bartmiński jerzy - słownik stereotypów i symboli ludowych
TRANSCRIPT
$#guid{1A 6E207A-B5CB-4863-A967-609F3C4CFB7B}#$
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
Instytut Filologii Polskiej
I
Kosmos
II
Rośliny
III
Zwierzęta
IV
Człowiek
V
Społeczeństwo
VI
Religia, Demonologia
VII
Czas, przestrzeń, miary, kolory
Słownik
stereotypów i
symboli ludowych
Koncepcja całości i redakcja: Jerzy Bartmiński Zastępca
redaktora: Stanisława Niebrzegowska
Tom I
Kosmos
•
niebo
światła niebieskie
ogień
kamienie
UMCS
WYDAWNICTWO
Lublin 1996 Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
Stały Zespół Redakcyjny
JAN ADAMOWSKI
JERZY BARTMIŃSKI (REDAKTOR)
GRAŻYNA BĄCZKOWSKA (DO ROKU 1990)
MAŁGORZATA BRZOZOWSKA
URSZULA MAJER-BARANOWSKA
STANISŁAWA N1EBRZEGOWSKA (ZASTĘPCA REDAKTORA)
JOANNA SZADURA
Współpracownicy
IZABELA BARTMIŃSKA, FELIKS CZYŻEWSKI,
ANNA KOPER, MARIA KOZIOŁ, BOŻENA LISEK,
WOJCIECH ŁYSIAK, JOLANTA MACKIEWICZ,
ANNA MARCISZUK, EWA MASŁOWSKA,
DONAT NIEWIADOMSKI, ANIELA STRZAŁKOWSKA,
ANNA TYRPA, MONIKA ŻUK
Recenzenci zeszytu MARIAN
KUCAŁA ANDRZEJ MARIA
LEWICKI
Projekt okładki
JERZY DURAKIEWICZ
Redakcja techniczna, skład, łamanie
ARTUR DROZDOWSKI
Korekty
JERZY BARTMIŃSKI, ARTUR DROZDOWSKI, EWA LIPSKA,
BEATA MAKSYMIUK, ANNA MICHALEC,
STANISŁAWA NIEBRZEGOWSKA, MONIKA ŻUK
Praca Finansowana ze środków Centralnego Programu Badań Podstawowych
„Polska Kultura Narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja" (1976-1990) oraz
Komitetu Badań Naukowych (1993-1995)
O COPYRIGHT BY WYDAWNICTWO UMCS. INSTYTUT FILOLOGII POLSKIEJ UMCS, LUBLIN 1996
ISBN 83-227-0901-3
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ PI.
Marii Curie-Sklodowskiej 5, 20-031 Lublin, lei. (0-81) 37-53-02. 37-53-04
SPIS TREŚCI
O „Słowniku stereotypów i symboli ludowych" (Jerzy Bartmiński) ................................................
9
Źródła i opracowania ....................................................................................................................... 35
I. Zródla drukowane (Ewa Lipska, Urszula Majer-Baranowska) ................................................ 35
II. Opracowania (Urszula Majer-Baranowska) ..........................................................................
71
III. Materiały terenowe (Marta Trocka, Monika Zuk) ...............................................................
74
Skróty (Artur Drozdowski) ................................................................................................................ 82
NIEBO I ŚWIATŁA NIEBIESKIE
(Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska)
Niebo.................................................................................................................................................. 85
Słońce .............................................................................................................................................
119
Wschód słońca ........................................................................................................................... 144
Zachód słońca ...........................................................................................................................
151
Zaćmienie słońca ......................................................................................................................
156
Księżyc............................................................................................................................................ 158
Nów .......................................................................................................................................... 187
Półpełnia ................................................................................................................................... 193
. Pełnia ...................................................................................................................................... 193
Księżyc po pełni........................................................................................................................ 197
Wiotek ...................................................................................................................................... 198
Puste dni ................................................................................................................................... 200
Zaćmienie księżyca ................................................................................................................... 201
Gwiazdy.......................................................................................................................................... 203
Jutrzenka ................................................................................................................................... 221
Gwiazda Wieczorna .................................................................................................................. 226
Gwiazda Północna .................................................................................................................... 229
Gwiazda Betlejemska................................................................................................................ 230
Gwiazda Kłosu Pszenicznego ................................................................................................... 233
Gwiazda spadająca .................................................................................................................... 234
Kometa..................................................................................................................................... 236
6 SPIS TREŚCI
SPIS TREŚCI
7
Gwiazdozbiory ............................................................................................................... 238
Wielki Wóz ................................................................................ ........................... 238
Mały Wóz ................................................................................................................. 241
Kosiarze .................................................................................................................... 242
Odbieraczki ................................................................................................................ 245
Baby .......................................................................................................................... 24C
Krzyż Święty ............................................................................................................
250
Koło Świętej Katarzyny ............................................................................................. 250
Waga .......................................................................................................................... 250
Sznurek z guzami....................................................................................................... 251
Sito ........................................................................................................................... 251
Baran ........................................................................................................................
251
Droga Mleczna ................................................................. ........................................
252
Zorza ................................................................................. V .........................................
