ПРЕССПРЕСС

№11 №11 декабрь, декабрь,

2012-жыл 2012-жыл Маалымат-жарнама гезити

сылсылКыргызстан токой пайдалануучуларынын жана жер пайдалануучуларынын Ассоциациясы

ма гезити

жержерАНОНС

2- БЕТТЕ

3- БЕТТЕ

4-БЕТТЕ

6-БЕТТЕ

8-9-БЕТТЕ

11-БЕТТЕ

12-БЕТТЕ

14-БЕТТЕ

15-БЕТТЕ

7-БЕТТЕ

Итоги 2012 года – Итоги 2012 года – что сделано за год что сделано за год

“Кочкор-Элитанын” “Кочкор-Элитанын” атасыатасы

Токойлорду коргоп, Токойлорду коргоп, ааламды сактайбызааламды сактайбыз

Эмгекке жараша Эмгекке жараша колдооколдоо

Устойчивое управление Устойчивое управление пастбищами пастбищами

Элдик чарбадан Элдик чарбадан менчиктештирїїгє менчиктештирїїгє чейинчейин

1-Улуттук органикалык 1-Улуттук органикалык форум-2012форум-2012

Падыша-Ата Падыша-Ата мамлекеттик коругумамлекеттик коругу

“ЖАРАТМАН” сынагы “ЖАРАТМАН” сынагы башталдыбашталды

Эл аралык тоолор Эл аралык тоолор кїнїндєкїнїндє

сыл жерсыл жер№11, декабрь 2012-жыл2 Отчет

Итоги 2012 года – что сделано за год

Важным процессом в нашей деятельности этого года явля-ется расширение работ в регионах с местным населением, фер-мерами и членами Ассоциации и открытие офисов – официаль-ных представительств в Нарынской, Жалал-Абадской и Баткен-ской областях. Эти организационные мероприятия проведены с учетом обращений членов Ассоциации и постоянно увеличи-вающегося объема работ в регионах, в связи с чем было приня-то решение об открытии представительств. С начала функцио-нирования этих офисов Ассоциации расширила свою деятель-ность на местном уровне и уже напрямую работает как с члена-ми Ассоциации, так и другими заинтересованными сторонами и партнерами. Через данные офисы, члены Ассоциации ЛЗК могут более оперативно решать, обобщать и доводить до реша-ющих органов проблемные вопросы в сфере лесо и землеполь-зования, готовить предложения по решению и улучшению име-ющихся вопросов. Первыми результатами являются проведе-ния встреч членов АЛЗК на местном уровне, обучающих тре-нингов по различным точечным тематикам, поддержка отдель-ных конкретных проектных предложений членов АЛЗК, реали-зация с местными органами самоуправления совместных про-ектов по очистке ирригационной сети. Работа официальных региональных представительств основывается и должна осно-вываться на оказании содействия в решении вопросов соглас-но Устава членов АЛЗК.

Другой результативной деятельностью Ассоциации ЛЗК была разработка проектов Концепции Совместного управле-ния лесами Кыргызской Республики и Руководства по совмест-ному управлению лесами айыльных округов. Для разработки этих двух документов были привлечены ряд специалистов Го-сударственного агенства охраны окружающей среды и лесного хозяйства при ПКР, Государственного агентства по строитель-

ству и региональному развитию при ПКР, научных организа-ций, НПО, лесопользователей и других заинтересованных сто-рон. Для сбора предложений по проекту разработанных проек-тов организованы ряд круглых столов в Иссык-Кульской об-ласти, а также проведен заключительный Региональный кру-глый стол с участием всех вовлеченных сторон. Данная рабо-та по разработке и обсуждению проектных документов были проведены при поддержке Экологической Программой ПРООН в Кыргызской Республике.

Еще одним вкладом Ассоциации ЛЗК в базу нормативно - правовых актов для лесной отрасли является разработка в це-лях развития ореховых лесов и повышения продуктивности ореховых культур проекта «Государственной Программы по развитию орехоплодных культур в КР до 2025 года», которая будет передана для дальнейшего продвижения в Государствен-ное агентство охраны окружающей среды и лесного хозяйства при ПКР и Государственное агентство по строительству и реги-ональному развитию при ПКР .

С 2012 года Ассоциацией ЛЗК реализуется проект по устой-чивому управлению пастбищными ресурсами КР, финансируе-

мый Норвежской лесной группой. Пилотными зонами реализа-ции проекта определены Нарынская и Баткенская области. Ис-следования рабочей группы по устойчивому управлению паст-бищами проводились в двух айыльных округа в Кадамжайско-го района Баткенской области, а именно айыльные округа Мар-каз и Майдан. В Нарынской области проведен выбор направ-ления деятельности по устойчивому управлению пастбищами и проведен тренинг по вопросам ветеренарии.

2012 год для нашей организации был очень плодотворен по созданию партнерства с разными, как национальными, так и международными организациями.

Так в этом году мы официально присоединились к сети Гор-ного Партнерства, и уже на этой платформе приобрели множе-ство контактов для будущего сотрудничества. Благодаря под-держке Регионального офиса Горного Партнерства Ассоци-ации ЛЗК участвовала в Третьей Глобальной встрече Горно-

го Партнерства в преддверии Всемирного саммита «Рио+20» по устойчивому развитию в Рио де Жанейро, Бразилия. В июне 2012 года, спустя 20 лет после конференции по окружающей сре-де и развитию в Рио-де-Жанейро, вновь прошла встреча стран на саммите, где обсудили возникшие проблемы «зеленой» эко-номики, устойчивого развития и искоренения бедности.

В Душанбе, Таджикистане в октябре 2012 года прошел «Фо-руме по устойчивому развитию горных регионов Централь-ной Азии 2012» Горный Форум способствовал обмену опытом между участниками разных уровней, от местного до националь-

ного и глобального уровня. Дискуссии оказали содействие в определении конкретных подходов и технологий по устойчи-вому управлению земельными ресурсами; как наилучшим об-разом можно извлечь выгоды, как полученные знания по УУЗР могут быть распространены среди землепользователей, экспер-тов, и лиц, принимающих решения. Ассоциация ЛЗК на Фору-ме представила презентацию о своей деятельности проводимой на уровне местных сообществ по устойчивому использованию природных ресурсов.

Относительно работы на местном уровне необходимо от-метить реализацию совместного с Всемирной продовольствен-ной программой ООН в Кыргызстане проекта по развитию лес-ного хозяйства республики. В рамках программы «Продукты за работу» был разработан проект, охватывающий лесные хозяй-ства пяти областей, и зоной совместной работы с Ассоциацией ЛЗК были определены Иссык-Кульская и Баткенская области. Информация о ходе реализации проекта освещалась подробно нашими областными координаторами в предыдущих и нынеш-ном номерах нашей газеты.

В 2012 году Ассоциация ЛЗК при поддержке Экологической Программы ПРООН провела круглые столы в пяти ключевых министерствах и ведомствах по воздействию изменения клима-та в соответствующих отраслях. Собранные предложения и ре-комендации легли в основу разработки Национальной Страте-гии адаптации к изменениям климата Кыргызской Республики.

В создании новой организации «Федерация органического движения Кыргызстана» внесла свою лепту и Ассоциация ЛЗК,

являясь одним из его учредителей. Также Ассоциация ЛЗК была одним из организаторов Первого Форума органической про-дукции, где члены Ассоциации ЛЗК приняли активное участие, а также на выставке-ярмарке представили собственную произ-водимую продукцию

Особое внимание в уходящем году было уделено работе с подрастающим поколением.

В продолжении ежегодной деятельности по экологиче-скому воспитанию подрастающего поколения, Ассоциациия ЛЗК провела работы по озеленению территорий еще 6 средних школ Иссык-Кульской, Нарынской, Жалал-Абадской и Баткен-ской областей. При проведении посадки саженцев, обязатель-ным было закладка “Аллеи Мира и Дружбы” , сложившаяся с 2010 года, эта традиция поддержана во всех охваченных шко-лах. Также традицией стало посадка “Дерева Желания”, осо-бенно эта акция понравилась ученикам выпускных классов и их родителей.

Также в рамках работы с молодежью, был проведен Лесной КВН среди школ Кок-Мойнокского айыльного округа Иссык-Кульской области и г.Балыкчи. Это школьное мероприятие вы-звало большой интерес, как стороны подрастающего поколе-ния, так и взрослого населения региона, а также органов мест-ного самоуправления. И мы надеемся что данная инициатива будет подхвачена другими средними школами других областей.

Разработана Стратегия развития Ассоциации на 2013-2015 годы, при поддержке Многостранового проекта по повышению потенциала ПРООН в Кыргызской Республике.

Все эти результаты достигнуты благодаря упорной и добро-совестной работе коллектива и членов Ассоциации ЛЗК, при ак-тивной поддержке местных и международных партнеров.

В заключении, отмечаем что работ в этом году сделано мно-го, но на следующий год предвидится еще больше.

Айткул БУРХАНОВ, генеральный директор Ассоциации ЛЗК

Провожая 2012 год, Ассоциация лесопользовате-лей и землепользователей Кыргызстана может под-вести итог уходящему году как плодотворному и бо-гатому на события, действия и мероприятия перио-ду - начальному этапу в оперативной фазе деятель-ности Ассоциации. Особо выделить определенную одну проделанную работу - событием уходящего года мы никак не мо-жем, так как считаем что все события и мероприя-тия Ассоциации ЛЗК являются по своему главными и важными.

сыл жерсыл жер№11, декабрь 2012-жыл 3

“Кочкор-Элитанын” атасы“Кочкор-Элитанын” атасы

Элеттик ишкерлер

- 1992-жылы Кочкордо “Хельветас” уюму ачылып, анын кол-доосунда кыргыз-швейцар агро дол-боорунда иштеп баштадым. Бул дол-боор аркылуу ТАСИС Евросюзунун, Германиялык техникалык кызмат-ташуу коомунун бир топ окутуула-рынан билим алдым. Ошол “Хель-ветастын” аркасында Швейцарияга барып калдым, ал жакта картошка-нын жогорку сорттогу їрєнїн алуу-

нун сырын єздєштїрїп алдым. Кыр-гыз айыл чарба институтунда эм-гектенген илимпоз Константин Гор-лов экєєбїз 1998-жылдан тарта ви-русу жок мерстемдїї картошканын їстїнєн иштеп баштадык. Бул иш аб-дан майда жана кылдат эмгекти та-лап кылат, пробиркадагы вируссуз мерстемдер менен иштеп, андан эли-та їрєндєрїн єндїрїп, картошканын таза їрєндєрїн жайылтуу убакыт-ты, мээнетти, изденїїнї талап кы-лат. Негизи жер адамдын эмгегин эч качан жокко чыгарбайт, аны туура баксаў эки эселеп акыбетин кайтара-арын мен жакшы билем. Менин жа-кын жардамчыларым, колдоочула-рым болгон їй-бїлєм дагы окуп, иш-теп чогуу жїрїп їйрєнїштї.Кесипте-шим Константин Горловго ыраазы-мын, тилекке каршы ал азыр арабыз-да жок. Болбосо дагы далай ийгилик-терди бирге жаратат белек?..

Кушбек Бейшенкулов єндїргєн мыкты картошкалар “Ева”деп аталган швейцариялык сорттон башталган, адегенде бул картошканын їч гана да-анасын ала келип, аларды айыл чар-ба институтунун биолабораториясы-

нан єндїрїп алып, анан элита сортун жайылтуу башталган. Картошка-ны лабораторияга алпарып, ал жер-ден анын соясын єстїрїп, андагы 12 элемент аркылуу пробиркада супер элита їрєнї єндїрїлєт. Кылдай ичке келген бул єсїндїнїн ар бирин 57 сомдон сатып алып топуракка олтур-

гузуп, пленканын алдында кармап, 45-55 кїн єткєн соў гана супер элита їрєнї алынат. Бул учурда абдан кыл-дат болуу керек, бир аз гана каралбай калса иштин баары текке кетет. Учур-да алар“Дезире”,”Драга”,”Импала”

жана “Никола” деген сорттор менен иштеп жаткан кез. 15 жылдан бери Кушбек ага жакындары менен 30 тон-надан 50 тоннага чейин картошка-нын элиталык їрєндєрїн єндїрїїнїн їстїндє иштеп келишет. Негизгиси – Кушбек ага да, анын жакындары дагы мындай маанилїї иштин келечегине ишенип, бел чечпей аракеттенїї ме-нен изденип жатышкандыгы.

-Биздин иште каражат жагынан колдоо керек, азыр 100 тонна кар-тошка сактоочу жай куруп алуу їчїн жеўилдетилген кредит болсо жакшы болмок. Їрєн чарбасын єнїктїрїї їчїн биолабораториянын филиа-

лын єз жерибизде ачсак алда канча жеўил жана арзанга тїшмєк. Себеби биздин жер таза, анда колорад коўузу жок, жер кыртышында кезигїїчї оо-рулар да аз. Анча мынча ооруларды

эрмен менен дарылаган элдик ык-маларды колдонуп келебиз. Жер-ди которуштуруп айдоо, кампс, био-гумус сыяктуу органикалык жер се-мирткичтерди колдонууга жетишсек, дотация же жеўилдетилген кредит болсо биз азыр бїтїндєй Нарын об-ластын камсыз кылат элек. Дыйкан-фермерлердин ишин калыпка са-лып, алдыга жылдырууга баш керек. Ал їчїн айыл чарба министрлигин-де улам бир жетекчини алмаштыра берїїнїн кажети жок, алар биздин ишке кєзємєлдїк кылышса жакшы болмок.

Кушбек Бейшенкулов картош-канын элиталык їрєнїн єндїргєн алдыўкы дыйкан десек, андан тыш-кары мыкты багбанчы дагы.Коро-осунда 50 тїп алмасы бар. Долбо-орлорду жазып, райондон 50 гектар жерди ижарага алып, ага жемиш бак-тарын эгип, карагай менен теректин кыйыштырылган калемчелерин ол-тургузган. Бул тєрт жылда тез жети-лип, курулуш иштерине жарактуу ма-териалга керектелчї жыгач болот. Ветеринар адистигин да калтырбай Алай коюн бапестеп багып келе жа-тат.

Биздин кїндє Кушбек агадай ади-стердин тажрыйбасын жайылтуу аба-дай зарыл деген ойдомун. Мээнети-нин акыбетинде бул адам дагы да-лай дабандарды ашып, ийгиликтер-дин ээси болооруна шегибиз жок. Ал їчїн ден-соолук жана эли-жерибиз тынч болсун дейли!

- Албетте, азырынча коомдук башта-лышта иштеп баштадык, бирок алдыда ар-бын максаттарыбыз бар,-дейт Багдат Шар-шенбаев. Жубайларыбызды бош олтурбай минтип бир ишти баштап жатышына колдо-обузду кантип кылбайлы. Єз аракетибиз ме-нен эле колдогу анча мынча каражаттарры-бызды ортого салып, чогулуп иштеп башта-дык. Эл аралык “СIDA” уюмуна долбоор жа-зып кайрылганбыз. Эгер колдоо болуп иши-биз алга жылып калса Кочкордун ар бир ай-ылына жамааттарды уюштуруп, ишибизди кеўейтип алат элек.

Курдашынын сєзїн Бекбоо Асанов улап кетти. – Биз токой пайдалануучулар менен жер пайдалануучулар Ассоциациясына мїчє болуп киргенден бери бир топ жакшы нерсе-лерди їйрєнїп жатабыз. Кочкордо эле кан-чалаган трениг окутуулар болуп жатат. Ас-социацияга биз да долбоор жазып сунуштап жатабыз, себеби сиздер билгендей Кочкор, анын ичинде биздин Кум-Дєбє айылыбыз таза картошканын мекени, бирок аны сак-тоочу жайыбыз жок, биз 500 тонналык кар-тошка сактоочу жайдын курулушуна долбо-

ор сунуштадык.Ошондой эле алмадан жак-шы тїшїм алууга болот, бул багытта питом-ник уюштуралы деген максатыбыз бар. Жер-лерибизди шамалдан тосуп, эрозиядан сакто-очу токой тилкелеринин мааниси чоў, ошон-дой тилкелерди кайра олтургузууну да алды-га максат кылып коюп жатабыз.

Ооба, бул эки шайдоот жигиттин маанай-ын кєрїп туруп, буйруса келечекте Кочкордо ишкерчилик бир топ алдыга жылат экен де-ген ишеним пайда болду. Быйыл Кочкорлук-тар Ассоциация тарабынан єткєрїлгєн семи-

нарларда, мисалы айылдыктардын кєйгєйлїї маселеси болгон ветеринария тармагы жана башка жагдайлар боюнча Ош, Жумгал, Коч-кордон келген єкїлдєр менен бирге маанилїї маселелерди козгошту.Элеттиктердин дагы бир орчундуу маселеси – жайыт болуп сана-лат, бул жагдайда дагы райондук кеўештин депутаттарына жайыттарды туура пайдала-нуу багытында сунуштарды беришти. Жай-ыт комитеттеринин жетекчилери мал чар-басы менен айыл чарбасынын ишин билген адистерден турушу керек деп эсептешет алар. Болбосо мугалим келсе ал эмнени билет?.. Эл менен уюштуруу ишин алып кете алган ади-стер зарыл, жайыт акыларын убагында чо-гултуп, жайыт пайдалануучуларды тїшїнгєн адамдар иштеш керек деген жїйєєлїї пикир-лерин ортого салышты. Кочкор районунда эки мектепке бак олтургу-зуу иши аткарылды. Кочкор аймагында жы-шалдандырууну жолго коюу абадай зарыл иш. Эми дыйкандар їчїн которуштуруп ай-доо боюнча биргелешкен трениг окуу єтєлї деген сунуштары бар.

Бул эки жигит менен баарлашкан кыска убакытта алардын ишкерликти алып кетїїгє дилгир аракети, замандын шартына ылай-ык ой-жїгїртїїгє жєндємдєрї, келечекке болгон бекем ишенимдерине ыраазы бол-дук. Мындай адамдар менен кєп максаттарга жетїїгє болот. Болгону алардын ишинде бир аз колдоо гана керектей.

Бетти даярдаганЖийде АСАНБЕК кызы

нанарларда, мисалы айыйыллдыктардын кєйгєйл

“Теўдиктин” максаттары арбын“Теўдиктин” максаттары арбын

Кушбек Бейшенкулов Кочкор районунун Кум-Дєбє айылын-да жашайт, кесиби бухгалтер жана ветеринар. Союз мезгилин-де окуп билим алган, тажрыйбасы мол дасыккан адис ката-ры кєп жылдары айыл чарба тармагында жана коомдук иштер-де їзїрлїї эмгек кылган.Єз доорунун учурунда єкмєт жумша-ган иштердин бардыгын абийирдїїлїк менен аткарып, эл ара-сында аброй кїткєн инсан. Кайран союз ыдырап, эгемендикти алгандан кийинки жылдарда канчалаган дыйкандар їлїшї ме-нен бєлїнїп чыкса да иштин кєзїн табалбай кыйналганы чын-дык. Кушбек ага дал ушундай базар мамилесине єтїї этабында турмуштан єз ордун табуу менен пайдалуу ишкердикти баштап алууга батынганы ага кєп тїйшїктї алып келсе да келечеги жа-ман болгон жок. Азыр анын колунан чыккан экологиялык жак-тан таптаза органикалык їрєндїк картошкалар бир гана Кочкор аймагында эмес, Ысык-Кєл,Чїй єрєєндєрїнє таанымал болуп тарап жаткан убак. Кушбек ага жетектеген “Кочкор-Элита” їрєн чарба кооперативи мындай ийгиликке талыкпаган мээнет менен изденїїдєн кийин гана жетишти.

