azərbaycan Ətraf mühit və - bp · azərbaycan Ətraf mühit və texnologiya mərkəzi sprinq...

Azərbaycan Ətraf Mühit və

Texnologiya Mərkəzi

Sprinq Loc, 182 Çeste Yolu, Helzbi, Çeşayer, WA6 0AR, BK.

ŞƏFƏQ ASİMAN DƏNİZ BLOKUNUN 3Ö SEYSMİK KƏŞFİYYATI TƏDQİQATINA DAİR ƏTRAF MÜHİTƏ

TƏSİRİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

İstinad №. P140167

BP Azərbaycan üçün Hazırlanıb

23 Avqust 2011

BP Azərbaycan Şəfəq Asiman Dəniz Bloku 3Ö Seysmik Tədqiqat Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi

AETC/P140167_Rev03

KEYFİYYƏTİN YOXLANMASI Layihə №. P140167 Adı: Şəfəq Asiman Dəniz Bloku 3Ö Seysmik Kəşfiyyat Tədqiqatına

dair ƏMTQ Əsas Müəllif: Endrü Bendell

Tarix: 23/08/2011 Yoxlanıb: Robert Jak.………………Layihə Meneceri

Tarix: 23/08/2011

Yoxlanıb: Endrü Bendell………...............Layihənin KS Nümayəndəsi

Tarix: 23/08/2011


AETC/P140167_Rev03

MÜNDƏRİCAT 1. QISA İCMAL................................................................................................................................... 2 2. GİRİŞ ............................................................................................................................................... 5

2.1 Ümumi Məlumat....................................................................................................................... 5 2.1.1 Hasilat Pay Bölgüsü Sazişi ............................................................................................... 5 2.1.2 Əvvəlki Şəfəq –Asiman Kəşfiyyat Fəaliyyətləri .............................................................. 5 2.1.3 Təklif Olunan BP Şəfəq Asiman Kəşfiyyat Fəaliyyətləri................................................. 5

2.2 Seysmik Tədqiqatın Ətraf Mühitə Təsirinin Qiymətləndirilməsi (ƏMTQ).............................. 7 2.3 Əhatə Dairəsi və Məsləhətlər ................................................................................................... 7

2.3.1 BP Daxili Əhatə Dairəsi ................................................................................................... 7 2.3.2 Rəhbər İdarələrlə ƏMTQ-nin İşin Həcminə dair Məsləhətləşmə ..................................... 8 2.3.3 İctimaiyyətlə Məsləhətləşmələr ........................................................................................ 8

3. QANUNVERİCİ BAZANIN XÜLASƏSİ VƏ SEYSMİK ƏMƏLİYYATLAR ÜÇÜN NƏZARƏTLƏR VƏ ƏMTQ ................................................................................................................... 9

3.1 Giriş .......................................................................................................................................... 9 3.2 Nizamlayıcı Agentliklər ......................................................................................................... 10 3.3 Konstitusiya............................................................................................................................ 10 3.4 Hasilat Pay Bölgüsü Sazişi ..................................................................................................... 11 3.5 Beynəlxalq və Regional Ətraf Mühit Konvensiyaları ............................................................ 12 3.6 Milli Ətraf Mühit Qanunvericiliyi .......................................................................................... 15 3.7 Milli İcazələrin Alınması Tələbləri ........................................................................................ 15 3.8 Milli ƏMTQ Göstərişləri........................................................................................................ 20 3.9 Regional Proseslər .................................................................................................................. 21

3.9.1 Avropa Birliyi................................................................................................................. 21 3.9.2 Avropa üçün Ətraf Mühit ............................................................................................... 21

3.10 Beynəlxalq Neft Sənayesi Standartları və Təcrübələri ........................................................... 21 3.11 BP Tələbləri............................................................................................................................ 22

3.11.1 TİOP ............................................................................................................................... 22 3.11.2 FT ................................................................................................................................... 22 3.11.3 Şəfəq-Asiman Seysmik Tədqiqatı Layihəsinin Standartları ........................................... 23

4. LAYİHƏNİN TƏSVİRİ................................................................................................................. 24 4.1 Seysmik Tədqiqatların Ümumi Təsviri .................................................................................. 24

4.1.1 Giriş ................................................................................................................................ 24 4.1.2 Seysmik Səs Mənbəyi..................................................................................................... 25 4.1.3 Təzyiq Dalğalarının Xarakteristikaları ........................................................................... 27 4.1.4 Seysmik Tədqiqatın Əks Olunmasının Növləri .............................................................. 28

4.2 Təklif Olunmuş 3Ö Tədqiqatının Əhatə Dairəsi .................................................................... 29 4.2.1 Məqsəd ........................................................................................................................... 29 4.2.2 Ümumi Baxış .................................................................................................................. 29 4.2.3 Tədqiqat Proqramı .......................................................................................................... 30 4.2.4 Tədqiqat Sahəsi .............................................................................................................. 30 4.2.5 Tədqiqat Qrafiki ............................................................................................................. 31 4.2.6 Gəmilər ........................................................................................................................... 31 4.2.7 Seysmik Mənbə .............................................................................................................. 33 4.2.8 Strimerlər və hidrofonlar ................................................................................................ 34 4.2.9 Avadanlıqların açılması və çıxarılması........................................................................... 35

5. ƏTRAF MÜHİTİN TƏSVİRİ........................................................................................................ 37 5.1 Fiziki və kimyəvi mühit.......................................................................................................... 37

5.1.1 Meteorologiya və okeanoqrafiya .................................................................................... 37 5.1.2 Geologiya və geomorfologiya ........................................................................................ 43 5.1.3 Stratiqrafiya .................................................................................................................... 46 5.1.4 Dəniz dibinin çöküntüləri ............................................................................................... 48 5.1.5 Tektonika........................................................................................................................ 49 5.1.6 Seysmiklik ...................................................................................................................... 51 5.1.7 Palçıq vulkanları ............................................................................................................. 52 5.1.8 Kommersiya və rekreasiya məqsədilə istifadə................................................................ 52

5.2 Bioloji mühit........................................................................................................................... 56 5.2.1 Plankton qrupları ............................................................................................................ 56


AETC/P140167_Rev03

5.2.2 Bentik qruplar................................................................................................................. 59 5.2.3 Balıq ............................................................................................................................... 60 5.2.4 Dəniz məməliləri (Xəzər suitisi)..................................................................................... 69 5.2.5 Quşlar ............................................................................................................................. 73

5.3 Həssaslıqların icmalı və əsas məsələlərin müəyyən edilməsi ................................................. 75 6. PNEVMOTOPLARIN DƏNİZİN CANLI ORQANİZMLƏRİNƏ VƏ RESURSLARINA TƏSİRİ77

6.1 Giriş ........................................................................................................................................ 77 6.2 Materialların nəzərdən keçirilməsi ......................................................................................... 77

6.2.1 Makrobentos ................................................................................................................... 77 6.2.2 Plankton və balıqların sayının artırılması ....................................................................... 78 6.2.3 Yetkin balıqlar ................................................................................................................ 80 6.2.4 Balıq tutma və təcrübə .................................................................................................... 82 6.2.5 Dəniz məməliləri ............................................................................................................ 83 6.2.6 Quşlar ............................................................................................................................. 85 6.2.7 Seysmiklik ...................................................................................................................... 85

6.3 Xəzərdə təcrübə ...................................................................................................................... 85 6.4 Şəfəq Asiman seysmik tədqiqatının potensial təsirləri ........................................................... 86

6.4.1 Giriş ................................................................................................................................ 86 6.4.2 Bentik qruplar................................................................................................................. 86 6.4.3 Plankton qrupları ............................................................................................................ 86 6.4.4 Yetkin balıqlar ................................................................................................................ 86 6.4.5 Məməlilər (Xəzər suitisi)................................................................................................ 87 6.4.6 Quşlar ............................................................................................................................. 87 6.4.7 Seysmiklik ...................................................................................................................... 87

7. GÜNDƏLİK ƏMƏLİYYATLARIN TƏSİRLƏRİ........................................................................ 89 7.1 Sosial-iqtisadi təsirlər ............................................................................................................. 89 7.2 Seysmik müşahidələr sisteminin fiziki mövcudluğu .............................................................. 89 7.3 Tullantıların hasilatı və utilizasiyası ....................................................................................... 89 7.4 Havanın çirklənməsi............................................................................................................... 90

8. BAŞ VERƏ BİLƏCƏK QƏZA HADİSƏLƏRİNİN TƏSİRLƏRİ ............................................... 92 8.1 Giriş ........................................................................................................................................ 92 8.2 Strimerlər və strimer mayesinin itirilməsi .............................................................................. 92 8.3 Yanacaq və ya kimyəvi maddələrin sızması........................................................................... 92

9. AZALTMA .................................................................................................................................... 94 9.1 Giriş ........................................................................................................................................ 94 9.2 Akustik Pozuntular və Azaltma Tədbirləri ............................................................................. 94

9.2.1 Balıqçılıq Sahələri .......................................................................................................... 94 9.2.2 Məməlilər (Xəzər Suitisi) ............................................................................................... 94

9.3 Dövri Atılmalar və Azaltma Tədbirləri .................................................................................. 95 9.3.1 Tullantı Hasilatı və Atılma ............................................................................................. 95 9.3.2 Havanın Çirklənməsi ...................................................................................................... 95 9.3.3 İnvaziv Növlərin Keçməsi .............................................................................................. 95

9.4 Qəza Hadisələri və Azaltma Tədbirləri .................................................................................. 95 9.4.1 Qoşquda Olan Avadanlıqların Zədələnməsi və ya İtirilməsi.......................................... 95 9.4.2 Seysmik Gəmilərdən Qəza Hallarında Atılmalar ........................................................... 96

9.5 Sağlamlıq və Təhlükəsizlik Planı ........................................................................................... 97 10. NƏTİCƏ......................................................................................................................................... 98 11. İSTİNADLAR VƏ BİBLİOQRAFİYA ....................................................................................... 100 12. ƏLAVƏLƏR................................................................................................................................ 104

12.1 ƏLAVƏ A – İxtisarlar .......................................................................................................... 104


AETC/P140167_Rev03 2

1. QISA İCMAL

Giriş və Layihənin İzahı BP və ARDNŞ (Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti) 7 oktyabr 2010-cu il tarixində Xəzər Dənizinin Azərbaycan sektorunda Bakıdan cənub-şərq istiqamətində 125 km uzaqlıqda yerləşən Şəfəq-Asiman yatağının birgə kəşfiyyatı və işlənməsinə dair Hasilat Pay Bölgüsü Sazişi (HPBS) imzalamışlar, Şəkil 2.1-ə baxın.

BP şirkəti 2011-ci ilin 3-cü və 4-cü rüblərində (2012-ci ilin 1-ci rübünə qədər uzanması mümkündür) Şəfəq və Asiman yataqlarında ənənəvi 3Ö seysmik tədqiqatını həyata keçirməyi planlaşdırır. Tədqiqatların əsas məqsədi geoloji struktur və sahədə olan geoloji təhlükələr barədə ətraflı məlumat əldə etmək, eyni zamanda yataqların iqtisadi cəhətdən səmərəli karbohidrogen ehtiyatlarını qiymətləndirməkdir.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin (ETSN) tələblərinə cavab vermək üçün bu iş üçün ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMTQ) tədqiqatı həyata keçirilməli və təqdim olunmalıdır və həmin iş bu hesabatın əsas mövzusudur.

ƏMTQ-nin əsas məqsədi Xəzər ekologiyasının təklif olunan seysmik fəaliyyətlərə həssaslığının hazırkı vəziyyətini təqdim etmək və potensial təsirləri qiymətləndirmək və əks təsirlərin qarşısını almaq və ya azaltmaq üçün bu fəaliyyətlərin uyğun şəkildə həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə lazımi azaltma tədbirlərini müəyyən etməkdir.

Seysmik tədqiqatın 2011-ci ilin sentyabr ayında təxminən 110 günlük bir müddət üçün başlaması planlaşdırılır. İşlərin həyata keçirilməsi qrafikində ləngimələrin baş verməsi mümkündür ki, bu da 2012-ci ilin əvvəllərinə qədər iş proqramının tam olaraq həyata keçirilə bilməməsi deməkdir. BP şirkəti M/V Gilavar seysmik gəmisi və iki yardımçı gəmini seçmişdir.

Tədqiqatın əsas məqsədi Şəfəq Asiman blokunun təxminən 1500 km2 tam əhatəli sahəsinin 3Ö seysmik məlumatlarını əldə etməkdir. Blok özlüyündə təxminən 650 – 950 metr suyun dərinliyində, təxmini hesablanmış 7000 metrlik rezervuar dərinliyi ilə dərin sulu sektorda yerləşir. Hər bir tədqiq olunmuş xəttin 30-55 km əhatəsi ilə təxminən ümumilikdə 100 xətt tədqiq olunacaq. Hesab olunur ki, bu ümumilikdə təxminən 5000 km sahənin xətt üzrə məlumatlarını əldə etməyə səbəb olacaq.

Tədqiqat beynəlxalq sənayenin ən yaxşı təcrübələrinə uyğun olaraq həyata keçiriləcək (HPBS-nin tələblərinə əsasən). Tipik olaraq uyğun standartlar Beynəlxalq Geofiziki Podratçılar Assosiasiyasının (BGPA) standartlarıdır.

Seysmik mənbə çoxlu pnevmotop massivi (cəmi 24) və seysmik geri dönən siqnalları qəbul etmək üçün çoxlu seysmik kabellərdən ibarət olacaq. Ümumilikdə 6 kabel açılacaq və bu kabellər seysmik gəminin arxasından təxminən 6000 metr uzanacaq və 10m +/-1m dərinliyində qoşqu ilə çəkiləcək. Pnevmotoplar kabellərdən irəlidə 6m +/-1m dərinliyində (seysmik gəmidən təxminən 560 m geridə) qoşqu ilə çəkiləcək.

Potensial Təsirlər və Azaltma

Seysmik tədqiqat qeyri-intruziv əməliyyat hesab olunur və hava əhatəsi və müddətində ətraf mühitə təsirlər və təsir sahəsi kiçik olacaq və bir çox potensial həssas qəbuledicilərdən nisbətən uzaq olacaq. Cənubi Xəzər daxilində əhəmiyyətli dərəcədə ətraf mühit təsirləri proqnozlaşdırılmır və ya bundan sonra son illərdə Azərbaycan sektorunda həyata keçirilmiş seysmik tədqiqatların nəticələri kimi müşahidə olunmuşdur.



Seysmik tədqiqatın məhdud müddətinin nəticəsi kimi seysmik tədqiqat sahəsinin uzaq olması və potensial təsirlər və ya pozuntuları azaltmaq və ya qarşısını almaq üçün həyata keçirilən müxtəlif azaltma tədbirləri əhəmiyyətli ətraf mühit təsirlərini nəzərə almır.

Ümumilikdə əvvəl nəşr olunmuş tədqiqatlardan da qəbul olunub ki, normal seysmik tədqiqat fəaliyyətləri aşağıdakılar ilə nəticələnir:

• Ətraf mühitin öz normal vəziyyətinə qayıtmasına mane olacaq çox cüzi uzun müddətli əks təsirlər; və

• Cüzi şəkildə əks təsir göstərən sərt bioloji təsirlər.

Lakin, aydındır ki, seysmik fəaliyyətlər balıq, dəniz məməliləri və quşlar kimi ali orqanizmlərin normal davranışına çox kiçik təsirlər göstərə bilər və pnevmotopların atılmasının yaxınlığında (< 5 m) pnevmotopdan uzağa üzə bilməyən plankton və körpə balıqların məhv olması baş verə bilər. Məhv olma və zədələnmə təsirlərinin daha çox və ciddi olmasının sadəcə pnevmotopdan 1.5 m uzaqlıqda olacağı proqnozlaşdırılıb (Dalen et al, 1996-cı il) və plankton aləminə və ya xüsusilə də çoxalma səviyyəsində balıq sürülərinə statistik olaraq əhəmiyyətli təsirlərin olacağı gözlənilmir.

Xəzər suitisinin zədələnməsi və yerindən edilməsi riski JNCC (Joint Nature Conservation Committee) təlimatlarına uyğun olaraq ehtiyatlı başlama proseduralarının həyata keçirilməsi ilə azaldılacaq.

Seysmik tədqiqat sahəsinin yerindən asılı olaraq:

• Bəzi quş növləri və az sayda quşlar böyük ehtimalla seysmik tədqiqat əməliyyatlarının yaxınlığında olacaq. Gəminin 100 m yaxınlığında olan canlılar güman ki təsirə məruz qalacaq (MkKouli, 1994-cü il) və sahədən kənarlaşacaq;

• Ov balıqçılığı fəaliyyətlərinə olan təsirlər gözlənilmir, çünki ən yaxın qəbul olunmuş balıq ovu sahələri seysmik tədqiqat sahəsindən təxminən 55 km qərb və şimal-qərb istiqamətində yerləşir;

• Seysmik tədqiqat sahəsinin dərin sulu sahəyə xarakterik olması ilə (yəni 600 metrdən 900 metrə qədər dərinliklərdə) əlaqədar dəniz-dibi faunasına olan təsirlər gözlənilmir;

• Seysmik tədqiqat əməliyyatlarının yaxınlığında olan suiti və böyük balıqlar uzaqlaşma davranışı nümayiş etdirəcək. Uzaqlaşma davranışı seysmik gəmilərdən 1 km uzaqlığa qədər müşahidə olunur (MkKouli, 1994-cü il); və

• Seysmik əməliyyatlar nəticəsində əsas seysmiklik səviyyələrinə təsir edilməsi gözlənilmir.

Gəmi əməliyyatlarından havaya ümumi emissiyaların qlobal istiləşməyə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edəcəyi və ya yerli duman və ya turşu yağışı təsirlərinin olacağı gözlənilmir. Dənizə dövri atılmalar azaldılmış və potensial hadisələr üçün qarşısını alma tədbirləri müəyyən olunacaq və ətraf mühit proseduraları BP tərəfindən həyata keçiriləcək.

Bərk və maye tullantı axınları uyğun olaraq idarə olunaraq BP şirkətinin tullantıların daşınması proseduralarına uyğun şəkildə yerləşdirilmə üçün sahilə göndəriləcək.

Bu qiymətləndirmənin əhatə dairəsindən kənarda nəzərdə tutulsa da aydındır ki, seysmik tədqiqat gəmisinin Xəzər sularından kənardan Volqa Don su yolu vasitəsi ilə tranzit gətirilməsi üçün xarici korpusa bulaşmış və ballast / lilli sular vasitəsi ilə invaziv dəniz canlılarının gətirilməsini azaltmaq / qarşısını almaq məqsədi ilə beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmuş ən yaxşı təcrübələrə əməl olunacaq.

Seysmik gəminin göyərtəsində olan naviqasiya avadanlıqları, strimer kabel uc nişanları və yardımçı gəmilər digər dəniz istifadəçilərinə kabellərin yeri barədə xəbərdarlıq təmin edəcək. Əlavə olaraq, strimerlər ‘Syntrieve’ yığma sistemi ilə təchiz olunacaqlar. Bununla da avadanlıqların zədələnməsi və mümkün ümumi dağılmalar və ya avadanlıqların dəniz ətraf mühitində itirilməsinin qarşısı alına bilər.



Seysmik tədqiqat sahəsinin tanınmış dənizçilik xətti və ya tanınmış balıqçılıq sahələri üzərində yerləşməməsi səbəbi ilə dənizdə iqtisadi dənizçilik və ya iqtisadi balıqçılığa heç bir birbaşa iqtisadi təsirlərin olması gözlənilmir və ümumilikdə seysmik tədqiqat sahəsi iqtisadi cəhətdən emal olunan növlərin əsas balıq kürüləmə və çoxaldılması sahələrindən uzaqda yerləşir. Əlaqədar quru əməliyyatları çox az və ya heç bir ciddi sosial-iqtisadi təsirlərə malik olmayacaq və yerli iqtisadiyyat üçün tarazlıq halında məhdud qısa müddətli birbaşa gəlir təmin etməlidir. Orta müddətdə əgər tədqiqatın nəticələri əhəmiyyətli dərəcədə karbohidrogen ehtiyatlarının mövcudluğunu göstərərsə daha ətraflı kəşfiyyat fəaliyyətləri və potensial olaraq təsdiq olunmuş ehtiyatlar ilə əlaqədar olaraq hər hansı sonrakı işlənmə fəaliyyətləri Azərbaycan Respublikası üçün vacib birbaşa illik gəlirləri təmin edəcək.

Ümumilikdə seysmik tədqiqatın vaxtı və yerinin nəticəsi kimi potensial təsirlər və narahatçılığı azaltmaq və aradan qaldırmaq məqsədi ilə həyata keçiriləcək azaltma tədbirləri ilə ətraf mühitə əhəmiyyətli dərəcədə təsirlərin olması gözlənilmir.



2. GİRİŞ

2.1 Ümumi Məlumat 2.1.1 Hasilat Pay Bölgüsü Sazişi BP və ARDNŞ (Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti) 7 oktyabr 2010-cu il tarixində Xəzər Dənizinin Azərbaycan Sektorunda Bakıdan cənub-şərq istiqamətində 125 km uzaqlıqda yerləşən Şəfəq-Asiman yatağının birgə kəşfiyyatı və işlənməsi barədə Hasilat Pay Bölgüsü Sazişi (HPBS) imzalamışlar, Şəkil 2.1-ə baxın.

HPBS özü 7 oktyabr 2010-cu il tarixində imzalanmış və Şəfəq Asiman Müqavilə Sahəsinin birgə işlənməsi və hasilatı üçün rəsmi hərtərəfli razılaşmanı təşkil edir. Kommersiya və texniki tələbləri müəyyən etməklə bərabər bu eyni zamanda BP şirkətinin layihə və əməliyyatlarının hər zaman sadiq olduğu ekoloji standart və təcrübələri də müəyyən edir.

2.1.2 Əvvəlki Şəfəq –Asiman Kəşfiyyat Fəaliyyətləri Kaspian Geofizikal şirkəti 1995 – 1999-cu illər arasında Şəfəq və Asiman strukturları üzərində (əvvəllər D8 – D10 adlanırdı) qeyri-eksklüziv 2Ö seysmik tədqiqat fəaliyyətlərini həyata keçirmişdir. Bu işlərin nəticəsində təxminən 800 km sahənin 2Ö seysmik məlumatları əldə olunmuşdu.

2.1.3 Təklif Olunan BP Şəfəq Asiman Kəşfiyyat Fəaliyyətləri BP şirkəti 2011-ci ilin 3-cü və 4-cü rüblərində və 2012-ci ilin 1-ci rübünə qədər uzanma ehtimalı ilə Şəfəq və Asiman strukturları üzərində ənənəvi 3Ö seysmik tədqiqatları həyata keçirməyi planlaşdırır.

Tədqiqatların əsas məqsədi geoloji struktur və sahədə olan hər hansı geoloji təhlükələr barədə təfsilatlı məlumat əldə etmək, eyni zamanda strukturların iqtisadi cəhətdən səmərəli karbohidrogen ehtiyatlarını qiymətləndirməkdir.

BP Azərbaycan Şəfəq Asiman Dəniz Bloku 3Ö Seysmik Tədqiqatı Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi


Şəkil 2.1: Şəfəq –Asiman Müqavilə Sahəsinin Yerləşməsi

BP Azərbaycan Kəşfiyyat

Pulkovo 1942 GK Zonası 9N En Uzunluq

Tarix: 22 Noyabr 2010-cu il

Tam Açılma Sahəsi

Gəminin Əməliyyat Sahəsi

HPBS Sahəsi

Əsas / Prospekt

SW 2D Naviqasiya

Koordinatların İstinad Sistemi: Pulkovo 1942 GK Zonası 9N

Sənədin adı:

BP Azərbaycan Şəfəq Asiman Dəniz Bloku 3Ö Seysmik Tədqiqatı Ət raf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi


2.2 Seysmik Tədqiqatın Ətraf Mühitə Təsirinin Qiymətləndirilməsi (ƏMTQ) Seysmik tədqiqat kəşfiyyat və hasilat prosesində ilk mərhələdir və qeyri-intruziv əməliyyatdır, bununla da potensial ətraf mühit təsirləri və təsir sahələri qazıma və hasilat ilə müqayisədə daha az əhəmiyyətli və daha az yayılmışdır.

Bu ƏMTQ-nin əsas məqsədi iki hissədən ibarətdir:

• İlk olaraq, təklif olunan seysmik fəaliyyətlərə Xəzər ətraf mühitinin həssaslığı barədə cari fikirləri təqdim etmək;

• İkinci, fəaliyyətlərin əks təsirlərin qarşısı almaq və ya azaltmaq üçün həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə lazımi tədbirləri müəyyən etmək və potensial təsirləri qiymətləndirmək.

Bu hesabat aşağıdakı əsas elementləri özündə birləşdirir:

• Seysmik tədqiqat əməliyyatları üçün qanunverici baza və nəzarətlərə baxış;

• Tədqiqatların texniki təfsilatlarını təmin edən layihə izahatı;

• Əməliyyat və pnevmotop və karbohidrogenlərin mövcudluğuna əsas diqqət yetirməklə atılma və emissiyaların müəyyən olunması;

• Əsas problemlərlə əlaqədar ətraf mühitin izah olunması;

• Qəza hadisələri də daxil olmaqla tədqiqatın mümkün təsirlərinin qiymətləndirilməsi;

• Müəyyən olunmuş təsirlərin qarşısını almaq və ya azaltmaq üçün azaltma tədbirlərinin müzakirəsi.

2.3 Əhatə Dairəsi və Məsləhətlər 2.3.1 BP Daxili Əhatə Dairəsi BP Qrup tələblərinə1 uyğun olaraq 31 avqust – 1 sentyabr 2010-cu il tarixlərində həm BK, həm də Azərbaycandan BP Ətraf Mühit, Sosial və Kəşfiyyat Qrupu nümayəndələri tərəfindən iştirak olunan Ətraf Mühit və Sosial (ƏM və S) Baxış Seminarı təşkil olunmuşdur.

Seminarın əsas məqsədi Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat fəaliyyətləri ilə əlaqədar olan əsas ətraf mühit və sosial həssaslıqların ilkin mərhələdə başa düşülməsi və müəyyən edilməsinə imkan yaratmaq və layihə ömrü müddətində və əməliyyatlar zamanı idarəetməni təkmilləşdirmək məqsədi ilə potensial təsirlərə diqqət yetirməkdir. 1 BP Qrup Müəyyən Olunmuş Təcrübələr – Yeni Giriş Layihələri, Böyük Layihələr, Beynəlxalq Səviyyədə Qorunan Sahə Layihələri və Müəyyən Olunma Danışıqları üçün Ətraf Mühit və Sosial Tələblər (GDP 3.6-0001).

BP Azərbaycan Şəfəq Asiman Dəniz Bloku 3Ö Seysmik Tədqiqatı Ət raf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi


2.3.2 Rəhbər İdarələrlə ƏMTQ-nin İşin Həcminə dair Məsləhətləşmə 11 may 2011-ci il tarixində Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (ETSN) ilə Şəfəq – Asiman 3Ö Dəniz Blokunun Seysmik Tədqiqatına dair ƏMTQ-nin iş həcmi və layihəni əhatə edən qrafiki təqdim etmək məqsədi ilə iclas təşkil olunmuşdur. ƏMTQ-nin əhatə dairəsi müzakirə olunmuş və ETSN nümayəndələrinin suallarına cavab verilmişdir.

2.3.3 İctimaiyyətlə Məsləhətləşmələr Təklif olunan seysmik tədqiqat fəaliyyətləri BP şirkətinin yeni Xəzər Müqavilə Sahəsində işlərin başlamasını tələb edir, belə ki Bakıda ictimaiyyətlə məsləhətləşmə iclası 2011-ci ilin sentyabr ayının ilk dekadasında təşkil olunacaq. İctimaiyyətlə məsləhətləşmələr keçirildikdən sonra, BP şirkəti görüşün protokolunu ETSN-ə təqdim edəcəkdir.

Bu iclasın əsas məqsədi bu yeni giriş sahəsində ətraf mühitin həssaslığı barədə məlumat təmin etmək, ictimaiyyətə təklif olunan seysmik tədqiqat əməliyyatları barədə məlumat vermək və əsas narahatçılıq törədən məsələlər barədə məlumat əldə olacaqdır.

BP Azərbaycan Şəfəq Asiman Dəniz Bloku 3D Seysmik Кəşfiyyat Tədqiqatı Ətraf Mühitə Təsirlərin Qiymətləndirilməsi


3. QANUNVERİCİ BAZANIN XÜLASƏSİ VƏ SEYSMİK ƏMƏLİYYATLAR ÜÇÜN NƏZARƏTLƏR VƏ ƏMTQ

3.1 Giriş Şəfəq –Asiman yatağının seysmik tədqiqatı layihəsi Şəfəq –Asiman Hasilat Pay Bölgüsü Sazişi (HPBS), Azərbaycan hökuməti tərəfindən qəbul olunan beynəlxalq konvensiyaların tətbiq oluna bilən tələbləri, Beynəlxalq Neft Sənayesi Standartları və Təcrübələri, tətbiq oluna bilən milli qanunvericilik və BP şirkətinin Sağlamlıq, Əməyin Təhlükəsizliyi, Təhlükəsizlik və Ətraf Mühit (SƏTTƏM) Siyasətinə uyğun olaraq həyata keçiriləcək. Şəfəq-Asiman yatağının seysmik tədqiqatı layihəsini idarə edən qanunverici baza aşağıdakı Şəkil 3.1-də təqdim olunmuşdur.

Şəkil 3.1: Azərbaycanın Rəsmi İyerarxiyası

Bənd 1

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası

Azərbaycan Respublikası daxilində ən ali qanun

Bənd 2

Bənd 3

Bənd 4

Bənd 5 Milli Qanunvericilik

Referendum vasitəsi ilə qəbul olunmuş

rəsmi aktlar

Beynəlxalq Konvensiyalar və

Sazişlər

Hasilat Pay Bölgüsü Sazişi

Parlament tərəfindən qəbul olunan qanunlar Prezident Sərəncamları Nazirlər Kabinetinin Qərarları Mərkəzi Xarici Əlaqələrin Normativ Aktları ƏMSSTQ-lər

Milli qanunvericilik və beynəlxalq sazişlər arasında uyğunsuzluq olduğu zamanlarda beynəlxalq sazişlərin təminatları tətbiq olunacaq (Konstitusiya, Maddə 151).

HPBS beynəlxalq neft sənayesi standartları ilə uyğun olması vacib olan əməliyyatları həyata keçirməyə xüsusi hüquqlar təmin edir (Maddə II 2.1, AÇG )

Təsdiq olunmuş ƏMSSTQ-lər BP şirkətinə Azərbaycan daxilində fəaliyyət göstərmək üçün rəsmi icazə rolunu oynayır.

Beynəlxalq Neft Sənayesi Standartları və ya Ekoloji Standartlar


AETC/P140167_Rev03 10

3.2 Nizamlayıcı Agentliklər Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (ETSN) ekoloji nizamlanma üçün əsas öhdəliyi daşıyır. 2001-ci ildə prezident qərarı ilə ETSN statusu qəbul olunmuş və aşağıdakılar üçün öhdəliklər daşıyır:

• Azərbaycanda tətbiq olunmaq üçün ekoloji qanunvericiliyin layihəsinin hazırlanması;

• Parlament (Milli Məclis);

• Ekoloji siyasətin həyata keçirilməsi;

• Ətraf mühitin qorunması üçün standart və tələblərin qəbul olunması;

• Müəyyən olunmuş standartlara cavab verməyən fəaliyyətlərin dayandırılması və ya ləğv olunması;

• Ekoloji problemlər barədə məsləhətlərin verilməsi;

• ƏMSSTQ və ƏMSSTQ də daxil olmaqla ekoloji sənədlərin mütəxəssis yoxlanışı və təsdiq olunması; və

• Azərbaycan Respublikası tərəfindən qəbul olunmuş beynəlxalq konvensiyalarda müəyyən olunan tələblərin həyata keçirilməsi (imkanları daxilində).

Ekoloji nizamnamələr ilə əlaqədar olaraq funksiyalar daşıyan digər nazirlik və komitələr, buraya aiddir:

• Fövqəladə Hallar Nazirliyi (FHN) – təbii fəlakətlər və sənaye qəzalarının idarə olunması və tikinti, dağ-mədən və sənayedə təhlükəsizlik qaydalarının həyata keçirilməsi üçün cavabdehdir. FHN (Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ), ETSN və digər uyğun nazirliklər ilə bərabər) fövqəladə vəziyyət və ya qəza zamanı dəqiq xəbərdarlıqların təmin olunmasını tələb edir;

• Səhiyyə Nazirliyi – ölkədə sanitar-epidemioloji vəziyyətə nəzarət edən və iş yerlərində sağlamlığın qorunmasının nizamlanmasını təmin edən dövlət müəssisəsi;

• Yanacaq və Energetika Nazirliyi – neft və qaz fəaliyyətləri, neft və qaz məhsullarının spartlayışı və Azərbaycanın enerji mənbələrinin effektiv istifadə olunması üçün cavabdehdir;

• Su Meliorasiya və Qurğular Açıq Səhmdar Cəmiyyəti – su istifadəsinə nəzarət edir, səth suları üçün suyun ayrılması icazələrini hazırlayır və su istifadəsi üçün ödəmələri müəyyən edir; və

• Tikinti və Arxitektura Dövlət Komitəsi – mühəndislik tədqiqatları və layihə və tikinti qaydaları və standartlarının həyata keçirilməsini nizamlayır.

3.3 Konstitusiya Konstitusiya ölkədə ali qanundur. Aşağıdakı Bəndlər milli və beynəlxalq tələblərin Şəfəq-Asiman yatağının seysmik tədqiqatı layihəsinə tətbiq olunmasını müəyyən etməyə kömək edəcək:

• Bənd 148.II – Azərbaycan Respublikası tərəfindən razılaşdırılmış beynəlxalq sazişlər Azərbaycanın qanunvericilik sisteminin ayrılmaz hissəsinə çevrilir; və

• Bənd 151 – Azərbaycanın qanunvericilik sistemini təşkil edən normativ rəsmi aktlar (Konstitusiya və referendum vasitəsi ilə qəbul olunmuş aktlardan başqa) və


AETC/P140167_Rev03 11

Azərbaycan Respublikası tərəfindən qəbul olunmuş beynəlxalq sazişlər arasında hər hansı münaqişə baş verərsə beynəlxalq sazişlərin təminatları tətbiq olunacaq.

Konstitusiya eyni zamanda (Bənd 39) hər bir insana sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ, ekologiyanın vəziyyəti barədə məlumat əldə etmək və ətraf mühitlə bağlı qanunvericiliyin pozulması nəticəsində yaranan şəxsin və ya mülkiyyətin zədələnməsi üçün kompensasiya əldə etməyi təmin edir.

3.4 Hasilat Pay Bölgüsü Sazişi Şəfəq-Asiman HPBS Xəzər Dənizinin Azərbaycan Sektorunda Şəfəq-Asiman yatağının birgə işlənməsi üçün rəsmi öhdəlik sazişidir. ARDNŞ və Podratçı arasında imzalanmış bu saziş Şəfəq –Asiman Layihəsinin bütün mərhələlərinə tətbiq olunur və (hələki tətbiq olunmayıb) Azərbaycan qanunları tərəfindən təsdiq olunur. HPBS şərtləri altında Podratçı bütün HPBS şərtləri üçün Şəfəq-Asiman dəniz yatağının kəşfiyyatı, işlənməsi və karbohidrogenlərin hasilatı üçün hüquqları vardır. HPBS bildirir ki, əməliyyatların həyata keçirilməsi ümumi ətraf mühit, digər təbii mənbələr və mülkiyyət nəzərə alınmaqla və həyat, ətraf mühit və mülkiyyətin qorunmasına əsas diqqətin yetirilməsi məqsədi ilə reallaşdırılmalıdır.

HPBS-nin 26.1 Bəndi qeyd edir: “Podratçı ARDNŞ və Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (ETSN) ilə birlikdə Neft Əməliyyatlarının nizamlanması üçün uyğun olan təhlükəsizlik və ətraf mühitin qorunması standartları və təcrübələrini hazırlayacaq. Təhlükəsizlik və ətraf mühitin qorunması standartları Xəzər Dənizinin xüsusi ekoloji xarakteristikasını nəzərə alacaq və uyğun olduğu kimi, (i) dünyanın digər hissələrində kəşfiyyat və hasilat əməliyyatlarının həyaya keçirilməsi ilə beynəlxalq Neft sənayesi standartları və təcrübələri və (ii) Azərbaycanın mövcud təhlükəsizlik və ətraf mühitlə bağlı qanunvericiliyini tətbiq edəcək. Bu cür standart və təcrübələr ilə birlikdə ətraf mühit keyfiyyəti ilə bağlı əsas məqsədlər, texniki iqtisadi qiymətləndirmə və kommersiya gəlirliyi kimi məsələlərə də diqqət yetiriləcək. HPBS-nin 26.2 Bəndi tələb edir ki: “Podratçı Neft Əməliyyatlarını Ekoloji Standartlara uyğun olaraq düzgün, təhlükəsiz və effektiv şəkildə həyata keçirəcək və məhdudiyyət qoyulmadan səth, dəniz-dibi, dəniz, hava, göllər, çaylar, heyvanlar aləmi, bitkilər, məhsul və digər təbii mənbələr və mülkiyyət də daxil olmaqla ümumi ekologiyanın hər hansı potensial pozulmasını azaltmaq məqsədi ilə Ekoloji Standartlara uyğun olaraq bütün mümkün fəaliyyətləri həyata keçirəcək. Fəaliyyətlərin vaciblik ardıcıllığı həyat, ətraf mühit və mülkiyyətin qorunmasından ibarət olacaq. Podratçı Əlavə 9-un I hissəsində qeyd olunduğu kimi Neft Əməliyyatları ilə əlaqədar olaraq həyata keçirilmiş fəaliyyətlərin bütün sağlamlıq, təhlükəsizlik və ətraf mühit aspektlərini əhatə edən birləşdirilmiş idarəetmə sistemini həyata keçirəcək.”.) HPBS-nin 26.4 Bəndi Podratçıdan tələb edir ki: “Ekoloji Standartlardan daha ciddi olmaması şərti ilə bu cür qanun və nizamnamələrin ictimaiyyətin sağlamlığı, təhlükəsizlik və ətraf mühitin qorunması və bərpası ilə əlaqədar olaraq ümumi tətbiq oluna bilən cari və gələcək Azərbaycan qanunları və nizamnamələrinə uyğun hərəkət edəcək”. HPBS-nin Ekoloji Standart və Təcrübələrinin IX Əlavəsi seysmik tədqiqatların aşağıdakıların tətbiq olunması ilə həyata keçirilməsini tələb edir:

• Ətraf Mühitə Təsirin qiymətləndirilməsi;


AETC/P140167_Rev03 12

• Fövqəladə hallara qarşı proseduralar, neft dağılmalarına qarşı cavab tədbirləri planı, tullantıların idarə olunması planı və audit proqramı da daxil olmaqla seysmik əməliyyatlar üçün sağlamlıq, təhlükəsizlik və ətraf mühitin idarə olunması planı.

3.5 Beynəlxalq və Regional Ətraf Mühit Konvensiyaları Hər hansı yeni qurğuların Ətraf Mühitə Təsirinin Qiymətləndirilməsi də daxil olmaqla ekoloji sənədlərin hazırlanması tələbləri də eyni zamanda HPBS-nin I B (1) Bölməsinin IX Əlavəsinin şərtidir. HPBS-nin bütün ömrü ərzində həyata keçirilməsi vacib olan xüsusi ekoloji standartları HPBS-nin IX Əlavəsində razılaşdırılıb (Əlavə 2A).

Müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan müasir bazar iqtisadiyyatına doğru hərəkət etmək məqsədi ilə keçmiş Sovet İttifaqından qalma siyasi, rəsmi və müəssisə çərçivələrinin islahatlarını axtarır. Uyğun olaraq, son illərdə Azərbaycan Hökuməti bu hədəfə dəstək məqsədi ilə beynəlxalq və regional proseslərə qoşulub. Şəfəq –Asiman yatağının seysmik tədqiqatı layihəsinin əhatə dairəsinə uyğun olan Azərbaycanda hal-hazırda qüvvədə olan beynəlxalq və regional konvensiyalar aşağıdakı Cədvəl 3.1 və Cədvəl 3.2-də təqdim olunub.