258
Zorza północna .......................................................................................................... 263
OGIEŃ
(Maria Kozioł, Joanna Szadura)
Ogień .............................................................................................................................. 264
Ogień sobótkowy ...................................................................................................... 286
Nowy ogień ............................................................................................................... 289
Ogień piorunowy ...................................................................................................... 291
Ogień niebieski ............................................................................. ........................ 292
Ogień czyśćcowy ....................................................................................................... 294
Ogień piekielny ......................................................................................................... 296
Ogień demoniczny .................................................................................................... 299
Płomień .......................................................................................................................... 304
Płomień demoniczny ................................................................................................. 309
Iskra ................................................................................................................................ 310
Dym ................................................................................................................................ 314
Żar .................................................................................................................................. 321
Węgle ............................................................................................................ ' ............... 324
Popiół ............................................................................................................................. 329
Pożar ............................................................................................................................... 339
KAMIENIE
(Małgorzata Brzozowska, Joanna Szadura)
Kamień ............................................................................................................................ 349
Kamień piorunowy .................................................................................................... 373
Krzemień ................................................................................................................... 379
Biały kamień .............................................................................................................
381
Zloty kamień .............................................................................................................
384
Diabelski kamień ......................................................................................................
386
Boże stopki ................................................................................................................ 390
Skamieniałość ............................................................................................................ 394
Głaz ........................................................................................................................... 401
Piasek..............................................................................................................................
405
Piaski ........................................................................................................................
416
Węgiel kamienny ............................................................................................................ 418
Drogie kamienie.............................................................................................................. 421
Brylant ....................................................................................................................... 430
Diament ..................................................................................................................... 431
Bursztyn ....................................................................................................................
434
Kryształ ...................................................................................................................... 436
Marmur ..................................................................................................................... 437
Rubin ........................................................................................................................ 438
Szmaragd .................................................................................................................... 439
Alabaster ................................................................................................................... 439
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW I
SYMBOLI LUDOWYCH"
1. Cel „Słownika"
„Słownik stereotypów i symboli ludowych" jest próbą, rekonstrukcji tradycyjnego
obrazu świata i człowieka - dokonaną metodami etnolingwistyki i folklorystyki. Obraz ten -
utrwalony w języku, folklorze, obrzędach - stanowi klucz do poznania kultury, obecnej w
niej pewnej postawy wobec świata i swoistej mentalności. Ludowe sposoby interpretacji
rzeczywistości łączą realizm z mitologizacją, są antropocentryczne i etnocentryczne.
Człowiek żyjący w tej kulturze nie jest wyobcowany ze środowiska, osamotniony,
przeciwnie, pozostaje w „intymnym związku z całym pozaludzkim światem" [Fawluczuk
1978, s. 85]. Zwraca się do słońca, księżyca, gwiazd, ognia, rozmawia z kosmosem. Także
kosmos przemawia do człowieka, objawia mu poprzez znaki tajemnice rzeczywistości
niewidzialnej i wydarzenia czasu przyszłego. Dlatego wiele składników otaczającego
świata nabiera znaczenia symbolicznego i prognostycznego. Stąd w tytule naszego
„Słownika" dwa kluczowe słowa: „stereotypy" i „symbole".
Przez „stereotyp" rozumiemy tu - najogólniej mówiąc - wyobrażenie przedmiotu
uformowane w pewnej społecznej ramie doświadczeniowej i określające, czym przedmiot
jest, jak wygląda, jak działa, jak jest traktowany przez człowieka itp. [Putnam 1975],
zarazem wyobrażenie utrwalone w języku, dostępne poprzez język i przynależne do
wspólnotowej wiedzy o świecie [SLSJ 1980]. Np. słońce jest darzone sympatią i swego
rodzaju czcią, jest postrzegane nie tylko jako źródło światła i ciepła, ale też zadowolenia,
radości, szczęścia; w jakiś sposób wciąż jest traktowane jako żywe, bo porusza się po
niebie, wschodzi i zachodzi, mówi się o nim, że jest złote, w czym zawiera się nie tylko
charakterystyka koloru, ale i wyraz subiektywnego stosunku człowieka do niego itd.
Podobnie - opisowo i wartościująco - są zbudowane ludowe wyobrażenia księżyca, gwiazd,
nieba, ognia, kamieni, wody, ziemi.
Przez „symbol" rozumiemy takie wyobrażenie przedmiotu, które jest traktowane jako
reprezentant innego wyobrażenia w ramach większego układu znaków: słońce to w kulturze
ludowej twarz lub oko Boga, który z wysoka patrzy na świat, to samo życie, dobro,
doskonałość itp., a z drugiej strony jego emblematami, zastępnikami, są: jajko, wąż, dąb,
gołąb, biedronka i inne, pozostające ze słońcem w mniej lub bardziej wyraźnych
powiązaniach i przejmujące pewne jego cechy i funkcje.
Tradycja ludowa jest oparta na stereotypach i symbolach. Przekazuje obraz świata
będącego - w najgłębszych swoich pokładach - harmonijną jednością rzeczy i ludzi.
10
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
11
2. Miejsce ludowości w kulturze narodowej
Kultura ludowa, folklor chłopski, regionalne gwary - stanowiły przez wieki pod glebie
kultury narodowej, czynnik inspiracji literackich oraz źródło zasilania języka
ogólnonarodowego zarówno w jego wariancie potocznym, jak artystycznym. W dobie
ekspansji kultury miejskiej - racjonalnej, stechnicyzowanej, - tradycja ludowa nic przestała
być kulturą wciąż dużej części naszego społeczeństwa, pełni w kulturze narodowej rolę
archiwum przechowującego pamięć źródła i ślady historycznej drogi, rolę czynnika
stabilizującego tę kulturę w dobie szybkich zmian, a zarazem coraz wyraźniej przyjmuje na
siebie rolę nową, mianowicie tła porównawczego i narzędzia określania grupowej
tożsamości.
Kultura ludowa - jak każda kultura - jest fenomenem o wartości autonomicznej,
zasługującym na osobne zainteresowanie. Ludowość w sensie typologicznym i histo-
rycznym pozostaje w bliskim związku z potocznością.