Теўир-Тоо аймагы мал киндиктїї, эли кеў пейил жана эмгекчил келет эмеспи. Багдат Шаршенбаев менен Бекбоо Асанов экєє дагы Кыргыз-стан токой пайдалануучуларынын жана жер пайдалануучуларынын Ас-социациясынын мїчєлєрї, Кочкор районунун тургундары. Замандын шарапаты менен жєн турбай, улам изденип, элет элиндеги ишкерчи-ликти кантип алып кетебиз деп из-денип турган чактары. Жакында эле алар тарабынан Кочкордо азырын-ча коомдук башталыштагы “Теўдик” деп жакшынакай аталган аялдар жа-маатынан турган топ ишкерлик ишин баштады. Мында 15 аял кийизден улуттук буюм-тайымдарды жаса-шат жана кийим тигїїчї цехти ишке киргизїїгє аракеттенип жатышат. Элет жеринде ишкерликти баштоого кайсы каражат?..

сыл жерсыл жер№11, декабрь 2012-жыл4 Экология

Арстанбаптын атагы анын то-койлору, алардын ичиндеги биотїрдїїлїгї, асман тиреген то-олору, кєк кашка суулары менен аа-ламга белгилїї. Єзїнїн кооздугу, жаўгак-мємєлїї токойлору, токой-дун ичинде сайраган тїрдїї куш-тардын кубулжуган їндєрї бир кел-ген адамды єзїнє тартып алуу ка-сиетине ээ. Жайдын ысык кїндєрї Арстанбапка келсеўиз салкын аба-сы кєўїлїўїздї сергитип, кичине-кей шаркыратмасынын алдында-гы суунун шапатасына турсаўыз айланаўызда болуп жаткан кєйгєйлєрдї унутуп, башка дїйнєдє жїргєндєй болосуз. Бирок ушундай керемет жерибиздин абалын єткєн кылымдагы абалы менен салыш-тырып кєрсєўїз жакынкы 30-40 жылдын ичинде Арстанбаптын ко-оздугун, токойлорун жана анын биотїрдїїлїгїн жоготуп албайбыз-бы деген суроону єзїўїзгє берїїгє ар-гасыз болосуз.

Єткєн кылымдын 80-90-жылдарын-да Арстанбаптын аймагында жашаган кал-ктын саны сегиз миўден ашык болсо, азыр-кы кїндє 16 миўден ашат. Жалпы токой аян-ты 16 000 гектар. Жаўы їй-бїлєлєрдїн пай-да болушу менен турак-жайларды куруу мук-таждыктары пайда болду. Бир кезде Арстан-баптын борборунан чон шаркыратмага чейин токойлор жайылган бош жерлерге жаштар їй салып, токойлор кыркылып кеткен. Адамдар-дын жашоодогу эў керектєєлєрїнєн болгон отунду айылдын жашоочулары алыс барбай жанындагы токойлордон эле кыркып алып келишет. Токойго балта кармап барган адам жаратылыш анын бул кылгандары їчїн жа-кынкы жылдарды эле єзїнє ошондой мами-ле кыла тургандыгын биле бербейт же билги-си келбейт.

Базар-Коргондон Арстанбапка карай кет-кен жолдогу Каба айылынан єтє берген жол-догу сел алып келип жолду жаап салган шагыл таштар табыйгаттын элге берген эскертїїсї деп билем. Себеби, элибиз эгемендикти ал-ган жылдары экономикалык кыйынчылык-тарга учурап, їй-бїлєлєрїн багуу їчїн токой-ду кыйышып, отунга пайдаланышып, жашо-онун бир каражаты катары базарга алып чы-гып сатып жатышкан. Андан кийин тез баю-унун жолу катары, чет элден келген соодагер-лерге жаўгак уюлдарын саткандар да биздин жердештерибиз. Жангак уюлун сатып, тур-муштары оўолуп кеткендерди деле кєрбєдїк. Жаўгак уюлдарын сатып чет элдик машина-ны кайкалай мингендердин кєпчїлїгї кыр-сыктарга учурашып, кээлери ємїрлєрї менен ажырашса, кээлери майып болуп калышты. Биз бала кезде ата-бабаларыбыз дарактарга балта кєтєрбєгїлє, алар деле тирїї жан дешсе тїшїнбєйт элек, тирїї жан болсо эмне їчїн сїйлєбєйт, эмне їчїн баспайт деп. Жангакка балта чаппагыла, ал каргап койсо ємїр бою жарыбай каласыў дешчї. Бїгїнкї кїндє бал-дарына ушунтип айткан ата-эне бар бекен? Андай ата-энелер болсо анда эмне їчїн бал-дарыбыз таш боор болуп бара жатат? Мурда-гы калыў токойлордун орду жоголуп, какыра-ган таштуу адырларга айланды.

Элибиздин турмушу онолуп, мурдагы-га караганда малдын саны кєбєйїп, токойсуз калган адырлардагы чєптєрдї тебелеп, токой-дун сууларды кармап калуу касиети жоголду. Жааган жамгыр жерге сиўбей, сел болуп, атам замандан бери кєрбєгєн мындай алааматты жарым саатка жааган жамгыр элге кєрсєтїп жатат. Кылымга жакын жашаган карылары-быздан илгери ушундай сел болчу беле деген суроолорубузга бала болуп башына тїк чык-кандан бери кєрбєгєндїктєрїн айтышат.

Мына ушул кєйгєйлєрдї ким жаратып жа-тат? Саресеп салып байкап кєрєлїчї. Токой-до жашап жаткан, токойлордун айланасын-да жашагандар, отунга муктаж болуп, отун-дарды сатып алгандар да кыйыр тїрдє ушул кєйгєйлєргє тиешелери бар. Бул кєйгєйлєрдї чечїї їчїн ошол кєйгєйлєрдї жаратып жат-кандардын єздєрї менен тыгыз иштеп, алар-дын турмуштук тажрыйбаларын пайдалануу жана токойду жамаатташып башкаруу аркы-

луу гана сактап калууга болорун кєзїбїз жет-ти.

Ушундай кєйгєйлєрдї кєргєн «ЛесИК-Тїштїк» Коомдук Экологиялык Бирикмеси-нин (КЭБ) мїчєлєрї бул маселелерди жара-тып жаткан жергиликтїї калк болгондуктан, алар менен биргеликте иш алып баруу менен Арстанбап аймагындагы жаўгак-мємєлїї то-койлорду жана алардын биотїрдїїлїгїн сак-тап калуу боюнча «Тїштїк Кыргызстандын жангак-мємєлїї токойлорунун генетикалык тїрдїїлїгїн жамаатташып сактоону кїчєтїї» деген аталыштагы долбоорду жазышып, Кри-стенсен Фонд деген уюмга жолдошту. Долбо-ор жактырылып, «ЛесИК-Тїштїк» КЭБнин мїчєлєрї долбоор жєнїндє маалымат тарка-туу їчїн Базар-Коргон райондук мамлекет-тик администрациянын башчысы, Арстанбап айыл округунун башчысы, Арстанбап-Ата то-кой чарбасынын жетекчиси жана Арстанбап аймагындагы элдер менен жолугушуп, алар менен биргеликте дагы бир жолу жаўгак-мємєлїї токойдун, анын биотїрдїїлїгу туу-ралуу кєйгєйлєрдї, алардын чыгуу себепте-рин, кєйгєйлєрдї чечпесе кандай кесепеттер-ге алып келерин жана аларды чечїїнїн жол-дорун аныктап чыгышты. Жашоочулардын аныктамасы боюнча эў негизги кєйгєйлєрдєн болуп; жергиликтїї калктын токойлорду башкарууга пассивдїї катышышы, экология-лык билимдеринин тємєндїгї, элдердин ара-сындагы жумушсуздук, Арстанбап-Ата то-кой чарбасы менен Арстанбап айыл округу-нун токой байлыктарын биргеликте башка-руу боюнча кызматташтыгынын жоктугу, то-койду отун їчїн мыйзамсыз жана ыксыз кы-юулары, мал башынын кєбєйїшї менен жаш кєчєттєрдї жеп коюшу, жерди таптап, жер катмарларынын бузулушуна алып келиши, токой аянттарын їй салуу їчїн басып алуу-су, жан-жаныбарларга аўчылык кылуу жана жаныбарлардын азайышы, токой аянттарын ижарага берїїдє ачык-айкындуулуктун жок-тугу, токой адистеринин эмгек акынын азды-

гынан єз кесиптерин таштап башка жумуш издеп жакынкы жана алыскы чет єлкєлєргє кочїп кетїїлєрї, токойчулардын єз кесипте-ри тууралуу билимдеринин тємєндїгїн бел-гилешти.

«ЛесИК-Тїштїк» КЭБсинин мїчєлєрї алар їчїн атайын тренингдерди єткєрїштї. Тренинг маалында жергиликтїї тургундар кєйгєйлєрдї чечїїнїн жолдорунун бири ка-тары Арстанбап аймагында отун маселе-син чечїї їчїн базар наркынан арзаныра-ак кємїр менен камсыз кылуу менен отун базасын тїзїїнї, электр энергиясына ба-

аны тємєндєтїїнї, малдынасыл тукумду-улугунун сапатын жогорулатуу менен са-нын кыскартуу, жумушсуздукту азайтуу їчїн мємє-жемиштерди кайра иштетїїчї кичи цех-терди ачууну, токойду, анын биотїрдїїлїгїн сактоо їчїн жергиликтїї калк, жамааттар, айыл округу жана токой чарбасынын ортоло-рунда биргелешкен кызматташтыкты уюшту-рууну, окуучулар арасында экологиялык би-лим берїїнї жолго салууну, калктын калыў катмарына бул иштер боюнча маалымат жеткирїїгє айыл башчыларын, диний кыз-маткерлерди тартууну сунушташты.

«ЛесИК-Тїштїк» КЭБнин токойлорду жамаатташып башкаруу адистери Нурмамат Сапарбаев, Шерикбай Шаимкуловдор «То-кой пайдалануучулардын жакшы топторун кантип тїзсє болот?» деген темада Гїмкана, Бел-Терек, Арстанбап жана Кош-Терек ай-ылдарында тренингдерди єткєрїштї. Тре-нингде жакшы топторду тїзїї їчїн алгач топ-тун миссиясын, максаттарын аныктоо, топ-тун стратегиялык планын иштеп чыгуу, топ-тун башкарууга жєндємдїї, адамдар менен иштей ала турган, токой пайдалануучулардын укуктарын коргой ала турган билимдїї ин-сандын жетектешинин зарылдыгын айтыш-ты. Тренингге катышкан жергиликтїї кал-ктын єкїлдєрї Арстанбап аймагында токой-ду, анын биотїрдїїлїгїн сактоо, токойду бир-гелешип башкаруу боюнча тєрт жумушчу топ-ту тїзїштї.

Мектеп окуучуларына экологиялык би-лим жана табиятка сарамжалдуу мамиле кы-луу боюнча «ЛесИК-Тїштїк» КЭБнин или-мий адистери Закиркожо Сарымсаков, Дав-лет Мамажановдор А. Тагаев атындагы №18, Ю. Исламов атындагы №34, №39, №19 орто мектептердин окуучуларына семинар сабак єтїшїп, Кыргызстандын беш токой система-сы; жангак-мємєлїї, арча, карагай, сай бо-юндагы, тоо боорлорунда єскєн бадал токой-лор, бул токойлор жайгашкан аймактардагы климаттык єзгєчєлїктєр, токойлордун жара-тылыштагы аткарып жаткан иштери туура-луу маалыматтарды кєрсєтмєлїї слайд-шоу аркылуу, суроо-жооп жолу менен кызыктуу єтїштї. Сабактардан кийин тєрт мектептин ар биринде жогорку класстардын окуучула-рынан курамында 25 мїчєдєн турган эколо-гиялык топтор тїзїлдї.

АКЕНШАЕВ Рысбек, “ЛесИК-Тїштїк”коомдук экологиялык

бирикмесинин аткаруучу директору,САПАРБАЕВ Нурмамат

“ЛесИК-Тїштїк” коомдук экологиялык бирикмесинин долбоорлор

боюнча координатору.

Сїрєттєрдї тарткан Нурмамат САПАРБАЕВ

ТОКОЙЛОРДУ КОРГОП, ААЛАМДЫ САКТАЙБЫЗ

Ар бир мектепте экологиялык класстар тїзїлїп, аларды жасалгалоо їчїн «ЛесИК-Тїштїк» КЭБ тарабынан экологиялык темада 17 000 сомдук плакаттар тап-шырылды.

Мурда эч бир долбоорлордо болбогон усул, ушул долбоордун алкагында кал-ктын калыў катмарына токойлорду, биотїрдїїлїктї сактоо боюнча тїшїндїрїї иш-терин жїргїзїїдє, маалымат жеткирїїдє диний кызматкерлерди тартуу боюн-ча Базар-Коргон, Сузак райондорунун, Арстанбап айылдык мечитинин диний кы-заткерлери катышкан семинар-кенешме єткєрулдї. Семинар-кенешмеде катышу-учулар токойду, биотїрдїїлїктї сактоодо мамлекет тарабынан да жетиштїї кєўїл бєлїнїїсїн, мыйзамдар бардыгына бирдей тиешелїї экендиктерин тїшїндїрїї ме-нен мыйзамдарды сыйлап жашоо, элге маалымат жеткирїїдє, їгїт-насаат иштерин жїргїзїїгє кємєк кєрсєтїшєєрїн билдиришти.

сыл жерсыл жер№11, декабрь 2012-жыл 5Ассоциация аракетте

Жалал-Абад облусунун Токтогул районуна ка-раштуу Чолпон-Ата айыл єкмєтїнїн Ак-Тектир айылында уюштуру-луп, иштеп жаткан «Ке-лечек» жамааты їчїн єтїп бараткан жыл дагы жемиштїї болду. Биздин жамаат Кыргызстан то-кой пайдалануучулары-нын жана жер пайдалану-учуларынын Ассоциация-сына мїчє болуп кирген-ден тартып бир топ кы-зыктуу жана пайдалуу иштерди аткарганыбызга мїмкїнчїлїктєр тїзїлїп жатат деп айткым ке-лет.

Єзгєчє келечек ээлери бол-гон жаштарды жаратылышты сактоо жана анын байлыктарын туура пайдалануу менен калы-бына келтирїї багытында тар-биялоодо дагы быйылкы жыл-да бир жемиштїї аракет болго-нун бєлїшкїм келет. Бул оку-яны Ассоциация адистери биз-дин жамаат менен болгон ты-гыз байланышынын натыйжа-сы катары айталы – быйыл-кы жылы Ассоциациянын орга-ны болгон «Асыл жер» гезитине жа-рыяланган «Жаш токойчу» конкур-сун окуп таанышып, биздин “Келе-чек” жамаатынан эки мїчєбїз, Нур-манбетов атындагы орто мектептин 9-классынын окуучулары Апас Ча-лов менен Апал Чаловалар июль-август айларында єткєн конкурста 54 катышуучунун ичинен бирин-чи орунду жеўип алышып, Кыргыз-стандын атынан Москва шаарында єткєн 35 мамлекеттин єкїлдєрї ка-тышкан эл аралык чоў сынакка ка-тышуу укугуна ээ болушту. Бул сы-накта биздин балдар 6-орунду ээле-шип, диплом, баалуу сыйлыктарды алышып, жарык маанай менен кай-тып келишти. Балдарыбыздын сы-накка койгон долбоору – Узунак-мат дарыясынын боюндагы “Кул-даке” участогунда токой чарбасын альтернативдїї башкаруу менен 10 гектар жердеги токой аянтына тез

єсїїчї дарактар менен бадалдар-ды отургузуу, аларды коргоо жана калыбына келтирїї деп аталат. Ал-бетте, мындай жагымдуу окуя алар-дын демине дем кошуп, жараты-лышты коргоого болгон сезимде-рин ого бетер єєрчїтїп, келечек-ке умтулткан аракеттерине єбєлгє болмок. Буйруса биз Кыргызстан токой пайдалануучулар менен жер пайдалануучулар Ассоциациясы ме-нен кызматташууда дагы кєптєгєн пайдалуу иштерге кїбє болобуз де-ген ишенимдебиз. Жаўы жыл ал-дында биздин “Келечек” жамааты-быздын атынан бардыгыўыздарды келе жаткан жаўы жыл менен куттуктап,жакшылыктын жарчысы катары ар убак бар болуп, ийгилик-терди жарата беришиўиздерге ти-лектеш экенибизди билдиргибиз ке-лет.

А.Чалов – Токтогул району

ЖАШТАР ЖАРАТЫЛЫШ САКЧЫЛЫГЫНДА

ЖЕМИШ ДАРАКТАРЫН КЕСЇЇ

Тренингдин максаты - жемиш дарактарын кесїї боюнча Кєк-Мойнок айыл округундагы ижара-чылардын потенциалык кєтєрїї болду. Иш жїзїндє

«Жемиш дарактарын кесїї» мо-дулу иштелип чыгып, Кыргызстан токой пайдалануучуларынын жана жер пайдалануучуларынын Ассо-циациясы тарабынан макулдашыл-гандан кийин анын автору Кыргыз мамлекеттик агрардык университе-тинин аспиранты С.Аалиев тарабы-нан сунушталды.

Негизинен алганда деле акыркы эки жылда Кєк-Мойноктуктар їчїн ПРООНдун бул долбоору абдан

жемиштїї болду. Аталган чєлкєм 22 айыл округунун ичинен танда-лып алынганы да жєн жеринен эмес. Бермет Ысык-Кєлїбїздїн босогосу болгон Кєк-Мойноктун cуу боюн-дагы токойлору чынында дагы ая-нычтуу абалга жетип, коргоого мук-таж болчу. Бир убактары чытырман бадалдуу токойлордон атчан адам араў єткєн болсо азыр токой кыр-кылып олтуруп, сейрек тартып, ку-нары кеткен. Андагы табигый ре-сурстар болгон жан-жаныбарлар, баалуу єсїмдїктєр азайып кеткен. Андыктан акыркы эки жыл ара-лыгында Кєк-Мойнок элинин та-биятка болгон мамилеси кескин

єзгєрдї. Канчалаган жакшы иш-чаралардын, ар кандай окутуу се-минарлары, тренингдердин ар-касында жергиликтїї эл кєптї їйрєнїп, туруктуу токой башка-рууга єздєрї жакындан катышып жаткан кези. Бул семинар тре-

нинги дагы элеттик ижарачылар-га жемиш бактарын туура кесїїнї єздєштїрїїгє зор жардам болду десек болот.

Жекшеналы Сасыковдун ба-гында практикалык ишти алып барууда ижарачы аялдар дагы

активдїї катышышты. Себеби жергиликтїї аймакта жемиш бак-тарын, карагатты туура кесїї ме-нен тїшїмгє жакшы шарт тїзїлєт. Мунун баары келечегинде Кєк-Мойнокто биргелешип токой башкарууга алып келет. Тренингде ижарачылар єздєрї їчїн маанилїї болгон суроолорго жооп алышты. Мисалы жемиш бактарын жыл-дын кай мезгилинде кандай ыкма-лар менен кесїї керек экени баа-рына тиешелїї суроо. Ижарачы-лар єздєрї бактарды кесип, анын ыкмаларын їйрєнїштї. Тренинг соўунда алынган тажрыйбаларды башка айылдардагы ижарачылар менен бєлїшїї жагы каралды.

Кыргызстан токой пайдалану-учулары менен жер пайдалануучу-ларынын адистери мындай пайда-луу тренингдерди ар убак єткєрїп келишип, Кєк-Мойноктуктардын жашынан карысына чейин жакын жардамчы катары таанымал бо-лушту. Келечекте жасалган мын-дай аракеттердин акыбети кай-тып, кєгїлтїр кєлїбїз їчїн, анын ажайып табияты їчїн зор салым болот деп ишенели.