BP Azərbaycan Şəfəq-Asiman Dəniz Bloku 3Ö Seysmik Кəşfiyyat Tədqiqatı Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi

AETC/P140167_Rev03 13

Cədvəl 3.1: Beynəlxalq Konvensiyaların Xülasəsi

Konvensiya Məqsəd Statusu İqlim Dəyişikliyi Barədə BMT Struktur Konvensiyası

İstixana qazı emissiyaları barədə məlumatları müqayisə etmək və planlaşdırmada iştirak etmək.

Azərbaycandan rəsmi olaraq xüsusi azaltma hədəflərinə cavab vermək tələb olunmur

Bern Konvensiyası Yabanı flora və fauna və onların təbii sakinləri barədə konvensiya 2002-ci ildən Azərbaycanda qüvvədədir

Bazel konvensiyası İlkin olaraq sərhədlər arası təhlükəli tullantıların hərəkəti ilə məşğul olur. Azərbaycan 2001-ci ildə qoşulub

Davamlı Üzvi Çirkləndiricilər Barədə Stokholm Konvensiyası

Azaldılma və ya aradan qaldırılma məqsədi ilə dioksin, furan, heksaxlorbenzol və PCB atılmalarının azaldılması.

Azərbaycan 2004-cü ildə qoşulub

Ozon Təbəqəsinin Qorunmasına Dair Vyana Konvensiyası

Konvensiyanın Monreal Protokolunda da müəyyən olunduğu kimi ozon təbəqəsinə təsir edən maddələrdən istifadə və onların hasilatını məhdudlaşdıran rəsmi razılaşma tələbləri də daxil olmaqla ozon qatının qorunması üçün beynəlxalq səyləri istiqamətləndirmək üçün struktur

Azərbaycan 1996-cı ildə qoşulub

Bioloji Müxtəliflik barədə Konvensiya Komponentlərindən davamlı istifadə və gəlirlərin ədalətli və bərabər bölünməsi də daxil olmaqla Bioloji müxtəliflik barədə konvensiya

Azərbaycan 2000-ci ildə Konvensiyanın tərəfi olub

Beynəlxalq Dənizçilik Təşkilatı Bu ƏMTQ üçün uyğun olan əsas IMO konvensiyaları aşağıdakılardır: MARPOL – gəmilərdən atılmalar və emissiyalara nəzarəti əhatə edən I – VI Əlavələri London Konvensiyası – tullantılar və digər maddələrin atılması ilə dənizin çirklənməsinin qarşısını almaq Yığılmaya Qarşı Sistemlər Konvensiyası Ballast Suyu və Çöküntülər Barədə Konvensiya

2004-cü ildə Azərbaycanda qüvvəyə minib. Yazılma zamanı Azərbaycan Konvensiya protokolunun tərəfi olmayıb. Yazılma zamanı Azərbaycan tərəfindən qəbul olunmayıb (onu qəbul edən ölkələr üçün 2008-ci ildə qüvvəyə minib). Yazılma zamanı Azərbaycan tərəfindən qəbul olunmayıb (və onu qəbul edən ölkələr üçün hələki qüvvəyə minməyib).


AETC/P140167_Rev03 14

Cədvəl 3.2: Regional Konvensiyaların Xülasəsi

* AİK razılaşması; Azərbaycan 1993-cü ildə AİK razılaşmasına qoşulub. AİK razılaşmasının əsas məqsədi norma, standart və konvensiyaların yaradılması vasitəsi ilə pan-Avropa inteqrasiyasını yaratmaqdır.

Konvensiya Məqsəd Statusu Aarhus Konvensiyası* Ətraf mühitlə bağlı məsələlər ilə əlaqədar olaraq məhkəməyə

giriş və qərarların qəbul olunmasında ictimaiyyətin iştirakı, məlumatların əldə olunması hüquqlarını təmin etmək

Azərbaycan 2000-ci ildə qoşulub

Espoo Konvensiyası* ƏMSSTQ-nin tətbiqi vasitəsi ilə, xüsusilə də sərhədlərarası ekologiyanın pozulmasına qarşı qarşısını alma tədbirləri kimi ekoloji cəhətdən etibarlı və davamlı inkişafı sürətləndirmək

Azərbaycan 1999-cu ildə qoşulub. Yazılma zamanında Azərbaycan Strateji Ekoloji Qiymətləndirilmə barədə əlaqədar protokolu imzalamamışdır.

Sərhədlərarası Su Mənbələri və Beynəlxalq Göllərin İstifadəsi və Qorunması üzrə Konvensiya *

İnsan fəaliyyəti ilə sərhədlərarası suların çirklənməsi nəticəsində sərhədlərarası təsirlərin qarşısını almaq, nəzarət etmək və ya azaltmaq

Azərbaycan 2002-ci ildə qoşulub.

Su və Sağlamlıq haqqında Protokol * Suların daha yaxşı idarə olunması və su ilə əlaqədar xəstəliklərin qarşısının alınması, nəzarət olunması və azaldılması vasitəsi ilə insan sağlamlığı və rifahı qorumaq

Azərbaycan 2003-cü ildə qoşulub

Uzun-müddətli Sərhədlərarası Hava Çirklənməsi barədə Cenevrə Konvensiyası *

Sərhədlərarası hava çirklənməsinə nəzarət və azaldılma üçün struktur

2002-ci ildə Azərbaycanda qüvvəyə minib. 8 protokol vasitəsi ilə genişləndirilib ki, bunlardan heç biri yazılma zamanı Azərbaycan tərəfindən qəbul olunmayıb.

Sənaye Qəzalarının Sərhədlərarası Təsirləri barədə Konvensiya *

Sərhədlərarası təsirlərə malik ola bilən sənaye qəzalarının qarşısını almaq və bu cür qəzalara hazır olmaq və cavab tədbirlərini həyata keçirmək

Azərbaycan 2004-cü ildə qoşulub.

Yollar vasitəsi ilə Təhlükəli Məhsulların Beynəlxalq Daşınması *

Təhlükəli məhsulların qablaşdırılması və yarlıqlanması və danışma avtomobillərinin tikinti, avadanlıq və əməliyyatları üçün tələbləri təmin edir. əlavələrdə təfsilatlı texniki tələblər təmin olunub.

2000-ci ildə Azərbaycanda qüvvəyə minib.

Tehran- Xəzər Strukturu Konvensiyası Bütün 5 sahilyanı dövlət tərəfindən qəbul olunub və 2006-cı ildə qüvvəyə minib. Üzv ölkələrdən Xəzər Dənizinin çirklənməsinə nəzarət etmək məqsədi ilə bir neçə əsas tədbirləri görməyi tələb edir. Qəbul olunduqdan sonra milli qanunvericilik və nizamnamələr üçün əsası formalaşdıracaq dörd protokol hazırlanıb.

Konvensiya qəbul olunub, lakin yazılma zamanı protokollar hələ ki layihə halındadır və buna görə də hal-hazırda qanunvericiliyin hazırlanması üçün razılaşma əsasını təmin etmir.


AETC/P140167_Rev03 15

3.6 Milli Ətraf Mühit Qanunvericiliyi Normativ –Rəsmi Aktlar barədə Qanun müstəqillikdən əvvəl qüvvədə olan və sonradan ləğv olunmayan və Konstitusiyaya qarşı çıxmayan aktları şərtləndirir və onlar qüvvədə qalır. Bu sovet erası və sovet erasından sonrakı nizamnamələri birləşdirən keçid qanunvericilik strukturu ilə nəticələnir. Davam edən keçid prosesi 1999-cu ildən qüvvədə olan Azərbaycan və Avropa Birliyi arasında Partnyorluq və Əməkdaşlıq Sazişi (PƏS) vasitəsi ilə dəstəklənir.

Hökumət AB ekoloji qanunvericiliyinə əsaslanan beynəlxalq aləmdə tanınan qanunvericilik prinsipləri ilə milli ekoloji qanunvericiliyi uyğunlaşdırmaq üçün prosesə başlayıb. Bu proses davam etdiyi üçün Şəfəq-Asiman yatağının seysmik tədqiqatı Layihəsi HPBS-nin təminatlarına uyğun olan hazırkı milli rəsmi tələblərin məqsədinə uyğun olacaq və beynəlxalq neft sənayesi standartları və təcrübələrinə qarşı olmayacaq və ya başqa cür uyğunsuzluq təşkil etməyəcək.

Azərbaycanda milli ekoloji qanunvericilik üçün struktur aşağıdakı məsələləri əhatə edən Ətraf Mühitin Qorunması üzrə (1999-cu il) Qanun ilə təmin olunur:

• Dövlət, vətəndaşlar, ictimai təşkilatlar və yerli rəhbərliklərin rol və öhdəlikləri;

• Təbii sərvətlərin istifadəsi;

• Monitorinq, standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma;

• Ətraf mühitin mühafizəsinin iqtisadi nizamlanması;

• Dövlət Ekoloji Ekspertizası (DEE);

• İqtisadi fəaliyyətlər üçün ekoloji tələblər;

• Təhsil, elmi tədqiqat, statistika və məlumat;

• Ekoloji fövqəladə hallar və ekoloji fəlakət zonaları;

• Ətraf mühitin mühafizəsinə nəzarət;

• Ekoloji audit;

• Ətraf mühitlə bağlı qanunvericiliyin pozulması ilə əlaqədar öhdəliklər; və

• Beynəlxalq əməkdaşlıq.

Ətraf Mühitin Qorunması üzrə Qanunun 54.2-ci Bəndinə uyğun olaraq ƏMSSTQ TEƏM-dən keçəcək ki, bu da o deməkdir ki, ekoloji rəhbərlik (ETSN) hazırlayan şəxslər tərəfindən təqdim olunmuş ƏMSSTQ-nin yoxlanış və təsdiq olunması üçün cavabdehdir. Qanun TEƏM prosedurası üçün əsas hazırlayır ki, bu da uyğun ekoloji standartlar ilə (məsələn, çirklənmə səviyyələri, atılmalar və səs üçün) təklif olunan layihənin “ayrıca” uyğunluq yoxlaması kimi görülə bilər. Bundan əlavə qanun müəyyən edir ki, layihələr müsbət TEƏM qərarı olmadan həyata keçirilə bilməz.

TEƏM yanaşması potensial ekoloji təsirləri üçün bütün təqdim olunan sənədlərin dövlət rəhbərliklərinin rəsmi olaraq təsdiq olunması məqsədi ilə Sovet təsdiq və planlaşdırma proseslərinə əsaslanır. Hazırkı beynəlxalq səviyyədə təsdiq olunmuş təcrübələr təsirlərin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə proporsional, məsləhətləşilən və ictimaiyyət qarşısında cavab verilə bilən yanaşmanı önə çəkir.

3.7 Milli İcazələrin Alınması Tələbləri


AETC/P140167_Rev03 16

Bu Şəfəq-Asiman seysmik tədqiqatının ƏMTQ hesabatı son rəsmi təsdiqi əldə etmək üçün ETSN-nə təqdim olunmalıdır. Eyni zamanda 2011-ci ilin may ayında təşkil olunmuş İşin Həcminə dair iclasda ETSN məsləhət görmüşdür ki, aşağıdakı dövlət orqanlarına da təklif olunan seysmik tədqiqat barədə məlumat verilsin:

• Su Nəqliyyatı üçün Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzi

• Milli Dənizçiliyin Hidroqrafiya Xidməti – bütün dəniz istifadəçilərinə seysmik tədqiqat barədə məlumat vermək və işlər vasitəsi ilə heç bir mövcud qurğuların zədələnməməyini təmin etmək.

• Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Geologiya İnstitutu

Yuxarıda adı çəkilən təşkilatlar tərəfindən təsdiq olunduqdan sonra icazələr ETSN-yə təqdim olunacaq.

BP Azərbaycan Şəfəq-Asiman Dəniz Bloku 3Ö Seysmik Kəşfiyyat Tədqiqatı Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi

AETC/P140167_Rev03 17

Cədvəl 3.3: Əsas Milli Ekoloji və Sosial Qanunlar

Mövzu Adı Tarix Təsviri / Şəfəq-Asiman Yatağının Seysmik Tədqiqatı Layihəsinə Aidiyyatı Ətraf Mühitin Qorunması barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu No. 678-IQ

08/06/1999 (son dəyişiklik 30/03/2001)

Əsas ətraf mühitin qorunması prinsiplərini və ətraf mühitin mühafizəsi ilə əlaqədar olaraq Dövlət, ictimai təşkilatlar və vətəndaşların rol və öhdəliklərini müəyyən edir.

Ümumi

Ekoloji Təhlükəsizlik barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu No. 677-IQ

08/06/1999 Ölkənin ətraf mühitlə bağlı nizamnamələrinin iki əsas qanunlarından biri (Ətraf Mühitin Qorunması barədə Qanun ilə bərabər). Bunun əsas məqsədi həyatın mühafizəsi və sağlamlıq, cəmiyyət, atmosfer havası, kosmos, su mənbələri, mineral mənbələr, təbii landşaftlar, bitkilər və heyvanlar da daxil olmaqla ətraf mühitin təbii və antropogen təhlükələrdən qorumaq üçün rəsmi əsasın təşkil olunmasıdır. Qanun Dövlət, vətəndaşlar və ictimai təşkilatların məlumatlandırma və öhdəliklər də daxil olmaqla ekoloji təhlükəsizlik ilə əlaqədar olaraq rol və öhdəliklərini müəyyən edir. Qanun eyni zamanda iqtisadi fəaliyyət, territorial zonalaşdırma və ekoloji fəlakətlərin nəticələrinin azaldılması ilə məşğul olur.

Xüsusilə Qorunan Təbii Zonalar və Obyektlər ilə Əlaqədar olaraq Azərbaycan Respublikasının Qanunu No. 840-IQ

24/03/2000 Azərbaycanda qorunan təbii sahələr və obyektlər üçün rəsmi əsasları müəyyən edir. Ekosistemlər

Fauna ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının Qanunu No. 675-IQ

04/06/1999 Heyvanlar aləmini, fauna üzərində mülkiyyət hüquqları və tərəflər arasında rəsmi əlaqələri müəyyən edir. Bu eyni zamanda Dövlət inventarı və monitorinq və iqtisadi və cərimə nizamnamələrini təsvir edir.

Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi (Qanun No. 418-IQ ilə təsdiq olunub)

26/12/1997 Su mənbələrindən istifadəni nizamlayır, inventar və monitorinq ilə bağlı məsələləri əhatə edir və mülkiyyət hüquqlarını müəyyən edir. Məcəllə içməli və xidməti sular və tibbi müalicə, spa, kurort və idman, kənd təsərrüfatı ehtiyacları, sənaye ehtiyacları və hidro enerji, nəqliyyat, balıqçılıq və ov, tullantı suların atılması, yanğından mühafizə və xüsusilə də qorunan su mənbələri üçün su mənbələrindən istifadəni nizamlayır. Bu zərərli maddələrin zonalar üzrə maksimum icazə verilən konsentrasiyalarını və sənaye davranışları üçün əsas qaydaları təmin edir.

Su Təchizatı və Tullantı Suları Barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu No. 723-1Q

28/10/1999 Tətbiq olunma imkanları quruda əməliyyatlar ilə məhdudlaşır. Sənaye tullantılarının kanalizasiya sisteminə atılmasını məhdudlaşdırır; yağıntı suları və sənaye tullantılarının çirkab sularından ayrılmasını tələb edir və çirkab sularını təmizləmə qurğusundan istifadə etmək üçün rəsmi təşkilatların icazə əldə etməsini tələb edir.

Su

Xüsusi Olaraq Qorunan Su Obyektlərinin Fərdi Kateqoriyaya İstinad Olunması Qaydaları, Nazirlər Kabinetinin Qərarı No. 77

01/05/2000 Xəzər Dənizi xüsusi olaraq qorunan su mənbəyidir. Tullantı sularının atılması üçün başqa bir imkan yoxdursa bu qərar atılma məqsədi ilə xüsusi icazələrin alınmasını tələb edir. Qərar məhdudiyyətlərin xüsusi olaraq qorunan su mənbələrindən istifadəyə tətbiq olunması və bu su mənbələri ilə əlaqədar sonrakı nizamnamələrin hazırlanması üçün imkan yaradır. Bu xüsusi olaraq qorunan su mənbələrinin təbii şəraitinin dəyişdirilməsi fəaliyyətləri üçün ETSN-nin razılığını tələb edir və su mənbələrinə qarşısının alınması mümkün olmayan hər hansı bir atılma üçün icazələrin alınması məqsədi ilə təminatları daxil edir. Eyni zamanda kurort və ya idman istifadəsi üçün (Xəzər dənizinə aid olan) nəzərdə tutulmuş su mənbələrinin mühafizəsi üçün xüsusi tələblər vardır.


AETC/P140167_Rev03 18

Mövzu Adı Tarix Təsviri / Şəfəq-Asiman Yatağının Seysmik Tədqiqatı Layihəsinə Aidiyyatı Səth Sularının Tullantı Suları Vasitəsi ilə Çirklənməsindən Qorunması üçün Qaydalar, Dövlət Ekologiya Komitəsi Qərar No. 1

04/01/1994 Bu qanunvericiliyin şərtləri altında Balıq Çoxaltma Sahələri üçün Vacib olan Su Mənbələri Üzərində Zərərli Təsirlərin İcazə Verilən Normaları atılmaların asılı hissəciklər; üzən hissəciklər, rəng, qoxu və dad; temperatur; həll olmuş oksigen; pH; BOT və zəhərli maddələr ilə əlaqədar olaraq təyin olunmuş su mənbələri üçün müəyyən olunmuş bir neçə standartlara cavab verməsi tələb olunur. Hədlər Sovet dövrünün standartlarına əsaslanır və “borunun sonu” hədləri ilə deyil, qurğunun sərhədində (xüsusi “sanitar mühafizəsi zonası hədləri”) nail olunmalıdır. Borunun sonu hədləri qurğuya məxsus olan “eko-pasport” sahəsində müəyyən olunur və tətbiq oluna bilən ətraf mühit standartlarına uyğunluğu təmin etmək məqsədi ilə təşkil olunur.

Havanın Mühafizəsi ilə Əlaqədar Azərbaycan Respublikasının Qanunu No. 109-IIQ

27/03/2001 Havanın mühafizəsi üçün rəsmi əsası təşkil edir, bununla da əhalinin sağlam ətraf mühitdə yaşamaq kimi konstitusiya hüququnu həyata keçirir. Bu qanun rəhbərliklər, rəsmi və fiziki şəxslər və QHT-nin bu məsələ ilə bağlı rol və öhdəliklərini təyin edir, iqtisadi fəaliyyətlər zamanı havanın mühafizəsi üçün ümumi tələbləri müəyyən edir və atmosferə olan fiziki və kimyəvi təsirlərin azaldılması üçün normaları müəyyən edir və zərərli emissiyaların Dövlət inventarı və onların mənbələri üçün qaydaları müəyyən edir və cəza tədbirlərinə səbəb olacaq Qanun pozuntularının ümumi kateqoriyalarını təqdim edir.

Hava

Təhlükəli Maddə Emissiyaları Səviyyələri ilə Əlaqədar Qurğuların Təhlükə Kateqoriyalarının Müəyyən Etmək üçün Üsullar və Layihənin Maksimum İcazə Verilən Emissiyalarını (MİVE) İşləmək Ehtiyacı.

04/09/1990 Bu üsulların şərtləri altında maksimum icazə verilən zərərli maddə konsentrasiyaları və onların təhlükə sinifləri təmin olunur. Hədlər Sovet dövrünün standartlarına əsaslanır.

Tullantılar Sənaye və Məişət Tullantıları barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu No. 514-IQ

30/06/1998 Zərərli qazlar, tullantı suları və radioaktiv tullantılar da daxil olmaqla sənaye və məişət tullantılarından ətraf mühitin mühafizəsi üçün Dövlət siyasətini təsvir edir. Bu qanun Dövlət və digər təşkilatların rol və öhdəliklərini müəyyən edir, tullantıların emal olunması qurğularının tikinti və layihəsi üçün tələblər, tullantı hasilatı fəaliyyətləri və tullantıların saxlanması və daşınması (sərhədlərarası daşınma da daxil olmaqla) üçün icazələrin verilməsini müəyyən edir. Qanun eyni zamanda sənaye müəssisələri tərəfindən tullantı hasilatının azaldılması üçün texnologiyaların tətbiqini dəstəkləyir. Pozuntulara qarşı cavab tədbirlərinin ümumi təsviri vardır. Bu Qanun təhlükəli tullantıların sertifikatlaşdırılması qaydaları, Azərbaycanda təhlükəli tullantıların idarə olunması üzrə dövlət strategiyası barədə Nazirlər Kabinetinin qərarları ilə və Sənaye Prosesləri vasitəsi ilə və ETSN tərəfindən təsdiq olunmuş Xidmət Sahələrində hasil olunan Tullantıların İnventarlaşdırma Qaydaları və Təsnifat Sistemi barədə Göstərişlər ilə müəyyən olunur.

Yeraltı Yeraltı Mənbələr Barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu No. 439-IQ

13/02/1998 Yeraltı mənbələrin və Xəzər Dənizinin Azərbaycan sektorunun kəşfiyyatı, səmərəli istifadəsi, təhlükəsizliyi və qorunmasını nizamlayır. Qanun istifadəçilərin əsas mülkiyyət hüquqları və öhdəliklərini müəyyən edir. Bu qanun ətraf mühitin mühafizəsi görüşləri, əhalinin sağlamlığı və iqtisadi maraqlara əsaslanaraq mineral mənbələrin istifadəsinə müəyyən məhdudiyyətlər qoyur.


AETC/P140167_Rev03 19

Mövzu Adı Tarix Təsviri / Şəfəq-Asiman Yatağının Seysmik Tədqiqatı Layihəsinə Aidiyyatı Məlumat Ekoloji Məlumatları Əldə Etmək

Barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu No. 270-IIQ

12/03/2002 Ekoloji məlumatların təsnifləndirilməsini təşkil edir. Əgər məlumatlar aydın olaraq “məhdud istifadə üçün” təsnif olunmayıbsa o zaman bu məlumatlar ictimaiyyət üçün açıqdır. Məhdudiyyətlərin tətbiq olunması üçün proseduralar təmin olunub. Qanunun məqsədi Aarhus Konvensiyasının təminatlarını (1999-cu ildə Azərbaycan tərəfindən qəbul olunmuşdur) Azərbaycan Qanununa uyğunlaşdırmaqdır.

Cəmiyyət, sağlamlıq və təhlükəsizlik

Sanitar – Epidemioloji Xidmətlər barədə Qanun (Prezident Qərarı ilə təsdiqlənib No. 371)

10/11/1992 Sənaye müəssisələrinin layihə, tikinti və istismar mərhələlərində və digər iqtisadi fəaliyyətlər üçün uyğunlaşdırılması lazım olan sanitar və epidemioloji tələbləri müəyyən edir. Əhalinin sağlamlığını qorumaq məqsədi daşıyır. Vətəndaşların təhlükəsiz ətraf mühitdə yaşamaq və sanitar-epidemioloji vəziyyət, ətraf mühit və ictimai sağlamlıq barədə tam və azad məlumatları əldə etmək hüquqlarına cavab verir.

Səhiyyə İctimai Sağlamlığın Mühafizəsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu No. 360IQ

26/06/1997 İctimai sağlamlığın mühafizəsi və səhiyyəyə qulluq sisteminin əsas prinsiplərini müəyyən edir. Qanun çirklənmiş ətraf mühit nəticəsində sağlamlığa dəymiş zərərlər üçün həmin zədəyə səbəb olan şəxs və ya təşkilat tərəfindən kompensasiya olunacağını təmin etməklə ictimai sağlamlığa olan zərərli təsirlər üçün öhdəlikləri müəyyən edir.

Şüalanma İctimaiyyətin Şüalanma Təhlükəsizliyi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu No. 423-IQ

30/12/1997 Sənaye müəssisələrində şüalanma təhlükəsizliyini təmin etmək üçün tələblər daxildir. Qanun radioaktiv mənbələrin istifadəsi ilə potensial olaraq təsir altında olan sahələrdə əhalinin və işçilərin təhlükəsizliyini təmin edən ekoloji normalar ilə bərabər şüalanma təhlükəsizliyi barədə hökumət siyasətinin əsas prinsiplərini müəyyən edir. Qanun hadisələr zamanı sağlamlıq, mülkiyyət və həyatın itirilməsinə görə kompensasiyaları təmin edir.

Öhdəliklər Məcburi Ekoloji Sığorta barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu No. 271

12/03/2002 Qəza nəticəsində ətraf mühitin çirklənməsi ilə həyat, sağlamlıq, mülkiyyət və ətraf mühitə dəymiş zərərlər üçün mülki öhdəliklərin məcburi sığortası üçün tələbləri müəyyən edir.

İcazələr Ətraf Mühitin Qorunması və Təbii Sərvətlərdən İstifadənin Təkmilləşdirilməsi üçün Standartlar Sistemi. Sənaye Müəssisələrinin Ekoloji Sertifikatlarının Fundamental Nizamnamələri, GOST 17.0.0.04-90

01/07/1990 ETSN potensial olaraq çirkləndirici müəssisələrin ətraf mühitə təsirləri barədə ekoloji sənədləri hazırlayır. Sənədlərə maksimum icazə verilən emissiyalar, maksimum icazə verilən atılmalar və “ekoloji pasport” aiddir. Son vahid Keçmiş Sovet Ölkələri üçün spesifikdir və mənbələrin istehlakı, tullantıların idarə olunması, təkrar emal və çirklənmənin təmizlənməsinin effektivliyi də daxil olmaqla müəssisələrin ekoloji təsirlərinin geniş profilini əhatə edir. Müəssisələr özləri layihə şəklində pasport hazırlayır və təsdiq üçün ETSN-nə göndərir.

Təhlükəsizlik Texniki təhlükəsizlik barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu - 733-IQ

02.11.1999 Hazırkı qanun PTQ-ın (Potensial Təhlükəli Qurğular) istismar olunması üçün qanunverici, iqtisadi və sosial bazanı müəyyən edir.


AETC/P140167_Rev03 20

3.8 Milli ƏMTQ Göstərişləri Azərbaycanda ƏMTQ prosesi barədə göstərişlər Azərbaycanda Ətraf Mühitə Təsirlərin Qiymətləndirilməsi Prosesi Əl Kitabçasında təmin olunub. Əl kitabçası “qərb” – tipli ƏMTQ prosesi və onun təfsilatlarının əsas prinsiplərini təqdim edir:

• ƏMTQ prosesi, yəni hadisələrin ardıcıllığı və müraciət edənlərin və Hökumət müəssisələrinin rol və öhdəlikləri;

• ƏMTQ sənədinin məqsədi və əhatə dairəsi;

• Prosesdə ictimaiyyətin iştirakı;

• Ekoloji yoxlama qərarı (bunun ETSN-nə təqdim olunmasından sonra ƏMTQ sənədi mütəxəssis paneli tərəfindən üç aya qədər yoxlanılır); və

• Müraciət etmə prosesi. Əl kitabçasında təmin olunan göstərişlərin xülasəsi aşağıdakı Cədvəl 3.4-də təqdim olunub.

ETSN tərəfindən ƏMTQ sənədinin təsdiqi təşkilatın əməl etməsi lazım olan ekoloji və sosial standartlar da daxil olmaqla uyğunluq strukturunu təşkil edir.

Cədvəl 3.4. Azərbaycanda ƏMTQ Prosesi barədə Göstərişlərin Xülasəsi2

2 Mənbə: ƏMTQ Əl Kitabçasının və “Azərbaycanda Yeni Neft və Qaz Layihələrində ƏMTQ” yoxlanmasına əsaslanır, Pərviz, 2005-ci il.

Seçmə

Müəyyən Olunma

Layihənin Təsviri

Ətraf Mühitin Tədqiq Olunması

Alternativlərin Nəzərə Alınması

Təsirlərin Qiymətləndirilməsi və Azaldılma

İctimaiyyətin İştirakı

Monitorinq

ƏMTQ tələb olunduğunu müəyyən etmək məqsədi ilə hazırlayan tərəfdən Ərizəsini (təklif barədə əsas məlumatlardan ibarət olan) ETSN-nə təqdim etməyi tələb olunur.

Müəyyən olunma iclası üçün tələblərə hazırlayan, mütəxəssislər və ictimaiyyətin aidiyyatı olan nümayəndələri əməl edəcək və ƏÇTQ-nin əhatə dairəsi barədə razılığa nail olmaq məqsədi daşıyacaq.

Planlaşdırma, ilkin texniki-iqtisadi qiymətləndirmə, tikinti və əməliyyatlarla əlaqədar təklif olunanların texnoloji proseslərinin və təhlilinin tam təsviri.

Təklifin təsirinə məruz qalacağı ehtimalı varsa sahə və ya başqa yerdə əsas ətraf mühit şərtlərini tam olaraq təsvir etmək tələbi. Ətraf mühit onun müxtəlif komponentləri – fiziki, ekoloji və sosial tərəfləri ilə birlikdə təsvir olunmalıdır.

Alternativ texnologiyaların təsvirindən başqa layihənin alternativləri və onların potensial təsirlərini (“heç nə etməmək” adlanan alternativi də daxil olmaqla) müzakirə etmək üçün tələblər yoxdur.

Bütün təsirləri müəyyən etmək üçün tələb (birbaşa və dolayı, sahədə və sahədən kənar, sərt və xroniki, bir dəfəlik və toplanan, müvəqqəti və qarşısı alınmaz). Hər bir təsir öz əhəmiyyət və ciddilik dərəcəsinə görə qiymətləndirilməli və təmin olunan azaltma tədbirləri bu təsirlərin qarşısını almalı, azaltmalı və ya kompensasiya etməlidir.

Planlaşdırılmış fəaliyyətlər barədə təsirə məruz qalmış ictimaiyyətə iki dəfə məlumat vermək barədə tələb: ilkin qiymətləndirilmə üçün ETSN-nə ərizənin təqdim olunması və ƏMTQ prosesi zamanı. Hazırlayan tərəfdən təsirə məruz qalan ictimaiyyətin təklif barədə müzakirələrə cəlb olunması tələb olunur.

Hazırlayan tərəf monitorinq proqramı vasitəsi ilə ƏMTQ şərtlərinin təsdiqi ilə davamlı uyğunluq üçün cavabdehdir. ETSN hazırlayan tərəfin monitorinq məlumatlarının dəqiqlik və etibarlılığını təsdiq etmək məqsədi ilə fəaliyyətlərin həyata keçirilməsinin yoxlamasını həyata keçirir. Hazırlayan tərəf ETSN-ni məlumatlandırmaq və monitorinqin ƏMTQ təsdiqinin şərtləri ilə uyğunsuzluq aşkar edərsə lazımi tədbirlərin görülməsi üçün cavabdehdir.


AETC/P140167_Rev03 21

3.9 Regional Proseslər

3.9.1 Avropa Birliyi

AB-nin Azərbaycan ilə əlaqələri əsasən AB – Azərbaycan Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi (TƏS) və Avropa Qonşuluq Siyasəti (AQS) vasitəsi ilə idarə olunur.

TƏS 43-cü Bəndin şərtləri altında 1999-cu ildə qüvvəyə minmişdir: “Azərbaycan Respublikası öz qanunvericiliyinin tədricən Şuranın qanunvericiliyinə uyğunlaşdırılması üçün səy göstərəcək”. TƏS-nin bir hissəsi kimi AB Direktivləri ilə müqayisədə Azərbaycanın ekoloji qanunvericiliyinin AB qiymətləndirilməsi milli qanunvericiliyin AB Direktivlərinə uyğunlaşdırılması üçün bir neçə məsləhətləri müəyyən etmişdir 3 . Buna əsaslanaraq, müəssisə tutumları və dəyəri də nəzərə alınmaqla dəyişən milli qanunvericiliyə uyğunlaşdırıla bilən yanaşmanı vurğulayan milli proqram layihəsi hazırlanmışdır4.

Avropa Birliyinin genişlənməsindən sonra AB AQS-nə başlamış və Azərbaycan 2004-cü ildə bu siyasətin bir hissəsi olmuşdur. AQS5-nin həyata keçirilməsi üçün hazırkı Milli Bələdçi Proqramına aşağıdakılar da daxil olmaqla ekoloji sektorda qanunvericilik islahatlarını dəstəkləmək öhdəlikləri də aiddir:

• Azərbaycanın ekoloji qanunvericilik və standartlarının AB standartları ilə uyğunlaşdırılması;

• Birləşdirilmiş ətraf mühit rəhbərliyi vasitəsi ilə gücləndirilmiş idarəetmə tutumu;

• Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi üçün təkmilləşdirilmiş prosedura və strukturlar; və

• Sektorlar üzrə ekoloji planların hazırlanması (tullantı və suların idarə olunması, havanın çirklənməsi və s.)

3.9.2 Avropa üçün Ətraf Mühit Avropa üçün Ətraf Mühit6 Azərbaycan da daxil olmaqla üzv dövlətlərin və AİK regionu daxilində digər təşkilatların əməkdaşlığıdır. Avropa üçün Ətraf Mühit təşkilatının rəhbərliyi altında Bölmə 3.5-də təsvir olunan AİK konvensiyalarının təşkil olunması ilə nəticələnən nazirlər səviyyəsində bir neçə ekoloji konfranslar keçirilmişdir.

3.10 Beynəlxalq Neft Sənayesi Standartları və Təcrübələri Şəfəq-Asiman seysmik tədqiqatı ilə əlaqədar fəaliyyətlərin “bu cür qanun və nizamnamələrin (hazırlanmış) Ekoloji Standartlardan daha sərt olmaması şərti ilə” milli qanunvericiliyə uyğun olmalıdır (Şəfəq-Asiman HPBS, Bölmə 26.4). Təhlükəsizlik və ətraf mühitin mühafizəsi standartları ETSN ilə bərabər Podratçı tərəfindən hazırlanacaq və “Xəzər Dənizinin xüsusi ekoloji xarakteristikalarını nəzərə alacaq və uyğun olduğu kimi, (i) dünyanın digər hissələrində kəşfiyyat və hasilat əməliyyatlarında onların tətbiqi ilə Beynəlxalq Neft sənayesi standartları və təcrübələri və (ii) Azərbaycanın mövcud təhlükəsizlik və ətraf mühitlə bağlı qanunvericiliyindən istifadə edəcək”.

Buna görə də uyğun beynəlxalq sənaye standartlarının nəzərə alınması milli qanunvericiliyin tətbiq olunması və ya digər müəyyən olunmasında çox vacibdir. Beynəlxalq Neft və Qaz İstehsalçıları Assosiasiyası (NQİ), 3 Məmmədov, A. & Apruzzi, F. (2004) AB – Azərbaycan arasında Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişinin Həyata Keçirilməsi üçün Dəstək. Ətraf Mühit və Təbii Sərvətlərin istifadəsi barədə Cədvəl Hesabat. Hesabat MDRTD (Müstəqil Dövlətlərin Rifahı üçün Texniki Dəstək) üçün hazırlanmışdır. 4 SOFRECO (tarixsiz) AB – Azərbaycan arasında TƏS-nin həyata keçirilməsi üçün dəstək. Rəsmi Uyğunlaşdırmanın Layihə Proqramı. 5 MİQ (2007) Avropa Qonşuluq və Tərəfdaşlıq Vasitəsi, Azərbaycanın Milli Bələdçi Proqramı. 6 AİK (2008) Avropa üçün Ətraf Mühit (http://www.unece.org/env/efe/welcome.html )


AETC/P140167_Rev03 22

Beynəlxalq Geogiziki Podratçıları Assossiyası (BGPA) və Beynəlxalq Qazıma Podratçıları Assossiyası (BQPA) da daxil olmaqla sənaye standartları xüsusi olaraq Şəfəq-Asiman HPBS-də qeyd olunmuşdur.

3.11 BP Tələbləri Yeni layihələr üçün (QMOT 3.6-0001) ƏM və T Tələbləri barədə BP Ekoloji Qrupunun Müəyyən Olunmuş Təcrübəsinə (QMOT) Şəfəq-Asiman seysmik tədqiqatı Layihəsinə tətbiq oluna bilən minimum tələblər daxildir. Bu tələblər Layihəyə tətbiq oluna bilən ətraf mühit və sosial sahənin qiymətləndirilməsinin iki əsas komponentlərindən ibarətdir; birincisi Təsirlərin İdarə Olunması Prosesi (TİOP) və Fəaliyyət Tələbləri (FT). Sonuncu ətraf mühit standartlarının əhatəli şəkildə müəyyən olunmasını təqdim edir və burada minimum tələblər Şəfəq-Asiman HPBS tərəfindən tələb olunduğu kimi beynəlxalq neft sənayesi standartlarına uyğun olaraq həyata keçirilir.

3.11.1 TİOP TİOP layihənin ətraf mühitə olan təsirlərini müəyyən etmək və onları qiymətləndirməklə məşğul olur. Layihə təsirlərdən qaçmaq, qarşısını almaq, azaltmaq və aradan qaldırmaq üçün bu məlumatlardan istifadə edir. ƏMTİOP tam olaraq canlı prosesdir və aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Nəzərdən Keçirmə 2. Uyğunluq 3. Səhmdarlarla Məsləhətləşmə və İctimaiyyətin Cəlb Olunması 4. Təsirlərin Qiymətləndirilməsi 5. Qalıq Təsirlər 6. Öhdəliklərin Həyata Keçirilməsi 7. Keçidlərin İdarə Olunması

3.11.2 FT FT ekoloji fəaliyyətlərin davamlı olaraq həyata keçirilməsinə nail olmaq üçün BP-nin cavab verməsi lazım olan kriteriyaları müəyyən edir və Ətraf Mühitə Təsirlərin İdarə Olunması Prosesinin bütün mərhələlərində nəzərdə tutulacaq: FT-1 Hava Keyfiyyəti

FT -2 İctimaiyyətin Narahatlığı

FT -3 İctimai Sərmayə

FT -4 Mədəni İrs

FT -5 Qazıma, Tamamlanma və Təmir Tullantıları və Atılmalar

FT -6 İstixana Qazları və Enerjinin İdarə Olunması

FT -7 Yerli İnsanlar

FT -8 Məcburi Yenidən Məskunlaşma (iqtisadi və fiziki yerdəyişmə də daxildir)

FT -9 Dəniz Məməliləri

FT -10 Ozon Təbəqəsini Məhv Edici Maddələr

FT -11 Fiziki və Ekoloji Təsirlər (Beynəlxalq Səviyyədə Qorunan Sahələr də daxil olmaqla)

FT -12 Torpaq və Yeraltı Suların Çirklənməsinin Qarşısının Alınması


AETC/P140167_Rev03 23

FT -13 Təhlükəsizlik və İnsan Haqları

FT -14 Tullantıların İdarə Olunması

FT -15 Suyun İdarə Olunması

FT -16 İşçi Qüvvəsinin Rifahı və Yerli Məşğulluq (uşaq əməyi və icbari əmək də daxildir)

3.11.3 Şəfəq-Asiman Seysmik Tədqiqatı Layihəsinin Standartları Seysmik tədqiqat layihələrinin ekoloji standartları və nizamlayıcı tələbləri uyğun olaraq AÇG HPBS və ŞD HPBS şərtləri altında Xəzər Dənizində AÇG müqavilə sahəsi və ŞD müqavilə sahəsində həyata keçirilmiş regional seysmik tədqiqat fəaliyyətlərinin əvvəlki mərhələləri vasitəsi ilə layihəyə məxsus əsasda ETSN və Podratçı arasında əvvəlcədən razılaşdırılmışdır. Bu standartlar aşağıdakı sənədlərdə əks olunmuşdur:

• AÇG Müqavilə Sahəsinin Seysmik Tədqiqatının ƏMSSTQ (2002)

• AÇG ƏMTQ Regional Seysmik Tədqiqatına Əlavə Çıraq Azəri Rezervuarının Seysmik Layihəsi (ÇARSL) (2006)

• ŞD ETN Təklif Olunan Okean Dibi Kabel Seysmik Tədqiqatı (2007 - 2008)

• AÇG ƏMTQ Regional Seysmik Tədqiqatın Təklif Olunan Çıraq Azəri Rezervuarının Seysmik Tədqiqatı Layihəsi Mərhələ 2 (ÇARSL) ilə əlaqədar olaraq Ekoloji Əlavəsi (2008)

• ÇNL Layihəsi ƏMSSTQ (2010) İşlənmiş standartlar Azərbaycanın ekoloji qanunvericiliyi və nizamnaməsini nəzərə almışdır ki, bu da hal-hazırda mandat qoyulmuş AB standartları kimi beynəlxalq standartlarla bərabər keçid mərhələsindədir. Bu proses ETSN-nə BP ilə əlaqədar olan layihələr tərəfindən təklif olunan azaltma tədbirləri, nəzarətlər və standartları qiymətləndirmək, təsdiq etmək və ya düzəltmək imkanı verir. Oxşar yanaşma Şəfəq-Asiman seysmik tədqiqatının ƏMTQ tərəfindən qəbul olunub. Şəfəq-Asiman seysmik tədqiqatı hadisələri ilə əlaqədar mövcud nəzarətlər bu ƏMTQ-nin təsirlərin qiymətləndirilməsi (Fəsil 6, 7 və 8) fəsillərində təqdim olunub və uyğun ekoloji fəaliyyət standartları da daxil olmaqla layihə mərhələsinə uyğun olan azaltma və monitorinq (Fəsil 9) mərhələlərindən ibarətdir.