Potoczne wzorce myślenia i wnioskowania, scenariusze zachowań obejmujące zarówno
wzory, jak bardzo konserwatywne zakazy, archaiczne i zarazem elementarne wyobrażenia
o świecie, obecne m.in. w utartych formułach słownych, tworzą ważny pokład
współczesnego języka i kultury narodowej. Funkcjonują jako arcłietypy wyobraźni
zbiorowej i stanowią wyrazisty układ odniesienia dla koncepcji zracjonalizowanych,
naukowych, wyznaczających elitarny poziom kultury.
Dla wielu współczesnych atrakcyjność tradycyjnej wyobraźni ludowej tkwi właśnie w
jej „naiwności", w połączeniu wiedzy i wiary w sposób bliski myśleniu poetyckiemu i
potocznemu oraz wrażliwości i mentalności dziecka. Z tego punktu widzenia wiele
ludowych wyobrażeń - piętnowanych z pozycji XVIII-wiecznego racjonalizmu jako
„zabobon" - otwiera perspektywę na niejawną, podświadomą sferę naszej psychiki. Przy
takim podejściu do ludowości prostota i „naiwność" połączone z mitologizacją i symboliką
stają się kategorią estetyczną, należącą do dziedziny sztuki.
Założeniem autorów „Słownika" jest pokazanie tradycji ludowej, a nie potocznej,
ogólnonarodowej, jednak tego ograniczenia nie traktujemy dogmatycznie. Granica między
tym, co ludowe, a tym co ogólnonarodowe, nie była i nie jest ostra. Przeciwnie, obie sfery
kultury narodowej od dawna wzajemnie się przenikały. Historycznie biorąc polszczyzna
ogólna uformowała się w okresie XIV-XVI w. na podłożu dialektów ludowych, a w
późniejszym wielowiekowym procesie zapożyczeń i przenikania uczestniczyły zarówno
pojedyncze wyrazy i pojęcia, jak też frazemy, frazeologizmy, przysłowia, oraz motywy,
wątki, a także całe teksty.
Dobrych przykładów przełamywania granicy ludowości w stronę obiegu ogólnospo-
łecznego dostarczają takie gatunki folkloru, jak przysłowie i kolęda. Można wskazać teksty
typowo ludowe (przysłowie Trudno w przetaku wodę nosić, kolęda Z tamtej strony dwom) i
wyraźnie nieludowe (przysłowie Białogłowski trunek - woda lub ta-zbierek, kolęda
Apokaliptyczny Baranku), ale większość utworów - przysłów i kolęd -ma obieg powszechny
i zamykanie opisu w granicach jednego środowiska społecznego byłoby zabiegiem
sztucznym. Znawca literatury i folkloru, Julian Krzyżanowski, redagując „Nową księgę
przysłów polskich" (t. 1-3, Warszawa 1969-1972) przysłowia gwarowe słusznie pomieścił
w jednym szeregu z literackimi. Do tej tradycji badawczej chcemy w naszym opracowaniu
nawiązać.
3. Adresat, „Słownika"
Słownik jest. adresowany do wszystkich miłośników tradycji, do osób zainteresowanych
językiem i k u l t u r ą w ogóle, zaś polską kulturą - ludową i narodową, polskim językiem i
polskim folklorem - w szczególności.
Adresatem „Słownika" są też językoznawcy, folkloryści i etnolodzy. Chcielibyśmy,
żeby stanowił dla nich pomoc w studiach historyczno-porównawczych, zwłaszcza
slawistycznych, a także wszelkich studiach porównawczo-kontrastywnych. Kierujemy
„Słownik" do badaczy stylistyki, semantyki, tekstologii, gatunków mowy.
Mamy nadzieję, że będzie on interesujący dla nauczycieli podejmujących program
dziedzictwa kulturowego w regionach.
4. Etnolingwistyczny charakter opracowania
„Słownik" oparty jest na zapisach dialektologów, folklorystów i etnografów. Pierwsi
zapisywali słowa i wypowiedzi (doraźne i kliszowane), drudzy zwłaszcza reprodukowane w
społecznym obiegu teksty pieśni, bajek, przysłów, zamówień magicznych itd., trzeci -
opisywali (w ostatnich latach głównie interpretowali) zachowania, obrzędy, praktyki,
wierzenia. W „Słowniku" wprowadzamy opis zintegrowany, który odpowiada wymogom
etnolingwistyki rozumianej jako lingwistyka antropologiczna.
W „Słowniku" podjęto pewne tradycyjne problemy folklorystyki, zwłaszcza związane z
centralnym problemem tekstu (powtarzalnego, ustabilizowanego, kliszowanego) i jego
wariantywności w procesie komunikacji kulturowej, w udokumentowanych przez zbieraczy
przekazach. Folklorem jest dla nas - najkrócej mówiąc - ustna twórczość słowna uwikłana
w zrytualizowane sytuacje i zachowania, oparta na społecznie ustalonej wiedzy o świecie i
systemie wspólnie wyznawanych wierzeń i wartości. Teksty folkloru są powtarzalne,
kliszowane. Traktujemy je jako jednostki kodu językowo -kulturowego i próbujemy je
grupować wedle klucza tematycznego w granicach ustalonych gatunków.
Zastosowano do analizy tekstów folkloru niektóre pojęcia językoznawcze. Nawiązano
zwłaszcza do koncepcji zdania minimalnego, tj. zdania samodzielnego pod względem
semantycznym i zawierającego tylko pozycje obligatoryjne, konieczne [Karolak 1984, 13;
Polański 1980]. Pojęcie to daje dobry punkt wyjścia przy szukaniu sposobu zapisu
motywów folklorystycznych (szczegółowiej o tym w punkcie 8. Jednostki opisu w
„Słowmku").
