ekologİya vƏ Ətraf mÜhİtİn mÜhafİzƏsİazmiu.edu.az/upload/ckeditor/1668590311.pdfekologiya...

Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il

6

EKOLOGİYA VƏ ƏTRAF MUumlHİTİN MUumlHAFİZƏSİ

UOT 62095021 62131122

RH MƏMMƏDBƏYOVA XM ZUumlLFUumlQAROVA

Azərbaycan Doumlvlət Neft və Sənaye Universiteti

DƏNİZ SUYUNUN EKOLOJİ TƏMİZ ŞİRİNLƏŞDİRMƏ TEXNOLOGİYASI

1 Giriş Duumlnya təcruumlbəsi goumlstərir ki

dəniz (okean) sahilinə yaxın regionlarda

təmiz (icməli) su ccedilatışmamazlığı problemi

duzlu suların şirinləşdirilməsi ilə həll edilə

bilər [1 2]

Azərbaycan Respublikasının Abşeron

yarımadası da belə regionlar sırasındadır

Əhalinin sayının artması və son illər iqtisa-

diyyatın suumlrətlə inkişafı su probleminin həlli

məsələsini bir qədər də kəskinləşdirib Doumlv-

lət səviyyəsində Xəzər dənizi sahilində şirin-

ləşdirmə qurğularının yaradılması istiqamə-

tində praktiki addımlar atılır ndash Səlyan rayo-

nunda 2012-ci ildən pilot layihəsi ccedilərccedilivə-

sində əks-osmos şirinləşdirmə qurğusu işə

buraxılıb və test rejimində istismar edilərək

təcruumlbə yığılır

Duumlnyada istismar edilən şirinləşdirmə

qurğularının işinin təhlili goumlstərir ki əvvəl-

cədən nəzərə alınası vacib məsələlərdən biri

şirinləşdirmə prosesində yaranan qalıq məh-

lullarının utilizasiyasıdır [3 4] Şirinləşdir-

mə texnologiyalarının ekoloji baxımdan tək-

milləşdirilməsi uumlccediluumln muumlxtəlif uumlsullar təklif

edilir qalıq məhlulu durulaşdırıldıqdan son-

ra dənizə qaytarılması onların xuumlsusi quyu-

lara vurulması buxarlandırıcı hovuzlarda

tam buxarlandırılması və s Ekoloji baxım-

dan ən səmərəli uumlsul kimi ZLD (Zero Luqi-

ud Dechacge ndash maye tullantısı olmayan) tex-

nologiyalar təklif edilir [5] Goumlstərilir ki

xam suyun keyfiyyət goumlstəricilərindən və di-

gər yerli şəraitdən asılı olaraq ZLD texnolo-

giyaları muumlxtəlif proseslərin və avadanlığın

istifadəsinə əsaslana bilər amma əsasən qa-

lıq məhlullarının kristallaşdırıcı qurğuda duz-

ların ccediloumlkduumlruumllməsinədək tam buxarlanma-

sına uumlstuumlnluumlk verilir Bu mərhələdə 1 m3 qa-

lıq məhlulun utilizasiya xərcləri əsas şirin-

ləşdirmə mərhələsinə nisbətən 2-3 dəfə artıq

olduğunu nəzərə alaraq tədqiqatccedilılar vacib

şərt kimi qalıq məhlulun miqdarının mini-

muma endirilməsini goumlstərirlər [6]

Araşdırmalar goumlstərir ki bu şərtin təmin

edilməsi əsas şirinləşdirmə mərhələsində

(ccediloxpilləli termiki distillyasiya əks-osmos)

suyun qatılaşdırma misli maksimuma ccedilatdı-

rılmalıdır Bunun uumlccediluumln isə kalsium sulfat ər-

pi probleminin həlli tələb olunur

Okean sularının şirinləşdirilməsində bu

məqsədlə xuumlsusi ingibitorlardan (antiərplər-

dən) istifadə olunur və yuumlksək temperatur-

larda kalsium sulfat problemi həll edilmir [7]

Professor HQFeyziyev goumlstərdiyi kimi

okean suyundan fərqli olaraq Xəzər dənizi

suyunun ərpsiz şirinləşdirilməsi uumlccediluumln Na-ka-

tionlaşdırma uumlsulu tətbiq edilə bilər [2] Tex-

nologiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki

dəniz suyu yumşaldılır (Ca2+

və Mg2+

ion-

larından təmizlənir) yumşaldılmış su şirin-

ləşdirilir kationitin regenerasiyası şirinləş-

dirmə prosesində yaranaraq NaCI+Na2SO4

məhlulu ilə aparılır İsbat edilmişdir ki bu

uumlsulla dəniz suyunun Ca2+

ionlarının konsen-

trasiyası 16 mq-ekvl-dən 3-5 mkq-ekvl-dək

azalır Ona goumlrə istənilən qatılaşma mislində

CaSO4 ərpi yaranmır və şirinləşdirməyə ccedilə-

kilən xərclər azalır Beləliklə Na-kationlaş-

dırma uumlsulu dəniz suyunun ekoloji baxımdan

təmiz (tullantısız) şirinləşdirməsi uumlccediluumln yeni

imkanlar yaradır

Tədqiqatın məqsədi Xəzər dənizi suyu-

nun Na-kationlaşdırma uumlsulu ilə yumşaldıl-

ması prosesinə əsaslanaraq ekoloji baxım-

dan təmiz şirinləşdirmə texnologiyasının iş-

lənilməsindən ibarətdir

2 Təklif edilən texnoloji sxemin izahı

və onun tədqiqat uumlsulu Təklif edilən tex-

noloji sxem aşağıdakı əsas emal proseslərinə

əsaslanır (şəkil 1)

- turşulaşdırılmış dəniz suyunun Na-kation-

laşdırılması (1)


7

Şək1 Dəniz suyunun ekoloji təmiz şirin-

ləşdirmə qurğusunun sadələşdirilmiş

texnoloji sxemi

DS - dəniz suyu T - turşu Na - kationit

qurğusu CcedilTD - ccediloxpilləli termiki distillya-

siya qurğusu CcedilK - ccediloumlkduumlruumlcuuml kristalliza-

tor Kr - kristallaşdırıcı Dk - duz kristalla-

rı QB - qızdırıcı buxar K - kondensat I1

I2 ndash ingibitor

- deaerasiyadan sonra (sxemdə goumlstərilmə-

mişdir) yumşaldılmış suyun ccediloxpilləli ter-

miki distillyasiya qurğusunda şirinləşdiril-

məsi (2)

- termiki distillyasiya qurğusundan uumlflənən

yuumlksək konsentrasiyalı (~200 ql) NaCI+

+Na2SO4 məhlulu ilə Na-kationit suumlzgəci-

nin regenerasiyası Bu mərhələdə kationitin

gipsləşməsinin qarşısını almaq uumlccediluumln məh-

lula xuumlsusi ingibitor (I1) verməklə kristal-

laşma prosesinin induksiya muumlddətinin ar-

tırılması

- işlənmiş regenerasiya məhlulun duru hissə-

sinin qurğuya verilən dəniz suyu ilə qarış-

dırılması və qatı hissəsindən adi tempera-

turda CaSO4-uumln ccediloumlkduumlruumllməsi (3)

- CaSO4 duzu ccediloumlkduumlruumllmuumlş məhlulun birpil-

ləli məcburi doumlvrluuml vakuumlu kristallaşdı-

rıcıda tam buxarlandırılması Qızma səthin-

də ərpin ccediloumlkməsinin qarşısının ingibitor

(I2) vasitəsilə alınması (şəkil 2)

Qeyd etmək lazımdır ki dəniz suyunun

Na-kationlaşdırması və ifrat doymuş məhlul-

dan CaSO4-uumln ccediloumlkduumlruumllməsi məsələləri kifa-

yət qədər dərindən oumlyrənilmişdir Ona goumlrə

əsas tədqiqatlar yuumlksək qatılaşma mislində

işləyən ccediloxpilləli termiki distillyasiya və va-

kuumlu tam buxarlanma mərhələsinin əsas

kəmiyyət qanunauyğunluqlarının oumlyrənilmə-

sinə youmlnəldilmişdir

Şək2 Qalıq məhlulun tam

buxarlandırma sxemi

1-aralıq ccediləni 2-doumlvran nasosu 3-şaquli bo-

rulu buxarlandırıcı 4-kondensator 5-sepa-

rator QM-qalıq məhlul QB-qızdırıcı buxar

K-kondensat Ssu-soyuducu su D-distillyat

Sep ndash separator DK- duz kristalları

Bu məsələnin həlli uumlccediluumln goumlstərilən emal

mərhələlərinin riyazi modeli işlənilmişdir və

kompyuter simulyasiyası ilə modelin tədqiqi

uumlsulundan istifadə edilmişdir

Tam buxarlandırma mərhələsinin prinsi-

pial sxeminə goumlrə CaSO4 kristallarının ccediloumlk-

duumlruumllməsindən sonra (1) ingibitor (I2) veril-

dikdən sonra doumlvruuml nasos (2)-ilə vakuumlu

buxarlandırıcıya (3) verilir Burada alınan

buxar kondensatorda (4) kondensatlaşır və

əlavə şirinləşdirilmiş su alınır (D) Duzların

konsentrasiyası ndash 300-350 ql-ə ccedilatır və kris-

tallaşma baş verir Yaranmış kristallar sepa-

ratorda (5) ayrılır məhlul (2) nasosun girişi-

nə verilərək digər axınlarla qarışır və yeni-

dən buxarlandırıcıya daxil olur

3 Tədqiqatların nəticələri və onların

təhlili Na-kationlaşdırma uumlsulu ilə yumşal-

dılmış dəniz suyunun ccediloxpilləlli termiki dis-

tillyasiya (GTD) mərhələsinin riyazi modeli-

nin işlənilməsi uumlccediluumln qəbul edilmişdir qurğu-

nun məhsuldarlığı (Dş tsaat) yumşaldılmış

dəniz suyunun duzluluğu (Sds ql) qızdırıcı

buxarın temperaturu və entalpiyası (tqb iqb)

sonuncu pillədə buxarın temperaturu və en-

talpiyası (tsp isp) pillələrin sayı (n) uumlflənən

suyun qatılaşma misli (m)

Riyazi model uumlmumi sayı 50-dən artıq

olan maddi istilik balansı entalpiya istilik

oumltuumlrmə temperatur depressiya və digər tən-

liklər əsasında işlənilmişdir Onların əsasları

aşağıda gətirilmişdir


8

GTD qurğusuna verilən yumşaldılmış (bəs-

ləyici) suyun sərfi

burada Sson ndash sonuncu pillədən uumlflənən su-

yun duzluluğudur ql

ql (2)

Bir kq qızdırıcı buxarın hesabına alınan

distillyatın miqdarı

frasl kqkq (3)

Birinci pillədə alınan buxarın sərfi

( )

Digər pillələrdə alınan buxarın sərfi

tsaat

Hər pillədə temperatur duumlşkuumlsuuml

Pillələrin ardıcıl bəslənmə sxemi ilə qoşul-

masını qəbul edərək ikinci və digər pillələrə

verilən suyun sərfi

burada Gi-1 - əvvəlki pilləyə verilən suyun

sərfidir Di-1 ndash həmin pillədə alınan ikinci

buxarın sərfidir

Birinci pillə buxarlandırıcının istilik ba-

lans tənliyi

(7)

burada iqb ik ibs i2b iuumlf - uyğun olaraq

qızdırıcı buxarın onun kondensatının bəslə-

yici suyun ikinci buxarın və uumlflənən suyun

entalpiyalarıdır kCkq Dqb və Dk ndash qızdırıcı

buxarın və onun kondensatının sərfidir

tsaat

Qızdırıcı buxarla qurğuya verilən istili-

yin sərfi

( ) frasl kVt (8)

Xuumlsusi istilik sərfi

frasl kCkq (9)

Buxarlandırıcının səthinin sahəsi

burada kb ndash istilik oumltuumlrmə əmsalıdır Uumlfuumlqi

təbəqəli buxarlandırıcılar uumlccediluumln [ 8]

kb=083(3+005(tor ndash60)103) Vtm

2 0C (11)

burada tor ndash orta temperaturdur 0C

temperatur depressiyasıdır 0C

Buxarlandırıcıların səthlərinin uumlmumi

sahəsi

sum m2 (12)

Xuumlsusi istilik muumlbadilə səthi

sum frasl m2(kqsan) (13)

Qalıq məhlulun tam buxarlanması sxe-

minə uyğun olaraq riyazi modelə aşağıdakı

əsas ifadələr daxil edilmişdir

(14)

(15)

burada və ndash tam buxarlanma qurğu-

suna verilən suda muumlvafiq ionların konsen-

trasiyasıdır moll-lə və - ccediloumlkduuml-

ruumlcuumlyə daxil olan və CaSO4-ə goumlrə ifrat doy-

muş məhlulda (işlənmiş regenerasiya məhlu-

lunun qatı hissəsində) ionların konsentrasi-

yasıdır moll X ndash ifrat doymuş məhlulun

hər litrindən ccediloumlkmuumlş və - ionları-

nın miqdarıdır (moll) aşağıdakı kvadrat

tənlikdən təyin edilir


9

( )( )

(16)

Burada - uumln həllolma

hasilidir f2 ndash iki valentli ionların aktivlik

əmsalıdır Debay-Huumlkkel duumlstuumlruuml əsasında

hesablanır [2]

Kristallaşdırıcının maddi balans tənlik-

ləri

(17)

(18)

burada Gb və Gs - kristallaşdırıcıya verilən

ilkin məhlulun və tərkibində duz kristalları

olan son məhlulun sərfləridir kqsan Sb və

Ss - həmin məhlullarda duzların konsentrasi-

yasıdır kqkq məhlul

Kristallaşdırıcının istilik yuumlkuuml

kVt (19)

burada tb və ts ndash ilkin və son məhlulların

temperaturlarıdır 0C Cb ndash ilkin məhlulun

xuumlsusi istilik tutumudur kC(kq0C) r ndash gizli

buxarlanma istiliyidir kCkq

Kristallaşdırıcının xuumlsusi istilik sərfi (9)

xuumlsusi istilik-muumlbadilə səthi (13) duumlsturları

əsasında hesablanır

Kristallaşdırıcıda alınan quru duz kris-

talların sərfi

kqsan (20)