AETC/P140167_Rev03 24

4. LAYİHƏNİN TƏSVİRİ

4.1 Seysmik Tədqiqatların Ümumi Təsviri 4.1.1 Giriş Seysmik kəşfiyyatın iki əsas növü seysmik şüalanma və seysmik əks olunmadır. Şüalanma seysmik enerjinin hərəkət müddətini ölçür ki, bu dalğalar dəniz dibində ayırd edilən sıxlıq səthinin üst hissəsinə qədər gedir, sıxlıq səthinin üst hissəsi boyunca şüalanır və sonradan əsas dalğa kimi səthə qayıdır. Əks olunma seysmik enerjinin hərəkət müddətini dəniz-dibi sıxlıq səthindən əks olunan dalğalar şəklində ölçür və burada istifadə olunacaq üsuldur.

Seysmik əks olunma kəşfiyyatı dövri olaraq bütün dünyada həm quruda, həm də dənizdə yeraltı geoloji strukturları və hər hansı əlaqədar neft və qaz yataqlarının potensial mövcudluğu və əhatə dairəsini müəyyən etmək və qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. İlkin 2Ö seysmik kəşfiyyatı zamanı əldə olunmuş məlumatlar tipik olaraq daha çox nəzərdə tutulan sahələri müəyyən etməyə kömək edir ki, bu da ətraflı olaraq 3Ö seysmik tədqiqatları vasitəsi ilə yoxlana bilər. Bu məlumatlar geoloji strukturun təfsilatlı şəkillərini təmin edə və kəşfiyyat qazıması üçün ən yaxşı yerləri müəyyən edə bilər. Bütün bunlar hər hansı neft və qaz kəşfiyyatı istismarı risklərini azaltmaq məqsədi daşıyır ki, bunlar da düzgün idarə olunmazsa sonradan ətraf mühit üçün risk yarada bilər.

Dəniz ətraf mühitində seysmik tədqiqatlar istiqamət üzrə mərkəzləşmiş enerji pulslarını aşağı tezlikli səslər şəklində su sütunlarına göndərmək vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu pulslar dərinliklərə qədər hərəkət edir və geri əks olunur, akustik müqavimətdəki müxtəlifliyi nümayiş etdirən sərhədlər seysmik dalğa tezliyi və sıxlığının məhsulu kimi müəyyən olunur. Bu əks olunmalar qəbuledicilər vasitəsi ilə qeyd olunur (hidrofon) ki, bunlar da seysmik tədqiqat gəmisinin arxası ilə qoşqu strimerlarında açılır (Şəkil 4.1). Layın dərinliyi və əhatə dairəsi bundan sonra hasil olunmuş enerji və qəbuledicilər vasitəsi ilə sonradan qeyd olunma arasındakı vaxt fərqinə əsasən hesablanır və xəritəsi çəkilir.

Water

Acoustic Source

Hydrophone Receiver

Recording System

Şəkil 4.1: Dəniz Seysmik Tədqiqatının Sxemi

Hidrofon qəbuledici

Akustik Mənbə

Qeydetmə Sistemi

Su


AETC/P140167_Rev03 25

4.1.2 Seysmik Səs Mənbəyi 1960-cı illərə qədər dənizdə neft və qaz hasilatının ilk illərində partlayıcı maddələr seysmik mənbə kimi istifadə olunmuşdur. Lakin indi dənizdə seysmik tədqiqatlar müxtəlif ölçülü pnevmotopların massivindan istifadə etməklə əldə olunur.

Seysmik tədqiqat gəmisinin müasir günümüzdəki tipik konfiqurasiyası və avadanlıqlar Şəkil 4.1-də göstərilmişdir. Pnevmotop (Şəkil 4.2) indi seysmik tədqiqatlarda ən çox istifadə olunan enerji mənbəyidir. Aşağıdakı kimi işləyir:

• Pnevmotopun massivi tədqiqat gəmisinin arxası ilə suyun altında (adətən təxminən

dəniz ətraf mühitinin ekoloji xarakteristikası və eyni zamanda hədəfdə olan geoloji strukturun şəkillərindən asılı olaraq 5 metrdən 30 metrə qədər dərinlikdə) qoşulur.

• Tədqiqat gəmisində yerləşən hava kompressorlarından pnevmotoplara davamlı olaraq yüksək təzyiqlərlə (c. 2000 psi) hava təchiz olunur. Bu təzyiq pistonu aşağı salır və piston qapalı vəziyyətdə qaldığı müddətdə kameraları yüksək təzyiqli hava ilə doldurur.

• İşə salındıqda solenoid klapanı (müəyyən olunmuş vaxt və ya məsafə intervallarında) açılır və piston yuxarı qalxır; və

• Aşağı kamerada sıxılmış hava sürətlə xaric olur. Suda hava ilə dolmuş boşluq yaranır ki, bu da genişlənərək sonradan partlayır, və sonradan yenə də genişlənir və partlayır və dövri olaraq belə davam edir. Bu dalğalanmalar seysmik təzyiq dalğaları yaradaraq enerjini (səs) su sütunlarına ötürür.

• Pnevmotopların massivindan istifadə etməyin əsas məqsədlərindən biri də mənbənin gücünü artırmaqdır. Digər bir məqsəd köpük nisbətinin ən yüksək həddini artırmaq – yəni, müxtəlif həcmli silahların müxtəlif köpüklənmə müddəti olacaq ki, bu ilk (əsas) ən yüksək həddin konstruktiv cəmi və köpük amplitudlarının dağıdıcı cəmi olacaqdır.

• Hər bir pnevmotop üçün siqnal amplitudası silindr daxilindəki və su altındakı silindr dərinliyindəki havanın həcm və təzyiq funksiyasıdır. Həcm böyük olduqca təzyiq və amplituda da yüksək olur.


AETC/P140167_Rev03 26

Solenoid Valve

High Pressure

Air

High Pressure

Air

Triggering Piston

Port Port

Firing Piston

High Pressure Air

DISCHARGE RECHARGE

SOUND PULSE EMITTED

Şəkil 4.2: Tipik Pnevmotopun Sxematik Görünüşü

Ən yüksək amplitudların 20 – 100 Hz tezlik dalğalarında yaranmasına baxmayaraq Seysmik partlayışlar adətən 0 – 250 Hz tezliklər arasında ölçülür. Yüksək tezlikli komponentlərin aşağı tezlikli komponentlərlə müqayisədə zəif olmasına baxmayaraq ətraf mühitin səs səviyyəsi ilə müqayisədə onlar daha güclüdürlər.

Pnevmotoplar nisbətən sürətli vaxt yüksəlməsi ilə (maksimum amplitudaya çatmaq üçün sərf olunan vaxt tipik olaraq < 8 ms), qısa səs dalğaları (< 30 ms) yaradır. Çıxan səs səviyyələri tipik olaraq pnevmotop partlayışları üçün təxminən 250 dB @ 1 m məsafədədir (Törnpenni və Nedvell, 1994-cü il). Seysmik siqnal səviyyələrini perspektivdə yerləşdirmək üçün sahilyanı regionlarda aşağı səviyyəli baza səsləri təxminən 60 dB-dir ki, bu da kiçik dalğalanma və zəif küləyə uyğun gəlir. Sərt hava şəraitlərində baza səsləri 90 dB qədər artır (Evans & Nice, 1996-cı il). Digər təbii və antropogen fəaliyyətlər nəticəsində dəniz ətraf mühitində yaranmış səs səviyyələri Cədvəl 4.1-də təqdim olunub.

YüksəkTəzyiqli

Hava

Solenoid Klapanı

Yüksək Təzyiqli

Hava Hərəkətə Gətirici

Piston

Atəş Açan Piston

Yüksək Təzyiqli

Hava

YENİDƏN DOLDURMA BOŞALTMA

ÇIXARILMIŞ SƏS PULSLARI


AETC/P140167_Rev03 27

Cədvəl 4.1: Digər təbii və antropogen fəaliyyətlər nəticəsində yaranan səs

səviyyələri Səs Mənbəyi Maksimum mənbə səviyyəsi İstinad

Dənizaltı zəlzələlər 272 dB Venz, 1962 Dəniz-dibi vulkan püskürməsi 255 dB Norsrop, 1974 Tipik Pnevmotop partlayışları 250 dB Conston & Kein, 1981

Siyənək kiti səsləri 200 dB Uotkinz, 1981 Konteyner gəmisi 198 dB Tiil & Odegaard, 1983 Dəniz-dibi silahlar 185 dB Qriin & Riçardson, 1988

4.1.3 Təzyiq Dalğalarının Xarakteristikaları Pnevmotopun istifadə olunması suda və daha az miqyasda havada hərəkətə gətirici təzyiq (səs) dalğaları yaradır. Yaranmış səs dalğaları mənbədən uzaqlaşdıqca tədricən artır. Yuxarıya doğru hərəkət edən dalğalar dəniz səthinə çatır və əksər hallarda bu təmas xəttində əks olunur (peyk dalğasına səbəb olur) və ya yox olur. Bəzi dalğalar səthdə pnevmotop əməliyyatlarını xarakterizə edən “zəiflədilmiş” sıçrayış yaratmaq üçün səthə çıxır. Aşağı hərəkət edən səs dalğaları dəniz dibinə çatır və seysmik tədqiqat üçün məlumatları təmin etmək məqsədi ilə dəniz-dibindəki qayalıqlara keçməsi və ordan qayıtmasına baxmayaraq daha geniş əks olunma və zəifləmə baş verir. Yan tərəflərə hərəkət edən səs dalğaları maneəyə rast gələnə qədər hərəkət edir və ya normal siqnal itməsi nəticəsində yox olur (Makduff-Dunkan & Deyviz, 1995-ci il).

Səs dalğalarının amplitudası əsasən mənbədən uzaqlaşma məsafəsinə görə zəifləyir. Zəifləmə adlanan məsafəyə görə siqnalın bu zəifləməsi daha yüksək tezliklərdə daha güclü zəifləmə ilə tezlikdən asılıdır. Seysmik siqnalların məsafəyə görə zəifləməsinin miqdarını müəyyən edən əsas amillər aşağıdakılardır:

• Coğrafi yayılma – seysmik tədqiqat sahəsində olduğu kimi dərin sularda təzyiq dalğaları dairəvi dalğa şəklində hərəkət edir ki, bunun da enerjisi kvadrat məsafənin əksinə olaraq proporsiyalarla azalacaq;

• Ötürülmə / əks olunma – dəniz dibinə ötürülmüş təzyiq dalğaları sıxlıq sərhədlərindən əks olunur. Ötürülmüş / əks olunmuş siqnallar bəzi hallarda suya ilk ötürülmüş siqnallardan daha güclü olacaq, lakin müxtəlif hərəkətə gətirmə izləri səbəbi ilə ötürülmüş / əks olunmuş siqnal siqnal mənbəyinə yaxın olan ilkin dalğa ilə eyni xarakteristikaya malik olmayacaq;

• udulma – sürtünmə nəticəsində və dəniz suyunda zəif olan, lakin dəniz-dibində daha çox əhəmiyyətli olan məsafənin eksponental funksiyası olan istilik səbəbi ilə ötürülmənin itirilməsi; və

• yayılma – ötürülmənin və xüsusilə də dəniz dibində seysmik siqnalın zəifləməsinin vacib hissəsinin itməsinə səbəb olan hərəkətə gətirici şəraitin eyni cinsli olmamağından yaranan əks olunma, şüalanma və difraksiya.

Təcrübədə səs dalğasının zəifləməsi su temperaturu, suyun dərinliyi, dib vəziyyəti və siqnalın yaradıldığı dərinliklər kimi yerli şəraitlərdən asılı olacaq.

Dənizdə səs yaradılması istifadə olunan tezlikdən asılıdır. Aşağı tezlikli mənbələrdən səs səviyyəsini ölçmək üçün təcrübi formul aşağıdakı kimidir:

SL = A qeyd (r) - B r - C (Gausland, 1998)

Burada:

SL mənbədən r məsafəsində qəbul olunmuş təzyiq səviyyəsi.


AETC/P140167_Rev03 28

A dalğa formasının əmsalıdır. Dairəvi dalğalar üçün A=20.

B suyun dərinliyi və dəniz dibi şəraitdən asılı olan zəifləmə amilidir. C akustik seçmə səbəbi ilə sabit zəifləmədir. Açıq sularda bu 0 olacaq. Bu formul dairəvi azalma qanununu nəzərdə tutur. Lakin su dərinliyindəki fərqlər seysmik siqnalların yaranmasına təsir göstərəcək. Bunun nəticəsində bir çox müəlliflər dayaz sularda seysmik siqnallar üçün dairəvi azalma qanunu təklif etmişlər və bu aşağıdakı kimidir:

SL = 10 qeyd (r)

Bu qanun yüksək tezlikli siqnallar üçün düzgün ola bilər, lakin seysmik siqnalların aşağı tezlikli təbiəti onların dənizin altındakı qayalıqlarla hərəkət etməsinə səbəb ola bilər ki, buna görə də dərin sulu şəraitinə daha yaxın olan azalma sürətinə nail ola bilər (yəni, dairəvi azalma qanunu (Gausland, 1998)).

4.1.4 Seysmik Tədqiqatın Əks Olunmasının Növləri 2Ö tədqiqatları

2Ö tədqiqatlarında bir hidrofon strimersı tək mənbə ilə bərabər tədqiqat gəmisinin arxası ilə qoşqu vasitəsi ilə çəkilir. Dəniz dibindən gələn əks olunmaların birbaşa strimer / mənbənin altında olduğu fərz olunur. Bu mənbənin altındakı strukturun şaquli dilim və ya 2Ö şəkillərini yaradır. Tipik 2Ö tədqiqatları geniş sahələri əhatə etmək üçün layihələndirilib və dəniz –dibi strukturunun geniş tədqiqatını təmin edir. Tədqiqat müddəti bir neçə gündən bir neçə aya qədər dəyişir.

Məlumatların işlənməsi 3Ö tədqiqatları üçün istifadə olunan üsullardan daha sadədir. 2Ö məlumatları adətən sınma və ya xətdən kənarda olan geoloji strukturlar nəticəsində yaranan hadisələr vasitəsi ilə pozula bilər ki, bu da dəqiq şərhləri çətinləşdirir.

3Ö tədqiqatları

Bu gün seysmik tədqiqatlarda istifadə olunan mənbələrin böyük əksəriyyəti 3Ö tədqiqatları üçündür. 3Ö tədqiqatlarında çoxlu mənbələr (əsasən iki) ilə birlikdə bir neçə hidrofon strimerları tədqiqat gəmisinin arxası ilə qoşqu ilə çəkilir. Şəfəq –Asiman strukturunun kəşfiyyatı üçün bu üsul təklif olunur.

Seysmik dalğaların genişlənən dairəvi dalğa sahələri boyunca hərəkət etdiyi üçün onların səth sahəsi vardır. Dəniz-dibini həqiqi əks etdirən şəkil sadəcə bütün dalğa sahəsinin nümunəsi götürüldükdən sonra əldə olunur. 3Ö seysmik tədqiqatı müşahidənin bir neçə nöqtələrini topladığı üçün əks olunan dalğaların şəklini daha dəqiq çəkmək iqtidarındadır. Çoxlu strimer, çoxlu mənbə tədqiqatları bir çox müxtəlif bucaqlardan (azimut) və məsafələrdən (uzanan) seysmik məlumatların həcmi və ya kubu ilə nəticələnən nümunələrin götürülməsinə imkan yaradır.

Bu sərhədlərin daha təfsilatlı və dəqiq cizgilərini çəkməyə və dəniz-dibi geoloji strukturun əhatə dairəsini müəyyən etməyə imkan yaradır. Potensial neft və qaz rezervuarları üç ölçüdə göstərilərək şərhçilərə azimut üzrə 360 0 boyunca kəsiklərlə yer səthinə paralel olan dərinlik dilimləri ilə və məlumat həcmlərini kifayət qədər kəsən düz sahələr boyunca məlumatları yoxlamaq imkanı yaradır. Qırılma və sınmalar, dib hissənin düz istiqamətləri, məsamə mayelərinin mövcudluğu, mürəkkəb geoloji struktur və təfsilatlı stratiqrafiya kimi məlumatlar indi ümumilikdə 3Ö seysmik məlumatlar vasitəsi ilə şərh olunur.

3Ö seysmik məlumatları normal olaraq Şəkil 4.3-də göstərildiyi kimi gəmini döndərmək üçün lazım olan vaxtı azaltmaqla eyni istiqamətdəki məlumatlarla bərabər bitişik xətlərin qeyd olunmasına imkan yaratmaq üçün istifadə olunan “halqavarı yol” vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu məlumatların şərh olunmasına əks təsir göstərə biləcək süni obyektlərin işlənməsini


AETC/P140167_Rev03 29

azaldır. Ümumilikdə tədqiqat sahəsi dolanmış xətlərin mərhələlərlə həyata keçirildiyi sahələrə bölünür.

Şəkil 4.3: Halqavarı yolun atılma istiqaməti

Bu yanaşma ilkin əhatə dairəsini əldə etmək üçün cavabdehdir. Adətən birinci əhatə tamamlandıqdan sonra ikinci və ya bir neçə daxili doldurma yolları həyata keçirilir. Okean cərəyanları strimerlərin əvvəlcədən proqramlaşdırılmış üzmə koordinatlarının əldə olunmasında nə qədər dəqiq olduqlarına aydın şəkildə təsir göstərir. Daxili doldurmaların miqdarına ümumi dəniz şəraiti əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

Seysmik tədqiqatların digər növlərinə 4Ö tədqiqatları aiddir – yəni, eyni sahəni müəyyən müddətdən sonra təkrar tədqiq etmək; sabit maneələrin altının fotoşəkillərinin alınmasına imkan yaradan bir neçə gəmidən partlayışlarvə seysmik dalğa sahəsindən daha sonra nümunə götürülməsini artırmaq üçün bir neçə gəmidən geniş azimutlu tədqiqatlar.

4.2 Təklif Olunmuş 3Ö Tədqiqatının Əhatə Dairəsi 4.2.1 Məqsəd Tədqiqatın məqsədi Xəzər Dənizinin cənub qərbində yerləşən Şəfəq-Asiman strukturlarının (əvvəllər uyğun olaraq D8 və D10 adlanırdı) təxminən 1500 km2 tam əhatəli sahəsinin 3Ö seysmik məlumatlarını əldə etməkdir.

4.2.2 Ümumi Baxış BP və ARDNŞ (Azərbaycanın dövlətə məxsus neft və qaz şirkəti) strukturların kəşfiyyatı və işlənməsini həyata keçirəcək? Kaspian Geofizikal (ARDNŞ və VesternGeko arasında birgə müəssisə) isə BP adından seysmik məlumatları toplayacaq.

İki strukturlu blok Bakıdan cənub şərq istiqamətində təxminən 125 km (78 mil) aralıda yerləşir. Bu strukturlar təxminən 650 – 950 metr dərin sulu sahədə yerləşir və rezervuarın dərinliyi isə təxminən 7000 metrdir.


AETC/P140167_Rev03 30

4.2.3 Tədqiqat Proqramı Tədqiqat proqramı ikili mənbə, çoxlu strimersı olan 3Ö tədqiqatından ibarət olacaq. Nəzərdə tutulub ki, ümumi məlumatların əldə olunması müddəti tədqiqatın başlanmasının 2011-ci ilin sentyabr ayına planlaşdırılması ilə təxminən 110 gün müddətində olacaq (hava şəraitindən asılı olaraq). Proqramda 2012-ci ilin 1-ci rübünə qədər ümumi uzanma müddətinin ola bilməsi ehtimalı ilə potensial ləngimələr üçün mümkün ehtimallara icazə verilir.

Sahə proqramı aşağıdakı əsas komponentlərdən ibarət olacaq:

• Gəmilərin mobilizasiyası (seysmik gəmi və yardımçı gəmi(lər) də daxil olmaqla); • Qoşquda olan avadanlıqların açılması (pnevmotop massivi və strimerlar); • Məlumatların əldə olunması, proqramın əsas hissəsini təşkil edir (Qeyd: pis hava

şəraiti, avadanlıqların təmiri və s. səbəbi ilə gəmilər boş dayana bilər); və • Avadanlıqların çıxarılması və sahədən demobilizasiya.

Məlumatların əldə olunması zamanı seysmik gəmi əvvəlcədən müəyyən olunmuş üzmə xətti boyunca hərəkət edəcək ki, bu da üstün olan cərəyanlar və külək şəraitindən asılı olaraq dəyişdirilə bilər. Pnevmotopların davamlı intervallarla atılacağı partlayışlarvə qeydlərin aparılması zamanı seysmik gəmi tərəfindən əhatə olunan həqiqi məsafə təxminən 5000 km olacaq. 3Ö seysmik tədqiqatı şimal-şərq / cənub-qərb istiqamətində yerləşdirilmiş təxminən 100 gəmi üzmə xəttinə malik olacaq və “halqavarı yol” istiqamətində atılacaq (Şəkil 4.3). Gəmi hər bir xəttin sonunda dönmək məqsədi ilə seysmik tədqiqat sahəsi sərhədlərindən 12 km uzağa qədər hərəkət edəcək.

Boş dayandığı zamanlarda gəmi suda açılmış qoşquda olan avadanlıqların hər hansı birini və ya hamısını buraxa bilər. Sərt hava şəraitində strimer və mənbə massivi qaldırıla bilər (Bölmə 4.2.8). Gəminin limana qayıtması planlaşdırıldığı zaman suda olan bütün avadanlıqlar qaldırılmalıdır.

Bu tədqiqat proqramı üçün məsləhət görülən qoşquda olan strimer məlumat əldə etmə parametrləri aşağıdakı kimi olacaq:

• Strimer uzunluğu 6 km • Strimer dərinliyi 10 m (+/- 1 m) • Partlayış intervalı 50 m hərəkətə gətirici sxem • Mənbə dərinliyi 6 m (+/- 1 m) • Miqrasiya bazası 2 km • Açılma əyrisi 60

4.2.4 Tədqiqat Sahəsi 3Ö tədqiqat sahəsinin təfsilatları və koordinatları Cədvəl 1.2-də təqdim olunub və 3Ö əməliyyat sahəsini ətraflı şəkildə göstərən tədqiqat sahəsinin konturları və tam açılma sahəsi Şəkil 4.4-də təmin olunub.

Cədvəl 4.2: 3Ö tədqiqat sahəsinin təfsilatlarının xülasəsi

Parametr Spesifikasiya Təxmini su dərinliyi (m) 650 - 950

Dənizdə təxmini məsafə (km) 70 - 115

Gəminin işlədiyi sahənin koordinatları Şəkil 4.4 (vərəqin o biri tərəfində) təqdim olunub


AETC/P140167_Rev03 31

Tədqiqat sahəsi (km2)(Məlumatların əldə olunması üçün tam əhatəli sahə) 1500 (təxminən)

Məlumatların əldə olunması xətlərinin təxmini sayı 100

Xətlərin uzunluğu (km) 30 - 55 Məlumatların ümumi xətt kilometri (km) ca. 5000

Şəkil 4.4: 3Ö əməliyyat sahələrini göstərən təklif olunan tədqiqat sahəsinin

xəritəsi. Tədqiqat xəttinin yerləşməsi şimal-şərq – cənub-qərb istiqamətində olacaq.

4.2.5 Tədqiqat Qrafiki Tədqiqatın 2011-ci ilin sentyabr ayında başlaması və bütün işlərin 2012-ci ilin 1-cü rübündə tamamlanması ilə ümumilikdə təxminən 110 gün davam etməsi planlaşdırılır.

4.2.6 Gəmilər Təyin olunmuş seysmik tədqiqat gəmisi M/V Gilavar, (Şəkil 4.5) seysmik tədqiqatı həyata keçirmək üçün istifadə olunacaq. Seysmik gəmi və yardımçı gəmilər seysmik tədqiqat müddəti zamanı 24 saatlıq əsasda fəaliyyət göstərəcək. M/V Gilavar seysmik gəmisi üçün spesifikasiyalar Cədvəl 4.3-də göstərilib.

Yardımçı gəmilər, M/V Barra və M/V Baki (müvafiq olaraq Topaz Marine və ARDNŞ üçün Xəzər Dəniz Neft Donanması tərəfindən idarə olunan), seysmik strimerlərin təhlükəsizliyi və qorunmasını təmin etmək üçün əməliyyatlar zamanı istifadə olunacaq. Yardımçı gəmilər sahədə olan digər gəmilər ilə nisbətdə strimerlərin yerinə nəzarət edəcək və digər fəaliyyətlərlə heç bir müdaxilələrin olmamasını təmin edəcək. Yardımçı gəmilər üçün spesifikasiyalar Cədvəl 4.3-də təqdim olunub.

Gəminin əməliyyat sahəsi

Tam əhatə sahəsi

HPBS sahəsi

Şəfəq-Asiman yatağı

Bakı

Şəfəq-Asiman Gəminin Əməliyyat Sahəsi

Şəfəq-Asiman Tam əhatə Sahəsi Şəfəq-Asiman HPBS hüdudları


AETC/P140167_Rev03 32

Şəkil 4.5: M/V Gilavar

Cədvəl 4.3: M/V Gilavar və Yardımçı gəmilərinin spesifikasiyaları

Parametr Spesifikasiyalar

M/V Gilavar M/V Barra M/V Baki Sahibkar Kaspian

Geofizikal Topaz Marine ARDNŞ üçün

Xəzər Dəniz Neft Donanması

Növü Seysmik tədqiqat gəmisi

Yardımçı gəmi (gözətçi

gəmi/təchizat gəmisi)

Seysmik/yaşayış gəmisi (gözətçi

gəmi / işçi heyətinin daşınması

üçün istifadə olunan gəmi)

Gəminin uzunluğu 84.90 metr 53.88 metr 81.85 metr Yükgötürmə (orta) 5.9 metr 4.22 metr 5.9 metr Tonnaj (Ümumi) 3898 metr ton

(Suez) 977 3256

Mühərrik ölçüsü 3136 kV 1491 kW 3356 kW Yataq yerlərinin maksimum sayı 50 22 60

Davamlılığı 42 gün 25 gün 35 gün Dizel Yanacağı Anbarının Həcmi 800 t 210 t 474 t Gündəlik yanacaq sərfi (normal iş

şəraitində) 20 t 5 t 9 t

Gündəlik yanacaq sərfi (tam sürət ilə çalışdıqda)

15.4 t 8 t 11 t

Sürtgü yağı tutumu 22 kub metr 10 kub metr 12 kub metr Seysmik gəmi və yardımçı gəmilərin tədqiqat sahəsindən şimal istiqamətdə təxminən 125 km uzaqlıqda Bakıdan mobilizasiya olunması nəzərdə tutulur. Davamlı mühərrik sürətinin 11 not (20.3 km / saat) olması ilə tədqiqat sahəsinə çatmaq üçün sərf olunan vaxtın 6 saat olacağı fərz olunur. Seysmik gəmi və yardımçı gəmi üçün normal işçi sürət 4 – 5 not (7.4 – 9.3 km / saat) olacaq.


AETC/P140167_Rev03 33

Seysmik və yardımçı gəmilərin davamlılığının 6 həftə (42 gün) olmasına əsaslanaraq gəmilərin səkkiz həftəlik tədqiqat müddətində ən azı bir dəfə yanacaq doldurma, boşaldılma və yenidən təchiz olunma üçün Bakıya qayıdacaqları hesablanıb.

Dəqiq məlumatların əldə olunması üçün tədqiqat gəmisinin düzgün yerləşdirilməsi çox vacibdir. Gəminin yerləşdirilməsi və naviqasiyası Trinav diferensial qlobal yerləşdirmə sistemindən (DGPS) istifadə olunmaqla həyata keçiriləcək. Mənbə massivi və quyruq qoşqusunun yerləşdirilməsi akustik yerləşdirilmə üçün Sitrak 220 və Sitrak 330dan istifadə etməklə və strimer dərinliyinə nəzarət üçün Digikurs 5010-dan istifadə etməklə həyata keçiriləcək. Strimerlərin yerləşdirilməsi Sonardin Xətti GPS, Digikurs kompasları və Trinav DGPS quyruq qoşqularından istifadə etməklə həyata keçiriləcək.

4.2.7 Seysmik Mənbə Enerji mənbəyi hər biri 5085 kub düymlük (83.4 litr) birləşdirilmiş kamera həcmi ilə, axının arxası boyunca 6 +/- 1m dərinlikdə qoşulmuş iki Bolt 1500 / 1900 pnevmotop massivindan ibarət olacaq. Enerji mənbəyinin spesifikasiyaları Cədvəl 4.4-də təqdim olunub; massivin planı isə Şəkil 4.6-da göstərilib.

Cədvəl 4.4: 3Ö seysmik mənbəyinin təfsilatlarının xülasəsi Parametr Spesifikasiya

Ümumi massivin həcmi 2 x 5085 cu düym Silah növləri BOLT 1500 / BOLT 1900 Massivin sayı 2

Yarım massivin sayı 6 Hər bir ox üçün pnevmotopların sayı 24 silah

Hər bir yarım oxun həcmi 1695 düym maks Nominal istismar təzyiqi 2000 psi

Massivin uzunluğu 15 m Massivin eni 16 m

Qoşqu dərinliyi 6 m (+/- 1 m) Massivin mənbədən olan məsafəsi 560 m


AETC/P140167_Rev03 34

Şəkil 4.6: Pnevmotop massivinın təklif olunan sxemi (BP təmin etməlidir)

Hər bir ox daxilində hər biri ayrı xətdən ibarət olan üç yarım-ox olacaq. Yarım-massivin hər biri ümumilikdə 1,695 kub düym (27.8 litr) həcmə malik olacaq. İki oxda ümumilikdə 48 silah olacaq (yəni altı yarım-oxun hər birində 5 tək silah və 2 qarışıq olacaq) (Şəkil 4.6-a baxın). Seysmik mənbə 260.8 dB re 1 µPa @1 m-ə bərabər olan zirvədən –zirvəyə amplitudının 109.9 bar-m qədər enerji yaradacaq.

Məlumatların əldə olunması üçün tam həcm ilə partlayışları həyata keçirən zaman hər bir pnevmotop oxu işə salma sxemində hər 50 metrdən bir tezliklə atılacaq və 25 metrlik partlayış intervalı ilə nəticələnəcək. Ən uzun xəttin uzunluğu və gəminin işçi sürətinə əsaslanaraq 3Ö xətlərinin hər hansı birində maksimum atılma müddəti 8 saatdan çox olmayacaq.

Seysmik tədqiqat gəmiləri üzrə ən yaxşı ətraf mühit təcrübələrinin bir hissəsi kimi seysmik mənbənin çıxışı adətən “yumşaq başlanğıc”dan keçir. Bu elə bir prosesdir ki, burda tək kiçik həcmli pnevmotop ilkin olaraq atılır, tədricən həm daha çox, həm də daha böyük həcmli pnevmotoplar tam işçi həcmlərinə nail olana qədər işə salınacaq. Ümumilikdə yumşaq başlanğıc müddəti minimum 20 dəqiqədir; yumşaq başlama və seysmik xəttin başlaması arasında (Seysmik Tədqiqatlar Nəticəsində Dəniz Məməlilərinə Təsir Göstərən Akustik Narahatçılığın Azaldılması üçün JNCC təlimatları) maksimum 40 dəqiqdə vaxt keçməlidir.

4.2.8 Strimerlər və hidrofonlar 6 km uzunluğunda altı strimer 10 m (+/- 1m) dərinliyində seysmik tədqiqat gəmisinin arxasına qoşulacaq (şəkil 4.7). Strimerlər Sersel Sentinel bərk strimerlər olacaq. Strimerlər barədə qısa təfsilatlar Cədvəl 4.5-də təqdim olunub.


AETC/P140167_Rev03 35

Cədvəl 4.5: Strimerlərin qısa təfsilatı Parametr Spesifikasiya

Strimerlərin sayı 6 Strimernın uzunluğu 6 km

Strimer istehsalçısı / modeli Sersel Sentinel Qoşqu dərinliyi 10 m (+/- 1m)

Strimer növü maye tərkibli

Şəkil 4.7: Qoşquya qoşulmuş avadanlıqların sxemi

Hər bir strimernın sonu suda kabelin olduğu barədə digər dəniz istifadəçilərinə xəbər vermək və yerləşdirmə sistemləri üçün platforma kimi fəaliyyət göstərmək məqsədi ilə quyruq buyu ilə işarələnəcək.

Strimer bir neçə SRD-500 – strimernın 48 m və ya 70 psi təzyiqdə dərinliyə qədər endiyi zaman üzən işarələri avtomatik olaraq fəaliyyətə keçirən strimernı çıxarma qurğusu ilə təchiz olunub. Bunlar strimer boyunca 300 metrdən bir birləşdirilib. Kabellərin təhlükəsizlik və qorunması eyni zamanda yardımçı qayıqların mövcudluğu ilə təmin olunur.

Altı strimerdan hər biri 100 metr uzunluğunda bölmələrə ayrılacaq. Hidrofonlar (Sersel Elastik Hidrofonlar) strimer boyunca hər bir qrup mərkəzi 12.5 metrdən bir olmaqla dəqiq intervallarla strimer boyunca yerləşdiriləcək.

Kabel qoşquya qoşulduğu üçün hər bir qəbuledici qrupu ondan əvvəl gələn qəbuledici ilə eyni sahədən məlumatları toplayacaq və bununla izlərin bir-birinin üzərinə “qalaqlanması”na imkan yaradır. Təsadüfi gələn səslər ləğv olunacaq və həqiqi hadisələr məlumatların keyfiyyətini təkmilləşdirməklə möhkəmləndiriləcək. Kabellərdən alınan məlumatlar gəmidə olan qeydetmə sistemi vasitəsi ilə maqnetik lent üzərinə qeyd olunacaq.

4.2.9 Avadanlıqların açılması və çıxarılması 6 km üçün burada təqdim olunduğu kimi 6-strimerli ikili mənbə konfiqurasiyası vardır, bütün avadanlıqları quraşdırmaq üçün adətən 2-3 gün vaxt tələb olunur. İlkin quraşdırma adətən strimerrin sabitləndirilməsi üçün adətən daha çox tələb olunur ki, adətən bu vaxt da problemlərin həll olunması üçün sərf olunur. Əgər böyük problemlər olmazsa o zaman

Mənbə çıxışının mərkəzi təxminən 560m-dir

Hidrofon strimer oxu

Pnevmotop oxu

Strimer 1

Strimer 2

Strimer 3

Strimer 4

Strimer 5

Strimer 6

Hidrofon qrupu

QYS Antenası

Həqiqi Uzunluq 6000m – 8000m

MASŞTABA UYĞUN DEYİL


AETC/P140167_Rev03 36

avadanlıq bir və ya iki gündə quraşdırıla bilər. Bütün avadanlıqlar adətən açıldıqları istiqamətin əks istiqamətində çıxarılır.

Baxmayaraq ki, yuxarıda adı çəkilən problemlərlə əlaqədar olaraq ilkin quraşdırılma bir neçə gün davam edə bilər, tək 6 km-lik tək strimerin açılması adətən 24 saat çəkir. Avadanlıq bir gün içində çıxarıla bilər.

Müəyyən külək və cərəyan şəraitində uyğun şərait yaranana qədər gəminin tədqiqat sahəsində boş dayanmasına ehtiyac yarana bilər. Belə vəziyyətlərdə pnevmotop massivi çıxarılacaq. Şəraitin ciddiliyindən asılı olaraq əməliyyat proseduralarına uyğun şəkildə ya strimerları çıxarmaq, ya da açıq vəziyyətdə saxlamaq barədə qərar qəbul olunacaq.

Kaspian Geofizikal əks etdiricilərin, quyruq işarələrinin, strimerlərin (ötürücü cihazlar və akustik modullar da daxil olmaqla), uzatma bölmələri, giriş hissələri, QYS üzgəcləri, pnevmotop massivi və üzgəclərin açılması və çıxarılmasını əhatə edən təfsilatlı yazılı proseduraları vardır. Ümumilikdə, əks etdiricilər (monoplan və ya paravan) ilk olaraq açılır, ondan sonra xarici strimer bölmələri, sonra isə daxili strimer bölmələri açılır. Hidrofon qrupları, akustik modullar, kompaslar, ötürücü cihazlar və quyruq işarələrində olan QYS qəbuledicilərinə və silah üzgəclərinə gələn siqnal davamlılığı avadanlıq açıldığı zaman yoxlanılır. Strimerlər açıldıqdan və məsafələr yoxlandıqdan və təsdiq olunduqdan sonra hər dəfə biri olmaq şərti ilə pnevmotop yarım-massivi açılır.


AETC/P140167_Rev03 37

5. ƏTRAF MÜHİTİN TƏSVİRİ

5.1 Fiziki və kimyəvi mühit 5.1.1 Meteorologiya və okeanoqrafiya Kontrakt Sahəsi cənubi Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşir. Xəzər dənizi dünyada orta eni 326 km olmaqla, şimaldan cənuba doğru 1174 km-lik ərazini əhatə edən ən böyük daxili dənizdir. Xəzər dənizinin ümumi sahəsi 375 000 km2 və su həcmi 78 700 km3-dir. Dəniz cənubdan İranla, qərbdən Azərbaycan və Rusiya ilə, və şimaldan və şərqdən Qazaxıstan və Türkmənistanla həmsərhəddir. Şəkil 5.1-də Cənubi Xəzər regionu mühitində Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsi göstərilir.

Xəzər dənizinin əsas fərqləndirici xüsusiyyətləri onun dünya okeanından təcrid olunması və qitədaxili vəziyyətidir. Hidroloji strukturlar əsasən bütün hövzə və dəniz üzərində hərəkətdə olan atmosfer prosesləri ilə formalaşır. Bu atmosfer prosesləri Avropa/Asiya torpaq kütləsinin, eləcə də, sahil relyefi kimi yerli amillərin təsiri altındadır. Xəzər dənizinin iqlimi və hidroloji strukturu Şəkil 5.2-də olduğu kimi təqdim edilir. Aşağıdakı meteoroloji informasiya əvvəlki materialların nəzərdən keçirilməsi və Kontrakt Sahəsinin 92 km qərbində yerləşən Neftçala meteoroloji stansiyasının sahilə ən yaxın məntəqəsindən toplanan uzun müddətli məlumatlara əsaslanır.

Xəzər hövzəsi

Xəzər dənizi dərin kontinental çökəklikdə yerləşir. O, təxminən 35˚- 60˚Ş en dairəsi və 30˚- 60˚Şq uzunluğu arasındakı ərazini tutan, Avropada ən böyük suyığıcı hövzədən qidalanır. Xəzərin hazırda dünya okeanı ilə heç bir birləşməsi və ya cari suaxarı olmadığından, çayların ümumi daxil olan axını dənizin su balansının əsas artan hissəsidir. Bir neçə böyük və çoxsaylı kiçik çaylar Xəzər dənizinə tökülür; onların birlikdə sayı 130-dan artıqdır. Suyığıcı hövzə 3,66 milyon km2 sahəni tutur, və suyığıcı sahələr və dəniz arasında nisbət 1:10-dur. Əsas daxil olan axın sistemi suyığıcı sahəsi ümumi suyığıcı sahənin 40%-ni təşkil etməklə 1,38 milyon km2 olan Volqa çayıdır (Ferronski, V.İ. və digərləri, 1995).