Z drugiej strony - grupując pod jednym hasłem leksykalnym różne motywy i teksty,
„Słownik" dostarcza folkloryście narzędzia systematyki przekazu, a także materiału do
badania specyfiki poszczególnych gatunków oraz różnic między folklorem a nie-folklorem
(tekstami doraźnymi, użytkowymi, potocznymi).
Etnolingwistyczny charakter naszego „Słownika" polega jednak przede wszystkim na
ujmowaniu języka w kontekście kultury, a więc w konsekwencji na wyjściu poza dane
czysto językowe (leksyka, semantyka, które oczywiście są podstawą „Słownika"), na
uwzględnieniu użycia języka, na sięgnięciu do utrwalonych społecznie wierzeń i praktyk,
tworzących p r z y j ę z y k o w y (nie: pozajęzykowy) kontekst wypowiedzi słownych, a
nawet na wykorzystaniu (co prawda tylko fragmentarycznym) informacji z zakresu
ludowej sztuki plastycznej (zdobnictwa, malarstwa). Krótko mówiąc -
12 O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW../'
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
13
etnolingwistyczny jest sposób rozumienia przedmiotu hasłowego będącego obiektem opisu w naszym
„Słowniku". O gatunkowym zróżnicowaniu obrazu przedmiotów hasłowych szerzej mowa w punkcie
14. Źródła i ich zróżnicowanie gatunkowa.
5. Plan całości
Przyjmujemy dla „Słownika" układ tematyczny. Cały ludowy obraz świata i człowieka
przedstawimy w „biblijnym" porządku stwarzania, poczynając od przyrody, a kończąc na człowieku,
kulturze i kategoriach porządku jacy cli świat. Ta kolejność zbiega się w dużym stopniu z rosnącą
złożonością semantyczną haseł. Odstępstwem od biblijnego szyku jest tylko umieszczenie religii nie na
początku, lecz przy końcu szeregu.
„Słownik" obejmie następujące działy tematyczne:
I. Kosmos.
II. Rośliny.
III. Zwierzęta.
IV. Człowiek.
' V. Społeczeństwo.
VI. Religia. Demonologia.
VII. Czas. Przestrzeń. Miary. Kolory.
Taki układ działowy nie przesądza jednak z góry technicznego podziału na zeszyty, gdyż ten
ostatni musi zależeć od jakości i bogactwa zebranego materiału oraz możliwości wykonawczych
zespołu. Niektóre hasła wymagają pracy wielomiesięcznej, a nawet wieloletniej. Część haseł stała się
tematem prac magisterskich i doktorskich.
6. Rodzaje i układ haseł
„Słownik" jest pomyślany jako intensywny, a nie ekstensywny, tzn. przedstawia szczegółowiej
wybrane, ważne hasła, dając ich „portrety" językowo-kulturowe, a nie skrótowo i pobieżnie wszystkie
hasła wyrazowe, pojawiające się w badanych tekstach ludowych.
Wprowadzamy trzy rodzaje haseł: I, II i III stopnia. Różnią się one układem, a przede wszystkim
kompletnością i samodzielnością.
Hasła I stopnia obejmują całe pola semantyczne - „kamienie", „gwiazdy" oraz podstawowe hasła
takie jak „słońce", „księżyc", „ogień". W ich skład wchodzą wszystkie założone dla opracowania
człony (eksplikacja, dokumentacja, bibliografia).
Hasła II stopnia są podporządkowane hasłom dużym i uszczegóławiają je: „wschód słońca",
„zachód słońca", „zaćmienie słońca", fazy księżyca, „zaćmienie księżyca", „drogie kamienie", „biały
kamień" itp.
Hasła III stopnia to hasła małe, poniekąd przyczynkowe; przynoszą one uszczegółowienie haseł
podstawowych: dużych i średnich, np. w polu „gwiazdy" - „Gwiazda Kłosu Pszenicznego", w polu
„drogie kamienie" - „alabaster", „rubin" itp. Wyodrębniamy takie małe hasła dla ich walorów
kulturowych, jako wymowne ilustracje ludowego widzenia świata nie zmierzając bynajmniej do
kompletności zestawu. Ich budowa jest uproszczona w stosunku do przyjętego modelu opisu.
Układ materiału w „Słowniku" wedle pól leksykalno-semantycznych pozwala ima-
ocznie hierarchię haseł poprzez ich odpowiednie pogrupowanie. Dodatkowo odpowiednie hasła łączy
się w stosownych miejscach odsyłaczami.
Indeks alfabetyczny (w zamykającym tom zeszycie) ma - poza ułatwieniem w dotarciu do haseł
ułożonych niealfabetycznie - pozwolić czytelnikowi znaleźć ewentualnie dalsze interesujące go
jednostki nie będące hasłami, ale uwzględnione gdzieś w „Słowniku" w funkcji eksplikacyjnej.
7. Budowa hasła
„Słownik" zgodnie z propozycją przedstawioną po raz pierwszy w zeszycie próbnym [SLSJ 1980]
wprowadza specjalny układ materiału, polegający na wyodrębnieniu dwu części - eksplikacyjncj i
dokumentacyjnej w obrębie poszczególnych artykułów hasłowych. Części te są powiązane
odsyłaczami numerycznymi.
Część nazwana „eksplikacja" podaje w postaci zdań definicyjnych ustabilizowane charakterystyki,
jakie otrzymuje przedmiot łiasłowy w tradycji ludowej i jakie pozwalają odtworzyć jego
językowo-kulturowy obraz. Ta część ma układ fasetowy. Jest adresowana do szerszego kręgu
czytelników.