İşlənmiş riyazi model əsasında kompyu-

ter simulyasiyası ilə ccediloxpilləli termiki distil-

lyasiya və qalıq məhlulun utilizasiya mərhə-

lələrinin tədqiqi aparılmışdır

Əsas giriş dəyişənləri kimi qəbul edil-

mişdir pillələrin sayı n=5-10 qızdırıcı bu-

xarın temperaturu tqb=140-2000C GTD-

qurğusundan uumlflənən məhlulun qatılaşma

misli m=6-14

Sabit kəmiyyətlər kimi qəbul edilmişdir

GTD qurğusunun məhsuldarlığı Dş=200

tsaat yumşaldılmış dəniz suyunun duzluğu

Sds=13 ql sonuncu pillədə qaynama tempe-

raturu ts=600C vakuumlu kristallaşdırıcıda

qaynama temperaturu t1=800C temperatur

200C-də CaSO4-uumln həllolma hasili - 4115

5

(moll)2 [2]

Hesablamalar PASCAL proqramında

aparılmışdır Alınan nəticələr aşağıda verilir

Şəkil 3-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi pillələrin sa-

yının artması xuumlsusi istilik sərfinin 400

kCkq-dan 150 kCkq-dək azalmasına səbəb

olur və bu asılılıq hiperbolik qanununa tabe-

dir Qızdırıcı buxarın temperaturuna gəldik-

də isə onun təsiri ccedilox azdır və pillələrin sa-

yından asılı olmayaraq 10-15 kCkq təşkil

edir

Şəkil 3 Xuumlsusi istilik sərfinin pillələrin

sayından asılılığı (1- tqb=1400C 2 ndash 200

0C)

GTD qurğusunun əsas ccedilıxış dəyişənlər-

dən biri də 1 kq qızdırıcı buxar hesabına alı-

nan distillyatın miqdarıdır ndash d Şəkil 4-də

d=f(n Tqb) qrafiki verilmişdir Qrafikdən

goumlruumlnduumlyuuml kimi pillələrin sayının artırılması

bu goumlstəricini təxminən 2-22 dəfə artırır

Qızdırıcı buxarın temperaturunun artması

həmin goumlstəricini orta hesabla 156 azal-

dır Temperaturun artması nəticəsində distil-

lyatın ccedilıxımının azalması gisli buxarlanma

istiliyin azalması ilə izah olunur

ZLD texnologiyasının əsasını təşkil

edən GTD prosesinin digər vacib goumlstəricisi

xuumlsusi istilik muumlbadilə səthidir Şəkil 5-dən

goumlruumlnduumlyuuml kimi tədqiqat sahəsində bu goumls-

təricinin qiyməti 45-145 mq2(kqsan) həd-

dində dəyişir pillələrin sayının artması bu

goumlstəricini 18-2 dəfə artırır qızdırıcı buxa-

rın temperaturunun artması onu təxminən

eyni səviyyədə azaldır Temperaturun belə

təsiri istilik oumltuumlrmə əmsalının artması ilə

izah olunur


10

Şəkil4 Pillələrin sayının və temperaturun

distillyatın xuumlsusi sərfinə təsiri

1 ndash tqb=1200C 2 ndash 160

0C 3 ndash 200

0C

Təklif edilən texnologiyanın xuumlsusiyyət-

lərindən biri yumşaldılmış dəniz suyunun

qatılaşma mislinin yuumlksək olmasıdır (12-14-

dək) Bununla əlaqədar cədvəl 2-də həmin

faktorun bir sıra texnoloji goumlstəricilərə təsi-

rini izləmək olar

Şəkil 5 Pillələrin sayının və temperaturun

xuumlsusi istilik muumlbadilə səthinə təsiri


0C 3 ndash 160

0C

4 ndash 1800C 5 ndash 160

0C

Cədvəl

Qatılaşma mislinin texnoloji goumlstəricilərə

təsiri (Tqb=1400C n=5)

m

Gta

m

tsa

at

Dr t

saa

t

qt

kC

kq

Qt

MV

t

ΔQ

t

f t

m2(

kq

san

)

6 56 45 2798 125 54 1282

8 42 31 2803 87 38 1284

10 33 23 2811 64 28 1286

12 28 17 2820 49 21 1289

14 24 132 2832 38 16 1292

Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi GTD-da qa-

tılaşma mislinin 23 dəfə artırılması eyni qə-

dər tam buxarlanmaya verilən məhlulun sər-

fini azaldır Tam buxarlandırma mərhələsin-

də duzların kuumltləvi kristallaşması şərti kimi

sabit konsentrasiya ndash 300 ql goumlruumlnduumlyuumlndən

alınan buxarın sərfi (Dr) təxminən 3 dəfə

azalır Xuumlsusi istilik sərfi (qt) eləcədə xuumlsusi

qızma səthi (ft) praktiki olaraq m-dən asılı

deyil

Eyni zamanda goumlrmək olar ki m-in artı-

rılması tam buxarlanmaya tələb olunan isti-

lik sərfini (Qt) təxminən 33 dəfə azaldır Bu

mərhələyə duumlşən istilik əsas şirinləşdirmə

mərhələsində istifadə edilən istiliyin 16-54

-ni təşkil edir (ΔQt) və m-in artması bu

goumlstəricini azaldır Odur ki m-in yuumlksək

qiymətləri daha əlverişlidir Bu goumlstəricinin

maksimal qiymətinə qoyulan məhdudiyyət

buxarın keyfiyyəti ilə təyin edilir və [ 2]-də

goumlstərildiyi kimi GTD-dən sonuncu pillələ-

rində suyun duzluluğu 150-180 ql-dək artı-

rıla bilər Na-kationlaşdırma texnologiyasın-

dan istifadə edilməsi bu imkanı yaradır

NƏTİCƏ

1 Dəniz suyunun ekoloji baxımdan təmiz

şirinləşdirilməsi uumlccediluumln yaranan qalıq

məhlulun utilizasiyası tələb olunur Bu-

nun uumlccediluumln ən sadə yol həmin məhlulun

tam buxarlandırılması ilə quru duz kris-

tallarının və əlavə şirinləşdirilmiş suyun

alınmasıdır (ZLD - texnologiyası)

2 Utilizasiya mərhələsində xərclərin azal-

dılması uumlccediluumln qalıq məhlulun miqdarı mi-

nimuma endiriləsidir ki bunun uumlccediluumln real

şərait sulfat ərpi probleminin həlli uumlccediluumln

dəniz suyunun Na-kationlaşdırılma uumlsu-

lundan istifadə edilməsi ilə təmin oluna

bilər

3 Xəzər dənizi suyunun Na-kationlaşdırıl-

ması yuumlksək qatılaşdırma mislinədək

termiki şirinləşdirilməsi kationitin işlən-

miş regenerasiya məhlulunun qatı hissə-

sindən izotermik şəraitdə CaSO4-uumln ccediloumlk-

duumlruumllməsindən sonra vakuum şəraitində

tam buxarlandırmaqla duz kristalların

alınması proseslərinə əsaslanan maye

şəklində tullantısı olmayan şirinləşdirmə

texnologiyası təklif edilmişdir


11

4 Texnologiyanın ccediloxpilləli termiki şirin-

ləşdirmə və qalıq məhlulun tam buxar-

landırma mərhələlərinin riyazi modeli iş-

lənilmiş və kompyuter simulyasiyası ilə

texnoloji goumlstəricilər arasında olan kə-

miyyət asılılıqları araşdırılaraq nəzəri ba-

xımdan təklif edilən texnologiyanın sə-

mərəliliyi əsaslandırılmışdır

ƏDƏBİYYAT

1 The current of desalination International

Association and Global Water Intelli-

gence Desal Data Service Vol 03 2010

p83-88

2 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-

тоды умягчения опреснения и обес-

соливания воды Баку laquoТахсилraquo ТПП

2009 442 с

3 Balasubramanian PA brief review on

best available technologies for reject wa-

ter manogment in industries Internati-

onal Journal of Environmental Sciences

2013 V3 6 p2010-2018

4 Pei Xu Izahi Gath Critical Review of

Desalination Concentrate Managament

Treatment and Beneficial Use Environ-

mental Engeneering Science 2013 V30

8 p 502-514

5 AGiwa VDufour FAR Marzooqi

MAl Kaabı SWHasan Brine manage-

ment Methods Recent innovations and

current status Desalination 2017

V407 p1-23

6 Jose Morillo Jose Usero Comparative

study of brine management technologies

for desalination plants Desalination

2014 V336 p32-45

7 Mohamed A Dawoud and Mohamed M

Al Mulla Environmental Impacts of

Seawater Desalination International Jo-

urnal of Environment and Sustinability

2012 V1 3 p22-37

8 El-Dessouky HT Ettouney HM Fun-

damentals of Salt Water Desalination

ELSEVER ndash Amsterdam Tokio 2002

ndash 691 p

RH Məmmədbəyova XM Zuumllfuumlqarova

Dəniz suyunun ekoloji təmiz

şirinləşdirmə texnologiyası

Xuumllasə

Məqalə Xəzər dənizi suyunun şirinləşdi-

rilməsi prosesində yaranan qalıq məhlulun

utilizasiya məsələlərinə baxılır Dəniz suyu-

nun Na-kationlaşdırılması yuumlksək tempera-

turlu termiki distillyasiyası işlənmiş regene-

rasiya məhluldan CaSO4-uumln izotermik ccediloumlk-

duumlruumllməsi və qalan duz kristallarının alınma-

sıanadək tam buxarlandırılması proseslərinə

əsaslanan texnoloji sxem təklif edilir Ccedilox-

pilləli termiki distillyasiya və tam buxarlan-

ma mərhələlərinin riyazi modelləri gətirilir

kompyuter simulyasiyası uumlsulu ilə tədqiqinin

nəticələri verilir

Accedilar soumlzlər dəniz suyu şirinləşdirmə

ekoloji təmiz riyazi model kompyuter simul-

yasiyası

Мамедбекова РГ Зулфугарова ХМ

Технология экологические чистого

опреснения морской воды

Резюме

В статье рассматриваются вопросы

утилизации остаточных растворов обра-

зующихся при опреснении воды Каспийс-

кого моря Предлагается технологическая

схема основанная на процессах Na-кати-

онирования морской воды высокотемпе-

ратурной термической дистилляции изо-

термическом осаждении CaSO4 из отрабо-

танных регенерационных растворов пре-

дельном выпаривании до выделения ос-

тальных кристаллов Приводятся матема-

тические модели процессов многоступен-

чатой высокотемпературной термической

дистилляции и предельного выпаривания

а также результаты их исследований ме-

тодом компьютерной симуляции


12

Ключевые слова морская вода оп-

реснение экологическая чистота мате-

матическая модель компьютерная си-

муляция

RGMamedbekova KhMZulfugarov

Ecological clean sea water

desalination technology

Abstract

The article discusses the issues of dis-

posal of residual solutions formed during

desalination of the water of the Caspian Sea

A technological scheme based on the Na-

cationization of seawater high-temperature

thermal distillation isothermal precipitation

of CaSO4 from spent regeneration solutions

limiting concentration to separate the re-

maining crystals is proposed Mathematical

models of the processes of multistage high-

temperature thermal distillation and limiting

evaporation are given as well as the results

of their research using the computer simula-

tion method

Keywords sea water desalination eco-

logical purity mathematical model com-

puter simulation

Məqaləyə Azərbaycan Neft və Sənaye Uni-

versitetinin ldquoİstilik energetikasırdquo

kafedrasının professor ted MM

Ağamalıyev rəy vermişdir

UOT 6314

TA HACIYEV BA ŞƏRİFOVA

MAKA-nin Ekologiya İnstitutu Kosmik Cihazqayırma Məxsusi Konstruktor Buumlrosu

(timbas1979gmailcom)

GƏDƏBƏY RAYONUNDA YAYILMIŞ DAĞ-QARA VƏ DAĞ - QƏHVƏYİ

TORPAQLARIN EKOLOJİ VƏZİYYƏTİNƏ EROZİYANIN TƏSİRİ

Giriş Qeyd etmək yerinə duumlşər ki təd-

qiqat obyektində eroziyaya uğramış sahələr-

də torpağın uumlst muumlnbit qatı itirilmiş profili

qısalmış və deqradasiyaya uğramışdır Əkin

sahələrində torpağın strukturu kəskin pozul-

muş əkinaltı qat isə ccedilox kipləşmişdir Belə

sahələrdə kənd təsərruumlfatı bitkilərinin xuumlsu-

silə kartof bitkisinin koumlkləri (qaz muumlbadiləsi

ilə) yaxşı təmin olunmadığından onların tə-

nəffuumls prosesi ccedilətinləşir nəticədə keyfiyyət-

siz məhsul alınır [1] Biccedilənək sahələrində

yaxşılaşdırma işləri aparılmadığından ot bi-

ccedilinindən sonra həmin sahələr mal-qara tərə-

findən sistemsiz və normadan ccedilox otarıldı-

ğından eroziya guumlclənmiş nəticədə biccedilənək-

lərin ot oumlrtuumlyuuml xeyli seyrəlmiş məhsuldarlığı

aşağı duumlşmuumlşduumlr Tədqiqat aparılan rayon

ərazisinin oumlruumlş sahələri daha ccedilox yararsız və-

ziyyətə salınmışdır Oumlruumlş sahələrində demək

olar ki eroziyaya uğramayan torpaqlara tə-

saduumlf olunmur Dağ-bozqır zonasında erozi-

ya buumltuumln təbii təsərruumlfat sahələrində yayılmış

və ccedilox boumlyuumlk sahəni əhatə etmişdir Burada

eroziyanın buumltuumln noumlvlərinə təsaduumlf olunur

Yamac əkinlərində su eroziyası daha ccedilox ya-

yılmışdır Ccediluumlnki yamac əkinlərində ccedilox

vaxt şum əkin səpin və becərmə işləri ya-

macın uzununa aparılır Bu da səthi su axı-

mının formalaşmasına və yamac boyu torpa-

ğın muumlnbit narın hissəciklərinin asanca yu-

yulub aparılmasına şərait yaradır Uzun

muumlddət bir bitki xuumlsusilə cərgəaraları becəri-

lən bitkilər eyni sahədə əkildikdə torpağın

şum qatı daha ccedilox strukturunu itirir və belə

əkinlərdə eroziya daha ccedilox qorxulu forma

alır və bəzi sahələrdə ana suumlxur səthə ccedilıxır

Dağlıq boumllgələrdə biccedilənək və oumlruumlş sahələri

də eroziya nəticəsində kəskin pisləşmişdir

Onu da qeyd etmək lazımdır ki eroziyanı tə-

bii və antropogen amillər toumlrədir Təbii amil-

lərə ərazinin relyefi iqlimi torpaq və bitki

oumlrtuumlyuuml antropogen amillərə isə insanların

təsərruumlfat fəaliyyətlərinin noumlvləri aiddir [2]