AETC/P140167_Rev03 38

Şəkil 5.1. Şəfəq Asiman dəniz blokunun 3Ö seysmik tədqiqat sahəsi

Bakı

Səngəçal Qarasu

Şirvan

Kür çayı

Salyan Ələt

Lənkəran

Şəfəq-Asiman 3Ö Seysmik Tədqiqat Sahəsi


AETC/P140167_Rev03 39

Dəniz səviyyəsi

Dənizin səviyyəsi iqlim, tektonik və insan amillərinin çox məhdud birləşməsi ilə geoloji, tarixi və son dövrlərdə əhəmiyyətli dərəcədə artıb-azalmışdır. (Rodinov, 1994; Kronenberq və digərləri., 2000, Mamayev, 2002). Xəzərin su səviyyəsi hal-hazırda okeanın su səviyyəsindən 26 m aşağıdır (Arpe, 2007). 1929-cu ildən 1977-ci ilə qədər dəniz səviyyəsi təxminən -26m-lə –29m arasında dəyişmişdir (Kosarev və Yablonskaya, 1994). Bu son 400-500-cü illərdə müşahidə edilmiş ən aşağı səviyyə olmuşdur. 1978-ci ildə sürətli yüksəlmə başlamış və 1994-cü ildə səviyyə təxminən -27.0 m-ə çatmışdır. 1995-ci ildən 2001-ci ilə qədər yenidən indiki səviyyəsinə yüksəlməzdən əvvəl dəniz səviyyəsində cüzi reqressiya müşahidə edilmişdir.

Külək rejimi

Xəzər dənizi üzərində küləyin xüsusiyyətləri atmosfer dövranı və yerli termal vəziyyətin geniş miqyaslı təsiri ilə müəyyən edilir. Küləyin vəziyyətinə Xəzər dənizinin şimal-cənub istiqamətində səmtləşməsi, eləcə də, sahil xəttinin fiziki və coğrafi vəziyyəti təsir edir.

Cənub-qərbi Xəzərdə hakim küləklər (yəni, vaxtın 50%-dən daha artıq müddətdə mövcud olan) şimaldan və şimal-şərq istiqamətindən daxil olur. Güclü küləklər və fırtınalar ilin istənilən vaxtında baş verə bilər, lakin daha çox qış aylarında daha çox müşahidə edilir, fırtınalı küləklər sürəti > 15 m s-1 olmaqla ən çox Abşeron yarımadasında baş verir. Cənub-qərbi sahillər küləklərin təsirinə daha az məruz qalır və burada ən güclü küləklə qışda və yayın ortasında müşahidə edilir.

Hava temperaturu rejimi

Hava temperaturları Xəzər regionunda əhəmiyyətli dərəcədə mövsümi dəyişkənlikləri göstərir. Kosarev və Yablonskayanın (1994) verdiyi məlumata görə, Xəzər üçün orta hava temperaturları yay ərzində səciyyəvi olaraq 25.5˚C-yə yüksəlir və qışda təxminən 0˚C-yə düşür. 1988-ci ildən 1997-ci ilə qədər Neftçala meteoroloji stansiyasında 10 il ərzində qeydə alınmış hava temperaturu məlumatları Xəzərin cənub-qərb sahili boyunca orta illik temperaturun 14.9˚C olduğunu göstərir, bu 10 il müddətində orta maksimum 35.3˚C və orta minimum -3.9˚C olmuşdur.

Yağıntı və buxarlanma

Abşeron yarımadasının yaxınlığında illik yağıntı səviyyələri səciyyəvi olaraq aşağıdır, təxminən 200 - 300 mm, ən çox yağıntı qış aylarında baş verir. 1988-ci ildən 1997-ci ilə qədər 10 il ərzində Neftçala meteoroloji stansiyasında qeydə alınmış yağıntı məlumatları Xəzərin cənub-qərb sahili boyunca orta illik yağıntının təxminən 229 mm/il olduğunu göstərir. Ən çox yağıntı məlumatları oktyabr-aprel aylarında, illik yağıntının 80%-dən çoxunun yağdığı vaxt müşahidə edilir.

Su balansı nöqteyi-nəzərindən buxarlanma Xəzər hövzəsində daha mühüm prosesdir, bu proses ildə orta hesabla təxminən 1 m suyun buxarlanması ilə müşahidə edilir (Kosarev və Yablonskaya, 1994). Yağıntı və buxarlanma arasında çpartlayışmazlıq Xəzər dənizinə çayların axını ilə dolur.

Görünüş

Xəzərin cənub-qərbində rütubətlə doymuş hava kütlələri qış aylarında dumanlı hava şəraitinə səbəb olur. Bu kimi vəziyyət ilin təxminən 10%-i, əsasən oktyabr və may ayları arasında baş verir (Kosarev və Yablonskaya, 1994).

Su temperaturu rejimi

Şimali və cənubi Xəzər arasında fərqli iqlim şəraiti dəniz səthinin temperaturunda böyük en dairəsi dəyişkənliklərinə səbəb olur. Şimal-cənub müxtəlifliyi əsasən qış vaxtı su sütununun üst 10 metrinin temperaturu şimalda 0˚C ilə cənubda 10˚C arasında dəyişdikdə daha çox


AETC/P140167_Rev03 40

nəzərə çarpır. Bu fərq yayda təxminən 3˚C-yə düşür; şimalda 25˚C-dən cənubda 28˚C-yə qədər. Dənizin ən soyuq hissələri şərq sahilindədir, burada temperatur qərbdə olduğundan 1-2˚C aşağıdır.

100 m-dən aşağı dərinlikdə su sütununun abyssal qatının su temperaturları kiçik mövsümi dəyişkənliklə 5.7 0C ilə 6.3 0C arasındadır (Kosarev, 1974). Dənizin dərin sularında cüzi şaquli istilik fərqləri intensiv konvektiv qarışmaya görədir (Kosarev və Yablonskaya, 1994). Səth və dərin su təbəqələri arasında temperatur fərqləri mövsümi termoklinin (sürətli temperatur sıçrayışı sahəsi) formalaşmasına gətirib çıxarır. Termoklinin mövcudluğu üst və alt su təbəqələrinin qarışmasını məhdudlaşdırır.

Cənubi Xəzərdə termoklin yazda (mart-aprel) 20-50 m arasında su dərinliklərində su sütununun üst təbəqələrində yaranmağa başlayır. Lakin, yayda və payızda termoklin fırtına hadisələrinin artan tezliyinin səbəb olduğu, üst təbəqələrdə şaquli qarışmada artımı əks etdirməklə dərinlik istiqamətində hərəkət edir. Termoklin dərinləşdikcə temperatur dəyişikliyinin intervalı azalır, bu, qış aylarında termoklin tədricən parçalanana qədər davam edir.

Xəzər hər qış fəslində qismən donur; şimal hissə hər il qış fəslində donur, cənub hissədə isə yalnız sərt qış vaxtlarında buz əmələ gəlir (Kosarev və Yablonskaya, 1994). Şimali Xəzərdə böyük buz kütlələrinin yaranması qış hava temperaturunun aşağı olmasına görə deyil, həm də, suların duzluluğunun aşağı olması və dərinliklərin az olmasına görədir.


AETC/P140167_Rev03 41

500460 470 480 490 510 520 530 540 550

470

460

450

440

430

420

410

400

390

380

370

360

N

EW

S

BAKU

ASTRAKAHN

0km 100km 200km 300km

MAKHACHKALA

500460 470 480 490 510 520 530 540 550

470

460

450

440

430

420

410

400

390

380

370

360

N

EW

S

BAKU

ASTRAKAHN

0km 100km 200km 300km

MAKHACHKALA

18°c

17°c

16°c

15°c

14°c

13°c

500460 470 480 490 510 520 530 540 550

470

460

450

440

430

420

410

400

390

380

370

360

N

EW

S

BAKU

ASTRAKAHN

0km 100km 200km 300km

MAKHACHKALA

16°c

(b) Annual salinity of surfacelayer water

500460 470 480 490 510 520 530 540 550

470

460

450

440

430

420

410

400

390

380

370

360

N

EW

S

BAKU

ASTRAKAHN

0km 100km 200km 300km

MAKHACHKALA

(c) Annual temperature ofsurface layer

(a) Annual temperature ofair above Caspian

500460 470 480 490 510 520 530 540 550

470

460

450

440

430

420

410

400

390

380

370

360

N

EW

S

BAKU

ASTRAKAHN

0km 100km 200km 300km

MAKHACHKALA

KEY

Mild WinterSevere Winter

(e) Positions of the edgeof sea ice

(d) Common circulationof sea waters

Adapted from www.caspinfo.net with additional data from Kosarev and Yablonskaya (1995)

Şəkil 5.2: Xəzər Dənizinin iqlimi və hidroloji strukturu

Kosarev və Yablonskayadan alınan əlavə məlumatlarda www.caspinfo.net saytından uyğunlaşdırılmışdır (1994)

(a) Xəzərin üzərində havanın illik temperaturu

(b) Səth su təbəqəsinin illik duzluluğu

(c) Səth təbəqəsinin illik temperaturu

(e) Dəniz buzunun kənarlarının vəziyyəti

(e) Dəniz buzunun kənarlarının vəziyyəti (d) Dəniz sularının

ümumi dövranı


AETC/P140167_Rev03 42

Dalğa və axın rejimi

Küləyin gətirdiyi dalğalar Xəzərin bu hissəsinin üstün xüsusiyyətləridir və fırtınalı vəziyyətlərdə dalğa hündürlükləri 10 m-dən artıq ola bilər. Mərkəzi cənubi Xəzər üçün 20 il ərzində maksimum dalğa hündürlükləri və küləyin sürəti müvafiq olaraq 14 m və 26 ms-1 kimi qeydə alınmışdır. Şimal küləkləri il boyu üstünlük təşkil edir və ən böyük dalğalar payız/qış aylarında baş verir, ən az dalğa aktivliyi isə apreldə müşahidə edilir (İllik Dəniz Sorğu Kitabları, Vudvard-Slayd İnterneşnldə qeyd edilib, 1996).

Xəzər faktiki qabarma və çəkilmənin olmadığı dəniz kimi təsvir edilə bilər. Üst təbəqələrdə qalıq axınlara əsasən külək hərəkəti təsir edir, ikinci, lakin mühüm rol sıxlıq dəyişkənliklərinin üzərinə düşür. Su obyektində hərəkətin digər səbəbləri sualtı relyefdir, bu, şimali, orta və cənubi Xəzər sahələri arasında bir qədər təcrid olunmaya aparıb çıxarır - sahil xəttinin konfiqurasiyası, şimaldan cənuba doğru fərqli su temperaturları, daxil olan çayların, xüsusilə Volqa çayının delta zonaları (Kosarev və Yablonskaya, 1994).

Xəzər dənizində ümumi axın dövriyyəsinin ilkin modelləri Knipoviç (1921) və Mixaylovski (1931) tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. O vaxtdan etibarən bu modellərdə bir sıra müəlliflər tərəfindən düzəlişlər və əlavələr edilmişdir. Furman və Şukarovanın verdiyi məlumata görə (1995, Vudvard-Slayd İnterneşnl 1996-da qeyd edilib,), Xəzər dənizində külək, dəniz dibi relyefi və su temperaturu fərqlərinin təsir etdiyi geniş miqyaslı dövriyyə nümunələri baş verir. Şimali və orta Xəzərdə saat əqrəbinin əksinə hərəkət edən iki daxili dövriyyə nümunələri mövcuddur, cənubi Xəzərdə isə, iki burağan hərəkəti mövcuddur – qərbi antisiklon və şərqi siklon (Şəkil 5.2).

Duzluluq

Qapalı Xəzərdə duzluluq dünya okeanında olduğundan demək olar ki, üç dəfə azdır və orta hesabla 12.8 - 12.9 ‰ təşkil edir. Duzluluq Volqa və Ural deltalarının yaxınlığında 0.1 - 0.2 ‰ –dən başlayaraq orta Xəzərlə sərhəddə olan şelf kənarında 10 - 11 ‰ olmaqla, cənub-şərqdə maksimum 13.5 ‰-dək dəyişir (Şəkil 5.2b) (Kosarev və Yablonskaya, 1994). Orta Xəzərin qərb sahillərinə tökülən çayların şirinləşdirmə təsiri yarımada ətrafında bu şelf kənarı boyunca 12.5 ‰-lik suyun duzluluq izoxətti formasını izah edir. Xəzər dənizinin cənub-şərqinə çay axınlarının demək olar ki, olmaması bu hissədə müşahidə edilən yüksək səviyyəli duzluluğu izah edir, çünki duzluluq buxarlanmanın konsentrasiya təsirinə görə artır.

Kontrakt Sahəsinin yaxınlığında səth suyunun duzluluğu bütün il boyu təxminən 12.5 – 13 ‰ olmaqla nisbətən sabit qalır. Bunun səbəbi bu ofşor sahədə şirin su axınının çpartlayışmazlığıdır.

Hidrokimyəvi rejim

Cənubi Xəzərin dərin sulu sahələri günəş işığının zəif daxil olması, sabit temperatur şəraiti və az həll olan oksigen səviyyələri ilə xarakterizə olunur. Kontrakt Sahəsinin yaxınlığında (20 km-liyində) səciyyəvi həll olmuş oksigen səviyyələri Cədvəl 5.1-də göstərilir.

.


AETC/P140167_Rev03 43

Cədvəl 5.1: Şəfəq Asiman Kontrakt Sahəsinin yaxınlığında həll olmuş oksigen səviyyələri

Fəsil Həll olmuş O2-nin səth səviyyələri (mq/l)

500 m-likdə həll olmuş O2 səviyyələri (mq/l)

Qış 12.3 4.0

Yay 10.0 4.5

Mənbə: Hidrometeorologiya üzrə İllik Sorğu Kitabı (Vudvard-Slayd İnterneşnldə qeyd edilib, 1996)

5.1.2 Geologiya və geomorfologiya Şəfəq Asiman bloku Cənubi Xəzər Hövzəsində 50°30 və 51°5 uzunluqla 39°16 və 39°40 en dairələri arasında yerləşir. Laikin tam əhatəli sahənin seysmik məlumatların əldə olunması və gəmi əməliyyatları bundan daha geniş ərazini əhatə edəcək. Perspektivlər mədən yatağının dərinliyi təxminən 7000 metr olmaqla, təxmini 1000-ə qədər dərin sulu hissədə yerləşir. Əvvəlki 2Ö seysmik tədqiqatlar böyük qaz ehtiyatlarının mövcud ola biləcəyi potensial dərin strukturları göstərir.

Şəfəq Asiman tədqiqat sahəsinin dəniz dibi şimal-şərqdən cənub-qərbə doğru əyilir, burada dərinlik mərkəzdə ən dayaz sahə - təxminən 650 m-lə cənub-qərb küncündə ən dərin sahə – təxminən 950 m arasında dəyişir (Şəkil 5.3).


AETC/P140167_Rev03 44

Şəkil 5.3: Şəfəq Asiman Tam-Miqyaslı 3Ö Seysmik Kəşfiyyat tədqiqatı Sahəsini əks etdirən Cənubi Xəzər Hövzəsinin Batimetrik

göstəriciləri

Tədqiqat sahəsi 5-10 m su dərinliyi

10-20 m su dərinliyi












1000 m + su dərinliyi

Bakı

SəngəçalQarasu

Şirvan

Kür çayı

ƏlətSalyan

Lənkəran


AETC/P140167_Rev03 45

Cənubi Xəzər Hövzəsi (CXH) və Şimali / Mərkəzi Xəzər Hövzəsi morfoloji və geoloji cəhətdən fərqlidir. İki hövzəni fərqləndirən xüsusiyyət Xəzər Dənizinin dibindən qalxan xətti qılıc formasında batimetrik yüksək olan və Xəzər dənizinin qərb sahilində Abşeron Yarımadasından şərq sahilində Çelekenə qədər davam edən təxminən WNW-ESE üzrə səmtləşən Abşeron Lay intruziyasıdır. Lay intruziyası Cənubi Xəzər Hövzəsi boyunca uzanan və hövzənin şimali sərhədini müəyyən edən Abşeron-Pribalkan Yüksəlmə Zonasının dəniz dibi təzahürü hesab edilir.

CXH Xəzər Dənizinin ən cənub hissəsini tutur və Azərbaycan ərazisində qərbdə Kür Hövzəsi kimi və şərqdə Qərbi Türkmənistan Hövzəsi kimi sahilə doğru davam edir (Şəkil 5.4). Hövzə şimal istiqamətində Abşeron-Pribalkan Yüksəlmə Zonası, və qərbdə, cənubda və şərqdə Talış, Alborz və Kopet Dağ dağ silsilələri və qırışıqlıq qurşaqları ilə müəyyən olunur. Bu fəal qırışıqlıq qurşaqları güclü son Kaynozoy çökməsinin nəticəsidir və onların səliqəli forması hövzənin sabit antiseysmik qabığının formasını davam etdirir.

Şəkil 5.4: Cənubi Xəzər Hövzəsinin struktur xəritəsinin icmalı, Cekson və digərlərindən uyğunlaşdırılmış. (2002).

Cənubi Xəzər Hövzəsi

Talış

Təbriz

Araz

Kür hövzəsi

Böyük Qafqaz

Orta Xəzər Hövzəsi

Abşeron

Bakı

Abşeron Prebalkan Yüksəlmə zonası

Qərbi Türkmənistan

Kopet dağ

Balkan

Aşqabad

Çeleken

Şəfəq Asiman 3Ö seysmik tədqiqat sahəsi


AETC/P140167_Rev03 46

5.1.3 Stratiqrafiya İndiyə kimi Şəfəq Asiman strukturları üzərində heç bir qazma fəaliyyəti və ya 3Ö seysmik kəşfiyyat aparılmamışdır. Bu hesabatda təqdim edilən məlumatlar mövcud materiallara və qərbi şelf zonasında qazılmış quyulardan alınan kern təhlili məlumatlarına əsaslanır. Alt Pliosen çöküntülərinin qalınlığının Cənubi Xəzərin mərkəzi (dərin sulu) hissələrinə doğru artdığını nəzərə alaraq, belə hesab etmək olar ki, strukturlar ümumi qalınlığı 8,000 – 10,000 m ola bilən Üst Pliosen – Dördüncü dövr çöküntülərindən ibarətdir. Şəkil 5.5 Əlizadə və digərləri, (1998), Reynolds və digərləri, (1998), Bləkbourn Geokonsaltinq (1999) və Harlənd və digərlərinin (1982) verdiyi məlumatlar əsasında tərtib edilmiş, Şərqi Azərbaycan və müvafiq Para-Tetis mərhələlərinin stratiqrafik kəsiyidir.

CXH-nin çöküntü örtüyünün yaşı azdır və son dərəcədə qalındır, burada çöküntülərin müəyyən 25 km-i Üçüncü Dövrdən Son Dövrə qədər toplanmışdır ki, bunun da 10 km-i Pliosen-Dördüncü dövrdə yığılmışdır (Şəkil 5.6). Belə ki, hövzədə çöküntülərin təxminən yarısı tarixinin son onda bir hissəsindən az dövrdə toplanmışdır. Neft və qaz hasilatı nöqteyi-nəzərindən CXH-nin ən mühüm yataqları əsas karbohidrogen mədən yatağı olan “Məhsuldar Neft Yataqları” və əsas karbohidrogen mənbəyi olan, altda yerləşən gilli Maykop lay dəstəsidir.

Oliqosen və Erkən Miosen dövrlərində Xəzər dənizi tamamilə dəniz şəraitinə açıq olan dərin hövzə idi və Maykop lay dəstəsinin alt hissəsi çökmüşdü (Myulenkəmp and Sissinqh, 2003). Bu lay dəstəsi Cənubi Xəzərdə geniş inkişaf etmiş və dərin dəniz yatağı kimi təfsir edilmişdir (Bləkbourn Geokonsaltinq, 1999). Bunlar təbəqələrarası bərkimiş qum və qumdaşlarından və nazik mergel təbəqələrindən ibarət olan tünd boz, qumlu, yarı karbonlu gillərdir və regionda neft və qaz ehtiyatlarının əsas mənbəyi hesab edilir (Şoelkopf və digərləri. 1997).

Miosen dövrünün sonunda bu lil təbəqələri müasir Kür, Amu Dərya və Volqa çaylarının sələflərinin böyük delta sistemləri vasitəsilə hövzəyə daxil olan qumlarla örtülmüşdür. Geniş fluvial-delta mənşəli qumdaşları və gilli süxurların bu son Miosen-Erkən Pliosen ardıcıllığı Məhsuldar Neft Yataqlarıdır (Cekson və digərləri, 2002). Onlar 5 km-ə qədər qalınlıqdadırlar, təxminən 1-2 Myr-də yerləşiblər və hövzədə əsas karbohidrogen mədən yatağı süxurlarını təşkil edirlər (Reynolds və digərləri., 1998). Sürətli qum çökməsinin nəticəsi altda yerləşən gil kütlələrinin həddindən artıq sıxılmasıdır ki, bu da həm dənizdə, həm də quruda çoxlu palçıq vulkanları ilə nəticələnmişdir. Məhsuldar Neft Yataqlarının çökmədən sonrakı qırışıqlığı qırışların altda yerləşən, həddindən artıq sıxılmış gil kütlələrində təbəqələrə ayrılması ehtimalı ilə, karbohidrogen tələlərindən çoxunu yaratmışdır (Cekson və digərləri, 2002).

Laylararası gil şistləri orta Pliosen mədən yataqlarında izolyasiyanı formalaşdırır. Məhsuldar Neft Yataqları və Ağcagil və Abşeron təbəqələri daxilində ahəngsiz gil şistləri ardıcıllığı orta Pliosen mədən yataqları üçün effektiv izolyasiyanı təmin edir.


AETC/P140167_Rev03 47

Şəkil 5.5: Şərqi Azərbaycan və müvafiq Para-Tetis mərhələlərinin stratiqrafiyası

Şərqi Azərbaycan Litostratiqrafiya

Para-Tetis mərhələsi Yaş Ma ilə (Sıra

Para-Tetis mərhələsi Yaş Ma ilə (Sıra

Xaval yataqları

Bakı yataqları

Xəzər yataqları

Abşeron yataqları

Ağcagil yataqları AĞCAGİL

ABŞERON

BAKI

XƏZƏR

XAVAL

NEOKASPİAN NEOKASPİAN

Balaxanı

KIMMERIAN

PONTIAN

ÇXKRANİAN

TARÇANİAN

KAZAÇURİAN

SAKARAULİAN

QAFQAZ

ÇATTİAN

SANETİAN

SUMQAİRT

KOUN DƏSTƏSİ

MAYKOP DƏSTƏSİ

NKG Kirmakidən sonra gil dəstəsi NKG Kirmakidən sonra qum dəstəsi Kirmaki dəstəsi Kirmakiyə qədər dəstə Kalin Babadyansk yataqları Şemaçinsk yataqları Novorisiysk yataqları Byurqut yataqları Açuadaq yataqları Payquşçraya yataqları Çığılçay yataqları Spirilays yataqları /çoran dəstəsi

yuxar

aşağı

Məhsuldar yataq

DÖVR DÖVR

SON

ORTA

ERKƏN

PLEYSTOSEN

NEO-PLEYSTOSEN

PLİOSEN

SON

ORTA

ERKƏN

OLİQOSEN

EOSEN

PALEOSEN

MİOSEN

Yaş Ma ilə (Sıra şkala) DÖRDÜNCÜ DÖVR ALT-ERA

PALEOSEN

EOSEN

OLİQOSEN

N E OG E N D Ö V R Ü

Ü Ç Ü N C Ü A L T E R A

K A Y N O Z O Y E R A S IP

A L E OG E N D Ö V R Ü


AETC/P140167_Rev03 48

Şəkil 5.6: Azərbaycanda Kür Hövzəsindən şərq istiqamətinə Abşeron-Pribalkan Zonasından keçməklə qərbi Türkmənistana doğru stratiqrafiya və quruluşu əks etdirən, cənubi Xəzər Dənizi regionunun en kəsiyi. Qeyd edilməlidir ki, şaquli miqyas 10x üfüqi miqyasdır. Smis-Ruçdan sonra, 2006.

5.1.4 Dəniz dibinin çöküntüləri Dəniz dibindən çöküntülərin götürülməsi Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsinin şimalında və qərbində, AÇG və Zəfər Məşəl kontrakt sahələrində həyata keçirilmişdir. Belə başa düşülür ki, Şəfəq Asiman sahəsindən heç bir nümunə götürülməmişdir. Kosarev və Yablonskaya (1994) Cənubi Xəzər hövzəsinin dərin sularda yerləşən çöküntülərini əhəngli gilli çöküntüləri kimi təsvir edirlər.

AÇG kontrakt sahəsində çöküntülər artmaqda olan üzvi tərkibi və nəticədə palçıq vulkanlarının yaxınlığında karbohidrogenlərin daha yüksək səviyyələri ilə, eynilə gilli çöküntülər və xırda dənəli qum kimi təsvir edilir. Kontrakt Sahəsinin hər hansı digər yerlərində karbohidrogen səviyyələri müvafiq olaraq aşağıdır və eynilə, çöküntülərdə bariumun yüksək səviyyələrinin aşkar edildiyi qazma fəaliyyətlərinə yaxın müəyyən sahələr istisna olmaqla, ağır metal konsentrasiyaları səciyyəvi olaraq mühit səviyyəsindən altdadır (ABƏŞ, 2009).

Zəfər Məşəl sahəsində çöküntü növləri gilin üstünlüyü ilə gil və lil arasında dəyişir. Ən xırda dənəli çöküntülər Zəfər Məşəl strukturunun cənub-qərb tərəfində dərin sulu sahələrdə mövcud olmuşdur (80% lil/gil), şimal şərq hissəsində isə (Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsinə yaxın) çöküntülərdə xırda fraksiyaların proporsiyası 70% olmuşdur (AETC, 1999).

AZƏRBAYCAN TÜRKMƏNİSTAN

CƏNUBİ XƏZƏR HÖVZƏSİ

DƏRİNLİK KM-LƏ

KÜR HÖVZƏSİ

XƏZƏR DƏNİZİ DƏNİZ SƏV

DƏNİZ SƏV

Kontin qabıq

Okean qabığı

GÖSTƏRİCİ XƏRİTƏ

ŞƏRTİ İŞARƏ

KİLOMETR

Üfüqi miqyas (Şaquli miqyas 10x-

Mədən yatağı fasiyaları Mənbə fasiyaları II – dəniz, neftə meylli III – Torpaq, qaza meylli Neft (və kondensat və ya qaz yatağı)

Bölünmə xətti


AETC/P140167_Rev03 49

5.1.5 Tektonika CXH-də çöküntülərin uyğunlaşması üçün ən sürətli və ən dərin çökmə Trias dövründə formalaşmış və şimali Qondvana struktur bloklarını Afrikadan ayıran okean, Neo-Tetisin sıxlaşması ilə əlaqədar regional uzununa tektonik şəraitdə baş vermişdir. Onun sıxlaşması yaxınlıqdakı Böyük Qafqaz, Talış-Alborz və Kopet Dağ dağlarını yüksəldən Ərəbistan-Avrasiya toqquşması zamanı baş vermişdir. Ərəbistan-Avrasiya plitəsinin davam etməkdə olan yaxınlaşmasına görə Xəzər regionunda nisbətən yüksək səviyyəli seysmik və palçıq vulkanı fəaliyyəti müşahidə edilir.

Abşeron Lay intruziyası, Cənubi Xəzər Hövzəsinin şimal sahili Məhsuldar Neft Yataqlarının son Miosen-erkən Pliosen çöküntülərinə təsir edən antiklinlə üst-üstə düşür. Yalnız Məhsuldar Neft Yataqlarının üstündə qırışıqlığın təsir etdiyi çöküntü qalınlığı var ki, bu da, antiklin inkişafının yaşına görə son Pliosenə təsadüf etdiyini göstərir (Cekson və digərləri., 2002).

Abşeron Lay intruziyası üzərində çöküntülərin qırışıqlığı ilə yanaşı, Cənubi Xəzər Hövzəsi daxilindəki çöküntülər də qırışıqlığa məruz qalmışdır, sonuncu qırışlar hövzənin ətrafını əhatə edən dağ silsilələrinin qurudakı qırışıqlıqlarının birləşməsini davam etdirir. Lakin, hövzə qabığının özünün nəzərə çarpan antiseysmikliyi hövzə daxilindəki qırışıqlıqların altda yerləşən özülünə qədər davam etməməsi, ondan tamamilə ayrılması nəticəsinə gətirib çıxarır. Devlin və digərləri (1999) bu qırışıqlığın yaşını 3.4 Ma kimi müəyyən etmişdir. Cənubi Xəzərin çöküntü örtüyü daxilində qalın palçıq laylarının inkişafı səthilikləri təmin edə bilər ki, həmin səthiliklər boyunca palçıq diapirizminin köməyi ilə ayrılma baş verə bilər. Dənizdə qırışıqlığa təkan verən amil Cekson və digərləri (2002) tərəfindən hövzəni əhatə edən dağ silsilələrində qırışıqlığa yaradan dərin özülün qısalmasına səbəb olan qüvvələrin ikinci dərəcəli təsiri kimi müəyyən edilmişdir.

Əlizadə və digərləri (1999) birbaşa olaraq Şəfəq Asiman strukturunun qərbində yerləşən Zəfər Məşəl strukturu üzrə tədqiqatlar aparmış və kontrakt sahəsinin yaxınlığında parçalanmalar, zəlzələlər və palçıq vulkanlarının yerlərini müəyyən etmişlər. Şəkil 5.7-də Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsi ilə əlaqədar Əlizadə və digərlərinin (1999) apardığı tədqiqatdan sonra hazırlanmış, ərazinin geomorfologiyası, tektoniklik, seysmiklik və palçıq vulkanlarını əks etdirən sxematik xəritə təsvir edilir.

Şəkil 5.6 –da Şəfəq Asiman strukturlarının şimal-şərq cənub-qərb istiqamətində uzanan böyük antiklinal strukturun kənarlarını əks etdirdiyini görmək mümkündür. Bu qırışıqlıq nümunəsini həmçinin Cənubi Xəzər Hövzəsinin struktur xəritəsinin icmalında, Şəkil 5.4-də görmək olar.

Pliosen və ehtimal olaraq Miosen çöküntülərində Şəfəq Asiman Strukturuna bənzər bir sıra antiklinal strukturlar var. Təxminən 15 km şimalda Şah Dəniz antiklinalı və kontrakt sahəsinin yaxınlığında şimal-cənub istiqamətində səmtləşmiş Zəfər Məşəl strukturu yerləşir.


AETC/P140167_Rev03 50

Şəkil 5.7: Əlizadə və digərlərinin (1999) apardığı tədqiqatdan sonra ərazidə geomorfologiya və tektoniklik və seysmikliyin (o cümlədən palçıq vulkanları) sxematik xəritəsi.

Şəfəq Asiman 3Ö Seysmik Tədqiqat Sahəsi Palçıq vulkanları Dərinlik sınmaları Abşeron Pribalkan Səngəçal Oqurçinski Mil-Çikişyar Şakov-Əzizbəyov Qızılağac Tektonik strukturlar Abid yüksəlməsi Qoddin massivi yüksəlməsi

Zəlzələ mərkəzlərinin dərinliyi

Verilmiş enerji xüsusiyyətləri üzrə


AETC/P140167_Rev03 51

5.1.6 Seysmiklik Ümumiyyətlə zəlzələlərin üç növü məlumdur, bunlar tektonik, vulkanik və süni səbəblərdən baş verən zəlzələlərdir. Tektonik dəyişkənlik ən çox ziyan vurduğu məlumdur və tektonik dəyişkənliyə səbəb yer qabığını əmələ gətirən plitələrin hərəkətinin yaratdığı təzyiqlər səbəb olur. Cənubi Xəzər intensiv tektonik zəlzələ fəaliyyəti sahələrinin əhatə etdiyi antiseysmik blok kimi fərqləndirilir (Şəkil 5.8).

Şəkil 5.8: Cənubi Xəzər Hövzəsi və İranın seysmikliyi 1990 –2006 (mənbə ABŞ Geoloji xidmətinin veb saytı)

Keçmiş Sovet İttifaqının zəlzələ ilə bağlı məlumatları enerji kateqoriyası (K) üzrə verilir, Qərbdə isə vahid olaraq həcm (M) götürülür. Cədvəl 5.2-də zəlzələ mənbəyində hər ikisi enerjini təsvir edən bu iki vahid müqayisə edilir. İntensivlik rəqəmləri (I) Rixter şkalasına əsaslanır, lakin onlar zəlzələnin səthi təsirləri ilə əlaqədar olduğundan birbaşa müqayisə edilə bilməz.

Cədvəl 5.2: Zəlzələlərin enerji kateqoriyaları və həcmlərinin müqayisəsi Enerji Kateqoriyası (K) 9 10 11 12 13 14

AŞQABAD

BAĞDAD

RİYAD


AETC/P140167_Rev03 52

Həcm (M) 3 3.5 4 5 5.5 6.1

Seysmik statistik məlumatlara uyğun olaraq, Cənubi Xəzər Hövzəsində bir sıra seysmik episentrlər qeydə alınmışdır, lakin bunlar hövzənin kənarları boyunca müşahidə edilən saya nisbətən azdır. Bu episentrlərin əksəriyyəti strukturun şimalında və qərbində yerləşir.

Cihaz məlumatlarına uyğun olaraq zəlzələ episentrləri Şəfəq Asiman Strukturunun nəzərdə tutulan seysmik tədqiqat sahəsi daxilində qeydə alınmışdır (Şəkil 5.7). 1960-1997-ci illərə aid statistik məlumatlarda Şərqi Azərbaycanın sahil hissəsində, o cümlədən Bakı arxipelaqında enerji kateqoriyası (K) 13 (həcm 5) olan hadisələrin baş verdiyi göstərilir. Lakin ən güclü zəlzələlər Qafqaz dağ regionunda tektonik hərəkətlə əlaqədar olmaqla quruda baş verir. Bundan başqa, ətraf dağ silsilələrində (Talış, Alborz, Kopet Dağ) baş verən zəlzələlər sözü gedən sahəyə təsir etmişdir. Seysmiklik əhatə nöqteyi-nəzərindən Cənubi Xəzər hövzəsinin cənub hissəsində səviyyələr aşağı səviyyədən orta səviyyəyə qədərdir. Azərbaycan şelf ərazisinin qərbi, eləcə də yanaşı kontinental enişlər və Şəfəq Asiman Strukturunun yaxınlığında dərin sulu sahələr aşağı seysmik əhatə səviyyələrinə malikdirlər.

5.1.7 Palçıq vulkanları Cənubi Xəzər Hövzəsinin geologiyasının ən mühüm cəhətlərindən biri dəniz dibinin mürəkkəb topoqrafiyasına zəmin yaradan bir çox dəniz palçıq vulkanlarının mövcudluğudur. Xəzər dənizində ümumilikdə 170-dən artıq palçıq vulkanının olması müəyyən edilmişdir.

Bu hadisələr gil kütlələrinin həddindən artıq sıxılması nəticəsində əmələ gəlir və əsasən qalın, sürətli çökməyə məruz qalan azyaşlı çöküntülərin olduğu ərazilərdə müşahidə edilir. Regionda palçıq vulkanlarının inkişafına Neogen və Dördüncü dövrlərdə Cənubi Xəzər Hövzəsinin deformasiyanın intensivləşməsi təkan vermişdir.

Palçıq vulkanlarından püskürmələr çöküntülərin çox az maililiyi olan enişlər üzrə hərəkətinə səbəb ola bilər və sualtı xılt axınları bu palçıqları uzun məsafələrlə dərin sulara apara bilər. Əsas palçıq kütləsi ilə yanaşı, ətraf dəniz dibinin gil, lil və qum çöküntülərindən çox fərqli çöküntülərin yığıldığı vulkanlardan çox vaxt süxur hissəcikləri, su, qaz və neft püskürür.

Əlizadə və digərləri (1999) Şəfəq Asiman kontrakt sahəsində səthə çıxan ən azı 3 palçıq vulkanını müəyyən etmişdir və palçıq vulkanları həmçinin yanaşı antiklinal strukturlarda da inkişaf edir (Şəkil 5.7). Tarixi və geoloji amillərə əsasən, mövcud palçıq vulkanları ilə yanaşı yeni palçıq vulkanlarının yaranma potensialı mövcuddur.

5.1.8 Kommersiya və rekreasiya məqsədilə istifadə Azərbaycanın sahil suları həm rekreasiya, həm də kommersiya balıqçılığı fəaliyyəti üçün diqqət mərkəzindədir. Şəfəq Asiman kontrakt sahəsi Xəzərin açıq dəniz sahəsində, Azərbaycanın ən yaxın sahil xəttindən şərqə doğru təxminən 80-160 km arasında yerləşir. Balıq boşaltma limanlarından uzaqlığı və ovluq balıq növlərinin nisbətən az toplaşmasına görə, Quliyev və Qasımov (1999) yaxınlıqdakı Zəfər Məşəl bloku ərazisində balıqçılıq fəaliyyətinin kommersiya nöqteyi-nəzərindən mümkün olmadığı haqqında məlumat verir. Belə hesab edilə bilər ki, Şəfəq Asiman ofşor bloku dənizdə bir qədər daha uzaqda olduğuna görə balıqçılıq fəaliyyəti ilə əlaqədar eynilə məhduddur.

Xəzərin ümumi balıq ehtiyatları həddindən artıq tükənmiş hesab edilir, bu, qismən balıqların həddindən artıq tutulması və tinofor Mnemiopsis leiydi növünün invaziv təsirinə görə sürfə və körpə populyasiyaların artırılmasının çpartlayışmazlığına görədir. Azərbaycanın rəsmi lisenziya verilmiş ofşor balıqçılıq vətəgəsi kilkə üçün ETSN tərəfindən müəyyən edilmiş tutma kvotalarına malikdir ki, bunun da, balıqçılıq vəziyyəti haqqında məlumatlara əsasən dayanıqlı limitlər daxilində olması hesab edilir.

Kilkə balıq vətəgələrinin ümumi azalması ilə yanaşı, son illərdə balıq tutmada növlərin proporsional payı ançousabənzər kilkəsinin (Clupeonella engrauliformis) adi Xəzər kilkəsi


AETC/P140167_Rev03 53

(Clupeonella cultriventris) üzərində üstünlük təşkil etməsi ilə dəyişmişdir. Üstünlükdəki bu dəyişiklik kommersiya gəmilərinin ənənəvi nəzərdə tutulan ofşor balıqçılıq sahillərində dərin sulardan fərqli olaraq, adi kilkənin paylanmasına müvafiq olaraq yay aylarında dayaz sularda balıqçılıqla məşğul olması ilə nəticələnmişdir (Şəkil 5.9), bu Şəfəq Asiman kontrakt sahəsinin ofşor ov balıqçılığı üçün əhəmiyyətli olmadığını bir daha vurğulayır (ABƏŞ, 2010). Lakin digər Xəzər sahili dövlətlərdən balıqçılıq gəmilərinin sahəni istismar edə bilməsi mümkündür.


AETC/P140167_Rev03 54

Şəkil 5.9:Azərbaycanın ənənəvi ofşor balıqçılıq sahələri

Bakı

Səngəçal Qarasu

Şirvan

Kür çayı

Salyan

Ələt

Lənkəran

Şəfəq Asiman 3Ö Seysmik Tədqiqat sahəsi Kefal Kilkə 1- Marakov Sahili 2- Andreyev sahili 3-Komilov-Pavlov sahili 4- Fars sahili 5-Pavlov Sahili 6-Koumani sahili 7-Borisov sahili 8- Poqorelaya Plita sahili 9- Kalmıçkov sahili 10- Qolovoçov sahili 11- Karagedov sahili 12-Kür sahili 13-Kür-Kəmən sahili


AETC/P140167_Rev03 55

Azərbaycanın başlıca kommersiya limanları Abşeron Yarımadasında və Bakıdan cənubda və Bakı ətrasında yerləşir. Orta və cənubi Xəzərin sularında gəmiçilik fəaliyyətlərinə ov ticarəti, ofşor neft və qaz sənayesi üçün sərnişin, tədqiqat, və təchizat gəmilərinin əməliyyatları daxildir. Bakı – Nouşəhr (İran) gəmiçilik yolunun Kontrakt Sahəsinin sərhədinin qərb hissəsinin təxmini yaxınlığından keçməsini tövsiyə etmiş, və Bakı - Okarem (Türkmənistan) gəmiçilik yolunun Kontrakt Sahəsinin şimal-şərqi sonluğuna yaxın və ya mümkün olarsa şimal-şərqi sonluğundan keçməsini tövsiyə etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqayt gəmisinin məhdud hərəkətliliyinə görə digər gəmilər tədqiqat gəmilərinə yol verməlidir.