Część dokumentacyjna zawiera przede wszystkim wybrane cytaty z ludowych tekstów (niekiedy -
streszczenia, omówienia itp.), w których wystąpiło hasło, a nadto zwykle zapisane przez autorów w
postaci syntetycznej nadbudowane nad cytatami „motywy". Motywy te są schematycznie zapisywane
bądź to w metajęzyku badacza, którym jest polszczyzna ogólna (wtedy używamy w nagłówkach tłustej
antykwy), bądź to mają postać przytoczeń (wtedy używamy w nagłówkach tłustej kursywy). Podajemy
w miarę systematycznie warianty tych motywów w badanych źródłach. Przyjęte rozumienie wariantu,
wersji, motywu tekstowego (tekstu), omówiono szerzej gdzie indziej [Bartmiński 1990]. Ta część
artykułu hasłowego jest przeznaczona dla czytelników głębiej zainteresowanych ludową tradycją i
ludową sztuką słowa.
Celem dokonanego podziału hasła na dwie części jest oczywiście także oszczędność miejsca
(jeden zapis w dokumentacji może być kilkakrotnie przywoływany przy eksplikacji bez konieczności
powtarzania go); chodziło przy tym również o otwarcie nowych możliwości oglądu materiału np. pod
kątem wariantywności motywów w ramach wyróżnianych segmentów, ich powtarzalności w obrębie
poszczególnych gatunków, a także pokazanie semantycznego zróżnicowania między wyróżnionymi
gatunkami tekstów.
Zasady podziału na części eksplikacyjną i dokumentacyjną są w pewnym stopniu umowne.
Frazcologizmy (jako jednostki quasi-Ieksykalne o silnie stabilizowanym kształcie językowym)
notujemy tylko w eksplikacji, gdyż powołanie się na nie i tak wymaga każdorazowo ich cytowania w
całości. Z diametralnie przeciwnych względów też tylko w eksplikacji umieszczamy informacje o
wierzeniach i zachowaniach, bo te z kolei - zapisywane przeważnie przez etnografów językiem
ogólnopolskim, a nie w wersji ludowej (dla nas kanonicznej) - poddają się streszczaniu przez
redaktorów hasła bez naruszania istotnych cech.
Dokumentacja zawiera przede wszystkim ludowe teksty kliszowane, tj. stabilizowane pod
względem struktury semantycznej i/lub formalnej i powtarzające się w obiegu społecznym.
Umieszczamy w „Słowniku" takie teksty, które zostały w badanych materiałach zapisane przynajmniej
dwa razy (kryterium statystyczne) i/lub
14
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
O ..SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
L5
takie, które zawierają znaczące kulturowo informację o przedmiocie hasłowym (kry terium ważności
kulturowej).
8. Jednostki opisu w „Słowniku"
Podstawowymi jednostkami prezentowanymi w SSiSL nie są wyrazy (jak w słownikach
językowych) ani odpowiadające irn realne przedmioty (jak w encyklopediach), lecz semantyczne
korelaty stojące pomiędzy wyrazami i przedmiotami, inaczej mówiąc - społeczne w y o b r a ż e n i a
p r z e d m i o t ó w . Słownik ma charakter idcograliczny. Zakładamy, że owe wyobrażenia są
dostępne poprzez dane zawarte w języku i w tekstach, a także (co wychodzi poza dotychczasowy
wzorzec słownika językowego) poprzez zapisy wierzeń i opisy zachowań. Wyobrażenia te -
odpowiadające znaczeniu w pewnym rozumieniu tego terminu - mają charakter stereotypowy i zwykle
symboliczny. Razem ze słownictwem, gramatyką i zespołem reguł pragmatycznych składają się na
językowy obraz świata badanej kultury.
„Słownik" reprezentuje zatem podejście onomazjologiczne i ideograficzne (od przedmiotów i
znaczeń do nazw), a nie semazjologiczne (od nazw do icli znaczeń). Nie przeszkadza to wydzielaniu w
obrębie niektórych haseł powiązanych ze sobą relacjami metonimicznymi wariantów hasłowego
wyobrażenia, np. pod hasłem „słońce": 'ciało niebieskie', 'blask, światło', 'miejsce oświetlone', 'pogoda
słoneczna'.
„Słownik" oczywiście podaje także materiał leksykalny, tj. podstawowe nazwy i ich synonimy.
Notowane są także derywaty i użycia przenośne nazwy podstawowej, np. przy słońcu wyrażenia typu
na słońcu (coś położyć), za słońca (pracować), nasłoneczniony 'jasny' itp. - diagnozujące
zróżnicowania semantyczne. Nazwy stanowią tylko jeden z członów pełnej eksplikacji.
Eksponowane w „Słowniku" są połączenia wyrazów i połączenia znaczeń, pokazuje się całą
rozbudowaną wielokierunkowo (i wielopoziomowo) kombinatorykę hasła z uwzględnieniem wielu
pełnionych przez hasło ról semantycznych (o czym niżej). Odpowiada to rozumieniu tytułowego
pojęcia „stereotypu" jako ustabilizowanego połączenia jednostek semantycznych i/lub formalnych
[SLSJ 1980].
Eksponowanymi połączeniami wyrazów - i zarazem minimalnymi tekstami, przeważnie
jednozdaniowymi - są przysłowia.
Podstawowa dla naszego „Słownika" jest płaszczyzna semantyczna, a nie formalna. Jak wiadomo,
między tymi płaszczyznami nie ma adekwatności: w historycznym rozwoju wyrażenia wielowyrazowe
podlegają scalaniu, przyjmują status znaków prostych o zintegrowanej strukturze i globalnej wartości
znaczeniowej [Picrmiakow 1970, Lewicki 1976, Bartmiński 1980a, Chlebda 1991],
Patrząc z punktu widzenia relacji treść - forma, uwzględniamy więc w „Słowniku" zarówno
topikę, jak formuły i idiomy [Bartmiński 1985, s. 51-53].
