әлі күнге дейін маңыздылығын жоймай отыр.

Қабілеттілік пен шығармашылық мәселесі - Орта Азия мен Қазақстан ойшыларын да толғандырған мәселе. Араб сөз бостандығының негізін қалаушылар (Әл-Хорезми, Фердауси, Әл-Фараби, Ибн Сина, Беруни және т.б.) философия, логика, химия, астрономия, география, медицина, психология ғылымдарымен бірге жас баларды тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер арнаған.

«Шығармашылық» ұғымының философиялық мазмұнына тоқталайық.

Антикалық философияда шығармашылық кез келген іс-әрекеттің нәтижесі ретінде қарастырылады. Адамның жоғары әрекетке ұмтылуын мақсат еткен Эрос туралы ілім Платон еңбектерінен бастау алады. Шығармашылықты адам табиғатының шексіз мүмкіндіктерімен байланыстырады. Бұл дәуірде шығармашылық - көркем шығармашылық тұрғысында қарастырылады, өнер иесі мен көркем өнер иесіне деген қызығушылық пен жеке басқа табынушылық пайда болады.

И. Кант еңбектерінде шығармашылық адам еркіндігі мен субъективтілігіне тікелей қатысты адамның саналы және санадан тыс іс-әрекетінің бірлігі ретінде сипатталады.

ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басындағы шетел философиясында механикалық-техникалық іс-әрекетке қарағанда шығарамашылық әркеті басымдыққа ие және өзара қарама-қайшылықта айқындалады. Шығармашылық тұжырымдамаларының ішіндегі ең белгілісі – интуитизм бағытында берілген А. Бергсон тұжырымдамасы. Шығармашылық - өмір мәні, жаңалықтың дүниеге келуі, субъективті құрастырмалы іс-әрекетке қарама-қайшы объективті түрде жүзеге асырылатын құбылыс (табиғатта-дүниеге келу, өсу, жетілу процесі, санадағы жаңа кейіп-бейненің пайда болуы).

Экзистенциализм тұсында шығармашылықтың бастауы – еркіндік бастамасы ретінде ғана қарастырылады, тұлғаның әлеуметтік және табиғи әлем аясынан мақсатты түрде шығуы.

ХХ ғасырдағы прагматизм, инструментализм секілді философиялық бағыттарда шығармашылық берілген жағдайға сәйкес мақсатты шешу жолындағы ізденіс нәтижесі, өнер табу болып есептелінеді.

С.О.Грузенберг шығармашылық теориясының бірнеше түрін ұсынады: философиялық, психологиялық, интуитивтік (түйсінуге негізделген) [23]. Ал бүгінгі күннің шығармашылық іс-әрекет саласындағы зерттеулер шығармашылық теориясының төртінші түрі ғылыми-теорияны дүниеге әкелді.

Шығармашылықтың қозғаушы күші – қарама-қайшылық, шығармашылық мазмұны – қарама-қайшылықты шешу, ал сұраныс пен қажеттіліктерді қанағаттандыру – шығармашылықтың мақсаты.

Шығармашылықтың – тұлғаны дамытудағы әмбебап механизмі, шығармашылық даму деңгейі – жалпы тұлғаның даму көрсеткіші бола алады. Философтар С.С.Гольдендрихт пен Л.А.Пьянова атап көрсеткендей, шығармашылықтың негізі адам жан дүниесін жаңғырту.

15

Сонымен, шығармашылық – адамның әлеуметтік күші арқылы өзін-өзі дамыту және өзін-өзі жетілдіру жүзеге асырылатын жаңартушы және жалпы мәдени-тарихи өзіндік іс-әрекет.

Қоғам дамуымен, философиялық және психологиялық ғылымдардың дамуымен шығармашылық қабілет мәселесіне көзқарастар дамып өзгеріп отырды. Түрлі психологиялық мектептер шығармашылық феноменіне, шығармашылық ойлау, шығармашылық қабілеттерді зерттеуге деген өзіндік тәсілдерін ұсынды.

Шығармашылық - өзін-өзі оң бағалауға мүмкіндік беретін және өз дамуында индивидтің өзін-өзі дамытуын қамтамасыз ететін күш. Бірақ әлеуметтік факторлар жеке тұлғаның имманентті қасиетін басып, оны қоршап, жеке тұлғаның шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетуіне мүмкіндік бермейді. Сөйтіп, гуманистік психологияда шығармашылық табиғатын анықтауда негізгі бағыт заттар мен идеялар саласындағы жаңа өнімдерге емес, сол процестің өзіне, оның жағымды динамикасына басымдық береді. Сонда оның өлшемі болып нәтижесінің сапасы емес, шығармашылық іс-әрекетті белсендіруші сипаттар мен процестер болып табылады, себебі шығармашылықтың өзі – бұл рухани, білімдік толықтырушы космологиялық процесс.

Ғылымдағы гуманистік бағыт адамның шығармашыл табиғатына деген үміткер сенімімен және бірқатар детерминант: шығармашыл тұлғаға деген қоғамның өсіп келе жатқан сұранысы, жаңа ғылыми технологиялардың өсуі – креативтік саласындағы зерттеулерге жаңа қарқын берді. Дарынды және талантты балаларды оқыту мен дамыту адамның шығармашыл дамуының моделін құрауда шығармашыл дарындылық психологиясының жаңа шектері, талант пен дарындылықты зерттеу мәселесіне бірқатар ғалымдардың қызығушылығын (Дж. Гильфорд, Дж. Рензулле, К.Тейлор, Е.Торренс) оятты [24].

А.В.Морозов, Р.М.Голубчик т.б. зерттеушілер шығармашылық ұғымына берілген көптеген анықтамалардың ішінен жалпы ұстанымдарды белгіледі:

● шығармашылық - жаңа тәсілге сәйкес қажеттіліктерге бейімделу қабілеті, жаңаша бейімделу ғана даму мен өсуге түрткі болады.

● шығармашылықты зерттеудің үш аспектісі бар: нәтиже, адам және процесс.

● адам бойындағы жаңарулар, жаңа нәтижеге жету процесс сипаты ретінде жаңашылдық, үйлесімділік, ізденімпаздық қажеттілікті қанағаттандыру және мақсат қою қабілеттері есептелінеді;

● шығармашылық нәтиже түрі сан алуан [23].

Е.А.Колесникова зерттеулерінде шетелдік және отандық психологтар еңбектеріндегі «шығармашылық» ұғымына берілген теориялық түсінік ерекшеліктеріне талдау жасалынған [24]. Оның ішінде гуманистік бағыттағы: «шығармашылық көзі – тұлғалық өсуге деген ынта» деп дәлелдеген психологтар Г.Олпорт пен А.Маслоу ұстанымдары. А.Маслоу: «Шығармашылықты - өзіндік өзектендіруге деген қажеттілік, өз қабілеттері мен өмірлік мүмкіндіктерін еркін және толық жүзеге асыру», - деп түсіндіреді [24].

Қазіргі ғылым жетістіктері шығармашылық барлық адамдарда болуға тиісті сапа және де қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда, кез-келген баланы көтеруге болатындығы жайында көп айтылды. Өкінішке орай бұл түсінік әлі барлық адам санасынан берік орын алған жоқ. Сондықтан мұғалімдер, ата-аналар, тәжірибелер

16

алдында бала шығармашылығының бастауын, қайнар көзін ашып, оның тұлғалық тұғырғы көтерілуіне жағдай жасау міндеті тұр.

Бүгінгі таңда жеке тұлғаны дамытудың жағаша көзқараспен қарап, оған әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру талап етілуде. Қазіргі мақсат – жас ұрпақтан өркениетті қоғамның еріктің өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын, адамгершілік, ізгілік мінез-құлқы қалыптастан шығармашыл тұлға тәрбиелеу.

Үнемi тануға, бiлуге деген кұштарлықтың болуы адамның болмысының басты ерекшелiгi сол ұмтылысының арқасында ол өзiнің рухани жан – дүниесінің байытып, дами бередi.

Оқыту мен дамудың өзара қарым-қатынасы барлық уақытта педагогиканың өзекті мәселесі болып отырған Я.А.Коменскийдің еңбегінен бастап, оқытудың ғылыми негізін іздестіру басталған, соның негізінде әрбір оқушының жеке мүмкіндіктері мен олардың жасының даму процесіндегі өзгерістерін дамыта оқытудың ғылыми негізін іздестіру басталған. Бұл мәселеге орыс педагогикасының негізін салушы К.Д. Ушинскийде назар аударған. Ол өзінің «Адам тәрбие пәні» атты еңбегінде, баланың түрлі жас ерекшелігі кезеңіндегі негізгі психологиялық даму ерекшеліктерін айта отырып, баланы оқытудың ең күшті факторы оқыту мен тәрбиелеу деп жазды.

Оқыту мен тәрбиелеудің арақатынасы жөніндегі мәселе одан бергі уақытта да, өз өзектілігін жойған жоқ. Оны психология ғылымының көрнекті өкілдерінің бірі Л.С.Выготскийде зерттей отырып, оқыту мен дамудың арақатынасы мәселесін шешудің өзіндік тәсілдерін ұсынды:

- Оқыту мен даму бір-біріне тәуелсіз екі түрлі процесс;

- Оқыту кемелденуге негізделеді, оқыту мен даму процесінде пайда болатын мүмкіндіктері пайдаланады;

- Оқыту мен даму екі түрлі салыстырмалы процесс;

- Оқыту дамудан кейін жүріп отыруы мүмкін, сонымен қатар дамуды алға жылжыта отырып, оның алдында болуы да мүмкін.

Баланы оқыту мен дамытудың арақатынасы мәселесінің шешімін түрлі зерттеушілер әр түрлі тәсілдермен іздестіреді:

- Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдов оқытудың мазмұнының өзгерісін іздестіру керек деп есептеді;

- Н.А.Меченская, Д.И.Богоявленская, Е.А.Кабанова-Миллер білімді, іскерлікті және дағдыны меңгеру тиімділігі ақыл-ой іс-әрекеттерінің тәсілдерін жетілдірудің көмегімен арттыруға болады деп дәлелдеді;

- Б.Г.Ананьев, А.А.Люблинская оқытудың түрлі әдістерінің арттыру жағдайын зерттеуге мән береді;

- Л.В.Занков оқытудың дамытушылық әдістеріне ең бірінші, оқыту процесінің өзін жетілдіру арқылы қол жеткізуге болады деп тұжырымдайды;

- П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина баланың ой-өрісінің дамуына ақыл-ой әрекеттерінің кезеңі қалыптастырудың әсерін зерттеді [25,26,27].

И.И.Подласый «дамыту» ұғымына ғылыми педагогикалық тұрғыдан түсінік береді. «Дамыту –дейді ол- адам ағсасының сандық және сапалық өзгеріс үрдісі, оның нәтижесі. Ол адам ағзасындағы үнемі болатын өзгерістер, ол бір жағдайдан екінші жағдайға,

17

қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға қарай жүреді». Ал егерде «нені дамыту керек?» деген сұраққа жауап іздестірсек, одан мынаны көруге болады:

Л.С.Выготскийдің пікірінше алғашқыда оқытудың тиімділігі алынған білімнің көлемінен, сапасымен өлшенсе, соңында білімнің тиімділігі деңгейімен, психикалық іс-әрекеттің негізгі түрлерінің қаншалықты дамығандығымен өлшенеді. Іс-әрекеттің жекелеген түрін ойдағыдай, әрі нәтижелі етіп орындаудан көрінетін ерекшелікті – қабілет деп атайды. Қабілеттің негізгі түрінің бірі- жалпы күрделі қабілет. Жалпы күрделі қабілет-білім беру үрдісінде қалыптасқан жеке тұлғаның интеллектуалдық ұйымдастырылуы.

Баланың қабілеттерін дамыту мәселесі өзінің тамырын адамзат тарихының тереңінен алады. Бүкіл бір халықтың ұстазы Абай өзінің 43-ші қара сөзінде бала өмірге келгендегі қабілеттері әрі қарай дамытуды, шыңдауды қажет ететін, сонда ғана олар пайдаға асатынын жазған. Ал назардан тыс қалған қабілеттер бара-бара жойылып, жоқ болатынын айтқан.

Бар өмірін ағарту, тәлім-тәрбие арқауы деп ойлаған үлкен жүректі ұстаз Ы.Алтынсарин арнайы психологиялық еңбектер жазбаса да, алуан түрлі, сандарлы ойға толы шығармаларында адамның тағдыры туысынан белгіленбейтіндігін, адамдық қасиеттердің, қабілеттердің қалыптасатын жері-өмір талқысы, әрекет ету екенін ескертеді.

Ғасыр өткен сайын ұрпақ туралы ойлар өз жалғасын тауып келеді. Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Торайғыров т.б. баламен жұмысты жас кезеңнен бастауды, туған халқының әдет-ғұрпы салт-дәстүрі, мәдениеті арқылы тәрбиелеу керектігін өз еңбектерінде атап көрсеткен [9].

Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі, қабілеті жоқ адам болмайды деген пікір айтады. Сол себепті балалардың кеңінен өрістете дамытуда мектеп мақсатты түрде ықпал ете алады.

Баланың шығармашылық қабілеттерін талдау ең алдымен қабілет ұғымына тоқталып, мәнін түсінуді талап етеді.

Күнделікті ауызекі сөзде қабілет деген атауды жиі қолданамыз. Мәселен, мұғалім оқушыға мінездеме бере отырып, оның бір пәнге деген қабілеті күшті екендігін атап өтеді. Психологтардың зерттеулері бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек болардай өзіндік қабілет, бейімділік болатынын атап айтқан.

Қабілет біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Қабілеттің өлшемі- белгілі бір істің нәтижелі орындалуында. Философияда «қабілеттерді» тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.

Қ.Жарықбаев, қабілет -белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әртүрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуін, яғни адам қасиеттерінің синтезін атайды [32].

А.В.Петровский, қабілет –білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшелігі- деп атайды.

Ал, Т.Тәжібаев: Қабілет іс -әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауында көрінетін жеке қасиеті,-деп жазды [33].

Педагогика және психология түсіндірме сөздігінде, қабілет-бір іс-әрекетті орындаудағы тұлғаның жеке дара қасиеті. Сонымен қатар белгілі бір іс-әрекетті берілген уақыт ішінде жүзеге асыруға мүмкіндік беретін сапалар: білік, тәжірибе, шеберлік, талант,-деген анықтама берілген.

Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетке үйрену үстінде көрінеді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.

«Қабілет» ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны баршылық. Қабілеттер-деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды.

Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің қабілет дамытудағы ролін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл екі теория біртұтастықта қарастырылатын болды.

18

Қабілеттер жайлы ой пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев қабілеттер тек білім, білік жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі дербестік,саналылық,шығармашылық деген пікір айтады.

Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін көтеру тәжірибе барысында, білім мазмұнында оқушының шығармашылық қабілеттерінің дамуы басты нысана болып алынумен байланысты түсіндіруге болады.

Халқымыздың «жігітке жеті өнер де аз болмайды» «сегіз қырлы бір сырлы» деп айтылатын нақыл сөздері адам табиғатының шексіз мүмкіндіктерін көрсетсе керек.

Шығармашылық - бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық,жалпы және жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізді.

Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, балада шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен мәселе болып саналады. Себебі, өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдардың ғана қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.

Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді.

Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында болғандығын «шығармашылық теориясын» жасауға деген көптеген ізденістердің болғандығынан байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық шегіне жеткен деп айтуға болмайды. Сондықтан шығармашылық оқу тапсырмаларының негізгі мақсаты-бүгінгі күн талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықты жаңа сана, рухани сапа қалыптастыру және дамытуда тың жолдар мен соңғы шешімдер іздестіру болып табылады.

Көрнекті педагогтар К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин А.С.Макаренконың шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары қарастырылса, бала шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына енгізген М.Жұмабаев болатын [34].

Кеңестік исихологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Г.Ананьев А.Н.Леонтьев, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, В.А.Ккрутецкий, Б.М.Тепловтың өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар: Т.Тәжібаев, М.М.Мұқанов, Ж.М.Әбділдин, Қ.Б.Жарықбаев, Т.С.Сабыровтың еңбектерін жеке тұлғаны дамытудың теориясы және практикасының алтын қоры деп білеміз [35,36].

Отандық психологияда қабілеттер жайлы ілім біркелкі дамып отырған жоқ. Мысалы:1930-1940 жылдардың арасында тұлғаға деген тұрпайы-социолистік көзқарас қалыптасқан кезде қабілеттер жайлы мәліметтер психологиядан да, педагогикалық практикадан да алынып тасталған болатын.

Тек, 1950 жылдардың ортасынан бастап, бұл мәселе қайта көтеріле бастады. Бұдан кейін нақты қабілеттер жайлы іргелі зерттеулер жасалды. Олар: музыкалық қабілеттер Б.М.Теплов, бейнелеу өнеріне деген қабілеттер В.П.Ягункова, математикалық қабілеттер В.А.Крутецкий, педагогикалық қабілеттер Н.В.Кузьмина сияқты зерттеулер [37].

Республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешева жоғары сыныптарда шығарма жазғызу, В.Д.Чернов факультативтер мен үйірмелер жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру жолдарын қарастырса, Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы-оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту, М.Мұхамедин ойын арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын айқындайды. Шығармашылық –жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.

19

Осы саланы тереңірек зерттеген дәрігер әрі психолог А.Н.Лук әрекет нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі ең алдымен шығармашылық ойлауға байланысты деген пікір айтады [21].

Шығармашылық қабілеттердің белгілері ретінде: мәселені қарастырудағы қырағылық, көрегендікті, ақпаратты жүйке жүйесіне қол арқылы хабарлауды, тасымалдай білуді, ақылдың икемділігін, ойдың оралымдылығын, әрекетті бағалай білуді көрсетеді.

Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді дамытуы үшін қажетті ахуалдың болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан тыс сынау сияқты психологиялық кедергілермен күресу қажеттілігіне тоқталады.

Жоғарыда аталып кеткен еңбектерде шығармашылық қабілеттердің белгілерін анықтау, шарттарын айқындау, аталған сапалар көп жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды. Шығармашылық педагогикасының басты мақсаттарының бірі де осы. Мақсатқа жету үшін берілетін оқу тапсырмалары да күрделі, өз ойын жетілдіруге, шығармашылыққа баулуға құрылуы тиіс.

Мектепке дейінгі балалардың қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден, кез-келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақталған тәжірибесін меңгерсе, екіншіден, кез-келген обалашығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы-ол баланың өзін-өзі қалыптастыруына, өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды.

Шығармашылық әрекетте баланың іздену жұмысы басты нысанада болады да, нақты жағдай шешу арқылы нәтижеге жеткізетін шығармашылық қабілеттерді дамытады.

Бүгінгі балалар кез-келгені шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет. Л.Н.Толстой Ясная Полянадағы мектебінде бала тек іс-әрекет, ойлау еркіндігі бар жағдайда ғана шығармашылық қабілеттерін дамыта алады деген қағида басшылыққа алынып, оқу, оның мазмұны баланың тұлға болып қалыптасуына қызмет ету керек деген бағыт ұстанады. 1862 жылы жарияланған «Шығарма жазуды кім кімнен, шаруа балалары бізден бе, әлде біз шаруа балаларынан үйренуіміз керек пе?-атты мақаласында өз оқушылары Семка мен Федькаға еркіндік бергені сол-ақ екен, олар, осыған дейінгі орыс әдебиетінде болмаған» шығарма жазғандарын келтіреді. Л.Н.Толстой егер бала мектепте бір нәрсе жасауға, ойлап табуға үйренбесе, тек біреуді қайталаса, еліктесе, ол үлкейгенде де өздігінен ешнәрсе шеше алмайтын адам болады деген.

Бұдан шығатын қорытынды: бала әдемі, байыпты, мақсатты ұйымдастырылған шығармашылық жұмыстардың қатысушылары болғаны дұрыс. П.П. Блонский сөзімен айтқанда, «ол-біліммен толтыратын бос ыдыс емес, ол-жануға тиісті шырақ, ұстаз шырақшы ғана» [26].

Б.Тұрғынбаеваның «Шығармашылық қабілеттері және дамыта оқыту» (1999 ж.) атты оқу құралы тәрбиешілердің қолына тиді. Бұл оқу құралында әдіскер шығармашылық қабілет жайлы теориялар, дамыта оқытуды қалыптастыру, тәжірибелер туралы сөз етеді. Әсіресе, балалар мен жүргізілетін жұмыстар, тапсырмалардың берілуі орын алған. Қазіргі педагогикалық-әдістемелік баспасөз беттерінде де шығармашылық жұмыстар туралы азды-көпті материалдар беріліп жүр. Мұның бәрі қазіргі өмір талабы қанағаттанарлық дәрежеде көрініс таба алмай отыр. Осы орайда зерттеуші педагог- психолог ғалымдардың назарын аударған пробеламалардың бірі бұл балалардың шығармашылық қабілетін дамыту болып отыр. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесіне келгенде ең әуелі біз зерттеу проблемамыздағы негізгі категория-«шығармашылық» ұғымының мәнін анықтауға келеміз.

Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы «шығару», «ойлап табу керек», дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну керек. Көрнекті психолог Л.Выготский «шығармашылық» деп жаңалық ашатын әрекетті

20

атаған. Шығармашылық-өте күрделі процесс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан, тек адамға ғана тән.

Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне кез-келген баланы көтеруге болатынын көп айтуда.

Шығармашылық дегеніміз – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.

Ал Б.Тұрғынбаеваның әдістемелік оқу құралында шығармашылық туралы айтылған ойлары мен жасалған тұжырымдамалары талдай отырып: «Шығармашылық-бұл қайшылықтарды шешуге бағытталған, ол үшін жекелік қасиеттердің болуын талап ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке адам үшін мәні бар соңы жаңалыққа әкелетін адам әрекеті»- деген тұжырымын жасайды. Ал бастауыш сынып оқушысының шығармашылығы-тек өзіне ғана жаңалық болып табылатын, субьективті жаңалық.

Алайда, біздің өмірімізде әр адамның жаңалық ашуы сирек кездесетін жағдай. Неге? Американдық ғалам Н.Роджерстің ойынша әр адам бала кезінен бастап «сен мынаны дұрыс жасамадың», «бұл қате», «олай емес»- деген сынау сөздерді көп естейді. Кейде тіпті жазада қолданып жатады. Адамдардың өз бойындағы шығармашылыққа қорқа қарау, «олай менің ісім емес»- деген сенімсіздік осыдан басталады екен.

Зерттей келе шығармашылыққа берілген анықтамалар да өзгере бастады. Соңғы жылдары «шығармашылық» сөзімен «жаңалықпен» қатар «белсенділік» ұғымдары астарласа қолданылып жүр. Сонымен бірге шығармашылыққа мынадай анықтама береді.

Шығармашылық - бұл өте күрделі психологиялық прцесс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан, тек адамға ғана тән деп көрсетіледі. Бірақ біз осы айтылғанның: Шығармашылық барлық адамға бірдей тән бе? Шығармашылық кез-келген адамның бойында кездесеме? деген сұрақтар туындайтының аңғарамыз. Ия, біз ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді – деп қарастырып келдік.