Şəfəq Asiman Kontrakt Sahəsi digər mövcud neft və qaz istismar və ya kəşfiyyat sahələrinin yaxınlığında yerləşir. Ən yaxın kontrakt sahəsi əvvəllər EksonMobil tərəfindən idarə olunan Zəfər Məşəl sahəsidir. Bu, qərbdə Şəfəq Asiman sahəsinin yaxınlığında yerləşən digər dərin sulu perspektivdir. Bu strukturda kommersiya cəhətdən səmərəli olmayan ehtiyatları göstərən bir kəşfiyyat quyusu qazılmışdır, buna baxmayaraq, növbəti kəşfiyyatların aparılacağı haqqında məlumat verilmişdir. Şəfəq Asiman strukturunun təxminən 15 km şimalında BP tərəfindən idarə olunan və hasilata 2006-cı ilin sonlarında başlamış, Azərbaycanın ən böyük qaz hasilatı yatağı olan Şah Dəniz yerləşir.


AETC/P140167_Rev03 56

5.2 Bioloji mühit Xəzər Dənizi sahəsinə və təcrid olunma dərəcəsinə görə bənzər su obyektləri ilə müqayisə edildikdə biomüxtəlifliyin nisbətən aşağı səviyyəsini göstərir. Bu müxtəliflik səviyyəsi əvvəlki bölmədə qeyd edildiyi kimi, dənizin su mühitinin fərqli fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri ilə xeyli aşağı düşmüşdür. Əksinə, həmin eyni xüsusiyyətlər dünyada ən böyük qapalı dənizdə nadir bioloji mühit və endemik və nadir orqanizmləri mövcud olmasını müəyyən edir.

5.2.1 Plankton qrupları Fitoplankton

Cənubi Xəzərin fitoplanktonu səciyyəvi olaraq dəniz, evriqal və şor su formalarıdır və Xəzərin şimalında müşahidə edilən şirin su axınlarının təsirinə çox az məruz qalır. 1962 və 1974-cü illər arasında bütün Xəzər dənizində qeydə alınmış fitoplankton növlərinin ümumi sayı 449 (Kosarev və Yablonskaya, 1994) olmuşdur. Bu növlər 163 diatom, 139 xlorofit, 102 sianofit (göy-yaşıl yosunlar), 39 dinoflagellat, 5 evqlenofit və 1 xrozifitdən ibarətdir. Bundan başqa, şimaldan cənuba hərəkət etdikdə fitoplankton növlərinin sayıldığı müşahidə edilmişdir, şimalda 414, orta Xəzərdə 225, və cənubda 71. Fitoplankton sayında, eləcə də növlərində bu azalma cənub istiqamətində şirin su formalarının azalması ilə izah edilə bilər.

Həm say, həm də növ nöqteyi-nəzərindən cənubi Xəzərin ən çoxsaylı fitoplanktonu diatomlardır, bunlardan sonra sayına görə dinoflagellatlar və sianofitlər (göy-yaşıl yosun) gəlir. Diatomlardan Rhizosolenia ümumiyyətlə ən çox müşahidə edilən növdür, əsasən Rhizosolenia calcaravis (həmçinin Pseudosolenia calcaravis kimi məlumdur) ilə təmsil olunur. R. calcaravis Qara Dənizdən olan invaziv diatomdur, və ümumilikdə il boyu mövcud olur. Növlər sön dərəcə böyük hüceyrə ölçüsünə malikdir və çoxluqları ilə birlikdə ümumi fitoplankton biokütləsinin 90%-nə qədərini təşkil etməklə nəticələnə bilərlər. Yaxınlıqdakı AÇG kontrakt sahəsində bu yaxınlarda aparılan tədqiqatda Coscinodiscus və Chaetoceros ilə yanaşı Rhizosolenia-nın dominant diatom taksonu olması müəyyən edilmişdir (ABƏŞ, 2009).

Fitoplankton artımı biokütlənin ən yüksək iki dövrünü, payız və yazı nümayiş etdirən mövsümi dövrəni əks etdirir (payız yüksəkliyi daha çoxdur). Qış ərzində fitoplankton hasilatı qış temperaturlarında azalmaya və gün işığı səviyyələrinin aşağı olmasına görə azdır. Yazda artımda R. calcaravis kimi növlərlə üstünlük təşkil edən kəskin çoxalma baş verir. Fitoplankton hasilatı yay boyu yüksək olaraq qalır, lakin dəniz temperaturu artdıqca, diatomların artımı azalır, Propocentrum növləri kimi dinoflagellatların artımı isə yüksəlir. Prorocentrum compressum, Prorocentrum cordatum və Prorocentrum scutellum kimi növlər üstünlük təşkil edir və ümumi fitoplankton populyasiyasının demək olar ki, 50%-ni təşkil edə bilər (Kaydeys və digərləri, 2005). Qışda fitoplankton biokütləsi yenidən azalmazdan əvvəl, payızda isti sular çox məhsuldar olmaqda davam edir (BP, 2000).

Temperatur və gün işığı kimi məhdudlaşdırıcı parametrlərdə mövsümi dəyişikliklərdən başqa, digər ekoloji və ətraf mühit şərtləri Xəzər dənizində fitoplanktonun yayılması və çoxluğunda mühüm rol oynayır. Təəssüf ki, bu plankton populyasiyaları və faktiki olaraq Xəzər dənizinin fitoplanktonuna təsir edən amillər haqqında məlumatların verildiyi tədqiqatlar çox azdır. (Kosarev və Yablonskaya, 1994; SEƏ, 2000). Lakin, son illərdə tinofor, Mnemiopsis leidyi-nin invaziv növlərinin ortaya çıxmasının Xəzər dənizinin qida şəbəkələrində böyük dəyişikliklərə səbəb olduğu hesab edilir. Tinoforun güclü yırtıcılıq səviyyəsi ilə zooplankton populyasiyalarını (əsasən kürəkayaqlı xərçəngkimiləri, kladoseraları və meroplanktonları) zəiflətməsi məlumdur. Zooplankton sayları azaldıqca, onların ov predmetləri, fitoplankton buna zidd olaraq qeyri-normal artıma məruz qalmışdır (Kaydeys və Mogim, 2003).

Qeyri-adi “su çiçəklənməsi”


AETC/P140167_Rev03 57

Qeyri-adi “su çiçəklənməsi” cənubi Xəzər regionunda 2005-ci ilin Avqust və Sentyabr aylarında baş vermişdir. Təsirə məruz qalmış sahə təxminən 20,000 km²-lik sahəni əhatə edirdi. Belə hesab edilir ki, cənub Xəzərin mərkəzi ofşor sahələrində yaranan yosunlaşma (Şəkil 5.10) Şəfəq Asiman kontrakt sahəsi ilə əlaqədar su çiçəklənməsini əks etdirir), və buna sianobakteriya/sianofit Nodulaira səbəb olmuşdur. Yosun biokütləsi çox böyük olmuşdur və su çiçəklənməsi cənuba İran sahil xəttinə doğru hərəkət etdikcə, burada onun bəzi yerlərdə 10 sm-dən artıq qalınlıqda olması müəyyən edilmişdir (IFRO, 2006).

Su çiçəklənməsinin əmələ gəlməsi ümumilikdə təbii illik hadisədir, lakin 2000-ci ildən etibarən peyk təsvirləri ilə müqayisə edildikdə, bu çiçəklənmə monitorinq başladıqdan sonra regionda ən əhatəli hadisə olmuşdur. Təsadüfdən, hava şəraitindəki dəyişikliklər çiçəklənmənin İranın sahil xəttindən kənarda qalması və parçalanmasına səbəb olmuşdur, yalnız yerli balıqçılıq fəaliyyətlərində pozulma olmuşdur. Lakin çiçəklənmə Xəzər dənizinin ekosistemi daxilində dəyişikliklərin əlaməti hesab edilir ki, bunlar da tam olaraq anlaşılmır.

A B

Şəkil 5.10: Avqust və sentyabr 2005-ci ildə MODIS peyki ilə qeydə alınmış qeyri-adi göy/yaşıl su çiçəklənməsi. Mənbə SEƏ, İnternet 2010. A: 17 avqustda AAB-ni göstərir, B: 1 sentyabrda ABB-ni maksimal həcmdə göstərir.

Şəfəq Asiman 3Ö Seysmik Tədqiqat sahəsi

Şəfəq Asiman 3Ö Seysmik Tədqiqat sahəsi


AETC/P140167_Rev03 58

Zooplankton

Cənubi Xəzərdə təxminən 180 növ və alt növdə zooplankton məskunlaşmışdır, bunlardan 66%-i Protistlər, Rotatorilər və Knidariyalar, 23%-i Kürəkayaqlı xərçəngkimilər və Kladosera, 7%-i dəniz xərçəngkimiləri və 4%-i onurğasız orqanizmlərin sürfələridir (Kasimov, 1994). Ümumiyyətlə Kürəkayaqlı xərçəngkimilər və Kladosera müvafiq olaraq biokütlə və çoxluğuna görə üstünlük təşkil edən zooplankton qruplarıdır.

Zooplanktonun mövsümi yayılma dərəcəsi fitoplanktonun mövsümi yayılma dərəcəsi ilə sıx əlaqədardır, biokütlədə iki eyni yüksəliş dövrü müşahidə edilir ki, bu da fitoplanktonda olduğundan təxminən bir ay gec baş verir. Zooplanktonun yayılması həmçinin fitoplanktonla idarə olunur, lakin zooplankton gün işığı və dərinliyə eyni qaydada əsaslanmaqla məhdudlaşmır. Nəticədə, zooplanktonda çox vaxt gün ərzində böyük şaquli miqrasiyalar müşahidə olunur.

Fitoplanktonda olduğu kimi, zooplanktonun da qida şəbəkəsi invaziv növlərin əmələ gəlməsi kimi hadisələrlə pozulmuşdur. Son illərdə, Xəzərin zooplankton qruplarının təhlili endemik və yeni mühitə uyğunlaşdırılmış növlərdən ibarət olan nisbətən dayanıqlı qrupların mövcudluğunu göstərmişdir. Halicyclops, Eurytemora, Linmocalanus kimi kürəkayaqlı xərçəngkimilər növləri və Evadne, Pleopis, Polyphemus kimi kladosera növləri üstünlük təşkil etmişdir. Lakin 2000-ci ildən bəri holoplanktonun (balıq və bentosun müvəqqəti sürfə formaları istisna olmaqla, plankton növlərinin daimi üzvləri) müxtəlifliyi ciddi şəkildə azalmışdır (ABƏŞ, 2009).

1994 və 2006-cı illər arasında aparılmış ardıcıl son tədqiqatlara uyğun olaraq (ABƏŞ, 2009), zooplankton qrupunun strukturunda nəzərə çarpan dəyişikliklər hazırda zooplanktonun əsasən iki növlə Acartia tonsa (kürəkayaqlı xərçəngkimilər) və yuxarıda qeyd edilmiş Mnemiopsis leidyi ilə üstünlük təşkil etməsinə səbəb olmuşdur. Acartia –nın daha çox üstünlük təşkil edən taksonlardan biri olmasına baxmayaraq, qeydə alınmış yayılma dərəcələri nisbətən aşağı olmuşdur. Bu məhsuldarlığın səviyyəsinin aşağı olduğunu göstərir. Lakin onun nümunə götürmə məntəqələrində belə geniş yayılmış olmasına görə, hazırda növlərin plankton yeyən və kilkə, şprot və şişqarın kimi ov nöqteyi-nəzərindən mühüm balıq növləri üçün əsas qida mənbəyini təşkil etdiyi hesab olunur. Acartia-nın M. leidyi növünün qarışıq yırtıcılıq səviyyələrinə davam gətirə bilmək qabiliyyəti onların yerli zooplankton növlərindən fərqli olan reproduktiv dövrü ilə izah edilir.

Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsinin yaxınlığında meroplanktonla (planktonun müvəqqəti növləri) əlaqədar, ançousabənzər kilkə (Clupeonella engrauliformis), irigöz kilkə (C. grimmi) və sivriburun kefalın (Liza saliens) kürü və sürfələri mövcud ola bilər. Hər iki kilkə növünün cənubi Xəzərdə təxminən 500 – 750 m dərinliklərdə qışı keçirməsi məlumdur. Yaz vaxtı yetkin balıqlar kürü tökmə üçün orta/cənubi Xəzər istiqamətində hərəkət edir. Bundan başqa C. engrauliformis –in kürü və sürfələri aprel və may ayları arasında səth sularında mövcud ola bilər və C. grimmi-nin aşağı konsentrasiyaları may ayından etibarən dərin sulu təbəqələrdə mövcud ola bilər, çünki ən yüksək kürü tökmə vaxtı ilin sonrakı aylarında baş verir (Quliyev və Qasımov, 1999).

Sivriburun kefalın (Liza saliens) kürü və sürfələri də həmçinin ilin müəyyən vaxtlarında kontrakt sahəsinin yaxınlığında mövcud ola bilər. Kürü tökmə iyun-iyul aylarında cənubi və orta Xəzərdə, 5-700 m arasında dərinliklərdə baş verir. Sürfəyəqədər və sürfə mərhələləri 10 - 40 m dərinliklərdə cəmləşir, bu, onlar mərkəzi Xəzərdən dayaz sahil sahələrinə tərəf miqrasiya edə bilənə qədər davam edir (AETC, 1999).

Xulbalığı (Gobiidae) kimi qeyri-ovluq növlərinin ofşor ərazidə nisbətən çox olması müəyyən edilmişdir. Kütləvi kürü tökmə iyun-iyul aylarında cənubi və orta Xəzərin mərkəzi ərazilərində baş verir, burada kürü 5-100 m su dərinliklərində toplanır.


AETC/P140167_Rev03 59

5.2.2 Bentik qruplar Kasimovun verdiyi məlumata görə (1994) Xəzərdə 420 makrobentik fauna növləri var, bunların çoxu Xəzər və Qara dəniz hövzələrinə endemikdir. Xəzər bentosunun fauna tərkibi dörd fərqli (genetik) qruplara bölünə bilər. Ən çox saylı qrup yerli qrupdur (ümumi növlərin ~80%-i), bundan sonra şirin su qrupu (~30 növ), Aralıq dənizi qrupu (~30 növ) gəlir, bentosda ən az təmsil olunan isə Arktik qrupdur (~10 növ) (Kosarev və Yablonskaya, 1994). Xəzər dənizində aşkar edilmiş yad növlərin əksəriyyəti son 60-70 ildə ya qəsdən (nərə balığı üçün qida təchizatını yaxşılaşdırmaq məqsədilə), ya da qeyri-ixtiyari, Volqa-Don gəmiçilik kanalı vasitəsilə gətirilmişdir.

Xəzər dənizində bentos qrupları açıq dənizlə müqayisədə nisbətən aşağı səviyyədə növ zənginliyi və müxtəlifliyini nümayiş etdirir. Ən sıx bentik qruplar sahil regionlarında 50-75m dərinliklərdə müəyyən edilmişdir. Müxtəliflik və çoxluq suyun dərinliyində müvafiq artımla ümumilikdə azalır (BP, 2000).

Xəzər bentosunun paylanması əsasən dərinlik və çöküntü növü arasındakı əsas əlaqə ilə müəyyən edilir. Xırda fraksiyalı çöküntülər dərin sularda, dəniz dibi yaxınlığındakı su sürətinin dayaz sulardan az olduğu yerlərdə daha çox toplanır.

Dərinlik və çöküntü növü əhəmiyyətli olsa da, bentik qrupun il boyu paylanması üçün yeganə müəyyənləşdirici amillər deyil. Məsələn, yayda termoklindən aşağıda zəif qarışma və yüksək üzvi tərkibli çöküntü səviyyələrinin birləşməsi oksigen çpartlayışmazlığına səbəb ola bilər ki, bu da bir neçə dayanıqlı takson istisna olmaqla bütün növlərin faktiki sıradan çıxması ilə nəticələnər (BP, 2000).

İkitaylı molyusklar kimi dayaz su qruplarının növlərinə görə üstünlük təşkil etməsi bir sıra amillərin nəticəsidir. Bu amillərə sürfələr üçün uyğun yerləşmə şəraitinin əlverişliliyi, çöküntülərin üzvi tərkibi, çöküntülərin fraksiya ölçüsü, və yeni yetişmiş azyaşlı və böyük növlər üçün müvafiq uyğunlaşma mühitlərinin əlverişliliyi daxil ola bilər. Daha dərin, xırda fraksiyalı çöküntülər bentik məskunlaşma üçün çox uyğun deyil. Aşağı səviyyəli oksigen, işıq və temperatur səviyyələri ilə xarakterizə olunan bu dərin sulu zonalarda çox vaxt kiçik çoxqıllı qurdlar, oliqokitlər və yanüzənlər üstünlük təşkil edir.

Səciyyəvi olaraq qruplar çox az görünən taksonların yüksək dəyişkən sayı ilə, 10-12 tez-tez görünən taksonlardan ibarətdir. Nümunələr AzSİB-nün davam etməkdə olan Kompleks Ekoloji Monitorinq Proqramının (KEMP) bir hissəsi kimi, Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsinin şimalında Azəri Çıraq və Dərin Sulu Günəşli (AÇG) kontrakt sahələrində bir neçə məntəqədən götürülmüşdür. Tədqiqatlar bentik qruplarda müşahidə edilən dəyişkənliyin qismən qrupların dinamik xüsusiyyəti (sürətli artım potensialı ilə çox sayda növlər mövcuddur) və qismən də yayılma mühitinin səpələnmiş xüsusiyyətinə görə təbii vəziyyət olduğunu müəyyən etmişdir ki, bu da orqanizmlərin çox dəyişkən paylanması ilə nəticələnir. Ona görə də, AÇG kontrakt sahəsində KEMP-nın bir hissəsi kimi nümunələrin çanaqla götürülməsi hər nümunədə orqanizmlərin çox sayda mövcud olması, və ya çox vaxt heç olmaması ilə nəticələnmişdir.

Üstünlük təşkil edən çöküntülərlə qidalanan bentik onurğasızlar yüksək çöküntü yığılma səviyyələrinin olduğu mühitlərdə öz mövqelərini saxlamaya uyğunlaşmışlar. Bundan başqa, onların nisbətən qısa formalaşma vaxtları bu heyvan populyasiyalarının itkiləri illərdən fərqli olaraq, aylar ərzində bərpa etmək potensialının olmasını ifadə edir. Uzunmüddətli təsir yalnız davamlı və ya dəyişməyən kimyəvi çirklənmənin olduğu hallarda mümkündür. Məsələn, yanüzənlər çöküntüdə mövcud olan karbohidrogenlərə həssasdır və güclü çirklənmə mövcud olduğu müddətdə populyasiyalar azala bilər.

AÇG kontrakt sahəsində ikitaylı və qarınayaqlı molyusklar da bentik qrupların mühüm tərkib hissəsini təşkil edir, bunlar sahilə yaxın (dayaz sularda) daha çox əhəmiyyətlidir, baxmayaraq ki, bu ofşor sahələrdə eyni zamanda Dreissena və Didacna mövcuddur. İkitaylılar ya çöküntü qidalandırıcıları (Abra) ya da filtratorlardır (Dreissena, Didacna,


AETC/P140167_Rev03 60

Cardium, Mytilaster). İkitaylılar nisbətən zəif çoxalır və böyüyür. Nəticədə, bu populyasiya dəyən ziyanın bərpa olunması üçün uzun vaxt sərf oluna bilər.

Xəzər qarınayaqlı molyuskları fərqli qrupdur, bunların hamısı çox kiçik və səth çöküntü qidalandırıcılarıdır. Optimal şərtlərdə, qarınayaqlılar ümumilikdə çox sürətlə yüksək populyasiya sıxlığını təmin etmək imkanına malikdirlər, lakin AÇG kontrakt sahəsinin tədqiqatlarında bununla bağlı heç bir sübut yoxdur. Bundan başqa, cumacean və bərabərayaqlılar kimi böyük xərçəngkimilər AÇG kontrakt sahəsində müşahidə edilir, bunlar arasında isə yalnız cumacea –nın nəzərəçarpan yayılma dərəcəsi ilə mövcuddur. Şəfəq Asiman tədqiqat sahəsi daxilində eynilə reprezentativ xərçəngkimilərin yığılması ehtimal edilir.

5.2.3 Balıq Xəzərdə və əlaqədar çay deltalarında təxminən 123 balıq növləri və alt növləri var. Aralıq dənizi (540) və Qara dənizin (180) növləri ilə müqayisə edildikdə regionda müəyyən edilmiş növlərin sayı o qədər də müxtəlif deyil.

Bentik toplanmaya bənzər olaraq, Xəzərin ixtiofaunası dörd fərqli genetic qrupa bölünə bilər; endemik və ya yerli, şirin su, Aralıq dənizi və arktik növ. Endemik balıq populyasiyaları ümumiyyətlə xulbalığı, şişqarın və karp kimi növlərlə təmsil olunur. Şirin su qrupuna aid olan balıqlardan nərə balığının beş növü Xəzər dənizində mövcuddur. Aralıq dənizi növlərinin sayı azdır, lakin Xəzər Dənizinin qidalanma şəbəkələrində ayrılmaz əlaqələri əks etdirir. Bu növlərə aterina, iynəbalığı və kefalın iki növü daxildir (bax Cədvəl 5.3).

Bu balıq növlərindən çoxu Xəzər dənizi daxilində geniş coğrafi diapazona malikdir, bunlardan bəziləri çaylarda və dayaz sulu sahələrdə kürü tökmək üçün uzun məsafələrdən miqrasiya edir. Onların olduğu yayılma sahələrinə əsasən, Xəzər hövzəsinin ixtiofaunası həmçinin dörd fərqli ekoloji qrupa bölünür (Quliyev və Qasımov, 1999):

• Tipik şirin su balığı – daima Xəzərin şirin sulu hissələrində və ya çayların aşağı axın sahələrində yaşayan balıqlar. Bunlara lil balığı (Tinca tinca) və durnabalığı (Esox lucius) daxildir;

• Anadrom balıq – yetişkinlikdən əvvəl dənizdə qidalanan və çaylarda kürü tökən balıqlar. Buraya nərə növləri, qarabel siyənək (Alosa kessleri kessleri), Xəzər qızılbalığı (Salmo trutta caspica) və ağ qızılbalıq (Stenodus leucichthys) daxildir;

• Yarı miqrasiya edən balıqlar – dənizdə qidalanan, lakin sel suları mövsümlərində Xəzər dənizinin şirin sulu hissələrində və çay deltalarında çoxalan balıqlar. Buraya külmə (Rutilus rutilus caspicus), kütüm (R. frisii kutum), Xəzər xəşəmi (Aspius aspius taeniatus), çapaq (Abramis brama orientalis) və sadə karp (Cyprinus carpio) daxildir; və

• Dəniz balığı – daima dənizdə yaşayan balıqlar. Buraya kilkə və şişqarın və kefal növlərinin əksəriyyəti daxildir

Ümumiyyətlə, cənubi Xəzərdə balıqların əsas paylanmasının dayaz sularda, 50 m-dən az olan dərinliklərdə olması müəyyən edilmişdir. Lakin, Şəfəq Asiman kontrakt sahəsi kimi dərin sulu ərazilərdə qışlayan balıqların müşahidə edilməsi gözlənilə bilər. Cənubi Xəzərlə əlaqədar balıqların paylanma və kürü tökmə vaxtları Cədvəl 5.3-də təqdim edilir.

Son illərdə, Xəzər dənizinin balıq populyasiyalarında azalmalar bir sıra ovluq balıq növləri üzrə, xüsusilə nərə və kilkədə müşahidə edilmişdir (Bölmə 5.2.7-də qısa məlumat verilir). Nərə balıqların sayında azalma əsasən balıqların həddindən artıq tutulması və brakonyerliklə izah edilə bilər. Nərə balığı üçün bazarda yüksək qiymət tələb olunur, və onun kürüsü yüksək delikates kimi hesab edilir. Balıq yetişdirmə müəssisələri tərəfindən nərə populyasiyalarının


AETC/P140167_Rev03 61

artırılması üçün subsidiyaların verilməsinə cəhd edilmişdir, lakin bu yanaşmanın təbii populyasiyaların artımında rol oynaması mümkünsüz hesab edilir.

Ofşor sahələrdə kommersiya məqsədilə tutulan əsas növlər kilkədir. Çirkləndirici maddə formasında antropogen təzyiq, nef və qazın işlənməsi, tənzimlənməyən balıqçılıq və invaziv tinofor Mnemiopsis leidyi-nin təsiri bu balıqçılığa mühüm təzyiq etmişdir, və nəticədə son illərdə ofşor balıqçılıq səviyyəsi kəskin aşağı düşmüşdür (Bölmə 5.2.7).


AETC/P140167_Rev03 62

Cədvəl 5.3: Kontrakt sahəsinin yaxınlığında olması nəzərdə tutulan növlərin, balıqların paylanması və kürü tökməsinin icmalı. (AETC 1999, ABƏŞ 2009, BP, 2000)-dən sonra

Ailə/Növlər

AÇG sahəsinin yaxınlığında qeydə alınmış (2008)

Əhəmiyyət / TMBİ

Təsnifat Cənubi Xəzərdə paylanma Kürü tökmə

Nərə (Acipenseridae)

Hamısı qiymətli ovluq balıqlardır

Ağbalıq (Huso huso)

Kürüsünə görə, eləcə də qida balığı kimi çox qiymətlidir.

- TMBİ Yox olma təhlükəsi altında

Cənubi Xəzərdə 130 - 200 m dərinliklərdə qışlayır. Qışlayan balıqların daha çox toplaşdığı yerlər noyabr ayından fevral ayına qədər cənub-qərbi Xəzərin sahil əraziləridir, lakin Kontrakt Sahəsi daxilində ayrı-ayrı fərdlər mövcud ola bilər.

Kürü tökmək üçün bütün il boyu Kür, Sefidrud, Terek, Ural və Volqa çaylarına miqrasiya edir. Kürə miqrasiya mart/ aprel və oktyabr /noyabrda, Volqaya miqrasiya mart / aprel və avqust /oktyabrda, Urala miqrasiya aprel və avqust / sentyabrda ən yüksək həddə çatır.

Rus nərəsi (Acipenser guldenstadti)

Çox qiymətli.


Cənubi Xəzərdə 100 - 130 m dərinliklərdə qışlayır. Qışlayan balıqların daha çox toplaşdığı yerlər noyabr ayından fevral ayına qədər cənub-qərbi Xəzərin sahil əraziləridir, lakin Kontrakt Sahəsi daxilində ayrı-ayrı fərdlər mövcud ola bilər.

Mart və noyabr ayları arasında kürü tökmək üçün Volqa, Ural və Terek çaylarına miqrasiya edir. Miqrasiya iyulda yüksək həddə çatır.

Fars nərəsi (Acipenseri guldenstadti persicus)

Çox qiymətli.


Cənubi Xəzərdə əsasən 50 m-dən az dərinliklərdə müəyyən edilmişdir.

Miqrasiya edən balıqların əksəriyyəti aprel və avqust ayları arasında Kür çayına daxil olur, kürü tökmə iyunda yüksək həddə çatır. Bəzi böyük fərdlər iyul və iyul ayları arasında Volqa və Ural çaylarında kürü tökür.

Kür qayabalığı (tikanlı) (Acipenser nudiventris)

Ehtiyatların azalmasına görə qayabalığının tutulması qadağan edilmişdir.


Cənubi Xəzərdə təxminən 50 m dərinliklərdə qışlayır. Qışlayan balıqların daha çox toplaşdığı yerlər noyabr ayından fevral ayına qədər cənub-qərbi Xəzərin sahil əraziləridir.

Aprel və may ayları arasında Ural və Kür çaylarında və təsadüfən Terek çayında kürü tökür.


AETC/P140167_Rev03 63

Ailə/Növlər




Kür (Cənubi Xəzər) uzunburunu (Asipenser stellatus)


Xəzər dənizində geniş yayılmışdır. May və avqust ayları arasında Ker, Araz və Sefidrud çaylarında, iyun və avqust ayları arasında Volqa, Ural, Terek və Sulak çaylarında kürü tökür.

Siyənək (Clupidae)

- Kilkə (Clupeonella növ.)

Ovluq balıq və digər balıq və suitilər üçün mühüm qida mənbəyi

Ançousabənzər kilkə (Clupeonella engrauliformis)

Qiymətli qida balığı

- TMBİ Az mühafizə olunur

Cənubi Xəzərdə paylanma qış aylarında ən yüksək səviyyədə olur, burada populyasiyalar 35-100 m arası dərinliklərdə müşahidə edilə bilər.

Orta və cənubi Xəzərin sahillərinə yaxın, eləcə də şimali Xəzərdə dayaz sularda kürü tökür. Cənub-qərbi Xəzərdə fevral ayından may ayına qədər dayaz sularda kürü tökür.

İrigözlü kilkə (Clupeonella grimmi)



Cənubi Xəzərin sahil və ofşor suları. Yanvar və sentyabr ayları arasında orta və cənubi Xəzərdə 20-200 m dərinliklərdə kürü tökür. Sürfələr dərin sulara yayılır və dövri axın sistemi ilə aparılır.

Xəzər adi kilkəsi (Clupeonella delicatula caspia)



Orta və Cənubi Xəzərdə. May-noyabr aylarında orta/cənubi Xəzərdə 50 - 200 m dərinliklərdə kürü tökür (sentyabr-oktyabrda kürü tökmə ən yüksək səviyyəyə çatır. Kürü tökmə dövri axın sistemində baş verir. Yumurtalar və sürfələr pelagikdir.

Siyənək (Clupidae)

- Şişqarın (Alosa növ)

Ovluq balıq və digər balıq və suitilər üçün mühüm qida


AETC/P140167_Rev03 64

Ailə/Növlər




mənbəyi

Xəzər şişqarını (Alosa caspia caspia)


- TMBİ Az narahatlıq doğuran

Cənubi Xəzərdə təxminən 30-40 m dərinliklərdə qışlayır. Qışlayan balıqların daha çox toplaşdığı yerlər noyabr ayından fevral ayına qədər cənub-qərbi Xəzərin sahil əraziləridir.

Aprel – may ayları ərzində Volqanın mənsəbindən kənarda dayaz sularda kürü tökür.

İri göz şişqarın (Alosa saposhnikovi)



Orta və cənubi Xəzərdə qışlayır. Qışlayan balıqların daha çox toplaşdığı yerlər noyabr ayından fevral ayına qədər cənub-qərbi Xəzərin sahil əraziləridir.

Aprel – may ayları ərzində şimali Xəzərin dayaz sularında kürü tökür.

Volqa şişqarını (Alosa kessleri volgensis)



Qarabel siyənək (Alosa kessleri kessleri)

Çox qiymətli ovluq şişqarın növləri.


Cənubi Xəzərdə şərq və qərb sahilləri boyunca 50-100 m dərinliklərdə qışlayır. Qışlayan balıqların daha çox toplaşdığı yerlər noyabr ayından fevral ayına qədər cənub-qərbi Xəzərin sahil əraziləridir.

Aprel – may ayları ərzində şimali Xəzərin dayaz sularında kürü tökür.

Dolgi siyənəyi (A. brashnikovi brashnikovi)



Orta və cənubi Xəzərdə qışlayır. Çoxalma üçün şimali Xəzərin duzlu sularına miqrasiya edir. Qışlayan balıqların daha çox toplaşdığı yerlər noyabr ayından fevral ayına qədər cənub-qərbi Xəzərin sahil əraziləridir

Aprel – may ayları ərzində şimal-şərqi Xəzərin dayaz sularında kürü tökür.

Qızılbalıq Ovluq balıq və


AETC/P140167_Rev03 65

Ailə/Növlər




(Salmonidae) digər balıq və suitilər üçün mühüm qida mənbəyi

Xəzər qızılbalığı (Salmo trutta caspius)

- TMBİ Ciddi yox olma təhlükəsi altında

Orta və cənubi Xəzərin 40-50 m dərinliyə qədər qərbi sahil əraziləri.

Oktyabr ayından yanvar ayına qədər Kür çayında kürü tökür.

Karp (Cyprinidae)

Hamısı digər balıqlar və suitilər üçün əhəmiyyətli qida mənbəyidir

Külmə (Rutilus rutilus caspicus) - TMBİ Az

narahatlıq doğuran Cənubi Xəzərin qərb sahili boyunca geniş yayılıb. Böyük və kiçik Qızıl Ağac Körfəzlərində çoxdur.

Əsasən kiçik Qızıl Ağac körfəzi və Kür çayının dayaz sularında martın sonlarında kürü tökür

Kütüm (Rutilus frisii kutum) - TMBİ Az

narahatlıq doğuran Xəzərin qərb sahili boyunca çox yayılmışdır. Anadrom balıq, martın sonu / aprelin əvvəllərində Kür,

Terek, Samur və Lənkəran çaylarında kürü tökür.

Xəzər xəşəmi (Aspius aspius taeniatus) - TMBİ Az

narahatlıq doğuran Əsasən Cənubi Xəzərdə. Aprelin sonlarında Kür və Araz çaylarında kürü tökür

Çapaq (Abramis brama orientalis) - TMBİ Az

narahatlıq doğuran

Böyük Qızıl Ağac Körfəzində və Kür çayının delta yanı regionunda geniş yayılmışdır. Əsasən 10-16 m-ə qədər dərinliklərdə mövcuddur.

Aprelin sonlarında/mayda Kür çayı və kiçik Qızıl Ağac Körfəzində kürü tökür.

Sadə karp (Cyprinus carpio) - TMBİ Mühafizə

olunmayan Həm böyük, həm də kiçik Qızıl Ağac Körfəzlərində və Kür çayının qollarında geniş yayılmışdır.

Kürü tökmə aprelin sonlarında başlayır. Həmçinin balıq vətəgələri körpə balıqları suya buraxır.

Kefal (Liza növləri) Ovluq balıq və digər balıq və


AETC/P140167_Rev03 66

Ailə/Növlər




suitilər üçün mühüm qida mənbəyi

Qızılı kefal – Lisa auratus

Qıda balığı


Dəniz balığı. Qidalanmaq üçün yazda şimali Xəzərə miqrasiya edir və qışlamaq üçün payızda cənuba miqrasiya edir. Miqrasiya yolu Xəzərin qərb və şərq sahilləri boyuncadır, balıqların Kontrakt Sahəsindən keçməsi mümkündür. Yumurta və sürfələr avqust-sentyabr aylarında mövcud ola bilər.

Kürü tökmə iyul-noyabr aylarında cənubi və orta Xəzərin mərkəzi ərazilərində 300 - 600 m dərinliklərdə baş verir. Yumurtalar kiçik və pelagikdir. Sürfələr dayaz sahil əraziləri istiqamətində miqrasiya edir.

Sivriburun kefal - Lisa saliens

Qıda balığı


Qidalanmaq üçün yazda şimali Xəzərə miqrasiya edir və qışlamaq üçün payızda cənuba miqrasiya edir. Miqrasiya yolu Xəzərin qərb və şərq sahilləri boyuncadır, balıqların Kontrakt Sahəsindən keçməsi mümkündür. Yumurta və sürfələr iyun-iyul aylarında mövcud ola bilər.

İyun-iyul aylarında cənubi və orta Xəzərin mərkəzi ərazilərində kütləvi kürü tökmə. Yumurtalar 5-100 m su dərinliklərində toplanır. Sürfələr mərkəzi Xəzərdən dayaz sahil əraziləri istiqamətində hərəkət edir.

Xulbalıq (Gobiidae)

Qeyri-ov balığı, lakin digər balıqlar və suitilər üçün mühüm qida mənbəyi

Xəzər xulbalığı - Neogobius caspius


Xəzərdə 30-dan artıq növü mövcuddur, əksəriyyəti sahil növləridir, lakin bir neçəsi qərb şelfinin dərin sulu əraziləri ilə əlaqədardır. 40 - 500 m dərinliklərdə müşahidə edilir. Bu növlər il boyu Kontrakt Sahəsi daxilində mövcud ola bilər.

Aprel/may aylarında dayaz sahil sularında, 70 m-ə qədər dərinlikdə kürü tökür. Yumurtalar bentikdir. Tez artan balıq deyil, yumurtaların sayı 3000 - 6000 arasında dəyişir (Quliyev və Qasımov, 1999).

Girdə xul - Neogobius melanostomus affinis - TMBİ Az

narahatlıq doğuran “ “


AETC/P140167_Rev03 67

Ailə/Növlər




Şirman xulu - Neogobius syrman eurystomus

- TMBİ Az narahatlıq doğuran “ “

Qum cüllütü xulbalığı (Neogobius fluviatilis pallasi)


İribaş xul (Neogobius kessleri gorlap) - TMBİ Az


Knipoviç uzun-quyruq xulbalığı (Knipowitschia longicaudata)


Qrim iri başlı xulbalığı (Benthophilus grimmi) - TMBİ Az


Digər növlər

Aterina (Atherina mochon pontica) -

Qiymətləndirilməyib

İl boyu cənubi Xəzərdə mövcuddur. Əsasən dayaz sahil sularında toplaşır, lakin ayrı-ayrı növlər ofşor sahələrdə, çox vaxt 5-10 m dərinliklərdə müəyyən edilmişdir.

Kürü tökmə aprel/may aylarında şimali Xəzərin cənub-qərb hissəsində, Buzaçi yarımadasının yaxınlığında və Qızıl Ağac körfəzində qeydə alınmışdır.

İynəbalığı (Syngnathus nigrolineatus) - TMBİ Az

narahatlıq doğuran

Planktonla qidalanan dəniz balığı. Çoxsaylıdır, lakin kütləvi toplaşmır. Əksəriyyəti dayaz sahil sularında müşahidə edilir, yalnız ayrı-ayrı növlərə dərin sulu ərazilərdə rast gəlinmişdir.

Yaz/yay vaxtı bütün Xəzərdə, əsasən sahil ərazilərində kürü tökür. Yumurtalar və sürfələr böyük erkək balığın kisəsində saxlanılır, ona görə də yumurtalar və sürfələr meroplankton deyil.


AETC/P140167_Rev03 68

Ailə/Növlər




Xəzər ilanbalığı (Caspiomyzon wagneri)

- TMBİ Təhlükə altında olmağa yaxındır


AETC/P140167_Rev03 69

5.2.4 Dəniz məməliləri (Xəzər suitisi) Xəzər suitisi Xəzər dənizinin yeganə dəniz məməlisi nümunəsidir. Xəzər suitisi dünyanın ən kiçik suitisidir və Xəzər hövzəsinə endemikdir. Bu növlər TMBİ-nın Qırmızı Siyahısında 2008-ci il üzrə “yox olmaq təhlükəsi altında” olan növlər kimi sadalanmış, bu yaxınlarda “mühafizə olunmayan” vəziyyət təkmilləşdirilmişdir. Mühafizə vəziyyətində bu dəyişiklik növlərin son üç nəslində ümumi sayın 50% azalmasına məruz qalmasının birbaşa nəticəsidir. Həmçinin suitilərin sayının son onillikdə 400000-dən 111000-ə düşdüyü hesablanmışdır (ABƏŞ, 2009). Suitilərin sayında azalma aşağıdakılar kimi çoxsaylı amillərlə izah edilə bilər; ovlanma, Mnemiopsis-ə görə ov predmetlərinin geniş miqyaslı azalması (xüsusilə, kilkə növünün), balıqçılıq fəaliyyətləri, köpək taunu virusunun (CDV) yaranması, və neft və qaz fəaliyyətləri, ağır metallar və üzvi pestisidlərdən əmələ gələn çirklənmə. 2005 və 2006-cı illərdə ümumi suiti populyasiyasının sayının təxminən 111000 fərddən ibarət olduğu hesablanmışdır (CISS, 2006). Xəzər suitisi populyasiyası üzrə ABƏŞ-də aparılan ən son (2010b) hesablamalar suitilərin sayının 2005/2006 illə müqayisədə daha da azaldığını müəyyən etmişdir (CISS, 2008).