Ərazinin relyef şəraiti eroziyanın baş

verməsinə və inkişaf etməsinə ccedilox boumlyuumlk tə-

sir goumlstərir Dağ yamaclarının uzunluğu ba-

xarlığı forması hidroqrafik şəbəkənin sıxlı-

ğı ərazinin parccedilalanma dərəcəsi eroziya ba-


13

zisinin dərinliyi eroziyanın suumlrətinə guumlcluuml tə-

sir edən relyef amilləridir [3] Muumlrəkkəb ya-

maclarda relyefin formalarından asılı olaraq

eroziya prosesi də muumlxtəlif istiqamətdə ge-

dir Yamacların uzunluğu artdıqca su kuumltlə-

sinin ccediloxalmasına səbəb olur nəticədə su

axımının dağıdıcı enerjisi guumlclənir Yamac-

ların baxarlığı guumlnəş şuumlalarının (radiasiya-

nın) yer səthinə axımını təyin edir yamacla-

rın mikroiqliminə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln inkişafı-

na məhsuldarlığına eroziyanın baş verməsi-

nə yuyulmasına səbəb olur Cənub və qərb

yamaclar şimal və şərq yamaclara nisbətən

daha tez eroziyaya uğrayır Başqa yamac-

larla muumlqayisədə cənub baxarlı yamaclarda

temperatur və nəmlik daha ccedilox dəyişir Yay-

da cənub baxarlı yamaclar daha ccedilox qızır və

quruyur həmin yamaclarda bitki oumlrtuumlyuuml tez

məhv olduğundan humus əmələgəlmə prose-

si pozulur torpaqda humusun miqdarı tədri-

cən azalır [4] Bu baxımdan cənub baxarlı

yamaclarda humus və torpaq qatı az olur sa-

hələrdə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln seyrəlməsi guumlclənir

Buumltuumln bunlar həmin yamaclarda eroziyanı

guumlcləndirir torpaqların dağılmasına və muumln-

bitliyinin kəskin azalmasına səbəb olur Dağ-

bozqır zonasında eroziyanın baş verməsinə

təsir edən relyef amillərindən biri də yamac-

ların formasıdır Yamacların formasından

asılı olaraq eroziyanın istiqaməti və təsiret-

mə guumlcuuml kəskin suumlrətdə dəyişir Duumlz və qa-

barıq yamaclarda eroziya daha guumlcluuml gedir

Belə yamacların aşağı hissələrində torpağın

yuyulma qorxusu daha boumlyuumlkduumlr Batıq ya-

maclarda isə suayrıcıdan aşağıya doğru me-

yillik azaldığından yuxarıda yuyulan torpaq-

ların ccediloxu yamacın aşağı hissələrində topla-

nır Pilləkənvari yamaclarda meylli sahələr

dik yerlərlə əvəz olunduğundan eroziyanın

təsiretmə imkanı kəskin azalır yəni terraslar

(pilləvari tirələr) səthi su axımını və eroziya-

nı zəiflədir yaxud dayandırır

Tədqiqat obyekti və metodikası Tədqi-

qat obyekti kimi Kiccedilik Qafqazın şimal hissə-

sinin şimal yamacının muumlxtəlif baxarlıqla-

rında formalaşmış dağ-qəhvəyi və dağ-qara-

torpaqlar goumltuumlruumllmuumlşduumlr Tədqiqat obyektin-

də torpaqların eroziyaya uğrama dərəcəsi

KƏ Ələkbərovun morfogenetik əlamətlərin

təyini isə ŞGHəsənovun təklif etdiyi muumlqa-

yisəli coğrafi metodika əsasında muumləyyən

edilmişdir

Nəticələrin təhlili Yuxarıda qeyd edil-

diyi kimi antropogen amilin təsiri nəticəsin-

də meşələr seyrəldikcə onların torpaqqoru-

yucu funksiyası pozulur bu isə sonda ya-

macda suyun yığılması səthi axımın əmələ

gəlməsi və eroziyanın yaranmasına səbəb

olur (şək 1)

Şək1 Gədəbəy rayonu eroziyaya

uğramış meşə sahəsi

Torpaq strukturunun pozulması və ero-

ziyaya məruz qalması meşələrin hansı şərait-

də qırılmasından (yağmurlu və ya guumlnəşli

havada) və hansı uumlsulla daşınmasından (trak-

torla suumlruumltmə diyircəkli təkərlər uumlzərində

daşıma və s) ccedilox asılıdır Təbii şəraitdən

asılı olaraq belə ərazilərdə torpaqların uumlst

muumlnbit qatında səthi su axımının həcmi arta-

raq eroziyanın muumlxtəlif dərəcədə inkişafına

şərait yaradır Yağıntının leysan halında

duumlşməsi tez bir zamanda torpağın uumlst muumlnbit

qatının buumltoumlvluumlkdə yuyulub sıradan ccedilıxması

ilə nəticələnir Bununla da torpaq profilinin

aşağı qatlarının su-fiziki xassələri pisləşir və

onun su sızdırması kəskin suumlrətdə azalır [5]

Nəticədə torpaq qatı bu və ya digər dərəcədə

eroziyaya uğrayır bəzən isə tamamilə yu-

yularaq ana suumlxurun səthə ccedilıxmasına səbəb

olur Qeyd etmək lazımdır ki yazda guumlcluuml

kuumllək sel suları torpağın muumlnbit əkin qatını

yuyub aparır və ccedilox zaman sel sularının nəti-

cəsində yamaclarda yarğanlar əmələ gələrək

yararlı əkin sahələri sıradan ccedilıxır Dağlıq ra-

yonlarda gedən bu cuumlr eroziya hadisələrinin

qarşısını almaq uumlccediluumln orada meşə salmaq ot

əkmək və s kimi eroziyaya əks olan tədbir-

lər goumlruumlluumlr Məlumdur ki yarğanların ya-


14

maclarında olan ağac və ot bitkiləri oumlz koumlk-

ləri vasitəsilə yerin uumlst qatını bərkidərək sa-

həni yuyulmaqdan muumlhafizə edir [6] Belə-

liklə də moumlvcud olan yarğanlar genişlənə

bilmir Meşəsiz yerlərdə isə sel sularının şid-

dəti nəticəsində torpağın uumlst qatı yuyulub

aparılır Bu zaman əkin qatındakı qida mad-

dələri də yuyulduğundan torpaq əkin uumlccediluumln

yarasız hala duumlşuumlr Sel sularının şiddətini

azaltmaqdan oumltruuml yaz zamanı qarların tədri-

cən əriməsi uumlccediluumln şərait yaratmaq lazımdır ki

bu da meşənin olması ilə sıx əlaqədardır

Şuumlbhə yoxdur ki meşə altında olan qar təd-

ricən əridiyindən şiddətli sel əmələ gəlmir

Bu səbəbdən də əkin qatı yuyulmaqdan

muumlhafizə edilərək eroziyaya məruz qalmır

və beləliklə torpaq muumlnbitliyini itirmir [7]

Meşə oumlrtuumlyuuml torpaq muumlnbitliyinin qorunub

saxlanmasına və havada nəmliyin artmasına

şərait yaradır Belə ki meşə bitkilərinin

koumlkləri yerin dərin qatlarına gedərək orada

olan qrunt suyundan istifadə edir Muumləyyən

edilmişdir ki yaz fəslində iriyarpaqlı me-

şəliyin bir hektar sahəsindən 2500 t-dan artıq

su buxar halında havaya keccedilir və onu ruuml-

tubətləndirir [8] Buna goumlrə də meşə olan

yerlərdə yağmurun miqdarı meşəsiz sahəyə

nisbətən 23 artıq olur

Nəticə Məqalədə verilmiş analitik in-

formasiyanın təhlil və muumlzakirəsindən ccedilıxış

edərək bu nəticəyə gəlmək olar ki meşə və

bozqır sahədə iri goumlvdəli ağac-kol formasi-

yasının sistemsiz qırılaraq ərazidən ağır tex-

nika vasitəsilə daşınması torpağın səthində

muumlxtəlif oumllccediluuml və formalı cığırlar accedilılmasına

gətirib ccedilıxarmışdır Belə şəraitdə intensivliyi

artan eroziya prosesi torpaq profilinin uumlst qa-

tında morfoloji və tipdiaqnostik goumlstəricilə-

rin strukturunu pozmuş və genetik qatı yuya-

raq kiccedililtmişdir Torpağın genetik qatlarında

baş verən dəyişikliklər onun tipdiaqnostik və

morfoloji goumlstəricilərindən yan keccedilə bilmə-

miş yuxarı takson vahidinin differensiasiya-

sına səbəb olmuşdur

ƏDƏBİYYAT

1 Ступина НМ Влияние растительного

и почвенного покрова на развитие эро-

зии Региональные системы и противо-

эрозионных мероприятий Издво

laquoМысльraquo Москва 1972 152 стр

2 Алекперов КА Охрана почв от эро-

зии в Азерб ССР 1979 220 стр

3 Антонов БА Геоморфология и воп-

росы новейшей тектоники Малого

Кавказа Баку laquoЭлмraquo 1971 162 стр

4 Волобуев ВР Экология почвы Изд

АН Азерб ССР Баку 1963 259стр

5 Салаев ММ Почвы и условия поч-

вообразования в Кедабекском районе

Труды института Агрохимии и Поч-

воведения АНАзерб ССР том IV Ба-

ку 1946 22-25 стр

6 Şərifov EF Azərbaycan meşə torpaqla-

rının bəzi genetik xuumlsusiyyətləri

AMEA-nın nəşri Bakı 1964 153 səh

7 Qiyasi HƏ Dağ-qaratorpaqların bəzi

muumlnbitlik goumlstəriciləri və eroziyanın on-

lara təsiri Eroziya və Suvarma İnstitutu-

nun əsərləri Icild Nurlan nəşriyyatı Ba-

kı 2000 124-129 səh

8 Шакури БК Экзогенные и антропо-

генные процессы факторы уничтоже-

ния природы и окружающей нас сре-

ды обитания Издво laquoМВМraquo Баку

2011 172 стр

Annotasiya

Muumləyyən olunmuşdur ki eroziya pro-

sesi inkişaf etdikcə torpaq daxilində gedən

təbii proseslər pozulur uumlst muumlnbit qat sıra-

dan ccedilıxır Eroziya nəticəsində sıradan ccedilıxmış

torpağın uumlst muumlnbit qatı biokuumltlənin əmələ-

gəlmə suumlrətini zəiflədərək torpaq əmələgəl-

mə prosesinin istiqamətini dəyişdirir Bu isə

yekunda ekoloji vəziyyətin gərginləşərək

transformasiyasına səbəb olur Onu da qeyd

etmək yerinə duumlşər ki torpaq sistem olaraq

paraaktivdir Onun inkişafının forması mər-

hələ və dərəcəsinin diaqnostikası ccedilox boumlyuumlk

miqyasda elmi araşdırma tələb edir

Accedilar soumlzlər torpaqların diaqnostikası

torpaq tipi karbonatlıq tekstur differensasi-

ya təbii kompleks morfologiya


15

ТА Гаджиева БА Шарифова

Исследование воздействия эрозии на

экологическое состояние горно-черно-

земрых и горно-коричневых почв ге-

дабекского района

РЕЗЮМЕ

В работе приводятся результаты ис-

следования воздействия процесса эрозии

на экологическое состояние почв Геда-

бекского района Азербайджанской

Известно что развитие эрозии приво-

дит к нарушению внутрипочвенных ес-

тественных процессов и разрушению

верхнего плодородного слоя Вследствие

этого замедляется процесс образования

биомассы ухудшается экологическое сос-

тояние почвы и происходит трансформа-

ция процесса эволюции почвообразова-

ния Выявление формы этапа и диагнос-

тика степени развития почвообразования

требует большого объема научных иссле-

дований

Ключевые слова диагностика почв

тип почв карбонатность дифференциа-

ция текстуры естественный комплекс

морфология

TA Gadjiev BA Sharifova

The impact of erosion to the ecological

state of the mountain-black and moun-

tain-brown soils spread in gadabay region

Summary

In this article established that disturbed

the natural processes within the soil and dis-

appears the top fertile layer during the ero-

sion process develops of the Gadabay region

of Azerbaijan

The top fertile layer of soil destroyed

as a result of erosion weakens the speed of

formation of biomass and changes the direc-

tion the soil formation process As a result

the ecological situation becomes aggravated

and causes transformation It should be not-

ed that laud as a system is sensitive Its

from stage and degree of diagnostic requires

a very large scale of scientific research

Key words the diagnostics of soils type

of soils carbonate texture differentiation

natural complex morphology

Məqaləyə AMAKA-nın Təbii Ehtiyyatla-

rın Kosmik Tədqiqi İnstitutunun Yeruumlstuuml

landşaft komponentlərinin tədqiqi şoumlbəsinin

rəisi kten PY Nağıyev rəy vermişdir

UOT 62092

ƏM QULIYEV SZ MƏMMƏDOV

AzMİU

YANACAQLARIN YANMA MƏHSULLARININ ATMOSFERDƏ

YAYILMASININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Accedilar soumlzlər BBK ndash buraxıla bilən

konsentrasiya tuumlstuuml qazları qazanxana

tuumlstuuml borusu istilik təchizatı

Bərk və maye uumlzvi yanacaqların tərkibi

kuumll (A) və nəmlik (W) karbon (C) hidrogen

(H) kuumlkuumlrd (S) oksigen (O) və azot (N)

olan uumlzvi birləşmələrdən quru qaz yanacağı-

nın tərkibi isə CO2 CO H2 N2 O2 H2S və

CmHn qazlarının qarışığından ibarətdir Yan-

ma prosesində bərk və maye yanacaqların

uumlzvi tərkibi qaz yanacaqlarının tərkibindəki

qaz molekulları yuumlksək temperatur nəticəsin-

də parccedilalanır C H S CO yanma prosesində

havanın oksigeni ilə oksidləşərək yanır nə-

ticədə istilik ayrılır Yanacağın tam yanması

prosesində su buxarı (H2O) CO2 SO2 SO3

və az miqdarda azotun oksidləşməsi nəticə-

sində NOx qazları alınır Havanın və yanaca-

ğın tərkibindəki azot (N) qazının əsas hissəsi

tuumlstuuml qazlarının tərkibinə daxil olur yanma

prosesi izafi hava miqdarı ilə aparıldığından

tuumlstuuml qazlarında oksigen (O) də olur Yana-

caq tam yandıqda tuumlstuuml qazlarının tərkibi N2

O2 CO2 SO2 SO3 NOx H2O qazlarıdan və

kuumll məhsullarından ibarət olur natamam

yandıqda isə əlavə olaraq dəm qazı (CO)