Дж.Гильфорд, шығармашылық-әр түрлі бағытта жүретін ой түрі,- деп қарастырады.Ол шығармашылықтың төмендегідей параметрлерін белгілеген:

1. проблеманы көре білуі қабілеті;2. идеяны талдай білуі қабілеті;3. идеядан негізгі өнімді ала білу қабілеті;4. оригиналдылық:5. идеяны жетілдіре білу қабілеті;6. талдай және жинақтай білу қабілеті.Е.П.Торранс шығармашылық деп қабылдаудағы кемшіліктерді көру қабілеті,-деп

түсіндіре отырып, құрамын төмендегідей сипаттайды:1. Проблеманы шешуге жауапкершіліктің пайда болу процесі;2. Проблеманы шешу жолдарын қарастырып, болжам жасау;3. Тексеру, болжам дұрыстығын тексеру;4. Орындалған тапсырманың нәтижесін тауып, хабарлауы.

Психологтардың зерттеулері бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулаға өзек болардай өзіндік қабілет, бейімділік болады екен. Сондықтан бала-бақшадан бастап мектеп бітіргенге дейін үзбей әрі жүйелі, әрі сатылы түрде шығармашылыққа баулып, ақыл-ойын, икемдігін дамытып отыруы қажет дейді. Бұл жас ой қызметіне ерекше ынтамен ұмтылып тұратын кезең, алғырлығы, шапшаңдығы, сезімталдығы басым кезең. Ештеңені жасырып, іркіп қалмай, ішіне сақтап тұра алмайды, нені болса да ашық, еркін айтады. Мақтау сүйгіш, тәрбиеші жетегіне тез көнгіш - таптырмайтын тамаша қасиеттері бар кезең. Дегенмен, қайшылығы да мол кезең. Бала бойындағы қасиеттердің бар шығармашылық үшін тиімді-тиімсіз жақтары үнемі қатар келіп, бірін-бірі жоққа шығарып отырады.

21

Мектеп жасына дейінгі балалармен шығармашылық жұмыс кезеңіндегі тиімді жағы: дүниені қиялына қиыстыра алады, белсенділік көрсетеді, жетелеп отыруға еріп отырады, үлкендердің ой-пікіріне қатты сенеді, сурет салуға құмар болып келеді.

Ал тиімсіз жағы: қиялы тұрақсыз, бір образды, сюжетті ұстап тұра алады, шығармашылықты ойын ретінде қабылдайды, бастаған ісін аяқтауға шыдамсыз, балаларды өзіндік сын мүлдем жоқтың қасы, сөзді құбылтып, қолдануға шебер емес.

Міне, осы аталған жайттарды ескере отырып, әр сабақта балалардың шығармашылық қабілеттерін арттырып отырған дұрыс. Яғни бала әдемі, байыпты, мансатты ұйымдастырылған шығармашылық жұмыстардың қатысушылары болғаны дұрыс. П.П. Блонский сөзімен айтқанда, «ол-біліммен толтыратын бос ыдыс емес, ол-жануға тиісті шырақ, ұстаз шырақшы ғана».

Оқыту барысында балалардың бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын қалыптастыру және дамыту мәселесі шығармашылық процестің қандай кезеңдерден тұратындығын, яғни неден басталып, немен аяқталатындығын білуді талап етеді. Көрнекті француз математигі Адашар шығармашылық процесті 4 кезеңге бөледі. Олар: 1.Дайындық кезеңі. 2.Инкубация,ж асырын идеялар,тұйыққа тірелу кезеңі. 3.Интуицияның жарқ етуі. Эврика. 4.Тексеру кезеңі.

Ал А.Н.Лун шығармашылық процесті 5 кезеңге бөледі.Олар: 1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат. 2. Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу. 3.Проблемадан уақытша кету. 4.Интуицияның оянуы.Инсайт. 5.Нәтижесінің дұрыстығын тексеру.

Ал Б.Тұрғынбаеваның әдістемелік оқу құралында балаларға тән шығармашылық процестің кезеңдерін шартты түрде төмендегіше топтастырады:

1.Жаңалықпен бетпе-бет келу.2.Шығармашылық белгісіздік, екіұштылық. 3.Шешімнің жарық көруі. 4.Шығармашылық ант. 5.Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.Шығармашылық процестің әр кезеңінде бала бойында әр түрлі сапалық қасиеттер

қалыптасып жатады. Мысалы: алғашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну, қайшылықтарға деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздік кезеңіндегі «бас қатырулар» табандылық, танымдық белсенділік, эрудицияны қалыптастырса, еңбектің нәтижесі баланы жоғары көңіл-күйге бөлеп, жаңа істерге жігерлендіреді. Мұның барлығы Мектеп жасына дейінгі балаларында болуға тиісті қасиеттер болып табылады.

Бұл кезеңдер бір-бірімен астасып, қабысып жатуы әбден мүмкін. Оларда қалыптасып, әрі қарай дамып отыратын сапалар да бірі анық теріліп, бірі керісінше уақытша көмескіленіп жатуы ықтимал. Дей тұрғанмен тұтас алғанда әр баланың бойындағы табиғи, қайталанбас ерекшеліктермен біріккен кезде аталған сапалар көп жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды. Шығармашылық педагогикасының басты мақсаттарының бірі де осы.

З.И.Калмыкованың тұжырымдамасы бойынша, өнімді және шығармашылықты ойды қалыптастыратын оқыту дамытуы болып есептеледі.

Жеке тұлғаның жан-жақты дамуын қалыптастыру И.Я.Лернер мен М.Н.Скаткин білім беру мазмұнынының теориялық тұрғыда білім іскерлік, дағды жүйесін түсіндіруде, шығармашылық іс-әрекет пен ерікті сезім тәжірибесін меңгеруді ұсынды.

Қазіргі таңда балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін баланы неге үйрету керек, қалай үйрету керек, әлде оны өз үйрене ала ма деген сұрақтар тууы мүмкін. Ол үшін оған алдымен тәрбиеші дайын болуы керек. Балаларды шығармашылыққа үйрету үшін: -шығармашылықпен жеке-дара бала емес, топтың балалары айналысуы үшін жағдай, мүмкіндік туғызуы керек; -шығармашылық процеске баланы үзбей, сатылы түрде қатыстырған жөн;

22

-шығармашылық жаттығу, ойын-тапсырмалардың мазмұнын оқушылардың жас ерекшелігіне, қызығушылығына сай тұрған дұрыс; -бала жетістігін мадақтап, көтермелеу керек.

Осы бір ерекшеліктерді баланың шығармашылық қабілетінің дамуына дұрыс бағыттап, арнайы жаттықтыра отырып мақсатты түрде дамыту талантты, шығармашыл адамдар санын көбейтіп, ұлттың ұлыларын еселеуге үлес қосады. Жаңа құндылыққа негізделген педагогика бала бойына жаңашылдық дәнін ерте егуін, оның жаратушылық қабілеттерін тұрақты қолдап, дамытып отыруды көздейді. Ал мектеп жасына дейінгі балалардың қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден кез-келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақталған тәжірибесін меңгерсе, екіншіден, кез-келген бала шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы- ол баланың өзін-өзі қалыптастыруын, өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды.

Екі әрекетте балалар екі түрлі мүдделер көзделген әртүрлі мақсаттар шешеді. Мысалы: оқу әрекетінде белгілі бір ережені меңгеретін, дағдыны қалыптастыратын жаттығулар орындалса, шығармашылық әрекетте баланың іздену жұмысы басты нысанада болады. Сондықтан оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса, шығармашылық әрекет нақты жағдай шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерін дамытады.

Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі сипаттамалар береді. Мысалы: И.Я.Бернер: « шығармашылық әрекет деп білім, білік,дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді, обьектінің жаңа қызыметін көре білуді, жаңа шешім табуды белгілейді.»

Абай Құнанбаев адамды қоршаған орта - табиғаттың бір бөлігі дей келе, табиғаттың адам баласына берген керемет сыйы - туылғаннан бастап білуге, түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді. Бірақ, бала өсе келе осы қасиетті біртіндеп жоғалта береді. Ұлы ойшыл адамның ойы мен санасы еңбек іс-әрекеті кезінде қалыптасады деп тұжырымдайды: “Кей қасиет туа бітеді, ал кейбірі еңбек арқылы қалыптасады”.

Абай "жетінші қара сөзінде" баланың ақыл-ой, қабілеттілік туралы мынадай пікір айтады: "Жас бала анадан туғанда 2 түрлі мінезбен туады. Біреуі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұлар - тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, таппайды. Біреуі білсем екен деп, не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып дәмін тартып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ежетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да тура жүгіріп, "ол немене?", "бұл не?", деп "ол неге үйтеді?", "бұл неге бүйтеді?" деп, көз көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген" [8].

Баланың білсем, үйренсем деген талабын ұштайтын, жеке ерекшелік қасиет, қабілеттерін ескере отырып оларды біліммен, іскерлік, дағдымен қаруландыратын, танымдық ой-өрісін және шығармашылық әлеуетін дамытатын тәрбиеші-ұстаздың ерекше мақсатты қызметінің қажеттілігі жоғары.

Балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік байқатады (сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір музыкалық құралда ойнайды, мүсін салады). Бірақ бұл қабілеттілікті қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт-бағдар бере алмайды.

Қабілеттілік - адамның жеке басына тән белгілі бір іс-әрекетті орындауда жетекші роль атқаратын ерекшелік, белгілі бір тәсілді шешудегі шапшаңдықтың, тереңдіктің және

23

тұрақтылықтың көрініс беруі. Сонымен қатар, әркімнің қолынан жаңаны жасау мүмкіншілігі, оның белгілі істерді үлгеруге бейімделген психикалық қасиетінің ерекшелігі.

Жалпы адам баласы табиғатында қабілетсіз болмайды. Біреулердің қабілеті жоғары, екінші біреулердің қабілеті орташа, төмен болады. Өз қабілетіне сай маман иелері өмірде көздеген мақсаттарына қол жеткізе алады. Дарын иесінің өз қабілеті арқылы жасаған жұмысы көпшілік тарапынан өте жоғары, орташа немесе төмен қабылдануы мүмкін. Бірақ адам жасаған жұмысы арқылы өзін көрсетеді.

Вольтер былай деп жазған болатын: «Белсенді қиял бөлек пәндерді өзара жақындастырады, бір-бірімен аралысып кететіндерді айырады, оларды үйлестіре отырып, өзгертеді. Шындығында тек үйлестіре қосып жатса да, ол жаңаны жасап жатыр деп ойлап қалуға болады» [10].

Баланың өз болмысын тануға көмектесіп, қабілетін дамытып, жаңа рухани күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады.

Баланың жалпы дамуы мен ойлау әрекетінің сапасын жақсартып, дамытуда қызығушылықтың маңызын Л.С. Выготский де ашып көрсетеді. Ол баланың ойлау қабілетін белсендіретін және оған қажетті бағдар беретін, қажеттілігі мен қызығушылығын оятатын қозғаушы себептерге тоқталады. Ғалымның пайымдауынша, бала қабілетінің дамуы оның алға тез жылжуымен шектелмейді, ал оның жас мүмкіндігіне сәйкес келетін іс-әрекет түрлерін терең меңгере алуына, білім қорына және алған әсерлеріне байланысты болады.

Баланы қоршаған ортадағының бәрі қызықтырады, ол бойындағы бар мүмкіндікті пайдалана отырып, қолынан келетін іс-әрекет түрлеріне белсене араласады, өзінің әрі қарай дамуына жол ашады. Сөйтіп, қоршаған орта және іс-әрекет түрлерімен белсенділікпен жан-жақты танысу тек қана дамыған қызығушылықтың негізінде ғана мүмкін болады.

Шығармашылық - тарихи-қоғамдық мәні бар, жаңашылдыққа бағытталған әрекет. Баланың бойындағы шығармашылық қабілетті дамыту, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани күшінің нығайып, өзін-өзі тануына көмектеседі. Өйткені жеке тұлға туынды ғана емес, тудырушы, жаратушы да. Адам өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзін-өзі жоюға да қабілетті болады. Шығармашылық - баланың танымдық қабілеттеріне мотивациялық тұрғыда басшылық жасау нәтижесінде туындайды.

Кез-келген бейнелеу және құрастыру әрекет негізінде шығармашылыққа жетеленеді: болжау алдын-ала білу, қорытындысын білу, сезу сияқты әрекеттер жүзеге асады. Болжап білу-адам әрекетінің мақсатты жемісі, ол мақсатты, перспективті әрекет етуді көздейді.

Баланың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамыту мүмкіндіктерін тиімді әдіс - тәсілдермен дамыту тәрбиешінің шеберлігі мен біліктілігіне байланысты. Тәрбиеші оқу мазмұнын түсіндіруде бала санасына «ұғыну», «ой операцияларын» меңгертеді және баланы танымдық белсенділігін қалыптастырып, оларға бағыт беріп, жолдарын көрсетуі керек. Қарама-қарсы нәрсені салыстыра алушылық, түсініксіз жағдайды таба білушілікпен өз бетімен жұмыс істеуге оқушы үйренеді.

Баланың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамыту мүмкіндіктерін жетілдіруде баланың жас ерекшеліктерін есепке аламыз.

Г.С.Абрамов жастың өсуіне байланысты жаңа психикалық білімдердің қалыптасуын былай сатылап көрсетеді:

- 1-3 жаста заттық әрекеттерді меңгеру, белсенді тіл, өзіндік сана-сезім;

24

- 3-6 жаста символдарды қолдану, талдап қорыту нормаларынан хабардар ету, бірлескен мотивтер, шартты-диалогтық бағыт;

- 6-10 жаста өз еркімен сыртқы әрекетін жоспарлау, рефлексия (іштей өзіне-өзі сынмен қарау) дүниетанымы қалыптасады.

Осы даму ерекшеліктерінің өзі бір-бірімен тығыз байланысты, бірінсіз-бірі өтпейді және ең маңыздысы мынау деп қарауға болмайды. Бала психикалық даму кезеңдері 1-кестеде көрсетілген.

Егер мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі әрекеті ойын болып келсе, оқуға кіргеннен кейін оқу іс-әрекеті шешуші рөлді атқарады. Осыған орай баланың психикалық дамуы өзгерістерге ұшырайды. Себебі ойынға қарағанда оқу талабы бала үшін қиын. Сонымен қатар жаңа ортаға үйреніп, тәрбиешімен, құрбыларымен қарым-қатынас жасауына психологиялық көмек қажет. Баланың танымдық іс-әрекетіне әсер ету арқылы оқытудың қиыншылықтарын жеңуге мүмкіндік жасаймыз.

1-кесте - Бала психикалық даму кезеңдері

№ Балалықкезеңдері

Жас аралығы Кезеңдердің басты шарттары

1 Тікелей эмоционалдық қарым-қатынас жасау кезеңі

Алғашқы күннен 1 жас

Сәбиде басқалармен қарым-қатынас жасау қажеттілігі, олармен психикалық ортақтығы қалыптасады.

2 Заттың манипуляторлық қызмет кезеңі

1-3 жас Өзіндік “Мен” қалыптасуының негізі болып табылады, бұл жаста сана қалыптасуы қатар жүре бастайды.

3 Ойын қызметі кезеңі

3-6 жас Баланың қиялдауы мен ақыл-ой қызметі жүзеге асырылады, тілі дамиды.

4 Ойын қызметі кезеңі

6-10 жас Оқу арқылы оқушылрадың теориялық санасы мен теориялық ойлауы, оқудың мотиві мен қажеттілігі дамиды.

Ескертпе – Немовтың Психология атты оқу құралынан алынды.

Балалардың оқу материалын жүйелі және мәніне қарай ұғынуында салыстыру ой операциясы негізгі рөлді атқарады. Салыстыру бір нәрсенің өзге нәрседен айырмашылығын немесе екеуінің де ұқсас жақтарын айыру болғандықтан, ой процестерінің ерекше түрі болып саналады. Оқу мазмұнын салыстыруда ой операциясының бірнеше түрі кездеседі. Сондықтан оны баланың оқуға деген ынтасын арттыру үшін пайдаланамыз.

Жапонияда оқыту мен тәрбиелеу негізгілерінің бірі ретінде баланың идеяларын қолдау арқылы оның барлық кезде міндетті түрде өзімен-өзін салыстырып отыру қажет дейді. Оларда: “Маратқа қара, ол тапсырманы қалай шешеді, немесе ол қалай жақсы оқиды” – деп айтпайды, “Кешегіге қарағанда бүгін сен тапсырманы жақсы орындадың”, “сенің қабілетің жетеді” т.б. осындай мақтауларды пайдаланады. Бұл баланың ішкі танымдық іс-

25

әрекеттерімен сыртқы даулы жағдайларды шешуге көмектесетін оқу-тәрбие принципі. Оқыту процесінде өзіне мақсат қойып, оны орындауға тырысады.

Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев адамның танымдық қасиеттерінің табиғаты туралы отыз бірінші сөзінде: “Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі – көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші сол нәрсені естігенде я көргенде ғибраттану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғыну керек. Үшіншіден – сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек. Бұл нәрселер – күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер”- деп жазды [8].

Зерттеудің нәтижесін шығара келе, Л.С.Выготскийдің идеясы бойынша, екі даму аймағы анықталды, белсенді даму аймағынан жақын арадағы даму аймағына өту, психологиялық жүйе ретінде жеке адамның қалыптасуына байланысты көрінеді. Бұған жетудің қажетті шарты оқытушы мен оқушының бірлескен іс-әрекетінде болады [24].

Сонымен, дамытушы экспериментті әлеуметтік эксперименттің бір түрі ретінде қалыптастыра отырып, оқыту процесіндегі танымдық іс-әрекеттің барысын және оның даму жолдарын анықтадық.

Академик Т.Тәжібаев: “…Балалардың психологиялық әрекетінің мазмұны және оның өсіп-даму заңдарын білуге сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмысын ғылыми жолмен ұйымдастырып, дұрыс жолға қоюға болады. Себебі, әр жастағы балалардың ғана емес, тіптен бір жастағы балалардың әрқайсысының жеке өзгешеліктерін, әсіресе психикалық әрекетінің өзгешеліктерін білмейінше, оқу-тәрбие жұмысын да көңілдегідей жүргізуге болмайды”,-деп мектептегі сабақты оқытылуы, оның нәтижесі – білімдік, тәрбиелік, оқушының іскерлік дағдыларын дамыту негізінде жүргізілуін талап етеді [30].

Тұлғаның дамуына қоғамның ықпалы отбасындағы тәрбие мен мектептегі оқыту арқылы жүргізіледі. Ұлы адамдардың өмірбаяндарының талдауына сүйенен отырып, Э.Г.Эйдемиллер осынау мәселелер бойынша алынған деректердің бірдей еместігін алға тартады: «Кей жағдайларда отбасы дарынды сәбилердің дамуы үшін барынша қолдау мен мүмкіндік туғызды; ал басқа жағдайларда олар шамадан тыс өбектеген немесе үстем болған анасымен, жолы болмаған әкесімен немесе бүтіндей алғанда, қолайсыз отбасында өткізген балалығының салдарын жеңуі тиіс болатын». Бұдан басқа, Э.Г. Эйдемиллер, құрдастары мен мектептің ықпалының маңыздылығын ерекше бөліп айтады [32].

Н.С. Лейтес, ақыл-ойы дамуы ертерек өрлеген балалардың өзіне тән қиындықтарының барын атап көрсетеді. Мәселен, отбасында осындай баланың ерекшелігіне жиі алаңдаушылық білдіреді. Нәтижесінде дарынды бала өзіне ең жақын адамдар – ата-аналары тарапынан түсініспеушілікке тап келеді. Көбіне-көп басқаша да болады. Баланы жанұяда мадақтау ауаны қоршайды, оның табысын шектен тыс қолпаштаушылық орын алады. Осы екі жағдай да сәби жүйкесіне жарақатын түсіреді. Мектепте мұндай оқушыға тағы оңай емес, өйткені, ондағы басымдықтар мұғалімдердің ақыл-ойы мен психикалық жағынан дамуында түрліше қиындықтары бар балаларға көбірек назар аударып, көмек көрсетеді. Демек, дарынды бала мектепте жиірек өз-өзімен оңаша қалады деген тұжырым жасауға болады.

Бала шығармашылығын анықтау диагностикасы белгілері мен көрсеткіштерінің мәселесі әлі күнге дейін толық қарастырылып зерттелмегені белгілі болды. Дегенмен де бірнеше еңбектерде диагностика жүргізуді ақыл-ой мен қабілет сияқты көрсеткіштерді межеге алу керек деген пікірлер басты нысанаға қойылған (2-кесте).

2-кесте - Бейнелеу және құрастыру әрекеттері негізінде шығармашылыққа жетелеу

26

Факторлар Құрамды бөліктер

Ерекшеліктерінің көрінісі

Ақыл-ой Жалпы қабілетті

лік

- ерекше есте сақтау;

- ауызша түсіну және ойды нақты баяндау;

- сөйлеу шапшаңдығы, мол сөздік қор;- есептеуіш қабілеттіліктер;

- ойлау өткірлігі (қабылдау жылдамдығы);

- қабылдау кеңдігі (объектімен кең композициялар құру);

- жүйелі білім құрылымы (ақпаратты өңдеу, анализ-синтез, индукция-дедукция);

- аса жоғары тұрақталған көзқарас;

- байқағыштық;

- когнетивті қабілеттілік.

Арнайы қабілетті

лік

- лингвистикалық (тілді қолдану қабілеттігі);

- қисынды - математикалық (объектілермен, символдармен, белгілермен жұмыс жасау);

- кеңістік (үлгілермен, фигуралармен, суреттермен жұмыс жасау және көрермендерге ұсыну);- музыкалық (орындау, шығару);

- жеке тұлғалық (өз сезімін басқару, ажырата білу, сараптама жасау, қажеттіліктерді көре білу, көңіл-күй, ұйымдастырушылық дағды);

Шығармашы

лық

Шығармашылық ойлау

- мәселені түсінушілік (олардың танылуы, табылуы);

- шапшаңдық (түрлі идеяларды генерациялаудағы шапшаңдық);

- икемділік (мәселені шешу мүмкіндігіне жеңіл ауысу);

- идеал эталондарды құру мүмкіндігі.

27

Шығарма

шылық қабілетті

ліктер

- елестету (фантазия);

- ассоциативті есте сақтау;

- жоспарлау;

- шешімдерді қабылдау;

- шешімдерді жүзеге асыру;

-зерттеушілік белсенділік;

- эмоционалды белсенділік;

- сезіну;

-аналитикалық қабілеттіліктер (идеяларды бағалай білу дағдысы);

- өзін-өзі дамыту;

- түпнұсқалы шешімдерге жету.