T o p i k ę stanowią połączenia czysto semantyczne, którym odpowiada zmienna jeszcze forma
językowa, np. „człowiek po śmierci wraca do łona ziemi", „księżyc jest pośrednikiem między
zakochanymi", „okadzanie dymem z palonych ziół chroni przed złem", „ognia nie należy pożyczać"
itp. Topika wraz ze zrytualizowanymi zachowaniami i praktykami tworzy kontekst kulturowy
relawantny dla komunikacji językowej.
i
1 o r m u I y są ustabilizowanymi połączeniami semantyczno-formalnymi, tj. mającymi przyjętą
formę werbalizacji, jak frazeologizmy czy przysłowia typu: matka ziemni; jasne jak słońce; wyć jak
pies do księżyca; Nie ma dymu bez ognia; Rozstąp się, ziemio; Gaśnie księżyc przed słońcem; Drobne
gwiazdy giną od księżyca; Czym głębsza woda, tym ciszej płynie.
I d i o m y to połączenia wyrazowe z zatartą podzielnością semantyczną, zuniwerbi-zowane, t ak i e
jak typ spod ciemnej gwiazdy, wieszać psy na kimś, głupi jak but (z lewej nogi).
Topika w następstwie wielokrotnego powtarzania ujednolica swój kształt słowny i przechodzi w
ustabilizowane formuły, przy czym stabilizowanie się formy wewnątrz dwu a tym bardziej
wieloczłonowych motywów przechodzi przez różne etapy i może obejmować w nierównym stopniu
poszczególne składniki. Aby choć w przybliżeniu oddać to ogromne zróżnicowanie przyjęto elastyczną
konwencję zapisu motywów z członami wyróżnianymi kursywą, np. „Bóg postanowił niebo i ziemię",
„Bóg stworzył niebo i ziemię", „Do miesiąca wędruje gwiazda, do chłopca - dziewczyna". Przy
członach wymieniająch się w tym samym kontekście stosujemy zapis ze znakiem alternatywy: „Bóg
postanowił/stworzył niebo i ziemię".
Wielkość jednostek semantycznych nie jest określona z góry. Jednostką taką nie jest tylko wyraz
czy zdanie, jest nią raczej cała wypowiedź, cały tekst, a więc ciąg zdań z obudowującą go ramą
tekstową („kwalifikatorem tekstowym"), która nadaje mu komunikatywną funkcję [Bartmiński,
Tokarski 1986], a nawet tekst wraz z kontekstem sytuacyjnym i tłem wierzeniowym [SLSJ 1980, s.
16].
Nasuwa się uzasadniona wątpliwość, czy jest możliwe zbudowanie słownika obejmującego tak
różnorodne jednostki? Czy wprowadzenie do słownika tekstów nie przekształca go w antologię
utworów ludowych - zagadek, przysłów, pieśni itd?
Otóż - po pierwsze - nasz „Słownik" zawiera tylko wybrane hasła.
Po drugie - ograniczamy materiał do ustabilizowanych segmentów tekstu, do motywów
tematycznych „wędrownych", stanowiących rodzaj luźnych „morfemów", z których wykonawcy
komponują wątki o zmiennej trwałości.
Po trzecie - repertuar tekstów przynależnych do folkloru jest ograniczony: około 1500 zagadek (w
zbiorze Folfasińskiego); około 2500 wątków bajkowych (w zestawieniu Krzyżanowskiego), około 6
tysięcy przysłów zróżnicowanych tematycznie (wg obliczeń S. Świrki, NKPP IV, s. 20), kilkanaście
tysięcy pieśni (choć repertuar pieśniowy jednego regionu, jeśli nie liczyć licznych wariantów, oscyluje
w granicach 1 tysiąca utworów). Podobnie policzalne są i nn e gatunki. Ułożenie „słownika tekstów"
jest zatem całkowicie możliwe i wykonalne. Przewidujemy opracowanie w przyszłości osobnej
antologii tekstów, która będzie stanowić swoiste przedłużenie „Słownika".
9. Metody definiowania (eksplikowania) haseł
Zastosowana w „Słowniku" metoda definiowania, nazwana „definicją kognitywną", została
zaproponowana przez J. Bartmińskiego w zeszycie próbnym „Słownika" [SLSJ 1980] i rozwinięta w
kilku dalszych artykułach [Bartmiński 1984, 1988, 1990, 1995; Bączkowska 1986, 1988, Czyżewski
1988, Kozioł 1989, Mazurkiewicz 1990, Niebrze-gowska 1990, 1992, Adamowski 1990, 1991, 1992,
Masłowska 1990, Mackiewicz 1990, Majer-Baranowska 1988, 1993, Koper 1993, Szadura 1995).
Nawiązuje ona do kon-
16 O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." 17
cepcji definicji „uwikłanej" („aksjomatyczuej", „definicji przez postulaty") [Ajdukic-wicz 1965, s.
79-82] i koncepcji definicji cząstkowych, rozwiniętej pod wpływem prac R. Carnapa i L.
Wittgensteina [Pawłowski 1978, Koj 1964, 1969]. Szczegółowa prezentacja definicji kognitywnej jest
zawarta w osobnym artykule [Bartmiński 1988c].