К.ШАБДАНОВ

Ысык-Кєл облусунун Тоў районуна караштуу Кєк-Мойнок айыл округунда акыркы эки жылдан бери ПРООНдун «Суу боюндагы токойлорду калыбына келтирїї» дол-боорунун негизинде бир топ аракеттер жїзєгє ашыры-лып келет. Алардын бири - биргелешип токой башкарууда жергиликтїї коомдоштуктардын потенциалын кєтєрїї боюнча кампанияларды иштеп чыгуу жана реализацияло-онун алкагында Кєк-Мойнокто жакында ижарачыларга дагы бир окутуу тренинги болуп єттї. Тренинг ижарачы Сасыков Жекшеналынын багында уюштурулду.

Мектеп жашыл бактуу Мектеп жашыл бактуу болотболот

Ноябрь айындагы кеч кїздїн кїндєрїндє Кыргыз-стан токой пайдалануучулар жана жер пайдалануучу-лар Ассоциациясы жана Норвегия токой тобу тарабы-нан Баткен облусунун Баткен шаарындагы Кызыл- Жол орто мектебинде кєчєт отургузуу иш чарасы болуп єттї. Иш чарада Ассоциациянын генералдык директо-ру Айткул Бурханов, БУУнун азык тїлїк программасы-нын тїштїк региондору боюнча єкїлдєрї, Баткен об-лусунун токой чарба кызматкерлери, мектеп директо-ру, мугалимдер жамааты жана мектеп окуучулары ка-тышышты. Аба ырайынын салкын болгонуна караба-стан мектеп окуучуларынын бул иш чарага жан дили ме-нен катышып, ар кандай плакаттарды жана токой боюн-ча сїрєттєрдї даярдап келишкени жана кєчєт отургузу-уга активдїї катышкандары алардын токойго болгон сїйїїсї менен айлана чєйрєнї кєрктєндїрїїгє болгон кызыгууларын билдирип турду.

Ассоциациянын генералдык директору Айткул Бур-ханов мектептерге кєчєт отургузуу - бул мектеп оку-учуларынын токойго , ата-мекенге болгон патриот-тук сезимдерин єстїрєт жана келечек муун їчїн жак-шы таасирин тийгизїї менен жаш адамдардын жара-тылышка, анын ичинде жашыл токойлорубузга бол-гон аў-сезиминин мындан ары дагы жогорулоосуна, алардын токойго, айлана чєйрєгє кылган мамилесинин жакшырышына тїрткї берерине басым жасап, мын-дай иш чараларды мындан да кєбїрєєк єткєрїп туруу

керетигинин маанисин айтып кетти. Бириккен Улут-тар Уюмунун азык тїлїк программасынын тїштїк ай-мактары боюнча координатору Шухратмирзо Ходжа-ев бул иш чарага катышып, Ассоциациянын директору жана окуучулар менен биргеликте дарак отургузушту. Анын айтымында мындай иш чаралар албетте єзунун оў натыйжасын тийгизип, жок дегенде келечек муун учун кереги тиерин айтып, ошондой эле бул иш чара-ны уюштуруп, катышып жатканыдыгы їчїн Айткул Мустафаевичке єз ыраазычылыгын билдирип кетти. Мектеп окуучуларынын жана мугалимдердин атынан Кызыл-Жол орто мектебинин директору Ассоциация-га жана Норвегия токой тобуна тереў ыраазычылыгын билдирїї менен бул олтургузулган кєчєттєрдї жакшы-лап асырап, мектеп айланасын кєрктєндїрїїнї уланты-шаарын убада кылышты.

ЭКИ САПАРДЫН ЖЇРЇШЇНЄН

Суу сыйлаган зор болоор...Суу сыйлаган зор болоор...Єлкєбїздїн кєпчїлїк аймактарында суу каналда-

рынын жоктугу же бар болсо да анын кєпчїлїгї жа-раксыз абалда экени баарыбызга маалым.

Жер пайдаланууда фермерлер їчїн суу каналдары-нын ролу єтє чоў жана маанилїї болгондуктан Кыр-гызстан токой жана жер пайдалануучулар Ассоциа-циясы жана Норвегия токой тобу тарабынан суу пай-далануучуларды колдоо жана аларга кємєк кєрсєтїї максатында 16- ноябрь кїнї Жалал-Абад облусунун Базар-Коргон районунда Ассоциацианын генералдык директору Айткул Бурханов иш сапары менен болду. Эске салсак, жылдын башында Айткул Бурханов Ас-социациянын Жалал-Абад облусундагы мїчєлєрї ме-нен жолугуп, алардын кєйгєйлїї маселелери менен та-анышып кайткан болчу. Ошондо негизги кєйгєйлєрдїн бири болуп суу каналдарынын жараксыз абалы, камыш басып кеткени, аны тазалоо їчїн каражаттын жана тех-никанын жоктугу айтылган. Кєп єтпєй Кыргызстан то-кой жана жер пайдалануучулар Ассоциациясы жана Норвегия токой тобу тарабынан каналдарды тазалоо иш чарасы уюштурулуп, иш чарада айыл тургундары жана башка кызыкдар тараптар катышып, ашар ыкма-сы менен суу каналдары тазаланып, кайра элге пайда-ланууга берилген эле.

Бул жолку иш сапарда Ассоциациянын активдїї

мїчєлєрїнїн бири “Тойчубек-Чек” СПАсында суу каналдарын оўдоп-тїзєє иш чарасы башталды. “Тойчубек-Чек” СПАсынын суу каналдарынын курулу-усу бир гана бул СПАга гана эмес башка суу пайдалану-чулар їчїн да єтє маанилїї, себеби каналдын жарак-сыздыгынан быйыл кєптєгєн жер аянттарын суу кап-тап, эгин эгїїгє тоскоол болуп, ал гана эмес айыл тур-гундарынын їйлєрїн суу каптап калган учурлар бол-гон. Суу каналдарынын курулушу бул жана ушуга ок-шогон кєйгєйлєрдїн жоюлушуна, суу ресурстарын эффективдїї пайдаланууга жана айыл тургундары ме-нен суу пайдалануучулар їчїн жакшы шарт тїзєт.

Акыл АЙДАРОВ

сыл жерсыл жер№11, декабрь 2012-жыл6 Долбоор

Бириккен улуттар уюмунун Дїйнєлук азык-тїлїк про-граммасы «Эмгек їчїн азык тїлїк» долбоору - аз кам-сыз болгон, жардамга муктаж їй-бїлєєлєрдїн азык-тїлїккє болгон муктаждыктарын чечїїгє шарт тїзїїдє.

Бириккен улуттар уюмунун Дїйнєлїк азык-тїлїк программасы «Эмгек їчїн азык тїлїк» долбоорунун алкагында Баткен областынын аймагындагы токой чарбалары жана «Саркент» мамлекеттик жаратылыш паркы 2012-жыл-дын «Кїз-2012» алдын-ала программаларды иштеп чыгып токой фондундагы жана айыл єкмєттєрїнїн аймагындагы жерлер аныкта-лып аткарылуучу жумуштар такталган.

Ошондой эле жогорудагы жумуштарга аз камсыз болгон їй-бїлєлєрдєн тартылуучу ка-тышуучулар белгиленген критерийлер менен аныкталып, айыл округдары, социалдык кыз-маткерлер, айыл башчылар менен тандалып, айыл єкмєт башчыларынын колу менен та-стыкталган. Алдын ала айылдарда чогулуштар єткєрїлїп, Бириккен улуттар уюмунун Дїйнєлїк азык-тїлїк программасы боюнча ке-нири тїшїндїрїї иштери жїргїзїлдї.

Бириккен улуттар уюмунун Дїйнєлїк азык-тїлїк программасы «Эмгек їчїн азык тїлїк» долбоорунун талаптары тизмени тїзїї, табел-ди жїргїзїї, жыйынтыгын чыгаруу, монито-ринг жїргїзїї, катышуучуларды тандоо кри-терийлери боюнча Їч-Коргон, Баткен, Арка, Лейлек токой чарбаларында, Булак-Башы то-койчулугунда, «Саркент» жаратылыш паркын-да тренингдер єткєрїлїп, ага бригадирлер, то-кой чарбаларынын жетекчилери, башкы токой-чулар болуп 38 адам катышкан жана долбоорго пикир сунуштар, суроо талаптар айтылган.

Баткен областынын аймагындагы то-кой чарбаларынын жана «Саркент» жараты-лыш паркынын КЇЗ-2012 жыл программа-сы менен таанышып, аткарылуучу жумуштар-га аз камсыз болгон їй-бїлєєлєр белгиленген 5 критерийлер менен тандалып алынган. Алар тємєндєгїдєй:

Кыргызстан токой жана жер пайдалану-учулар ассоциациясынын Баткен областын-дагы координатору катары такталган каты-шуучулардан Лейлек токой чарбасынын Ан-дарак, Кок-Таш, тизмедеги 14 їй-бїлєєнї, Булак-Башы токой чарбасынын Булак-Башы айылындагы 4 їй-бїлєєнї, Арка токой чар-басынын Маргун, Бешкент айылдарындагы 10 їй-бїлєєнї, «Саркент» жаратылыш пар-кынын Кок-Таш, Дейнєє айылынан 6 їй-бїлєєнї, Їч-Коргон токой чарбасында Хал-мион, Майдан айылдарынан 6 їй-бїлєєнї, Баткен токой чарбасында Ак-Татыр, Рават, Їч-Дєбє айылдарынан 14 їй-бїлєєнгє жай-ында барып мониторинг жїргїзїлдї, алар белгиленген критерийлерге дал келгендиги тастыкталды.

Бардык токой чарбаларына жана «Сар-кент» жаратылыш паркынын бригадирле-рине аткарылган иштер боюнча табелди жїргїзїї боюнча практикалык жактан жар-дамдар берилди.

Ошондой эле жїргїзїп жаткан иштери боюнча 4-5 жолудан барып аткарылып жат-кан жумуштар менен таанышып, мониторинг жїргїзїлдї, сын-пикирлер, сунуштар айтыл-ды.

Натыйжада долбоордун катышуучулары тарабынан Лейлек токой чарбасында 40 га аянт бадам эгїїгє даярдалды , 1500 м2 питом-

ник эгилди, 1400 кг арча їрєнї, 1825кг ар тїрдїї їрєндєр даярдалды, Булак-Башы токойчулугу 11 га жерге бадам себилди, 5 га жерге толуктады, 113 кг мисте їрєнїн даярдаган. Арка токой чарбасында 10 миў кєчєттї окулиров-ка, 30 га жерге саксаул , 10 га жерге ба-дам себилди, 300 кг бадам, 300 кг сак-саул, 400 кг ар тїрдїї їрєєндєр даяр-далган.

Баткен токой чарбасында 11 миў кєчєттї окулировка, 40 га аянт бадам эгїїгє даяр-далды , 200 м2 питомник эгилди, 15 га бадам эгилди, 2223 кг арча їрєндєрї даярдалды.

Їч-Коргон токой чарбасында 16520 кєчєттї окулировка, 10 га аянт бадамы то-лукталды, 420м2 питомник эгилди, 113 кг саксаул, 1432 кг ар тїрдїї їрєндор даярдал-ды.

«Саркент» мамлекеттик жаратылыш пар-кы тарабынан 12 миў кєчєттї окулировка, 15 га бадам эгилди, 150 м2 питомник эгилди, 200 кг ар тїрдїї їрєндєр даярдалды.

Жогорудагы жумуштар белгиленген аг-ротехникалык мєєнєттє коюлган талаптарга ылайык єз убагында эгилиши камсыздалган.

Аткарылган жумуштардын сапатын Би-риккен улуттар уюмунун Дїйнєлїк азык-тїлїк программасы боюнча Тїштїк регио-

нундагы координатору, долбоордун адистери , жер пайдалануучулар жана токой пайдала-нуучулар ассоциациясынын директору, ади-стери токой чарбасынын башкы токойчула-ры, токойчулар, бригадирлер менен бирге-ликте ар тараптуу каралып чыгып, кээ бир кемчиликтер кєрсєтїлїп, долбоорду жак-шыртуу боюнча пикирлер айтылды.

Баткен областындагы Їч-Коргон, Баткен, Арка, Лейлек токой чарбаларында, Булак-Башы токойчулугунда, «Саркент» жараты-лыш паркында тїзїлгон табелдер жана жый-ынтыктоочу ведомостор тїзїлїп текшерилип чыгылды. Аткени областынын токой чарба-лары, айыл єкмєт башчылары, катышуучу-лар Бириккен улуттар уюмунун Дїйнєлїк азык-тїлїк программасынын жетекчилиги-не жана долбоорду жузєгє ашырууга катыш-кан кызматкерлерине катышуучулар тара-бынан єздєрїнїн ыраазычылыктарын бил-дирип жатышат.

Азыркы учурда токой чарбалары тарабы-нан 2013-жылга аткарылуучу жумуштар так-талып, тийиштїї документтер тїзїлїп жатат.

Кыргызстан токой жана жер пайдалануучулар

ассоциациясынын Баткен областы боюнча єкїлї А.КАРИМКУЛОВ

Жыйынтыгында катышуучулар тємєндєгїдєй катышуучулар ун жана май менен камсыздалды.

Район боюнча тємєндєгїдєй жашы жана жынысы боюнча атуулдар ун жана май азык-тїлїгї менен аткарган жумуштарына жараша камсыздалды.

ЭЛЕТТИН ЭЛИ ЫРААЗЫЭЛЕТТИН ЭЛИ ЫРААЗЫБириккен улуттар уюмунун Дїйнєлїк

азык-тїлїк программасы «Эмгек їчїн азык тїлїк» долбоору боюнча Республи-канын борборунан 1200 км алыстыкта, Та-жик Республиканын 4 району менен чек-теш Сумбула, Ак-суу айыл єкмєттєрїнїн айыл кыштактарында жумушсуз жїргєн, тийиштїї кирешеси жок жакыр їй-бїлєєлєрдї колдоого алгандыгына терен ыраазычылык билдирип жатат.

Бул долбоор негизинен биздин айылдын жашоочуларына чон жардам болгону менен бирге Тажик Республикасы менен чек аралаш болгондуктан, чек араны тосууга шарт тїзїп берди. Себеби Тажик Республикасынын терри-ториясында бир дагы токой калган эмес, жер ачык жатат, кум таш эч нерсе єспєйт. Програм-ма менен эгилген бадам кєзгє кєрїнїп калды аны корууга алганбыз, чєп єсїп экологиялык шарт жакшыртылды.

Лейлек токой чарбасы Сумбула, Ак-Суу айыл єкмєттєрї менен 2012-жылдын кїзгї жумуштарга 72 аз камсыз болгон жакыр їй-бїлєлєр, тартылып катышуучулар белгиленген критерийлер менен аныкталып, айыл округда-ры, социалдык кызматкерлер, айыл башчылар менен тандалып, айыл єкмєт башчыларынын колу менен тастыкталды. Алдын ала айылдарда чогулуштар єткєрїлїп Бириккен улуттар ую-мунун Дїйнєлїк азык-тїлїк программасы бо-юнча кенири тїшїндїрїї иштери жїргїзулдї.

Натыйжада долбоордун катышуучулары та-рабынан Лейлек токой чарбасындагы Ишкар-

жай, Годурак участкаларына 40 га аянт бадам эгїїгє даярдалды , 1200 кг бадамдын їрєнї да-ярдалды, 200 м2 питомник эгилди. Ошондой эле жазында эгилген жангак кєчєттєрїн Ак-Суу дарыясынан сууну чыгарып берїї їчїн на-сос алынды, тийиштїї кароо иштери жїрїп жа-тат. Ак-Суу дарыясынын жээктерин бекемдєє їчїн алча кєчєттєрї эгилди.

Жогорудагы иштерге катышуучулар Кура-матов Жусупали, Амиракулов Асилбек, Макам-баев Бакытбек, Жоробаев Эрмектер демил-ге кєтєрїп активдїї катышты. Иштеген участ-ка айылдын 15-18 км алыста жайгашкандыктан барып жатып, ачык талаада кыйынчылыктарга карабастан иштешти. Иштеген участкалар ка-туу, таштуу келгендиктен чокуч (кирка) менен гана иштєєгє туура келди. Жумушчулардын азык-тїлїгїн токой чарбасы тарабынан кам-сыздалып турулду. Иштєєгє колдон келишинде жардамдар берилди.

Айыл тоонун алдында жайгашкан жогору сапаттагы азык-тїлїк менен камсыз кылууга єтє муктаж.

2012-жылдын кїздїк жумуштары менен 72 їй-булє майга жана унга болгон муктаждыкта-рын чечишип алышты.

Долбоорго элдин атынан чоў ыраазы-чылык билдиремин.

Лейлек токой чарбасынын бригадириУ.АМАТКУЛОВ.

Сїрєттєр Насыр КАНАТБЕКОВдуку

ЭМГЕККЕ ЖАРАША КОЛДООЭМГЕККЕ ЖАРАША КОЛДОО

сыл жерсыл жер№11, декабрь 2012-жыл 7Тоо саммитине 10 жыл

Эл аралык тоолор кїнїндєКыргызстан жалпы аянтынын 93%ын тоолор ээ-леген тоолуу єлкє. Андыктан тоого байланышкан маселелерден эч качан кыйгап єтє албайт. Тоолуу мекенибизде ушул жылдын акыркы айларында то-ого байланышкан бир топ иш чаралар болуп єттї. Анын жїйєєлїї себеби бар – биринчиден, 2002-жылы Бишкекте Бириккен Улуттар Уюмунун ко-олдоосу менен тоолуу єлкєлєрдїн катышуусунда єткєн глобалдуу тоо саммититинин он жылды-гы белгиленди.

Ага карата Борбордук Азия-да октябрь айынан тартып бир топ маанилїї иш чаралар єтїлдї. Мын-дай иш чаралардын жыйынтыктоо-чусу катары 11-декабрь – Эл аралык тоолор кїнїндє КР Улуттук Илимдер Академиясында єткєн “Тоолор жана климат” аттуу эл аралык илимий-практикалык конференцияны айтсак болот. Бул конференцияга Кыргыз Республикасынын президентинин аппаратынан, кыргыз єкмєтїнєн, Жогорку Кеўештин депутаттары-нан єкїлдєр катышып, кєптєгєн или-мий окумуштуулар, эл аралык жана єкмєттїк эмес уюмдар, мамлекет-тик тїзїмдєрдєгї адистер, экологи-ялык уюмдардын єкїлдєрїнїн кы-зуу талкуулоолору ортого салынды. Ошол эле иш чаранын жїрїшїндє Тоолуу шериктештиктер альянсынын єкїлдєрї, ЮНИСОН, єкмєттїк эмес уюмдар тарабынан уюштурулган эў сонун кєргєзмє сунушталды. Бул иш чараларга албетте Кыргызстан то-кой пайдалануучуларынын жана жер пайдалануучуларынын Ассоциация-сы дагы катышты.

Кыргызстандын бїтїндєй жаўы тарыхы бїгїнкї мезгилдин талабы-на жооп катары жїрїп жаткан ре-формалар менен єтїп жатат. Бул ре-формаларды аткаруубуз зарыл, се-беби дїйнєлїк айлана чєйрєбїздє бардыгы: экономика, жашоо сапа-тынын стандарттары жана туруктуу єнїгїїнї талап кылып жаткан кур-чап турган чєйрєбїз єзгєрїїдє. Ан-дыктан саясий-экономикалык, со-циалдык, экологиялык маселелер-ди чечїїдє эски ыкмаларды карап чыгып, алардын єз ара байланыш-тарына негизделген єлкєнїн турук-туу єнїгїїсї їчїн заманбап модел-дерди иштеп чыгуу менен єлкє єзї гана єзгєрїп, дїйнєлїк єнїгїїнїн нугунда кала алат. Дїйнє коомчулу-гунун туруктуу єнїгїї идеялары эл аралык Рио+20 конференциясын-да бекемделиши жана бул демилге-ге Кыргызстандын кошулушу бїгїн бардыгыбыздан єлкєнїн єнїгїїсїнє жаўыча кароого милдеттендирет.Албетте, тез жана башаламан ка-был алынган чечимдер єлкєнї турук-

туу єнїгїїгє алып барбайт, туруктуу єнїгїїнїн модели єзї дагы система-луу, комплексттїї жана єнїгїї балан-стуулугун кєрсєтєт.