Алғашқы және негізгі кедергі, В.С.Юркевич түсінігінде баланың өзгелерге ұқсауды қаламайтын конформизмі болып табылады: «Адам күлкілі немесе өте ақылды болып көрінуден қорыққандықтан, керемет ойларын білдіруден сескенеді. Мұндай сезімнің балалық кезінде-ақ туындауы мүмкін». Бұл жерде осы кедергінің туындау себептері көрсетіледі – бұл, бәрінен бұрын, ересектердің тарапынан орын алатын түсінбестік. Екінші кедергі – ішкі тыйым. Бұл кедергі баланың өз ойларынан қорқынышын сезінген кезінде пайда болады. Сол қорқыныш оның айналасындағыларға енжар қарауына және туындаған мәселелерді шешуге тырыспауына және ең ақырында, үшінші кедергі – ригидтілік. Авторлар ондай кедергінің көбінесе мектептегі оқыту барысында туындайтынын ерекше бөліп көрсетеді.

Сонымен қатар шығармашыл балалар қатарына белгілі бір іс-әрекеттер арқылы аса жарқын жетістіктер көрсете білген бүлдіршіндерді де жатқызуға болады.

Шығармашылық қабілеттің дамуы әрбір балаға қажет екендігін, әр тұлғаның қоғам дамуында өз орны бар екендігін біле отырып, балалардың тек өткенге емес, болашаққа да қызығушылығымен, іс-әрекеттердің жаңа тәсілдерін көбейтуге қабілеттерімен ерекшеленетіндігін атап өту қажет. Сонымен бірге бұл жекетұлғалық дамудың мақсаттарына да жауап береді. Бұл жөнінде К.Урбан былай деп тұжырымдаған: «Қазіргі заман талабына сай шығармашылық қабілеттің дамуына бағытталған білім дегеніміз - аз уақыт ішінде мол идея қорын алу емес, керісінше жеке тұлғаның толық дамуын қамтамасыз ететін іс».

«Даму диагностикасы» моделі. Бұл зерттеу нұсқасының авторы Ю.Д.Бабаев жүргізетін тренинг жаттығуларының тиімділігін бағалаудың негізгі көрсеткіштеріне бала қабілеттерінің, мектептегі үлгерімінің, танымдық және шығармашылық белсенділігінің, сауалнама нәтижелерінің, сондай-ақ баланың мектептегі іс-әрекетін бақылау нәтижесінде алынған көрсеткіштерінің, отбасындағы әлеуметтік қарым-қатынастар және т.б. өзгерістерді жатқызады.

28

2 Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекетін бейнелеу өнері арқылы дамыту

2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекетін дамыту кезеңдері мен алғышарттары

Балалардың қабілеттерін анықтап, оларды дұрыс дамыту – аса маңызды педагогикалық міндеттердің бірі. Әрі ол балалардың жасын, психофизикалық дамуын, тәрбие жағдайларын және басқа факторларды ескере отырып шешілуге тиіс.

Бейнелей білу қабілетін дамыту ең алдымен байқампаздыққа, айналадағы заттар мен құбылыстардың ерекшелігін көре білуге, оларды салыстырып, сипатты белгілерді бөліп

29

көрсете білуге тәрбилеумен байланысты. Мұның үстіне баланың жасын ескермеуге, демек, 3 – 4 жастағы сәбиден, тіпті сурет салуға үйрету тым ерте басталғаннның өзінде, күрделі сюжетке құрылған суретті талап етуге болмайды. Оның ойлау қабілеті тиісті дәрежеде үйретілген мектеп жасына дейінгі ересек бала оңай шешетін мұндай тапсырмаларды шешу үшін қажетті деңгейге әлі жете қойған жоқ.

Бірақ жастары бірдей балалардың әр түрлі даму сатысында тұратыны белгілі. Мұндай өзі тәрбиеге, сондай – ақ баланың жалпы дамуына байланысты. Педогог мұны ұмытпауға тиіс, өйткені әрбір баламен жеке қарым – қатынас жасай білу – ойдағыдай тәрбие беру мен оқытудың басты жағдайларының бірі.

Кеңестік педагогика баланың дамуын жай сандық процесс ретінде емес, қоршаған дүниенің, ең алдымен тәрбиелеу мен үйретудің ықпалымен оның физикалық және психикалық ерекшеліктерінің сапалық өзгерісі ретінде алып қарайды.

Қабілеттіліктің дамуындағы бейнелеуге дейінгі кезең. Балалардың көркемдік қабілетінің дамуындағы бірінші кезең баланың қолына бейнелеу материалы – қағаз, қалам, саз, балшық кесегі, кубиктер, борлар және т.б. алғаш түскен сәттен басталады. Педогогикалық әдебиетте бұл кезең бейнелеуге дейінгі кезең деп аталады, өйткені бұл жерде әлі заттың бейнесі жоқ және тіпті әлденені бейнелеуге деген ой, құмарлық жоқ. Бұл кезең елеулі роль атқарады. Бала материалдардың қасиеттерімен танысып, бейнелеу формаларын жасау үшін қажетті алуан түрлі қол қимылдарын меңгереді.

Егер 5 – 6 жастағы және 2 – 3 жастағы балалардың қолына материал тұңғыш рет түскен болса, онда, әрине, ересек балаларда ой шапшаң туындайды, өйткені олардың қоршаған дүниені танып – білудегі тәжірибесі көбірек.

Бейнелеуге дейінгі кезең балалардың қабілетін онан әрі дамыту үшін өте маңызды.

Өздерінің шамасы келетін қимылдар мен қажетті формаларды көптеген балалар өз бетімен меңгере алмайды. Тәрбиеші балаларды еріксіз қимылдар жасаудан оларды шектеуге, көзбен бақылау жасауға, алуан түрлі қимыл формаларына, содан кейін жинақтаған тәжірибені сурет салғанда, мүсін жасағанда саналы түрде пайдалануға жетектеуге тиіс.

Біртіндеп баланың бойында заттарды, олардың әсерлі сипатын бере отырып бейнелеу пайда болады. Мұның өзі қабілеттіліктің онан әрі дамуын дәлелдейді. Балалар ассоциация жолымен қандай да бір затпен аса қарапайым формалары мен сызықтардағы ұқсастықты таба білуге үйренеді.

Әдетте балалардағы ассоциация тұрақты емес: бір суреттің өзінен ол түрлі заттарды көруі мүмкін. Оның санасында сурет салған кезде елестетудің, есте сақтаудың, қиялдаудың жалпы жұмысы арқылы пайда болатын берік із әлі жоқ. Қарапайым салына салған форма оған жақындайтын көптеген заттарды еске түсіруі мүмкін.

Ассоциация ойша жұмыс жасауға көшуге көмектеседі. Бұлай көшу жолдарының бірі – оның кездейсоқ жасаған формасын қайталауы болып табылады.

Сызылған сызықтардың қандай да бір затты танығаннан кейін бала оны тағы да бейнелегісі келіп, саналы түрде тағы да сурет салады. Кейде ойша алғашқы салған мұндай суреттердің, ассоциацияланған формаға қарағанда, затпен ұқсастығы шамалы болып шығады, өйткені ассоциация кездейсоқ алынғандықтан бала қолдың қандай қимылдары нәтижесінде оның пайда болғанын есте сақтамаған. Сондықтан сол затты бейнелемейтін деп ойлап, тағы да кез – келген қимылдар жасайды. Сонда да болса екінші сурет бейнелеу

30

қабілеттілігін дамытудағы жаңа, неғұрлым жоғары кезең екенін білдіреді, өйткені ол ойлау нәтижесінде пайда болды.

Кейде бүкіл бейне түгел қайталанбай, ассоциацияланған формаға қандай да бір бөлшектер: адамға – қол, мұрын, көз, машинаға - дөңгелек және т.б. қосылуы мүмкін.

Бұл процесс тәрбиеші үлкен роль атқарады. Ол сұрақтар қоя отырып, мысалы: сен не салдың. Қандай жақсы доп, осылай етіп тағы да салшы деп баланың бейнені түсінуіне көмектеседі.

Қабілеттілікті дамытудағы бейнелеу кезеңін сипаттасақ. Заттарды саналы түрде бейнелеудің пайда болуымен бірге қабілеттілікті дамытудағы бейнелеу кезеңі басталады. Іс-әрекет шығармашылық сипатқа ие болады. Бұл арада балаларды жүйелі түрде үйрету міндеттері алға қойылуы мүмкін.

Заттардың суреттегі, мүсіндегі алғашқы бейнелері өте қарапайым, оларда бөлшектер ғана емес, сонымен бірге негізгі белгілердің бір бөлігі де болмайды. Мұны жас балада аналитикалық синтетикалық ойлаудың, демек, көзбен қабылдаған бейнені қайта жасауға дәлдіктің жоқтығымен, қолдарының қимылдарын үйлестіруі аз дамығандығымен, техникалық дағдылардың әлі жоқ екендігімен түсіндіруге болады.

Онан әрі балалардың тәжірибе жинақтауына, бейнелеу іскерлігін меңгеруіне қарай олардың алдында жаңа міндет - бір түрдегі заттардың негізгі белгілерін бере отырып ерекшеліктерін бейнелеуге, мәселен, адамдарды бейнелегенде - киімдегі адамның жүзіндегі ерекшеліктерді, ағаштарды бейнелегенде – жас және кәрі ағашты, діңгектердің, бұтақтардың, ағаштың ұшар басының алуан түрлі формаларын бере білуге үйрену міндетін қоюға болады.

Балалардың алғашқы жұмыстары бөлшектердің пропорциясыздығымен ерекшеленеді. Мұны былай түсіндіруге болады: баланың зейіні мен ойы сол сәтте ол бейнелеп жатқан бөлікке ғана бағытталған, оның басқа бөліктерімен байланысы жоқ, осыдан келіп пропорциялардың сәйкес келмеуі келіп туады.

Ол әрбір бөлікті өзі үшін маңызды детальдардың бәрі бірден сиып кететіндей көлемде салады.

Пропорцияларды дұрыс беру қабілетінің дамуы сондай – ақ аналитикалық ойлаудың дамуымен, бөліктерді көріп, олардың қайсысы үлкен екенін анықтай отырып бір бөлікті екіншісімен салыстыра білу ғана емес, сонымен бірге бейнелеу процесінде әрқашан олардың пропорциялық тәуелділігін есте сақтай білумен байланысты.

Үйрету мен жалпы дамудың ықпалымен балада заттардың және олардың бөліктерінің арасындағы пропорциялық ара қатынастарды біршама дұрыс бере білу қабілеті пайда болады.

Кейде балалар өзінің образға деген жеке қатынасын бергісі келіп, пропорцияларын саналы түрде бұзады. Мұның өзі олар бейнелеу дағдыларын үйренді, енді өз бетімен жұмыс істей алады деген сөз емес.

Бірақ осы пропорцияны саналы бұзуды творчествоға алғашкы талрыныс жасалды. Сондықтан педагог бұған назар аударуға тиіс.

Бейнелеудегі неғұрлым күрделі міндетті қимылды бере білу болып табылады. Алдымен балалар заттың қимыл- әрекетін графикалық жолмен емес, ойынмен, сөзбен, ишарамен білдірді. Бейнеленіп отырган объектінің сымбатты кейпін бейнелеу процесін жеңілдететін бөліктердің біркалыпты дұрыс пайда болады.

31

Бірақ шын мәнінде динамакалық образ жасау киын, өйткені балалардың қабылдап алу қабілеті әлі дами қоймаган.

Жылжып бара жаткан заттың сыртқы түрінің деформациялауын, формасын өзгертуін көріп оны қугаз бетінде немесе саз балшықпен бере білу оларга қиын. Бұл өзгерістерді көру, оларды бейнелеу кабілеті біртіндеп қана дамиды, қимылды берудің сөз немесе ойын түріндегі тәсілдерін бейнелеу тәсілдері алмастырады.

Баланың қимыл устіндегі адамды қалай бейнелеуге тырысатынын байқап көрелік. Қимылды бейнелеудің алғашқы белгілері жекелеген дене бөліктерінің орналасу жағдайының өзгеруі болып табылады: аяқ табанының бір жаққа бұрылуы –адамның жүріп келе жатқанын, қолдардың көтерілуі мен бүгілуі –жалауша ұстап тұрганын, дөп ойнап жатканын білдіреді. әдетте баланың суретіндегі қолдардың орналасуында шынтақпен және иық буындарымен байланыс болмайды. Бұл баланың қабылдау кабылдау қабілетінің жетілмендігін көрсетеді.

Қолынан бейне көрсеткен де осы қиындықтар қайталанады. Баланың бұл қимылдарды өз бойынан сезінуі және қозғалып бара жаткан фигураны саналы турде бейнелей алуы үшін дене бөліктерінің формалары мен орналасуындағы осы өзгерістерді тірі объектілерде көре білуді балалардың бойында дамыту жөнінде үлкен жұмыс жургізу қажет. Мектеп жасына дейінгі ересек жастарғы балалар адамның күрделі емес қимылдарының бейнелеуге қабілетті болады. Мысалы, доп ойнау - қолдары көтеріліп; шаңғышы- қырынан, қолдарын алға, аяқтарын алшақ ұстап; би билеп жатқан адам қолдары мен аяқтарын бүгіп және т.б. бейнеленеді.

Сурет салуға қарағанда, пластикалық материалдың арасында қимылды мүсін арқылы беру жеңілдік, фигураны бірден қажетті жағдайда ойластырып, бейнелеу балаға қиын болған кезде ол фигураны алдымен тік тұрған, бейнелеуге неғұрлым жеңіл қалпында жасап алып, содан кейін оның бөліктерін қимыл талап еткендегідей етіп майыстырады. Мүсін жасаганда қырынан бейнелеу қиындық туғызбайды, себебі кез-келген жағдайда да фигура барлық жағынан өңделеді. Мүсін жасауға үйренген алты жастағы балалар фигураны қажетті қалыпқа келтіруге толық қабілетті.

Сурет салуда балалар үшін неғұрлым күрделі міндеттердің бірі - кеңістікте өзара қатынастарды бейнелеу құралдарымен бере білу, мүсін жасағанда және конструкциялағанда бұл міндет бейнеленген заттарды белгілі бір алаңға жақын немесе алыс орналастыру жолымен шешіледі.

Бейнелеу жазықтықта салынатын суретте кеңістік ерекше тәсілдермен беріледі. Олардың шартылығын, осының нәтижесінде үлкен кеңістіктің нақты әсері пайда болатынын түсіну алғашқыда бала үшін қиын.

Бейнелеу қабілеттілігі дамуының алғашқы баспалдақтарында бала заттардың орналасуын ойланып жатпайды. Ол заттарды қағаздың барлық кеңістігіне логиқалық өзара байланыссыз орналастырады, мұның үстіне парақ сурет салуға қолайлы болу үшін аударыстырылып, зат басқа заттармен салыстырғанда бүйірінен немесе төңкеріліп бейнеленуі мүмкін.

Барлық заттар қашан олардың байланысуы алдын ала мазмұнымен анықталған кезде белгілі бір орынға ие болады. Мысалы, үй, оның жанында ағаш өсіп тұр. Заттарды біріктіру үшін жер жеке сызық түрінде пайда болады. Бұлайша орналасу «фриз» деп аталады.

Мазмұнның дамуына байланысты фриздік орналасу да күрделене түседі: қағаздың жоғарғы жағында аспанды бейнелейтін жолақ пайда болады, оған көбіне күннің суреті

32

салынады, жер сызықтары шөппен, құммен және т.б. жабылады. Барлық заттар бір қатарға орналасады. Олардың әрқайсысы екіншісіне бүркемей жеке-жеке салынады; бұл сатыда бала үшін затты ол шын мәнінде қалай болса, солай етіп, оның барлық бөліктерімен бейнелеу маңызды; бейнеленетін затқа бір тұрғыдын қарау позициясы балада әзірше бола қоймайды.

4-5 жастағы балалар суретте көптеген заттарды бәрден бейнелеуді сүйеді, сондықтан оларды жердің бір сызығы үстіне орналастыру үшін кейде қалаған заттар орналасатын екінші сызық пайда болады (екі мәрте фриз). Бұдан басқа, заттардың фриздық орналасуын пайдалану ғана емес, сонымен бірге оларды бүкіл парақ бетімен неғұрлым табиғи орналастыру да олардың қолынан келеді, мысалы жасмыл түсті қағаз бетінде жайқалған шабындақ бейнеленеді. Мазмұны жағынан аспан мен жердің жалғасар сызығы бұл жерде талап етілмейді.

5-6 жастағы бала кеңістікті түсінуге және неғұрлым күрделі, шындыққа сәйкес келетін тәсілдермен бере білуге үйренуге – оны жер бетінде заттарды жақын алыс орналастыра отырып кең жер алқабымен бейнелеуге қабілетті болады.

Заттарды кеңістікке орналастыру кезінде перспективалық өзгерістерді балалар бере алмайды, өйткені мұның өзі күрделі бейнелеу шеберліктерін меңгерумен байланысты. Кейде олар осы өзгерістерді өмірден үйреніп, оларды өз бетімен беруге тырысады. Мысалы, алыстағы заттар кішкентай болып көрінеді. Бұл үшін балалар не алыстағы заттардың көлемін жай кішірейтеді немесе бейнелеу тәсілдерін білмей, кері перспективаны береді, яғни алыстағы заттарды алдыңғы планда кіші көлемде, ал жақын заттарды жоғары ірі көлемде салады.

Біртіндеп алысқа ұзап бара жатқан бірқатар заттарды (поезд состав, аллея ) олар бірте-бірте кішірейту арқылы береді, бірақ олардың заттары бір тік горизанталь сызықтың бойында қалып қояды.

Бұл кателіктерді балаларға түсіндіру - өте күрделі міндет, есебі перспективалық бейнелеумен байланысты горизонт, түсу-шығу нүктесі, көру нүктесі және т.б. туралы ұйымдар олар үшін түсініксіз. Егер бала заттар алыстаған сайын олардың кішірейе түсетінін түсінсе, оған жерді бейнелейтін прак бетінің кеңістігіне заттарды жоғары-төмен орналастыруды ұсынуға болады.

Балалар жұмыстарына өзінше бір «рентгендік» немесе « мөлдір» суреттер де кездесіп қалады. Бәрін де мүмкіндігінше шынайы әрі толық бейнелеуге тырыса отырып, бала осылай тұрғанда көруге болмайтын заттарды: үйдегі тұрған барлық заттарды, автобустың ішкі жағындағы адамдарды және т.б. салады.

Бұл себептің өзі суреттегі екінші ерекшелікті – затты бейнелеген кезде оны көру нүктесінің көптігін тудырады. Заттың көрініп тұратын бөлшектері ғана емес, сонымен бірге сол сәтте көруге болмайтын бөліктерді де салынады; зат бейне бір аударыстырылып тұрғандай болады, сөйтіп оның көрініп тұрған бөліктеріне жанастырып қалған бөліктері салынады: бүйірінен салынған машинаға алдынан мотордың фаралары бар алдыңғы бөлігі салынады, жүріп бара жатқан поездің астына шпалдары бар бір емес, екі рельс сызығы салынады.

Мұндай ерекшеліктер кеңістік байланыстарын бейнелеуде балалар қабілеттерін дамытудағы міндетті баспалдақ емес. Үйрету дұрыс жолға қойылғанда олар әдетте болмайды.

Суретте заттарды бейнелеу бояу түстерін бере білумен байланысты.

33

Түсті бере білу қабілетін дамыту заттың бояумен оның байланысына тәуелсіз түстің өзін меңгерумен басталады. Содан кейін түсті сезіне білуді дамытумен бала жалпы келгенде нақты түстермен сәйкес келетін ашық декаративті үйлесімдерді пайдалана отырып, заттарды бояу үшін оны пайдалануға үйренеді.

Мектеп жасына дейінгі ересек балалар түрлі реңктерді пайдалана отырып нақты бояу түсін беруге ұмтылады.

Сонымен, біз бейнелеу қабілеттілігін дамыту бірқатар кезеңдерден өтетінін көріп отырмыз. Оларды дамыту мәселелері балалар шығармашылығы проблемасымен тығыз байланысты.

2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерінің ерекшеліктері

Мектеп жасына дейінгі ересек балалар тек педагогтың басшылығымен біртіндеп қана бала бейнелеу құралдарын меңгереді.

Балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін зерттеушілер – Е.А.Флерина, Н.П.Сакулина, Т.С.Комарова, Т.Г.Казакова, Н.Б.Халезова және басқалар живопись пен скульптурада суретші пайдаланатын көптеген әсерлі құралдарға белгілі бір дәрежеде мектеп жасына дейінгі баланың шамасы келетінін атап айтады.

Бір өнерге деген қабілеттілік адамның өзіне тән ерекшелігі болып табылады, мұның өзі оны жануарлар әлемінен бөліп шығарып, болмысты пайдалануға ғана емес, сонымен бірге оның турін өзгертуге де мүмкіндік береді.

К.Маркс іс-әрекет деген осы қабілетті көрсете келіп, былай деп жазды: «Хайуанат материяны өзі жататын түрдің өлшеміне және қажетсінуіне ғана сәйкес қалыптастыраса, ал адам кез келген түрдің өлшемі бойынша өндіре алады және ол барлық жерде затқа тиісті өлшем бере алады; осының арқасында адам әсемдік заңдылығы бойынша да материяны қалыптастырылады» [38].

Адамның кез келген еңбек қызметі әрқашан ол қызметінің мақсаттарын ұғынумен, ақырғы нәтижені болжай білумен байланысты, мұның өзі іс-қимылдың әдісі мен сипатын анықтап, адамның ерік- жігерін жұмылдырады.

Балалар шығармашылығының мүмкіндіктері мен өзіндік ерекшеліктері дұрыс түсіну педагогтан жалпы өнер саласындағы қызметтің қандай сипаты барын, көркем образды жасау үшін суретші қандай әсерлі құралдарды пайдаланатын, оның шығармашылық қызметінің қандай кезеңдерді барын білуді талап етеді.

Бейнелеу өнеріндегі шығармашылық ерекшеліктерге тоқталсақ, біраз өзгешіліктерге тап боламыз. Суретшінің шығармашылығы - қоғамдық маңызы бар жаңа өзіндік заттарды жасайтын белгілі бір қызмет. Суретшінің қызметі қоршаған өмірді бейнелейтін өнер шығармаларын жасаумен байланысты.

Бұл бейнелеу құбылысты жай ғана фотографиялау болып табылмайды; суретші қабылдағандарын өз санасында ой елегінен өткізіп, неғұрлым елеулі, сипатты, типтік белгілерді іріктеп алады да көркем образ жасай отырып жинақтайды.

34

Сонымен бірге көркем образ жеке - дара нақты бейнелеу түрінде беріледі. Көркем шығарманың объективті негізі нақты дүниені бейнелеу болып табылады. Бірақ субъективті жағы - суретшінің бейнеленетін затқа қатынасы да бар. Суретші дүниені жай ғана зеттеп, бейнелей салмайды: ол образға өзінің көңіл-күйін, сезімін береді, осының арқасында бұл образ басқа адамдарды да тебіренте алады.

Эмиль Золя Франсуз суретшілерінің шығармашылықты талдай келіп, көркем шығармаларға; «...бұл болмастың бір бөлігі, жалт етіп көрінген қан қызуы деген анықтама берді».

Суретшінің шығармашылық қызметінің қажетті шарты қабілеттіліктің, барлық психикалық процестердің айналадағы өмірді тез қабылдап, терең сезінетіндей дәрежеде болуы болып табылады. Суретшінің тәжірибесі неғұрлым бай болған сайын, оның шығармашылығы жан-жақты, жасаған образдары соғұрлым жетілген бола түседі.