Podstawową jednostką definicyjną jest zdanie (jego równoważnik), a nie nazwa odnosząca się do
izolowanej cechy. Zdania definicyjne są w eksplikacjach haseł układane w zespoły jednorodne z
jakiegoś punktu widzenia, tworzące swoiste kategorie Wprowadzony w 1980 sposób porządkowania
zdań definicyjnych wedle kategorii semantycznych (aspektów, faset), stanowiący podstawę dla
odtworzenia podmiotowych sposobów profilowania, znalazł oparcie w pracach A. Wierzbickiej
[Wierzbicka 1985] oraz w opracowaniach moskiewskiej szkoły etnolingwistycznej [Nikitina 1992,
Tolstaja 1995 i in.]
Staramy się budować eksplikacje tak, by zarówno w aspekcie formalnym, jak i treściowym
spełniały warunek adekwatności wobec badanego materiału, tj. modelowały sposób widzenia
przedmiotu przez nosiciela kultury ludowej. Przez adekwatność formalną rozumie się odwzorowanie
w samej strukturze eksplikacji tych relacji, które między składnikami treści słowa ustala świadomość
nosiciela języka. Adekwatność treściowa to jakość konkretnych charakterystyk przypisywanych
przedmiotowi przez tegoż nosiciela.
10. Fasety i ich symbole stosowane w „Słowniku"
=
Nazwa z uwzględnieniem jej różnych znaczeń i odniesień; derywaty, synonimy, kohiponimy.
ft Hiperonim: hasło nadrzędne wobec analizowanego, np. dla rozmarynu - ziele, dla konia -
zwierzę, dla kochać - czuć itd.
■U- Hiponim: hasło (hasła) podrzędne, np. dla konia - ogier/walach i kobyla.
+ Kolekcja: z jakimi innym przedmiotami przedmiot hasłowy współwystępuje w jednym miejscu i
czasie na zasadzie pełnienia jakiejś wspólnej funkcji. Tworzenie kolekcji - jak pokazali Piaget
i Wygotskij - jest operacją raczej praktyczną niż intelektualną, inną niż proces abstrahowania i
tworzenia pojęć ogólnych [Dej 1978, Bartmiński 1990].
+♦ Opozycje, tj. „antonimy" na poziomie ponadleksykalnym (znaczeń nadda-nych); opozycja może
być ustalana między różnymi jednostkami, m.in. takimi, które w systemie
leksykalno-semantycznym języka pozostają w relacji współrzędności (np. słońce : księżyc :
gwiazdy).
X Pochodzenie: (a) z czego pochodzi przedmiot hasłowy, (b) co pochodzi od przedmiotu
hasłowego.
® Wygląd.
O Właściwości nie związane z wyglądem przedmiotu hasłowego.
"A" Części, z jakich składa się przedmiot hasłowy.
A Ilość: w jakich ilościach występuje przedmiot hasłowy.
■ Czynności, procesy, stany, jakie wykonuje (jakim podlega, w jakich jest) przedmiot hasłowy.
C3 Działania sprawcze.
V Przeżycia: co przeżywa przedmiot hasłowy.
Q Przyczyna: przedmiot hasłowy jako przyczyna czegoś.
H Skutek: przedmiot hasłowy jako rezultat, wynik, skutek czegoś.
♦ Obiekt: przedmiot hasłowy jako obiekt oddziaływania.
0 Adresat, rozmówca: przedmiot hasłowy jako adresat wypowiedzi i/lub
rozmówca. ł Zastosowanie, użytek, narzędzie. A Lokalizacja, lokalizator: (a) lokalizacja
przedmiotu hasłowego, (b) przedmiot
hasłowy jako miejsce lokalizacji czegoś, co Czas: (a) tlo czasowe przedmiotu hasłowego, (b)
przedmiot hasłowy jako tło
czasowe czegoś.
♦ Przepowiednie.
W Ekwiwalencje kulturowe, wewnątrz- i międzytekstowe przedmiotu hasłowego, np. koń i
samochód w praktykach wróżebnych dzieci, rozmaryn i ruta jako kwiaty do wieńca panny itp. Relacja
ekwiwalencji jest też sygnalizowana przy poszczególnych kategoriach. ■5* Symbolika: (a) symbole
przedmiotu hasłowego, (b) przedmiot hasłowy jako symbol czegoś. Wyszczególnione fasety mają w
„Słowniku" swoje znaki graficzne, pozwalające na łatwe wynajdywanie odnośnych fragmentów hasła.
Przewidujemy także jeden znak dodatkowy o funkcji ogólnej, dla mniej typowych albo mniej
częstych aspektów, znakiem tym jest zaciemnione kółeczko - • .
Przyjęta siatka rozróżnień semantycznych ma wartość podwójną: (i) daje wgląd w strukturę
poznawczą haseł; (2) pozwala -jak współrzędne geograficzne na mapie -na łatwe operowanie
materiałem, jego analizę i porównywanie.
Propozycja kategoryzacji jest oparta na żywotnej wciąż tradycji istniejącej w logice i
językoznawstwie (zwłaszcza w słowotwórstwie, składni i semantyce) [Fillmore 1968, Apresjan 1980,
Wierzbicka 1985, 1993, Tokarski 1988c, Nikitina 1992]. Tradycja ta sięga Arystotelesa; wyróżnione
przez niego kategorie były wynikiem nie apriorycznej spekulacji, lecz rezultatem obserwacji stosunku
zwykłego śmiertelnika do otaczającego świata. Nawiązuje do nich współczesna semantyka kognitywna.
11. Zakres czasowy „Słownika"
Materiał podawany w „Słowniku" pochodzi zarówno z zapisów współczesnych, przeważnie
dokonywanych w terenie (w latach 1960-1996) przez autorów i współpracowników „Słownika", jak też
z publikacji dawniejszych, dokumentujących stan folkloru i kultury ludowej w wieku XIX i wcześniej.