Андыктан Президеттин жарлыгы менен ушул жылдын 24-ноябрында башында єлкє башчысы жетекчилик кылган туруктуу єнїгїїнїн улуттук кеўешинун тїзїлїшї єз учурунда ка-был алынган кадам .

Мына ушундай башталышта-гы КР экономикалык єнїгїї мини-стри Темир Сариевдин илимий-

практикалык конференцияда жаса-ган презентациясы келечекке Кыр-гызстандын туруктуу єнїгїїсї “жа-шыл экономикага” багытталаарын белгилегендей болду.-”Жашыл эко-номиканын” єзєгї Кыргызстандын суу ресурстары болот, - деп белгиле-ди министр. Бул єз ара байланышта-гы їч приоритетте каралат:

1.Тоо экосистемалары – суу ре-сурстарынын булагы;

2.Тоо суусу – гидроэнергетика-нын єнїгїу булагы жана ресурсу;

3.Тоо суусу - айыл чарбасын єнїктїрїї менен экологиялык жактан таза азык-тїлїк єндїрїїдє ичїїчї таза суу менен камсыздоо-нун булагы жана ресурсу.

Андыктан кыргыз экономикасы-нын “жашыл єнїгїїгє” єтїїсїн мо-дернизациялоо маселелерин чечїї мамлекетибиздин алдындагы макса-ты болуп турат.

Аталган илимий-конферен-цияга катышкан айрым атуулда-рыбыздын пикирлерин да сунуш кыла кетели.

Биймырза Токторалиев,

академик:

- Биз тоолор менен тирилигибиз бїт байланышкан, ошол улуу тоолор-го ыўгайлашып жашаган байыркы элбиз. Андыктан кандай гана єзгєрїї болбосун биздин тоолорго байла-нышкан, айталы токойлорубуз азай-ып кетсе, мєўгїлєрїбїз эрип жат-са, биотїрдїїлїк жоголуп баратса же климат єзгєрїп баратса мунун баары тоолорго байланышкан. Тоодогу эко-логиялык абалды карабай эле эконо-мика деп жатабыз, кокус экология-лык баланс бузулуп, кайтарып алал-бай турган абалга жетсек келечектеги урпактарга эмне деп жооп беребиз? Мына ушундай актуалдуу маселелер-ди Кыргызстан мындан он жыл мурда кєтєрїп, Бириккен Улуттар Уюмунун колдоосу менен эл аралык тоо сам-митин єткєргєн. Быйыл ошол сам-митке он жыл толуп олтурат. Ал эми бїгїн болсо 11-декабрь – Эл аралык тоолор кїнї, дал ушул кїнї “Тоолор жана климат” деген эл аралык бул иш чараны Улуттук Илимдер Академия-сында єткєрїп жатканыбыз єзїнчє символикалуу болуп турат да. Эл ара-лык чоў илимий практикалык конфе-ренциябызга президенттик аппарат-тан, єкмєттєн, Жогорку Кеўештин єкїлдєрї келип катышып жатат, се-беби буга чейинки чала бїтпєй кал-ган маселелерди талкуулап, толуктап туруп мамлекет башчыларына берип, анын аткарылышына жардам бериш керек. Конференциянын катышуу-чуларынын 90 пайызы илимпоз оку-муштуулар, эл аралык уюмдардын єкїлдєрї. Алардын пикирлери, су-нуштары абдан баалуу. Акыры келип тоолорубуз деле чексиз эмес да, миса-лы Ысык-Кєлгє туристтер келет деп эле 5-10 миллион киши кирсинчи, эмнеси калат? Бардык нерсенин чеги менен болгону зарыл. Биз окумушту-улар илимий изилдєєлєргє негиздел-ген єзїбїздїн сунуштарыбыз менен катышабыз дегендей. ПРООН жак-шы го, бирок чет тилди билген эле адам болсо кирип алып, жергиликтїї эл, окумуштуулар, эколог адистер-сдин сунуштарысыз эле тоо маселе-син кое бергени болмок беле? Биздин тоо маселебиз бизге жакшы тааныш.

Андыктан ар тараптуу талкуулардан кийин толуктоолор зарыл. Арабыз-да татынакай жаш, тилди да, ишти да билген адис окумуштуулар, мам-лекеттик деўгээлде ой жїгїртє алган адистер бар. Бир топ эле иштер жа-салып келїїдє, таптакыр эле эч нерсе жасалган жок дегенден алысмын. Он жылдын ичинде канча єзгєрїї бол-ду, эмки маселе – ошол иштерди то-луктап, мындан ары жакшылап алга жылуусун камсыз кылуу. Азыр жаўы технологиялардын, инновациялар-дын доору. Биз жаўы доордун жаш-тарына колдообузду кылып, аларды тартышыбыз керек. Дагы айтаарым – кайсы ишти кылсак дагы структура-лык єзгєртїї кылганда мекеме уюм-дардын статустарын жогору кылып єзгєртїїбїз зарыл, ошондо биз ме-нен эл аралык уюмдар эсептешет.

Марс Аманалиев, Озон борборунун директору:

- Негизи тоо маселеси бул абдан чоў, маанилїї. Биринчи жолу тоолуу аймактардын маселесин дїйнєлїк деўгээлде кєтєрїп чыгуу 1992-жылы Рио-Де-Жанейродо єткєн глобал-дуу конференцияда “ХХ! кылым-дын повесткасы” деп кабыл алын-ган, анын ичинде атайын бир пункт дал ушул тоолор маселеси деп карал-ган. Анын алкагында Кыргызстан-да да бир топ тоого байланышкан мыйзамдар кабыл алынып, мисалы – алыскы тоолуу аймактарда жаша-ган элдерге социалдык жеўилдиктер каралып, категориялар берилип кєп эле иштер болуп келген. Анан 2002-жылы Кыргызстанда Эл аралык тоо єлкєлєрїнїн саммити єткєрїлгєндє ал жерден “Бишкек тоо платформа-сы” деген стратегиялык документ ка-был алынган. Анын негизинде биз-дин саясат жакшы єнїгїїгє бурулуп, Кыргызстанда кєп жакшы єнїгїїлєр болмок. Тилекке каршы андан бери он жылда эки революцияны баш-тан кечирдик, канча єзгєрїїлєр бол-ду дегендей, тоо маселелери мам-лекеттик стратегиядан, мамлекет-тик саясаттан кичине алыстай тїштї.Быйыл жакшы болду, ошол эле Рио-Де-Жанейродогу глобалдуу саммти-ке барган биздин делегация тоо ма-селелерин дагы кєтєрїп чыгып,мына улуттук єнїгїї стратегиясы иште-лип чыкты, анын ичине да ушул тоо

маселелерин киргизиш керек го деп єзїнчє белгилеп коюу керек, анан то-олуу аймактарда жашаган элге єзїнчє экономикалык жеўилдиктерди берїї керек деген концепциялык доку-мент киргизиш керек деген маселе бїгїнкї конференцияда айтылып жа-тат. Єкїнїчтїї нерсе – бул стратеги-ялык документке ушундай турук-туу єнїгїїнїн эў чоў компоненттери-нин бири болгон экологиялык масе-лелер кирбей калганы . Экономика-лык єнїгїї министринин презента-циясында абдан сонун маалыматтар болду,абдан сонун багыттар бар экен, бирок тилекке каршы иштелип чык-кан долбоордо экологиялык маселе-лер камтылбай калган. Алдыдагы он беш жылга каралган бул стратегия-лык документке биз бул маселелерди киргизишибиз керек.

Туратбек Мїсїралиев,

коомдук ишмер:

Мунун башталышы 20 - кылым-дын аягына барат, 1996-жылы мам-лекет башчысы Бириккен Улуттар Уюмунун алдына тоо маселесин кой-гон, 1999-жылы Орто Азия мамле-кеттиринин ортосунда тоо боюнча чоў чогулуш єткєн. Кудайдын буйру-гу менен 2002-жылы Бишкекте кан-дай сонун тоолуу єлкєлєрдїн чоў саммити єттї эле. Бул биз їчїн абдан маанилїї болгон, себеби киндик ка-ныбыз тамса тоого тамган тоолук эл-биз, андай жакшы ишти ар бир кыр-гызстандык колдоп алышыбыз ке-рек эле. Эми да болсо тоо маселеси-не кайрылып жатканыбыз абдан жак-шы болду, себеби ошол глобалдуу тоо саммитинен кийин бизден чык-кан жакшы идеяларды башка мамле-кеттер алып кеткендей сезилип турат. Дагы бир жолу айтайын, тоо маселе-си кєтєрїлгєнї жакшы, биздин эл тоо менен каны-жаныбыз бир, тоолорду томсортпой анын маселелерин чечип турбасак болбойт. Мына бїгїнкїдєй жакшы жыйындарга жалаў эле оку-муштуулар катышпасы керек, мисалы эмне їчїн тоого байланышкан мын-дай деўгээлдеги жыйындарды тоо-луу Алайда же Нарында же Ысык-Кєлдє єткєрє албайбыз? Ошол то-олук элдерибиздин жашоо шартын-да єзгєрїї болуп жатабы же жокпу, жакындан билет элек. Анан жєн эле бир топ адамдардын башын кошуп, жыйналып кайра кетип кала берсек иш жылбайт. Эми азыр тоо иште-рин климатка байланыштырып жата-быз. Чындап келсе климат дагы биз-дин колубузда адам баласынын, та-бигый кырсыктарды алалы, анын ба-ары адамдын колунан жасалган туу-ра эмес мамилелерден келип чыгып жатпайбы? Бїгїн экономика мини-стри Темир Сариев “жашыл эконо-мика” тууралуу абдан жакшы айт-ты, эгер Кыргызстан ушул багыттагы революциялык эмес, эволюциялык, экономикалык, экологиялык жолго тїшїп алсак анык оўолоор жолу ушул болот.Андыктан жакшы келечектен їмїтїбїздї їзбєй, колдон келген са-лымыбызды кошуп, аракетибизди кыла берели дегим келет.

сыл жерсыл жер8 №11, декабрь 2012-жылЄнєктєш

Kamel CHORFINFG Projects Coordinator in Central Asia

A Continuous and active partnership with A Continuous and active partnership with local and international organization,local and international organization,and exploration of common interest and exploration of common interest

cooperation at regional level cooperation at regional level

Sustainable Pasture Management: Sustainable Pasture Management: The conflicts' clarification The conflicts' clarification

A resolution of concrete actions to A resolution of concrete actions to consider in the next steps of the consider in the next steps of the

project's working processproject's working process

Project in KyrgyzstanProject in Kyrgyzstan

In the framework of its activities in Central Asia, the Norwegian Forestry Group (NFG) keep up its active cooperation with various local and international organizations acting in environmental, forestry and land use sectors. This turn out to be a fruitful achievement allowing not only to share and keep updated the information amid the partners, but also to discuss and review the progress and the effectiveness of the ongoing and expected projects in the region, particularly those having common objectives, similar background and/or reflecting expectations and interests of the local stakeholders (forest and land users). In Kyrgyzstan, NFG jointly with the Kyrgyz Association of Forest and Land Users (AFLU) continue to structure a promising partnership with many of the local international organizations (UNDP, WFP, FAO…) through organizing and implementing several purposeful activities (seminars, workshops, trainings…) related to actual aspects and problems in the field of forestry, land use and Natural Resource management. In this course of action, the

representatives of NFG and AFLU have recently participated in a Forum, organized in Dushanbe (Tajikistan), by Central Asian Mountain Partnership (CAMP). The theme of the forum was: “Sustainable Land Management – up scaling benefits for rural communities”. Many international and regional organizations took part in this meeting (OXFAM, CARITAS, Swiss Agency for Development and Cooperation, GIZ, University of Central Asia…). During the plenary sessions, the Association has presented a topic on its objectives and experience in engaging rural communities in several actions having socioeconomic, ecological, capacity building and awareness rising purposes. The presentation also reflected the important and active role played by NFG in organizing and supporting such activities. This event was a good opportunity to get new contacts, discuss and share views on suitable and effective approaches and incentives that help promoting Sustainable Forest and Land Management in the region.

The preliminary analysis of the situation within the NFG project’s 1st pilot zone (Kadamjaj district, Batken province) revealed the existence of diverse, multidimensional and interconnected conflicts, i.e.: Technical and administrative conflicts related to pastures ownership and management; socioeconomic and multiethnic conflicts related to pasture use, and ecological conflicts related to pastures’ overuse. Accordingly, the next step in the working process was the clarification of the conflicts. The purpose is to get a clear figure about the causes and the effects of these conflicts and suggest concrete alternative solutions that could prevent their expansion and improve the pasture management in the region. To achieve this purpose, three (3) working groups composed from the representatives of the local concerned stakeholders (local population, local administration, pasture committee, leskhoze…) were organized in the pilot area (Kadamjaj) in order to:

• Assess and analyze the existing conflicts and their impacts through organizing “separate” and “participatory” debates/discussions, combining participatory and rapid rural appraisal tools (PRA/RRA).

• Define the “Root Causes” of the conflicts/disagreements.

• Structure the conflicts/disagreements according to their importance for the project’s objectives and activities (Sustainable Pasture Management).

• Get concrete alternative solutions through initiating “Multi Stakeholder” negotiation.

The outcomes and conclusions obtained from the assessment and the analysis accomplished in the field (the pilot zone) were presented and debated in a workshop in which took part all the working groups involved in the project’s activities, the representatives of the key institutions and administrations managing or supervising pastureland and livestock issues at national, regional and local level. The aim of this working session is to formulate and agree on concrete and practical solutions to be considered in the management plan, and which could prevent the expansion of the mentioned conflicts and improve the pasture management in the region. As a result, a “resolution” mentioning several recommendations to take into consideration in the next steps of the working process was formulated and approved by the representatives of all stakeholders involved in the project (Sustainable Pasture Management). The accent was notably made on the necessity to carry out mapping activities within the pilot zone. The need to develop maps for the pasture area was justified by the fact that, many conflicts and disagreements, notably territorial conflicts between Ayil Okmotu (A/O,

local administration) and other land owners (leskhoze), could be avoided or resolved through the elaboration of updated maps, including useful information and data for management and decision making (pasture types, roads, settlements, areas of high and low grazing utilization, demarcation of grazing rotations, fences, water points, etc.).

Accordingly, the core group working on the project prepared a provisional action plan reproducing the sequence regarding the steps that should be followed to develop maps in project’s 1st pilot zone, i.e.: (i) Definition of the boundaries of the Ayil Okmotu (A/O); (ii) Definition of the boundaries and the areas of pastures (Acquire satellite images of the territory; reproduce the agreed boundaries of the A/O on satellite images; preliminary decoding of land categories…); (iii) Field work (Verification of the land categories and their boundaries; organization of demonstration and monitoring plots; assessment of pastures’ conditions…); (iv) Data processing (final digitalization of the field maps…); (v) Development of pasture use plan.

сыл жерсыл жер 9№11, декабрь 2012-жылЄнєктєш

Камель ШОРФИМеждународный Кординатор Проектов НЛГ

в Центральной АзииПродолжение активное соотрудничество Продолжение активное соотрудничество с местными и международными с местными и международными

организацими организацими

Устойчиввое Управление Устойчиввое Управление Пастбищами:Пастбищами:

Разьяснение конфликтовРазьяснение конфликтов

Резолюция о некоторых действиях, Резолюция о некоторых действиях, которые необходимо которые необходимо

рассмотреть в следующем этапе рассмотреть в следующем этапе рабочего процесса рабочего процесса

Ïðîåêò â ÊûðãûçñòàíåÏðîåêò â Êûðãûçñòàíå

В рамках своей деятельности в Центральной Азии, Норвежская Лесная Группа (НЛГ) про-должает активное сотрудничество с различны-ми местными и международными организаци-ями, действующими в сфере окружающей сре-ды, лесного хозяйства и землепользования. Это сотрудничество дает не только возможность об-мена и обновления информации между партне-рами, но и обсудить способы улучшения эффек-тивности внедрения действующих проектов, а также развития и продвижения новых про-грамм и мероприятий в регионе, особенно от-ражающих ожидания и интересы местных за-интересованных сторон. В Кыргызстане, НЛГ совместно с Ассоциацией Лесопользователей и Землепользователей Кыргызстана (АЛЗК) про-должает структурировать благотворное пар-тнерство со многими международными органи-зациями (UNDP, WFP, FAO…) через реализацию разных целенаправленных мероприятий (семи-нары, обучение, полевые работы…), связанных с фактическими аспектами и проблемами лесно-го хозяйства, землепользования и управления природными ресурсами.

В этом направлении, представители НЛГ и

АЛЗК недавно участвовали в Форуме в Душанбе (Таджикистан), который был организован Гор-ном Партнерством. Тема форума была: «Устой-чивое управление земельными ресурсами – преимущества для горных сообществ». Мно-гие международные и региональные организа-ции приняли участие в этой встрече (OXFAM, CARITAS, Швейцарское Агентство для Разви-тия и Сотрудничества, GIZ, Университет Цен-трально Азии…). В процессе пленарных заседа-ний этого форума, АЛЗК представила презен-тацию о проводимой работе в области привле-чения сельских общин в разные мероприятия, имеющие социально-экономические и экологи-ческие направления, а также обучения, повыше-ния квалификации и осведомленности местных жителей. Это презентация также отразила важ-ную и активную роль, сыгранную НЛГ в органи-зации и поддержке таких действий. Форум дал возможность наладить новые связи и контакты, обсудить и обменяться мнениями, относительно необходимых и эффективных подходов и ини-циатив, которые могут продвигать и развивать устойчивое управление и пользование лесными и земельными ресурсами в регионе.

Предварительный анализ ситуации в 1-ой пилотной зоне проекта (Кадамжайский рай-он, Баткенская область) показал наличие разнообразных, многосторонних и взаимос-вязанных конфликтов, таких как: Техниче-ские и административные конфликты, каса-ющиеся собственности и управления паст-бищ; Социально-экономические и мульти-этнические конфликты, связанные с исполь-зованием пастбищ; Экологические конфлик-ты, связанные с чрезмерным использовани-ем пастбищ. Соответственно, следующий шаг в рабочем процессе касался разъяснения кон-фликтов. Цель состоит в том, чтобы получить четкое объяснение относительно причин и влияний этих конфликтов, и предложить конкретные альтернативные решения, кото-рые могут предотвратить их распростране-ния и улучшить управление пастбищами в ре-гионе. Чтобы достигнуть этой цели, в пилот-

ной зоне были организованы три (3) рабо-чие группы, составленные из представителей местных заинтересованных сторон (местное население, местная администрация, комитет пастбищ, лесхоз…). Главными задачами рабо-чих групп являются:

• Оценка и анализ существующих конфликтов и их воздействия через ор-ганизации «индивидуальных» и «много-сторонних» дебатов и обсуждений.

• Определение «главных причин» конфликтов или разногласий.

• Структурировать конфликты/разногласия согласно их значимости для целей и действий проекта (Устойчивое Управление Пастбищами).

• Предложить конкретные альтер-нативные решения через инициирова-ния «Многосторонних» переговоров.