Егер де көптеген суретшілердің шығармашылығында өмірдің нақты реалдылығына деген қызығушылық материалдылық тұрмысқа дейінгі небір реалдылыққа деген тартымдылықпен ауыстырып отырса, біртұтас мәдени кеңістікте мүдделері мүлде қарама-қарсы екендігі айдан – анық бейнелеушілер мен мүшіншілер еңбек етуде. Таңғажайыптылыққа деген нәзік сезімталдыққа ие, елестік кейіпкерлерге жаны тартып тұратын суретшілер (А. Дузельханова, Д.Қасымов, т.б.) классикалық нақты нысандарда бізді қоршаған дүниеге танымды түрде адам мен кеңістік арасындағы үйлесімшілік идеясын абстракті тәсілмен шешуші жақтаушылар тәрізді жеткізе алды. Б.Табиевтің суреттеріңдегі орта ғасырлық қалалардың мешіттері мен тар көшелері, қоңырқай көгілдір түтін тәрізді ортадағы Шығыстың жұмсақ өмірін сипаттайды. Осы суретшілердің қаламдары арқылы берілген, адам және табиғаттың өмірі мен сұлулығының құпиясы, автор көзқарасының толғамдылық сезімділігімен, мәңгілік, тұрақты және даланың алтын көкжиегіне көгілдір аспанға төгілген құндылықтарды түсінумен, дала тұрғындарының қоңырқай келбеттерінің әдемілігімен ерекшеленеді. Авангардты түрде түсіндірілетін этнографиялық нотасы бар, өзгешелігі бар жаңа толқындар С.Смағұлов пен А.Смағұлова ары қарай дамытады. Елестеушіліктің еркін қалқуын түсіндіре отырып, С.Сүлейменова, А.Меңлібаева, З.Сұлтанғазина, М.Бекеев еркін және бейнелеушілік ойын ары қарай жалғастырады [39].

Бүгінгі күннің бейнелеу және мүсін өнері контекстік жағынан аса толықтырылған, кей жағдайда сол себепті қарапайым көрермен оны түсіне де бермейді. Суретшілер мектебінің қалыптастырылуы сатысының алдыңғы кезеңдеріндегі тәжірибелері, бүгінгі күні толық түсінуіміз болашақтың ісі екенін біле отырып, ұлттық өнердің тұтас, сыйымды, өзіндік сипатқа ие феномен бола отырып, біртұтас түрде жиналатын сияқты болады.

Түрлі түстер, композициялар, фактура немесе пластика көмегімен, шығу көздері, жылдар бойы шыңдалған, әдеттегі құндылықтар мен түсінушіліктермен тығыз байланысқан, дүниенің құрылуы туралы ұлттық түсініктерді өнерде қалыптастыра, бейнелік шығармалар мен мүсіндік копозицияларда қалпына келтіре отырып, суретшілер небір жиынтыққа, біртұтас жүйеге, шашырап қалған элементтер мен фрагменттерді жинайды деуге болады. Осы процесс барысында шығармалардың нысандарымен атқарылатын жұмыстар да жедел қойылғанын атап өтуіміз керек. Әр алуан түрлі стильдер, тәсілдер, қолтаңбалар бойынша қызмет атқаратын, сол бағыттарда тамаша туындыларды дүниеге әкелетін бейнелеушілер мен мүсіншілердің шығармаларында нысан ролін әсемдік ерекшелік факторының күшеюі немесе күнделікті эстетикалық критерийді жоққа шығару арқылы қарқындандыру жүзеге асырылуда. Осы процесс ұлттық менталитетке тығыз байланысты жаңа суретшілер тілін қалыптастырумен тығыз байланысты болып отыр. Ол өзінің сыртқы стильдік көріністерінде айтарлықтай шартты, орташалау, рәміздік, метофорлік немесе тіпті ашықтан – ашық метафизикалық сипатқа ие болды.

35

Өнердің белгілі бір түрінде дағдыларды меңгеру шығармашылық үшін қажетті шарт болып табылады, өйткені мұнсыз суретші ойға алған образдарын нақты формада көрсете алмайды.

Шығармашылық ойларды жүзеге асыру үшін сондай-ақ еңбексүйгіштік қажет. Мұнсыз ең тамаша ойдың өзі жүзеге аспай қалуы мүмкін. Адамның барлық күш жігері алға қойған мақсатты жүзеге асыруға жұмылдырылып бағытталуы тиіс. И.Е.Репин: «Тіпті данышпандық талант кезінде де тек ұлы еңбекқорлар ғана өнерде форманы барынша жетілдіруге жете алады. Еңбекке қойылған осы бір қарапайым талап кез-келген данышпанның базасын құрайды» - деп жазған болатын.

Әрбір суретшінің шығармашылық процесі әр түрлі. Мұның өзі әркелкі, кейде образ жасаудағы ұзақ жол болуы мүмкін. Сондықтан бұл процестегі негізгі кезеңдерді ғана белгілеп өтуге болады.

Шығармашылықтың бастапқы кезеңі идеяның, ойдың пайда болуы болып табылады. Алғашқыда ол айқын, нақты емес болуы, оның нақтылап, идея нақты мазмұнға айналуы үшін уақыт талап етілуі мүмкін. Бұл ойды пісіру шығармашылық қызметтің екінші кезеңі болып табылдаы.

Үшінші кезең – ойды жүзеге асыру, мұның барысында онан әрі нақтылау, және мазмұн жасау, оны нақты формаларда көрсету жүреді.

Шығармашылық процесс көркем образдың пайда болуымен аяқталады. Бұл шығарманың онан әрі өмір сүруі оның қоғамдық маңызына – көпшілік адамдарға ықпалы, олардың ойлары мен сезімдерін тәрбиелеуіне байланысты болады. Сондықтан көркем шығарма неғұрлым жетілдірілген сайын, оның қоғамдық маңызы бағалы болады.

Сонымен, көркем шығармашылық дегеніміз қоршаған болмысты тану мен образды бейнелеп берудің күрделі процесі болып табылады.

Балалар шығармашылығын дамытудың өзіндік ерекшеліктері неде?

Балалар қоршаған дүниемен таныса отырып, оны өз іс-әрекетінде – ойнағанда, сурет салғанда, мүсін жасағанда, әңгімелегенде және т.б. қайталауға тырысады. Бұл тұрғыдан алып қарағанда бейнелеу іс-әрекетінің мүмкіндігі бай, өйткені өзінің мәні жағынан оның жаңғыртушылық және жасампаздық сипаты бар. Бұл арада бала қоршаған дүниеден алған өз әсерлерін қайталауға, қиялындағы образдарды беруге, оларды алуан түрлі материалдардың көмегімен нақты формаға көрсетіп беруге мүмкіндік алады.

Көркем шығармашылық үшін қажетті жағдайлармен байланысты мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу іс-әрекеті процесінің ерекшеліктерін қарап көрелік.

Мектеп жасына дейінгі ересек балаларда қабылдау мақсатқа бағытталған сипатқа ие болады. Олардың көпшілігі көзбен көріп сезінуге негізделеді, олардың көмегімен бала түсті, көлемді, форманы қабылдай алады. Бірақ балада тәжірибе әлі онша үлкен болмағандықтан, тек көру арқылы толық қабылдай алмайды, сондықтан неғұрлым толық елестетуге мүмкіндік беретін сезім түйсігі және басқа түсінулерді қабылдауға кіргізу қажет.

Дүниені көре білуге баланы үйрету – тәрбиеші міндеттерінің бірі. Ал мұның өзі балаларға байқампаздықты, көргенгі ой елегінен өткізе білуін дамыту, яғни балалардың бойында ойлау, пікір айту, талдау, қорытындылар шығару қабілетін дамыту деген сөз.

5-6 жастағы бала айналасындағы объектілерді қабылдай отырып, олардың ерекшеліктерін бөліп алуға, талдауға, жинақтауға, өз қорытындыларын жасауға тырысады.

36

Бірақ әзір бұлар үстірт дәрежелі, көбіне сурет үстінде жұмыс жасауда елеулі маңызы жоқ детальдар қызықтырады. Мұның өзі олардың зат туралы түсінігінің сипатына да, суреттегі немесе мүсіндегі бейнелеуге де әсерін тигізеді.

Мектепке дейінгі ересек жасқа қарай балада барған сайын аналитикалық – синтетикалық ойлау дәрежесі көбірек дамиды, мұның бейнелеу процесі үшін маңызды мәні бар.

Іс-әрекетте қиялдай барған сайын үлкен роль атқара бастайды. Бірақ мектепке дейінгі кіші жастағы балаларда қиял образдары әлі де болса тұрақсыз, үзінді түрінде болып келеді, бұл баланың суретіне де әсерін тигізеді. Жасы өскен сайын қиял байи түседі, балалар өз жұмысының мазмұнын өз бетімен ойлап тауып, жаңа образдарды кіргізе алады.

Бейнелеу іс-әрекетіне ынтаның тууына, жасалған образға баланың көңілі мен сезімін шоғырландыруға жәрдемдесетін, қиялдай жұмысын күшейтетін эмоциялар үлкен роль атқарады.

Мектеп жасына дейінгі балалар бейнелеу іскерлігін, дағдыларын меңгере алады. 2-3 жаста бала қалам мен қылқаламды дұрыс ұстау, оларды пайдалану дағдысын жеңіл үйренеді. Алты жасқа қарай ол дағдылардың жеткілікті қорын игеріп, оларды саналы түрде қолдануға, жаң заттарды бейнелеу кезінде қажетті тәсілдерді өз бетімен таңдауға қабілетті болады.

Балалар шығармашылығының мәселелері жөніндегі ғылыми зерттеулерде баланың іс-әрекетінде шығармашылық бастаманың бар екенін сипаттайтын бірқатар белгілер атап көрсетіледі.

Бұл – жұмыстың бұрын игерілген тәсілдерін жаңа мазмұнға қолдануда, алға қойылған міндеттерді шешудің жаңа әдістерін табуда, түрлі бейнелеу құралдарының көмегімен өз сезімдерін әсерлі білдіруде белсенділік, дербестік және инициатива көрсету. Әуелі баланың айналадағыны бейнелеу іс-әрекетінде тануы шығармашылық көрініспен байланысты емес әрі материалдың қасиеттерін танып-білуде болып табылады, осының көмегімен бала әрекет жасайды: қаламдар мен бояулар қағаз бетінде із қалдырады, жұмсақ саз балшықтан мүсін жасауға болады.

Мұнан әрі бейнелеу іс-әрекеті мен шығармашылық бастаманы дамыту үшін бұл кезең маңызды роль атқарады, өйткені бала өз ойын образдар арқылы көрсетіп бере алатын материалмен танысады.

Бала қаламның қалдырған іздері әлденені білдіретінін түсініп, өз ынтасымен немесе ересек адамның ұсынысымен қандай да бір заттың суретін салуға ұмтыла бастағанда, оның іс-әрекеті бейнелеу сипатына ие болады. Балада ой, мақсат пайда болып, оларды жүзеге асыруға ұмтылады.

Сөйтіп, шығармашылық процестің бірінші кезеңі – ойдың пайда болуы баланың іс-әрекетінде де болады. Бірақ егер суретшіде ой туғаннан кейін әдетте оны түсіндірудің, мазмұны мен орындау құралдарын ойластырудың ұзақ кезеңі басталатын болса, ал жас балада мұндай кезең көбіне болмайды. Бала анағұрлым жас болған сайын, ол өзінің ойлағанын тезірек орындауға кіріседі. Ол жұмыс нәтижесін және орындалу барысын әзір алдын ала болжай алмайды. Алдын ала ойластыру, жұмысты жоспарлау орындау процесімен бірге жүреді. Сондықтан балалар шығармашылығында бейнелеу процесінде жұмыс мазмұнының өзгеруі, сурет ішіне образға қатысы жоқ детальдардың еніп кетуі жиі кездеседі.

37

Мектеп жасына дейінгі ересек балалар мазмұнын да, орындау құралдарын да алдын ала ойластырудың кейбір элементтеріне қабілетті болады. Ол өзінің таңдауы бойынша немесе берліген тақырыпқа нендей сурет салатынын немесе қандай мүсін жасайтынын, тақырыптағы басты нәрсе не екенін, неден бастау керектігін, бейнеленетін затты қалай орналастыратынын өз бетімен шеше алады.

Жұмыс процесінде бұл жоспарды, оны тиісті мазмұнмен толықтыра отырып жүзеге асырады.

Біз шығармашылық процестің барлық үш кезеңі баланың іс-әрекетінде де бар екенін, бірақ бұл кезеңдердің ара қатынасы ересек суретшіге қарағанда басқаша болатынын көріп отырмыз.

Балалар бейнелеу шығармашылығындағы өзіндік ерекшелікті зерттеуге кеңес педагогикасында бірқатар педагогикалық және психологиялық зерттеулер арналды.

Балалар шығармашылығының анықтамасын алғашқылардың біріболып Е.А.Флерина берді: «Балалардың бейнелеу творчествосын біз баланың қоршаған болмысты сурет, мүсін, конструкциялау арқылы саналы түрде бейнелеуі, қиялдау жұмысына, өз бақылауларын елестетуге құрылған бейнелеу, сондай-ақ олардың сөз, картина жәнебасқа өнер түрлері арқылы алған әсерлері деп білеміз. Бала айналадағыны енжер көшіре салмай, оны жинақталған тәжірибесі мен бейнелеп отырған затқа қатынасы байланысты қайта жасайды».

Балалар шығармашылығын онан әрі зерттеу бұл анықтаманы бұрынғыдан да тереңдете түсті. Н.П.Сакулина баланың бейнелеу іс-әрекетін бейнелеуге, яғни заттың суретін дұрыс сала білу қабілеті, сурет салушының оған қатынасын көрсететін образ жасау қабілеті ретінде алып қарайды. Осылай білдіру қабілетінің өзі де балалар шығармашылығының бастамасының көрсеткіші болып табылады.

Балалар салған суреттердің олардың жасына қарап өзгеріп отыратындығын зерттеген В.Штерн, Г.Фольккельд, К.Бюлер, Дж.Селди, Л.Мак-Картн тағы басқа авторлар өз еңбектерінде төмендегідей шешімдерге келді:

1. 5-7 жастағы балалардан өздеріне жақсы таныс зарттардың қате, көбіне барынша кеміс етіп салынған байнелерін ала отырып, авторлар осы суреттер балалардың барынша қате түсінігінің дәл жаңғыртылуы, яғни бейнелеу бейнелеу мен теңестіріледі деп дәлелденген.

2. Балалардың заттарды бейнеленуіндегі тұрақты процесті байқай отырып, В.Штернге ілесе, балалар салған суреттер бойынша олардың түсінігінің: дүниедегі бар заттарды бейнелеудің барынша ұсақ салынған, схемаға құрылған және осыған тән «символикалық» белгілерінен бастап, заттардың шын суреттеріне дейінгі даму сатыларын анықтайды, яғни бала дұрыс түсінікке өсіп жетілетіндей.

3. Заттарды бейнелеудегі әрбір жаңа кезеңнің тууы және олардың өмір сүру мерзімі баланың жас шамасына сәйкес анықталады, яғни биологиялық факторлардың әрекетіне байланысты. Үйрету баланы бейнелей білудің жоғары сатысына көтере алмайлы [40,41,42,43,44,45].

Бірақ көптеген мектепке дейінгі балалар педагогтары мен төменгі класс оқушыларының сурет мұғалімдерінің, сондай-ақ арнайы психологиялық зерттеулердің нәтижелері кейбір психологтар қолдап, дамытып отырған бала түсінігі туралы кереғар ілімді батыл түрде жоққа шығарды. Ең алдымен мектепке дейінгі бала ойындағы зат образы ол салған сурет бейнесімен тепе-тең еместігі нанымды дәлелдеген. Тіпті 5,6 жастағы балалардың өзі адам суретін барынша кеміс, ұқсамайтын етіп сала отырып, оны таңдамайды, бірақ басқаларынан гөрі өзі салған суретін, «ең тамаша» деп есептейді.

38

Әдетте олар шындығында дұрыс салынған суретке сенімді түрде әділ бағаларын береді. Балалар көп қателік жібере отырып, сурет салады немесе тіпті дайын формалардан бүтін фигураны жасайды. Осы қателерді және оларға балалардың көзқарасын талдау, қателердің ең жиі кездесетін себебі балалардың заттардың кеңістіктік белгілері мен оның бөлімдері және бүтін заттардың өзара қатынасын көре білмеуінен болатындығын дәлелдеді. Мектепке дейінгі бала өмірінің уақыты – бұл оны үлкендердің үйретуге кеткен уақыты, яғни тәрбиешілердің тәрбиеленушілерге ықпал жасаудың педаогиканың арнаулы сиитемасын пайдалануға кеткен уақыты.

Әрине, заттарды қабылдай білмеуіне байланысты балалар түсінігінің өзіне тән көптеген ерекшеліктері болады, сондықтан да баланың, әсіресе бұрын таныс емес зат туралы елесі көбінесе көмескі, дәл емес және әлсіз болып келеді.

Бала есінің үзінді түрінде болатындығы – олардың қабылдауындағы «бөлшектеушіліктің» біріктірілмейтіндіктің нәтижесі. Бүтін заттың кейбір детальдарын белгілей отырып, оның мәнді құрамдас бөліктерін қабылдамай және олардың арасында балатын өзара байланысты ерекшелемей-ақ балалар қабылдаған заттары туралы үзінді түріндегі елесін сақтайды. Уақытқа байланысты кейбір мәліметтер түсіп қалады, кейбіреуі өзіне жақсы таныс, бірақ басқа бір жақтан білгенімен бұрмаланылып немесе алмастырылып жатады.

Есте сақтаудағы мұндай қателіктер балалр қабылдауының пісіп-жетілмегендігінің және балалардың есінде бар материалды пайдалана алмауының тікелей нәтижесі.

Мағыналық есте сақтау туралы жан-жақтырақ төменде айтылады. Сондықтан да мағыналық есте сақтау туралы оны сөз арқылы есте сақтаумен теңестіруге болмайтындықтан жалпыдама мәліметтер берумен ғана шектелеміз.

Адамның материалды қалай қабылдағандығынан оның есінде сақталуға тиісті мазмұнның қалай сақталуы және осы материалдың қайтадан қалай жаңғыртылуы байқалды.

Мектепке дейінгі балаларға жоспарды суреттердің орналасу реті бойынша жасауға болады. Мұндай иллюстрациялар болмаған жерде бала ертегінің басында және аяғында қандай суреттер салуға болатындығын ғана айтып бере алады. Қабылданған текстің жоспарын жасау жолында жүргізген осындай жұмыс оны есте сақтауда ғана емес, жалпы ой қызметін дұрыс жолға қойып, жаттықтыруда да аса пайдалы болып шығады.

Біреулер көзбен көргенді, енді біреулер құлағымен естігендерді жақсы қалдырады. Осындай ерекшеліктер балалар арасында жиі кездеседі.

Мектепке дейінгі шақта бала, өзіндік тәжірибеге ие болады, яғни ол жүйелі түрде реттеледі: білімі жинақталады, бірінші кезекте алғашқы түсініктері пайда болады, мектепке дейінгі балаларда әдет, қылық та бірқалыпты дағдыланады. Барлығы көп жағдайда көп мөлшерде және белгілі бір мерзімге дейін ойда қалады, сезімге сай болады. Мектепке дейінгі балалардың әрі қарай ақыл-ойы дамуының көрнекілік есте үлкен мағызы бар, яғни интенсивті түрде мектепке дейінгі жаста дамиды.

Бірінші кезекте қоршаған ортадағы адамдардың мінез-құлқы, іс-қимылы жөнінде және жеміс-жидектер, ағаштар, аңдар, құстар жөнінде мағлұматтары болады және уақыт өте олар көбейе береді.

Іс-қимылдардың ерекшелігі, тұйықтық, жүйе-сөздік, қозғалу сияқты ерекшеліктер, әр түрде мектепке дейінгі іс-әрекетке тән, яғни оның есте сақтау қабілетіне байланысты, оның

39

бейнелеуі сондай болады. Көбінесе, балаларға арналған суреттерді көргенде оны қабылдайды.

Сонымен қатар балалардың жасына қарай олардың суреттері өзгере бастайды, бұл өзгеріс әр кезде белгілі бір ретпен жүреді.

Мұндай бақылау, теорияның туындауына мүмкіндік береді, ол келесідей негізге ие болады:

1.Мектепке дейінгі балаларға арналған суреттерде олардың ерекшелігіне қарай болады. Салынған объектінің қатесі және тіпті, мысалы, адамның денесінің, жануарлардың бейнесі қанша қорқынышты болса да, бес жастағы бала өзіндік бейнесімен қабылдайды.

2.Жалпы мектепке дейінгі балалардың суреті дамудың кезектескен үш сатысынан, яғни жасымен анықталып өзгереді:

а) каракуль сатысы.

б) сызба сатысы.

в) сызбасыз сатысы.

4 жасқа дейін бала, қаламды қағаз үстіне жүргізіп, алынған каракульдан қанағаттанады. Оны тек сызу прцесі ғана қызықтырады. 5 жастан кейін ол бірдеңе сала алады, мысалы: кішкентай адам. Бірақ оның суреті мүлдем нашар.

Сызба сатысында бейненің сызбаларын мынаумен көрсетіледі:

а) суретте негізгі бөліктері жоқ;

б) бейненің бүкіл формасы не белгілі бір бөлігінде оқыс қате жіберілген: адамның үшбұрышты, төртбұрышты, қолдары-таяқша тәрізді немесе қиық-қиық;

в) бөліктің пропорциясы бұзылған: басы үлкен, аятары қысқа, қолдары ұзын, дене-бітімі кішкентаай;

г) бөліктердің мөлшері көбейтілген немесе қысқартылған: бір немесе үш қол, екі мұрын немесе екі ауыз;

д) барлық дене пішінде және жеке бөліктерде айтарлықтай қате бар: ауыз және мұрын бастың сыртында салынған қолдары басынан немесе белінен, бөксе бөлігінен шығарылған, аяғы басқа жаққа бұрылып, салынған, екі көз де бір беткейде салынған және т. б.

е) артық нәрселер салынғанымен, негізгі бөліктер бөлінбеген: адамның жидесінде ілгегі бар; тісінде түтікше бір темекі тартатын, бірақ аяқ-қолы жоқ және т. б.

ж) бейнелеудің мөлдірлігі: қалпақ ішінен шаш көрінеді, шалбардан аяғы көрініп тұр.

3. Мектепке дейінгі баланың жасына қарай төмендегідей деңгейге келуі. Даланың елестеуіне қарай оның өзінің ыетасына байланысты болады, оларды оқытып, сурет салу сатысын дамыта алмайсың, яғни оқиғаны елестету процесін қалыптастыруға әсер ете алмайды.

4. Мектепке дейінгі бала бір нәрсенің, яғни ол (көріп тұрған немесе ол білетін нәрсе емес) өзінің суретінде бейнемелі түрде, ұқсастырып өзіне эмоционалды түрде қатты әсер

40

еткен нәрсені салады. Сондықтан балаға қадағалап айтудың керегі жоқ. Оның жасына сай бір затты бейнелуін өзгерту мүмкін емес, ол табиғи құбылыс.