16

metan (CH4) və etilen (C2H4) qazları da olur

[1 2] Bu qazlardan ən zəhərliləri SO2 SO3

NOx qazları bir də qazlarla aparılan kuumll his-

səcikləri sayılır Natamam yanma məhsulları

da zəhərləyici təsirə malikdir lakin muumlasir

qazanların texniki səviyyəsi natamam yanma

prosesini tam aradan qaldırmağa və ya mini-

muma endirməyə imkan verir Yanma prose-

sindən sonra yaranan kuumlkuumlrd oksidi (SO3)

yanma məhsulunun tərkibində olan su buxarı

ilə birləşərək H2SO4-ə ccedilevrilir və kondensat-

laşdıqda qaz yolunda olan metal səthəri kor-

roziyaya uğradır SO2 qazı isə bitki aləmi

uumlccediluumln ccedilox təhluumlkəli birləşmə hesab olunur

NO qazının yaranması ocaqda məşəlin nuumlvə-

sində temperaturun ccedilox yuumlksək olması və

molekul halında olan azotun və oksigenin

parccedilalanaraq atom halına keccedilməsi və bir-bir-

ləri ilə birləşməsi nəticəsində baş verir Tuumls-

tuuml qazları atmosferdə yayılan zaman NO qa-

zının oksidləşməsi nəticəsində yaranan NO2

qazı ccedilox zəhərləyici xuumlsusiyyətlərə malikdir

[2]

Yaşayış rayonlarının hava houmlvzəsindəki

zərərli maddələrin konsentrasiyası əsasən

tuumlstuuml qazlarının atmosfer havasında duumlzguumln

yayılmasından asılıdır Uumlmumiyyətlə zəhər-

li maddələrin canlı orqanizmlər uumlccediluumln nə də-

rəcədə təhluumlkəli olması onların yer səthinə

yaxın muumlhit uumlccediluumln aparılan hesablama qiymə-

tinin maksimal həddinə goumlrə muumləyyən edilir

Zəhərli maddələrin maksimal hesablama qiy-

məti əlverişsiz (ccedilox pis) meteoroloji şəraitdə

onların atmosferə atıldığı yerdən muumlxtəlif

məsafələrdə oumllccediluumllməsi ilə muumləyyən edilir

Yer səthinin atmosfer təbəqəsində hər bir

zəhərli maddənin maksimal konsentrasiyası

maksimal-birdəfəlik konsentrasiyanın bura-

xıla bilən qiymətindən (BBK) boumlyuumlk olma-

malıdır yəni BBKCi şərti oumldənməlidir

Atmosfer qatında bir neccedilə zəhərli maddələ-

rin qarışığı olduqda onda norma qiyməti

uumlccediluumln aşağıdakı şərt oumldənməlidir

12

2

1

1 n

n

BBK

C

BBK

C

BBK

C (1)

Azot (IV) oksid (azot oksidi) NO2 uumlccediluumln

maksimalndashbirdəfəlik buraxıla bilən konsen-

trasiya həddi 3

bm mqm 0085BBK kuumlkuumlrd

(IV) oksid SO2 uumlccediluumln isə 3bm

m

mq 05BBK

təyin edilmişdir

Yancağın tam yanma prosesindən sonra

kuumlkuumlrduumln 95-99 -i SO2 qazına və 5-1 -i

isə SO3 oksidinə ccedilevrilir Bununla əlaqədar

olaraq atmosferə atılan qazın hesabı əsasən

SO2-yə goumlrə aparılır Bərk və maye yana-

cağın yanmasından alınan SO2 qazının miq-

darı aşağıdakı hesablama duumlsturu ilə muumləy-

yən edilir [3-4]

qsanB

SM

SOSO

i

SO

22

2

11

100102 3

(2)

burada Si - bərk və maye yanacağın işccedili kuumlt-

ləsindəki kuumlkuumlrduumln miqdarı 2SO -uccedilan

kuumll hissəciklərinin qaz yolunda ccediloumlkən hissə-

sindəki kuumlkrd oksidinin miqdarını nəzərə

alan əmsal 2SO - uccedilan kuumll hissəciklərinin

kuumlltutucu qurğuda tutulan hissəsindəki kuumlkrd

oksidinin miqdarını nəzərə alan əmsal 2 əm-

salı SO2- nin molekul kuumltləsinin (64) S - in

atom kuumltləsinə (32) olan nisbəti B - yanacaq

sərfidir kqsan

Qaz yanacağının yanmasından alınan

SO2 qazının miqdarı aşağıdakı hesablama

duumlsturu ilə muumləyyən edilir

2235146 SOSO VBM qsan (3)

burada 2SOV - 1 nm

3 quru qaz yanacağının

yanma məhsullarının tərkibindəki SO2 qazı-

nın həcmi nm3nm

3 aşağıdakı duumlsturla muuml-

əyyən edilir

SHVSO 20102

(4)

Ocaqda yanacağın yanma prosesində

yuumlksək temperatur zonasında yaranan azot

qazının 95 -i NO şəklində olur Atmosferə

atılan NO qazı atmosferə duumlşduumlkdə oksidləş-

ərək NO2 qazına ccedilevrilir digər tərəfdən isə

NO2 qazı azot qazları arasında ən ccedilox zəhər-

ləyici xassəyə malik olan qazdır NO2 qazı-

nın atmosferə atılan saniyəlik miqdarı aşağı-

dakı empirik duumlsturla muumləyyən edilir


17

sanqrq

QBkM

4

i

aNO

32

1

1100

1

03402

(5)

burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə

qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-

cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və

kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri

nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin

azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-

salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-

tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-

rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-

nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi

qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan

ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir

3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan

əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1

duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul

edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-

dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla

miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq

qm3

Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-

xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-

la muumləyyən edilir [2]

20

fDk (6)

Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan

və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar

qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı

nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və

ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-

məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən

buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-

turla muumləyyən edilir

n

f

D

Dk

200

12 (7)

burada Dn və Df - buxar qazanının nominal

və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat

Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul

edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-

yən edilir

n

f

Q

Qk

20

52 (8)

burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-

minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt

Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli

maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-

tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-

sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-

sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-

lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-

roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların

tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-

dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-

tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti

artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-

qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası

azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-

tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-

dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da

hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-

linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və

istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-

nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-

də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı

nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]

fvu v

vu olduqda v

u olduqda v

mmm

mmm

mm

1201olduqda2

250

5050

(9)

burada mv hava axınını xarakterizə edən

parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir

msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla

hesablanırlar

H

tWv

q

m

650 (10)

TH

Df

2

020

310 (11)

burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi

sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-

peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı

fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-

duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti

msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin

diametridir m

Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan

tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-

sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-


18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)

burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-

turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam

yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir

(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)

burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-

tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması

uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq

nm3nm

3) 0

гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-

nın nəzəri həcmi (nm3kq nm

3nm

3)

Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-

dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-

sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı

duumlsturla muumləyyən edilir

32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-

raitdə atmosfer laylarının temperaturundan

asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-

bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-

rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan

200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-

sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-

rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli

maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-

suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln

F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-

cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln

isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin

tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini

nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı

duumlsturla hesablanır

334010670

1

ffm

(16)

Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer

səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin

maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz

məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı

aşağıdakı məsafədə ola bilər

dhxm (17)

burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı

kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)

Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı

kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)

Nəticədə verilmiş hesablama metodika-

sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml

muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli

olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq

aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış

huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-

siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-

fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-

nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-

duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]

3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)

burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-

duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır

Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-

nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-

sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-

yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)

Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-

şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində

bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml

borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla

hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)

burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-

mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3

2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-

vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır

mqm3

2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2

və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan

ƏDƏBİYYAT

1 Теплогенергирующие установки Учеб

для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев

БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo

1986 с559

2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский

ВН Охрана водного и воздушного

бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-

гоиздатrdquo 1981 с296

3 Расчет высоты дымовой трубы http

wwwenergynowruenergy-909html

4 Методика расчета рассеивания вред-

ных веществ и выбор оптимальной

высоты дымовой трубы Рассеивание

в атмосфере выбросов электростан-

ций Экология и природопользование

Ecology Side wwwecologysideru

ƏM Quliyev SZ Məmmədov

Yanacaqların yanma məhsullarının

atmosferdə yayılmasının

qiymətləndirilməsi

Xuumllasə

Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin

istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-

rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan

ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli

maddələrin miqdarını yanma məhsullarının

atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml

borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif

faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə

qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-

luqlar verimişdir

Кулиев АМ Мамедов СЗ

Оценка рассеивания продуктов

сгорания топлива в атмосфере

Резюме

Ключевые слова ПДК- предел допу-

стимой концентрации дымовые газы ко-

тельная дымовая труба теплоснабжение

С целью исследования в статье при-

водятся математические закономерности

для определения количества вредных ве-

ществ образуемых при сгорании твердо-

го жидкого и газообразного топлива в

топках котла источников тепла систем

теплоснабжения рассеивания продуктов

сгорания в атмосфере минимальной вы-

соты дымовой трубы котельной в зависи-

мости от различных факторов

AM Guliyev SZ Mamedov

Evaluation of mathematical methods

of dispersion of the combustion

products in the atmosphere

Summary

Keywords LPC - limit of permissible

concentration flue gases boiler room chim-

ney heat supply

In order to study the article mathematical

laws given to determine the amount of harm-

ful substances produced by the combustion

of solid liquid and gaseous fuel in the fur-

naces of the boiler heating system heat sour-

ces the dispersion of combustion products

into the atmosphere the minimum height of

the boiler chimney depending on various

factors

Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis

sistemləri və qurğularının tikintisirdquo

kafedrasının dosenti GH Feyziyeva

rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22

GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ

AzMİU brovdalmailru

KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ

RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ

Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-

zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-

ya uumlsulları

İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-

sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа

goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir

Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı

tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və

mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud

qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-

diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа

goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о

cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-

gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium

iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-

rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-

nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium

iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-

аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-

rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-

um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr

isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-

lаşdırır [650]

Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-

um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə

аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-

nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən

istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-

lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə

ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-

kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd

еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən

kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-

yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-

ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln

istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-

sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-

lərini аrаdаn qаldırа bilər

Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə

muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq

fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-

miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl

muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli

uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır

[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-

mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və

ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-

tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-

riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-

lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-

miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-

vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən

rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir

Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn

prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın

sеccedililməsidir [5]

Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini

və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-

zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа

rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə

еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg

qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-

lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-

mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin

kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа

аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən

еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə

еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23

tаm fаktоrlu еks-

pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-

tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-

lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-

ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir

Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-

lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-

fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır

Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə

аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-

vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir

Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə

cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin

(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-

luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-

lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı

ilə hеsаblаnmışdır


21

Cədvəl 1

Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа

prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın

nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri

Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri

Fаktоrlаr və qiymətlər

Kоdlаşdırılmış (Х)

Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23

- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı

Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1

Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-

dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-

tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-

dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-

еkvdm3)2

təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış

və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır

Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-

lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-

lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-

sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-

nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-

bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-

rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-

nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3

təşkil еtməklə stехi-

оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-

mışdır

Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-

dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və

təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-

lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-

mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-

sinə yоl vеrilməmişdir

Cədvəl 3

Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-

nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-

pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri

Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı

İşаrəsi və qiyməti

1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın

dispеrsiyаsı Sbj=1894

7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq

dispеrsiyаsı Sag2 =10848

10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt

Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium

iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-

nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-

sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir


22

Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi

аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-

rılmışdır

Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-

siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln

fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа

əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir

Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-

də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-

bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir

Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-

turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-

lir 263104012309271 QMgMgCa ССge

Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-

rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni

dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium

iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-

kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-

mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul

еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn

vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-

duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-

ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti

mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun

bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə

rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-

nin tədqiqinə həsr еdilmişdir

Исследование режима ступенчатой

регенерации процесса катионирования

РЕЗЮМЕ

В статье расматриваются пути сниже-

ния минеральных остатков водоприго-

товления подпиточный воды тепловых

сетей В связи с этим при необходимости

умягчения воды при катионировании

кальциевая жесткость равна щелочности

исходной природной воды а попадание

даже небольшого ее количества в тепло-

сеть приводит к превышению раствори-

мости карбоната кальция с указанными

выше последствиями

ƏDƏBİYYAT


тоды умягчения опреснения и обессо-

ливания воды Баку 2009 441 с

2 Методические указания по проектиро-

ванию ТЭС с максимально сокращен-

ными стоками Боднарь ЮФ Быст-

рова ТФ Гронский РК Федосеев

БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ

ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991

152 с

3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-

готовке котельных установок Москва

Энергия 1976 288 с

4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-

zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с

5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln

kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-

sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı

Elm Bakı-2001 96 s

Məqaləyə AzMİU-nun

ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının

tikintisirdquo kafedrasının dosenti

GH Feyziyeva rəy vermişdir

UOT 556 9112 913

AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA

KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA

MAKA Ekologiya İnstitutu

LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN

ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ

Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks

şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan

hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-

dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-

pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən

hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-

yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə

yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-


23

ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln

də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-

rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-

naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq

hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-

yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-

ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını

onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-

sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini

və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-

kanlarını tədqiq edir

Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı

landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki

burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan

ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr

uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək

muumlmkuumlnduumlr

Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi

komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen

və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim

xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim

şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim

şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi

kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının

reliktləri və ia)

Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli

strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində

əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində

muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox

ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda

coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin

oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı

Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan

landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli

geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən

yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi

landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi

komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və

əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz

olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]