По результатам проведенной оценки и анализа в пилотной зоне был организован семинар, на котором участвовали все рабо-чие группы, вовлеченные в рабочий процесс, а также представители ключевых учрежде-ний, связанные с пользованием и управле-нием пастбищами на национальном, регио-нальном и местном уровне. Цель этой рабо-чей сессии состоял в том, чтобы сформули-ровать и согласовать практические решения, содействующие предотвращению конфлик-тов и разногласий, и улучшающие управле-ние пастбищами в регионе, которые необхо-димо учитывать в Плане управления. Глав-ным результатом этого семинара являет-ся разработка и принятие «резолюции» ре-комендаций и действий, которые необходи-мо рассмотреть в следующих шагах рабоче-го процесса. Особое внимание было направ-лено на необходимость разработки карты для пользования и управления пастбищами на территории пилотной зоны. Все заинтересо-ванные стороны выразили потребность раз-

работки карты, так как множество конфлик-тов и разногласий, особенно технические и административные, возникают из-за отсут-ствия точных данных и информации о тер-ритории и границах пастбищ. Соответствен-но, основная рабочая группа составила план работ, состоящий из последовательных ша-гов, которые необходимо внедрить в рамках проекта по компоненту картографирования в 1-ой пилотной зоне, а именно: (i) Опреде-ление внешних границ Айыльных Округов (АО); (ii) Определение внутренних границ и площадей пастбищ (Приобрести космосъ-емки, нанести согласованные границы АО на космоснимки, предварительная дешифра-ция земельных угодий…); (iii) Полевая рабо-та (Уточнение видов земельных угодий и их границ, организация мониторинговых пло-щадок и демонстрационных участков, оценка состояния пастбищ…); (iv) Камеральные ра-боты (Ввод полевых данных в базу данных, окончательная оцифровка полевых карт…); (v) Разработка Плана выпаса.

сыл жерсыл жер№11, декабрь 2012-жыл10 Долбоор

ЖАЙЫТТАРДЫ ТУРУКТУУ БАШКАРУУКыргызстан токой пай-далануучуларынын жана жер пайдалануучулары-нын Ассоциациясы уюш-турган «Жайыттарды туруктуу башкаруу» дол-боорунун конфликттїї абалдар боюнча жыйын-тыктоочу семинары Ка-дамжай шаарчасында бо-луп єттї.

Анда негизги каралган масе-лелер аталган долбоордун аткар-ган иштери, пилоттук аймактар болгон Марказ жана Майдан айыл округдарындагы жайыт пайдала-нууда кездешкен конфликттер-ди анализдєєнїн жыйынтыктары жана бул конфликттер боюнча жу-мушчу топторунда жыйынтыкто-

очу сунуштарды кабыл алуу болду. Семинарга Ассоциация жетек-

чилиги жана кызматкерлери, район акими, жайыт департаментинин ди-ректору А.Эгембердиев катышып, райондогу жайыт пайдалануучу-лар менен кызуу талкуулар жїрдї. Район жетекчиси А.Акимов Ассо-циация жана Норвегия токой тобу-на бул долбоорду каржылап кол-доп бергендиги їчїн ыраазычылы-гын билдирди, себеби бул пилоттук аймактарда чынында дагы бир топ кєйгєйлїї маселелер жаралып кел-ген жана бул”Жайыттарды туруктуу пайдалануу” долбоору алардын че-чилишине жакындан жардам берет деп ишенерин айтты. Долбоордун жїрїшїндє жайыт комитеттеринин жана жергиликтїї элдин да потен-циалы жогоруламакчы. Ал эми ре-спубликанын жайыт департаменти-нин директору А.Эгембердиев бол-со єз кезегинде катышуучуларга жайыттар жана жайыт комитеттери жєнїндє кеўири маалымат берди жана жайыт маселелерин чечїїдє иштеп жаткан долбоорлор менен инвесторлорду тааныштырып єттї. Канчалык кыйынчылык болсо дагы жайыт тармагы азыр бир калыпка тїшїп, жергиликтїї жайыт коми-теттеринин иши жакшырып, жайыт пайдалануучулар єз кызыкчылык-тарын кое да, анын чечилишине ка-тыша да алаарын турмуш ырастоо-до. Эл аралык уюмдардын колдоо-лору менен кєптєгєн жайыт инфра-структуралары калыбына келїїдє. Алардын бири Норвегия токой то-бунун колдоосу. Ассоциация генералдык директору Айткул Бурханов азыркы учурда Ассоциация кєптєгєн єнєктєштєрї менен кызматташып жатканына токтолду. Бул долбоор менен иштеп жатып, анын натыйжасы жемиштїї болооруна ишенерин, жергиликтїї

элге жана жайыт пайдалануучулар-га алып келген кєп пайдалуу на-тыйжалардын тажрыйбасын Кыр-гызстандын бардык аймактарына таратуу жагын кєздєшєєрїн айтты.

Ассоциация адистери белги-легендей «Жайыт пайдалануудагы конфликттер» долбоорунун бирин-чи этабы аяктады. Бул жыйынтык-тоочу семинарда конфликттерди чечїї боюнча жергиликтїї эл ме-нен жайыт пайдалануучулардын су-нуштары, ой-пикирлери каралмак-чы.

Конфликттердин тїрлєрї:1. Административдик-

аймактык;2. Социалдык-

экономикалык;3. Экологиялык;4. Мульти этникалык;

Негизги маселелер:- чек аралык делимитация и де-маркациянын толук бїтпєгєнї;- административдик-аймактык, жайыт чек араларынын жокту-гу;

- жергиликтїї элдин социалдык-экономикалык аба-лынын начардыгы;- мал багуудан тїшкєн каражат-тын тємєндїгї;- айыл жериндеги ишсиздик жана жакырчылык;-коўшу мамлекет элдеринин малынын чек арадан мыйзам-сыз єтїп турушу;- деградацияжана эрозия; - жайыттарды эффективдїї эмес пайдалануу;- жайыт инфраструктурасы;- ЖК адистеринин тємєн потен-циалы;- малдын санынын єсїшї;

Мындай кєйгєйлєрдї чечїїнїн жолдору кєп талкуулардан кий-ин сунуш кылынды, маселен, жай-ыт комитеттери менен жергиликтїї

элдин потенциалын кєтєрїї, таби-ят ресурстарын колдонуунун ачык-тыгы, Єзбекстан тараптын малын киргизїїгє бєгєт коюу жана мам-лекет, айыл єкмєтї жана жайыттар-дын чек араларын тактоо, жайыт-тарды туруктуу жана эффективдїї пайдалануу, мында жайыт ко-торуштуруу, табигый їрєндєрдї себїї, сапаттуу тоюттарды даярдо-ону жолго коюу келип чыгат. Мал чарбачылыгында малдын сапатын кєтєрїї менен санын кыскартуу жана малды єз учурунда вакцина-циялоо зарыл.

Жыйында топторго бєлїнїп иштєє менен аталган конфлик-ттерди жоюунун жолдоруна токто-лушту. Мисалы административдик-аймактык конфликтти алганда жайыт пайдалануучулар менен то-кой чарбалардын єз ара байланыш-тары жок. Айыл округу менен жай-ыт комитеттеринин чек аралары такталбаган, бири-бирине тоскоол-дук жараткан мыйзамдардын чыга-рылышы жана жайыт пайдалану-уну жєнгє салуучу укуктук норма-тивдик актылардын жоктугу.

Мындай кєйгєйлєрдї чечїїдє биргелешип жолдорду куруу, жай-ыт колдонуу боюнча биргелеш-кен кеўеш тїзїї зарылдыгы айтыл-

ды, ага айыл округу, токой чарба-сы жана жайыт комитети кириши керек. Бул кеўеш чогуу мыйзам-дарды иштеп чыгып, сунуш кылу-усуна жетишїї, жайыт комитетте-ри айыл округуна баш ийїїсї жа-гын мыйзамдаштыруу, жайыттар-

дын тиешелїї баасын аныктоо, са-лык жана юридикалык системалар-ды карап чыгуу ж.б.

Ошондой эле актуалдуу муль-

ти этникалык жана социалдык-экономикалык конфликттерди ка-рай келгенде Кыргызстандын чек араларын мыйзамсыз ашып ки-рип чыгып жаткан коўшулардын малы (анклав), жайыттардын бир-дей эмес абалдагы сапаты (суу, жол, жайыт сапаты жана алысты-гы), мал чарба азыктарын даярдоо жана сатууну бир нукка салуу (эт, сїт, жїн, тери), эпизоотиянын на-чар абалы, жайыт пайдаланууда-гы жеўилдиктердин жоктугу жана башкар маселелер талкууга коюлду.

Бул маселелерди жерин-де жеўилдетїї багытында кабыл алынган сунуштарга токтолсок – чек арадан єтїїнї мыйзамдашты-руу же кошуналардын малдарынын

мыйзамсыз кирип чыгуусуна тыюу салуу, жайыттарды жер категория-сына карап бєлїштїрїї, жайыт ко-торуштурууну сактоо, малды жа-салма уруктандыруучу пункттарды ачуу жана потенциалын кєтєрїї, ветеринардык кызмат менен каран-тин бєлїмдєрїн ачып иштетїї.

Ал эми экологиялык конфлик-ттерге – жайыт жерлеринин эро-зиясы менен деградацияланы-шы, мыйзамсыз курулуштар, то-пурак, кум-шагыл чыгаруучу ка-рьерлердин мыйзамсыз ачылы-шы, айыл єкмєтїнїн аймагында-гы дарактарды мыйзамсыз кыюу-лар, єрт кооптуулугу, їй мал жан-дыктарынын арасында ар кыл оо-руларынын жайылышы, аймакта-гы биотїрдїїлїктїн єзгєрїшї, жа-ратылыш байлыктарын колдонуу-лар кирет.

Бул конфликттерди жоюу їчїн тємєндєгїдєй сунуштар болду. Экоэкспертизанын чечимисиз кен чыгаруучу геологиялык иштерди жїргїзїїгє тыюу салуу, жайыт пай-далануучулар менен жергиликтїї

элди єрт коопсуздугун сактоого окутуп їйрєтїї, жайыттарды жана жайыт которуштурууну пландуу пайдалануу, жайыттарды калыбы-на келтирїї боюнча иш чаралар-ды иштеп чыгуу,мал чарбачылы-гында жоопкерчиликти жана аў се-зимди кєтєрїї, беккари чуўкурун, єлгєн малды кємїїчї жайды туу-ра даярдоо, малдын оорусунун ал-дын алуу, вакцинация аракеттерин кєрїї, бул багыттагы долбоорлор менен иштєє.

Бардык учурда жайыттарды ту-руктуу башкаруу боюнча потенци-алды жогорулатуу, жайыт комитет-тери, айыл округу жана жайыт пай-далануучулар ортосунда тажрыйба алмашуу, адистерди кармап калуу жагына басым коюлду.

Ж.АБДЫМАМЫТОВАК.ШАБДАНОВ

сыл жерсыл жер№11, декабрь 2012-жыл 11Элетте эмне кеп бар?

ААЛАМДЫ АЙЫЛ БАГЫНТАТ

ЭЛДИК ЧАРБАДАН МЕНЧИКТЕШТИРЇЇГЄ ЧЕЙИНКыргызстан башка постсоветтик респу-

бликалар сыяктуу эле кєз карандысыздык-ка жетишкенине быйыл 21 жылдан ашты. Мына ошол 1991-жылы єлкєнїн башка ай-мактарына салыштырмалуу дыйкан чарба-лары алгач Жумгал районунда тїзїлїп баш-таган. Эски муундун эсинде болсо керек, со-веттер єлкєсїндє Кыргызстан агрардык ре-спублика катары эсептелип, негизинен Ле-нинград жана Москва шаарларын эт кам-сыз кылуу милдети бар эле. Эки шаарды би-риктире келгенде ошол мезгилде 13 милли-онго жакын калкты эт менен камсыз кылуу оўой-олтоў иш эмес болчу. Кой баласынын эле туягы 12 миллион баштан ашып, жайыт-тар такыр тартып, айтор, экологиялык кооп-туу абал тїзїлїп калган эле.

Ошол советтердин доорунда эл ашыкча мал кїтє алчу эмес. Себеби, баардыгы элдик менчик делинип бирин-экин саан уй, жый-ырмага жакын кой баласы, эки-їч жылкы бакканга гана уруксат берилчи. Андан ашып баратса «эттин планын толтурушубуз керек , контракка алабыз» дешип бирден бодо мал-ды колхоз алып койчу да этке тєгїлїп кетчї. Эми, андан бери далай суулар акты деген-дей коом, саясый тїзїлїш, экономикалык абал єзгєрїлїп, дыйкан чарбасы келип чык-кан учурда эл малга марып эле калды. Масе-лен, 1991-жылдын эрте кїзїндє Жумгал рай-онунун «Кєкємерен» совхозунда (азыркы Кєк-Ой айыл округу) район боюнча алгачкы жолу дыйкан чарбалары уюштурулуп ,ар бир тїтїнгє 36 баштан кой баласы туура келип, бодо малдардан ким кааласа жылкы баласын, кааласа уй баласын їлїшкє бєлдїрїп алыш-кан. Жедеп єкмєттїн кєзїн карап келген элге мындай байлык асмандан тїшкєндєй эле болду. Мурда-кийин рынок экономикасы-нан тїшїнїгї жок карапайым эл мал башын сактап калуунун ордуна кээ бирлери ирик-терди беш, козуларды їч бєтєлкє аракка са-тып жиберишип,чычкак улагы жок калган-дар да болгон. Айтмакчы, мал элге таркаты-лып берилгенден кийин їлїшкє сугат жер-лер, жайлоодогу жайыттар да бєлїнїп бе-рилген. Мындан тышкары советтердин до-орунда курулган кашарлар 10 тїтїндїн теге-регинде бирден топ тїзїлїп, алар да їлїшкє єткєн. Ал эми айыл чарба техникалары бир

жерге топтолуп «тейлєє кєрсєтїї кызма-ты» деген аталышта жаўы тїзїлгєн айылдык комитеттин карамагында кала берген. Би-рок, кєп узабай айыл чарба техникалары да «менчиктештирїї» саясаты менен таркаты-лып кеткен.

МЭЭНЕТ КАЙТПАГАНДА1992-1996-жылдары Кыргызстанда

єзгєчє экономикалык начар абал тїзїлїп, калыў эл каржалып кеткендигин тарых тан-

бас. Мына ошол жылдары наны жок улпак жеп калган їй-бїлєлєр дагы болду. Жумгал-дыктар, Кудайга шїгїр, тырмышып оокат кылышып, караганы эле малдын кєзї болуп калды. Баягы бир аз малын аракка сатып жи-беришкен айылдыктар жаўы шартка кеч да болсо тїшїнїп, жок дегенде бирден саан уйга эгедер болуп калышкан. Бирок да заман їрпї ошондой болдубу, дыйкандын кылган мээне-тинин акыбети кайтпай, жер айдап дан эксе пайдасынан чыгымы кєп болуп, мал баа бол-бой ого бетер каржалышкан. Бир гана топук кыла турган нерсе айылдыктар ач калбады, кийими бїтїн болду.

«АЙЫЛ АЧКА КАЛБАЙТ»Бїгїнкї кїндє жогоруда кеп болгон жыл-

дарга салыштырмалуу Жумгал эли кїтїрєтїп мал кїтїп калды. Райондун Куйручук айы-лында ар жуманын бейшемби кїнї мал база-ры болуп турат. Бул базарга Талас, Чїй, Коч-

кордон мал алуучулар кєп келет. Демек, мал алтынга тете болуп турган учур. Баасы дагы жакшы эле кєтєрїлдї. Деген менен акчанын наркы жок. Ал эми «мал баккандыкы» деген-дей малдын тїйшїгї канча.

– Малдын тїйшїгїн айтпасак дагы тїшїнїктїї, – дейт дыйкан чарбасынын ээси Сардал Осмонов. – Шїгїр дейли, мээнет кыл-баса болобу. Кеп ошол кылган мээнетиўдин акыбети кайтышында. Мен бир эле мисал келтирейин, кыщты кыштай мал колубузда болот. Аларга жок эле дегенде эки маал тоют беребиз. Жазга аман-эсен чыгарып алсак малчы жалдап тоого чыгарбыз. Анан жазда жер айдоо башталат. Эгин эгиш керек, анын сугаты болот дегендей. Андан кийин чєптїн

сугаты башталат. Аны мезгили келгенде чаап, кургатып тартып алышыбыз керек. Жайда чєптї эки жолу тартып алганга жетишебиз. Чєптїн маалы келгенде техника издеген эле дыйкандар. Дагы жакшы, элде жок эмес, тех-никалар бар. Ошондой болсо да чыгым кетет. Тилекке каршы, кїйїїчї май кымбат. Миса-лы, бизде 1 литр бензин 40 сомдун тегерегин-де турат. Чєп тартып алыш їчїн жок дегенде 100 литр бензин сарптайсыў, аныў 4000 сом. Айылда мындай єлчємдєгї акча чоў акча бо-луп эсептелет. Анан дагы машиненин кызма-

тына тєлєйсїў. Бул бери жагы эле. Эгин эк-кенде андан кєп чыгаша болосуў. Кєпчїлїк учурда эгинге кеткен чыгым акталбайт. Чы-гымды акташ їчїн бери дегенде беш гектар-дан кем эмес жерди айдашыў шарт. Ошон-дуктан азыр айылда дыйкандардын дээрлик кєпчїлїгї эгин экпей калышты.

– Ветеринария кызматы кандай абалда?– Быйыл жаз жаўы чыгып келе жатканда

уйлар шарп оорусу менен ооруду. Кыргызча «кара тумоо» деп деп коёт экен го. Ар бир ко-роодо соо уй калган жок. Айылда тажрыйба-луу эки мал доктур бар. Кєпчїлїк учурларда ошол адистерге кайрылабыз. Ошондой бол-

со да єзїбїз да билими жок мал доктур бо-луп калдык. Бишкектен малга керектїї да-рыларды алдырып алып,єзїбїз эле сайып коебуз. Ошондой болсо да адис деген адис да. Кеп-кеўеш алабыз. Мал ооруларын ал-дын алуу їчїн ошол мал доктурларга эмдете-биз. Жылда бир жолу сєзсїз тїрдє койлорду кїркєгє салабыз. Кралинге салынган малга котур оорусу жолобойт. Мына ушунун баары айылдыктардын тїйшїгїн арттырат. Бирок биз тїйшїктєн коркпойбуз. Айыл ачка калса, шаар ачка калбайбы. Ошондуктан айыл ачка калбайт.

«ЖЕКЕ БАСАР» ПСИХОЛОГИЯСЫ

Кандай болгон кїндє да дыйкандардын мээнетинин аркасында айыл чарба азык-тїлїктєрї менен базарлар, дїкєндєр то-луп турганы адамды кубандырат. Бирок, дїйнєлїк рынокко кєз чаптырып кєрсєк дый-кандар єндїргєн азык-тїлїктєр єлкєбїздїн ички рыногунан сыртка жарытылуу чыга ал-бай жаткандыгы ойлондурат. Маселен, Жум-галда айыл чарба азык-тїлїктєрїн кайра иштетїїчї ишкана дээрлик жокко эсе. Ай-ылдардагы тегирмендерди, нан жабуучу ча-кан цехтерди эске албаганда кайра иштетїїчї ишкана жок десек да болот. Советтердин мез-гилинде райондун борбору Чаек айылын-да эт комбинаты, май жана нан заводдору кїжїлдєп иштеп турар эле. Эми анын баар-дыгы талкаланып, тонолуп кеткен. Ордуна кайра эч нерсе тургузулган жок. Анткени, ар ким єзї менен єзї алек болуп, жеке байлык топтоо менен алпурушуп келет.