Заттық бейнені қолданудағы және қалыптасудағы әрекетінің ролі.

Дайын күйіндегі суреттерді қоюдың жүргізілген әдісі бойынша, мектепке дейінгі балаларда ол жөнінде оның миға әсер ететін пассивті әрекетінің нәтижесінде ол зат жайында ешқандай емес қалмайды, ал оның қалыптасуы үшін, сонымен бірге қабылдануы үшін, 5 және 7 жас аралығындағы балаға міндетті түрде тәжірибелік-құрастырмалы, бейнемелі-әрекет болу керек. Мектепке дейінгі балалар әртүрлі дәрежедегі қиындықта суреттер құрастырған, бір-біріне ұқсамайтынәртүрлі құрылымда, екі-үш және одан да көп фигуралар қолданды.

Балалардың жұмыстарын қадағалау нәтижесінде келесідей көрсетті. Яғни бұл жерді 5 және 7 жасар балалар жөнінде.

1.Сақталған елестің қайта жаңғыруы арнайы прцесс. Сақталған бейне дайын күйінде ұшып кетпейді, тұрақталады, сақталған іздер негізінде құрылды.

Мұндай процесті елес деп айтуға болады. Дайын денелермен жұмыс жасай отырып, бала бөлек денеден сурет құра отырып, бейненің өзінен тәжірибелік әрекетке ие болады.

2. Балалардың суретінде және әсіресе оладың жұмыстарында дайын күйінде суреттерді қою әсіресе сақталған бейненің салынуы және оның тапсырманы орындай білуі негізгі орын алады.

Бұл жөнінде Э.И.Маствилискердің тәжірибесі негіз бола алады. Мектепке дейінгі балаларға жақсы таныс үш аң суретін салу керек болды үшеуінің бөлек-бөлек және белгілі бір бөлігі салыну керек. Алынған нәтиже өзінің бейнесін көрсетеді. Тіпті алты жасар бала еміс-еміс жақсы білетін: аю, ешкі, және жылқы суреттерінің өзіндік формасын салады.

2.3 Ересек жастағы балалардың бейнелеу және құрастыру әрекетіндегі шығармашылық

Соңғы жылдардағы зерттеулер мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекетіндегі образды бастаманың нақты көрсеткіштерін анықтауға бағытталған. Шығармашылық іс-әрекет нәтижесінде балалар жасаған образды, ересектер жасаған көркем образбен бірдей алып қарауға болмайды, өйткені олар терең қорытынды жасай алмайды. Олар жасаған образдар қабілеттіліктің және алынған дағдылардың жалпы даму дәрежесіне байланысты әсерлілігі көп немесе аз болады.

Балалардың образ жасаудағы әсерлі құралдарына тоқталамыз.

Шығармашылықтың ең бастапқы кезеңінде, бейнелеу формасы өте қарапайым болған кезде, бала образды жанды, нақты, әрекет етуші түрде ойлайды.

Бұл кезеңде бейнелеу құралдарын жеткілікті дәржеде игере алмай, ол осы іс-әрекетті дыбыстармен, ым-ишарамен, қимылмен білдіреді. «Міне мотор от алды, ж-ж-ж, машина жүріп те кетті! Ал мына бала машина соңынан жүгіріп барады» - дейді бала: содан соң қимылды бейнелей отырып, суретті үстел бетімен қозғалта бастайды.

41

Тіпті мектеп жасына дейінгі ересек балала, оларда қажетті дағдылар бар болғанның өзінде, кейде образдың әсерлілігін күшейту үшін сөзді пайдаланады.

Зерттеулерде ең алдымен балалар жасаған барлық образдардың негізінде нақты шындық бар екені атап көрсетіледі. Тіпті бала фантастикалық образ жасаған кездің өзінде нақтылыққа көбірек бой ұрады.

Мысалы, Тоты құсты көз алдына елестетіп, бейнелеу үшін оған шын мәнінде тіршілік ететін құстар туралы дұрыс түсінігі болуы, ал содан соң Тоты құстың қиял-ғажайып бейнесі әдеттегі құстардан немен ерекшеленетіні ойлап алуы, яғни нақты белгілерді тылсымды белгілермен біріктіре отырып, біртұтас образ жасауы керек.

Бала жасаған тұтас образға оның жас мөлшерін ескере отырып қарау қажет. Жас бала заттың толық бейнесін «барлық бөліктері мен детальдарын, олардың арақатынасын сақтай отырып) бере алмайды. Алғашқы суреттерде, мүсіндерде көбіне өте елеулі детальдар болмайды.

Тіпті мектеп жасына дейінгі ересек балалардың өздерінде заттың формалары мен оның бөліктері жалпыланған, бірақ заттың барлық конструкциясы, алуан түрлі детальдардың болуы баланың шындыққа сәйкес келетін образ жасауға ынтасының бар екенін дәлелдейді.

Образдың әсерлілігіне жағдайды жасайтын бейнелеу детальдары мен қосымша заттардың көмегімен қол жеткізіледі.

Суретші детальдарды іріктеуге саналы түрде көше отырып, образды ашуға жәрдемдесетін детальдарды ғана бейнелейді.

Балаға әсіресе сәби жаста, детальдарды бейнелеуде кездейсоқтық элемент тән. Ол бейнеленген детальдардың барлығы бірдей әсерлілікті күшейте бермейді. Ал кейде әсерлі детальдар әдейі ойланбай-ақ кездейсоқ пайда болады.

Мектепке дейінгі ересек жаста, жұмысты жоспарлау қабілетіне тәрбиеленіп жатқан кезде, бала сол бір образға тән детальдарды іріктеп ала бастайды. Мұның өзінде олардың маңыздылығының көрсеткіші басқалардың бәрінен анағұрлым мұқият әзірленуі болып табылады. Мысалы, бала башмағын жоғалтқан Маша-ұмытшақтың мүсінін жасады. Башмақ орындық үстінде тұрған күйде бейнеленген. Қыз оны мүмкіндігінше нақтылап, бау-жіптері мен оларға арналған тесіктерге дейін мүсіндеп жасауға тырысқан. Ал башмағын іздеп орындық астына кірген Маша өзі өте жалпылама бейнеленген. Сірә, бала үшін осы көріністегі ең елеулісі Машаның іздеп жүргенінің нақ өзі болса керек.

Бейнеленетін кейіпкерлердің психологиялық жай-күйін балалар оңайлатылған, қарапайым детальдармен беруі мүмкін: жылауды-көз жасымен, күлкіні-екі езудің жоғары көтерілуімен, қорқуды - жоғары көтерілген қолдармен және т.б. Күйзелісті білдірудің неғұрлым күрделі құралдарына, мысалы, көздің кейпін бере білуге, мектеп жасына дейінгі балалардың шамасы келмейді.

Бірақ тіпті кішкентай (3-4 жастағы) баланың өзі қандай да бір нақты заттың суретін сала отырып, өзі үшін елеулі болып табылатын детальдарды жиі бейнелейді. Әрі нақ сол детальдар образды өте әсерлі етеді.

Бірақ балалар үшін образдың осындай басты әсерлі белгілерімен қатар олар қағаздағы бос кеңістіктерді толтыруға тырысып, шөпті,ұшып бара жатқан самолетті жиі салады.

Мектеп жасына дейінгі балалар үшін неғұрлым оңай әсерлілік құралдары түрлі түсті пайдалану болып табылады.

42

Бейнелеу өнерінде түс көркем ойды, шығарма идеясын білдірудің маңызды құралы болып табылады. Оның пайдаланылуы шығарма мазмұнымен тығыз байланыста болады. Оның өзіндік маңызы жоқ. Түс контрастары картинадағы басты нәрсені бөліп көрсету үшін пайдаланылады; түс көңіл күйді білдіреді; қара, күңгірт өң – мазмұны мұңды картиналарда басым болады.

Мектеп жасына дейінгі бала түсті мұншалықты алуан түрлі планда пайдалана алмайды, сондықтан да алғашқыда оны заттың нақты бояуына байланыссыз дербес игілік ретінде қабылдайды. Бала қарындаштың, бояудың қандай да бір түсінен ләззат алып, онымен бәрін қатар бояп шығады. Бірақ сәби жастың өзінде-ақ ол түсті заттың образымен байланыстыра алады-кейде түс ассоциациясы жағынан оның қиялында әлдеқандай образ тудырады: қызыл – жалау, жидектер; жасыл - шөп, шырша, крокодил, сары- күн.

Көптеген бояу түстерімен таныса отырып, 4-5 жастағы балалар оларды бейнені әсем, сәнді етуге көмектесетін әсерлілік құралдары ретінде жиі пайдаланады, яғни оны декоративті (сәндік) планда пайдаланады. Мұнда да нақты бояу түсінің бұзылуы байқалады, өйткені баланы алдымен түстердің ашық контрасты үйлесімі өзіне тартады. Бұл декоративтілік кейде образ сипатына қарама- қайшы келуі мүмкін.

Біртіндеп мектеп жасына дейінгі ересек балалар түрлі реңктерге ие бола отырып, декоративтік боямалаудан ауытқып кетеді. Қабылдаудың және эстететикалық сезімдердің дамуымен олар образдың көңіл-күйін беру үшін түсті пайдалана бастайды. Солай бола тұрғанымен түсті эмоциялық планда да пайдаланады: өзіне ұнағандарын ашық өңмен, сүйкімсіз, қорқынышты образдарды қарақошқыл өңмен бояйды.

Баланың бейнеленіп отырған затқа эмоциялық қатынасын білдіруші ретінде бояу түсін пайдалану туралы Е.А.Флеринаның өзі-ақ ұсынған бұл қағида соңғы кездегі Л.В.Кампанцеваның, В.А.Езикееваның, В.С.Мухинаның және басқалардың зерттеулерімен дәлелденіп отыр.

Бұл ертегі тақырыптарына сурет салуда өте айқын көрінеді. Мысалы, Мыстан кемпірді балалар қоңыр қара түспен, ал жағымды кейіпкерлер – Василиса аруды, Иван ханзаданы алуан түрлі ашық бояулармен салады. Бейнеленушіге деген өз қатынасын мектеп жасына дейінгі балалар шындықты бұрмалайтын басқа да құралдармен береді. Бірақ бұл бұрмалаушылық образдың маңыздылығын, әсерлігін күшейтуге деген тілек нәтижесінінде туады. Мәселен, кейде олар әлде нені бөліп көрсеткісі келіп, дұрыс пропорциялы ара қатынас өзгертеді мысалы, суретте көбелектер көлемі жағынан балалардың өзінен үлкен , мұнсыз бұл көбелектерге әдемі ою-өрнектерді салуға болмайды.

Бейнелеудегі мұндай шарттылықты суретшілер де пайдаланады. Ежелгі Египет өнерінде фараонның бейнесі көлемі жағынан қарапайым жандардың бейнесінен әлдеқайда асып түсетін.

Бейнеленетін объектінің динамикалық жан-күйін беру де бала пайдаланатын әсерлілік құралдарының бірі болып табылады.

Егер сәби жаста қозғалыс бейнеленбесе, ал ересек жастағы балалар заттарды қозғалыста бейнелей алады, мұның өзі образды әсерлі етуі мүмкін.

Мысалы, жылауық қыздың суретін салған кезде бейнелеу тұрғысынан әлсіз болған жұмыстар неғұрлым әсерлі шықты: екі қолымен көзін басып, аузын барынша кең ашқан қыз суреті шынында да жылап отырғандай әсер қалдырады. Формасы жағынан неғұрлым дұрыс орындалған суреттердің әсерлілігі шамалы болды, өйткені қыз сымбатты қалыпта бейнеленген. Бірақ динамикалық білдіпу сонда да болса бала үшін күрделі болып табылады,

43

себебі қимылмен бірге заттың формасы және бөліктерінің орналасуы өзгеріп отырады. Сондықтан образдың әсерлілігіне қарамастан, оның формасы көбіне дұрыс болмай шығады.

Балалар шығармашылығы сондай-ақ композициялық құралдарды, ең алдымен ритм мен симметрияны пайдаланумен сипатталады. Олар образдың өзіне және бүкіл картинаға сымбаттылық, жарасымдылық беріп қана қоймайды, сонымен бірге бейнелеуді жеңілдетеді, мұның өзі әсіресе бейнелеу дағдыларына әлі ие бола қоймаған балалар үшін маңызды.

Ритм жалпы адам қимылына тән болғандықтан, бала жұмысты әдемі орындау мақсатымен оны саналы түрде пайдалана бастайды.

Мектеп жасына дейінгі кішкентай балаларда суреттің барлық композициясы оған әсерлілік беретін ритммен жасалады; сызықтар ритмі, түс дақтарын орналастырудағы ритм.

Мектепке дейінгі ересек жаста ритмді сезіну сондай-ақ композициялық жағынан толықтырылған картинаны жасауға жәрдемдеседі.

Композицияны орындаудағы өзінше бір сәт бір заттың екінші затты қалқалап тұрмауы, олардың арасындағы пропорциялық ара қатынастардың бұзылуы болып табылады. Шынайылықты бұзып тұрғандай болып көрінетін мұндай сәттер кеңістікте өз орны бар әрбір затты, оның формасының әрбір детальдарын көруге болатын айналадағы өмірден өзінің алған нақты әсерлерін беруге баланың ұмтылуын білдіреді. Екінші жағынан, бұл өмірлік түсініктерді суреттегі барлық композициялық тәсілдер байланысты болатын сол шартты құралдар арқылы бере алмаумен байланысты.

Ритм мен симметрия әсіресе әсерлілік, бояу түсінен басқа құрылысының ритмділігіне көп тәуелді болатын декоративті жұмыстарда пайдаланады.

Сонымен, балалар пайдаланатын әсерлілік құралдары барынша алуан түрлі; түс, форма, композиция. Олар образға тән белгілерді, оған қатынасты бере білуге көмектеседі. Әсерлілік дәрежесі ең алдымен баланың образды көре білуінің дамуына, әсерлерінің қорына және бейнелеу қабілеттерінің даму дәрежесіне байланысты.

ХІХ ғасырдағы идеалистік бағыттардың өкілдері балалар шығармашылығының негізі баланың санасына әсер ететін және оның болмысында өз көрнісін табатын нақты дүние емес; адамның өз табиғатына біткен ішкі сезім оятқыштар, даму процесінде өзінен-өзі пайда болатын инстинктер деп есептеді.

Мәселен, өзінің оқыту методикасын талдап жасай отырып, Фребель былай деп есептеді: бейнелеу іс-әрекеті негізіне көркем инстинкт жатады; «тудыра білу» қабілеті баланың бойына туа бітеді, адамның тамаша мәні осыдан көрінеді; тәрбиешінің міндеті осы мәннің көрінуіне көмектесу ғана.

Шығармашылық дамудың өздігінен пайда болатындығы туралы осы теория түрлі нұсқаларда және түрлі негіздермен ХІХ және ХХ ғасырлардағы шетел педагогикасында көптеген жақтастарын тапты-К.Риччи, К.Бюллер, Георг Кершенштейнер және басқалар.

Идеалистік бағыттағы кейбір зерттеушілер шығармашылық дамудың мұндай теориясын биогенетикалық заңмен негіздеді- баланың барлық дамуы адамзат тарихы дамыған жолдармен анықталады және сол жолдармен жүреді, яғни ол алғашқы қауымдық адамнан цивилизациялы адамға дейінгі дамудың барлық кезеңдерінен өтеді.

Баланың дамуын жансақ, идеалистік тұрғыдан түсіндіруге құрылған биогенетикалық теорияны кеңес педагогтары толығымен жоққа шығарады.

44

Шығармашылықты дұрыс түсінбеу көптеген зерттеушілерді бала жасаған образды жаңсақ түсіндіруге әкеліп соқты. Бейнелеу сипатының схематизмділігі салдарынан бұл образ нақты заттың бейнесі ретінде емес, символ, белгі ретінде түсіндіріледі.

Идеалистік символдар теориясының терістігі неде?

Идеалистер символдар теориясының көмегімен өнерді шынайы өмірден бөліп алады. Суретші шығармашылығының негізін олар суретшінің ішкі жан дүниесінде, символдық образдарды, нақты дүниені бейнелемей-ақ, интуициялық жолмен жасайды, ал елестер мен образдар дерексіз белгілердің формасында көрінуі мүмкін деп біледі.

Идеалистер балалар шығармашылығы жөнінде де осындай көзқарасты ұстанады. Оның үстіне баланың психологиясы ескерілмейді, өйткені нақты түсінікті белгімен, символмен ауыстыру абстракциялаудың, нақты нәрседен бас тартып, бір ойды, мәнді бөліп алып, оны белгімен белгілей білудің жоғары дәрежеде болуын талап етеді.

Белгі, затты немесе әрекетті ауыстыра отырып, заттың қандай да бір белгілерін бойына сіңіруі мүмкін, мүлдем дерексіз формада ұсынылуы да мүмкін. Белгі детальдарды, қосымшаларды талап етпейді, ол бейнеленіп отырған нәрсеге қатынасты білдірмейді және барлық жағдайда өзгеріссіз қалып отырады.

Белгіден айырмашылығы образ затты оның негізгі ерекшеленетін және сипатты белгілерімен нақты формада бейнелейді және автордың бейнеленіп отырған затқа қатынасын береді.

Қолданбалы өнерде сурет кейде белгінің сипатына ие болады. Мысалы, архитектордың жабдықтардың шартты белгілері түсірілген үйдегі бөлмелердің жоспарын беретін суретінде немесе топографияда атқаратын қызметін беру міндеті бірінші қатарға шығады.

3 Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамыту арқылы шығармашылығын қалыптастыру

3.1 Бейнелеу және құрастыру әрекетінің түрлері және мектеп жасына дейінгі балаларды жан-жақты дамытудағы маңызы

Баланың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамыту басты міндеи етіп алынды. Балалардың бойында қабілеттілік пен шығармашылық бастаманы дамыту көркем тәрбиенің балаларды қоршаған болмыспен таныстыруға негізделген өзара байланысты екі міндет болып табылады.

45

Бейнелеу іс-әрекетінің түрлері арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды жан-жақты дамыту маңызы жоғары.

Бейнелеу іс-әрекеті жөніндегі сабақтар балабақшада барлық жас топтарында аптасына 2 реттен 4 ретке дейін өткізіледі. Сабақтардың мазмұнын тәрбиеші сол жасқа арналған бағдарламаның талаптарына сәйкес және балаларда бар біліммен бейнелеу іскерліктерін ескере отырып жасайды. Ересек жастағы балаларға бейнелеу өнерге баулу «Біз мектепке барамыз» бағдарламасы бойынша «Шығармашылық» саласы аясында сурат, жапсыру, мүсіндеу сабақтарында жүзеге асады. Үлгі сабақ жоспары А қосымшасында берілген.

Мектеп жасына дейінгі балалар бейнелеу іс-әрекетімен жалпы топтық сабақтардан тыс та, ойынға бөлінген уақыт кезінде де шұғылдануы мүмкін. Педагог бұл ынтаны әрдайым қолдап алынған бейнелеу дағдыларын қолдануда инициативалар мен дербестіктің пайда болуын көтермелеп отыруға тиіс.

Сәбилерде сурет салуға мүсіндеуге конструкциялауға деген ынта қысқа мерзімді әрі тұрақсыз болады. Мектепке дейінгі ересек балалар шығармашылық іс-әрекетке деген белгілі бір қажеттілікті бастан кешіреді. Мұнын өзі оларда педагог тарапынан көңіл аударуда және дұрыс басшылық жасауды талап ететін қабілеттердің бар екенін дәлелдейді.

Бейнелеу және құрастыру әрекетінің түрлеріне тоқталамыз.

Балабақшада бейнелеу іс-әрекеті сабақтың сурет салу мүсін жасау аппликация және конструкциялау сияқты түрлерін қамтиды. Баланың айналадағы дүние туралы әсерлерін бейнелеуде осы түрлердің әрқайсысының өз мүмкіндіктері бар. Сондықтан бейнелеу іс-әрекетінің алдында тұрған жалпы міндеттер әрбір түрдің ерекшеліктеріне, материалдың және онымен жұмыс істеу тәсілдерінің өзгешеліктеріне қарай нақтыланады.

1. Бейнелеу және құрастыру әрекетінің бір түрі - сурет салу.

Сурет салу балалардың өздерінің шығармашылық белсенділігін көрсету үшін үлкен мүмкіндік беретін сүйікті сабақтарының бірі.

Суреттердің тақырыбы алуан түрлі болуы мүмкін. Балалар өздерінің қызықтырған нәрселердің бәрін салады: жекелеген заттарды және айналадағы өмірден алынған көріністерді, әдеби кейіпкерлер мен декоративті ою-өрнектерді және т.б.

Сурет салудың әсерлі құралдарын пайдалану олардың қолынан келеді. Мысалы, нақты затпен ұқсастықты беру үшін сурет салушының бейнеленуші объектіге қатынасын білдіру үшін және декоративті планда түс пайдаланылады. Композиция тәсілдерін пайдалана отырып, балалар сюжетті жұмыстарда өз ойларын толығырақ әрі байырақ бейнелей бастайды.

Алайда сурет салуды жете түсініп, оның тәсілдерін техникалық жағынан меңгеру кішкентай бала үшін айтарлықтай күрделі, сондықтан тәрбиеші жұмыстардың тақырыбына баса назар аударуға тиіс.

Балабақшада негізінен алуан түрлі бейнелеу мүмкіндіктері бар түрлі-түсті қарындаштар, акварель және гуашь бояулары пайдаланылады.

Қарындашпен сызықтық форма жасалады. Оның өзінде бір бөліктен кейін екінші бөлік біртіндеп салынып, алуан детальдар қосылады. Содан кейін сызықтық бейнелер боялады. Сурет жасаудың мұндай бірізділігі баланың аналитикалық ойлау қызметін жеңілдетеді.

46

Бір бөліктің суретін салып алған кейін, ол онан әрі қандай бөлікті жасау керектігін еске алады немесе натурадан көреді. Оның үстіне, сызықтық нұсқалар бөліктердің шекарасын анық көрсете отырып, суретті бояуға көмектеседі.

Бояулармен сурет салғанда форма бояу дақтары арқылы жасалады. Осы тұрғыдан алып қарағанда бояулардың түс пен форманы сезінуді дамыту үшін үлкен маңызы бар. Бояулармен айналадағы өмірдің алуан түрлі бай түстерін беру оңай: ашық аспан, күннің батуы мен шығуы, көк теңіз және т.б. Бұл тақырыптарды қарындаштармен орындағанда көп еңбек, жақсы дамыған техникалық дағдыларды талап етеді.

Балабақшаның бағдарламасымен әрбір жас тобы үшін грфикалық материалдардың түрлері белгіленген. Ересек және мектепке даярлық топтары үшін қосымша көмір қарындашын, түрлі-түсті борларды, пастельді, сангинаны пайдалану ұсынылады. Бұл материалдар балалардың бейнелеу мүмкіндігін кеңейтеді. Көмір мен сангинамен жұмыс жасаған кезде сурет бір түсті болып шығады, мұның өзі заттың формасына және фактурасын бере білуіне барлық назарды жұмылдыруға мүмкіндік береді: түрлі-түсті борлар көлемді беттер мен ірі формаларды бояу жеңілдетеді; пастель түстің алуан түрлі реңкін беруге мүмкіндік жасайды.