1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-

liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-

şaftları

2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin

quru-bozqır landşaftları

3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-

zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə

landşaftları

4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın

enliyarpaqlı meşə landşaftları

5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-

paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-

luq landşaftları

6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-

kserofit meşə landşaftları

Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-

da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən

goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)

1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-

lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı

2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-

kserofit-friqanoid landşaftı

3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın

(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və

meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları

4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı

meşələri

5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və

quru-ccediloumll landşaftı

6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən

landşaftı

7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-

mən-meşə landşaftı

Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və

landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız

goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam

moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji

təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır


24

Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları

Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca

muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-

raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-

miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-

ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa

dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-

fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-

yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-

muşdur

Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-

şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-

şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin

Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay

orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir

ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq

landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-

canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-

rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş

ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini

tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-

rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft

tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft

tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-

pleksidir

Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-

rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-

ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-

susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-

lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə

yayılmışdır

Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-

lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)

daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-

lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-

zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-

nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-

larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla

zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq

olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-

taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi

buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər

kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-

kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu

(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf

edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-

lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-

morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir

Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-

Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də

dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların

əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-

roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-

lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-

morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində

(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-

rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda

və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-

raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-

fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif

ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-

cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları

daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-

hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı

yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları

səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır

Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və

olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların

bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından

qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq

ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda

olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml

ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-


25

lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ

gəlmişdir

Azərbaycanda hidromorf landşaftların

ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr

ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-

mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-

yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-

ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-

rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-

vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran

duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə

yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-

ha meyilli olduğundan burada hidromorf

komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-

mişdir

Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-

ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-

rində daşqın sularının səthi basması yaxud

zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox

yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-

qın sularının səthi basması qısamuumlddətli

olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-

xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra

torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən

bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur

Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran

zonasının landşaftı haqqında məlumatların

sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və

praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-

lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-

teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak

edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-

sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-

şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-

tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-

lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-

laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-

rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox

vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə

malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-

ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-

tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-

lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər

ƏDƏBİYYAT

1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-

rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998

399 s

2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-

кие зоны земного шараЗаписки ВГО

новая серия ТІ М-Л 1948

3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов

Методика изучения М Изд-во Моск

ун-та 1992 167 с

4 Николаев ВА Проблемы региональ-

ного ландшафтоведения М Изд-во

МГУ 1979 160 с

5 Шальнев ВА Ландшафты Северного

Кавказа эволюция и современность

Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с

6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов

Северного Кавказа Ставрополь Изд-во

СГУ 2007 376 с

7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-

новы теории и логико-математические

методы) М Мысль 1975 287 с

8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası

Bakı-2014

AShFatdayeva RRMiriyeva

ZXCafarova KBAgayeva

AMHuseynova

Distribution of the study hydromorphic

landscapes in the Lankaran zone

Abstract

This article evaluates the factors that

create the hydromorphic landscape in the

Lankaran zoneThe spatial distribution of

landscape types analyzed

АШФатдаева РРМириева

ЗХДжафарова КБАгаева

АМГусейнова

Исследование пространственного

распределения гидроморфного

ландшафта в Ленкоранской зоне

Резюме

В этой статье дана оценка факторов

создавших гидроморфный ландшафт в

Ленкоранской зоне А так же были анали-

зированы особенности пространственно-

го распределения типов ландшафтов

Məqaləyə MAKA Ekologiya

İnstitutunun bei f-reuumlfd

CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir


26

UOT 504 556 574

ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ


İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN

OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)

Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim

landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-

siyası atmosfer yağıntıları

Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-

laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-

ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə

biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-

sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-

masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-

rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-

seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-

lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri

ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-

da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-

dir

Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-

bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-

turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ

gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı

moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-

yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları

AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-

mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər

Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi

isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir

Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə

relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili

enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf

tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar

Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-

sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft

yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-

ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-

ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-

ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır

Landşaft kompleksləri zonal və azonal

xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft

əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2

qrupa ayrılır [1]

1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim

uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin

nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-

nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml

heyvanlar aləmi yaranır

2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə

relyef tektonik proseslər geoloji struk-

turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-

siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-

malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-

şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-

turunu muumlrəkkəbləşdirir

Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft

əmələ gətirən və həm də azonal landşaft

əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-

şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-

susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-

susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-

də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-

rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-

rimizdə də təhlil edilmişdir

İqlim təbii landşaftların həm enlik həm

də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına

təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin

istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-

şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun

yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s

cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına

şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu

noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-

qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-

cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-

sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-

ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-

şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-

yin etmək olur

Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir

landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-

ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma

qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-

metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-

şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm

amildir

Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli

subtropik meşələrində radiasiya balansı


27

55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55

kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50

kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-

lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-

şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-

yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)

və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-

yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-

məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir

Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş

radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı

Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş


Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq

doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-

sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası

miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin

ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə

sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir

Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni

uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən

asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi

ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud

oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik

qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-

liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir

2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş

radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda

landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud

dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast

gəlinir

Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd

edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-

tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin

ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-

bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-

tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun

hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa

da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-

darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə

təyin olunur

Kruumlt = PE0

burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-

mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-

liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-

qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən

təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı

adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-

də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti

VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır

E0 =055 nd08( 1+0125w)

burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-

lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın

orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash

kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-

rir

Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-

nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə

yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-

maqla seccedililir

Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində

ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln

Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)

və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin

orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə

nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox

istifadə edilmişdir

Md = Psumd

burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)

sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta

sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA

Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının


28

hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə

və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-

dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-

Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-

səhralar arid seyrək meşə kolluqlar

Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid

dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar

Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda

ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-

rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-

şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-

şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-

laşır

Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin

formalaşmasında fəal temperaturların (100C-

dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-

tılarının rolu boumlyuumlkduumlr

İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki

fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-

lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-

300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə

səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal

temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-

rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-

luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının

miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur

Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-

fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı

300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru

ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-

lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-

raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C

fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı

muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700

mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-

nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq

regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi

10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil

eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda

formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-

lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-

ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-

qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-

dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-

tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-

qında məlumat verilmişdir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində

huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının

miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə

daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000

m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır

sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə

isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən

ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru

daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-

disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər

duumlşuumlr

Cədvəl

İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran

vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması

Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm

300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475

Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə

nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında

landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və

şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə

uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-

lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-

yısı yolla iştirak edirlər

ƏDƏBİYYAT

1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-

nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln

dərslik Bakı 2013 s 133

2 Климат Азербайджана (под ред

ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)

Изд АН Азербайджанской ССР Баку

1968 342 с

3 Давыдов ВК Испарение с водной по-

верхности Европейской части СССР

Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12

1944

4 Шашко ДИ Климатические условия

земледелия Центральной Якутии Изд

АН СССР М 1961 257 c

ŞSHuumlseynli İB Qurbanova

ŞZƏliyeva DCFərəczadə

İqlim amillərinin landşaftın

formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi

(Lənkəran zonası timsalında)

Xuumllasə

Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-


29

şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-

ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-

rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri

təhlil edilmişdir

ШС Гусейнли ИБ Курбанова

ШЗАлиева ДДж Фараджазаде

Изучение влияния климатических

факторов на формирование ландшафта

(на примере Ленкоранской зоны)

Резюме

В этой статье дана оценка реакции

ландшафта на климатические изменения

в Ленкоранской зоне А так же были ана-

лизированы особенности распределения

по местности основных климатических

факторов

Sh SHuseynli IB Gurbanova

ShZ Aliyeva DJ Farajzade

Influence of climate study

factors on landscape formation

Abstract

This article evaluated the response of

the landscape to climate change in the Lan-

karan zone The determination of location

characteristics of major climate factors by

location

Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun

şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy

vermişdir

UOT 5811

АР ДЖАЛИЛОВА

Бакинский Государственный Университет

КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA

МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ

В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-

НИЯ

Введение Адаптация растений к низ-

ким температурам связана с восстановле-

нием нарушенного баланса между такими

важнейшими физиологическими процес-

сами как рост дыхание фотосинтез [46]

Причем сохранение фотосинтетического

аппарата в условиях холода предается

особое значение Так гибель чувстви-

тельных к холоду растений считают ре-

зультатом окислительного стресса разви-

вающегося при усиленном образовании

активных форм кислорода в результате

активации процессов перекисного окис-

ления липидов [9 12 14] Однако приро-

да окислительного повреждения при низ-

котемпературном стрессе до сих пор ос-

тается изученной недостаточно [2] АФК

занимает особое место среди стрессовых

метаболитов Важное роль АФК в запуске

защитных реакций на абиогены ныне не

вызывает сомнений [11 14] При выращи-

вании проростков в присутствии ионола

сильно угнетается и образование АФК и

в частности супероксида [13] Известно

что на ряду с образованием и инактива-

ции АФК антиоксидант ионол может ин-

гибировать вызываемый АФК выход из

митохондрий в цитоплазму цитохрома С

[1]

Рядом исследователей было отмече-

но что окислительный стресс развивается

в клетках растений при действии на них

низких положительных температур Пов-

реждения в этом случае могло быть сопр-

яжено с ингибированием каталазы в ре-

зультате чего в тканях накапливалась Н2О2

[13] Для клетки в состоянии стресса ха-

рактерно увеличение содержания антиок-

сидантов Низкие положительные темпе-

ратуры вызывали многократное увеличе-

ние концентрации токоферола у эвглены

возрастание активности пероксидазы [3]


30

Таким образом накопление антиоксидан-

тов можно отнести к проявлению общей

неспецифической защитной реакции кле-

тки на низкотемпературный стресс [5]

Существенно уменьшить окислитель-

ный стресс и его последствия возможно

при добавлении в минеральную среду

синтетических антиоксидантов таких как

ионол и его производные относящиеся к

классу пространственно - затрудненных

фенолов [2 9]

Целью работы являлось-изучение ка-

талазной активности в клетках Dunaliella

выращенных в условиях высокой соле-

ности в оптимальном и низкотемператур-

ном режимах и модификации с различ-

ными концентрациями ионола

Материалы и методы Объектом ис-

следования служила зеленая микроводо-

росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-

деленная из соленого озера Масазыр на-

ходящееся на северо-западе территории

города Баку Водоросли выращивали при

температуре 27оС в стеклянных фоторе-

акторах объемом 250 мл на установке

для выращивания культур одноклеточных

водорослей Минеральная среда содержа-

ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash

125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор

микроэлементов 1 млл Суспензию кле-

ток в фотореакторах круглосуточно осве-

щали белым светом (16 Втм2) и непре-

рывно продували смесью (воздух+15

СО2) с температурой 27оС в оптимальном

и продуванием в фотореакторы воздуш-

ной смеси с температурой 5оС (низкотем-

пературный стресс) Темп роста культуры

определяли периодическим подсчетом

числа клеток в камере Горяева под мик-

роскопом или нефелометрически изме-

рением оптической плотности суспензии

Клеточную суспензию подготовлен-

ную для измерения каталазной активнос-

ти доводили до 106клмл (оптическая

плотность OD=08) Суспензию осаждали

центрифугированием (3000 обмин) Оса-

док переносили в ступку с 05г СаСО3

добавляли 5 мл дистиллированной воды и

растирали до однородной массы После

этого полученную массу количественно

переносили в стакан емкостью 50 мл до

метки и настаивали при периодическом

взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение

этого времени идет экстракция фермента

из растительного материала После наста-

ивания суспензию фильтровали в сухой

стакан Активность каталазы измеряли га-

зометрическим методом который осно-

ван на определении объема после прибав-

ления к водному экстракту из растений

содержащему каталазу перекиси водо-

рода [8]

Результаты и обсуждение На рисун-

ке 1 (кривая 1) представлены результаты

динамики роста культуры микроводорос-

ли Dunaliella при оптимальных условиях

(температура 270С интенсивность света

16 Втм2 содержание СО2 в воздушной

смеси 15 минеральная среда содержа-

щая 30 М NaCI) выращивание клеток в

250 мл стеклянных фотореакторах и по-

даче воздушной смеси с температурой

250С в интенсивно - накопительном режи-

ме культивирования в течение 24 часов

показали что оптическая плотность кле-

точной суспензии увеличивается в 3 раза

Такая тенденция роста популяции про-

должается и в последующих повторных

вариантах выращивания контрольных

суспензий Подача в фотореакторы возду-

шной смеси с температурой 50С (низкоте

пературный стресс) приводит к замедле-

нию роста и снижению биопродуктивно-

сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-

жение динамики роста популяции при

низкотемпературном стрессе деление кле-

ток в течение 24 часового культивирова-

ния в интенсивно-накопительном режиме

составляет высокий показатель (увеличе-

ние оптической плотности в 25 раза) В

этих условиях добавляли в минеральную

среду выращивания синтетический анти-

оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-

нол) в различных концентрациях и про-

слеживали динамику роста культуры

На рисунке 2 представлена зависимость

роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-

294 в интенсивно-накопительном режиме

культивирования от различных концен-

траций ионола в минеральной среде Как

видно из рисунка присутствие ионола в


31

Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при

оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования

Температура 270С интенсивность света 16 Втм

2

Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina

IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)

при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования


2

минеральной среде выращивания при вы-

сокой солености в оптимальном (1) и низ-

котемпературном (2) режимах культиви-

рования заметно влияет на рост культу-

ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50

мкМ в минеральной среде ионола в опти-

мальном (1) режиме культивирования на-

блюдается стимуляция динамики роста

6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л

Концентрация мкМ

1

2


32

культуры клеток на 4 и 6 соответст-

венно по отношению к контрольным

суспензиям При концентрациях (150

250 350 мкМ) в минеральной среде сти-

муляция роста остается на высоком

уровне (107 106 102) Значит 26 ди-

трет-бутил крезол при концентрациях

25-350 мкМ сопоставим с активностью

обычных фитогормонов [5]