Деген менен бїгїнкї кїндє єсїш жок эмес. Жогоруда белгилеп кеткендей итке минген кедей жокко эсе. Мунун єзї да кєрсєткїч. Тек гана жер иштетїїнїн жана малды єстїрїїнїн алдыўкы технологияларын дыйкан чарба-ларына жайылтуу зарылдыгы келип чыкты жана учурдун кїн тартибиндеги кєйгєйлїї маселелерден болуп калууда. Маселен, Жум-

галда асыл-тукум мал єстїргєн фермер жок-ко эсе болууда. Ар бир дыйкан чарбасы ошончо тїйшїк, ошончо чыгым болуп мал бакканы менен атайын эт жана сїт багытын-дагы уйларды бакса киреше бир канчага жо-горуламак. Ал їчїн дыйкан чарба ээлеринин арасында сабатсыздыкты жоюу маселеси ту-рат. Бул бир жагынан. Экинчи жагынан ал-ганда жерге аяр мамиле жасаганды унуттук. Которуштуруп айдоо ыкмасы колдонулбай калды. Жерге кандай азык берилиши керек? – бул жагынан да тїшїнїк жок. Ошондуктан айыл жерлеринде эгиндин алынышы боюнча эў чоў кєрсєткїч орто эсеп менен гектары-на 25 центнерден ашпайт. Айрым учурларда 40 центнерден ашуун алган алган дыйкандар дагы кездешет. Бирок, алар бирин-экин гана. Баса, айта кетчї нерсе, эгин їрєнїнїн асыл-дуулугуна да кєўїл бурулбай калган. Район-го сырттан асылдандырылган їрєндєр алы-нып барылат, бирок, дыйкандардын кєбї ба-асынан качышат. Анан да андай їрєн район-дун климатына туура келеби-келбейби, или-мий жактан муну аныктап, бир барак кагазга жазып тастыктап берген мекеме да жок. Ай-тор, ар ким єз билгенин кылып, єз алдынча эле кїжїлдєп жаткан дыйкан чарбалары.

Ушуну менен эле катар Жумгал жерге-синин тємєнкї жагы бышыкчылыктуу ке-лет. Жер-жемиштердин бир далайы бышат. Ошондой болгон кїндє да эми гана айрым дыйкан чарбалары жер-жемишке кєўїл бура башташты. Эгерде районго олуттуу инвести-ция тартылса айыл чарба азык-тїлїктєрїн кайра иштетїї боюнча эў сапаттуу да, жа-гымдуу да азыктар чыгарыла турган. Ант-кени, райондо єндїрїлгєн, мейли эт азыгы-бы же жер-жемишпи, мємє болсун, экологи-ялык жактан таза азык болуп эсептелет. Айт-макчы, Жумгал эле эмес бїткїл Нарын ай-магында єндїрїлгєн эт азыктары єзїнїн тазалыгы жана даамдуулугу менен башка чєлкємдєрдєн айырмаланып турат. Ал эми иштетилбей турган жерлердин канчасы ды-мып жатат. Бир эле мисал, Куйручук айы-лынын тїштїк тарабына чакан эле суу сак-тагыч курула турган болсо, 1500 гектар жер аянтын єздєштїрїїгє болорлугун «Жаанбай Ата» айыл чарба кооперативинин жетекчиси Орунбек Жаанбаев айтып берди.

Кооператив демекчи, бул кыймыл айыл жерлеринде 90-жылдардын аягын-да гана пайда болгон. Бирок, эмнегедир Жумгалда кооперация кыймылы жак-шы єнїкпєй калган. Себеби, коопера-тивдик тїзїлїш жєнїндє элет калкына тїшїндїрїї иштери жїргїзїлгєн эмес. Экинчиден, кооперативдик кыймылды єнїктїрїї їчїн мыкты лидерлер керек. Андай лидерлер болгон кїндє да инвести-ция тартылбаса кооперативдик кый-мылдын єнїгїшї арсар. Їчїнчїдєн, адам-дарга рынок экономикасы менен кошо ке-лип кирген «жеке басар» психологиясы да єзїнїн ролун ойноодо. Ошондуктан, ар бир дыйкан чарбасы биринчи кезекте мал башын кєбєйтїї менен баюнун ара-кетинде болуп келет. Ылайым элибиз бай болсун. Бирок, мал башы менен эле чектелбей, андан ары да єнїгїї жолуна тїшкєнїбїз дурус болчудай, керек болсо милдеттїїбїз деп да айтар элем.

А. СЫДДЫК.Бишкек-Чаек-Бишкек.

Бїгїнкї кїндє Кыргызстандын агрардык тармагы башынан жєнєкєй эмес турмушту єткєрїїдє. Мурдагы колхоз, совхоздордун байлы-гы менчиктештирїїнїн негизинде элге таркатылып кеткенден кий-ин дыйкан чарбалары тїзїлїп, ар кимиси єз алдынча чарба жїргїзїп ке-лет. Учурда мындай чарбалардын акыбалы кандай? Негизинен эмне ме-нен алектенишет? Дїйнєлїк рынокко чыгууга мїмкїнчїлїктєрї барбы? – деген жана башка суроолорго кабарчыбыз Нарын областына караштуу Жумгал районунан материал даярдаган эле.

сыл жерсыл жер№11, декабрь 2012-жыл12 Айыл чарба

1-УЛУТТУК ОРГАНИКАЛЫК ФОРУМ-2012Быйылкы жылдын акыркы айы болгон декабрда Бишкек шаарындагы мам-лекеттик тарых музейинде “Био-KG” деп аталган Кыргызстан органика-лык кыймылынын федерациясы уюштурган1-органикалык форум эки кїн бою кызуу жїрїп, коомчулуктун, эл аралык уюмдардын жана шаардыктардын кєўїлїн бурду. Бул форум Кыргыз Республикасындагы органикалык айыл чар-ба кыймылы жана жашыл экономиканы єнїктїрїї потенциалы деп аталып, анын максаты тоолуу Кыргызстандын єндїрїш жана илимий потенциалын органикалык айыл чарбаны єнїктїрїїгє багыттоо жана 2013-2020-жылдарга айыл чарба єндїрїшїндє экологиялык жактан туруктуу єнїгїїнї камсыздоо.Форумдун ушул мезгилде єтїп жатышы да жєн жеринен эмес. 2002-жылы Кыргызстандын демилгеси менен Эл аралык тоолор жылы єткєн, андыктан быйыл бул датанын 10 жылдыгы белгиленип жаткан кез. Ал эми «Био-KG” фе-дерациясы болсо тоолуу єлкєлєрдїн “Тоолуу шериктештиктер” глобалдуу альянсынын мїчєсї болуп саналат. Бул мааниде алганда да аталган форумдун Кыргызстандын атынан єтїшїнїн эл аралык мааниси зор.

ФОРУМДУН КОЙГОН МАСЕЛЕЛЕРИ КАЙСЫЛАР?

1. Органикалык єндїрїш боюн-ча адистерге, мамлекеттик структу-ра менен бизнес єкїлдєрїнє эко-логия, тамак-аш, органикалык про-дуктыларды єндїрїї боюнча ак-туалдуу маселелерди талкуулоого мїмкїнчїлїк тїзїї;

2. Курчап турган чєйрєнї кор-гоо максатында республикада орга-никалык айыл чарбаны єнїктїрїї

стратегиясын иштеп чыгууга таа-сир этїї;

3. Органикалык айыл чарба продукцияларын єндїрїїдє ГМО мамилесин аныктоо;

4. Эл аралык органикалык жер иштетїї талаптарын эске алуу ме-нен улуттук стандартты иштеп чы-гуу зарылдыгын талкуулоо;

5. Бул багыттагы тажрыйба ал-машуулар жана ийгиликтерди де-монстрациялоо.

Кыргызстан органикалык азык-тїлїк чыгарууга мїмкїнчїлїгї зор тоолуу мамлекет. Акыркы 20 жыл-да айыл чарбасында оозго алар-лык алдыўкы єзгєрїїлєр болбо-со да дыйкан-фермерлерибиз єз ал-дынча аракеттенишип, элди айыл чарба продукциялары менен кам-сыз кылып келишет. Дїйнє коом-чулугу азыр экологиялык абал-га тынчсызданып, келечекте жа-шыл экономикага єтїїнї мак-сат кылып жатканда биздин респу-бликада органикалык айыл чар-басын єз алдынча єнїктїрїп кел-ген дыйкан-фермерлерибиз арбын. Биздин жергебиздин кооз, кайта-

лангыс табигый жаратылышын сак-тап калуу менен органикалык айыл чарбасын єнїктїрїїнї жолго салуу албетте улуттук деўгээлдеги стра-тегиялык багыттарды талап кылат. Бул жагынан алганда органикалык кыймыл Федерациясынын араке-ти колдоого гана арзыйт. Келечекте Кыргызстандын айыл чарбасынын єнїгїїсїнїн бир багыты ушул орга-никалык айыл чарба болушу керек деген пикирлер кєбїїрєєк айтылып келет.

Эки кїндїк форумдун єтїшї ал-бетте абдан кызыктуу жана пайда-луу болду. Анда республиканын ар тарабынан фермерлер, дыйкандар,

чакан ишкана ээлери, коомдук уюм-дар келишип, органикалык айыл чарба продукцияларынын жарман-ке кєргєзмєсїнє катышышты. Бул жерден шаардыктар таза органика-лык азык-тїлїктєр менен продук-цияларга кїбє болушуп, соода са-тык кылуу менен кеўири тїшїнїк алууга шарт тїзїлдї.

Биз “Био-KG” Кыргызстан орга-никалык кыймылынын президенти Искендербек Айдаралиевге кай-рылып, форум єз максатына жетти-би деген сурообузга жооп алдык.

-Ооба, мен ойлойм эки кїндєн бери форум абдан кызуу єттї, анда биздин дыйкан-фермерлер єзїлєрї катышып, зарыл болгон маалы-маттарды алууга, єзїлєрї єндїргєн таза продукцияларын кєрсєтїїгє, єз ара тажрыйба алмашууга, эл ара-лык кєптєгєн уюмдар менен таа-нышууга мїмкїнчїлїк болду. Бо-ордош тажик, казак туугандардан дагы єкїлдєр келип катышышты, дагы бир кызык окуя- Тїркиянын айыл чарба министрлигинин депар-таментинин єкїлї келип, органи-калык айыл чарба ал жакта кандай єнїгїп жатканын айтып, биздин абал менен таанышканы болду, эл аралык уюмдардан дагы абдан кєп кызыкдар тараптар болууда. Ар бир катышуучунун, єзгєчє биздин дый-кандар менен фермерлердин пи-кирлери, сунуштары кабыл алынуу-да, форум жыйынтыгында алардын бардыгын эске алып, талкуулардан кийин улуттук бир стратегия кабыл

алсак ишибиздин жыйынтыгы бо-лот.Ал эми єкмєт тарабынан колдо-ого келсек – азыр биз органикалык айыл чарбасын єнїктїрїїнїн улут-тук планын айыл чарба жана мелио-рация министрлиги менен бирдикте даярдап жатабыз, мунун єзї да чоў

колдоо, эми келечегинде турмуш єзї ошого алып баратат, биз мын-дан эч кайда кете албайбыз.Кыр-гызстан сырткы рынокко органика-лык айыл чарбасын єнїктїрїї ме-нен чыгууга толук шарты бар єлкє.

Кыргызстан токой пайдала-нуучулары менен жер пайдалану-учуларынын Ассоциациясы Орга-никалык кыймыл федерациясы-нын негиздєєчїлєрїнїн бири ката-

ры тоолуу аймактагы мїчєлєрї ме-нен аталган форумга катышып, Ас-социация генералдык директору Айткул Бурханов атайын презен-тация жасаса, кєптєгєн биздин мїчє дыйкан-фермерлерибиз, токой пай-далануучуларыбыз єз продукцияла-рын атайын кєргєзмєгє коюшуп, ка-тышуучулардын зор кызыгууларын пайда кылышты.

“Кочкор-Элита” дыйкан чарба коопе-ративинин жетекчи-си, тажрыйбалуу адис Кушбек Бейшенкулов-ду бардыгы жакшы та-анышат, андык бул кїндєрї Кушбек ага кєргєзмєнїн “жылды-зы” болду. Ал єндїргєн супер элита їрєндїк картошкалар азыр На-рын, Ысык-Кєл жана Чїй єрєєндєрїнє тарап кеткен.

Єрїкзарлуу Баткенден келген “Кайратбек” дый-кан чарбасынын ээси – Аб-дулат Акматов келген элге да, журналисттерге да жооп берип жатты.

Ошентип, 1-улуттук органикалык форумдун мындай маанайда єтїшї органикалык айыл чарбасын тїптєп, буга чейин єз алдынча аракеттенип келген дыйкан-фермерлер їчїн келе-чекке болгон ишенимдерин арттыр-гандай эле болду. Агрардык сектордо-гу алдыга жылуу менен єнїгїїлєрдїн сапатына карай турган учур эбак келип жеткен. Андыктан тоолуу єлкєбїздїн айыл чарбасынын єнїгїї жолунун бири да дал ушул органикалык айыл чарбасы деп ишенген адистердин. аны жаратып жаткан айыл чарба кыз-маткерлеринин алдыдагы кадамдары байсалдуу болсун дегибиз келет. Де-гинкиси Кыргызстан - таза экологи-ялык продукциялардын єлкєсї деген дїйнєлїк таанымга жетїї - ар бири-бизге сыймык алып келери шексиз.

Ж.АБДЫМАМЫТОВА

сыл жерсыл жер№11, декабрь 2012-жыл 13Иновациялык ыкмалар

ТАМЧЫЛАТЫП СУГАРУУ СИСТЕМАСЫН ПАЙДАЛАНУУАкыркы кездерде дїйнє

жїзїндє суу жана жер ресурстарын интенсивдїї пайдалануу кїч алган. Сугат сууну туура эмес пайдалану-унун негизинде кээ бир региондордо жер деградацияга учурап, жер астын-дагы суулар кєтєрїлїп, жер бети шорлонууга айланып, айыл чарба єсїмдїктєрїнїн тїшїмдїїлїгї азай-ып баратат.

Жогоруда айтылган терс процес-стерге каршы кїрєшїїнїн негизи бо-луп, жердин агротехникасын, суу ре-сурастарын сарамжалдуу пайдала-нуу боюнча билимди жоголатуу бо-луп саналат.

Жер реформасынын негизинде, Кыргызстандын ар бир атуулу єзїнє тиешелїї жер менчигине ээ болду. Алардын кээ бирлери дыйкан, фер-мердик чарбаларды тїзїшсє, кээ бирлери айыл-чарба кооперативде-рине, ассоциацияларга жана башка айыл чарба субьектерине биригиш-ти.

Фермерлердин кєпчїлїгїнє азыркы кездеги алдыўкы єндїрїштїк тажрыйбалар жана илимдин жетиш-кендиктери жєнїндєгї маалыматтар жетпей жатат.

Айыл чарба єсїмдїктєрїнєн жо-горку сапаттуу тїшїм алуунун не-гизги факторлору болуп, сугат-ты туура уюштуруу эсептелинет. «Суу - єсїмдїктїн каны» демекчи, єсїмдїккє суу єз убагында, єзїнїн єлчємї менен берилсе, анда анын єсїїсї ойдогудай болот.

1990-жылдарга чейин Кыргыз-станда негизинен сугаттын тємєнкї тїрлєрї колдонулуп келинген:

• Жайпап жана жєєктєр менен сугаруу;

• Жамгырлатып сугаруу;• Тамчылатып жана топурактын

асты менен сугаруу.

Мурдагы колхоз, совхоздордун кєп майда фермердик жана дый-кан чарбаларга бєлїнїп кетишинин, айыл-чарба техникаларынын жана энергия ресурстарынын кымбаттап кетишинин негизинде, ал чарбалар-да татаал жана кымбат болгон ав-томатташтырылган сугат жана суу бєлїштїрїїїнї башкаруучу систе-маларды, насостук станцияларды, чоў аянттарга колдонулуучу жам-гырлатып сугаруучу техникаларды пайдалануу мїмкїн болбой калды. Себеби, запастык бєлїктєр кымбат же жокко эсе, кїйїїчї майлар кым-бат.

Республиканын кээ бир район-дорунда, негизинен тїштїк рай-ондордо, ар бир атуулга бєлїнгєн жер їлїшїнїн аянты аябай эле аз єлчємдє (Баткен областынын кээ бир жерлеринде 3 сотых) болгон-дуктан, фермерлер кайрак, эўкейиш, єўгїл-дєўгїл, таштак, ыўгайсыз, суу жетпеген жерлерди єздєштїїгє ара-кет кылып жатышат.

Бирок сугат маалында эўкейиш жерлерде топурактын сугат суусу менен жуулуп кетїїсї байкалууда. Кыргыз илим изилдєє институтунун изилдєєлєрїнє таянсак, Ысык-Кєл районунун эўкейиш жерлерин суга-руу маалында 1 гектар аянттан бир сугатта эле 20-30 тоннага чейин то-пурак жуулуп кеткен. Мындай темп менен барсак элибиздин байлыгы болгон - жерден кол жууп калышы-быз мїмкїн.

Таштак, кумдак жерлерде да су-гат суусу жер астына сиўип, сугару-унун эффективдїїлїгї начарлайт. Мындай жерлерде жер бети менен сугаруу жакшы натыйжа бербейт.

Сугаттын адаттагыдай ыкмала-рын (жайпап, жєєк менен сугаруу) колдонуу мїмкїн болбогон жерлер-де тамчылатып сугаруу ыкмасын колдонуу аябай эффективдїї.

Тамчылатып сугаруу - айыл-чарба єсїмдїктєрїн (мємє да-рактар, жїзїм, помидор ж.б. кирешелїї єсїмдїктєр) сугаруу-нун прогрессивдїї ыкмаларынын бири. Суу жоготуусуз, полиэтилен тїтїктєрї аркылуу, тамчылаткыч-тардын (капельница) жардамы ме-нен ар бир єсїмдїктїн (дарактын) тїбїнє берилет жана топурактын тамырлар жайланышкан зонасын

гана нымдайт. Мындай учурда суу єсїмдїккє белгилїї єлчємдє гана берилип, ал жоготууга жана тереў фильтрацияга кетпейт, жердин жуу-луп кетїїсїнє, шорлонуусуна, бузу-луусуна жол берилбейт.

Тамчылатып сугаруунун негизги єзгєчєлїктєрї:

• жєєктєр менен сугарууга кара-ганда сууну 50-60% їнємдєє;

• эўкейиш жерлерде топурактын жуулуп кетїїсїн токтотуу;

• вегетация бою єсїмдїктїн та-мырлары жайланышкан зонада оптималдуу суу, аба режимин кар-мап туруу мїмкїнчїлїгї;

• сугат процессин толук автомат-таштыруу;

• жер семирткичтерди сугат суу менен кошо чачуу мїмкїнчїлїгї;

• єсїмдїктєрдїн бышып жетилїїсїн тездетїї, тїшїмдїїлїгїн жогорулатуу;

Тамчылатып сугаруунун негизги жетишпеген жактары:

• тамчылатып суугаруу система-сынын башка ыкмаларга караганда баасынын кымбат болушу;

• тамчылаткычтардын суу чыгуучу тешикчелери аябай эле ки-чинекей (0,5-3 мм) болгондуктан, си-стемага таза, фильтрленген суу талап кылынат;

Тамчылатып сугаруу система-сында суу алуучу тїйїндєн суу на-состук станциянын жардамы ме-нен (эгерде жердин шарты эўкейиш болуп, система єзї басым тїзїї мїмкїнчїлїгїнє ээ болсо, анда суу системага насостук станциясыз эле єз агымы менен келет), суу тазалоо-чу фильтрге келип, ал жерде тазала-нып, магистралдык тїтїкчєгє жибе-рилет. Єлчєєчї аппараттардын жар-дамы менен келген суунун басымы жана кєлємї аныкталат. Андан кий-ин суу бєлїштїрїїчї, участкалык жана эў акырында тамчылаткычтар орнотулган сугат тїтїкчєсїнє жибе-рилип, тамчылаткычтар аркылуу суу єсїмдїктєргє берилет. Системанын дагы бир єзгєчєлїгї, жерге жер се-мирткич чачуу керек болсо, анда жер

семирткич аралаштыруучу идишке салынып, суу менен аралашат да, суу менен кошо єсїмдїктєргє берилет.