2. Бейнелеу және құрастыру әрекетінің екінші бір түрі - мүсіндеу.

Бейнелеу және құрастыру әрекеті түрлерінің бірі ретінде мүсін жасаудың ерекшелігі – бейнелеу аумақтық әдіспен жасалады. Мүсіндеу жұмсақ материалмен ғана емес, сонымен қатар қатты материалмен де жұмыс жасауды қамтитын скульптураның бір түрі болып табылады. Мектеп жасына дейінгі балалар қолдың әсеріне тез икемделетін жұмсақ пластикалық материалдармен – саз балшықпен, пластилинмен ғана жұмыс істеу тәсілдерін меңгере алады.

Балалар адамдардың, хайуанаттардың, ыдыс – аяқтың, транспорттың, көкөністердің, жемістердің, ойыншықтардың мүсіндерін жасайды. Тақырыптардың алуан түрлілігі мынаған байланысты мүсіндеу, бейнелеу іс-әрекетінің басқа түрлері сияқты, баланың танымдық және шығармашылық қажетсінуін қанағаттандыра отырып, тәрбие міндеттерін орындайды.

Материалдың әсемділігі мен бейнеленетін форманың ауқымдылығы мектепке дейінгі балаға, сурет салуға қарағанда, мүсіндеуде бірқатар техникалық тәсілдерді меңгеруіне мүмкіндік береді. Мысалы, ол ұзақ уақыт үйренуді қажет етеді. Мүсіндеуде бұл міндет шешу жеңіл. Бала алдымен затты статикалық жағдайда мүсіндеуді де одан кейін оның бөліктерін түпкі ойға сәйкес майыстырады.

Мүсіндеуде заттардың кеңістіктік арақатынасын беру оңайлатылады- объектілер, нақты өмірдегідей, бірінен соң бір, композиция ортасына жақын не алыс қойылады. Перспектива мәселелері мүсіндеуде атымен болмайды.

Мүсіндеуде бейне жасаудың негізгі формасы – ауқымды форманы беру. Түс шектеулі түрде пайдаланылады. Әдетте кейін балалар ойындарда пайдаланылатын жұмыстар боялады.

Мүсіндеу сабақтарында неғұрлым пластикалық материал ретінде саз балшық негізгі орын алады. Жақсы дайындалған саз балшық тіпті 2-3 жастағы баланың қолының илеуіне тез көнеді. Кептірілген саз балшықтық жұмыстар ұзақ уақыт сақталына алады.

Пластилиннің иілімдік мүмкіндігі аз. Ол алдын ала қыздыруды қажет етеді, сонымен бір мезгілде қатты қыздырылған ол өзінің созылымдылығын жоғалтады, қолға жабысып, жағымсыз тері сезу түйсіктерін туғызады. Мектепке дейінгі балалар пластилинмен негізінен топ сабақтарынан тыс кезде жұмыс істейді.

47

3.Бейнелеу және құрастыру әрекетінің келесі түрі - сурет аппликация.

Аппликация сабақтары процесінде балалар өздері бөліктері мен силуэттерін қиып, жапсыратын алуан түрлі заттардың қарапайым да күрделі формаларымен танысады. Силуэетті кескінді жасау үлкен ой мен қиял жұмысын талап етеді, өйткені силуэетте кейде заттың негізгі белгілері болып табылатын детальдар болмайды.

Аппликация сабақтары математикалық түсініктердің дамуына мүмкіндік туғызады. Мектепке дейінгі балалар аса қарапайым геометриялық формаларының аттарымен, белгілерімен танысады, заттардың және олардың бөліктерінің кеңістікте орналасуы мне көлемі туралы түсінік алады. Осы күрделі ұғымдарды балалар декоративтік ою-өрнек жасау процесінде немесе затты бөлік-бөлігі бойынша бейнелеген кезде оңай ұғып алады.

Сабақтардың барысында мектепке дейінгі балалардың бойында түсті, ритмді, симметрияны сезу дамиды және осының негізінде көркемдік талғам қалыптасады. Оларға түсті өздері жасау немесе форманы бояу керек емес. Балаларға түрлі түстер мен реңктегі қағаздарды бере отырып оларды әдемі үйлесімді таңдай білуга тәрбиелейді.

Ритм мен симметрия ұғымымен балалар сәби жастың өзінде-ақ декоративтік ою-өрнек элементтерін бөлген кезде танысады.

Аппликация сабақтары бөбектерді жұмысты жоспарлы ұйымдастыруға үйретеді, өйткені өнердің бұл түрінде композиция жасау үшін бөліктерді жүйелі жапсырудың үлкен маңызы бар.

Аппликациялық бейнелерді орындау қол бұлшық еттерін дамытуға, қимылдарды үйлестіруге жәрдемдеседі. Бала қайшы ұстауға, қағаз парағын бұра отырып,формаларды дұрыс қиып алуға, формаларды қағаз бетіне бір-біріне бірдей қашықтықта орналастыруға үйренеді.

4.Бейнелеу және құрастыру әрекетінің келесі бір түрі - конструкциялау.

Алуан түрлі материалдардан конструкциялау бейнелеу іс-әрекетінің басқа түрлеріне қарағанда ойынмен көбірек байланысты. Ойын көбіне конструкциялау процесімен қатар жүреді, ал балалардың жасап шығарғандары әдетте ойындарда пайдаланылады.

Балабақшада конструкциялаудың мынадай түрлері қолданылады: құрылыс материалдарынан, конструкторлар жиынтығынан, қағаздан, табиғи және басқа материалдардан конструкциялау.

Конструкциялау процесінде мектеп жасына дейінгі балалар білімге, дағдыға және іскерлікке ие болады. Құрылыс материалдарынан конструкциялай отырып, олар геометриялық ауқымды формалармен танысады, симметрияның, тепе-теңдіктің пропорцияның маңызы туралы түсінік алады. Қағаздан конструкциялау кезінде балалардың геометриялық жазық фигуралар туралы білімі, жақ, бұрыштар, орталық нүктесі туралы ұғымы нақтылана түседі. Балалар қағазды майыстыру, жинау, кесу, желімдеу жолымен жалпақ формалардың түрін өзгерту тәсілдерімен танысады.

Табиғи және басқа материалдармен жұмыс істеу балаларға өздерінің творчестволық қабілеттерін көрсете білуіне, жаңа бейнелеу дағдыларына ие болуға мүмкіндік береді.

Конструкциялау жұмыстары үшін, әдеттегідей, дайын формалар пайдаланылады, балалар оларды жинай отырып қажетті кескінді алады.

48

Конструкциялаудың барлық түрлері балалардың контрукторлық ойы мен творчестволық қабілетін дамытады. Балаға жасалатын затты, оның бөліктерінің формаларын алдын ала елестетіп, өзінде бар дайын формалармен ойша салыстыруы, оының жарамдылығын анықтауы, содан кейін пайдалануы керек. Конструкторлық ойды қалыптастырудың күрделі процесі тәрбиеші жағынан зейін аударып, дұрыс басшылық жасауды талап етеді.

Бейнелеу іс-әрекетінің алуан түрлерінің өзара байланысына тоқталып өтеміз.

Бейнелеу іс-әрекетінің жоғарыда қарастырылып өткен түрлері өзара тығыз байланысты. Бұл байланыс ең алдымен жұмыстардың мазмұны арқылы жүзеге асады. Кейбір тақырыптар – үйлердің, транспорттың, хайуанаттардың және т.б. бейнесі барлық түрлер үшін ортақ болып табылады.

Мысалы, егер мектеп жасына дейінгі ересек және аппликация жасау кезінде қоянды бейнелесе, онда осы сабақтардан оның формасы, көлемі, бөліктерінің арақатынасы туралы алған білімдерін олар арнайы оқу сабағынсыз-ақ сюжетті сурет салғанда пайдалана алады. Оның өзінде мектеп жасына дейінгі балалар бұл жұмысқа қажетті бейнелеу және техникалық тәсілдерін меңгере алған – алмағанын ескеру маңызды.

Бейнелеу іс-әрекетінің алуан түрі арасындағы байланыс түрлі материалдармен жұмыс істегенде форма түзуші қимылдарды дәйекті түрде меңгеру жолымен жүзеге асырылады. Мысалы, дөңгелек формамен танысуды ауқымды берілетін мүсіндеуден бастаған жақсы. Сурет салғанда сызықтық контур жасалады.

Сонымен, жұмысты жоспарлаған кезде тәрбиеші қандай материалды пайдалану балаларда бейнелеу дағдыларын шапшаң әрі оңай меңгеруіне мүмкіндік беретінін мұқият ойластырып алуға тиіс. Мектеп жасына дейінгі балалар бейнелеу іс-әрекетінің бір түрі бойынша өткен сабақтарында алған білімдерін жұмыстың басқа түрлерімен және басқа материалдармен өткізілетін сабақтарда ойдағыдай пайдалана алады.

Балалардың жан-жақты дамуы үшін бейнелеу іс-әрекетінің маңызы зор.

Бейнелеу іс-әрекеті жөніндегі сабақтар, оқу тапсырмаларын орындаудан басқа, балаларды жан –жақты дамытудың маңызды құралы болып табылады. Сурет салуға, мүсіндеуге, аппликацияға, конструкциялауға үйрету мектеп жасына дейінгі балаларға ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және дене тәрбиесін беруге жәрдемдеседі.

Ақыл-ой тәрбиесі үшін бейнелеу іс-әрекетінің маңызы жоғары.

Бейнелеу іс-әрекеті қоршаған өмірді танып-білумен тығыз байланысты. Мұның өзі алдымен материалдардың қасиеттерімен тікелей танысудан, әрекеттің алынған нәтижемен байланысын танып білуден басталады.

Ақыл-ойды дамыту үшін сурет салудың маңызы туралы М.И. Калинин былай деп жазды: «Сурет салуды үйреніп, әдеттенген адам әрбір жаңа затқа ерекше көзбен қарайды. Ол барлық жағынан шамалап байқап, сондай заттың суретін салады, және оның басында соның өзінде-ақ образ болады. Ал бұл заттың мәнінің өзіне ол терең енеді деген сөз».

Затты дұрыс бейнелеу үшін ол туралы айқын түсінік болуы, яғни заттың сипатты белгілерін, олардың бір-бірімен ара қатынасын, формасын, түсін көре білуі керек. Мектепке дейінгі сәби жастағы бала өз суреттерінде бар болғаны неғұрлым ашық бірнеше белгілерін бөліп алады.

49

Бейнелеу іс-әрекеті процесінде балалардың айналадағы заттар туралы көзбен көріп ұғынуы нақтыланып,тереңдей түседі. Бала суреті кейде баланың зат туралы ұғымы дұрыс емес екенін дәлелдейді, бірақ суретке, мүсінге қарап бала ұғымының дұрыс-бұрыстығын кесіп айту әрдайым мүмкін бола бермейді. Баланың ойы оның бейнелеу мүмкіндігінен ауқымды да бай, өйткені ұғымдардың дамуы бейнелеу іскерліктері мен дағдылардың дамуынан басым болады. Оның үстіне, кейде мектеп жасына дейінгі балалар объектіге өзінің эмоциялық қатынасын беруге ұмтыла отырып, бейненің көлемі мен түсін саналы түрде бұзады.

Бала бір объектінің суретін салған кезде ие болған іскерлігін біртектес объектілер қатарын бейнелегенде өз бетімен пайдалана алуы үшін, ол ұғымдарды жалпылап, реттей білуге тиіс. Қазіргі кезде іс-әрекеттің алуан түрлерімен байланысты баланың ойлау қабілетін дамтыудың ерекшеліктері туралы мәселе айтарлықтай терең зерттелген.

Мектепке дейінгі жаста, практикалық жұмыс процесімен тікелей байланысты ойлаудың көрнекі әркетті формаларынан басқа, ойлаудың неғұрлым жоғары дәрежеде дамуы - көрнекі образды ойлауда болуы мүмкін. Бала ақыл-ой операцияларының негізінде өз жұмысының нәтижесін ойша елестетіп алып, содан кейін әрекет ете бастайды.

Көрнекі-образды ойлау қабілетін дамыту үйрету процесі кезінде жүреді. Белгілі педагог Н.П.Сокулинаның зерттеулері мынаны көрсетті: бейнелеу тәсілдерін ойдағыдай меңгеру және әсерлі образды жасау кейбір заттар туралы айқын ұғымдарды ғана емес, сонымен бірге заттың сыртқы түрінің, оның заттар немесе құбылыстар қатарындағы қызметімен байланысын белгілеуді де талап етеді. Сондықтан балалар сурет салуды бастар алдында өздерінде қалыптасқан түсініктердің негізінде ақыл-ой міндеттерін шешеді, содан кейін осы міндетті жүзеге асырудың әдістерін іздестіреді.

Бейнелеу іс-әрекеті адамгершілік тәрбие міндеттерін шешумен тығыз байланысты. Бұл байланыс қоршаған болмысқа белгілі бір қатынасты нығайтатын балалар жұмыстарының мазмұны және балалардың бойында байқампаздықты табандылықты, белсенділікті, инициативаны, тапсырманы тыңдап, орындай білуге, бастаған жұмысты аяғына дейін жеткізе білуді тәрбиелеу арқылы жүзеге асады.

Айналадағы өмір балаларға көп әсер етеді де олардың суреттерінде, аппликацияларда жән т.б бейнеленеді. Сурет салу процесінде бейнеленіп отырған құбылысқа деген қатынас беки түседі, өйткені бала бұл құбылысты қабылдағанда өткерген сезімді тағыда бастан кешеді. Сондықтан баланың жеке басының қалыптасуына жұмыс мазмұны үлкен ықпал жасайды. Н.К.Крупская «Балаға өнер арқылы өз ойлары мен сезімін тереңірек аңғаруға, айқынырақ ойлап, терңірек сезінуге көмектесу керек; балаға бұл өзін-өзі танып-білуді басқаларды танып-білу құралы, коллективпен неғұрлым тығыз жақындасу құралы, коллектив арқылы басқалармен бірге өсу және мүлдем жаңа, терең де елеулі толқыныстарға толы өмірге бірлесіп бару құралы етуге көмектесу керек.»,- деп жазған еді.

Этикалық және эстетикалық толғаныстар үшін табиғат бай материал береді: түстердің қызылды-жасылды үйлесімі, формалардың әртүрлілігі, көптеген құбылыстардың ғажайып сұлулығы.

Мектеп жасына дейінгі балалардың аппликация құралдарын көкөністерден, жемістерден, гүлдерден жасалған декортивтік ою-өрнектер құрайды.

Педагог осы тақырып бойынша өткен сабақтарда бейнеленіп отырған объектілердің конструкциясы, формасы олардың түсі жөнінде ғана емес, сонымен бірге адамның жаңа үйлер салуға, ауыл шаруашылық өнімдерін өсіруге және т.б. жұмысауына тура келетін үлкен

50

еңбегі туралы да әңгімелеп береді. Мұның бәрі адамның еңбек қызметі туралы бала ұғымын анғұрлым кеңейтіп, мектеп жасына дейінгі баланы еңбекке тәрбиелеуге жәрдемдеседі.

Сурет салу, мүсіндеу, конструкциялау процесінде шығармашылық қызметтің негізгі компоненттері болып табылатын белсенділік, дербестік, инициатива сияқты жеке бастың маңызды сапалары қалыптасады.

Бала бақылауда, жұмысты орындауда белсенді болуға, мазмұнды ойластыруға, материалды іріктеуге, алуан түрлі көркемдік әсерлілік құралдарын пайдалануда дербестігін көрсетуге үйренеді. Жұмыста мақсаттылыққа, оны ақырына дейін жеткізе білуге тәрбиелеу керек.

Бейнелеу іс-әрекетінде мектеп жасына дейінгі балаларда жолдастық, өзара көмек сезімі тәрбиеленеді. Мұндай жұмыс түрлерін ұйымдастыруда олардың жас ерекшелігін ескеру қажет [46,47,48,49,50]. Сурет салу кезінде балалар көбіне бір- бірінен ақыл, кеңес сұрайды. Сабақтың соңында ұжамдық талдау жүргізіледі.

Бейнелеу іс-әрекеті балалардың білімді, іскерлік пен дағдыларды игеру және практикада қолдану процесінде ғана мүмкін болатын шығармашылық қабілеттерін дамытуға септігін тигізеді.

Балалардың бойында көркемдік қабілеттерін дамытуға қамқорлық жасай отырып, педагог балалардың сурет салуға, мүсін жасауға және тағы басқаларға назарын, ықыласын аударудың алғашқы қозғау салушы факторлары болап табылатын сәттерді білуге тиіс. Затты немесе құбылысты ашық түсті суреттерді, кітапшаларды, ойыншықтарды. Мекрекелік көріністерді қабылдағын кездегі баланың терең эмоциялық тебіреністері көбіне осындай факторлардың бір қызметін атқарады.

3.2 Балалардың бейнелеу және құрастыру әрекетін дамыту әдістері мен тәсілдері

Бейнелеу және құрастыру әрекетіне үйретудің негізгі мақсаты – балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту болып табылады.

Балалардың айналадағы өмірден алған әсерлері бұл іс-әрекетінің мазмұны болып табылады. Сурет алу процесінде балада бейнелеушіге белгіл бір қатынас орнығып, қоршаған әлем жөніндегі білімі нақтыланып, көбейе түседі. Балалар сабақ кезінде түрлі материалдармен жұмыс жасауға дағдылар мен іскерліктерге ие болады, оларда болмыстың заттары мен құбылыстарын бейнелеу процесінде бұл іскерліктерді шығармашылықпен пайдалануға үйренеді.

Мектепке дейінгі ересек жастағы баланың айналасындағыны берудегі бейнелеу мүмкіндіктері шектеулі. Бала қабылдағанының барлығы бірдей оның суреті немесе мүсіні үшін тақырып бола алмайды.

Тақырыптық композицияны жасау міндеті өзара логикалық байланысы бар зататр тобын бейнелеуді талап етеді. Өмірде бала заттар арасындағы байланыстар мен қатынастарды оңай аңғарады, алайда бұл қатынастарды сурет немесе мүсін арқылы беру үшін мектеп жасына дейінгі бала ой мен ұиялдың үлкен жұмысын талап ететін бірқатар бейнелеу іскеліктерін меңгеруге тиіс. Бала бейнеде ненің басы, ненің екінші дәрежелі екенін анықтау; композициялық міндеттерді шешу қажет.

Бұл бейнелеу тәсілдерін меңгеру – ойды дамытуды талап ететін барынша күрделі міндет. Балабақшада бұл негізінен ересек топтарды шешіледі. Үйретудің маңызды міндеті ритмді, симметрияны, түсті ескере отырып, ою-өрнек жасай білуді дамыту болып табылады. Бұл міндет көбіне декоративтік сурет пен аппликация сабақтарында жүзеге асады. Мүсіндеуде жасалған ыдыстар мен декоративтік пластиндерді бояулармен боылған ою-өрнекпен нақыштау.

51

Бейнелеу өнеріне баулудың маңызды міндеттерінің бірі – түрлі материалдармен жұмыс жасау техникалық тәсілдерін меңгеру.

Бейнелеу іскерлігі затттың формасын, оның құрылысын, түсін және басқа сапаларын бере білу, нақышталатын форманы ескере отырып, ою-өрнек жасай білу қабілетінен тұрады. Бейнелеу іскерліктерімен техникалық дағдылар тығыз байланысты. Кез келген затты бейнелеу үшін кез келген бағытқа сызықтарды еркін және жеңіл жүргізе білу керек, ал осы сызықтардың көмегімен заттың формасын қалай беру керек – мұның өзі бейнелеудің міндеті болып табылады.

Бейнелеу өнеріне үйретудің әдістері мен тәсілдері:

Бақылау. Заттарды пайдалану. Үлгіні пайдалану. Картиналарды пайдалану

Балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың табысты болуы олардың айналасындағыны бақылай білуі, болмыс құбылыстары арасындағы байланыстарды анықтап, жалпы және жеке белгілерді бөліп көрсете білуі қаншалықты дамитынына байланысты. Баланы арнаулы бейнелеу тәсілдеріне, түрлі бейнгелеу материалдарын пайдалану әдістеріне үйрету қажет. Тек сабақта жүйелі түрде үйрету процесінде ғана балалардың қабілеттері қалыптасады.

Балабақшада бейнелеу және құрастыру әрекеті жөніндегі ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде шартты түрде көрнекі және сөздік деп бөлінетін тәсілдер пайдаланылады. Балалар бақшасына тән тәсілдер тобы ойын тәсілдерін құрайды. Ал үйрету тәсілі сабақтардағы іс-әрекеттердің ерекшелігін анықтамайды бар болғаны тар көлемде үйрету маңызына ие, неғұрлым жеке, көмекші құрал.

Заттарды пайдалану.

Натурамен жұмыс жасау затты белгілі бір қашықтықта, сурет салушының көзіне қатысы жағынан ол қандай болса, сондай жағдайда бейнелеуді көздейді. Оны неғұрлым сипаты жағынан қабылдайтындай етіп орналастырады. Тәрбиеші натураны балалармен бірге егжей-тегжейлі қарап шығып, талдау процесіне бағыт беріп, оны сөзбен және ым-ишарамен жеңілдетіп отырған жөн. Мысалы, ересектер тобында шырша бұтағының натурасынан сурет салған кезде балалар бұтақшалардың орналасуын кеңістікте, сол жақ пен оң жақ бұтақшалар тармақтары мен көлемін беріп, қара қошқыл немесе ашық өңде қалың қылқан жапырақтардың суретін салады. Осы мақсатта жапырақтар, бұтақтар, гүлдер, жемістер мен ойыншықтарды пайдалануға болады.

Үлгіні пайдалану.

Натура сияқты үлгі де үйрету әдісі және жекелеген тәсіл ретінде де пайдаланылады. Бейнелеу іс-әрекеті түрлерінде көбінесе декоративтік және конструкциялық жұмыстарда үлгі үйрету әдісі ретінде қолданылады.

Балалар үлгілерден ою-өрнек элементтерін көшіріп алуға, элементтердің орналасуы және үйлестіруге үйренеді. Үлгілерді пайдалану сол сабақтардың алдындағы міндеттерімен анқталады. Мәселен, үлгі тәрбиешінің арнайы нұсқауынсыз ұсынылуы мүмкін, балалар оны көріп алып, өз беттерімен орындайды. Бұл жағдайда үлгіні қолдану баланың сыни тұрғысынан ойлауны арттырады.

Кейде үлгі үйрету тәсілі ретінде де пайдаланылады. Мысалы, заттың суретін салғанда, мүсінін жасағанда үлгі көшіру мақсатында емес, бейнелеп отырған зат туралы балалардың түсінігін нақтылау үшін пайдаланылады.