При повышении содержания 26

ди-трет-бутил крезола в минеральной

среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-

ный знак наблюдается подавление до (8-

9) соответственно роста культуры в те-

чение 24 часового культивирования в ин-

тенсивно-накопительном режиме Под

влиянием этого синтетического антиокси-

данта максимальная дифференцировка

наблюдается при концентрации 150 мкМ

(7) по сравнению с контрольными клет-

ками

Сравнительное изучение зависимости

роста популяции клеток Dunaliella salina

IPPAS D-294 от различных концентра-

ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-

ральной среде с высокой соленостью в

условиях низкотемпературного стресса

показала что присутствие ионола в сре-

де выращивания заметно влияет на рост

культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-

зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-

ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-

ла наблюдается стимуляция роста куль-

туры которая превышает на 5-8 кон-

трольные суспензии клеток Повышение

концентрации синтетического антиок-

сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-

ток Dunaliella остается на кон-троль-ном

уровне 100 В данном эксперименте

видно что присутствие различных кон-

центраций 26 ди-трет-бутил крезола в

минеральной среде с высокой солено-

стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-

вается (подавление роста не наблюдает-

ся) на биопродуктивности водорослей

В данном случае увеличивается толеран-

тность клеток к антиоксиданту по срав-

нению с клетками выращенными при

оптимальном режиме культивирования

вероятно связанного с работой эндоген-

ной антиоксидантной системы клеток и

26 ди-трет-бутил крезола

Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от

различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при



2

Выраженная ростостимулирующая ак-

тивность 26 ди-трет-бутил крезола при

его концентрациях 25-350 мкМ в мине-


оптимальном режиме культивирования и

в диапазоне концентраций 25-500 мкМ

при низкотемпературном стрессе делает

этот антиоксидант перспективным и эф-


33

фективным средством доступной и над-

ежной регуляции (активации) роста куль-

туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-

294

На рисунке 3 представлены показа-

тели каталазной активности в клетках

Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-

ных концентраций ионола в минераль-

ной среде при оптимальном (1) и низко-

температурном (2) режимах культивиро-

вания

Как видно из рисунка различные

концентраций синтетического антиокси-

данта ионола сильно влияют на каталаз-

ную активность в клетках так при опти-

мальном режиме культивирования (рис3

кривая 1) где наблюдается повышение

каталазной активности до 35-35 в ин-

тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-

ла при 24 часовом культивировании

Дальнейшее увеличение концентраций

500 мкМ приводит к подавлению уровня

каталазной активности в клетках Dunal-

iella (86)

Сравнительное изучение количествен-

ных показателей каталазной активности

в условиях низкотемпературного стресса

и различных концентраций ионола пока-

зало что несмотря на увеличение в кле-

тках активных формы кислорода (низ-

котемпературный стресс) наблюдается

повышение каталазной активности с уве-

личением концентрации ионола в среде

выращивания В этих условиях концент-

рации 25 мкМ ионола повышают катала-

зную активность в клетках на 65 Кон-

центрации 50-500 мкМ ионола сохран-

яют двукратную активность фермента

каталазы от контроля в условиях низко-

температурного стресса

Таким образом 24 часовая модифи-

кация клеток Dunaliella ионолом значи-

тельно снижает количество активных

формы кислорода что сказывается на

повышении каталазной активности и в

конечном счете на биопродуктивности

водорослей А повышение каталазной

активности можно отнести к проявлению

общей неспецифической защитной реак-

ции клетки на присутствие ионола в оп-

тимальных условиях выращивания и на

низкотемпературный стресс со значи-

тельным повышением активных форм

кислорода [5]

ЛИТЕРАТУРА

1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА

Экология растений 2007 N4 стр 44-

47

2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев

ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-

bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017

Cild 72 2 cəh 106-113

3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-

ноков ВК Физиология растений 2002

т 45 N 2 стр302-310

4 Климов СВ Известия РАН серия

биол 2009 N3 стр 313-322

5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-

кова ЛИ Перекисное окисления ли-

пидов и холодовой фактор Новосиби-

рск Наука 1988 192 с

6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-

ратурный стресс 64-е Тимитязевское

чтение ndash М наука 2007- 54с

7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-

тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-

гия растений Известия АН Серия би-

ологическая 1999 N 1 с 30-38

8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova

KhKh Aliyev II European Journal of

Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-

4 issue- 10 page 34-38

9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci

2001 v 6p36-42

10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-

siol 1997-114 p103

11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH

Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720

12 Perkin KL Morangoni A Jackman R

Yada R Stanley D Journal Food Bio-

chem 1989 V13 p127-153

13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-

ham DPlant Physiol 1984 v 76 p

1014-1018

14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum

2006 v1 N1 p45-51

15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-

Yokogama 1993 p181

АР Джалилова


34

Каталазная активность в клетках

dunaliella модифицированных ионолом

при высокой солености в оптимальном

и низкотемпературном режимах

культивирования

В работе представлены результаты

изучения биопродуктивности каталазной

активности в клетках выращенных при

высокой солености в оптимальном и низ-

котемпературном режимах культивирова-

ния Показано что в условиях высокой

солености и низкотемпературного стресса

биопродуктивность клеток снижается на

25 по отношению к оптимальному ре-

жиму культивирования Модификация

клеток ионолом приводит к стимуляции

роста культуры Dunaliella в оптимальном

режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях

низкотемпературного стресса в интервале

концентраций (25-350 мкМ) 5-8

Установлено что увеличение концен-

трации ионола в минеральной среде при

концентрациях (25-150 мкМ) приводит к

повышению каталазной активности в

клетках (60-65) в оптимальном и 15-

50 при низкотемпературном режимах


Ключевые слова Dunaliella биопро-

дуктивность ионол низкотемператур-

ный стресс соленость каталазная ак-

тивность

AR Cəlilova

Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq

şəraitində optimal və aşağı temperatur

stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya

olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294

huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi

İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu

şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-

si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-

lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-

yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-

mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu

və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-

cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-

timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-

lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası

olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal

becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-

sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda

2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində

isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-

raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur

Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə

becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-

nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-

tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi

rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-

xarır

Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-

lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq

katalaza aktivliyi

AR Jalilova

The catalase activity of Dunaliella salina

IPPAS D-294 cells modified by ionol in

mineral medium in conditions of low

temperature stress and high salinity

In this work have been presented results

of influence investigations of bioproducti-

vity and catalase activity of Dunaliella salina

IPPAS D-294 cells grown in mineral me-

dium in conditions of low temperature stress

and high salinity It wos shown that in con-

ditions of low temperature and hidh salinity

bioproductivity of cells reduces 25 compa-

red to optimal regime of growth stimulation

of Dunaliella culture in optimal regime (25-

350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-

perature stress in the interval of consentrsti-

ons (25-350 mkM) 5-8

It was identified that The increose of

consentrstions of ionol in mineral medium at

consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-

rease of catalase activity in cells in optimal

and 15-50 in low temperature resume of

cultivation

Key words Dunaliella bioproduktivity

ionol low temperature stress high salinity

catalase activity

Məqaləyə BDU-nun Biologiya

fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi

işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir

UOT 5289 556 574


35

AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA

LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ


CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN

ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ

Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji

şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-

min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-

ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-

rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-

loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-

dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-

liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-

dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin

ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və

s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-

də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm

meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-

dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan

elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-

lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-

ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki

paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki

təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr

məsafədən zondlama məlumatları və hidro-

morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır

Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-

yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və

s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə

məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-

saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə

malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-

laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-

tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların

(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-

romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən

muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-

miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən

oumllccediluumllməsi vacibdir

Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-

rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-

həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-

rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-

matların əldə edilməsinə imkan verir

Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-

roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-

nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-

larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə

yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-

qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-

həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-

də yerinə yetirilir

Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus

hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]

Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən

bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-

peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş

radiasiyası orta illik axım axım layı və s

Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln

lazım olan subinformasiya toplanmış və

təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim

tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-

ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-

vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-

da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik

və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik

doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-

rilmişdir [3]

Cədvəl 1

Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)

Məntəqə aylar

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il

Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36

Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-

ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta

suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki

bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-

bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə

paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına


36

təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin

orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-

duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq

maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-

yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks

etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi

deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-

tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə

paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-

cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində

əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki

parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-

məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-

kin fərqlənir

Cədvəl 2

Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz

səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən

asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan

Huumlnduumlrluumlk

m

Kuumlləyin suumlrəti

msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24

Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal

temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin

yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki

Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-

ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-

jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii

landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-

ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm

səbəbidir

Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə

goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-

kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-

publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların

paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-

uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa

hallar da baş verir [45]

Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində

vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-

lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-

dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu

sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr

yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və

ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir

(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası

uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik

hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-

dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində

2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300

mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-

larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-

luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan

əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-

ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-

limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-

yanın materikdaxili regionlarında (başqa

soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən

ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-

qe tutur

Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-

səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-

rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-

lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən

yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-

ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir

Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox

yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln

ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər

muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə

goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir

Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas

parametrlərdən biri də havanın temperaturu-

dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-

turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-

yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti

Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə

edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-

kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-


37

duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə

tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar

1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox

Şəkil 2 Havanın orta illik

temperaturu 0C ilə

Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də

tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar

1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)

Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-

mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı

qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə

edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi

guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə

edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml

cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-

meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi

ccediləkisi vardır

Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-

raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji

informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən

biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin

koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin

vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu

meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer

proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-

miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını

tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-

pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır

Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası

kkalsm2 ilə

Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu

da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında

təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas

uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-

rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə

ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-

dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-

baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və

alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim

şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-

layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-

itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-

luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-

denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-

lığı əhatə edir

ƏDƏBİYYAT

1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-

canın geomorfologiyası Bakı 2018

ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s

2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-


38

sabatı 2016-2018-ci illər


Bakı-2014

4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе

Кавказа Современные проблемы кли-

матологии Л Гидрометиздат 1966

5 Фигуровский ИВ Опыт исследования

климатов Кавказа Т1 СПб 1912

317 с

6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-

дущем Л Гидрометеоиздат 1980

351 с

7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-

рологии Тбилиси Мецниереба 1988

8 Антропогенные изменения климата

Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля

Л Гидрометеоиздат 1987 406 с

AK Əfəndiyeva İR Paşayeva

GK Əhmədova Lİ Quliyeva

AZ Abdullazadə

CİS texnologiyasından istifadə

etməklə Lənkəran zonasının təbii

hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi

Xuumllasə

Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-

tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi

hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir

Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin

məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil

edilmişdir

AKAfandiyeva IR Pashayeva

GR Ahmadova LI Guliyeva

AZ Abdullazde

Hydrometeorological conditions of the

Lankaran zone study of natural

ABSTRACT

This article evaluated the overall hydro-

meteorological conditions in the Lankaran

area using the physical technology The spa-

tial distribution of the major hydrometeo-

rological factors analyzed

АКЭфендиева ИРПашаева

ГКАхмедова ЛИКулиева

АЗАбдуллазаде

Изучение природных гидрометеороло-

гических условии Ленкоранской зоны

с применением ГИС технологии

РЕЗЮМЕ

В этой статье дана оценка гидромете-

орологических условии Ленкоранской

зоны с применением ГИС технологии А

так же были анализированы особенности

пространственного распределения основ-

ных гидрометеорологических факторов


şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy

vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV

Bakı Doumlvlət Universiteti

KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR

Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-

si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları

ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-

yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr

Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir

neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu

torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli

itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk

Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-

təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış

və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək

olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının

bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları

daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir

Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla

yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-


39

lik olurlar

Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur

ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə

massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan

meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-

dan axan bulaqların hesabına yaranan su

axınları landşaftın quruluşundan və geodezik

vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq

dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır

Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin

quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-

maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə

axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-

yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə

bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-

sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların

hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-

şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-

canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-

zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar

Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-

mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-

sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə

olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-

texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi

regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-

ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-

laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə

məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-

qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-

lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-

la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da

lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-

ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz

dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su

mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-

dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-

yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik

Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə

axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara

yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-

duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ

ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət

goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-

rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur

ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-

zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış

məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox

olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti

saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir

Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında

xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-

rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək

guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi

su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-

ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə

kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-

dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-

də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli

və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir

neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş

kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda

yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə

olunarkən burada quyuların olması tarixi

faktı təsdiq edir


40


41

Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-

ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin

və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan

və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı

danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-

sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-

zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-

təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-

mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-

də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-

zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan

kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-

ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin

uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-

lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu

uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan

kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək

yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli

su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama

quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya

və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-

vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq

həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli

olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-

ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-

rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-

qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-

məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli

olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-

lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-

dılmışdır

Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-

yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-

diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının

qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-

hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-

rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə

sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-

rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20

bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə

muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-

larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-

qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin

genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-

lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-

na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-

aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki

vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan

ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii

fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində

olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz

sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına

və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-

dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5

ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin

axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş

və s tullantılar xidməti quyulardan ağac

ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-


42

rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək

onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-

rin su mənbəyi olan artezian quyularından

ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə

sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək

məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-

bində olan qum gil yə s yad hissəciklər

ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır

Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda

30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət

olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-

raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-

kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə

ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-

ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-

kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı

vəziyyətdə axına başlayır

Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-

həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-

dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə

işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-

nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-

sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin

su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-

rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-

ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-

nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal

saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-

bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir

Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-

şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən

ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol

vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin

suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-

rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-

xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir

Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-

ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi

ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır

Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-

la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya

moumlhtacdır

XUumlLASƏ

Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-

larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-

xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji

qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə

təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son

dərəcə aktualdır

Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi

ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər

RESUME

Water wells which is main water source

of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-

tected as historical monuments needs ecolo-

gical care Their protection and passing to

future generation is actual

Key words mountaneous ecological

care ecological demand

Məqalə BDU - nun Ekologiya və

Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti

VMəmmədov rəy vermişdir


7

Şək1 Dəniz suyunun ekoloji təmiz şirin-

ləşdirmə qurğusunun sadələşdirilmiş

texnoloji sxemi

DS - dəniz suyu T - turşu Na - kationit

qurğusu CcedilTD - ccediloxpilləli termiki distillya-

siya qurğusu CcedilK - ccediloumlkduumlruumlcuuml kristalliza-

tor Kr - kristallaşdırıcı Dk - duz kristalla-

rı QB - qızdırıcı buxar K - kondensat I1

I2 ndash ingibitor

- deaerasiyadan sonra (sxemdə goumlstərilmə-

mişdir) yumşaldılmış suyun ccediloxpilləli ter-

miki distillyasiya qurğusunda şirinləşdiril-

məsi (2)