Тамчылатып сугаруу 1970-жыл-дардан баштап Орто Азия мамлекет-теринде да колдонула баштаган.

1980-жылдардан баштап Кыр-гызстанда да тамчылатып сугаруу-нун колдонуу

боюнча изилдєєлєр жїргїзїлє баштаган.

К.М.Куловдун Ысык-Кєл рай-онунун, Кызыл-Єрїк айылында єрїк бактарын тамчылатып суга-руу боюнча жїргїзгєн тажрыйбасы тємєнкї натыйжаларды берди:

Каралган варианттардын пайда-луусу - сугат суусунун кєлємї ар бир даракка -52 литр, сугаттын саны (ве-гетация боюнча) - 72, сугат аралы-гындагы мезгил - жайында 2-3 кїн. Жалпы сугаттын кєлємї бир гектар-га 3200 литр, тїшїмдїїлїгї 1 гектар-дан 150 ц ди тїзгєн. Ошол эле учур-да, тажрыйбанын маалыматтарын салыштыруу їчїн, ушундай эле кли-маттык шартта жєєк менен сугаруу варианты каралган. Жєєк менен су-гарганда сугаттын кєлємї 1 гектарга 10500 литрди (тамчылатып сугарууга караганда 3,3 эсе кєп), тїшїмдїїлїгї бир гектардан 40 ц ди (тамчылатып сугарууга салыштырмалуу 3,8 эсеге аз) тїзгєн.

П.Жоошовдун Ысык-Кєл райо-нунда 1996-1998-жылдары алма бак-ка болгон тамчылатып сугаруу бо-

юнча изилдєєлєрї да жакшы на-тыйжаларды берген. Тїшїмдїїлїк жєєктєп сугарууга караганда 1,8 эсеге жогорулап, ал эми сугаттын єлчємї 3,5 эсеге азайган. Ысык-Кєл єрєєнїндє тамчылатып сугаруу-га мїмкїн болгон суу жетишпеген, эўкейиш, таштак жерлердин аянты 70миў гектарга чейин жетет.

1982-1985-жылдары Баткен рай-онунун «Советтик Кыргызстан» со-вхозунда А.Ж.Атакановдун жетек-чилиги менен 5 гектар жїзїм аянты-на тамчылатып сугаруу ситемасы ор-нотулган. Автордун изилдєєсї бо-юнча, каралган варианттардын ичи-нен эў эле пайдалуусу болуп, ар бир жїзїм кєчєтїнє чыгымы саатына 4 литр болгон 3 тамчылаткычты ор-нотуу (бирєєсї дарактын тїбїнє, калган экєєсї андан 50 см эки жак-ка) эсептелинген. Мындай ыкма ме-нен сугаруунун негизинде, жїзїмдїн тїшїмдїїлїгї жєєктєп сугарууга караганда 2,7 эсеге (гектарынан 207 центнерден) єскєн, товардык сапа-ты жакшырып, канттуулугу 17,7 % ке чейин жогорулап, сууну їнємдєє 2,2 эсеге жеткен. Мындай жогору ки-реше алууунун негизинде, системага кеткен чыгым єзїн-єзї 4 жылда ак-таган.

Баткен районунун кєпчїлїк жер-лери таштак, суу єткєрїмдїїлїгї

жогору болгондуктан, сугат суусу нормадан ашыкча талап кылынып, суунун жетишпестигине алып келет. Мындай жерлерге тамчылатып суга-руу системасын пайдалануу жакшы натыйжа берет.

Тамчылатып сугаруучу система-ны теплицаларга койсо да абдан пай-далуу болот.

Системаны баасы. Азыркы та-лапка жооп берїїчї тамчылатып су-гаруучу системалар Индиядан жана Кытайдан чыккан. Ал сапаттуу си-стемалар Кыргызстанга Швейца-риялык Хельветас уюму тарабы-нан алып келинип, дыйкандарга са-тылып жатат. Азыркы учурда систе-маны 50 гє жакын дыйкандар сатып алып, єздєрїнїн бактарын, теплица-дагы жашылчаларын сугарып, жак-

шы тїшїм алып жатышат. Тамчыла-тып сугаруучу системанын баасы си-стема орнотула турган жердин аян-тына, єсїмдїктїн отургузуу схемасы жараша эсептелет.

Мисалы 1 гектарга бакка орточо эсеп менен 25 миўден 40 миў сомдук, ал эми 1 сотка жашылчага же тепли-цага 2 миў сомдон жогору болгон ба-адагы система талап кылынат.

Бир караган кишиге система-га кеткен чыгым аябай кєп сезилге-ни менен, эгерде аны жакшы киреше бере турган єсїмдїктєргє колдону-ла турган болсо, анда система бир се-зондо эле єзїн єзї акташы мїмкїн. Бирок, бул системанын болжолдуу гана баалары.

Дыйкан системаны єз кєзї менен кєрмєйунчє аны сатып алууга кызы-гуусу болбойт. Эгерде системага кы-зыккан дыйкандар бизге кайрылыш-са, биздин адистер аларга кенен ке-сири акысыз маалымат беришет (тел. 0555-32-44-60, 0778-21-70-36, Паязи-дин).

Суу проблемасы єтє курч болгон жерлерде иштеген, эўкейиш жана таштак, суу єткєрїмдїїлїгї жогору болгон жерлерди єздєштїрїїнї каа-лаган, келечекти ойлоп, сугат суусун їнємдєп, сапаттуу жогорку тїшїм алуунун, жердин жарактан чыгып

кетїїсїнє, жуулуп кетїїсїнє, шор-лонуусуна, сазга айлануусуна жана анын асылдуулугунун ылдыйлап кетїїсїнє жол бербеген фермерлер-дин сугаттын жогоркудай ыкмала-рын колдонуулары зарыл.

Сууну сарамжалдуу пайдала-нып, айыл-чарба єсїмдїктєрїнєн жогорку тїшїм алуунун негизинде гана Республикабыздын азык-тїлїк коопсуздук маселеси чечилет.

Паязидин ЖООШОВ, техника илимдеринин

кандидаты, Кыргыз илим изилдєє ирригация институтунун

лаборатория башчысы

1-сїрєт-1 сотых помидорго коюлган Индиядан чыккан тамчылатуучу система

3-сїрєт-Теплицадагы сугат тїтїктєрїнїн жайланышы

2-сїрєт- Ушундай тамчылаткычтын жардамы менен суу єсїмдїктїн тїбїнє берилет

4-сїрєт-Теплицага орнотулган тамчылатып сугаруучу система

сыл жерсыл жер№11, декабрь 2012-жыл14 Жаратылыш

Падыша-Ата мамлекеттик коругуПадыша-Ата мамлекеттик коругуРеспубликанын тїштїгїндє жайгашкан Аксы ай-магында эки корук орун алган, биринчиси – ай-тылуу Сары-Челек болсо, экинчиси Падыша-Ата мамлекеттик коругу. Бул коруктун жайгашкан аймагы жаныбарлар менен єсїмдїктєрдїн бай биотїрдїїлїгї їчїн абдан ыўгайлуу келет. Андык-тан КР єкмєтїнїн 2003-жылдагы №405 токто-муна ылайык биотїрдїїлїктї сактоо, кызыл ки-тепке кирген Семенов пихтасы менен арча токой-лорун коргоо максатында Падыша-Ата мамле-кеттик коругу болуп уюштурулган.

Биздин Ассоциация Норвегия-нын токой Фонду менен кыз-матташып келе жатканына мен кубанычтамын. Анткени Норвегия эли кєп жагынан биз-дин баатыр мїнєз кыргыз эли-не окшошуп кетсе, жаратылы-шы жагынан да окшоштуктар бар. Андыктан «Асыл жер» ге-зитинин бетине Норвегия туу-ралуу айтып берсем дедим.

� Дїйнєтааным

Нормандар бизге окшош баатыр эл. Би-рок, бизден айырмаланып єздєрїнїн улуттук баалулугунан жазбайт. Маселен, биз кыргыз хандыгын сактап кала албадык. Ал эми алар бїгїнкї кїнгє чейин монархиясын коро-лу менен аздектеп келишет. Бир мезгилдер-де 260 миў норман монархия калсын деп до-буш беришсе, республика болсун деп добуш бергендердин саны 69 миўди гана тїзгєн. Ал эмес алардын кээ бир социал-демократтары да монархия їчїн добуш беришкен. Мына Норвегиянын Жогорку Кеўеши болгон Стор-тинг таржымалы ушундай.

Норвегия атактуу викингдердин єлкєсї, эркиндикти сїйгєн жєнєкєй, эмгекчил эл. Тоолорунун, мєўгї сууларынын, токойлору-нун сулуулук, кооздугун айт дагы, бїт Евро-пага тараган даамдуу балыгын айт.

Нормандар жер, суу байлыгын укмуш-тай акылдуу пайдаланышты, электр энерги-ясын єндїрїїдє баарынан алдыга озуп чы-

гышты. Борбору Осло шаарына жараша эли да бийик, сымбаттуу, кєчєлєрї гїлгє толгон, каштандар, сирендер, бадамдар єзгєчє кооз кєрсєтєт.

Норвегиянын жогоруда белгилеп кеткен-дей дагы бир єзгєчєлїгї – алардын суусу. Ма-селен, Гольфстрим жєнїндє кыскача токтоло кетейин. Ар бир секунд кєз ирмемде Норве-гиянын жээктерин жылуу суу агымдары чай-пап турат. Бул деген бїткїл бїткїл дїйнєнїн дарыялары бириккенден да тєрт эсе кєп де-генди билдирет. Мындай агым єлкєгє жїз тонна мунайзатын жаккандай жылуулук алып келет.

Дагы бир ыраазы боло турган нерсе, кээде бир эле норман парламентте татып коёт. Бул жерде эрдиги, мекенчилдиги, єжєрлїгї ме-нен белгилїї болгон норман элинин жазуучу, сїрєтчїсї Кристиан Крог жєнїндє айтып жа-там. Крогдун тарткан сїрєттєрї улуттук га-лереяда ушул мезгилге чейин илинип турат. Номандар єздєрїнїн атактуу жазуучу жана сїрєтчї Кристиан Крогго шаардын так орто-сунда, Стротинг имаратынын маўдайында эстелик тургузушкан.

Азыркы учурду эле алалы,Норвегия то-кой тобу менен Кыргызстан токой,жер пай-далануучуларынын Ассоциациясынын кыз-

матташуусунун негизинде жакшы иштер бо-лууда. Бул биздин кесиптештер агрардык сек-тордо да, токой пайдаланууда да бир топ дол-боорлорду биргелешип ишке ашырып кели-шет. Албетте, келечекте бул иштердин кай-тарымы да натыйжалуу болоорунда шегибиз жок.

Албетте, бул чакан материалда нор-мандар жєнїндє кєп нерсени ачып берїї мїмкїн эмес. Андыктан жалпы адамзат-ка белгилїї Т. Хейердал, Р. Амундсен, Ф. Нансен, Б. Бьёрнсон, А. Рольфсен жана башкалар жєнїндє кийинки матери-алдарда айтып беребиз деген ниет бар. Айтмакчы, нормандардын Мольде, Бер-ген шаарлары, Лека, Жети кыз аралда-ры, Хорнелон тоосу жєнїндє да кєп кы-зыктуу нерселерди айтып бермекмин.

Качыке БЕЙШЕН уулу

Норвегияга саякат Норвегияга саякат

Кристиан Крогдун автопортретиКристиан Крогдун автопортрети

Коруктун жалпы аянты - 30560 га болсо, анын ичинде єзгєчє кор-голуучу аймак – 15846га, корго-луучу аймагы - 14714 га болуп са-налат.Єзгєчє корголуучу 15846 га аянттын ичинен 4419, 6 гекта-ры жалаў токой каптаган аянт, то-койсуз аянттар - 1298, 6 га, жайыт - 2158, 8 га, башка жерлер - 7967, 9 га.

Падыша-Ата мамлекттик ко-ругу Авлетим токой чарбасы-нын алдында уюштурулган, бирок бир дагы илимий изилдєє иште-ри жїргєн эмес, бул иштер корук ачылгандан кийин гана баштал-ган. Падыша-Ата аймагынын ре-льефи бирдей эместиги жана бий-ик контрасттуулугу менен айыр-маланат.Падыша-Ата дарыясы-нын бою менен єрєєн жогорула-ган сайын бийиктей берет. Адыр-луу коктунун дарыя тарабын-да кєптєгєн анча тереў эмес, кы-ска келген кургак сайлар кезигет. Падыша-Ата кїмбєзїнє жете бер-бей Капчыгай деп аталган кок-тудан баштап ландшаф єзгєрєт да бийиктей баштайт. Капчыгай ичи 1-1, 5 км, абдан кооз, кайта-ланбаган каньондор менен ориги-налдуу. Анын эки капталы теў тик келген монолиттїї жылаўач аска-лардан турат. Суу боюнда токой-лор жок, себеби салаўдаган бий-ик аскалар дарыянын жээгине тик келип токтойт. Дарыянын боюнда

гана кичинекей адам єтє ала турган нук бар.

Капчыгайдан чыга бергенде Падыша-Ата суусунан єйдє Азап-кыр тоосунун панорамасы ачылат. Бул аска таштуу чоў гигант тоодон уланып Египет пирамидалары сы-яктанган кєптєгєн монолиттїї тик аскалар жайгашкан.Буларды жара-тылыш эстеликтери деп атаса бол-чудай. Муз-Тєр ашуусунун айма-гында єрєєн кеўейет. Корук ичин-де їўкїрлєр да кезигет. Алардын бир топ чоўураактары Миўжылкы

менен Чымангазы cууларынын боюнда жайгашкан. Падыша-Ата коругунун клима-ты жайы салкын,кышы єтє суук эмес. Гидроме-теостанциянын маалы-матын карасак Падыша-Атада жылдын орто-чо температурасы июл-да +18,6 °С, ал эми ян-варда -3,4 °С болот. Ко-руктун негизги суу арте-риясы Муз-Тєрдєн агып тїшкєн Падыша-Ата дайрасына 60тан ашык куюлмалар кошулат.Алардын ичинен ири-рээктери: Жоон-Бакан, Алапай, Чоў-Їмєт, Чы-мангазы, Кашка-Суу, Ири-Суу, Туура-Суу, Оюлма, Миўжылкы, Жыланды жана баш-калар. Миўжылкы су-усунда Падыша-Ата шаркыратмасы бар. Жергиликтїї элдин ай-тымында бул шаркырат-ма Падыша-Ата дарыя-сынын башталышы.

Арча токойлору-нун негизги массивде-ри негизинен Ак-Сай, Эргеш-Сай, Кайыўды-Булак, Бєрї-Булак, Оробашы, Кємїр-Сай, Кєк-Дєбє, Мазар-Сай,

Талды-Булак, Ак-Таш, Бектемир cуулуу єрєєндєрїндє жайгашкан.Бул жерлерде арчанын їч тїрї – жарым шар формасындагы, зерав-шан жана жапалак арчалар єсєт. Єтє жыш єскєнї болсо жарым шар тїрїндєгї татынакай арча токой-лору алыстан эле адамдын кєўїлїн буруп турат. Ал эми коруктагы эў кеўири таралган дарактын тїрї - бул Семенов пихтасы. Ал биздин кыргыз жергесинде гана єскєн эн-демик катары 1975-жылдан бери коргоого алынган жана Кызыл ки-тепке катталган. Пихта токойло-рунун аянты бул корукта 1546 гек-тарды тїзєт. Арча жана пихта то-койлору уникалдуу, экологиялык, санитардык-гигиеналык жана ден-соолукту дарылоочу, кыртыш-ты жакшыртуучу касиеттери ме-нен бирге нымдуулуктун аккуму-лятору болуп саналышат. Корук-тун ылдыйкы аймагында жаўгак токойлору таралган. Ал эми дарыя боюнда кайыў, мажїрїм тал, доло-нолор єсєт. Ошондой эле мїнєздїї єсїмдїктєрдїн тїрї катары чы-чырканак, четин, бєрї карагат, ит

мурун, карагат, малина жана башка бадалдар кезигет.Ошондой эле ко-рук аймагында дары чєптєрдїн аб-дан кєп тїрї єсєт.

Падыша-Ата мамлекеттик ко-ругундагы жаныбарлар дїйнєсї ар тїрдїїлїгї менен єзгєчєлєнїшєт. Бул жерден єтє сейрек кездешїїчї жана жоголуп бараткан жаныбар-ларды табууга болот, мисалы Тянь-Шань ак тырмактуу аюусу, ак ил-бирс, каман, кашкулак, тоо теке-лери, карышкыр, тїлкї, суур,чєє жана башка жаныбарлардын тїрї. Канаттуулардан бїркїт,таз жору, їкї, бєдєнє, кыргоол жана баш-калар. Азыр корук кызматкерлери биотїрдїїлїктєрдї коргоодо ан-тропогендик таасирлерди изилдєє иштерин маанилїї фактор ката-ры изилдеп карап жатышат.Ко-рук тартибин сактоо, коргоо иш-терин катуу кєзємєлгє алуу менен жергиликтїї элге тїшїндїрїї иш-терин жайылтуу – корук кызмат-керлеринин негизги максаты.

Даярдаган Жийде АСАНБЕК кызы

сыл жерсыл жер№11, декабрь 2012-жыл 15Эмгек адамы

Акыркы 20 жыл ичиндеКыргызРеспублика-сынын айыл чарбасы бир катар кыйынчылык-тарды башынан кечирип келди жана кечирїїдє. Бїгїнкї кїндє которуштуруп айдоо унутта кал-ды, жерди туура эмес пайдалангандыктан то-пурак курамы начарлоодо. Ушундай эле токой-го болгон жырткычтык мамиледен улам респу-бликанын токой чарбасындагы кєрїнїш кєўїл жылытарлык эмес. Мал чарбачылыгындагы абалдагы начар бойдон калууда. Асыл-тукум мал єстїрїїгє эч кандай кєўїл бурулбайт. Ве-теринария кызматы кыйроого туш келди. Сугат тїзїмї таптакыр талкаланды. Суу єтє чоў ко-ромжуга учуроодо. Айыл чарба азыктарын кай-ра иштетїїчї єндїрїш жокко эсе.Бир сєз менен айтканда ар бир дыйкан жана ар бир фермер єзї менен єзї алек. Мына ушул жагдайда«Асыл Жер пресс» гезитинин редакциясы Кыргызстан токой пайдалануучуларынын жана жер пай-далануучуларынын Ассоциациясы менен бир-дикте токой пайдалануучулар, дыйкандар, фер-мерлер жана жалпы эле токой, айыл чарба кыз-

маткерлеринин ишмердїїлїгїндє колдонулуп жаткан инновациялык ачылыштарды жайыл-туу максатында аталган тармакта иштеп жаткан атуулдарыбыз жазган материалдарды гезит бет-терине конкурстук негизде жарыяланмакчы.

Конкурстун максаты: токой жана жер пайдалануучулар, дыйкандар, фермер-лер жана айыл чарба кызматкерлеринин ишмердїїлїгїндє колдонулуп жаткан ино-вациялык ачылыштарды жайылтуу.