52

Картиналарды пайдалану.Картиналар негізінен балалардың қоршаған болмыс туралы түсініктерін нақтылау үшін

бейнелеу құралдары мен тәсілдерін анықтау үшін қолданылады.Картина көркем шығарма ретінде образдарды әдемі әрі әсерлі береді. Осы кезде

балалардың шығармашығын арттыру үшін сабақ барысында қандай да бір детальдарды нақтылау үшін картинаны кейбір балаларға көрсетіп алу қажет, бұдан кейін картинаны алып тастау керек. Себебі оны одан әрі көріп қабылдау көшіруге әкеліп соғады.

Олардың бейнелеу қабілеттері мен шығармашылығын дамыту мақсатында аяқталмаған картинаны ұсынуға болады. Тәрбиеші сұрақтар қойып нақтылау арқылы сурет салдыруға болады.

Балабақшада шығармашылық саласы аясында өтетін сурет салу, жапсыру, мүсіндеу сабақтары балаларды бейнелеу өнеріне баулуда жетекші роль атқарады.

Сурет алуды заттық, затқа қарап сурет салу, сәндік бейнелеу, сюжеттік сурет салу деп бөлеміз.

Сурет салуға үйретудің негізгі мақсаты – балалардың айнала қоршаған тіршілікті тануға көмектесу, олардың аңғарымпаздығын дамыту, сұлулықты сезінуге тәрбиелеу және бейнелеу тәсілдеріне үйрену. Сонымен бірге балалардың бейнелеу іс-әрекетінің басты міндеті – олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес келетін бейнелеу құралдарының көмегімен әр түрлі заттардың анық, айқын образын жасау үстіндегі шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруда жүзеге асады.

Бейнелеу өнерінің тағы бір түрі – мүсіндеу. Мүсіндеудің бейнелеу және техникалық құралдарын меңгеру сәбилер үшін қиынға соғады. Сондықтанда тәрбиеші мүсіндеуге арналған материалдарды мұқият іріктуіне үйретудің мазмұны мен тәсілдеріне ұқыпты қарайды.

Балабақшада мүсіндеуге саз балшық пен пластилин қолданылады. Мектеп жасына дейінгі балалар жанды нәрселерді мүсіндеу кезінде неғұрлым айқын сипаттық белгілерін бейнелей алады, ал негізгі бөліктерінің формасын жалпылама күйінде қалдырады. Сондықтан да тәрбиешілер балаларды заттың негізгі формасын соларға тән өзгеше сипаттарымен бейнелей білуге үйреткені маңызды. Ересек тобындағыларды заттардың өзара ұйқастығы мен айырмашылықтарын өзара кеңістіктегі орналасуын, сипаттық белгілерін тани білуге үйренткен дұрыс.

Жапсыру (аппликация латын тілінен шыққан – үстіне қою, салу дген мағ. білдіреді) негізгі фонға сәндік және тақырыптық формалардағы қиындыларды жапсыру арқылы әр түрлі заттарды көркем безендіру үшін қолданылады.

Балабақшада аппликациялық жұмыстардың дайны формалаларын жапсыру (сәндік-геометриялық және өсімдік формаларынан, затттық – жеке бқлмектерде және т.б.) мен кесу формаларды жапсыру ( жеке заттарды, сюжетттік, сәндік) сияқты түрлерін қолданады.

Балалардың қиялын, шығармашылық қабілеттерін дамытуға жапсырудың үлкен мүмкіндіктері бар. Айталық, ою-өрнекті өздері кескен дайын геометриялық фигуралардан болмасын құрастыруларына болады. Сәндеу жұмыстарда дайын формаларды қолдану мектеп жасына дейінгі балалардың бар зейінін ою-өрнектегі элементтерді белгілі ырғақпен қайталап отыруға, үйлесімді, әдемі түстерді таба білуге бағыштауға мүмкіндік береді.

3.3 Эксперименттік тәжірибе нәтижелеріМектепке дейінгі ересек жастағы балалардың бейнелеу және құрастыру дамыту

мақсатында баларларға тапсырмалар кешені мен жаттығулар берілді. Бұл жаттығулар мен тапсырмалар балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамытуға әсер етеді.

Балаларға кейбір айырмашылықтары бар екі сурет беріледі. Бір бұл процесте балалар журналында жарияланатын аналогиялық тапсырмалар қолданылады. Барлық айырмашылықтарды табу керек. Суреттер бір уақытта немесе кезектестіріліп беріледі.

53

Суреттерде басқа, геометриялық фигуралар мен сандық қатарлар қолданылады, олар элименттердің ретін айқындайды.

Ынталы суретші. Балаларға есте сақтау арқылы өзінің құрбысының сырт келбетін суреттеу аймақтың көлемін сипаттау тапсырылады, және т.б.

Суреттерді санына сәйкес толықтыру, суреттерді бояу, нүктелерді қосу, геометриялық фигуралардың кеңістікте орналасуына орай бояу, пішіндерді жинақтай келе белгілі бір бейнені жасауға болатынын, қорытынды жасай білуге баланы дағдыландыру, жаттығуларды балалардың жасына сәйкес педогог өзінің шығармашылық ізденісімен толықтырып, баланың қабілетіне сәйкес түрлендіріп отырады.

Баланың тілін дамыту, байланыстырып сөйлеуге үйрету, сөздік қорын байыту, ойлау қабілеттерін жетілдіру, кеңістік, уақыт ұғымдарын т.б тиянақтау ескеріледі. Балалардың мектепке дайындығын байқауда танымдық процестері (қабылдау, ес, ойлау, зейін, қиял т.б) мен танымдық қаракетінің даму дәрежесінің оның ынтасының даму ерекшеліктерінің шешуші маңызы бар.

Берілген жаттығуларды ұйымдастыру арқылы мектепке дейінгі балалардың бейнелеу қабілеттері және құрастыру әрекеттерін дамытуға болады, және бұл жаттығулар балалардың шығармашылығын арттыруға әсер етеді.

Алға қойған мақсаттарға жету үшін 5-6 жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктерін білуі қажет. Бұл жастағы балалар үйренуге икемді: ол тіл құбылыстарын тез түсінеді және тілдің құпияларын түсінуге тырысады. Олар қысқа тіл материалы оңай жаттап алып, оны айтып бере алады. Өскен сайын бала бұл қабілеттерін жоғалта бастайды.

5-6 жастағы балалардың қызығушылығы мол. Жаңа тақырыпты қабылдағанда әдемі, қызықты заттарға назар аударады, бірақ олардың назары тұрақсыз болып келеді. Балалар үлкендердің 2-3 минуттан астам әңгімесін тыңдай алмайды, сондықтан сабақ түсіндіргенде сұрақ - жауап тәсілін қолданған жөн. Олар қимылсыз ұзақ отыра алмайды, тез шаршағыш болады, сондықтан 10-15 минут сайын ойындар, жаттығулар өткізген жөн немесе жұмыстың түрін өзгерту қажет.

Жұмыстың бір түрінен екінші түріне, бір іс-әрекеттен екінші іс-әрекетке көше отырып, балаларға бағыт беріп отыруды ұмытпау керек.

Қызықты түрде түсіндірілген тақырып тез және жақсы қабылданады.

Бұл жастағы балалардың ой-өрісі жақсы дамыған болып келеді және олар шығармашылық жұмысқа жақсы икемделген.

Осыны ескере отырып, белгілі бір сөйлеу үлгілерін бекіту үшін ойыншықтар, құрылыс құралдарын қолдануға болады. Ойыннан оқу іс-әрекетіне көшу үшін ойыншықтардан суреттеуге көшуге болады.

5-6 жастағы балалар жалпы жасалған нұсқаларды қабылдамайды, сондықтан тапсырма беру үшін әр балаға жеке ескерту жасаған жөн.

Балаларды болашақта мектеп өміріне үйрету үшін «сабақ үстінде тұруға болмайды», «сұрақ қойғың келсе қолыңды көтер» деген ескертулерді айтып отыру керек. Олар бұл ескертулерді жылдың аяғына қарай толық орындайды. Бұл ескертулер сыпайы, өтініш ретінде айтылуы керек. Әрине, осы ескертулер орындалмаған жағдайда тәрбиеші реніш емес, тек өкініш қана білдіруі керек.

54

5-6 жастағы балалардың мінездері әр түрлі, оған себепші баланың балабақшадан, отбасынан алған тәжірибесі болып табылады, сондықтан, тәрбиеші баланың жеке ерекшеліктерін де жақсы білуі тиіс.

Бала мектепке дейінгі шақта сәбилік шақта қалыптасқан қабылдау іс-әрекетін меңгере отырып өтеді. Бұл әрекеттер бала іс-әрекетінің жаңа түрлерін бағыттап және реттеп алдыменен заттардың шама жағынан қатынастарының, пішіндерінің, түстерінің жеке ерекшеліктерін көз алдына елестету қажет болатын тапсырмаларды орындауға, заттардың күрделі қасиеттерін жекелей қабылдауға, олардың айқын да бейнелерін жасауға мүмкіндіктер бере алмайды. Сондықтан баланың қабылдауын дамыту үшін бақылау жасату, қарап көру, салыстыру, теңестіру, өзгерістерді байқауға бейімдеу т.б.әдістерді қолдануға болады. Ол сурет бойынша немесе табиғаттағы қалыпты жағдайдағы заттар, құбылыстар болуы мүмкін.

Сондай-ақ балалардың бейнелеу қабілетін және құрастыру әрекеттерін дамыту арқылы ойлау қабілеттерін жетілдіру үшін, төмендегідей ойын жаттығулары мен қарапайым тапсырмаларды орындауға болады.

I. «Көкөністер».Мақсаты: Логикалық ойлауын, есте сақтау қабілетін, зейінін дамыту, құрбыларының

ұжымына кіруге көмектесу.Балалар шеңбер бойымен тұрады. Әр балаға көкөніс суреті таратылады. Әрқайсысы

өзіндегі бар көкөністің атын атайды. Тәрбиеші кез-келген көкөністің атын айтқан кезде сол көкөністің суретін ұстаған бала ортаға жүгіріп шығады. Ойыншы ұсталып қалмас үшін кез-келген көкөністің атын атауы қажет. Өзіндегі бар көкөністің атын естіген бала ортаға жүгіріп шығады.

Енді осы көкеністі ойынша суретін салады, кейін пластелинмен жасайдыII. «Жұмбақ суреттер».Мақсаты: Логикалық ойлау қабілетін, зейінін, сөйлеу белсенділігін дамыту. Балаларға заттық суреттерді таңдап алуды ұсыну. Өзі таңдаған суреттегі заттың

атын қатысушыларға атамай жұмбақ түрінде жасырып сипаттап беруін сұрау. Қатысушылар жасырылған суреттің не зат екенін табуы шарт.

Екінші тапсырмасы: сол суреттегі затты мүсіндеу керек және мүсін жасауда бір элементін қалдырып қою. Оны басқа балалар анықтауы шарт.

III. Кескінделген заттардың жеткіліксіз бөліктерін толықтыр.Жауап: Кескінделген заттардың жеткіліксіз бөліктерін бала анықтап қарайды да оны

карандашпен немесе фломастермен толықтырып суретін салады.

IV.Тапсырма «Нүктелерден сурет шығар».Нүктелерді қос. Кескінделген нәрселерді ата.Жауап: Берілген суреттерді өздері үстінен сызып салып, оны бояйды.Мектепке дейінгі жас кезеңінде естің жедел дамиды. Баланы мектепке дайындауда есте

сақтау қабілетін дамытудың маңызы зор. Олар көптеген ақпараттарды есте сақтай алады. Бала есте сақтау тәсілдерін саналы түрде біртіндеп меңгере бастайды. Баланың есте сақтау қабілетін анықтауға төмендегі тапсырмаларды орындауға болады.

V.Тапсырма «Екі бақа».Екі бақаның ұқсастығы мен айырмашылығын ата.Жауап: Бала суреттерді мұқият қарап олардың айырмашылығын, ұқсастығын

ажыратуға зейінін аудартады. Олардың киімінің ерекшелігі, түр-түсі, қимыл-қозғалысы т.б. нақты көңіл бөлу ұсынылады.

VI.Тапсырма«Бір қарындашпен сурет салу».

55

Бір тапсырма кезінде екі жұптың біріге отырып жұмыс істеуі негізінде өтеді. Қатысушылар жұп құрып, үстелдерге отырады да, алдарына 1 қарындаш пен 1 парақ қағаз алады. Екеуі бір қарындаш (біреуі үстінен, екіншісі астынан ұстауы мүмкін) алып, бір уақытта сурет салуға тырысады. Оларға сурет туралы сөйлесуге немесе салатын сурет жөнінде келісіп алуға тыйым салынады. Бірге отырып салуға 5 минут уақыт беріледі. Аяқталған суреттің тақырыбын жазып, бұрышына қол қояды. Суретке бір атын ғана жазуға рұқсат етіледі. Біз көріп отырғандай, тапсырма бірте-бірте күрделене түсіп, бір-бірімен қарсыластар болуына мүмкіндік береді.

Тапсырманы орындап болғаннан кейін қатысушылар дөңгеленіп отырады. Әр жұп өздерінің шығармаларын көрсетіп, оны суреттеп береді. Сондай-ақ олар сурет салу кезіндегі жағдайларды айтып береді. Кім бірінші салғанын, сурет салу кезінде кім басшы болды, кім оған бағынды, қарсы пікірлер болғанын, қалай жоспардың орындалғанын, қалай аталғанын, қолдың қойылғанына тоқталады.

VII.ТапсырмаДоптардың суретін теңестіріп салу. Жауап: Доптардың суретін теңестіріп салу арқылы түс, әрі теңестіру ұғымдарына

зейінін тұрақтандырады. Бала ойлауын анықтауға арналған тапсырмалар. VIII.ТапсырмаСурет бойынша есеп құрастыр.Жауап: Логикалық ойлауға, яғни суретке қарап ауызша есеп құрастырады.IX.Тапсырма.Әр қатардан не артық екенін айтып бер.Жауап: Қатардағы суреттерге қарай отырып қандай зат артық екенін тауып айтады.X.Тапсырма.«Суреттерді өз ойыңнан толықтырып аяқта».Жауап: Бала өз қиялын қағаз бетіне түсіру дағдысын байқатып, салынған бейнелерді

жалғастырады.Бұл тапсырмалар арқылы бала өз қиялын қағаз бетіне түсіру дағдысын байқатып,

салынған бейнелерді жалғастырып, толықтырып салу арқылы қиялының қаншалықты деңгейде екенін көрсете алады.

XI.Тапсырма «Ұжымдық сурет салу».Бұл жаттығу негізінде де шығармашылық әрекет жатады. Үлкен парақ қағаз, фломастерлер, қарындаштар немесе бояулар дайындалады. Әр

қатысушы «өз түстерімен» бояу үшін бояулар көптеп әзірленеді. Топ үлкен қағаз немесе плакатты қоршап, айнала отырады да өз түсініктерін таңдап алғаннан кейін үлкен үй салуға кіріседі. Жаттығулардың алғашқы кезеңінде топ тек қана жалпы жоспарын ғана жасауы тиіс. Оларға өзара келісіп алуға, сөйлесуге рұқсат етілмейді. Қатысушылар біріге отырып, әркім өз бетінше, қалауы бойынша жұмыс жасайды.

Жалпы үй жоспарын бітіргеннен кейін, үй ішінің жоспарына кіріседі. Жабдықтарын, үй жиһаздарын қойып шығуы тиіс. Үшінші тапсырмада олар суретке қай жерде өздерін жақсы сезінсе, сол жерге салуы тиіс.

Жаттығу үлкен мағлұмат берері сөзсіз. Пікір алмасу кезінде барлық аспектілерді қамтымауы мүмкін, топ өздеріне көкейкесті мәселені шешуге уақыттарын бөледі. Сурет туралы пікірталас өтеді. Негізгі сұрақ суреттің қалай салынғаны жөнінде болады. Үйді жоспарлауда кімнің белсендірек болғандығы; кімнің альтернативті ұсынысы болғандығы; негізгі бөлігін кім салды; кім жаңа нәрсе салды, кім тек қана түзетіп отырды; әшекейлеуге қатысқандар; кім басқаның шығармашылығына сыйластық танытты және т.б. талқыланады. Кім үйдің шарбағын салды? Кім ас үй мен қонақ бөлмесін әшекейледі? Кім үйге жол салды?

Жоғарғы жастағы мектепке дейінгі шақтағыларда бірте-бірте көрнекілікті, қайта жаңғыртудың негізгілері немесе жаңа бейне туындатудың құралдарын қолдану қажеттілігі

56

18%

61%

21%

24%

63%

13%

0%

20%

40%

60%

80%

Жыл басында Жыл соңында

Жоғары Орташа Төмен

әлсірейді. Бірақ алты, жеті жастағылар еш әрекетсіз де қиялдай алады. Олардың әрбіреуі кім болуды және істеу керектігін армандайды: суреттер жүйесінен әңгіме құрастырады, суреттемеге немесе әңгімеге атау ойлап табады.

Жоғарғы жастағы мектепке дейінгілерде ойлау мен шығармашылық қиял қалыптасады, баланың есі материалдың тез пассивті жазылуына және оның тез ұмытылуына әкеп соғатын классикалық болады. Мектепке дейінгі баланың дамуымен есі (көрнекілік) көркемдікке ие болады: бала өзіне қызықты және өзінің іс-әрекетінің материалын қолданатын болғандықтан оны тез және көп уақытқа сақтай алады.

Зерттеу мәселесіне байланысты эксперименттік зерттеу жұмысы жүргізілді. Ол екі кезеңде жүргізілді:

1. Анықтаушы эксперимент.

2. Қалыптастырушы эксперимент.

Анықтаушы эксперимент кезінде мектепке дейінгі балалардың бейнелеу қабілеті мен құрастыру әрекеттерін дамытда шығармашылығын дамыту ерекшеліктерін анықтауға арналды.

Эксперименттік зерттеу жұмысы бала-бақшадағы ересек тобында жүргізілді. Топта балалар саны 25.

Эксперимент барысында балабақша тәрбиеленушілерінің психологиялық-педагогикалық сипаттамасы жасалынды.

Ересек топтағы балалардың шығармашылық деңгейлерін анықтадық.

Жыл басындағы анықтаушы эксперимент кезеңде бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамытуда шығармашылық әрекеті мен мен жыл соңындағы шығармашылық деңгейлеріне айырмашылықтар болды.

Анықтаушы эксперимент кезінде жоғары деңгейі 18% болса, ол қалыптастырушы кезеңде 24 пайызды көрсетіп, есіне сақтау процесі 6 пайызға артқаны байқалды. Бұл эксперимент жұмысымыздың тиімділігін айғақтайды (2-сурет).

Ескертпе – автордың зерттеу нәтижелері негізінде құрастырылды.

57

2-сурет. Балабақша тәрбиеленушілерінің деңгейлері

Эксперимент басында шығармашылық әрекеттерінің орташа деңгейі 61% болып, эксперимент соңында 63%-ға өзгеріп, нәтижесінде 2%-ға артқандығын көрдік. Ал төменгі деңгей көрсеткіштері 18%-дан 13%-ке өзгеріп, 5%-ға төмендегендігі байқалып, эксперимент жұмыстары барысында зерттеу болжамының дәлелденгендігін айғақтады.

Балаларды оқыта отырып, бейнелеу қабілеті мен шығармашылығын дамыту керек. Себебі бейнелеу қабілеті мен шығармашылық дәрежесі бірдей екі баланы табу қиын.

Эксперименттік зерттеу жұмысы мектепке дейінгі балалардың бейнелеу қабілеті мен құрастыру әрекеттерін дамыту ерекшеліктерін анықтауға арналды.

Эксперименттік зерттеу жұмысы бала-бақшадағы ересек тобында жүргізілді. Зерттеушілердің саны 25. Мектепке дейінгі балалардың отбасы жағдайы жақсы, әлеуметтік материалдарымен толық қамтамасыз етілген. Даму орташа және жоғары, ал екінші бақылаушы топқа ұсынылған психологиялық жаттығулар жүйелі ұйымдастырылып, мектепке дейінгі балалардың бейнелеу қабілеті мен шығармашылығын дамытуда көптеген жетістіктерге жетуге арналған әдістемелер пайдаланылды.

Бұл топтардың зерттеу себебі мектепке дейінгі балалардың бейнелеу қабілеті мен шығармашылығын дамыту деңгейін анықтау және дамыту жолдарын қарастыру болды.

Зерттеу тобы екіге бөлінеді. Бірінші тікелей бақылау тобындағы балалар саны 25, мектепке дейінгі жастағы балалар, екінші эксперименттік тобындағы балалар саны – 25 мектепке дейінгі жастағы балалар.

Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар барысында эксперимент және бақылау топтары бойынша алынған нәтижелерге салыстырмалы түрде талдау жасай отырып, математикалық-статистикалық өңдеу жүргізілді, балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуды психологиялық-педагогикалық тұрғыда пайымдалған теориялық ұсыныстардың практикалық тұрғыда іске асуына қорытынды жасалды; тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың алдына қойған мақсат-міндеттерінің орындалуына талдау жасалды.

3.4 Қолданылған зерттеу әдістеріне сипаттама

Зерттеу жұмысының ғылыми болжамын дәлелдеу және диплом жұмысының міндеттеріне сәйкес эксперименттік жұмыстарды жүргізу барысында әдістемелер қолданылды. Кейбір әдістемелерге тоқталып, сипаттамалар береміз.

Сонымен, балалардың шығармашылық бастамасының белгілері бойынша барлық балаларға тән ақыл-ой ерекшелігінің мейлінше, ерте көрінуінің байқалуы ерте жаста ақыл-ой жоғарылылығымен өзгешеленуінен көрінеді. Н.Лейтес еңбегінде шығармашылық жетістікке жету шарты индивидтің интеллектісінің потенциалы болып табылады. Шығармашылық қабілетті дамытуда Медниктің «Ассоциация», «Сурет» әдістемелері қолданылды.

Медниктің алыстағы ассоциация тестілері. Бұл тест бойынша тексерілуші сөздердің арасындағы ассоциациятивтік байланысты орнату керек, яғни бір жүйеге келтіретін төртінші сөзді табу керек.

58

1. «Сурет» әдістемесіБұл әдістемеде балаға стандартты беті бар қағаз және фломастарлер беріледі. Бала қандай

да бір суретті ойлап табуға және суретін салуға тапсырма алады. Бұған 5 минут уақыт кетеді.

Баланың сурет және қиялын талдау.

3-кесте - «Сурет» әдістемесі хаттамасы

№ Бағаланатын параметрлер Бұл параметрлерді баллмен бағалау

0 1 2

1. Қиял процестерінің жылдамдығы

2. Бейнелердің ерекшелігі, өзгешелігі

3. Қиялдың кеңдігі, молдығы

4. Бейнелердің тереңдігі және ойланып, рет-ретімен жасалйнуы

5. Бейнелердің эмоционалдығы, әсерлілігі

Ескертпе – автордың зерттеу нәтижелері негізінде құрастырылды.

Даму деңгейі туралы қорытынды

10 балл - өте жоғары

8-9 балл – жоғары

4-7 балл – орташа

2-3 балл – төмен

0-1 балл - өте төмен

Балалардың шығармашылығын диагностикалау мақсатында Равеннің матрицасы қолданылды.