- termiki distillyasiya qurğusundan uumlflənən

yuumlksək konsentrasiyalı (~200 ql) NaCI+

+Na2SO4 məhlulu ilə Na-kationit suumlzgəci-

nin regenerasiyası Bu mərhələdə kationitin

gipsləşməsinin qarşısını almaq uumlccediluumln məh-

lula xuumlsusi ingibitor (I1) verməklə kristal-

laşma prosesinin induksiya muumlddətinin ar-

tırılması

- işlənmiş regenerasiya məhlulun duru hissə-

sinin qurğuya verilən dəniz suyu ilə qarış-

dırılması və qatı hissəsindən adi tempera-

turda CaSO4-uumln ccediloumlkduumlruumllməsi (3)

- CaSO4 duzu ccediloumlkduumlruumllmuumlş məhlulun birpil-

ləli məcburi doumlvrluuml vakuumlu kristallaşdı-

rıcıda tam buxarlandırılması Qızma səthin-

də ərpin ccediloumlkməsinin qarşısının ingibitor

(I2) vasitəsilə alınması (şəkil 2)

Qeyd etmək lazımdır ki dəniz suyunun

Na-kationlaşdırması və ifrat doymuş məhlul-

dan CaSO4-uumln ccediloumlkduumlruumllməsi məsələləri kifa-

yət qədər dərindən oumlyrənilmişdir Ona goumlrə

əsas tədqiqatlar yuumlksək qatılaşma mislində

işləyən ccediloxpilləli termiki distillyasiya və va-

kuumlu tam buxarlanma mərhələsinin əsas

kəmiyyət qanunauyğunluqlarının oumlyrənilmə-

sinə youmlnəldilmişdir

Şək2 Qalıq məhlulun tam

buxarlandırma sxemi

1-aralıq ccediləni 2-doumlvran nasosu 3-şaquli bo-

rulu buxarlandırıcı 4-kondensator 5-sepa-

rator QM-qalıq məhlul QB-qızdırıcı buxar

K-kondensat Ssu-soyuducu su D-distillyat

Sep ndash separator DK- duz kristalları

Bu məsələnin həlli uumlccediluumln goumlstərilən emal

mərhələlərinin riyazi modeli işlənilmişdir və

kompyuter simulyasiyası ilə modelin tədqiqi

uumlsulundan istifadə edilmişdir

Tam buxarlandırma mərhələsinin prinsi-

pial sxeminə goumlrə CaSO4 kristallarının ccediloumlk-

duumlruumllməsindən sonra (1) ingibitor (I2) veril-

dikdən sonra doumlvruuml nasos (2)-ilə vakuumlu

buxarlandırıcıya (3) verilir Burada alınan

buxar kondensatorda (4) kondensatlaşır və

əlavə şirinləşdirilmiş su alınır (D) Duzların

konsentrasiyası ndash 300-350 ql-ə ccedilatır və kris-

tallaşma baş verir Yaranmış kristallar sepa-

ratorda (5) ayrılır məhlul (2) nasosun girişi-

nə verilərək digər axınlarla qarışır və yeni-

dən buxarlandırıcıya daxil olur

3 Tədqiqatların nəticələri və onların

təhlili Na-kationlaşdırma uumlsulu ilə yumşal-

dılmış dəniz suyunun ccediloxpilləlli termiki dis-

tillyasiya (GTD) mərhələsinin riyazi modeli-

nin işlənilməsi uumlccediluumln qəbul edilmişdir qurğu-

nun məhsuldarlığı (Dş tsaat) yumşaldılmış

dəniz suyunun duzluluğu (Sds ql) qızdırıcı

buxarın temperaturu və entalpiyası (tqb iqb)

sonuncu pillədə buxarın temperaturu və en-

talpiyası (tsp isp) pillələrin sayı (n) uumlflənən

suyun qatılaşma misli (m)

Riyazi model uumlmumi sayı 50-dən artıq

olan maddi istilik balansı entalpiya istilik

oumltuumlrmə temperatur depressiya və digər tən-

liklər əsasında işlənilmişdir Onların əsasları

aşağıda gətirilmişdir


8





ql (2)



frasl kqkq (3)


( )


tsaat







buxarın sərfidir


lans tənliyi

(7)






tsaat


yin sərfi

( ) frasl kVt (8)


frasl kCkq (9)




kb=083(3+005(tor ndash60)103) Vtm

2 0C (11)




sahəsi

sum m2 (12)






(14)

(15)












9

( )( )

(16)




hesablanır [2]


ləri

(17)

(18)







kVt (19)









talların sərfi

kqsan (20)









misli m=6-14








5

(moll)2 [2]










edir



0C)






















izah olunur


10




0C 3 ndash 200

0C






rini izləmək olar




0C 3 ndash 160

0C


0C

Cədvəl



m

Gta

m

tsa

at

Dr t

saa

t

qt

kC

kq

Qt

MV

t

ΔQ

t

f t

m2(

kq

san

)

6 56 45 2798 125 54 1282

8 42 31 2803 87 38 1284

10 33 23 2811 64 28 1286

12 28 17 2820 49 21 1289

14 24 132 2832 38 16 1292










deyil















NƏTİCƏ














bilər












11









ƏDƏBİYYAT




p83-88




2009 442 с





2013 V3 6 p2010-2018





8 p 502-514





V407 p1-23




2014 V336 p32-45





2012 V1 3 p22-37




ndash 691 p




Xuumllasə
















yasiyası




Резюме


















12




муляция




Abstract














tion method



puter simulation





UOT 6314























































13




















































edilmişdir







olur (şək 1)































14













































ƏDƏBİYYAT

















ку 1946 22-25 стр








kı 2000 124-129 səh





2011 172 стр

Annotasiya


















15






РЕЗЮМЕ
















дований









Summary





of Azerbaijan

















UOT 62092


AzMİU






























16























[2]





















12

2

1

1 n

n

BBK

C

BBK

C

BBK

C (1)



trasiya həddi 3



m

mq 05BBK

təyin edilmişdir








yən edilir [3-4]

qsanB

SM

SOSO

i

SO

22

2

11

100102 3

(2)










sərfidir kqsan





burada 2SOV - 1 nm



nın həcmi nm3nm


əyyən edilir

SHVSO 20102

(4)











17

sanqrq

QBkM

4

i

aNO

32

1

1100

1

03402

(5)



















qm3




20

fDk (6)









n

f

D

Dk

200

12 (7)





yən edilir

n

f

Q

Qk

20

52 (8)
























fvu v

vu olduqda v

u olduqda v

mmm

mmm

mm

1201olduqda2

250

5050

(9)




hesablanırlar

H

tWv

q

m

650 (10)

TH

Df

2

020

310 (11)







diametridir m





18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)




(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)




nm3nm

3) 0



3nm

3)





32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

















334010670

1

ffm

(16)






dhxm (17)


kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)


kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)











3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)






yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)





hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












8





ql (2)



frasl kqkq (3)


( )


tsaat







buxarın sərfidir


lans tənliyi

(7)






tsaat


yin sərfi

( ) frasl kVt (8)


frasl kCkq (9)




kb=083(3+005(tor ndash60)103) Vtm

2 0C (11)




sahəsi

sum m2 (12)






(14)

(15)












9

( )( )

(16)




hesablanır [2]


ləri

(17)

(18)







kVt (19)









talların sərfi

kqsan (20)









misli m=6-14








5

(moll)2 [2]










edir



0C)






















izah olunur


10




0C 3 ndash 200

0C






rini izləmək olar




0C 3 ndash 160

0C


0C

Cədvəl



m

Gta

m

tsa

at

Dr t

saa

t

qt

kC

kq

Qt

MV

t

ΔQ

t

f t

m2(

kq

san

)

6 56 45 2798 125 54 1282

8 42 31 2803 87 38 1284

10 33 23 2811 64 28 1286

12 28 17 2820 49 21 1289

14 24 132 2832 38 16 1292










deyil















NƏTİCƏ














bilər












11









ƏDƏBİYYAT




p83-88




2009 442 с





2013 V3 6 p2010-2018





8 p 502-514





V407 p1-23




2014 V336 p32-45





2012 V1 3 p22-37




ndash 691 p




Xuumllasə
















yasiyası




Резюме


















12




муляция




Abstract














tion method



puter simulation





UOT 6314























































13




















































edilmişdir







olur (şək 1)































14













































ƏDƏBİYYAT

















ку 1946 22-25 стр








kı 2000 124-129 səh





2011 172 стр

Annotasiya


















15






РЕЗЮМЕ
















дований









Summary





of Azerbaijan

















UOT 62092


AzMİU






























16























[2]





















12

2

1

1 n

n

BBK

C

BBK

C

BBK

C (1)



trasiya həddi 3



m

mq 05BBK

təyin edilmişdir








yən edilir [3-4]

qsanB

SM

SOSO

i

SO

22

2

11

100102 3

(2)










sərfidir kqsan





burada 2SOV - 1 nm



nın həcmi nm3nm


əyyən edilir

SHVSO 20102

(4)











17

sanqrq

QBkM

4

i

aNO

32

1

1100

1

03402

(5)



















qm3




20

fDk (6)









n

f

D

Dk

200

12 (7)





yən edilir

n

f

Q

Qk

20

52 (8)
























fvu v

vu olduqda v

u olduqda v

mmm

mmm

mm

1201olduqda2

250

5050

(9)




hesablanırlar

H

tWv

q

m

650 (10)

TH

Df

2

020

310 (11)







diametridir m





18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)




(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)




nm3nm

3) 0



3nm

3)





32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

















334010670

1

ffm

(16)






dhxm (17)


kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)


kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)











3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)






yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)





hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












9

( )( )

(16)




hesablanır [2]


ləri

(17)

(18)







kVt (19)









talların sərfi

kqsan (20)









misli m=6-14








5

(moll)2 [2]










edir



0C)






















izah olunur


10




0C 3 ndash 200

0C






rini izləmək olar




0C 3 ndash 160

0C


0C

Cədvəl



m

Gta

m

tsa

at

Dr t

saa

t

qt

kC

kq

Qt

MV

t

ΔQ

t

f t

m2(

kq

san

)

6 56 45 2798 125 54 1282

8 42 31 2803 87 38 1284

10 33 23 2811 64 28 1286

12 28 17 2820 49 21 1289

14 24 132 2832 38 16 1292










deyil















NƏTİCƏ














bilər












11









ƏDƏBİYYAT




p83-88




2009 442 с





2013 V3 6 p2010-2018





8 p 502-514





V407 p1-23




2014 V336 p32-45





2012 V1 3 p22-37




ndash 691 p




Xuumllasə
















yasiyası




Резюме


















12




муляция




Abstract














tion method



puter simulation





UOT 6314























































13




















































edilmişdir







olur (şək 1)































14













































ƏDƏBİYYAT

















ку 1946 22-25 стр








kı 2000 124-129 səh





2011 172 стр

Annotasiya


















15






РЕЗЮМЕ
















дований









Summary





of Azerbaijan

















UOT 62092


AzMİU






























16























[2]





















12

2

1

1 n

n

BBK

C

BBK

C

BBK

C (1)



trasiya həddi 3



m

mq 05BBK

təyin edilmişdir








yən edilir [3-4]

qsanB

SM

SOSO

i

SO

22

2

11

100102 3

(2)










sərfidir kqsan





burada 2SOV - 1 nm



nın həcmi nm3nm


əyyən edilir

SHVSO 20102

(4)











17

sanqrq

QBkM

4

i

aNO

32

1

1100

1

03402

(5)



















qm3




20

fDk (6)









n

f

D

Dk

200

12 (7)





yən edilir

n

f

Q

Qk

20

52 (8)
























fvu v

vu olduqda v

u olduqda v

mmm

mmm

mm

1201olduqda2

250

5050

(9)




hesablanırlar

H

tWv

q

m

650 (10)

TH

Df

2

020

310 (11)







diametridir m





18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)




(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)




nm3nm

3) 0



3nm

3)





32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

















334010670

1

ffm

(16)






dhxm (17)


kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)


kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)











3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)






yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)





hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












10




0C 3 ndash 200

0C






rini izləmək olar




0C 3 ndash 160

0C


0C

Cədvəl



m

Gta

m

tsa

at

Dr t

saa

t

qt

kC

kq

Qt

MV

t

ΔQ

t

f t

m2(

kq

san

)

6 56 45 2798 125 54 1282

8 42 31 2803 87 38 1284

10 33 23 2811 64 28 1286

12 28 17 2820 49 21 1289

14 24 132 2832 38 16 1292










deyil















NƏTİCƏ














bilər












11









ƏDƏBİYYAT




p83-88




2009 442 с





2013 V3 6 p2010-2018





8 p 502-514





V407 p1-23




2014 V336 p32-45





2012 V1 3 p22-37




ndash 691 p




Xuumllasə
















yasiyası




Резюме


















12




муляция




Abstract














tion method



puter simulation





UOT 6314























































13




















































edilmişdir







olur (şək 1)































14













































ƏDƏBİYYAT

















ку 1946 22-25 стр








kı 2000 124-129 səh





2011 172 стр

Annotasiya


















15






РЕЗЮМЕ
















дований









Summary





of Azerbaijan

















UOT 62092


AzMİU






























16























[2]





















12

2

1

1 n

n

BBK

C

BBK

C

BBK

C (1)



trasiya həddi 3



m

mq 05BBK

təyin edilmişdir








yən edilir [3-4]

qsanB

SM

SOSO

i

SO

22

2

11

100102 3

(2)










sərfidir kqsan





burada 2SOV - 1 nm



nın həcmi nm3nm


əyyən edilir

SHVSO 20102

(4)











17

sanqrq

QBkM

4

i

aNO

32

1

1100

1

03402

(5)



















qm3




20

fDk (6)









n

f

D

Dk

200

12 (7)





yən edilir

n

f

Q

Qk

20

52 (8)
























fvu v

vu olduqda v

u olduqda v

mmm

mmm

mm

1201olduqda2

250

5050

(9)




hesablanırlar

H

tWv

q

m

650 (10)

TH

Df

2

020

310 (11)







diametridir m





18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)




(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)




nm3nm

3) 0



3nm

3)





32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

















334010670

1

ffm

(16)






dhxm (17)


kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)


kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)











3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)






yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)





hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












11









ƏDƏBİYYAT




p83-88




2009 442 с





2013 V3 6 p2010-2018





8 p 502-514





V407 p1-23




2014 V336 p32-45





2012 V1 3 p22-37




ndash 691 p




Xuumllasə
















yasiyası




Резюме


















12




муляция




Abstract














tion method



puter simulation





UOT 6314























































13




















































edilmişdir







olur (şək 1)