Конкурстун милдети:Конкурстун милдети:• Айыл жерлериндеги кєйгєлєргє мамлекет-тик, жергиликтїї єзїн єзї башкаруу органда-рынын жалпы эле коомчулуктун кєўїлїн буруу;• Иновациялык жаўычылдыкты киргизген инсандардын ишмердїїлїгїн даўазалоо жана жайылтуу, • Айыл жергесиндеги мыкты токой жана жер пайдалануучулардын топтогон тажрыйбаларын алмашуусуна мїмкїнчїлїк тїзїї

• Мыкты тажрыйбаларды донорлорду кызык-тыруу максатында жайылтуу• Эў мыкты 3 (їч) практикалык-иновациялык ачылыштарды туруктуу экономикалык єнїгїїсї їчїн мындан ары да колдоо

Конкурстун предмети: мыкты иноваци-ялык жана практикалык иштер

Конкурстун тематикасы:Конкурстун тематикасы:• Токой чарбачылыгы (токой єстїрїї, то-

койду пайдалануунун єзгєчєлїктєрї).• Айыл-чарбачылыгы (талаачылык, жай-

ыт, тоют, жер пайдалануунун єзгєчєлїктєрї) • Сугат иштери (жер пайдаланууда иррига-

циялык, иновациялык ыкмалар)• Багбанчылык.• Мал чарбачылыгы жана ветеринария

(малдын асылдуулугун жогорулатуу).• Эко, агро-туризм •Айыл-чарба кооперациясы (жамаатта-

шып чарба жїргїзїїнїн єзгєчєлїктєрї).• Кайра иштетїї (айыл жана токой чарба

азыктары)

Конкурстун катышуучулары: Конкурстун катышуучулары: • Жекелик тїрдє: дыйкандар, фермер-

лер, токойчулар, багбанчылар, ветеринарлар, айыл чарба экологдору жана айыл чарба кыз-маткерлери.

• Коллективдик тїрдє: жамааттар, айыл чарба кооперативдери…

Конкурстун мєєнєтї:11 ай – 2013-жылдын 15-январынан 15-де-

кабрына чейин. Конкурстун жыйынтыгы 2013-жылдын 25-декабрында чыгарылат.

Мыкты 3 жаратмандын иштери сынак уюш-

туруучулар тарабынан колдоого алынат.Конкурстан кийинки иш чаралар:Байгелїї орундарга ээ болгон жана иш

жїзїндє колдонууга мїмкїн болуучу баалуу ин-новациялык маалыматтарды камтыган матери-алдар 2014-жылы єз алдынча китеп болуп чы-гарылат.

Конкурстун форматы:Конкурстун форматы:• Гезит беттерине иш жїзїндє сыналган таж-рыйбалар жєнїндєгї баалуу инновациялык ма-алыматтарды камтыган материалдар гана жа-рыяланат. • Материалдарды кыргыз жана орус тилдерин-де «Жаратман» конкурсуна» деп белгилєє ме-нен электрондук тїрдє жєнєтїї абзел.• Конкурска берилїїчї материалдын кєлєммї А4 форматында болуп, компьютердик 4 барак-тан- (12 шрифт) ашпашы керек.• Сїрєттєр, автордун єз сїрєтї сєзсїз тиркели-ши керек.• Жашаган дареги, байланышуу їчїн маалы-маттар (уюлдук телефон, эгер болсо электрон-дук почтасы) даректе толук кєрсєтїлїшї талап кылынат. • Материалдар кайтарылып берилбейт, гезит беттерине жарык кєрїїчї материалдарды тан-доо укугун редакция єзїнє калтырат.

Тємєнкї дарекке кайрылыўыздар: Тємєнкї дарекке кайрылыўыздар:

Кыргыз Республикасы.720016, Бишкек шаары,

Байтик Баатыркєчєсї, 36.Тел./факс: (+996 312) 55 14 06,

93 93 74.http:/landuse-association/kg/

e-mail: aflu@mail.kg

�� Кєўїл буруўуздар!Кєўїл буруўуздар!

“ЖАРАТМАН” сынагы башталдыКыргызстан токой пайдалануучуларынын жана жер пай-

далануучуларынын Ассоциациясы менен бирдикте «Асыл

жер» гезитинин редакциясы тарабынан дыйкандар, фер-

мерлер жана жалпы эле токой жана жер пайдалануучу-

лардын ишмердїїлїгїндє колдонулуп жаткан практика-

лык жанаинновациялык ачылыштарды жайылтуу мак-

сатында уюштурулган сынак башталды.

Биздин дыйкан чарбабыз алыскы Баткен районунун Ак-Сай айыл єкмєтїнє караштуу аймакта жайгашкан. Баткендин єзїнє та-андык географиялык, демографи-ялык жана социалдык маселелери кєп жылдан бери чечилбей келиши да элге канчалаган кыйынчылык-тарды жаратууда.

Бардык эле дыйкандардай болуп 1992-жылы жер їлїшїбїздї алып бєлїнїп чык-канбыз. Жалпыга маалым болгондой биз-дин аймакта сугат суу абдан таўсык, кєп аракеттерди жасап жатып cууну єзїбїз тарттырып чыгарып алып, 25 гектар жери-бизге иним Аскарали Акматов экєєбїз бак тик-тик. Баткен єрєєнї єрїкзардын мекени. Андык-тан жерибизге єрїктїн 6 тїрїн, шабдаалынын 6 тїрїн, алкордун 5 тїрїн жана алманын 5 тїрїн эгип, ишибизди питомниктен баштаганбыз. Ку-дайга шїгїр, эр эмгегин жер жебейт экен. Єзїм кесибим боюнча дагы токойчумун, Баткен то-кой чарбасында иштейм, андыктан дарактар ме-нен иштєє жагы мага жакшы тааныш.Кылган мээнтибиз текке кетпей акыркы 2-3 жылда алма менен шабдаалы мємєсїн бере баштады. Демек жерди асырап багып, аны туура колдоно билген адамга берекеси да болот экен.

Эми жалпысынан алганда акыркы 20 жыл-да ар бир дыйкан же фермер єзї менен єзї эле аракетин кылып,тиричилигин жасап келе жатат. Чындыгында ар бир дыйканга же токой пайда-лануучуга ушул мезгилде колдоо керек. Миса-лы, биздин “Кайратбек” дыйкан чарбабыздын мындан аркы єсїп єнїгїїсїнє тоскоол жагдай-лар жок эмес. Электр энергиясы кєйгєй жара-тууда, ал їчїн трансформатор керек. Эгер мын-

дай мїмкїнчїлїк болсо, иштєє шартыбыз жак-шырса жемиш бакчасынын аянтын 50 гектарга жеткирип алат элек деген максатта жашап тура-быз. Сугат жагында тамчылатып сугаруу ыкма-сын Кыргызстан токой пайдалануучуларынын жана жер пайдалануучуларынын Ассоциациясы сунуштап жатат. Биз Ассоциацияга алгачкылар-дан болуп мїчє болгонбуз. Андан бери бир топ колдоолорду кєрїп, билимибизди арттырып, тажрыйба алмашып дегендей Ассоциация тара-бынан бизге кєп жакшы мїмкїнчїлїктєр болуп келе жатат. Жакында эле Бишкекте єткєн 1- Ор-ганикалык форумга катышып, экологиялык таза мємє-жемиштерибизди алып келип, сунуш кыл-дык. Мен ишенем, келечекте биз биргелешип жакшы иштерге жол ача беребиз. Кыргызстан-дагы бардык дыйкандарга, токой пайдалануучу-ларга мен жаўырган жаўы жылда жакшылык-тарды каалап кетем.

Абдулат АКМАТОВ,“Кайратбек” дыйкан чарбасынын ээси

Болот Тєлєнов жубайы Жеўишгїл экєє Бишкекте уюш-турулган 1-органикалык форум-дун катышуучуларынын бири. Кыргызстан токой пайдалану-учулар менен жер пайдалануу-чулар Ассоциациясына мїчє бо-луп киришкенинин пайдасы дал ушундай тажрыйба алмашуу, башка ишкерлер менен тааны-шууга толук шарт тїздї. Жубай-лар менен сыртынан тааныш бо-луп калган жайым бар,андыктан алгачкы баарлашуубуз дагы жа-гымдуу маанайда єттї.

- 2002-жылы Балыкчы сїт заво-дуна кирип иштеп баштагам. Бул сїт за-воду биздин Кочкор районунан дагы эл-ден сїт сатып алчу. Ошондо дагы элде-ги сїттїн жарымы калып калаар эле. Бир аз тажрыйбама таянып,ємїрлїк жа-рым Жеўишгїл экєєбїз ошол элде кал-ган сїттї єз алдынча иштетип кєрєлї деп чечтик. Єзїбїздїн Чолпон айылыбыз-да кайдагы жабдуу,каражат дейсиз? Аде-генде кадимки эле колдонуп жїргєн ка-занга быштак жасоону баштадык. Кєрсє чечкиндїїлїк менен келечегиўе ишенип иш кылсаў акыбети болчудай тура. Аз –аздан болсо да чыгарган быштагыбызга ички рынокто талап бар экенине кубан-дык.

Азыр Исакеев Кочкор деген адамдын кырманында сїт иштетїїчї чакан цехи-бизди иштетип жатабыз. Буйруса жазын-да ишибизди кеўейтип алсак деген аруу тилек бар.

Ооба, Болот менен Жеўишгїл Коч-кор аймагында быштак чыгарган ал-гачкы карлыгач ишкерлерден болуп ка-лышты. Себеби элетте кайра иштетїї деген таптакыр жокко эсе. Ал эми буй-руса бул ишти кененирээк жайылтып алышса продукцияга сырткы суроо та-лап кїч, мисалы боордош Казахстанга эле продукциянын 90%ы сатылып кет-

мек. Тилекке каршы азырынча чек ара жабылган. Анан калса кайсы ишкер бол-со дагы єндїргєн продукциясын сатып єткєргєнгє мїмкїнчїлїк болгону иштин жеўиши болот эмеспи. Жубайлардын аруу тилегине ичибизден биз да кошу-луп, жакшылык каалап турдук.”Жакшы тилек – жарым ырыс»- дегендей алды-да алардын келечектеги “Май булак” деп аталчу быштак чыгаруучу ишканасынын єрїшї кенен болооруна кїбє болуп кал-гыбыз бардыр.

Жийде АБДЫМАМЫТОВА

КАРЛЫГАЧ“КАЙРАТБЕКТИН” КАДАМДАРЫ “КАЙРАТБЕКТИН” КАДАМДАРЫ

сыл жер16 №11, декабрь 2012-жылЖарнама

Дарылык касиети: жалбыз-дын негизги дарылык касиети анын жалбырактарында болгондуктан, аны гїлдєп турган маалында тїшкє чейинки мезгилде жыйнап алуу ке-рек, себеби бул маалда анын жал-бырактарынын курамында эфир майы кєбїрєєк болот,андан соў жыйналган жалбырактарды жак-шы шамалдап туруучу жайда 30-35 градуста кургатуу зарыл.

Медицинада колдонулушу:

Жалбыз Байыркы Греция-да жана Римде жогору бааланып келген, анын буруксуган жыты кєўїлдї кєтєрїп, ой жїгїртїїнї жакшыртат деп саналган. Ошон-дой эле жалбыз араб,кытай жана жапан медицинасында кеўири колдонулган.

Жалбыз єт тазалоочу жакшы каражат, ал вали-дол, корвалол,

валокардин джа-рыларынын кура-

мында пайдаланылат. Жал-бырактарынын тундурмасы єт

тазалоодо жана кєўїл ай-ныганда, ошондой эле та-

мак ашты жакшы сиўирїїчї каражат катары колдонулат. Эфирдик майы ооз ичин чайкаганда жана тиш паста-

ларынын курамында керек-телет.

Даярдалышы:

1/2 аш кашык кургатылган жал-быздын жалбыра-гын эмаль идиш-ке салып, 200 мл кайнак суу куюп, суу ваннасында 15 минута кармаш ке-рек. Муздаган соў ага

дагы 200мл кай-нак суу куюп алып, салкын жерде эки сут-ка коюп тын-дырып алып, тамактанаардан 15 минута мур-

да жарым ста-кандан жылуулай

ичїї зарыл.

Жалбыздын жалбырактары менен гїлїн кєп улуттар тамак-аш кулинариясында кеўири кол-донушат. Салаттарга кошууда, ар кандай эт, балыктан жасал-ган оокаттарга, нан, печенье жа-соодо, морс менен квас даярдо-одо жана башка учурларда жал-быз абдан баалуу компонент.

� Табият тартуусуЖалбыз (мята перечная) – бийиктиги 1 метрге чейин келген, єўї кызгылт тєрт кырдуу сабагы бар кєп жыл-дык чєп болуп саналат. Жалбырагынын бети кочкул жа-шыл жана узун, гїлї буудайдын башы сыяктуу келип, июнь-сентябрь айларында гїлдєйт.

Главный редактор:Жолдошева Эльнура

Ответственный редактор:Жийде Абдымамытова

Дизайнер:Азамат АИП

Выпущено: при поддержке Норвежской лесной группы (NFG)

Газета зарегистрирована в Министерстве юстиции Кыргызской Республики.

Регистрационное свидетельство № 1636

Издатель: Ассоциация лесопользователей и землепользователей Кыргызстана

Газета выходит ежеквартально. Набрана и сверстана в комьютерном центре редакции.

Ответственность за содержание рекламы редак-ция не несет

Кыргызская Республика 720016, г. Бишкекул. Байтик баатыра, 36Тел./факс: (+996 312) 55 14 06, 93 93 74http:/landuse-association/kg/ e-mail: aflu@mail.kg

Отпечатано в типографии Фонда «Центр поддержки СМИ». Адрес: г.Бишкек, ул.Горького, 1 Б.

Заказ № 3295 Тираж 2000

КЫРГЫЗСТАН ТОКОЙ ПАЙДАЛАНУУЧУЛАРЫНЫН ЖАНА ЖЕР ПАЙДАЛАНУУЧУЛАРЫНЫН

ЖалбызЖалбыз

Полиграфия Полиграфия для для хороших хороших людей!людей!

Издательский дом «ПОЗИТИВ»Издательский дом «ПОЗИТИВ»

Кыргызстан, г. Бишкек, пр. Чуй, 147тел.: (+996) 312 477938, 0555 697 733e-mail: ph-positive@mail.ru

ПРЕДОСТАВЛЯЕМЫЕ УЛУГИ:� дизайн всех видов печатного издания (визитки, календарей, книг, банеров)� корректировка, редактирование книг. � печать всех видов изданий � предоставление профессиональных видео и фото услуг� организация и проведение всех видов мероприятий � услуги видеостудии

К вашем услугам новейшее печатное оборудованиеК вашем услугам новейшее печатное оборудование

БАЛДАРДЫН ЭЛ АРАЛЫК КЄРКЄМ ЭКОЛОГИЯЛЫК КОНКУРСУ ЖАРЫЯЛАНАТ!

ккккккккккккк

тттттттттттттттттттттт

к

ы:

,5

ке-ага

дана

дка

ичїї

Суу- жашообуздун булагы, ан-сыз жер бетиндеги єсїмдїктєр, жа-ныбарлар жана адамдар биз да жа-шай албайбыз, кыскасы суусуз жерде жашоо да жок. Биз сууну кундє айыл чарбасында, єнєр жай-да, транспортто, электр энергия-сын алууда жана башка маанилїї тармактарда колдонобуз. Ошон-дой эле суу адамдын жашоосу їчїн жердин температурасын жєнгє са-лууда зор мааниге ээ. Андыктан биз ар бирибиз сууну таза, кооп-рсуз жана туруктуу пай дала-нууга жоопкербиз. Жер бетинин 71%ын суу ээлеп турса да адам-зат тарабынан анын аз гана бєлїгї колдонулат. Дїйнє жїзї боюнча ичїїчї таза сууларыбыз дарыялар менен кєлдєрдє, океандарда булга-нып жатышы адамдарга эле эмес, жерде жашаган бардык жандуу жа-шоого зыянын тийгизип жатканы ойлондурат.

Глобалдуу жеўїїчїлєргє сыйлыктар:

1-сыйлык: Бир абитуриент - 2000 АКШ доллары жана катышууга кет-кен чыгымдар тєлємї толугу менен жана кошумча сыйлыктар.

2-сыйлык: Бир абитуриент - 1000 АКШ доллары жана катышууга кет-кен толук чыгымдардын тєлємї, ко-шумча сыйлыктар.

3-сыйлык: Їч абитуриент ар би-рине диплом (акчасыз).

4-сыйлык: Он катышуучу - ар би-рине диплом (акчасыз).

5-сыйлык: Отуз беш катышуучу ар бирине диплом (акчасыз).

Регионалдык жеўїїчїлєр: Ар бир региондон бирден гана

жеўїїчї: Африка, Азия жана Тынчо-кеан региондору; Батыш.

Азия, Европа, Латын Америка-сыжанаи Кариб бассейни,ошондой элеТїндїк Америкадан.

1000 АКШ доллары менен ар бир катышуучунун жана аларды коштоо-чусунун жол акысынын чыгымы толу-гу менен.

Жеўїїчїлєрдї жарыялоо:(1) Регионалдык жеўїучїлєр

2013-жылдын 22-апрелинде жарыяланат.(2) Глобалдык жеўїїчулєр

2013-жылдын 5-июнунда жарыяланат.

Катышуунун тартиби:6 жаштан 14 жашка чейинки бал-

дар болушу керек.1) картина А4 же А3 форматында

болушу керек.2) Аты-жєнї, жаш курагы(айы,

жылы, кїнї), жынысы, толук даре-ги англис тилинде (мобилдик телефо-ну, электрондук почтасы) тартылган сїрєттїн артында жазылышы шарт.

3) Картина тїр карандаш, ар кыл тїстєгї боек карандаш же акварель жана башкалар менен тартылса бо-лот.

4) мурда кайсы бир башка сы-нактарга катышкан эмгектер кабыл алынбайт.

5) Картина кайсы бир адамга, уюмга же соода маркасына тиешелїї болсо да кабыл алынбайт.

6) Картинага кошумча эч кандай сєз жазылбашы керек.

7) Картинанын копиялары гана кабыл алынат.

8) Сиз бирден кєп арыз менен кайрылсаўыз болот.

Бул эл аралык курчап турган чєйрєнї коргоо боюнча конкурс ЮНЕП (Бириккен Улуттар Уюмунун курчап турган чєйрє боюнча программасы), Япониялык глобалдуу дїйнє жана курчап турган чєйрє фонду(FGPE) жана Bayer и Nikon Corporation компаниялары тарабынан жылына єткєрїлєт.Бул сынак 1991-жылдан бери 150дєн ашык єлкєнїн 3 миллиондон ашык балдарынан катышууга арыз кабыл алган.Быйылкы єткєрїлїїчї балдардын 22-Эл аралык курчап турган чєйрє боюнча кєркєм сынагынын тема-сы – Суу: ал кайдан пайда болгон? “Суу – жашоо булагы” темасындагы сїрєттєр конкурсуна балдар 2013-жылдын 29-февралына чейин катышууга єз эмгектерин жєнєтє алышат. Уюштуруучулар сынакка катышууга бардык балдарды ча-кырат жана алар єз эмгектерин ЮНЕП уюмунун ошол ай мактардагы офисине тапшыруусун суранат.

ЖАРЫЯ!!!

Тамчылатып сугаруу системасынын деталдары сатылат жана орнотулуп берилет. Кыргызстан токой пайдалануучуларынын жана

жер пайдалануучуларынын АссоциациясыБайланыш тел: (+996 312) 55 14 06, 93 93 74, 0770 16 20 21

Урматтуу дыйкан-фермерлердин эсине!