Suitilərin kütləvi ölüm halları 1997-ci ilin yazında, 1999-cu ilin payızında və 2000-ci ilin yazı boyunca baş vermişdir. Bu hadisələr həmin vaxtdan etibarən CDV-nin nəticəsi olaraq müəyyən edilmiş, şimali Xəzərdə buzların zəif formalaşmasının üst-üstə düşməsi ilə daha da güclənmişdir (bu, çoxalan populyasiyaların bir yerdə toplaşması, sosial təmasın artması və taun virusunun yayılmasına zəmin yaratmaqla nəticələnmişdir) (Rivs və digərləri, 2002).

Xəzərin Suiti populyasiyasının əksəriyyəti (85 - 90%) qış çoxalma mövsümünü su şəraitinin duzlu və dayaz olduğu, Şimali Xəzərdə 2–10 m dərinliklərdə keçirir. Bu şimali yayılma sahəsinin donması suitilər üçün zəruri çoxalma mühitini təmin edir. Suiti balaları yanvarın sonlarından fevralın əvvəllərinə qədər buz səthi üzərində doğulurlar və 4-5 həftədən sonra ana suitidən ayrılırlar. Az sonra, fevral ayının ortası ilə mart ayının ortası arasında cütləşmə başlayır.

Buz əriməyə başladıqda, suitilər şelf zonaları boyunca cənub miqrasiyasına başlayırlar, orada onlar yay aylarının qidalanmasını keçirəcəklər. Miqrasiya iki istiqamətdə həyata keçirilir, suitilərin əksəriyyəti şərqi Xəzər sahili boyunca, az hissəsi isə qərb boyunca miqrasiya edir. Suitilər orta/cənubi Xəzərin sahil ərazilərinə təxminən aprel/may aylarında çatırlar, toplaşma mayın sonunda ən yüksək həddə çatır. Qış dövrünün sərtliyindən asılı olaraq, suitilər qidalanmalarını əvvəlcə sahil sularında qidalanmaqla məhdudlaşdırırlar, burada onlar 50%-ə qədər tükənə bilən piy ehtiyatlarını doldururlar. Şəkil 5.11-də Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsi ilə əlaqədar suitilərin Xəzər dənizində mövsümi qidalanma sahələrinin təxmini əhatə dairəsi göstərilir.

Həmin vaxt onlar xüsusilə zəifdirlər, çünki suitilərin üzmək qabiliyyəti azalmışdır və onlar açıq suda uzun müddət ərzində qala bilmirlər. Sahillə sıx əlaqəli olan bu ilk qidalanma mərhələlərindən sonra, onların piy ehtiyatları toplanmış olur və ona görə də üzmə qabiliyyəti bərpa olur. Bu vaxt suitilər kilkə populyasiyalarının toplaşdığı, orta və cənubi Xəzərin dərin sulu sahələrinə hərəkət etməyə başlayır (maydan iyuna kimi), müəyyən vaxtdan sonra quruya çıxdıqları yerlərə qayıdırlar. Nəzərdə tutulan tədqiqat sahəsinin bu qidalanma dövründə suitilərin bir sıra regional populyasiyaları tərəfindən istifadə ediləcəyi ehtimal olunur.

Miqrasiya etməyən fərdlərin qalan 10-15%-i (əsasən azyaşlı və çoxalmayan fərdlər) bütün il boyu orta və cənubi Xəzərdə qalır.

İyun ayından başlayaraq, suitilərin sıxlığı Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsinin yaxınlığında arta bilər, çünki həm miqrasiya edən, həm də etməyən suitilər qidalanmaz üçün dayaz sahil sularından dərin sulara hərəkət edir. Lakin suitilərin çoxu əsas ov növlərinin böyük hissəsinin (xüsusilə kilkə) olduğu, sahilə yaxın və cənuba doğru ərazilərdə toplaşmaya meyllidirlər. Onlar əsasən yay aylarında bu qidalanma sahələrində qalacaq və müəyyən vaxtdan sonra quruya çıxdıqları yerlərinə qayıdacaqlar.


AETC/P140167_Rev03 70

Əvvəlki tədqiqatlarda Abşeron yarımadasının uzaq sahil xətlərində və ofşor adalarında həm mövsümi, həm də il boyu quruya çıxma sahələri göstərilmişdir (Hacıyev və Heybətov, 1998 və 1999). Bu sahələrə Şahdili Dili, Çilov Adası, Kiçik Tava, Böyük Tava, və Tavaaltı Adası daxildir. Qeyd etmək lazımdır ki, Abşeronun quruya çıxma sahələrində aparılan son dövrlərə aid tədqiqatlarda heç bir heyvan aşkar edilməmişdir (CISS, 2006), və belə olduqda, bu ərazilərin qalan suiti populyasiyaları üçün xüsusi əhəmiyyətli olmadığı hesab edilir. Belə hesab edilir ki, Abşeron arxipelaqının ənənəvi quruya çıxma sahələri daimi və ya mövsümi əsaslarla miqrasiyadan fərqli olaraq, hazırda yazda və payızda cənubi Xəzər sularına və geriyə miqrasiya etmək üçün qısa müddətli istifadə olunur (AIOC, 2010b). Azərbaycan sularında suitilərin sayı yazda Abşeronun ofşor adalarında ən yüksək həddə çatır. Bu vaxt həmçinin Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsinin yaxınlığında suitilərin sayının artması üçün uyğundur. Həmçinin payızda suitilər şimal istiqamətində miqrasiya etdiyindən onların bu sahədə olması mümkündür. Yay və xüsusilə də qış Şəfəq Asiman sahəsinin yaxınlığında suitilər üçün ən aşağı həssaslıq dövrlərini əks etdirir.

Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsinin yaxınlığında uzun müddət ərzində suitilərin çox sayda qalma ehtimalı aşağıdır və qalan suitilərin populyasiya sayı o qədər də böyük olmayacaq.


AETC/P140167_Rev03 71

Şəkil 5.11: Xəzər dənizində suitilər üçün təxmini mövsümi qidalanma sahələri. (ABƏŞ-dən sonra, 1996). A: Yaz; B: Yay; C: Payız; və D: Qışda miqrasiya etməyən suitilər. A: Suitilərin yazda qidalanma sahələri

B: Suitilərin yayda qidalanma sahələri

Şəfəq Asiman 3Ö Seysmik Tədqiqat sahəsi Suitilərin qidalanma sahələri



AETC/P140167_Rev03 72

C: Suitilərin payızda qidalanma sahələri

D: Mİqrasiya etməyən suitilərin qışda qidalanma sahələri




AETC/P140167_Rev03 73

5.2.5 Quşlar Cənubi Xəzərin sahil əraziləri, xüsusilə Azərbaycan sahilində həssas sahələr, o cümlədən Qızıl Ağac Qoruğu, Abşeron Yarımadası və Kürün Deltası bir çox köçəri quş növlərinin mühüm miqrasiya yollarının üzərində yerləşir. Avropa mühafizə konserninin 119 quş növü mütəmadi olaraq Azərbaycanda və onun sahilyanı ərazilərində çoxalır. Bundan başqa, mühafizə konserninin 54 növü (Təbiətin Mühafizəsi üzrə Beynəlxalq İttifaqın (TMBİ) Qırmızı Siyahısı üzrə) mütəmadi olaraq burada qışlayır və ya buradan keçir (His və Evans, 2000). Asiyaya, Yaxın Şərqə və Avropaya və geriyə miqrasiya edən çox sayda quşlar (qaqaralar, anqutlar, qular, qazlar, ördəklər, vağlar və qaşqaldaqlar) cənubi və orta Xəzərin sahil ərazilərini avqust və dekabr ayları arasında, şimal istiqamətində miqrasiyaları zamanı və fevral və iyun ayları arasında şimala köçərkən istifadə edirlər (AETC, 1999). Rusiyanın mərkəzi və şimal-qərb rayonlarında törəyən quşlar Volqa çayı boyunca sahilə miqrasiya edə bilər. Volqanın delta ərazilərində köçəri quşların bu axını Asiyadan gələn quşların axını ilə birləşir. Ural və Emba çayları da mühüm miqrasiya marşrutu hesab edilir. Müvafiq olaraq, ərazi yerli və beynəlxalq ornitoloji əhəmiyyətə malik hesab edilir. Orta Xəzərdə dənizin sahilləri boyunca quşların mühafizəsi üçün beynəlxalq təyin edilmiş ərazilər -də göstərilir.

Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsinin yaxınlığı kimi ofşor ərazilərdə quşların paylanması və yayılma dərəcəsi ilə əlaqədar çox az ilkin məlumatlar var. Tədqiqat sahəsində hansı rezident quş populyasiyalarının olması haqqında yalnız digər kontrakt sahələrində aparılan tədqiqatlardan nəticə çıxarmaq olar.

Qış ərzində Azərbaycan sularında Rusiyanın çoxalma populyasiyalarından qırmızıboğaz qaqara və qaraboğaz qaqaralara rast gəlinmişdir. Bunlar kimi quşlar sahildən uzaqda lələkli quşlar və qaşqaldaq növləri arasında dəyişir və nəticədə seysmik tədqiqat sahəsində rast gəlinməsi mümkündür. Bundan başqa, qağayılar (Laurus sp.), xüsusilə gümüşü qağayılar (Larus argentatus) Xəzərin ofşor ərazilərində ümumiyyətlə geniş yayılmış olduğundan Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsinin yaxınlığında bütün il boyu rast gəlinə bilər. Mütəmadi müşahidə edilən digər quş növlərinə Böyük qarabatdaq (Phalacrocorax carbo), Adi su qaranquşu (Sterna hirundo), və əlvandimdikli su qaranquşu (Sterna sandvicensis) daxildir (ABƏŞ, 2009).

Həmçinin qeyd edilməlidir ki, bir çox daimi məskunlaşan ofşor növlərdən başqa, ofşor ərazilərdə istənilən vaxt köçəri quşların miqrasiya edən populyasiyaları uyğunlaşa bilərlər.


AETC/P140167_Rev03 74

Şəkil 5.12: Sahil və bataqlıq quşlarının mühafizəsi üşüm beynəlxalq təyin edilmiş ərazilər

Şəfəq Asiman 3Ö Seysmik Tədqiqat sahəsi Mühüm quş zonaları RAMSAR

Abşeron Arxipelaqı (şimal və Pirallahı körfəzi

Sahil qəsəbəsi – Şelf zavoduŞahdili dili

Səngəçal kprfəzi

Şorgöl gölləri – Şirvan qoruğu

Gil adası

Pirsaat və Los adası

Kürün deltası

Qızılağac dövlət qoruğu

Qızıl

Girkan meşəsi

Astara çayı dərəsi

Kirov körfəzləri

Hacıqabul gölü

Şirvan

Qarasu

Sumqayıt Maştağa

Bakı

Qırmızı göl

Krasnovodsk və şimali Çeleken körfəzləri

Türkmənbaşı körfəzi


AETC/P140167_Rev03 75

5.3 Həssaslıqların icmalı və əsas məsələlərin müəyyən edilməsi Ətraf mühitin təsviri əsasən, cənubi Xəzər dənizi hövzəsində və xüsusilə, Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsinin yaxınlığında, nəzərdə tutulan əməliyyatların potensial təsir edə biləcəyi ətraf mühitin tərkib hissələri üzərində cəmlənmişdir.

Cənubi Xəzərdə yüksək orqanizmlərin mövsümi fəaliyyətləri aşağıda qısa ümumiləşdirilmiş və Bioloji Mühit bölməsində (Bölmə 5.3) daha təfərrüatlı təsvir edilmişdir. Şəfəq Asiman seysmik tədqiqat sahəsinin sahildən xeyli uzaq məsafədə (Şəkil 5.1) olması faktına görə belə nəticəyə gəlmək olar ki:

• Seysmik tədqiqat sahəsi cənubi Xəzərin quş populyasiyalarının qidalanması, yerləşməsi, çoxalması və ya tük tökməsi üçün xüsusi əhəmiyyətli deyil (şəxsi məlumat, Qara Mustafayev, 1999). Quşların olduğu ən yaxın həssas sahələr Azərbaycan sahilində yerləşir və Bölmə 5.3.5-də təsvir edilir;

• Ovluq balıq növlərindən irigöz kilkə, ançousabənzər kilkə, sivriburun kefal və qızılı kefalın il ərzində müəyyən dövrlərdə seysmik tədqiqat sahəsində mövcud olması gözlənilə bilər (əsas ovluq növlər üçün səciyyəvi kürü tökmə dövrləri yazın sonu və payız fəsilləri arasındadır). Lakin, balıq boşaltma limanlarından uzaqlığı və ovluq balıq növlərinin nisbətən az toplaşmasına görə, seysmik tədqiqat sahəsində balıqçılıq fəaliyyəti ov nöqteyi-nəzərindən mümkün hesab edilmir (Quliyev və Qasımov, 1999). Bundan başqa, ofşor balıqçılıq son illərdə kəskin azalmış və balıq tutma üstünlüyündə nəticə olaraq ortaya çıxan dəyişiklik ofşor balıqçılığın ənənəvi olaraq ançousabənzər kilkənin tutulması üçün dərin sulu balıqçılıq sahillərindən fərqli olaraq, yay ayları ərzində adi kilkənin tutulması üçün dayaz sulara istiqamətlənməsini ifadə etmişdir (ABƏŞ, 2010); və

• Belə ehtimal edilir ki, suitilər yay aylarında seysmik tədqiqat sahəsində qidalana bilərlər, lakin, suitilərin əksəriyyəti kilkə növlərinin toplandığı dayaz şelf ərazilərində qidalanmağa meylli olduğundan, tədqiqat sahəsi suitilər üçün xüsusi əhəmiyyətli qidalanma sahəsi hesab edilmir. Bu şelf əraziləri seysmik tədqiqat sahəsinin şimalı və qərbinə qədər xeyli məsafəni tutur. Bununla yanaşı, Azərbaycanın şelf sularında ənənəvi quruya çıxma sahələri üzrə aparılan son tədqiqatlar həmin ərazilərin son vaxtlarda istifadə edildiyi göstərmir (CISS, 2006). Bundan başqa, Xəzər suitisinin ümumi populyasiyası son illərdə kəskin azalma ilə üzləşmişdir (5.3.4 bölməsində qeyd edildiyi kimi) və nəticədə Azərbaycanın şelf sularının əvvəlki illərdə olduğu kimi miqrasiya etməyən və yayda qidalanan/yatan suitilər üçün eyni əhəmiyyət daşıdığı hesab edilmir. Ərazinin yazda cənub istiqamətində miqrasiya zamanı seysmik tədqiqatda suitilər üçün yüksək həssaslıq dərəcəsinə, və suitilər çoxalmaq üçün şimala köçdüklərində daha az həssaslığa malik olması gözlənilir (ABƏŞ, 2010b).

İbtidai orqanizmlər üçün əldə edilən əsas nəticələr aşağıdakı kimi ümumiləşdirilmişdir:

• Seysmik tədqiqat sahəsi dərin sulu sahə kimi xarakterizə edilir (təxminən 650 m - 900 m aralığında dərinlikdə). Nəticədə, ərazinin bentik faunası həm növlərin tərkibi, həm də biokütlə nöqteyi-nəzərindən tükənmişdir. Bentik qrup dərin sulu ərazilərə uyğunlaşmış və paylanması məhdudlaşdırılmış xüsusi növlərdən ibarət hesab edilmir;

• Seysmik tədqiqat sahəsində zooplankton müxtəlif növ tərkibləri ilə tiplərə ayrılır və biokütlə nöqteyi-nəzərindən 200 m dərinliyə doğru kürəkayaqlı xərçəngkimilərlə üstünlük təşkil edir. 200 m-dən aşağıda zooplankton , yanüzənlər və kürəkayaqlı xərçəngkimilərin eyni növ tərkibindən ibarətdir. Zooplanktonların toplaşdığı əsas yerlər 50 m-ə qədər dərinliklərdə müşahidə edilir. Zooplankton biokütləsində mövsümi yüksəliş cənubi Xəzərdə yayda qeydə alınmışdır. Ançousabənzər kilkənin və qızılı kefalın pelagik yumurtaları və sürfələri meroplanktonda rast gəlinə bilər, irigöz kilkə və sivriburun kefalın yumurtaları və sürfələri isə dərin sulu təbəqələrdə mövcud ola bilər. Ovluq növlərin yumurtaları və körpələri təxminən bu növlərin kürü tökmə dövrləri ilə üst-üstə düşən vaxtlarda zooplanktonda mövcud olacaq; və


AETC/P140167_Rev03 76

• Cənubi Xəzərin fitoplanktonu biokütlə nöqteyi-nəzərindən bütün dərinliklərdə diatomlarla üstünlük təşkil edir. Fitoplanktonların toplaşdığı yerlər 0 - 56 m aralığında su dərinliklərində qeydə alınmış, maksimum biokütlə işıqlı zonada (0 – 25 m arası dərinlikdə) müşahidə edilmişdir. Fitoplankton biokütləsində mövsümi yüksəlişlər yazda və payızda qeydə alınmışdır.


AETC/P140167_Rev03 77

6. PNEVMOTOPLARIN DƏNİZİN CANLI ORQANİZMLƏRİNƏ VƏ RESURSLARINA TƏSİRİ

6.1 Giriş Əvvəllər, ən son 1960-cı illərdə bəzi yerlərdə ofşor seysmik tədqiqatlar üçün ən çox istifadə edilən enerji mənbəyi kimyəvi partlayıcı vasitələr olmuşdur. Lakin, təhlükəsizlik məsələləri və dənizin canlı orqanizmlərinə mənfi ekoloji təsirlərinə görə kimyəvi partlayıcı maddələrdən istifadə su tapançaları, qaz detonatorları, alışdırma generatorları və xüsusilə pnevmotoplar kimi digər mənbələrlə geniş əvəz edilmişdir.

Nəzərdə tutulan seysmik tədqiqat zamanı pnevmotoplar seysmik mənbə kimi istifadə ediləcək. Ona görə də, növbəti fəsildə əvvəlcə, materiallarda göstərildiyi kimi, dəniz mühitində pnevmotop əməliyyatının ekoloji təsirlərinin nəzərdən keçirilmiş icmalı təqdim edilir. Bu informasiya seysmik tədqiqat sahəsinin ətraf mühit həssaslıqları haqqında cari biliklərlə birlikdə daha sonra seysmik tədqiqat sahəsinin yaxınlığında potensial ekoloji təsirləri təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir.

Seysmik tədqiqat işi ərzində pnevmotopların yaratdığı akustik maneələrlə əlaqədar həm potensial fiziki ziyanı, həm də normal günlük fəaliyyətlərə təsiri qiymətləndirmək üçün dünya miqyasında müxtəlif yerlərdə bir çox tədqiqatlar həyata keçirilmişdir. Bu tədqiqatlar makrobentik və plankton orqanizmləri, balıq və balıqçılıq, quş və dəniz məməlilərinə təsirlərin qiymətləndirilməsini əhatə etmişdir. Xəzər dənizinə məxsus tədqiqatlara nərə və digər balıq növlərinin böyük və körpə nümayəndələrinə təsirlə əlaqədar tədqiqatlar daxildir (Kasimov və digərləri, dərc edilməyib). Bu tədqiqatlar Bakıda, 1997-ci ilin oktyabr ayında keçirilən seysmoloji seminar kimi təqdim edilmişdir (ERT, 1997).

6.2 Materialların nəzərdən keçirilməsi 6.2.1 Makrobentos Mövcud ədəbiyyat materiallarında seysmik əməliyyatların makrobentik qruplara təsirinin qiymətləndirildiyi məhdud sayda tədqiqatlar haqqında məlumat verilmişdir. Bu tədqiqatlar kommersiya əhəmiyyətli makrobentik növlərə potensial təsirlər üzərində cəmlənmişdir. Barens dənizində (63 m su dərinliyində), sınaqlar aparan Koşelyovanın verdiyi məlumata görə (1992), həcmi 60 - 180 kub düym olan pnevmotop massivləri (6 m və 3,5 m dərinliyində istifadə edilən) və 1 m-də 220 - 240 dB re1µPa mənbə səviyyələri seysmik mənbədən 1 metrdən artıq məsafədə qəfəsə toplanmış makrobentosa heç bir təsir etməmişdir. Bu nəticə Alman gölündə həyata keçirilmiş tədqiqatdan sonra Otto və digərləri tərəfindən dəstəklənmişdir (1995). Bu tədqiqat pnevmotopların istifadəsindən sonra makrobentosa heç bir təsir olmadığını göstərmişdir.

Seysmik əməliyyatların xüsusi makrobentik orqanizmlərə potensial təsirinin qiymətləndirilməsi üzrə bir neçə çox mühüm tədqiqatların nəticələri Cədvəl 6.1-də ümumiləşdirilmişdir.


AETC/P140167_Rev03 78

Cədvəl 6.1: Seysmik pnevmotop tədqiqatlarından bentik orqanizmlərə təsirlər Müəllif Növlər Eksperimental iş Müşahidələr

Uebb və Kempf, 1998.

Qəhvəyi krevet Crangon crangon

Uadden dənizi. 15 pnevmotopdan ibarət massiv, ümumi həcm 2000 kdf-da 480 kub düym. Mənbənin səviyyəsi 190 dB re1µPa - 1m. Suyun dərinliyi 2 m.

Tədqiqat zamanı müşahidələr krevetlərin tələf olmasına rast gəlməmişdir və tutum normalarında heç bir azalma müşahidə edilməmişdir. Təsir qaz vakuumunun olmaması və güclü ekzoskeletə görə məhdud olmuşdur.

La Bella və digərləri 1996.

Venerid yeyilən dəniz molyusku Paphia aurea

Mərkəzi Adriatik dənizi. 16 pnevmotopdan ibarət massiv, ümumi həcm 2000 kdf-da 2500 kub düym. İntensivlik 210 dB/Hz re 1 µPa - 1m. Suyun dərinliyi 15 m.

Ovluq mollyusk torla tutularaq nümunə götürülmüşdür. Seysmik kəşfiyyatdan əvvəl və sonra torla tutulan nümunələrdən üzərində eyni sıxlıq hesablamaları aparılmışdır ki, bunlar da heç bir tələf olma səviyyəsini göstərməmişdir.

Stiff və Mörfi, 1992.

Krevetlər Yeni Cənubi Uels sahili - Avstraliya. Seysmik təqiqatdan əvvəl və sonra birgə tutumun monitorinqi aparılmışdır.

Seysmik tədqiqatdan əvvəl, tədqiqat ərzində və ondan sonra krevetlərin tutulma normalarında hər hansı böyük təsir qeydə alınmamışdır.

6.2.2 Plankton və balıqların sayının artırılması Plankton orqanizmləri iki böyük qrupa bölünə bilər, fitoplankton (müstəqil artma imkanına malik olan fotosintetik plankton, əsasən birhüceyrəli yosun) və zooplankton (qida mənbəyi kimi digər orqanizmlərdən asılı olan heterotrof orqanizmlər). Zooplankton öz növbəsində aşağıdakılara bölünə bilər: • holoplankton (daima planktonda yaşayan orqanizmlər); • meroplankton (balıqların yumurtaları və sürfələri və onurğasızlar kimi, həyatlarının yalnız

bir hissəsini planktonda keçirən plankton orqanizmlər); və • pleyston (bədənləri eyni zamanda havada və suda olan orqanizmlər).

Fitoplankton dəniz qida zəncirinin əsasını formalaşdırır. Fitoplankton növləri nisbətən dayanıqlı birhüceyrəli quruluşları və tez artan növlər üçün gündə bir neçə dəfədən, zəif artan növlər üçün hər həftə - on gün arası bir dəfəyə qədər dəyişən qısa çoxalma vaxtları ilə xarakterizə olunur (Harris, 1986). Onların təbii populyasiya dinamikası bundan başqa yüksək tələf olma səviyyələri və yayılma dərəcəsində mövsümi və illik dəyişkənliklərin qeyd edilmiş nümunələri ilə xarakterizə olunur.

Zooplankton orqanizmlər çoxhüceyrəlidir və yaxın məsafədə olduqda pnevmotopa, pnevmotopun yaratdığı təzyiq dalğalarına daha həssas olan orqanlar və toxumalarra malikdirlər. Zooplanktonun seysmik pnevmotopların təsirinə məruz qalma səviyyəsi onların çoxluğu, məkan nöqteyi-nəzərindən paylanması, mövsümi vaxt seçimi və seysmik tədqiqatın davamlılığından asılıdır.

Zooplanktonun yayılma dərəcəsində normal mövsümi artıb-azalmalar səciyyəvi olaraq yaz və payızda fitoplankton çiçəklənmələrindən sonra baş verir. Bir çox növlərin gecə vaxtı səth təbəqələrinə miqrasiya etməsi ilə zooplanktonun şaquli paylanmasında gündəlik dəyişkənliklər səciyyəvi müşahidə edilir. Fitoplanktona gəldikdə, zooplankton üçün təbii populyasiyanın dinamikası qısa çoxalma vaxtları və təbii tələf olma səviyyələrinin yüksək olması ilə xarakterizə olunur, bəzi növlər hər nəsil üzrə 99,999% qədər təbii tələf olma səviyyələrinə malikdirlər (MakKuli, 1994).

Holoplankton zooplanktonun ümumiyyətlə ən çox üstünlük təşkil edən tərkib hissəsidir, kürəkayaqlı xərçəngkimilər biokütlənin əsas hissəsini təşkil edir. Kürəkayaqlı xərçəngkimilər bir çox orqanizmlər üçün mühüm qida mənbəyidir (Reymont, 1983). Lakin, meroplankton,


AETC/P140167_Rev03 79

xüsusilə də balıqların yumurtaları və sürfələri ədəbiyyat materiallarında haqqında məlumat verilən tədqiqatların diqqət mərkəzində olmuşdur, çünki, balıqların yaşama dövrünün bu mərhələlərinin uyğunluğu yetkin balıqların populyasiyasının quruluşunu müəyyən etməkdə mühüm amil hesab edilir (Doherti və Uilliams, 1988).

Pnevmotopların təsirinə məruz qalmış yumurta və sürfələrə dəymiş ziyanın dərəcəsini və növünü müəyyən etmək üçün həyata keçirilmiş bir neçə əsas tədqiqatların nəticələri Cədvəl 6.2-də ümumiləşdirilir.

Cədvəl 6.2: Seysmik pnevmotopların yumurta və sürfələrə təsirləri Müəllif Eksperimental iş Nəticələr və yekunlar

Koşelyova, 1992 Mənbə səviyyəsi 220 dB re1µPa - 1m.

Kambalaların yumurtaları və sürfələri 1 m-lik məsafədə tələf olmuş, lakin 2 m-lik məsafədə onlara ziyan dəyməmişdir.

Mpartlayışov, 1992 Mənbə səviyyəsi 250 dB re1µPa - 1m.

1 m-lik məsafədə 5 günlük treskaya ziyan dəymişdir. Tor qişanın təbəqələrə ayrılması.

Dalen və Nutsen, 1987 Mənbə səviyyəsi 222 dB re1µPa - 1m.

Treskanın yumurtaları və sürfələri tələf olmamışdır (kiçik pnevmotop Bolt 600B).

Hollidey və digərləri 1987

Mənbə səviyyəsi 223 dB re1µPa - 1m.

2 m-ə qədər məsafələrdə ançousun yumurtaları və sürfələrinə ziyan dəymişdir. 2 m-lik məsafədə sürfələrin mümkün tələf olması.

Kostivçenko, 1973 Mənbə səviyyəsi 230 dB re1µPa - 1m.

5 m-lik radiusda qırmışı kefal, ançous və digər müxtəlif növlərin yumurtalarına ziyan dəyməsi. Dəyən ziyanlar yumurtanın xarici membranının deformasiyası, embrionun spiralvari burulması, embrionun yerinin dəyişməsi, yumurta sarısına dəyən ziyandan ibarətdir.

Mənbə: DNV-dən uyğunlaşdırılmış, 1993

Bu tədqiqatların nəticələri göstərir ki, yumurtalar və sürfələrə dəyən ziyan və onların tələf olma dərəcəsi mənbənin 2 m-liyi daxilində qısa məsafədə ən yüksək səviyyədədir və pnevmotopdan uzaqlaşdıqca sürətlə azalır. 5 m-lik əhatə dairəsindən kənarda heç bir təsir müşahidə edilmir (Kostiçenko, 1973).

Bu məlumatları yeniləmək və yumurtalar, sürfələr və cavan balıqlara heyvanlara dəyə bilən daxili xəsarətləri müəyyən etmək məqsədilə, balıqların erkən yaşayış mərhələlərinə pnevmotopların təsirləri üzrə tədqiqatlar Havforskningsinstituttet-də (Dəniz Tədqiqatları üzrə Norveç İnstitutu) 1992 və 1995-ci illər ərzində davam etdirilmişdir.

Bu araşdırmaların nəticələri əvvəlki eksperimental işin nəticələrini təsdiq etmişdir. Balıq yumurtaları üçün tələf olma təsirləri pnevmotop mənbəyindən 5 m-lik məsafəyə qədər nümayiş etdirilmişdir. Sarı kisəli sürfələr üçün tələf olma səviyyəsi 2-3 m məsafədə 40-50% arasında dəyişməklə xüsusilə yüksək olmuşdur. Eyni məsafədə aşağı tələf olma səviyyəsi ançous üçün müşahidə edilmişdir (Dalen və digərləri, 1996).

Sürfə, sürfədən sonrakı dövr və cavan balıqlar kimi sonrakı mərhələlərin araşdırıldığı eksperimentlərdə aşkar edilmişdir ki, 2 m-lik məsafədə 10-20% tələf olma səviyyəsi ilə kambalalar üçün ən yüksək tələf olma səviyyəsi müəyyən edilmişdir və tələf olma səviyyəsinin 5 m-lik məsafədə həmçinin treska üçün müşahidə olunduğu qeyd edilmişdir. Sürfədən sonrakı mərhələdə yüksək tələf olma səviyyəsi həmçinin seysmik mənbədən 1-2 m məsafədə də nümayiş etdirilmişdir (Dalen və digərləri, 1996).

Digər müşahidə edilən təsirlər orqanizmlərin üzmə qabiliyyətindəki dəyişiklikləri əhatə etmişdir, həmin dəyişikliklər yırtıcılardan qaçmaq imkanına və sürfə vəziyyətinə təsir edir ki, bu da öz növbəsində onların yaşaya bilmə imkanına təsir edir (Dalen və digərləri, 1996).

Bu eksperimental məlumatlar seysmik tədqiqatların yalnız seysmik mənbənin ətrafında çox məhdud ərazi daxilində yumurtalara və sürfələrə birbaşa ziyan vurduğunu göstərir ki, bud a


AETC/P140167_Rev03 80

növlər üzrə dəyişir (mənbədən 5 m-ə qədər). Bu tədqiqata əsasən əldə olunanlar nəticəsində Norveçin Səlahiyyətli Orqanları balıqların yumurtaları, sürfələri və cavan balıqlara dəyən ziyana əsaslanaraq tədqiqat işini məhdudlaşdırmamağı qərara almışdır (Uebb və Kempf, 1998). Nəticələr göstərmişdir ki, növlərin sayının artırılması nöqteyi-nəzərindən seysmik tədqiqatların populyasiya səviyyəsində təsiri statistik əhəmiyyət daşımır (Dalen və digərləri, 1996), çünki ixtioplankton növləri ümumiyyətlə geniş yayılmışdır və həm yayılma dərəcəsi, həm də müxtəliflik nöqteyi-nəzərindən bərpa lokallaşdırılmış təsirlər altında sürətlə reaksiya göstərir. MakKuli (1994) göstərmişdir ki, pnevmotop tədqiqatı ərzində təsirə məruz qalan meroplankton fraksiyası təbii tələf olma səviyyəsinin 1%-dən azdır. Bundan başqa, həmçinin təsadüfi hadisələr sürfələrin ehtiyatının doldurulmasında hər hansı müəyyənləşdirici prosesləri əhəmiyyətli dərəcədə aradan qaldıra bilər. Belə ki, fırtınalar və planktonun yerdəyişməsi kimi hadisələr seysmik tədqiqatlardan irəli gələn hər hansı təsirlərin üstünü tamamilə örtə bilər (MakKuli, 1994).

6.2.3 Yetkin balıqlar Seysmik pnevmotopların yetkin balıqlara ziyan vurub-vurmamasını müəyyən etmək üçün bir neçə tədqiqat aparılmışdır. Çəpərlənmiş meydançaya salınmış balıqların seysmik mənbədən müxtəlif məsafələrdə saxlanılması ilə sahə eksperimentləri həyata keçirilmişdir. Əsas tədqiqatlardan bir neçəsinin nəticələri Cədvəl 6.3-də təqdim edilir.

Cədvəl 6.3: Seysmik pnevmotopların yetkin balıqlara vurduğu ziyan Müəllif Eksperimental iş Nəticələr və yekunlar

La Bella və digərləri. (1996)

12 m dərinlikdə qapalı qəfəsə salınmış balıq. Pnevmotop massivi 210 dB/Hz re1µPa - 1m. Seysmik gəmi minimum 150 m-dən keçmişdir.

200 dəniz xanı balığı. Səs mənbəyin in yaxınlaşmasına davranış reaksiyası, lakin seysmik partlayışdan dərhal sonra qapalı yerdə saxlanılan dəniz xanı balığında heç bir tələf olma hadisəsi qeydə alınmamışdır. Qəfəs 6 saatdan sonra çıxarılmışdır, balıqların skelet quruluşunda travmatik təsirin heç bir təzahürü görünməmişdir.

Mpartlayışov (1992)

Tək pnevmotop. 226 dB re1µPa - 1m.

Qısa müddətli qulaqbatma: treska daxili zədələnmələrə görə 48 saatdan sonra tələf olmuşdur.

Koşelyova (1992)

Tək pnevmotop və massiv. 1,000 - 3,000 kub düym Mənbə səviyyəsi 220 - 240 dB re1µPa - 1m.

Ən yüksək səs təzyiqi səviyyələri 220 - 240 dB arasında hesablanmaqla, pnevmotop emissiyalarına məruz qalmış, Barens dənizi treskasının 50%-də qan hüceyrələrinə ziyan dəymə, daxili qanaxma, və pnevmotopun və ya massivin partlayışının yaxınlığında olduqda (yəni 0,5 m-lik məsafədə) göz xəsarətləri müşahidə edilmişdir.

Folk və Lourence (1973)

Tək pnevmotop 4916 sm3 Mənbə səviyyəsi 230 dB re 1µPa - 1m.

Qəfəsə salınmış ağbalıq tək böyük pnevmotopun təsirinə məruz qalmışdır, bu da bir neçə balıqda üzmə qovuğuna ziyan dəyməsi ilə nəticələnmişdir.

Kasimov və digərləri (tarixsiz)

Təzyiqin səs dalğaları 150 kq / sm2

Nəticələr yalnız səs mənbəyinin birbaşa altında olan balıqlar üçün tələf olma səviyyəsini (32%-ə qədər) göstərmişdir. Mənbənin 1 m-liyindən 3 m-liyinə qədər heç bir tələf olma qeydə alınmamışdır.

Nəzərdən keçirilən eksperimental işin nəticələri balıqlarda potensial patoloji və tələf olma təsirləri üçün ümumi eşitmə hədlərini göstərir. Bundan başqa, nəticələr göstərir ki, pnevmotoplardan 0.5 - 1 m –lik əhatə dairəsindən kənarda heç bir balığın tələf olması baş verməmişdir. Daxili xəsarətlər 220 dB-lik səs təzyiqi səviyyəsinə məruz qalan balıqlarda baş vermişdir ki, bu da yalnız mənbənin çox yaxınlığında baş verir və ümumi eşitmə xəsarəti 180 dB-dən alınır (Törnpenni və Neduell, 1994). Pnevmotopların yaratdığı təzyiq impulsu balıqlarda toxumanın zədələnməsinə səbəb olan ən mühüm amil hesab edilir. Xüsusilə, Qouslənd (1992) məlumat verir ki, pnevmotupun 0,5 m-lik məsafəsində tələf olmuş balıqda üzmə qovuğunun parçalanması müşahidə edilmişdir.


AETC/P140167_Rev03 81

Təbii şəraitdə balıqlar pnevmotopların səsini uzun məsafədən müəyyən edir və sağlam yetkin balıqlar səs mənbəyindən uzaqlaşmaqla qaçma davranışını nümayiş etdirirlər. Balıqlar pnevmotoplardan çıxan səsin həm gücünü, həm də istiqamətini hiss edirlər, çünki 10 - 200 Hz-lik tezlik spektri balıqların eşitməsinin ən həssas bölgəsi, 20 - 700 Hz ilə üst-üstə düşür. (bax Şəkil 6.1). Balıqların eşitmə qabiliyyəti tam miqyaslı pnevmotop massivinin səsinin 100 km-dən artıq məsafədə eşidilə biləcəyini göstərir (Dalen və digərləri, 1996). Səs səviyyələrin diapazonuna cavab olaraq müəyyən edilən davranış reaksiyaları Cədvəl 6.4-də ümumiləşdirilmişdir.

Şəkil 6.1: Müxtəlif səs səviyyələrinə balıqların reaksiyası

Cədvəl 6.4: Balıqlarda davranış təsirləri üçün ümumi əsas eşitmə həddi göstəriciləri

Mənbə səviyyəsi Davranış təsiri Bu təsirlərin nümayiş etdirilməsi üçün pnevmotopdan

məsafə

160 dB re 1µPa Cüzi dəyişiklik 2.1 - 12 km

180 dB re 1µPa Həyəcan reaksiyası, məs. sıx hərlənmə

630 - 2,000 m

200 - 205 dB re 1µPa Qorxu reaksiyası, məs. qaçmaq cəhdləri

100 - 316 m

Mənbə: MakKuliyə əsaslanır, 1994

Balıqların qaçıb uzaqlaşma bacarığı əsasən onların ölçüsü ilə müəyyən edilir və üzmə bacarığı ilə bağlı müəyyən edilmiş biliklər əsasında 30-50 mm-dən böyük balıqların əksəriyyətinin üzüb kənarlaşacağı və keçən seysmik mənbə ilə təhlükəsiz məsafəni saxlaya biləcəkləri gözlənilir. Ona görə də seysmik tədqiqat fəaliyyətindən irəli gələn zədələnmənin balıqların

ölümcül

Həyəcan reaksiyası

Reaksiya həddi

Aşkarlanma həddi

Səs eşitmə fonunun h ddi

KİLOMETR

SƏS SƏVIYYƏLƏRI

Mənbə: Ona 1992 dərc edilməyib


AETC/P140167_Rev03 82

körpəlik mərhələləri ilə məhdudlaşması nəzərdə tutulur (yəni, uzunluğu 50 mm-dən az olan balıqlar).

6.2.4 Balıq tutma və təcrübə Şimal dənizində təxminən 40 il ərzində geofiziki tədqiqatlar aparılmışdır. Son illər ərzində seysmik tədqiqat gəmiləri Norveç və Barens dənizlərində balıq istehsalı rayonlarında fəaliyyət göstərmişdir. Müvafiq tədqiqatlar balıq təsərrüfatı üçün seysmik fəaliyyətlərin tutum normalarına təsirlərinin qiymətləndirilməsinə yönəldilmişdir.

Seysmik tədqiqatlar zamanı müşahidələr göstərir ki, balıqlar seysmik mənbələrdən uzağa üzürlər. Lokkeborq (1991) 238 dB re 1µPa - 1m-lik ən yüksək mənbə səviyyələri ilə iki həftəlik seysmik tədqiqatlar zamanı şimali Norveçdən kənarda yaruslarla balıq tutmanı araşdırmışdır. Balıq tutumu tədqiqat sahəsi daxilində 55 - 80% azalmışdır və 5 km-ə qədər məsafədə tutumda azalma müşahidə edilmişdir. Lakin, seysmik partlayış dayandıqdan sonra 24 saat ərzində balıq tutumu normal vəziyyətə qayıtmışdır.

Eyni ərazidə Lokkeborq və Soldal (1993) təxminən 239 - 250 dB re 1µPa - 1m-lik mənbə səviyyələri ilə seysmik partlayışların təsirlərini araşdırmışdır. Partlayışdan əvvəl, partlayış ərzində və ondan sonra trallar qurulmuşdur. Kəşfiyyat ərazisi daxilində partlayış zamanı treskanın tutumu partlayışdan əvvəlki səviyyələrlə müqayisədə 79 - 83% azalmışdır. Partlayışlar dayandıqda balıq tutmanın 12 saat ərzində partlayışdan əvvəlki səviyyəyə qayıtması müşahidə edilmişdir.