14













































ƏDƏBİYYAT

















ку 1946 22-25 стр








kı 2000 124-129 səh





2011 172 стр

Annotasiya


















15






РЕЗЮМЕ
















дований









Summary





of Azerbaijan

















UOT 62092


AzMİU






























16























[2]





















12

2

1

1 n

n

BBK

C

BBK

C

BBK

C (1)



trasiya həddi 3



m

mq 05BBK

təyin edilmişdir








yən edilir [3-4]

qsanB

SM

SOSO

i

SO

22

2

11

100102 3

(2)










sərfidir kqsan





burada 2SOV - 1 nm



nın həcmi nm3nm


əyyən edilir

SHVSO 20102

(4)











17

sanqrq

QBkM

4

i

aNO

32

1

1100

1

03402

(5)



















qm3




20

fDk (6)









n

f

D

Dk

200

12 (7)





yən edilir

n

f

Q

Qk

20

52 (8)
























fvu v

vu olduqda v

u olduqda v

mmm

mmm

mm

1201olduqda2

250

5050

(9)




hesablanırlar

H

tWv

q

m

650 (10)

TH

Df

2

020

310 (11)







diametridir m





18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)




(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)




nm3nm

3) 0



3nm

3)





32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

















334010670

1

ffm

(16)






dhxm (17)


kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)


kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)











3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)






yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)





hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












12




муляция




Abstract














tion method



puter simulation





UOT 6314























































13




















































edilmişdir







olur (şək 1)































14













































ƏDƏBİYYAT

















ку 1946 22-25 стр








kı 2000 124-129 səh





2011 172 стр

Annotasiya


















15






РЕЗЮМЕ
















дований









Summary





of Azerbaijan

















UOT 62092


AzMİU






























16























[2]





















12

2

1

1 n

n

BBK

C

BBK

C

BBK

C (1)



trasiya həddi 3



m

mq 05BBK

təyin edilmişdir








yən edilir [3-4]

qsanB

SM

SOSO

i

SO

22

2

11

100102 3

(2)










sərfidir kqsan





burada 2SOV - 1 nm



nın həcmi nm3nm


əyyən edilir

SHVSO 20102

(4)











17

sanqrq

QBkM

4

i

aNO

32

1

1100

1

03402

(5)



















qm3




20

fDk (6)









n

f

D

Dk

200

12 (7)





yən edilir

n

f

Q

Qk

20

52 (8)
























fvu v

vu olduqda v

u olduqda v

mmm

mmm

mm

1201olduqda2

250

5050

(9)




hesablanırlar

H

tWv

q

m

650 (10)

TH

Df

2

020

310 (11)







diametridir m





18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)




(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)




nm3nm

3) 0



3nm

3)





32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

















334010670

1

ffm

(16)






dhxm (17)


kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)


kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)











3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)






yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)





hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












13




















































edilmişdir







olur (şək 1)































14













































ƏDƏBİYYAT

















ку 1946 22-25 стр








kı 2000 124-129 səh





2011 172 стр

Annotasiya


















15






РЕЗЮМЕ
















дований









Summary





of Azerbaijan

















UOT 62092


AzMİU






























16























[2]





















12

2

1

1 n

n

BBK

C

BBK

C

BBK

C (1)



trasiya həddi 3



m

mq 05BBK

təyin edilmişdir








yən edilir [3-4]

qsanB

SM

SOSO

i

SO

22

2

11

100102 3

(2)










sərfidir kqsan





burada 2SOV - 1 nm



nın həcmi nm3nm


əyyən edilir

SHVSO 20102

(4)











17

sanqrq

QBkM

4

i

aNO

32

1

1100

1

03402

(5)



















qm3




20

fDk (6)









n

f

D

Dk

200

12 (7)





yən edilir

n

f

Q

Qk

20

52 (8)
























fvu v

vu olduqda v

u olduqda v

mmm

mmm

mm

1201olduqda2

250

5050

(9)




hesablanırlar

H

tWv

q

m

650 (10)

TH

Df

2

020

310 (11)







diametridir m





18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)




(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)




nm3nm

3) 0



3nm

3)





32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

















334010670

1

ffm

(16)






dhxm (17)


kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)


kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)











3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)






yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)





hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












14













































ƏDƏBİYYAT

















ку 1946 22-25 стр








kı 2000 124-129 səh





2011 172 стр

Annotasiya


















15






РЕЗЮМЕ
















дований









Summary





of Azerbaijan

















UOT 62092


AzMİU






























16























[2]





















12

2

1

1 n

n

BBK

C

BBK

C

BBK

C (1)



trasiya həddi 3



m

mq 05BBK

təyin edilmişdir








yən edilir [3-4]

qsanB

SM

SOSO

i

SO

22

2

11

100102 3

(2)










sərfidir kqsan





burada 2SOV - 1 nm



nın həcmi nm3nm


əyyən edilir

SHVSO 20102

(4)











17

sanqrq

QBkM

4

i

aNO

32

1

1100

1

03402

(5)



















qm3




20

fDk (6)









n

f

D

Dk

200

12 (7)





yən edilir

n

f

Q

Qk

20

52 (8)
























fvu v

vu olduqda v

u olduqda v

mmm

mmm

mm

1201olduqda2

250

5050

(9)




hesablanırlar

H

tWv

q

m

650 (10)

TH

Df

2

020

310 (11)







diametridir m





18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)




(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)




nm3nm

3) 0



3nm

3)





32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

















334010670

1

ffm

(16)






dhxm (17)


kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)


kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)











3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)






yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)





hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












15






РЕЗЮМЕ
















дований









Summary





of Azerbaijan

















UOT 62092


AzMİU






























16























[2]





















12

2

1

1 n

n

BBK

C

BBK

C

BBK

C (1)



trasiya həddi 3



m

mq 05BBK

təyin edilmişdir








yən edilir [3-4]

qsanB

SM

SOSO

i

SO

22

2

11

100102 3

(2)










sərfidir kqsan





burada 2SOV - 1 nm



nın həcmi nm3nm


əyyən edilir

SHVSO 20102

(4)











17

sanqrq

QBkM

4

i

aNO

32

1

1100

1

03402

(5)



















qm3




20

fDk (6)









n

f

D

Dk

200

12 (7)





yən edilir

n

f

Q

Qk

20

52 (8)
























fvu v

vu olduqda v

u olduqda v

mmm

mmm

mm

1201olduqda2

250

5050

(9)




hesablanırlar

H

tWv

q

m

650 (10)

TH

Df

2

020

310 (11)







diametridir m





18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)




(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)




nm3nm

3) 0



3nm

3)





32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

















334010670

1

ffm

(16)






dhxm (17)


kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)


kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)











3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)






yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)





hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












16























[2]





















12

2

1

1 n

n

BBK

C

BBK

C

BBK

C (1)



trasiya həddi 3



m

mq 05BBK

təyin edilmişdir








yən edilir [3-4]

qsanB

SM

SOSO

i

SO

22

2

11

100102 3

(2)










sərfidir kqsan





burada 2SOV - 1 nm



nın həcmi nm3nm


əyyən edilir

SHVSO 20102

(4)











17

sanqrq

QBkM

4

i

aNO

32

1

1100

1

03402

(5)



















qm3




20

fDk (6)









n

f

D

Dk

200

12 (7)





yən edilir

n

f

Q

Qk

20

52 (8)
























fvu v

vu olduqda v

u olduqda v

mmm

mmm

mm

1201olduqda2

250

5050

(9)




hesablanırlar

H

tWv

q

m

650 (10)

TH

Df

2

020

310 (11)







diametridir m





18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)




(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)




nm3nm

3) 0



3nm

3)





32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

















334010670

1

ffm

(16)






dhxm (17)


kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)


kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)











3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)






yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)





hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












17

sanqrq

QBkM

4

i

aNO

32

1

1100

1

03402

(5)



















qm3




20

fDk (6)









n

f

D

Dk

200

12 (7)





yən edilir

n

f

Q

Qk

20

52 (8)
























fvu v

vu olduqda v

u olduqda v

mmm

mmm

mm

1201olduqda2

250

5050

(9)




hesablanırlar

H

tWv

q

m

650 (10)

TH

Df

2

020

310 (11)







diametridir m





18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)




(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)




nm3nm

3) 0



3nm

3)





32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

















334010670

1

ffm

(16)






dhxm (17)


kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)


kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)











3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)






yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)





hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












18

yən edilir

273)273( tqq tVBWг (12)

0

г

WD

40 (13)




(nm3kq nm

3nm

3)

0ccedilq

0qq )1(α0161 VVV (14)




nm3nm

3) 0



3nm

3)





32 tWH

FmnMAC

q

m

(15)

















334010670

1

ffm

(16)






dhxm (17)


kimi təyin edilir

fvd olduqda v

fvd olduqda v

mm

mm

3

3

280172

28012542

(18)


kimi təyin edilir

dhF

xm4

5 (19)











3

q tW

z

BBK

FmnMAH

(20)






yən edilir

3

q2

2

2

2

tW

z

BBK

M

BBK

MFmnAH

NO

NO

SO

SO

(21)





hesablanmalıdır


19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












19

3

22

2

22

2

tW

z

CBBK

M

CBBK

MAFmnH

qNOfNO

NO

SOfSO

SO

(22)





mqm3



ƏDƏBİYYAT




1986 с559

















Xuumllasə










luqlar verimişdir




Резюме


















Summary



ney heat supply









factors




rəy vermişdir


20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












20

UOT 621 311 2 22







ya uumlsulları




















lаşdırır [650]
































































21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME












21

Cədvəl 1




Səviyyə

və vаriа-

siyа goumls-

təriciləri



Kоd Х1 Х2 Х3

Nаturаl (F)

gMg SMg SH

Yuхаrı

səviyyə

+1 45 350 300

Sıfırıncı

səviyyə

0 30 225 200

Аşаğı

səviyyə

-1 15 100 100

Vаriаsiyа

intеrvаlı

1 15 125 100

Kеccedilid

fоrmulu

F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3

Cədvəl 2

23


Təcruumlbələrin

sırаsı

Х0 Х1 Х2 Х3

1

2

3

4

5

6

7

8

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1





еkvdm3)2













mışdır







Cədvəl 3




Ss

Pаrаmеtrlərin

аdlаrı


1 Mаksimаl

dispеrsiyа 2

махS =112

2 Dəqiqlik

dispеrsiyаsı 2

дягS =86125

3 Kохrеn

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

G=01626

G095(28)=05157

4 Dispеrs

хuumlsusiyyəti

GltG095(28)

еynicins

5

Rеqrеssiyа

tənliyinin

əmsаllаrı

b0=2719 b1=289

b2=-154 b3=-104

b12=313 b13=213

b23=138 b123=138

6 Əmsаllаrın


7 Stuumldеnt

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

T0=1436 t1=1525

t2=813 t3=549

t12=165 t13=112

t23=073 t123=073

t095(16)=212

8 Əmsаllаrın

qiymətliliyi

- qiymətli

tj t1-P (f)

- qiymətli

tj lt t1-P (f)

b0 b1 b2 b3

b12 b13 b23 b123

9 Аdеkvаtlıq


10 Fişеr

kritеriyаsı

- hеsаbi

- cədvəl

F=126

F 1-P (f1 f2)=301

11 Rеqrеssiyа

tənliyinin

Аdеkvаtlığı

FltF1-P (f1 f2)

Аdеkvаt






22



rılmışdır



























РЕЗЮМЕ












ƏDƏBİYYAT










152 с









Elm Bakı-2001 96 s





UOT 556 9112 913















23

















muumlmkuumlnduumlr








reliktləri və ia)


















şaftları





landşaftları





luq landşaftları














meşələri




landşaftı









24










muşdur















pleksidir






yayılmışdır












































25


gəlmişdir













mişdir





























ƏDƏBİYYAT



399 s






ун-та 1992 167 с



МГУ 1979 160 с






СГУ 2007 376 с





Bakı-2014



AMHuseynova



Abstract











Резюме










26

UOT 504 556 574



















dir
























qrupa ayrılır [1]




































yin etmək olur







amildir




27































gəlinir










təyin olunur

Kruumlt = PE0









E0 =055 nd08( 1+0125w)





rir




maqla seccedililir








Md = Psumd






28













laşır












































duumlşuumlr

Cədvəl




300 550 1000

500 575 875

1000 645 660

1500 575 555

2000 475 475








ƏDƏBİYYAT







1968 342 с




1944









Xuumllasə



29




təhlil edilmişdir






Резюме






факторов





Abstract





location



vermişdir

UOT 5811






НИЯ





























[1]















30






























































рода [8]









































31




2





2









6

65

7

75

8

85

9

95

25 50 150 250 350 500

Чи

сло к

лет

ок

n

10

6 к

лм

л


1

2


32





















ками




































2










33




294







вания













iella (86)


































47




Cild 72 2 cəh 106-113



т 45 N 2 стр302-310


биол 2009 N3 стр 313-322

















2001 v 6p36-42


siol 1997-114 p103





chem 1989 V13 p127-153



1014-1018


2006 v1 N1 p45-51


Yokogama 1993 p181



34































тивность

AR Cəlilova



























xarır



katalaza aktivliyi

AR Jalilova

















ons (25-350 mkM) 5-8






cultivation



catalase activity




UOT 5289 556 574


35




































































rilmişdir [3]

Cədvəl 1


Məntəqə aylar


Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35

Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36








36














kin fərqlənir

Cədvəl 2




Huumlnduumlrluumlk

m


msan

1000 20

1200 19

1400 19

1600 19

1800 20

2000 21

2200 22

2400 24









səbəbidir





























qe tutur





















37



1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C

4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox


temperaturu 0C ilə



1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm

2

3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm

2

5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)






















kkalsm2 ilə
















ƏDƏBİYYAT






38



Bakı-2014






317 с



351 с








AZ Abdullazadə




Xuumllasə






edilmişdir



AZ Abdullazde



ABSTRACT












РЕЗЮМЕ









vermişdir

UOT 62978047048

AB DOLXANOV




















39

lik olurlar
































































faktı təsdiq edir


40


41































dılmışdır





























42










































moumlhtacdır

XUumlLASƏ









RESUME











ekologİya vƏ Ətraf mÜhİtİn mÜhafİzƏsİazmiu.edu.az/upload/ckeditor/1668590311.pdfekologiya...

Documents