2. Равен матрицасыБұл әдістемемен ересек жастағы балалардың көрнекілік – бейнелік ойлауы бағаланады.

Мұнда көрнекілік – бейнелік ойлау дегенді тапсырманы орындағанда әртүрлі бейнелерді және көрнекілік елестермен жұмыс істеуін айтады. Көрнекілік-бейнелік ойлаудың дамуының деңгейін тексеру үшін 10 дана Равен матрицалары қолданылады.

Бұл бойынша матрицаның жоғары жағында орналасқан детальдардың заңдылықтарын тауып, төменде орналасқан суреттерден көрсетіп тауып, орнына қою керек.

59

Тапсырманы орындау үшін 1 минут уақыт беріледі.

Даму деңгейі туралы қорытынды:

10 балл - өте жоғары

8-9 балл – жоғары

4-7 балл – орташа

2-3 балл – төмен

0-1 балл - өте төмен

Нәтижелерді статистикалық өңдеу барысы – Стъюденттің t – критериясы қолданылды. Стъюденттің t – критериясы

/Х1 – Х2/

Оның негізгі формуласы t =

√/m21 + m2

2/

Ересек жастағы балалар үшін тәрбиеші беделі айрықша. Мұндай сенімді орындаушылық көп жағдайда меңгерулікті жүзеге асырады. Осыған орай бастапқы үйренудегі еліктеушілік – баланың интуициясына, оның өзіндік инициативасына сүйенеді. Ересек жастағы балалардың қабылдау өткірлігі, сөздік ойлауға қажетті алғы шарттың болуы, ақыл-ой белсенділігінің бағыттылығы – психиканың дамуы мен баюы үшін қайталау, іштей шешім қабылдау, жағымды жағдай құрудан тұрады.

Зерттеу мақсатына байланысты олардың шығармашылық қабілетін зерттеуге арналған әдістеме жүргізілді.

Оқушылардың қиял-елес белсенділігін арттыру арқылы шығармашылық қабілеттін дамытуда қолданылған ойын тапсырмалар жөнінде аздап мағлұмат бере кетейік.

«Авангард» атты сабақтар циклы.

Әңгімелесу, суреттерді көріп пікірлесу барысында балаларға өз көзқарасын, алған әсерін, сезімдерін айтып жеткізуге мүмкіндік беру керек. Тәрбиеші балаларға суретті көрсетіп, оған ат қоюды сұрайды, содан кейін суретшінің өзінің қойған атымен салыстырады, бейнелеу техникасын анықтап қарайды.

Педагогтың мақсаты: балалардың шығармашылық қабілетін, қиял-әлемін дамыту; олардың бұған дейінгі алған білімдерін өзгертіп қана қоймай сонымен қатар жаңа үйлесімдермен ұштастыра, қиылыстыра отырып, жаңа бейнелер, бейнелік ситуациялар (баланың өзі үшін) жасай білуге, суретте өзінің көңіл-күйін, сезімін, түйсінуге берілуге үйретеді; бояу дақтарымен гүл үйлестіктерінен бейнені, көңіл-күйін, қозғалысты табады.

Балалардың мақсаты: өз суреттерінде қоршаған ортадан алған әсерлерін, көңіл-күйін көрсе білу, өзіндік ерекше суреттеріне ат қою.

60

Материал: оркестр сазы жасалған үнтаспа, сурет салатын қағаз, бояу, қарандаш, гуашь, көмір, түрлі түсті бор, салфетка.

Қалыптасушы танымдық процесс.

Түсіну, қабылдау, таным, қиял, елестету, алғырлық, қолдану, талдау, синтез, бағалау, шығармашылық, ойлау саналығы.

Педагог пен балалардың өзара әрекеттестігі.

Бірінші сабақ. «Аспанда бұлттар көшіп жүр»

Балалар аспандағы бұлттарды бақылап, олардың не нәрсеге ұқсайтынын анықтайды. Бұлттардың тұрақты бір формаға ұқсайтындығын, тез өзгеретініне көңіл бөледі. «Кляксография» әдісін қолданып, балалар бұлттардың суретін салады. Яғни сурет салатын қағазға сияны тамызып, қағазды екі бүктейді. Қағазды қайтып жазып болған соң сия дағынан бұлтпен ұқсайтындығын айтады.

Екінші сабақ. «Ойлап тап және атын ата» немесе «не пайда болды»

Балалар «Монотомия» әдісін қолданып сурет салады кішкене шыны, целофан немесе қағазға бояу жағып, оны сурет салатын қағазға басады. Қағазға түскен дақтың көлемі мен бағытына қарай түрлі кескін бейнелерді балалар айтады.

- өз ойларын еркін айту, шапшаң шығармашылық ойлау дағдысы қалыптасты.- Алғашқы зерттеуде анықталған жеті орташа деңгейдің төртеуі жақсы деңгейге, ал

төртеуі төменгі деңгей көрсеткен бағалардың үшеуі орташа деңгей көрсетіп алғашқы зерттеу нэтежесінен өсу байқалды.

- Балалар бойында алғашқы шығармашылық әрекеттер көрінді.

Эксперимент алаңы ата-аналармен тығыз байланыста болды. Ата-аналармен жұмыс формалары түрлендіріліп, отбасында жарасымдылық пен сыйластықты қалыптастыру көзделді. Ата-аналардың балаларының ойлау, бейнелеу қабілеті мен шығармашылығын дамытуға деген ықыластары жақсы. Ата-аналардан алынған сауалнамаға тоқталсақ, басым құндылықтар балалармен қарым-қатынас - 61%, әріптестермен қарым-қатынас -24%, өз уайымдары-15% санайды. Отбасындағы психоэмоциялық жағдайы: сәтті-38%, тұрақты-41%, сәтсіз-21% анықталды. Тәрбиелеу үлгісі: демократиялық-48%, либералдық-12%, авторитарлық -40% болды. Субъективті бақылау деңгейі:

Жоғары-42%, қалыптаспаған-40%, төмен-18% екен.

Ата-аналар арасында зерттеу мәселесіне оң көзқарас жұмыс жасау барысында қалыптасты. Экспериментіміздің соңында ата-аналарға сауалнама жүргіздік.

Зерттеудің соңғы кезеңдеріндегі алынған нәтижелерді талдау барысында эксперименттен кейінгі көрсеткіштер мен экспериментке дейінгі көрсеткіштерді салыстыру нәтижесінде эксперимент жұмысы балалардың бейнелеу қабілеті мен шығармашылығын дамытуға тиімді ықпал етті деп тұжырымдауымызға мүмкіндік береді.

61

Қорытынды

Бізді қоршаған табиғаттың өзі адамзат баласының алдына айналған қоршаған әлемді жаңаша қабылдауға қабілетті жаңаша ойлайтын, жан – жақты білімді « Жаңа адамды» тәрбиелеп шығару міндетін жүктеп отыр

Жаңа заман баласын қалыптастырып, дамыту үшін, тұлғаның ішкі дүниесімен оның қыр – сырын анықтап, мүмкіншіліктері мен қабілетінің дамуына жағдай туғызу керек. Жаңа заман баласы – бүгінгі қазақ қоғамының ұлттық қазынасы. Баланың қабілетін қаншалықты ерте ашып, дамытса, оның нәтижесі де соншалықты жемісті болмақ. Баланы нәрестеден тұлғаға жеткізу қазіргі бағдарламаның мақсаты.

62

Қазіргі таңда баланы дамыту мен тәрбиелеудегі әлемдік озық тәжірибеге негізделіп жасалған баланың жас ерекшеліктерін, қабілетін, есін дамыту, дарыны мен талантын ашуға және жан-жақты дамытуға бағытталған жұмыстар жүргізу қажет.

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы деңгейі ретінде қазіргі тұрақты өзгеріп тұрған әлемде табысты бейімделуге қабілетті бала тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін жағдайлар жасайды. Жетекші ғалымдар мен практиктер жүргізген көптеген психологиялық – педагогикалық зерттеулер нақты мектепке дейінгі жастың зияткерлік, тұлғалық, әлеуметтік және эмоционалдық дамуын анықтайтын шарт екендігін дәлелдеді. Уақытында алынған мектепке дейінгі білімнің әр бала үшін де, еліміздің әл – ауқаты үшін де өмірлік маңызды мәні бар.

Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі ұлттық даму стратегиясы мен үздіксіз байланыста екендігін және мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылатындығын ескере отырып, балаларды жан жақты жеке тұлға ретінде қалыптастыруда есін дамыту қажеттілігі туындайды.

Балалардың бейнелеу қабілеті мен құрастыру әрекеттерін дамыту кезеңі - мектепке дейінгі жас. Баланы мектепке дайындауда бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамытуда шығармашылық қабілетін дамытудың маңызы зор. Осы мәселені шешуде шығармашылық саласы аясында жүргізілетін сабақтар негізінде мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың бейнелеу қабілеті мен құрастыру әрекеттерін дамыту бағытында оқу- тәрбие процесі ұйымдастырылды.

Шығармашылық және басқа міндеттерді өз бетінше шешудің әдістері, қызметтің әр түрінде, оның ішінде оқу қызметінде табысты болуға мүмкіндік беретін құралдар ретінде бала қабілеттерін дамыту басты міндет.

Біздің жүргізілген әдістеріміз мектепке дейінгі балалардың бейнелеу қабілеті мен құрастыру әрекеттерін дамыту ерекшеліктерін анықтауға бағытталды. Жүргізілген зерттеу жұмысы балабақшада өткізілді.

Алынған екі топ зерттелінушілерінің әдістерден шыққан нәтижелерін салыстырдық. Дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша зерттеу әдістері өткізілгенде балалардың бейнелеу қабілеті мен құрастыру әрекеттерін дамытуға бағытталған әрекеттері зерттелінді.

Қортындылай келе төмендегідей ұсыныстар береміз:

1. Мақсатқа сәйкес педагогикалық, психологиялық әдебиеттерден қажетті әдістерді дұрыс таңдай білу.

2. Таңдап алынған әдістемелерді жүйелі уақытына сәйкес жүргізу.3. Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың бейнелеу қабілеті мен

шығармашылығын дамыту жұмысы жүйелі түрде жүргізу.4. Осы ғылыми-тәжірибелік жұмысымызда төмендегідей әдістер мен жаттығулар өзінің

тиімділігін дәлелдегендіктен, оларды болашақта пайдалану ұсынылады.

63

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. – Алматы: Білім, 1997. – 265.2. ҚР МЖМБС 1.001-2009. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті

білім беру стандарты. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. Негізгі ережелер.3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. «1

жастан 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпы білім беру бағдарламасының мазмұнының базалық минимумы». – Астана қ., 2004.

4. «Балбөбек» бағдарламасы. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының республикалық баспа бөлмесі. – Алматы қ., 1999.

5. «Біз мектепке барамыз» мектепке дейінгі ересек жастағы балаларды тәрбиелеу мен оқыту бағдарламасы.- Астана, 2009. - 106 б.

6. Өтетілеуов Е.«Балақай» - Алматы қ.: Жалын баспасы, 1986 ж.7. Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 381 б.8. Құнанбаев А. Шығармалар жинағы. – Алматы, 1988. – 151 б.

64

9. Познавательная традиция: философско - методологический анализ (сб. статей). – М.: Философское общ., 1989. – 203 с.

10. Платон. Законы. 1т. – Л., 1972. – 798 с.11. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Қысқаша философия тарихы. – Алматы: Қазақ

энциклопедиясы, 1999. – 271 б.12. Григорьева Г.Г. Развитие дошкольника в изобразительной деятельности. - М., 2000.13. Парамонова Л.А. Теория и методика творческого конструирования. – М.:Академия,

2001.14. Грибовская А.А., Левченко Т:А. Народное искусство и детское творчество.

Метод.пособие для воспитателей. – Алматы, Просвещение – Казахстан, 2007.15. Венгер Л. Педагогика способностей. – М., 1973.16. Зубарева Н.М. Дети и изобразительное искусство. –М. «Просвещение», 1973.17. Комарова Т.С. Обучение детей технике рисования. –М. . «Просвещение», 1976.18. Кузин В.С. Вопросы изобразительного творчества. –М. «Просвещение», 1973. 173 с.19. Гусакова И.Л. Апплекация в детском саду. –М. . «Просвещение», 1973.20. Балабақшадағы бейнелеу іс әрекетінің теориясы мен методикасы. «Мектеп», Алматы,

1983. –245 б.21. Сакулина Н.П. Рисование в детском детстве.М., «Просвещение», 1965.22. Сакулина Н.П., Комарова Т.С. Изобразительная деятельность в детском саду. М., .

«Просвещение», 1973.23. Грузенберг С.О. Введение в психологию и теорию творчества. 2-е издание. – М., 1984.

– 211 с.24. Обучение и развитие / Под ред. Л.В.Занкова. М.: Педагогика, 1975. – 345с.25. Морозов А.В. Диагностика креативности. Монография. – М., 2001. – 510с.26. Психология и педагогика / Под ред. В.М.Николаенко. – М.: ИНФРА. – М.,

Новосибирск: НГАЭ иУ, 2001. – 345c.27. Маслоу А. Самоактивизация личности. Тексты. – М., 1982. – 45 с.28. Эльконин Д.Б. Детская психология (развитие ребенка от рождения да семи лет).

Москва, 1960. – 145с. 29. Мұқанов М.М. Бақылау және ойлау. – Алматы: Мектеп, 1959. - 87 б.30. Қоянбаев Ж.Б. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. – Алматы: Рауан, 1990.

– 120 б.31. Мухина В.Е. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы -1986.32. Жарықбаев Т. Педагогика. – Алматы: Мектеп, 1998. – 148 б.33. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Мектеп, 1989. – 48 б.34. Смирнов А.А. Проблемы психологи памяти. Москва, 1966.– 121 с. 35. Выготский Л.С. Собр. соч. в 6-ти т. – Т.3. – 1983. – 560 с.36. Мұсаев С.А., Бегалиев Т.Б. Жас ерекшелік педагогикасы. Астана, 2006. –70б. 37. Блонский П.П. Теория деятельности и социальная практика , 1996. - №5. – С. 21-25.38. Хрестоматия по истории педагогики. Т.1. – М., 1935. – 250 с.39. Художественное творчество в детском саду. Под ред. Н.А. Ветлугиной. М.,.

«Просвещение», 1974.40. Жумабаев М. Ойлауды өркендету жолдары. – Алматы, 1972. – 85 б.41. Обухова Л.Ф. Детская возрастная психология. Москва, 1996 г.42. Петровский А.В. Личность. Деятельность. Коллектив. – М.: Политиздат, 1982. – 225 с.43. Мухина В.Е. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы -1986.44. Бабкина Н.В,Тұрғынбаева Б.А. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. //

Бастауыш мектеп №7, 1997.45. Смаилов С.С. Дидактикалық материалдарды қолдану және балалардың танымдық

белсенділігін арттыру. - Алматы, 1994. – 218 б.46. Аверин В.А. Психология раннего детство. Спб. 2000. – 102с.

65

47. Венгер Л.А.Восприятие и обучение, дошкольный возраст. Москва,1969.48. Лурия А.Р. Маленькая книжка о большой памяти. Москва,1968. – 139.49. Драгунова Т.А. Возрастная и педагогическая психология. Москва, 1973.

методологический анализ // Педагогика и логика. – М., 1993, 82 с..

Шедровицкий Г.П. Система педагогических исследований: методологический анализ // Педагогика и логика. – М., 1993.

Қосымша А

Сурет салу сабағының тақырыптық үлгісі

Заттық сурет салу

«Автобус пен жеңіл машина»

«Мен және менің анам»

«Күзетші жауынгер»

«Шекарашы мен ит»

«Аяз ата»

«Қарша қыз» оның ғажайып үйі, сүйікті жанауралары — бұғы, қоян, ит, аю және т.б.

Ертегі кейіпкерлерінің көлік құралдары — шана, машина, ұшақ және т.б.

«Қардағы жапырақсыз ағаш»

«Қазақ биі»

«Аю жаттығу жасайды»

«Биші Петрушка»

«Балалар дене шынықтырумен айналысады»

«Аяз ата шырша жанында»

Затқа қарап сурет салу

«Құмған»

66

«Үлкен-кіші табақтар»

«Торсық»

«Терек бұталары»

«Гүлдейтін ағаш»

«Бүршік жарған бұталар мен ағаштар»

«Гүл жамылған дала»

Сәндік бейнелеу

«Қоржынды сәндейміз»

«Қымыз құятын тостаған»

«Тостаған»

«Саздан жасалған табақ»

«Қар кесегі»

«Атама арналған тымақ»

«Сәукеле»

«Дастарқан»

«Жаулық» (қазақ өрнектері мен сәнді маталар қолданып)

«8 Наурыз ашық хаты»

«Анама арналған мата»

«Қолғап»

«Ертегідегі құстар»

«Мерекелік дастарқан»

«Сырмақты әшекейлейміз»

«Алашаны әшекейлеу»

«Қазақ ұлттық киімін киген қуыршақ»

«Кебежені өрнектеу»

«Ыдысқа әдемі сурет саламыз»

Сюжеттік сурет салу

«Бақшада алмалар пісіп тұр»

«Күздегі орман мен бақ»

«Жаңбырлы күн»

67

«Астық жинау»

«Үй құрылысы»

«Біздің әкеміз — шахтер»

«Гүлдене бер, Қазақстан»

«Каспиидің балықшылары»

«Байқоңырдан зымыранды ғарышқа ұшырамыз»

«Республика күніндегі от шашу»

«Көшедегі мереке»

«Менің сүйікті ертегім»

«Қызғаншақ екі қонжық»

«Қоян мен түлкі»

«Түлкі, қоян және әтеш»

«Қызыл Телпек»

«Аққу-қаздар»

«Қыстағы шуақты күн»

«Қыстағы бұлыңғыр күн»

«Жаңа жылдық мереке»

«Біздің әсем шыршамыз»

«Қыста балалар аулада ойнап жүр»

«Біздің көшедегі көліктер»

«Қысқы қала»

«Кешкі қала»

«Балалар жаттығу жасайды»

«Құрылысшылар жаңа үй салады»

«Анам (әкем) мені балабақшаға апарады»

«Балалар мерекеде билейді»

«Сең жүру»

«Құстардың қайтуы»

«Көрікті көктем»

«Гүлденген бақ, шалғын»

68

«Туған табиғатымды не үшін жақсы көремін?»

ЖАПСЫРУ САБАҒЫНА АРНАЛҒАН

ТАҚЫРЫПТАР ҮЛГІСІ

Заттық жапсыру

«Саңырауқұлақтар»

«Күзгі жапырақтар»

«Балапандар»

«Табақтағы қияр мен қызанақ»

«Бөлме өсімдіктері»

«Ойыншықтар»

«Көлік»

«Петрушка»

«Безендірілген шырша» (ұжымдық жұмыс)

«Қуыршаққа арналған көйлек»

«Кеме»

«Қар ұлпасы»

«Ағаштағы жапырақ»

«Бұлт»

«Үлпілдек жүнді балапандар, қояндар»

«Құмыра»

«Гүл салынған ваза»

«Ертегі құсы»

«Біздің жаңа қуыршақ»

«Поезд»

«1 Мамыр мерекесіне арналған шақыру қағазы»

«Әдемі гүлдер»

«Қайыңдағы қараторғай үйі»

«Алдар Көсенің тоны»

«Тазша балаға арналған костюм»

«Ғарыш зымыраны»

69

«Ұшақ»

Сәндік жапсыру

«Әжеме арналған камзол»

«Сырмаққа арналған өрнек»

«Табақшалар»

«Қазақстан Республикасының туы»

«Гүлдер»

«Жапырақтар»

«Күзгі кілем»

«Сәндік текемет»

«Бақ гүлдеді»

«Көктемгі кілем (гүл бақша)»

«Вазадағы әдемі гүлдер»

«Қуыршаққа арналған орамал мен кілемше»

«Мерекелік жалаушалар»

Сюжеттік жапсыру

«Ойыншықтар»

«Табақтағы жемістер»

«Біздің сүйікті аю»

«Көшедегі көліктер»

«Республик күні мерекесі»

«Күз»

«Жаңа жылдық мерекесі»

«Ұшақ парады»

«Қысқы орман»

«Қыс»

«Аквариумдағы балықтар»

«Көшедегі үйлер»

«Бұтақтағы құстар»

«Жайлаудағы жылқылар»

70

«Орман»

«Космос»

«Мен не үшін Республикамды жақсы көрем»

«Қаланың көшелері»

«Қазақстан темір жолы»

«1 Мамыр — халықтардың достығы мерекесі»

«Көктем»

МҮСІНДЕУ САБАҒЫНА АРНАЛҒАН

ТАҚЫРЫПТАР ҮЛГІСІ

Заттық мүсіндеу

«Қазақстанның сыйы — көкөністер, жемістер»

«Саңырауқұлақтар (ақ, қызғылт сары саңырауқұлақтар)»

«Ыдыс»

«Сүйікті ойыншық»

«Көкөніс (қияр, қызылша, сәбіз)»

«Жемістер» (алма, алмұрт)

«Құс»

«Үйрек»

«Әтеш»

«Ешкі»

«Қуыршақ» (дымков ойыншығының сарыны бойынша)

«Әдемі киім киген Айсұлу қуыршағы»

«Терезе алдында отырған мысық»

«Дән терген құс»

«Шанадағы бала»

«Көжек»

«Біздің аю»

«Тостаған»

«Түбек»

«Мысық баласы»

71

«Ит»

«Торғай»

«Шымшық»

«Ит пен күшік»

«Алтын айдарлы әтеш»

«Қыстық тон киген қарлығаш»

«Қарша қыз»

«Аяз ата сыйлығымен балаларға мерекеге келеді»

«Жайлауда»

«Петрушка билейді»

«Қонжық ойнайды»

«Мысық жіп орамымен ойнайды»

«Тиін жаңғақ кеміреді»

«Түйе жайылып жүр»

«Қоян мен сәбіз»

«Үйрек пен балапандар»

«Көңілді күшік»

«Биші Айсұлу»

«Қазақ биі» ұжымдық жұмыс

«Қуыршаққа арналған ыдыс»

«Құмыра»

Сәндік жапсыру

«Үйрек» (калинин ойыншығы сарыны бойынша)

«Дымков қуыршағы»

«Ешкі»

«Ат» (каргополь ойыншығы сарыны боынша)

«Әтеш» (дымков ойыншығы сарыны бойынша)

«Кесе»

«Тостаған»

«Тегене»

72

«Табақ»

«Торсықтар»

«Өрнекті кесе»

«Жемістерге арналған ыдыс»

«Кілем»

«Көктем гүлдеріне арналған ваза»

«Бұғы» (дымков ойыншығы сарыны бойынша)

«Ертегі құсы»

«8 Наурыз мерекесіне арналған сыйлықты әшекейлеу»

«Декоративтік пластинка»

«Топ бөлмесін әшекейлейтін заттар»

Сюжеттік жапсыру

«Айгерім билейді»

«Қанат жалау ұстап келеді»

«Балалпандар»

«Көжектер»

«Қоян көжектерімен»

«Мысық балаларымен»

«Ит күшіктерімен»

«Айнұр құстарға жем берді»

73