Görünür ki, balıqların paylanmasında seysmik fəaliyyətlərin səbəb olduğu dəyişikliklərin ən təfərrüatlı tədqiqatı Dəniz Tədqiqatları üzrə Norveç İnstitutundan Enqas və digərlərinin 1992-ci ildə apardığı tədqiqatdır. Seysmik partlayışların hətta mənbədən 18 dəniz mili kimi uzaq məsafədə iki demersal balıq növü, treska və xanı balığının yayılmasına əhəmiyyətli təsir etdiyi göstərilmişdir. Balıq tutma səviyyələri qeydə alınmış və bunlar seysmik partlayışın başlamasından sonra bütün ərazi üçün orta trol tutumu normasında təxminən 50% azalmanı göstərmişdir. Partlayış sahəsinin mərkəzində 70%-ə qədər azalma qeydə alınmışdır. Bu halda seysmik partlayış dayandıqdan beş gün sonra nə akustik xəritə məlumatları, nə də trol tutumlarında treska və ya xanı balığında artım əlaməti müşahidə edilməmişdir. Belə nəticə çıxarılmışdır ki, balığın azalmadan sonra əraziyə təkrar daxil olması müəyyən vaxt tələb edir və bu növlərdən və onun necə hərəkətsiz olmasından asılı ola bilər (Evans və Nays, 1996).

Həmçinin, balıqların sürü ilə toplanma davranışına təsir edən pnevmotoplar üzərində müşahidələr aparılmışdır. Demersal balıq növləri asılı səs mənbəyindən dərin sulara dalmağa meyllidirlər (Evans və Nays, 1996). Bu, Lokkeborq və Soldal tərəfindən aparılmış təcrübələrdə nümayiş olunmuşdur (1993), həmin təcrübələrdə şimali Norveçin sahilindən kənarda 20-40 pnevmotop massivinin saydaya təsirləri müşahidə edilmişdir. Trola salma təcrübələri saydanın ərazidə qaldığını, lakin daha dərinə üzdüyünü göstərmişdir. Çəpmən və Houkins (1969) hidrolokator müşahidələri nəticəsində müəyyən etmişdir ki, tək pnevmotop idarə olundurqda merlanq 54 m-dən artıq dərinliyə üzmüşdür.

Dalen və Nutsen (1987) pelagic balıqların, xüsusilə ağ merlanqın sürü ilə toplaşma təsirini müşahidə etmişdir. Şimal dənizində 250 dB-lik ən yüksək çıxış təzyiqi ilə 40 top massivindən istifadə etməklə, onlar müəyyən etmişdir ki, tədqiqat sahəsində göy merlanqın exo-yayılma dərəcəsi 54% azalmışdır. Balığın dərinliyə üzüb-üzmədiyini müəyyən etmək üçün dəniz dibinin sonrakı alt trol nümunələrində heç bir göy merlanq aşkar edilməmişdir; bu onların ərazidən kənara getdiklərini göstərir.

Qeyd edilməlidir ki, balıqçılığa hər hansı təsir keçid xarakterlidir, bu seysmik tədqiqat sahəsinin yaxınlığında balıq tutma səylərinin artması ilə nəticələnsə də, balıq populyasiyasına uzunmüddətli ziyan verə bilməz. Həmçinin, balıqların yerlərini dəyişdikləri ərazilərdə daha yüksək balıq tutma mümkünlüyünü gözləmək etmək məntiqidir. Seysmik səsin təsirinə qısa müddətli məruz qalma bəzi demersal növlərin dəniz dibinə getməsinə səbəb olur, bu da dib trolu metodu ilə onları tutma qabiliyyətinin daha da artmasını təmin edir (Törnpenni və Neduell, 1994).


AETC/P140167_Rev03 83

Xülasədə, həm Şimal dənizi, həm də Adriatik dənizdə aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, yetkin balıqlar uzaqlaşma davranışını nümayiş etdirmiş, bu da seysmik tədqiqat sahəsindən müvəqqəti yerdəyişmə ilə nəticələnmişdir. Lakin seysmik tədqiqatdan əvvəlki tutum səviyyələrinin bərpası ilə, bu yerdəyişmə səviyyəsinin növlərin normal coğrafi əhatə dairəsinə uyğun olduğu hesab edilir.

6.2.5 Dəniz məməliləri Ümumiyyətlə, suitilərin dalmaya xüsusi uyğunlaşmasına görə, onlara fiziki ziyan dəyməsi mümkün deyil. Bu uyğunlaşmalara güclü ciyərlər və hava kanalları və baş sahəsinin hava təzyiqini ətrafdakı suyun təzyiqi ilə eyniləşdirmək mexanizmləri daxildir. Qordon və digərləri (1998) seysmik tədqiqatlar nəticəsində dəniz məmələrinə dəyə biləcək bir neçə mümkün təsirləri göstərmişdir, həmin təsirləri Cədvəl 6.5-də qeyd edilir.

Cədvəl 6.5: Seysmik tədqiqatların dəniz məməlilərinə mümkün təsirləri Fiziki təsirlər Davranış təsirləri Dolayı təsirləri

• Bədən toxumaları və qulaqların zədələnməsi

• Eşitmə həddində daimi dəyişmə

• Bioloji əhəmiyyətli səslərin süni səslərlə gizlədilməsi

• Qidalanma səviyyələrinin azalması ilə nəticələnən ov əlverişliliyinin azalması

• Eşitmə həddində müvəqqəti dəyişmə

• Normal davranışın pozulması

Mənbə: Qordon və digərlərindən uyğunlaşdırılmışdır, 1998

Dərin sularda, səs müəyyən təbəqələrdə toplana və beləliklə də, dayaz sularda olduğundan daha böyük məsafələrə ötürülə bilər. Ona görə də, dərinə dalan heyvanların (bax Cədvəl 6.6) alınan səs səviyyələrinin səthə yaxın ölçülən və proqnozlaşdırılan səviyyələrdən yüksək olduğu sahələrə, o cümlədən səs mənbəyinin birbaşa yaxınlığında olan zonalara daxil olması mümkündür (Qordon və digərləri, 1998). Müəyyən vaxt ərzində və dərinliyə dalmaq üçün dərin sularda üzən heyvanlar müəyyən enerji imkanına malik olduğundan, sürətli üzmə kimi enerji tələb edən fəaliyyətlər dalmanın sonlarına yaxın oksigen ehtiyatlarının minimumda olacağı vaxtlarda mümkün olmayacaq.

Cədvəl 6.6: Dəniz məməliləri üçün qeydə alınmış səciyyəvi dalma dərinlikləri Mənbə Növlər Dalma dərinlikləri

Tompson və digərləri (1998) Boz suiti Əsasən 200 m-ə qədər dərinliyə üzür. 400 m-ə qədər dalma qabiliyyətinə malikdir

Tompson və digərləri (1998) Liman suitisi Əsasən 100 m-ə qədər dərinliyə üzür Delonq və Styuart (1991) Dəniz fili Qeydə alınmış dərinlik 1000 m Uotkins və digərləri (1993) Kaşalot Mütəmadi olaraq, 1000 m-dən

dərinliyə dalır Hacıyev və Heybətov (1999) Xəzər suitisi Normal 10 m, lakin 100 - 120 m -ə

qədər dərinliyə dalma qabiliyyətinə malikdir

Fiziki təsirlər

Təzyiq dalğasının fiziki təsirə səbəb olma imkanında mühüm amil dalğanın yüksəliş vaxtından asılıdır. Seysmik impulsların dəniz məməlilərinə kəskin fiziki ziyan vurmasının heç bir dəlili yoxdur, lakin bu mövzuda çox məhdud tədqiqatlar aparılmışdır.


AETC/P140167_Rev03 84

İnkişaf nəticəsində səsə həssas olmaq üçün uyğunlaşmaqla, qulaqlar bundan gələn ziyanın təsirinə ən çox məruz qalan orqanlardır. Eşitmə su altında məməlilər üçün ən mühüm həssas duyğu növüdür və yaxşı eşitmək qabiliyyəti onların həyatının qida tapmaq, üzmək, erkək və ya dişilərini tapmaq və yırtıcılardan qorunmaq kimi bir çox mühüm aspektlərində böyük əhəmiyyət daşıyır. Xeyli intensiv səsin təsirinə məruz qalma eşitmə həssaslığının azalmasına səbəb ola bilər (eşitmə həddinin yuxarı istiqamətdə dəyişiklik). Bunlar dəqiqələr və ya saatlar sonra bərpa olunmaqla eşitmə həddinin müvəqqəti dəyişməsi (EHMD) və ya heç bir bərpa olmadan eşitmə həddinin daimi dəyişməsi (EHDD) ola bilər. Eşitmə həddinin müvəqqəti dəyişməsi bu yaxınlarda sualtı darzolaqlı səs impulslarının təsirinə məruz qalmış butulka burun delfində və qumvurma ilə təmizlənmədən gələn sənaye səsinin təsirinə məruz qalmış liman suitisində aşkar edilmişdir (Qordon və digərləri, 1998). Dəniz məməlilərində EHDD-nə səbəb olan səslə bağlı heç bir birbaşa müşahidələr olmamışdır.

Davranış təsirləri

Seysmik tədqiqatın suitilərə fiziki ziyanının dərəcəsi çox məhduddur, çünki onlar ümumiyyətlə balıqlarda olduğu kimi seysmik səsə uzaqlaşma davranışı ilə cavab verirlər. Əlverişli məlumatlar (MakKuli, 1994) onu göstərir ki, dəniz məməliləri seysmik gəmilərdən 1 - 3 km –lik məsafədə uzaqlaşırlar (yəni, alınan impuls səviyyələri 160 - 170 dB re 1 µPa səviyyəsinə çatdıqda). Ona görə də, seysmik əməliyyatlar başladıqda suitilər yaxın məsafələrdə ola bilməzlər. Suitilərin seysmik tədqiqat səsinə reaksiyaları ilə bağlı bir neçə tədqiqat aparılmışdır. Lakin, liman suitiləri (Phoca vitulina) və boz suitilərin (Halichoerus grypus) davranış və fizioloji reaksiyalarının hərtərəfli müşahidələri haqqında Tompson və digərləri (1998) tərəfindən məlumat verilmişdir. Bu tədqiqatçılar telemetriya paketləri ilə təchiz edilmiş suiti fərdləri üzərində kiçik pnevmotoplarla bir saatlıq çəkiliş aparıblar. Telemetriya paketləri suitilərin hərəkətləri, dalma davranışları və üzmə sürətlərinə nəzarət edilməsinə imkan yaratmış və heyvanların seysmik impulslara reaksiyaları haqqında hərtərəfli məlumatları təmin etmişdir.

Liman suitiləri qısa müddətli qorxu reaksiyalarını nümayiş etdirmişdir, ürək ritmində kəskin qəfil azalma (bradikardiya) bunu təsdiq etmişdir və səkkiz sınaqlardan altısında 2 km-lik məsafədə üç dəfə 30 kub düymlük pnevmotop massivi və tək 20 kub düymlük (0,33 litr) topdan istifadə etməklə modelləşdirilmiş seysmik tədqiqatlara uzaqlaşma reaksiyası göstərilmişdir. Dörd halda suitilər partlayışın son dəqiqələrində sakit yem axtarma vəziyyətinə qayıtmışdır. İki halda heyvan görünür ki, toplara cavab olaraq quruya çıxma sahəsinə üzmüşdür. Boz suitilər həmçinin mənbədən uzaqlaşmaqla və üzmə sürətlərini artırmaqla uzaqlaşma reaksiyası göstərmişdir. Bütün sınaq heyvanları pnevmotop səslərinin təsirinə məruz qaldıqları ərazilərdə yem axtarmanı davam etdirmiş və ya bunun üçün geri qayıtmışlar (Tompson və digərləri, 1998). Bu nəticələr halqalı nerpa və dəniz dovşanları üzərində aparılan təcrübələrdən əldə edilən məlumatlarla yanaşı Cədvəl 6.7-də ümumiləşdirilmişdir.

Dolayı təsirlər Suitilərin dolayı davranış reaksiyalarının birbaşa fiziki ziyandan daha çox narahatlıq doğurması ehtimal edilir, çünki onlar potensial olaraq sağ qalma səviyyələrinin və reproduktiv nəticələrin azalması ilə nəticələnə bilər (Evans və Nays, 1996). Normal qidalanma, çoxalma və miqrasiya nümunələrinin pozulması kimi davranış dəyişikliklərinə seysmik tədqiqat səbəb olur. Bu təsirlər suitilərin seysmik tədqiqatlara göstərdiyi uzaqlaşma davranışlarının və azalan ov predmetlərinin əlverişliliyi və yeni qida mənbəyinin axtarılması tələbatına görə suiti populyasiyalarının yerdəyişməsinin nəticəsidir (Evans və Nays, 1996).

Cədvəl 6.7: Seysmik tədqiqatların dəniz məməlilərinə təsirləri Növlər Yer Müşahidə Mənbə Suyun

dərinliyi Davranış


AETC/P140167_Rev03 85

Boz suiti Şotlandiya və İsveç

Eksperimental çəkiliş. 1 saat təsirə məruz qalma.

Tək top və ya kiçik massiv (215 - 224 dB re 1µPa - 1 m)

20 - 100 m Uzaqlaşma. Qidalanmadan yerdəyişmə davranışına dəyişmə. Quruya çıxma. Sınaqdan təxminən 20 dəqiqə sonra bərpa.

Adi suiti Şotlandiya və Norveç

Eksperimental çəkiliş. 1 saat təsirə məruz qalma.

Tək top və ya kiçik massiv (215 - 224 dB re 1µPa - 1m)

20 - 100 m İlk qorxu reaksiyası. Bradikardiya. Güclü uzaqlaşma davranışı.

Halqalı nerpa Dəniz dovşanı

Alyaska Seysmik əməliyyat

11 x 120 küb düymlük massiv (21,6 litr ) toplar 222 - 213 dB re 1µPa - 1 m

> 15 m Uzaqlaşma, suya dalmada mümkün aşağı vəziyyət.

Mənbə: Qordon və digərləri 1998 , Tompson və digərlərinin 1998 tədqiqat məlumatlarından istifadə etməklə.

6.2.6 Quşlar Quşların seysmik əməliyyatlara reaksiyası ilə bağlı məhdud təcrübə məlumatları toplanmışdır. Uebb və Kempf (1998) Uadden dənizində seysmik əməliyyatın təsirini müəyyən etmək üçün tədqiqat aparmışlar. Onlar belə nəticəyə gəlmişdir ki, quşların hesablanması seysmik tədqiqat nəticəsində sahil quşları və suda üzən quşların sayı və mövsümi paylanmasında heç bir mühüm deviasiya göstərməmişdir. Qayıqların və ekipajın fəaliyyətləri nəticəsində 1 km-ə qədər məsafəyə, ayrı-ayrı sahələrə müvəqqəti uzaqlaşma qeydə alınmışdır.

6.2.7 Seysmiklik Ümumi qəbul edilmişdir ki, yer səthi böyük bəndlər və rezervuarlarla yüklənməklə və ya mədən işləri və geotermal və karbohidrogen hasilatı kimi resursların çıxarılması ilə səthə yaxın süxur təzyiqini və yam aye təzyiqi rejimini dəyişə və dayaz yerlərdə mərkəzləşən zəlzələlərə səbəb ola bilər. Lakin bu süni dəyişikliklər cüzi hesab edilir və regionda ümumi seysmiklik üçün tam səbəb kimi götürülə bilməz (məs. Trifu və Fehler, 1998).

Bəzi dərc edilmiş tədqiqatlar (məs. Rutlic və digərləri, 1998 və Filips və digərləri, 1998) süni seysmikliyi resursların çıxarılması və hidravlik quyu modelləşdirməsi (yəni, layın hidravlik partladılması) ilə əlaqələndirsə də, bizə seysmik məlumatların alınması ilə törənmiş seysmiklik arasında birbaşa əlaqələrin müəyyən edildiyi heç bir bənzər tədqiqat məlum deyil.

Bundan başqa, ABŞ-da Pasadena şəhərində törənmiş seysmiklik üzrə geniş araşdırmanın aparıldığı Kaltex Seysmoloji Laboratoriyasının əldə etdiyi nəticələrə müvafiq olaraq, seysmik tədqiqatlar üzrə kəşfiyyatların seysmikliyin fon səviyyələrinə təsiri olmasının heç bir sübutu yoxdur. Bu nəticələr 1995-ci il tarixli Los Ancles Regional Seysmik Təcrübəsinin (LARST) nəticələri ilə uyğundur, həmin təcrübədə seysmoloji cəhətdən yüksək həssaslığa malik ərazilərdə seysmik kəşfiyyat nəticəsində seysmiklik səviyyələrində heç bir artım aşkar edilməmişdir (şəxsi məlumat, Emili Brodski, Kaltex Seysmoloji Laboratoriyası, Pasadena, 1999).

6.3 Xəzərdə təcrübə Beynəlxalq konsorsium bu yaxınlarda şimali Xəzərdə dünyada indiyə kimi keçirilmiş ən böyük tək seysmik tədqiqatı tamamlamışdır. Bu fəaliyyətin həyata keçirilməsindən əvvəl onun qiymətləndirilməsi üçün ƏMTQ-si hazırlanmışdır. Burada, su çox dayaz (< 5 m) olduğu halda və ərazi nərə, digər balıq və suitilər tərəfindən istifadə edildikdə belə, istifadə edilən pnevmotoplardan heç bir mühüm ekoloji təsirin ortaya çıxmayacağı proqnozlaşdırılmışdır.


AETC/P140167_Rev03 86

Tədqiqat ərzində verilmiş proqnozların əsaslı olmasını müəyyən etmək üçün monitorinq keçirilmişdir. Monitorinq ətraf mühit və ya ətraf mühitdə olan balıqlar və ya suitilərə heç bir mühüm təsirin aşkar edilmədiyi təsdiq olunmuşdur.

1990-cı illərin ortalarından etibarən, dərin sularda bir sıra seysmik tədqiqatlar Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda ABƏŞ, CIPCO, BP Amoko (keçmiş BP Statoyl birliyi) NAOC və Ekson tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bu tədqiqatlara dair ƏMTQ sənədlərində heç bir mühüm ekoloji təsiri olmayacağı proqnozlaşdırılmış və nəticədə heç bir belə təsir müşahidə edilməmişdir.

6.4 Şəfəq Asiman seysmik tədqiqatının potensial təsirləri 6.4.1 Giriş Xəzərin Azərbaycan sektorunda seysmik tədqiqat fəaliyyətləri ilə əlaqədar xüsusi əsas narahatlıq doğuran məsələlər 1997-ci ilin oktyabr ayında Bakıda keçirilmiş seminarda qaldırılmışdır, bu məsələlər pnevmotopun balıq və suitilərə potensial təsirləri və regionda seysmikliyin fon səviyyələrinə təsirlərdən ibarət olmuşdur (ERT, 1997).

Təklif olunan Şəfəq Asiman 3Ö seysmik tədqiqat fəaliyyətlərindən ortaya çıxa biləcək, ibtidai orqanizmlərə potensial təsirlərlə yanaşı bu təsirlər haqqında aşağıda məlumat verilir.

6.4.2 Bentik qruplar Nəzərdə tutulan seysmik tədqiqat sahəsində suyun dərinliyi 600-900 m arasındadır. Seysmik tədqiqat sahəsində dərinlik böyük olduğundan, səth çöküntülərinin su sütununda asılı vəziyyətdə olması ilə nəticələnən heç bir qaz qovuğu impulsunun zəncirvari təsiri gözlənilmir. Ümumiyyətlə qəbul edilir ki, dərinliyi 50 metrdən artıq olan sahələrdə normal seysmik əməliyyatların dəniz dibi vəziyyətin əhəmiyyətli dərəcədə pozulması və ya əlaqədar bentik qruplara təsirləri müşahidə olunmur.

6.4.3 Plankton qrupları Su sütununda, işləyən pnevmotopların yaxın məsafələrində (adətən 2m-ə qədər, lakin 5m kimi ola bilər) buradan uzaqlaşa bilməyən planktonun (o cümlədən balıq körpələrinin) tələf olması müşahidə oluna bilər (bax Fəsil 6.2). Lakin, ən çox və ciddi zədələnmələr yalnız pnevmotop mənbəyindən 1,5 m məsafədə müşahidə olunur (Dalen və digərləri, 1996).

“Azərbalıq” Dövlət Konserninin Balıqçılar İnstitutunun verdiyi məlumata görə, sivriburun və qızılı kefal və irigöz və ançousabənzər kilkə kimi, geniş yayılmış və uzunmüddətli kürütökmə xüsusiyyəti olan ovluq balıq növlərinin yumurtaları və sürfələrinə nəzərdə tutulan seysmik tədqiqat dövründə zooplankton qrupunda rast gəlinə bilər (bax Cədvəl 5.6).

Plankton orqanizmlərinin təbii tələf olma səviyyəsi yüksək olduğundan və okeanoqrafik və iqlim dəyişiklikləri nəticəsində populyasiya sıxlıqlarında təbii illik artıb-azalmalar əhəmiyyətli dərəcədə ola bildiyindən (bax Bölmə 5.3.1), belə hesab edilir ki, seysmik tədqiqatın birbaşa tələf etmə təsirləri plankton populyasiyalarına və ya xüsusi olaraq populyasiya səviyyəsində balıqların sayının artırılması ilə bağlı, nə statistik baxımdan əhəmiyyətli, nə də ölçülə bilən təsirlərlə nəticələnə bilməz.

6.4.4 Yetkin balıqlar Seysmik tədqiqat sahəsinin yaxınlığında mövcud olması ehtimal edilən yetkin balıqlar və onların mövsümi paylanması haqqında Bölmə 5.3.2-də məlumat verilir. Dərinliklərdə qışlayan növlərə seysmik mənbənin yaxınlığında rast gəlmək mümkün deyil. Üst su təbəqələrində fəal olan növlər seysmik mənbədən potensial zədə almaq riski altındadırlar. Yetkin balıqlar normal olaraq seysmik tədqiqat fəaliyyətlərinə uzaqlaşma davranışını nümayiş etdirirlər, və bununla da potensial zədə almadan effektiv kənarlaşırlar (bax Bölmə 6.2.3). Lakin, su sütunu daxilində işləyən pnevmotopun yaxın məsafəsində (5 m-dən az) işləyən


AETC/P140167_Rev03 87

pnevmotopdan uzağa üzə bilməyən körpə balıqlarda (uzunluğu < 50 mm) tələf olma müşahidə edilə bilər.

Bütün balıq növlərinin körpələri dayaz şelf ərazilərində cəmlənməyə meyllidir. Körpə balıqlar üçün təbii tələf olma səviyyələri yüksəkdir, ona görə də belə hesab edilir ki, seysmik tədqiqatın birbaşa tələf etmə təsirləri populyasiya səviyyəsində balıqların sayının artırılması ilə bağlı, nə statistik baxımdan əhəmiyyətli, nə də ölçülə bilən təsirlərlə nəticələnə bilməz.

Seysmik tədqiqat sahəsi Azərbaycanın balıq sənayesi tərəfindən istismar edilən məlum balıqçılıq sahələrini əhatə etmir və ya onun bir hissəsini təşkil etmir. İl boyu balıqçılığı dəstəkləyən ən yaxın balıq tutma sahələri 55 km-dən artıq məsafədə qərb və şimal-qərb istiqamətində yerləşir. Ona görə də, balıqların yerdəyişməsi və ya ovluq balıq fəaliyyətinin pozulması ilə əlaqədar potensial balıq tutmada azalma gözlənilmir.

6.4.5 Məməlilər (Xəzər suitisi) Nəzərdə tutulan seysmik tədqiqat dövründə (sentyabrdan – yanvara qədər) suiti sıxlıqlaırnın ən yüksək həddi tədqiqat dövrünün ilk mərhələsi zamanı qeydə alına bilər, həmin vaxt Xəzərin suiti populyasiyası cənubi Xəzərin qidalanma sahələrindən qış mövsümündə artım üçün Şimali Xəzər ərazilərinə toplaşır, Lakin qeyd edilməlidir ki, tədqiqat sahəsi suitilər üçün mühüm qidalanma sahəsi və ya xüsusilə mühüm miqrasiya marşrutu hesab edilmir. Sentyabr ayından etibarən tədqiqat sahəsinin yaxınlığında suitilərin sıxlığı azalmağa başlayacaq, çünki həmin vaxt qidalanma dövrü başa çatmağa yaxınlaşır və miqrasiya edən fərdlər çoxalma üçün şimali Xəzərə geri qayıtmağa başlayırlar. Cənubi Xəzərdə qalacaq miqrasiya etməyən fərdlər il boyu Abşeron yarımadasının quruya çıxma sahələrində toplanacaqlar və bu suitilərin məhdud yem axtarma səfərlərinin seysmik tədqiqat sahəsinə qədər davam etməsi mümkün deyil.

Qidalanma məqsədilə, 100 - 120 m dərinliyə qədər dalma və su altında 15-20 dəqiqə qalma imkanına malik olsa da, Xəzər suitisi əsasən təxmini 4-5 dəqiqəlik məhdud vaxt ərzində 10 m-lik dərinliyə dalır (Haciyev və Heybətov, 1999). Ona görə də, Xəzər suitisi öz dalma imkanları daxilində dərinliyə üzərək, nisbətən dayaz sularda üzən heyvandır və səsin toplana biləcəyi dərin su təbəqələrinə daxil olması mümkün deyil (bax Bölmə 6.2.5).

6.4.6 Quşlar Seysmik tədqiqat sahəsinin sahildən uzaqda olmasına görə, yaxınlıqda olması ehtimal edilən yeganə quş növləri qağayılar, qırmızı və qara boğaz qaqaralar və payız miqrasiyasının davam etdirməzdən əvvəl gəmidə və ya suyun səthində müvəqqəti sığınacaq axtaran az sayda su quşları hesab edilir.

Quşlara akustik ziyanın dəyməsi yalnız quş pnevmotop massivinin yaxınlığında (yəni, massivin 5 m-liyində) suya daldıqda baş verə bilər. Lakin massiv tədqiqat gəmisinin birbaşa arxasından çəkildiyindən orada gəmi Xəzərdə olan hər hansı quşun hərəkətinə mane olmaqla quşların olmadığı dəhlizi açır. Massiv keçdikcə quşlarda çaxnaşma yaransa da, onlar artıq təhlükəli məsafədən kənarda olacaqlar (Makdaff-Dunkan və Devis, 1995). Pnevmotop massivi işlək vəziyyətdə olduqda onun yaxınlığındakı suda quşların olacağı ehtimal edilmir.

6.4.7 Seysmiklik Seysmik tədqiqatda istifadə edilən akustik mənbə səs dalğaları hasil edəcək, həmin səs dalğaları dəniz dibinə gedəcək, aşağıdakı süxurlara daxil olacaq və müxtəlif süxur təbəqələri arasında sərhədlərdən əks olunacaq.

Xəzər regionunda seysmikliyin fon səviyyələri təxminən 100 il ərzində qeydə alınmışdır. Kərimovun verdiyi məlumata görə (şəxsi məlumat, 1995) antropogen təsirlər, o cümlədən neft sənayesinin əməliyyatları ilə əlaqədar təsirlərin nəticəsində fon səviyyələri 7,5-dən 9 dərəcəyə yüksəlmişdir. Lakin belə antropogen təsirlər və seysmikliyin fonunda yüksələn səviyyələr arasında iddia edilən əlaqələr nə Kərimov tərəfindən məlumatlara daxil edilmiş, nə də elmi cəmiyyətin digər üzvləri tərəfindən əsaslandırılmışdır. Xəzər regionunda monitorinq və


AETC/P140167_Rev03 88

tədqiqat hələ də davam etməkdədir və sahə tədqiqatlarının indiyə kimi dərc olunmamış nəticələri göstərir ki, ofşor seysmik tədqiqatlar Xəzərin seysmikliyinin fon səviyyəsinə heç bir təsir etmir.


AETC/P140167_Rev03 89

7. GÜNDƏLİK ƏMƏLİYYATLARIN TƏSİRLƏRİ

7.1 Sosial-iqtisadi təsirlər Dənizdə kommersiya gəmiçiliyi və ya kommersiya balıqçılığına heç bir birbaşa iqtisadi təsir gözlənilmir, çünki, seysmik tədqiqat sahəsi məlum gəmiçilik yolu və ya məlum balıqçılıq sahələrində yerləşmir və ümumiyyətlə kommersiya məqsədilə istismar edilən növlər üçün əsas kürü tökmə və yetişmə sahələrindən uzaqdır. Qurudakı əlaqədar fəaliyyətlərin demək olar ki, heç bir ziyan verici sosial-iqtisadi təsiri olmamalı, və balans üzrə yerli iqtisadiyyata məhdud qısa müddətli fayda verməlidir. Tədqiqatın nəticələri karbohidrogen ehtiyatlarının potensial mövcudluğunu göstərərsə, orta müddətdə növbəti kəşfiyyat fəaliyyətləri və potensial təsdiq edilmiş ehtiyatlarla əlaqədar hər hansı gələcək işlənmə fəaliyyətləri Azərbaycan Respublikasını mühüm birbaşa gəlir mənbəyi ilə təmin edəcək.

7.2 Seysmik müşahidələr sisteminin fiziki mövcudluğu Əməliyyatlar ərzində seysmik tədqiqat sahəsinin yaxınlığında balıqçılıq və digər dənizçi fəaliyyətləri dayandırılmalıdır. Lakin, tədqiqat sahəsi məlum balıqçılıq sahəsində yerləşmədiyindən və Azərbaycanın ovluq balıq flotu tərəfindən istismar edilən əsas balıq tutma sahələri sahil şelf ərazilərində ofşor sahillərdə, seysmik tədqiqat sahəsindən təxminən 55 km qərbdə və şimal-qərbdə yerləşir. Ona görə də, kommersiya balıqçılığı fəaliyyətinin pozulması gözlənilmir.

Seysmik tədqiqat sahəsindən və ya ümumilikdə seysmik tədqiqatlar üçün gəmi əməliyyatları sahəsindən heç bir gəmiçilik yolları keçmir. Ən yaxın gəmiçilik yolu (Bakı limanından Okarem, Türkmənistana) tədqiqat sahəsindən təxminən 5 - 10 km şimal-şərqdə yerləşir və belə olduğu halda kommersiya gəmiçiliyinin hərəkəti ilə heç bir birbaşa qarşılıqlı əlaqə gözlənilmir.

Quşlar, məməlilər və balıqlar gəmilər və avadanlığın fəaliyyəti ilə əlaqədar səs maneələrinə həssasdırlar. Ehtimal edilir ki, onlar səs mənbəyindən kənarlaşaraq uzaqlaşma davranışını nümayiş etdirəcəklər; ona görə də canlı təbiət üçün heç bir təhlükə gözlənilmir. Qeyd edilməlidir ki, maneə səviyyəsi dənizdə digər gəmilərin yaratdığı maneədən böyük olmayacaq, ona görə də, normal gəmi fəaliyyəti ilə əlaqədar heç bir qəbuledilməz təsirlər gözlənilmir.

7.3 Tullantıların hasilatı və utilizasiyası Seysmik tədqiqat zamanı yaranan tullantıların həcmi tədqiqat müddətinin davamlılığından və hər gəminin göyərtəsində olan ekipajın sayından asılı olacaq. Müxtəlif tullantılar hasil ediləcək ki, bunların hər biri müvafiq qaydada idarə olunmalıdır. Gəmilərdən tullantıların utilizasiyası üçün beynəlxalq minimum standartlar MARPOL Konvensiyasının V Əlavəsində müəyyən edilmişdir (BDT, 1992).

Səciyyəvi olaraq, gəmilərdə yaranan tullantılar üçün aşağıdakı mövcud utilizasiya yollarından istifadə ediləcək, bütün tullantılar (çirkab suları istisna olmaqla, hansılar ki, təmizlənmə prosesindən sonra dənizə atılacaq) qurudakı müvafiq strukturlarda yığılacaq və tullantıların nəqli ilə bağlı hər hansı əməliyyat BP-nin Tullantıların Nəqli Qeydlərində sənədləşdiriləcək:

• Plastik kimi yanmayan material və müəyyən təchizat və istismar tullantıları preslənəcək və müvafiq utilizasiya qurğusunda utilizasiya edilmək məqsədilə sahilə göndərilmək üçün gəmidə saxlanılacaq. Tullantılar BP-nin tullantıların mərkəzi toplanma sahəsindən üçün göndəriləcək;

• Yanan mətbəx tullantıları və ümumi tullantılar həmçinin preslənəcək və müvafiq utilizasiya qurğusunda utilizasiya edilmək məqsədilə sahilə göndərilmək üçün gəmidə


AETC/P140167_Rev03 90

saxlanılacaq. Tullantılar BP-nin tullantıların mərkəzi toplanma sahəsindən utilizasiya üçün göndəriləcək;

• Biodeqradasiyaya məruz qalan qida tullantıları müvafiq utilizasiya qurğusunda utilizasiya edilmək məqsədilə sahilə göndərilmək üçün gəmidə saxlanılacaq. Tullantılar BP-nin tullantıların mərkəzi toplanma sahəsindən utilizasiya üçün göndəriləcək;

• Gəmi dibinin neftli suları gəmidə çənlərdə toplanılacaq və Bakıda liman çağırışları zamanı quruda utilizasiya üçün barja göndəriləcək;

• İstifadə edilmiş kabel mayesi ayrılmış çənlərdə gəmidə saxlanılacaq və Bakı Limanında liman çağırışları zamanı sahilə nasosla vurulacaq;

• Çirklənmiş neft avadanlıqlarını təmizləmə avadanlığı gəmidə konteynerlərdə saxlanılacaq və BP-nin Mərkəzi Tullantı Toplanma sahəsindən utilizasiya edilmək üçün sahilə göndəriləcək.

7.4 Havanın çirklənməsi Havaya emissiyaların əsas mənbələri gəmi mühərrikləri və hava kompressoru generatorlarından çıxan işlənmiş qazlardır. Mobilizasiya və demobilizasiya, vaxtaşırı yanacaq doldurma səfərləri ərzində və seysmik tədqiqat sahəsi daxilində tədqiqat əməliyyatları üzrə bütün gəmi üçün mühərrik və generatorun işləməsindən yaranan emissiyaların hesabı Cədvəl 7.2-də təqdim edilir.

Bu hesablamanı aparmaq məqsədilə, seysmik kəşfiyyat gəmisinin orta iş sürəti hesablanmış günlük yanacaq istehlakı 20 ton olmaqla 4,5 dəniz mili, və tədqiqat sahəsinə və geriyə buxarla orta sürülmə sürəti hesablanmış günlük yanacaq istehlakı 15,4 ton olmaqla 11 dəniz milidir. Yardımçı gəmilərin orta iş sürəti hesablanmış günlük yanacaq istehlakı hər iki gəmi üçün 14 ton olmaqla 4,5 dəniz mili və tədqiqat sahəsinə və geriyə buxarla orta sürülmə sürəti hesablanmış günlük yanacaq istehlakı 19 ton olmaqla 10 dəniz milidir.

Həm tədqiqat, həm də yardımçı gəmilər üçün Bakı limanından seysmik tədqiqat sahəsinə çatmaq üçün sərf edilən vaxtın təxmini 6 saat olması hesablanmışdır. Seysmik proqramdan müəyyən edilir ki, gəmilər seysmik kəşfiyyat üçün bu müddətin uzanması ehtimalını nəzərdə tutmaqla cəmi 56 gün ərzində istifadə ediləcəklər. Gəmilərin yanacaq tutumlarına əsasən seysmik tədqiqat müddətində bütün gəmilərin yanacaq doldurmaq üçün ən azı bir dəfə geri qayıtmalı olduğu müəyyən edilmişdir. Bu təxminlərə əsasən ümumi yanacaq hesabı aparılmışdır (bax Cədvəl 7.1) (qeyd: proqnozlar iki yardımçı gəmidən istifadə olunmaqla, 110 günlük tədqiqat proqramı müddətinə əsaslanır).

Cədvəl 7.1: Seysmik tədqiqat gəmiləri üçün hesablanmış yanacaq istehlakı Gəmi Fəaliyyət Yanacaq istehlakı (ton)

Seysmik gəmi Seysmik tədqiqat sahəsinə və geriyə səfər 15 Seysmik gəmi Seysmik kəşfiyyat 1120 Yardımçı qayıq (x2) Seysmik tədqiqat sahəsinə və geriyə səfər 19 Yardımçı qayıq (x2) Seysmik kəşfiyyat 784

CƏMİ 1938

Əlaqədar emissiyaların hesablanması üçün sənaye standartlı emissiya amillərindən istifadə edilmişdir. Bu amillər və gəmilərin fəaliyyətinin bütün dövründə hər hava çirkləndiricisi üçün ümumi emissiya hesablamaları Cədvəl 7.2-də təqdim edilir

Cədvəl 7.2: Dəniz gəmiləri üçün hava emissiyası amilləri Emissiya parametri Emissiya amili (kq

buraxılmış/ ton sərf edilmiş yanacaq )

Əməliyyatlar dövründə ümumi emissiya (ton) (ən

yaxın olan ton) NOx 59 114 CO 8 16


AETC/P140167_Rev03 91

HC 2,7 4 CO2 3170 6143 SO2 8(1) 16 Bərk hissəciklər 1,2 2 Emissiya faktorları alınmışdır: ‘İ və H Əməliyyatlarından Atmosfer Emissiyalarının Hesablanması üçün Metodlar’ Hesabat N 2.59/197, İ və H Forumu, Sentyabr 1994 (1) Gəmi dizeli üçün kükürd tərkibi kütlənin 0,4% -i ilə nəzərə alınır

Bu emissiya hesablamaları nəticəsində seysmik gəmilərin fəaliyyəti nəticəsində havaya emissiyaların təsirinin cüzi olacağı hesab edilir. Xüsusilə, hesab edilir ki, ümumi emissiyalar digər sənaye mənbələri və ya xüsusilə Xəzər dənizi üçün gəmiçilik və kommersiya balıqçılıq sənayesi mənbələri üçün ümumi illik emissiyalar şəraitində qlobal istiləşməyə və ya digər regional/transsərhəd təsirlərə əhəmiyyətli dərəcədə yol verməyəcək. Atmosfer emissiyalarının buraxıldıqda sürətlə yayılacağı gözlənildiyindən və reseptorlar çox az olduğundan lokal sağlamlıq nəticələri ilə bağlı heç bir təsir gözlənilmir.

BP Azərbaycan Şəfəq Asiman Dəniz Bloku 3Ö Seysmik Kəşfiyyatı Tədqiqatı Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi

AETC/P140167_Rev03 92

8. BAŞ VERƏ BİLƏCƏK QƏZA HADİSƏLƏRİNİN TƏSİRLƏRİ

8.1 Giriş Seysmik tədqiqat üçün müəyyən edilmiş əsas potensial qəza hadisəsi toqquşma nəticəsində əsas gəminin və / və ya yardımçı gəmilərin zədələnməsi və ya göyərtədəki saxlama qurğularının itirilməsi səbəbilə gəmidəki ehtiyatın tamamilə və ya qismən dağılması və dənizə axması, dənizdə yardımçı gəmidən aparılan yanacaq doldurma zamanı yanacağın qəza halında axıdılması, və yanacaq doldurma gəmisində (yardımçı gəmilərdə) dağılma nətincəsində və ya toqquşma səbəbilə gəminin zədələnməsi nəticəsində olan yanacaq ehtiyatının tamamilə və ya qismən dənizə axıdılması ola bilər.

Qismən və ya bütünlüklə strimer mayesinin sızması ilə nəticələnən maye ilə doldurulmuş hidrofon kabellərinin zədələnməsi kabellərə dəyən ziyanın nəzərdən keçirilməsi zəruri olan məsələdir. Stirmer mayesinin itirilməsi Bölmə 8.2.-də əks olunmuşdur.

8.2 Strimerlər və strimer mayesinin itirilməsi Maye ilə doldurulmuş strimer kabelləri İzopar-M adlandırılan açıq rəngli alifatik karbohidrogen (ağ neftə bənzər) tərkibli olacaqdır ki, bu da elektrik izolyasiyası və neytral üzmə qabiliyyətini təmin edir.

Strimerin bütünlüklə və ya onun xeyli hissələrinin itirilməsi yalnız strimer böyük maneə ilə suya batırıldıqda və ya digər gəminin mühərriki tərəfindən bölündükdə baş verə bilər. Bu çox az ehtimal edilən hadisədir. Lakin, suya batırılma nəticəsində və ya kabel hissələrinin doldurulması və ya nasosla vurulması zamanı üzlənmədə açılmış dəlikdən cüzi miqdarda strimer neftinin ətraf mühitə sızması mümkündür.

Strimerlər 100 m-lik təcrid olunmuş hissələrə bölünəcəklər, bunların hər birində təxminən 125 litr maye olacaq. Ona görə də hər strimer təxminən 7500 litr maye tərkibinə malik olacaq.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, altı strimerin hamısının və ya hətta bir strimerin tamamilə itirilməsi yüksək səviyyədə mümkünsüzdür. Lakin, strimer mayesindən məhdud sızmalar baş verə bilər. Belə hallarda, İzopar M suda həll olmadığından dənizin səthində görünən nazik təbəqə əmələ gələcək. Lakin maye yüngül xarakterli olduğundan, 24 saat sonra dəniz səthində yalnız kiçik proporsiyanın qalması ilə sürətli yayılma və buxarlanmanın baş verməsi mümkündür. Kabel mayesinin fiziki xüsusiyyətlərinə görə, belə xarakterli dağılmaların təsirləri dərəcə və vaxt etibarilə məhdud olacaq və heç bir uzun müddətli ekoloji təsirə malik olmayacaq.

Sızmış strimer mayesinin sahilə çıxma ehtimalı cüzidir, çünki seysmik tədqiqat sahəsinə ən yaxın sahil xətti təxminən 70 km şimaldadır və sızma quruya çatmazdan əvvəl yayılacaq və buxarlanacaq.

8.3 Yanacaq və ya kimyəvi maddələrin sızması Yanacağın və yağların dağılmasının yanacaq doldurma və ya bunkerləmə zamanı, yaxud adekvat saxlama qurğularının olmaması nəticəsində ən böyük baş vermə ehtimalı vardır. Bölmə 8.1-də qeyd olunduğu kimi, seysmik tədqiqat üçün müəyyən edilmiş əsas potensial qəza hadisəsi göyərtədə dağılma və ya gəmidəki ehtiyatın bir hissəsinin, yaxud da hamısının toqquşma nəticəsində dəlikdən dənizə axması ola bilər. Oxşar qəza halının yanacaq doldurma üçün istifadə olunan yardımçı gəmidə və gözətçi / yardımçı gəmidə də baş verə bilər. Lakin göyərtədəki naviqasiya sistemlərinə və gəmidə ətraf mühitin mühafizəsi üzrə prosedurlar mövcud olduğundan bu mənbələrdən dağılma nadir hallarda baş verə bilər (bax Fəsil 9).

Seysmik gəminin 800 tonluq dizel yanacağı, və 22 m3-lik sürtgü yağları üçün və yardımçı gəminin dizel yanacağı və sürtgü yağları üçün müvafiq olaraq hər biri üçün 210 ton və 474 ton maksimum saxlama tutumunun olması nəzərdə tutulur. Lakin yanacaq çənlərini


AETC/P140167_Rev03 93

birləşdirən klapanlar çənlərdən biri sıradan çıxdığı halda itirilən neftin miqdarını azaltmalıdır. Bundan başqa, saxlama çənləri bəndlərinə sızmalar neftli gəmi dibinin su çənlərinə istiqamətləndirilir və kabel mayelərinin idarə olunduğu bütün göyərtələr qapalı separasiya sisteminə drenaj olunur.

Yanacaq və neftdən başqa geofiziki ekipaj tərəfindən təsadüfi hallarda digər kimyəvi maddələr istifadə edilir. Bunlar əsasən təmizləmə və texniki xidmətdə istifadə olunan az miqdarda kimyəvi maddələrdir. Gəmidə ətraf mühitin mühafizəsi üzrə prosedurlar mövcud olduğundan kimyəvi maddələrin dağılması nadir hallarda ola bilər və sözü gedən az miqdarlı maddələrin ətraf mühitə təsiri cüzi olacaq.


AETC/P140167_Rev03 94

9. AZALTMA

9.1 Giriş Seysmik əməliyyatlar ilə əlaqədar olan potensial ətraf mühit təsirlərinin minimal səviyyələrə qədər azaltmaq məqsədi ilə ya qarşısının alınması, ya da effektiv olaraq idarə olunması və nəzarət olunmasını təmin etmək üçün qəbul olunacaq proseduralar aşağıdakı fəsildə qısa şəkildə təqdim olunub.

9.2 Akustik Pozuntular və Azaltma Tədbirləri Ümumilikdə qəbul olunmuşdur ki, pnevmotoplar seysmik tədqiqatlar üçün dəniz ekologiyasına ən az təsir göstərən enerji mənbələridir. Geofiziki tədqiqatlar üçün enerji mənbəyi kimi kimyəvi partlayıcıların istifadəsinin tətbiqi dayandırılıb və indi bütün dünyada dəniz əməliyyatlarının 97%-i pnevmotoplardan istifadə edir. Əlavə olaraq, hər bir pnevmotop fəaliyyətinin başlanğıcında suiti və balıqların qaçma davranış reaksiyalarına yardım etmək məqsədi ilə enerji yavaş-yavaş artacaq. (Bölmə 9.2.2-yə baxın).

9.2.1 Balıqçılıq Sahələri Seysmik tədqiqat sahəsi Abşeron yarımadasından təxminən 70 km cənubda Xəzər dənizinin açıq hissəsində yerləşir. Bu sahə daxilində balıqçılıq fəaliyyətləri balıq kürüləmə limanlarından uzaqlığı və iqtisadi cəhətdən səmərəli balıq növlərinin nisbətən aşağı konsentrasiyası səbəbi ilə Azərbaycan üçün iqtisadi cəhətdən vacib hesab olunmur (Quliyev və Qasımov, 1999-cu il). Lakin, seysmik tədqiqat sahəsinin yaxınlığında balıqçılıq fəaliyyətlərinin baş vermə mümkünlüyü istisna oluna bilməz. Digər sahilyanı dövlətlərdən olan balıqçılıq gəmiləri sahədə fəaliyyət göstərə bilər, lakin Dənizçilik xidmətinin məlumatlandırılacağı faktı və yardımçı gəmilərin sahədə mövcud olması bütün gəmilərin seysmik əməliyyatlardan uzaq tutulmasını təmin edəcək.

9.2.2 Məməlilər (Xəzər Suitisi) Təklif olunan seysmik tədqiqat müddətində suiti sıxlığının ən yüksək olduğu müddət böyük ehtimalla tədqiqat müddətinin ən son vaxtlarına təsadüf edəcək ki, bu zaman Xəzər suitisinin sürüləri qidalanma məqsədləri ilə Cənubi Xəzər hissələrində mərkəzləşir. Buna baxmayaraq qeyd olunmalıdır ki, tədqiqat sahəsi suitilər üçün vacib qidalanma sahəsi kimi tanınmır. Sentyabr ayından başlayaraq seysmik tədqiqat sahəsi yaxınlığında qidalanma mövsümü sona çatdığı üçün suiti sıxlıqları azalacaq və miqrasiya edən sürülər çoxalmaq üçün Xəzərin şimal hissəsinə hərəkət etməyə başlayacaqlar. Cənubi Xəzər sahəsində qalan miqrasiya etməyən sürülər bütün il boyu Abşeron Yarımadasında yatma sahələrində toplanacaqlar və böyük ehtimalla seysmik tədqiqat sahəsində olmayacaqlar. Lakin qeyd olunmalıdır ki, bu yatma sahələrinin son tədqiqatları bu yatma sahələrində suitilərin əhəmiyyətli sayını qeyd etməmişdir (CISS, 2006). Seysmik tədqiqat müddətində Xəzər Suitilərinin əsasən Şimali Xəzər sularında toplaşması nəzərdə tutulur ki, burada da onlar çoxalma üçün qış aylarını keçirəcəklər. Belə hesab olunur ki, miqrasiya edən Xəzər Suitiləri onların qurban növlərinin əksəriyyətinin toplaşdığı şərqi və qərbi Xəzər sahillərində dayaz sularda hərəkət edəcək.

Əsas azaltma tədbiri kimi BP seysmik tədqiqatlar nəticəsində dəniz məməlilərinin narahat edilməsi və zədələnməsi riskini azaltmaq məqsədi ilə JNCC (Joint Nature Conservation Committee) təlimatlarına uyğun olaraq ehtiyatla başlama prosedurlarını ehtiyat tədbiri kimi həyata keçirəcək (Avqust 2010-cu il). JNCC göstərişləri seysmik kəşfiyyat tədqiqatları üçün sənayedə ən yaxşı beynəlxalq təcrübə hesab olunur və bu göstərişlərin əsas elementləri aşağıda qısa şəkildə təqdim olunub. Hər bir seysmik xətti əldə etməzdən əvvəl və əməliyyatlar arası hər bir kəsilmədən sonra enerji suitilərə ərazini tərk etmək üçün adekvat vaxt təmin etmək məqsədi ilə ən azı 20 dəqiqə ərzində aşağı enerjidən yavaş – yavaş işə salınacaq


AETC/P140167_Rev03 95

(məsələn, xətt boyunca olan ən kiçik pnevmotopdan başlayaraq tədricən digərləri də əlavə olunur). Nəticədə suitilərin sahəni tərk etmə davranışı fiziki zədələnmə riskini azaldacaq.

9.3 Dövri Atılmalar və Azaltma Tədbirləri 9.3.1 Tullantı Hasilatı və Atılma Tullantıların idarə olunması üçün bir sıra istismar proseduraları seysmik gəmi komandası üçün təmin olunacaq. Bütün tullantı axınları gəmi göyərtəsində əsas jurnalda qeyd olunacaq ki, burda da tarix, materialın təbiəti, atılma üsulu və cavabdeh şəxs barədə təfsilatlı məlumatlar qeyd olunacaq. Əlavə olaraq, quruya çıxarılan bütün tullantılar barədə manifestlər saxlanacaq.

Quruya gətirilmiş tullantılar uyğun tullantıların idarə olunması qurğularına daşınması üçün cavabdeh olan təyin olunmuş tullantı daşıyıcıları tərəfindən idarə olunacaq. Tullantılar nəzarəti təmin etmək məqsədi ilə BP şirkətinin uyğun Tullantıların Daşınması Vərəqələrindən istifadə etməklə yerləşdirilmə üçün BP şirkətinin tullantıların mərkəzi toplanma sahəsinə daşınacaq.

Seysmik tədqiqat əməliyyatlarından hasil olunmuş tullantıların BP şirkətinin Tullantıların Daşınması Vərəqələrində qeyd olunması tullantıların uyğun şəkildə işlənməsi və emal olunması və ya atılmasını təmin etməyə kömək edəcək.

9.3.2 Havanın Çirklənməsi Hava emissiyaları göyərtədə olan bütün mühərriklərin Gəmiçiliyin Dəniz Qeydləri (GDQ) tələblərinə uyğun olaraq davamlı təmiri vasitəsi ilə azaldılacaq. Bu tədqiqat üçün istifadə olunacaq gəmilər MARPOL 73/78, Əlavə VI tələblərinə cavab verəcək və müvafiq şəkildə idarə olunacaq.

9.3.3 İnvaziv Növlərin Keçməsi Xəzər dəniz ətraf mühitinin təcrid olunmuş təbiəti və növlərin yüksək səviyyədə endemikliyi onu invaziv dəniz növlərinin keçməsi ilə nəticələnən təsirlərə xüsusilə həssas edir. Ən yaxşı sənədləşdirilmiş hallardan biri də, ktenofor Mnemiopsis leidyi –nin sahəyə təqdim olunmasıdır və bunun Xəzər ekologiyası üzərində dramatik nəticələri var.

Məlumdur ki, M/V Gilavar gəmisi hal-hazırda Xəzər sularında deyil və təmir olunur. Belə halda invaziv növlərin Xəzər sularına ballast və ya lilli sular vasitəsi ilə və / və ya gəmi korpusunda çirkləndirici orqanizmlər vasitəsi ilə keçməsi potensialı vardır.

Seysmik tədqiqat gəmisinin BP tərəfindən Bakıda cəlb olunacağı bilindiyi və buna görə də gəmilərin Xəzər dənizinə Volqa-Don su yolu vasitəsi ilə bu ƏMTQ-nin əhatə dairəsindən kənarda gəminin Xəzər dənizinə tranzit gətirilməsi invaziv canlıların keçməsinin məhdudlaşdırılması və azaldılması ilə əlaqədar olaraq ən yaxşı beynəlxalq həyata keçiriləcək ki, bunların arasında bir çox yaxşı misallar var7. BP şirkətinin invaziv canlıların Xəzər dənizinə daşınmasının azaldılması üçün xüsusi proseduraları var və məlumdur ki, bu proseduralar ən yaxşı beynəlxalq proseduralara istinad edir və əməl olunacaq.

Yardımçı gəmilərin hər ikisi Bakı limanından işlərə cəlb olunacaqdır.

9.4 Qəza Hadisələri və Azaltma Tədbirləri 9.4.1 Qoşquda Olan Avadanlıqların Zədələnməsi və ya İtirilməsi Toplayıcıların zədələnməsi ehtimalı gəmilərin digər gəmilərin yaxınlaşması barədə xəbərdarlığı təmin edən sadələşdirilmiş naviqasiya avadanlıqları ilə təchiz olunması faktı ilə azaldılır. Buna əlavə olaraq, toplayıcıların uzunluğu boyunca nəzarətçilərin dərinliyi qısa 7 BNSƏMQA (2010) Invaziv Növlər və Neft və Qaz Sənayesi – Qarşısını Alma və İdarə Olunma üçün Göstərişlər http://www.ipieca.org/publication/alien-invasive-species-and-oil-and-gas-industry


AETC/P140167_Rev03 96

müddətdə avadanlığı təhlükəsiz dərinliyə qədər endirmək üçün istifadə oluna bilər. Azərbaycan Dənizçiliyi əməliyyatlar başlamazdan əvvəl tədqiqat barədə məlumatlandırılacaq.

Tədqiqat gəmisinin kabellərin dəqiq yeri barədə məlumatı var və digər dəniz istifadəçiləri radar əksetdiriciləri, gecə işıqları və coğrafi yerləşdirmə sisteminin (CYS) qəbulediciləri ilə təchiz olunmuş quyruq buylarının olması barədə xəbərdar edilirlər. Dərinlik yoxlayıcıları və qaldırıcı qurğular da eyni zamanda toplayıcıların uzunluğu boyunca dalma avadanlıqlarının qısa müddətdə təhlükəsiz dərinliyə endirilməsi və kabellərin səthə çıxarılması üçün təmin olunmuşdur. Yardımçı gəminin mövcudluğu ilə kabellərin əlavə təhlükəsizliyi təmin olunmuşdur ki, bu da sahədəki digər gəmilərlə nisbətdə toplayıcıların yerinə nəzarət edəcək. Pis hava şəraitində əməliyyatlar müvəqqəti olaraq dayandırılacaq və kabellər gəminin göyərtəsinə çıxarıla bilər.

Toplayıcıların itirilməsi hər 500 metrdən bir hidrofon kabellərinə birləşdirilmiş “Sintrayv” çıxarma qurğuları vasitəsi ilə azaldılacaq. Bunların toplayıcıları geri səthə gətirməklə 40 metr dərinlikdə üzməsi layihələndirilib.

9.4.2 Seysmik Gəmilərdən Qəza Hallarında Atılmalar Strimer Mayeləri (əgər varsa)

Zədələnmiş toplayıcılardan maye sızmasını azaltmaq məqsədi ilə hər bir kabel 100 metr uzunluğunda izolyasiya olunmuş bölmələrə ayrılır ki, bunların hər birində təxminən 125 litr strimer yağı vardır. Strimerin hər hansı bir bölməsində sızma gəmi göyərtəsində olan cihazlar vasitəsi ilə tez bir zamanda müəyyən olunacaq və strimer təmir üçün yuxarı çıxarılacaq, buna görə də çox kiçik həcmlərdə maye dəniz ətraf mühitinə yayılacaq.

Zədələnmiş toplayıcılar gəmi göyərtəsindəki dolama qurğusunun üzərinə bağlanacaq. İçərisində olan material kənarlaşdırılacaq və təmir həyata keçirildikdən sonra yeni ehtiyatla əvəz olunacaq. Dolama altındakı sarınmış sahə göyərtədə toplayıcıdan sızan hər hansı maye dağılmalarını toplayır ki, bu da ya müəyyən olunmuş atılma çəninə axıdılır, ya da kabel mayesinin təmizlənməsi sisteminə istiqamətləndirilir ki, burada o emal olunaraq sonrakı istifadə üçün saxlanılır.

Yanacaq və ya Kimyəvi Maddələr

Saxlama zamanı sızma və dağılmaların qarşısını almaq üçün bütün neft məhsulları təsdiq olunmuş yarlıqlı çənlərdə saxlanacaq ki, bunlar da hər hansı qəza nəticəsində dağılmadan qorumaq üçün əlavə olaraq sarınacaq. Birləşdirilmiş yanacaq çənləri arasındakı klapanlar qapalı saxlanacaq və bununla da çənlərdən biri deşilsə belə itirilə bilən neftin həcmi azaldılır.

Seysmik gəminin və yardımçı gəmilərin yanacaqla doldurulması dənizdə həyata keçiriləcək və bu proses zamanı anacağın dağılmaması üçün lazımi tədbirlər görüləcək. Məsələn yanacaq doldurma münasib / yaxşı hava və dəniz şəraitində və günorta həyata keçiriləcək.

Yanacaqdoldurmanın lazımi şəkildə həyata keçirilməsi üçün və dənizdə gəmidən gəmiyə yanacaq doldurma prosesinin təhlükəsiz şəkildə edilməsi üçün prosedurlara riayət olunacaq.

Toqquşma nəticəsində dağılmaların qarşısını almaq üçün gəmilər bu cür hadisələrin baş vermə ehtimalını minimuma endirmək məqsədi ilə naviqasiya, radar, exo səs və kommunikasiya avadanlıqları ilə təchiz olunmuşdur.

Yanacaq və ya neft sızması halında neft dağılmalarına qarşı cavab tədbirləri planı tətbiq olunacaq və neftin dənizə dağılmasının qarşısını almaq üçün gəmi göyərtəsində hopdurucu materialın uyğun həcmlərdə təchizatı olacaq. İki hopdurucu material dəsti və 200 litr neft dağılması dispergenti M/V Gilavar gəmisinin göyərtəsində saxlanılır. Gəmilərin göyərtəsində dağılmaların təmizlənməsi nəticəsində yaranan tullantılar daha sonra quruda yerləşdirilmə üçün konteynerlərə yerləşdiriləcək.

Hər iki yardımçı gəmi MARPOL tələblərinə uyğun olaraq 2x standart yağ dağılmalarına qarşı avadanlıqla ilə təchiz olunacaqdır.


AETC/P140167_Rev03 97

Təmizləmə və qulluq kimyəvi maddələri kimi gəmi göyərtəsində istifadə olunan digər kimyəvi maddələr nizamnamələrə və istehsalçı göstərişlərinə uyğun olaraq saxlanacaq. Gəmi göyərtəsində saxlanan bütün kimyəvi maddələr üçün Materialların Təhlükəsizliyi Məlumat Vərəqləri (MTMV) əl altında olacaq. Dağılma və sızmalara qarşı tədbirləri həyata keçirmək üçün proseduralar hazır olacaq.

9.5 Sağlamlıq və Təhlükəsizlik Planı Seysmik tədqiqatlar üçün göstərişlər və proseduralar seysmik tədqiqatların dövri təbiəti ilə əlaqədar olaraq artıq yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Bundan əlavə son illərdə xüsusilə də təhlükəsizlik və ətraf mühitlə əlaqədar olan birgə idarəetmə sistemlərində əhəmiyyətli təkmilləşdirmələr həyata keçirilmişdir. Uyğun olaraq, BP şirkəti aşağıdakı prosedura və siyasətləri tətbiq edəcək:

• Xüsusi layihə planı üçün tədqiqata məxsus SƏTƏM siyasəti;

• BP şirkətinin KSƏTƏM siyasəti;

• Təhlükəsizlik təlimi – bütün qrup üzvləri dəniz şəraitində həyat uğrunda mübarizədə iştirak edəcəklər;

• Gəmidə mövcud olan bütün maddələr üçün materialların təhlükəsizliyi məlumat vərəqləri təmin olunacaq.


AETC/P140167_Rev03 98

10. NƏTİCƏ Əvvəllər çap olunmuş tədqiqatlara əsasən ümumilikdə qəbul olunmuşdur ki, normal seysmik tədqiqat fəaliyyətləri aşağıdakılar ilə nəticələnir:

• Ətraf mühitin öz əvvəlki vəziyyətinə qaytarılmasına mane olan çox cüzi uzun müddətli əks təsirlər; və

• Çox cüzi olan sərt əks bioloji təsirlər.

Lakin, məlumdur ki, seysmik fəaliyyətlər balıq, dəniz məməliləri və quşlar kimi ali orqanizmlərin normal davranışlarında kiçik dəyişikliklərə səbəb ola bilər və pnevmotop partlayışlarının yaxınlığında (< 5 m) pnevmotopdan uzağa üzə bilməyən plankton və körpə balıqların məhv olması baş verə bilər. Məhv olma və zədələnmə təsirlərinin pnevmotopdan sadəcə 1.5 metr uzaqlıqda daha çox və ciddi olması ehtimal olunur (Dalen, et al, 1996-cı il) və plankton canlıları və ya xüsusilə də artım səviyyəsində balıqların çoxalmasına statistik olaraq əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərəcəyi ehtimal olunmur.

Xəzər suitilərinin zədələnməsi və təsirə məruz qalması riski JNCC təlimatlarının tətbiq olunması vasitəsi ilə və eyni zamanda suiti populyasiyasının qış mövsümü ərzində çoxalmaq üçün Şimali Xəzər sularına kütləvi miqrasiyası zamanı ilə üst-üstə düşməklə azaldılacaqdır.

Seysmik tədqiqat sahəsinin yerləşməsi səbəbi ilə:

• Çox az quş növləri və az sayda quşun seysmik tədqiqat əməliyyatlarının yaxınlığında olması ehtimal olunur. Gəmilərin 100 metr yaxınlığında olan quşlar yəqin ki, təsirə məruz qalacaq (MkKauli, 1994-cü il) və sahədən kənarlaşdırılacaq;

• Ov balıqçılığı fəaliyyətinə olan təsirlərin baş verməsi nəzərdə tutulmur, çünki ən yaxın tanınmış balıqçılıq ferması seysmik tədqiqat sahəsindən 55 km qərb və şimal-qərb istiqamətində yerləşir;

• Dəniz-dibi faunaya olan təsirlər nəzərdə tutulmur, çünki seysmik tədqiqat sahəsi dərin sulu hissədə yerləşir (yəni, 600 – 900 metr su dərinliklərində);

• Seysmik tədqiqat əməliyyatlarının yaxınlığında olan suiti və yetkin balıqlar uzaqlaşma davranışı nümayiş etdirəcəklər. Uzaqlaşma davranışları seysmik gəmilərdən 1 km uzaqlığa qədər müşahidə olunmuşdur (MkKauli, 1994-cü il); və

• Baza seysmiklik səviyyələrinin seysmik əməliyyatlar nəticəsində hərəkətə gətirilən artımı nəzərdə tutulmur.

Gəmi əməliyyatlarından havaya ümumi emissiyaların qlobal istiləşməyə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərəcəyi və yerli duman və turşu yağışları təsirləri ilə nəticələnəcəyi nəzərdə tutulmur. Dənizə dövri atılmalar azaldılmış və potensial qəza hadisələri üçün cavab tədbirləri müəyyən olunacaq və ətraf mühitlə əlaqədar proseduralar BP şirkəti tərəfindən həyata keçiriləcək.

Seysmik gəmi göyərtəsindəki naviqasiya avadanlıqları, strimer kabel quyruq buyları və yardımçı gəmilər digər dəniz istifadəçilərinə kabellərin yeri barədə xəbərdarlıq təmin edəcək. Əlavə olaraq, toplayıcılar “Sintrayv” qaldırma sistemi ilə təchiz olunacaqlar. Bununla da, avadanlıqların zədələnməsi və dəniz ətraf mühitinə mümkün dağılmaların nəticələri və avadanlıqların itirilməsinin qarşısı alına bilər.

Dənizdə seysmik tədqiqat sahəsinin tanınmış gəmiçilik xətləri və ya tanınmış balıqçılıq fermaları üzərində yerləşməməsi və ümumilikdə kommersiya cəhətdən inkişaf etdirilən növlərin əsas balıq kürüləmə və çoxaltma fermalarında uzaqda yerləşməsi səbəbi ilə kommersiya gəmiçiliyi və kommersiya balıqçılığına birbaşa iqtisadi təsirlərin olması nəzərdə tutulmur. Əlaqədar quru fəaliyyətlərinin çox az və ya heç bir mənfi sosial-iqtisadi təsirləri olmayacaq və tarazlaşdırılmış şəkildə yerli iqtisadiyyata məhdud qısa müddətli birbaşa gəlirləri təmin etməlidir. Orta müddətdə əgər tədqiqatın nəticələri karbohidrogen ehtiyatlarının potensial mövcudluğunu göstərirsə daha sonrakı kəşfiyyat fəaliyyətləri və


AETC/P140167_Rev03 99

bunun nəticəsində təsdiq olunmuş potensial ehtiyatlar ilə əlaqədar olan hər hansı işlənmə fəaliyyətləri Azərbaycan Respublikası üçün çox vacib birbaşa gəlir mənbəyi təmin edəcək.

Ümumilikdə, seysmik tədqiqatların vaxtı və yeri, potensial təsir və ya narahatçılığın qarşısını almaq və azaltmaq üçün tətbiq olunacaq azaltma tədbirləri nəticəsində ətraf mühitə heç bir əhəmiyyətli təsirlər nəzərdə tutulmur.


AETC/P140167_Rev03 100

11. İSTİNADLAR VƏ BİBLİOQRAFİYA

AƏMTM (1999) Zəfər - Maşal Seysmik Tədqiqatın Ətraf Mühitə Təsirinin Qiymətləndirilməsi. Hesabat Azərbaycanın Ətraf Mühit və Texnologiya Mərkəzi (AƏMTM) tərəfindən Ekson Azərbaycan Əməliyyat Şirkəti MMC üçün hazırlanmışdır. Noyabr 1999-cu il.

ABƏŞ. 1996. Kəşfiyyat Qazıması üçün Ətraf Mühitə Təsirlərin Qiymətləndirilməsi. Çap olunmamış hesabat.

ABƏŞ 2009 Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti Çıraq Neft Layihəsi Ətraf Mühit və Sosial-İqtisadi Təsirlərin Qiymətləndirilməsi

ABƏŞ, 2010a Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti AzSİB Böyük Layihələr. Azərbaycanda Dənizdə Balıqçılıq Baxış.

ABƏŞ 2010b. AzSİB Böyük Layihələr: Xəzər Dənizinin Azərbaycan Sahəsində Suiti Tədqiqatlarına Baxış

Əlizadə, A.A., Şıxəlibəyli, H.S., Əliyev, G.A., Simmonz, M.D. 1998. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Geologiya İnstitutunun (AGİ) BP Eksploreyşn və Statoil ilə birlikdə Azərbaycan üçün Geoloji Vaxt Cədvəlinin divar xəritəsi.

Əlizadə, A., Əhmədbəyli, F., Qarabanov V., Məmmədov R., Şirinov A. 1999. The Zəfər-Maşal Strukturu.

Arpe K. və Leroy S. A. G., 2007. Atmosfer dövriyyəsinin təsir göstərdiyi Xəzər Dənizi Səviyyələri, müşahidə olunduğu və modelləşdirildiyi kimi. Dörd Cildli Beynəlxalq 173-174: 144-152 (IF 1.6 2007-ci ildə), dx.doi.org/10.1016/j.quaint.2007.03.008.

Bləkbourn Ceokansaltinq. 1999. Cənubi Xəzər Əyalətinin Orta Pliosen dövrünün Neft Geologiyası, Cild 1.

BP, 2000 İnam Kəşfiyyat Qazımasının Ətraf Mühitə Təsirlərin Qiymətləndirilməsi (ERT).

CEP, 2000. Azərbaycanın Milli Sahil Profili, Milli Hesabat. Xəzər Ekoloji Proqramı Cild 1, Bakı 2000-ci il.

Xəzər Beynəlxalq Suiti Tədqiqatı (XBST) 2006-cı il. Xəzər suitilərinin (Phoca caspica) paylanması, məskunluğu və sağlamlıq statusunun qiymətləndirilməsi üçün yeni proqramın başlanması. Xəzər Beynəlxalq Suiti Tədqiqatı (XBST) Hesabat CEP ilə müqaviləyə əsasən hazırlanmışdır.


AETC/P140167_Rev03 101

XBST, 2008. Xəzər Suitisi Tədqiqatı 2007. Son Hesabat

Devlin, W.J., Koqsvel, J.M., Qaskinz, G.M., İsaksen, G.H.,Piçer, D.M., Puls, D.P, Stenli K.O., Uoll, G.R.T., 1999, Cənubi Xəzər Hövzəsi: Gənc, gözəl və ümid verici: GSA Bu gün, v. 9, no. 7, s. 1–9.

Ferronski V.I., Brezqunov V.S., Romanov V.V., Vlasova L.S., Polyakov V.A., Bobkov, A.F. 1995. Su dinamikasının izotop tədqiqatları: Xəzər dənizi səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar mürəkkəbləşmələr: In : İzotop su mənbələrinin idarə olunması, BAEA-SM-336/23, Vyana, 1, 127-140.

Hacıyev, D.V. və Aybatov, T.M. 1998. Abşeron Blokunda Xəzər suitiləri.

Hacıyev, D.V. və Aybatov, T.M. 1999. Naxçıvan Müqavilə Sahəsində kəşfiyyat qazımasının ƏMTQ üçün Xəzər suitisi barədə məlumatlar. Ekson Azərbaycan Əməliyyat Şirkəti üçün çap olunmamış hesabat.

Harland, W.B, Koks, A.V., Llevelin, PG., Pikton, C.A.G., Smit, A.G., Uolterz, R. 1982. Geoloji Vaxt Cədvəli, Kembric Universiteti Nəşriyyatı, Kembric, səh 131.

His M və Evans M (2000) Avropada Vacib Quş Sahələri: Qorunma üçün mühüm sahələr, 2 cilddə. Kembric, BK: Beynəlxalq Quşlar Aləmi (Quşlar Aləminin Qorunması Seriyası, № 8)

IFRO, 2006 Xəzər dənizinin Cənub-qərb Hövzəsində Təhlükəli Rəngli Suların (su yosunlarının həddən çox olması səbəbi ilə) Tədqiqatı. İran Balıqçılıq Fermalarının Araşdırma Təşkilatı.

Cekson, J., Priistli, K., Allen, M., Berberian, M. 2002. Cənubi Xəzər Hövzəsinin fəal tektonikası. Beynəlxalq Geofiziki Jurnal, 148, 214-245.

JNCC, (2010) Seysmik tədqiqatlar nəticəsində dəniz məməlilərinə zədələnmə və narahatçılıq risklərinin azaldılması üçün təlimatlar.

Qasımov, A.G. 1994. Xəzər dənizinin ekologiyası. Azərbaycan Nəşriyyat Evi, Bakı.

Kidiz, A.E. və M. Mogim. 2003. Yad ktenofor Mnemiopsis leidyi-nin Xəzər dənizində yayılması, avqust 2001-ci il. Dəniz Biologiyası 142:163-171.

Kidi, A.E., Soydemir, N., Eker, E., Vladimirov, V., Soloviev, D., və Melin, F., 2005. 2001-ci ilin mart ayı ərzində Xəzər dənizində fitoplankton paylanması. Hidrobiologiya 543: 159–168

Knipoviç, N.M. 1921. 1914 – 1915-ci illərdə Xəzər ekspedisiyasının işləri, Petroqrad


AETC/P140167_Rev03 102

Quliyev, Z. & Qasımov, A. 1999 Zəfər - Maşal Perspektiv Strukturunun Balıqçılıq xarakteristikaları. Çap olunmamış hesabat.

Kosarev, A.N. 1974. Xəzər dənizinin dərin sulu hissələrinin hidroloji xarakteristikasının uzun müddətli dəyişiklikləri. Moskva, Nauka.

Kosarev, A.N. və Yablonskaya, E.A. 1994. Xəzər dənizi. SPB Akademik Nəşriyyatı. Haaqa səh 259.

Kroonenberq, S.B., Badyukova, E.N., Stormz, J.E.A., İgnatov, E.I., Qasımov, N.S. 2000. 65 ildə tam dəniz səviyyəsi dövriyyəsi: Xəzər sahilləri boyunca baryer dinamikası. Çöküntü Geologiyası 134, 257-274.

La Bella, G., Froqlia, C., Ratti, S. və Rivas, G. 1996. Mərkəzi Adriatik dənizində Dəniz Mənbələri üzərində Pnevmotop Seysmik Partlayışlarının Təsirlərinin İlkin Qiymətləndirilməsi. Neftçi Mühəndislər Cəmiyyətinin Texniki Qeydləri. NMC 35782.

Məmmədov, V. 2002. Xəzər dənizi – qapalı və bir çox endemik növlərlə. Avropa Ekoloji Agentliyi. Avropanın bioloji müxtəlifliyi – bio coğrafi regionlar və dənizlər, http://reports.eea.eu.int/report_2002_0524_154909/en/page172.html

Məmmədov, A.V. 1997. Xəzər dənizinin Son Dördüncü – Müasir dövrünün tarixi. Dörd cilddə Beynəlxalq, 41/42, 161-166.

Məmmədov, E.V. 2006. Xəzər dənizində Azərbaycan sahilləri boyunca Kilkə (clupeonella spp.) balıqlarının biologiyası və çoxluğu. Dəniz Elminin YEBK Jurnalı, 63:1165-1673

Meulenkamp, J.E., Sissingh, W. 2003. Afrika-Avrasiya toqquşma plitələrinin sərhəd zonasının Şimali və Cənubi Peri-Tetis platformaları və orta sferalarının üçüncü paleo-coğrafi və tektono stratoqrafik təkamülü. Paleo-coğrafiya, Paleoklimatalogiya, Paleoekologiya. 196, 209-228.

Mixaylevski, A.N. 1931. Xəzər dənizinin hazırkı rejimi. Hidroqrafiya barədə qeydlər. Cild. 16.

Rivz, R.R., Stüart, B.S., Klapham, P.J., və Pouell, J.A. (2002) Dünyanın Dəniz Məməliləri – Kit, Delfin, Suiti, Dəniz Pələngləri və Dəniz İnəkləri üçün Tam Göstərişlər. A&C Blek Pablişerz Ltd. London. ISBN: 0-7136-6334-0

Reynoldz, A.D., Simmonz, M.D., Bouman, M.B.J., Henton, J., Brayşou, A.C., Əlizadə, A.A., Quliyev, I.S., Süleymanov, S.F., Atayeva, E.Z., Məmmədova, D.N., Qoşqarlı, R.O., 1998. Neogen Məhsuldar Seriyalarında Rezervuarlar üçün Səthə Çıxmış Geologiyanın Mürəkkəbləşmələri: Abşeron Yarımadası, Azərbaycan. ANGA Bülleteni, 82, 25-49.


AETC/P140167_Rev03 103

Rodionov, S.N., 1994. Qlobal və regional iqlim qarşılıqlı münasibətləri: Xəzər dənizi təcrübəsi 241 pp., Kluver Akademik Nəşrləri, Dordrext, Niderland.

Şoellkopft, N.B, Dahl, J.E., Mörfi, J.B. 1997. Geokimyəvi yetişmə modelləşdirməsi və neft sistemləri, Azərbaycanda dəniz, Cənubi Xəzər. ANGA Bülleteni, 81, 1410.

Steffe, A. Və Mörfi, J. 1992. Nyukasl regionunda dənizdə krevet tutulması, 1991-ci il may ayı. Balıqçılıq Fermaları Araşdırma İnstitutu, NYK, Kanada.

Smit-Rouç, L. 2006. Cənubi Xəzər Hövzəsi Əyalətinin Oliqosen-Miosen Maykop/Diatom Ümumi Neft Sistemi, Azərbaycan, İran və Türkmənistan. ABŞ Geoloji Tədqiqat Bülleteni, B-2201-I.

Vebb, C.L.F. və Kempf, N.J. 1998. Həssas Sahələrdə Dayaz-Sularda Seysmikliyin Təsiri. Neftçi Mühəndislər Cəmiyyətinin Texniki Qeydləri. NMC 46722.

Vudvord-Klayd İnternəşinal 1996: ABƏŞ Müqavilə Sahəsi və Dəniz-dibi Dəhlizin Ekoloji Baza Tədqiqatı (EBT). Əsas hesabat və 13 əlavə. Çap olunmamış hesabat.

www.caspianenvironment.org

www.caspinfo.net

Zenkeviç L. A. (1963) SSSR Dənizlərinin Biologiyası. Moskva, Nauka. (rus dilində)


AETC/P140167_Rev03 104

12. ƏLAVƏLƏR

12.1 ƏLAVƏ A – İxtisarlar

AƏMTM Azərbaycanın Ətraf Mühit və Texnologiya Mərkəzi

ABƏŞ Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti

bHp Tormoz At Gücü

CO Karbon Monoksid

CO2 Karbon Dioksid

CO32- Karbonat

dB desibel

DQYS Diferensial qlobal yerləşdirilmə sistemi

DNV Det Norske Veritas

EAƏŞ Ekson Azərbaycan Əməliyyat Şirkəti MMC

AŞ Avropa Şurası

ƏMTQ Ətraf Mühitə Təsirlərin Qiymətləndirilməsi

ƏMİOS Ətraf Mühitin İdarə Olunması Sistemi

K və H Kəşfiyyat və Hasilat

ƏMQS Ətraf Mühitin Qorunması Strategiyası

ERT Envayromental ənd Risours Teknoloci Limited

ƏMTQ Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi

EİP Ekoloji İş Proqramı

DÇEABBMQ Dənizin çirklənməsinin elmi aspektləri barədə birgə mütəxəssis qrupu

QYS Qlobal Yerləşdirmə Sistemi

KH Karbohidrogen

Hz hertz

GPBA Geofiziki Podratçıların Beynəlxalq Assosiasiyası

BDT Beynəlxalq Dənizçilik Təşkilatı

BST Beynəlxalq Standartlar Təşkilatı

DKB Dünya Konservasiya Birliyi

JNCC Joint Nature Conservation Committee (Birgə Təbiətin Mühafizəsi Komitəsi)

kW Kilovatt

LARST Los Anceles Regional Seysmik Tədqiqatı

UÖ Uzun Ömürlü

MARPOL Gəmilərdən Çirklənmənin Qarşısını almaq üçün Beynəlxalq Konvensiya

ETSN Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi

GDQ Gəmiçiliyin Dəniz Qeydiyyatı


AETC/P140167_Rev03 105

ms milli saniyə

MTMQ Materialların Təhlükəsizliyi Məlumat Vərəqi

NOx Azot Oksidləri

mlnh milyonda hissəciklər

mh mində hissəciklər

HPBS Hasilat Pay Bölgüsü Sazişi

psi kvadrat düymdə funt

GDH Girişin Daimi Hərəkəti

SƏMTQ Seysmik Ətraf Mühitə Təsirlərin Qiymətləndirilməsi

SO2 Sulfid Dioksid

SOA ARDNŞ neft Üzvləri

ARDNŞ Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti

DHT Dənizdə Həyatın Təhlükəsizliyi

SOx Sulfid Oksidləri

GMH Girişin Müvəqqəti Hərəkəti

BKDƏA Birləşmiş Krallıq Dənizdə Əməliyyatlar Assosiasiyası

UNDP Birləşmiş Millətlərin İnkişaf Proqramı

µPa mikro Paskal

2Ö İki ölçülü

3Ö Üç ölçülü

azərbaycan Ətraf mühit və - bp · azərbaycan Ətraf mühit və texnologiya mərkəzi sprinq...

Documents