W związku ze znaczną chronologiczną rozpiętością zapisów wynikł problem wewnętrznej spójności
(czy raczej niespójności) prezentowanego obrazu świata. W zgromadzonych tekstach (zwłaszcza
tekstach sfolk-loryzowanych, przekazywanych z pokolenia na pokolenie) współwystępują elementy
przynależne do różnych stadiów czasowych, do różnych „formacji kulturowych".
Zjawisko „polistadialności" folkloru (by użyć sformułowania E. Mieletinskiego) dobitnie ilustrują
współczesne „Relacje o kosmosie" zebrane w okolicach Biłgoraja w roku 1984 przez zespół lubelski
(opublikowane w „Etnolingwistyce" t. 2, 1988,
18 O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW,.,"
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW...
-
'
19
s. 95-149). Dobrze zachowany przekaz archaicznego mitu dualistycznego o stwarzaniu
świata przez dwóch kreatorów, Boga i Diabla, z ziaren ziemi wydobytych z dna morza,
wyobrażenie błękitu nieba jako powłoki okrywającej świat, a słońca jako promienia z
wypełnionego światłem nieba, spotyka się tu ze schrystianizowanymi modlitwami do ognia
i księżyca, z objaśnieniami grzmotów jako strzałów oddawanych przez św. Eliasza za
diabłem, z zapożyczonymi z Biblii opowieściami o zatrzymaniu słońca na niebie, by
zwycięska bitwa (Sobieskiego z Turkami, w nowszych przekazach - Piłsudskiego z
„Moskalami") mogła zostać zakończona, i czysto chrześcijańskimi obrazami nieba, piekła i
czyśćca oraz Matki Boskiej jako Jutrzenki, wreszcie wszystkie te tradycyjne elementy
ludowej wizji świata pojawiają się razem z nowoczesnymi tłumaczeniami piorunów i
błyskawic jako wyładowań elektrycznych, z obrazem Ziemi jako kuli oświetlanej przez
słońce itd. Przyjęliśmy w związku z tym jako zasadę datowanie zapisu poszczególnych
informacji oraz szerokiego operowania kwalifikatorami gatunkowymi. Przy źródłach
czasopiśmienniczych wpisujemy w metryczkę rok wydania pisma, w przypadku własnych
materiałów terenowych (TN) podajemy rok zapisu.
12. Zakres geograficzny „Słownika"
Pod względem geograficznym „Słownik" obejmuje cały teren etniczny polski oraz
poniekąd też środowiska Polaków mieszkających poza tym terenem, głównie na wscho-
dzie. Jeśli były wątpliwości z określeniem narodowej atrybucji materiałów rozstrzygaliśmy
je na rzecz włączenia ich do „Słownika". Zgodnie z wymogami dialektologii i folklorystyki
przywiązujemy dużą wagę do lokalizacji danych. Informacje geograficzne wpisujemy też w
skróty źródeł.
Tam, gdzie kwalifikatory geograficzne wprowadzają sami autorzy haseł, ograniczamy
się do informacji uogólnionych, preferując ogólne nazwy regionów „Kaszuby",
„Wielkopolska" „Krakowskie", „Podlasie" itp. kosztem mniej czytelnych nazw szcze-
gółowych (choć i takie informacje wypadało niekiedy zachować). Dane cytowane z cza-
sopism otrzymują informację geograficzną w spisie źródeł. Np. czytelnik znajdujący w
dokumentacji cytat opatrzony metryczką „ZWAK 1885/IS" i zainteresowany tym, skąd zapis
pochodzi, może zajrzeć do Źródeł i opracowań, gdzie podano informację o lokalizacji
materiału (Pińczowskie). Jeśli w tekście zbiega się wiele metryczek, podajemy je w stałej
kolejności: od północnego zachodu ku południowemu wschodowi (za przykładem
„Słownika gwar polskich" PAN).
13. Zasięg etniczny „Słownika"
W „Słowniku" prezentujemy materiał polski. Nie dlatego, że „Słownik" jest dziełem
polonistów, ale głównie dlatego, że przyjęta metoda - intensywna, a nie ekstensywna -
nadaje się tylko do materiału względnie jednorodnego. Recenzent „Zeszytu próbnego
SLSJ", Anton Hónig [1981], podkreślał jednak, że możliwe -i celowe - byłoby opracowanie
podobną metodą innych tradycji narodowych, co pozwoliłoby na metodyczne analizy
porównawcze i kontrastywne, mające zresztą okazałe tradycje naukowe.
Ograniczenie się do materiału polskiego wynika też z przyjętej przez nas zasady
h i s t o r y z m u . „Słownik" chce respektować historyczne uwarunkowania i specyfikę
tradycji narodowej.
Równocześnie zdajemy sobie sprawę z niemożliwości i niebezpieczeństwa izolowania
tego, co polskie, od wspólnego dziedzictwa słowiańskiego, indoeuropejskiego,
chrześcijańskiego; dlatego niektóre (dłuższe) artykuły poprzedzamy wstępami, w których
tło porównawcze dla materiału polskiego jest (skrótowo) przywoływane.
Potwierdza się opinia, że kultura ludowa jest uniwersalna w stopniu znacznie wyższym
niż nasza kultura narodowa.
Najbliższe nam tło kulturowe słowiańskie zakreślamy korzystając z prac polskich -
zwłaszcza Kazimierza Moszyńskiego, autora monumentalnej „Kultury ludowej Słowian" -
oraz gruntownych publikacji etnolingwistycznej szkoły moskiewskiej, z prac W. W.
Iwanowa, W. Toporowa, studiów Nikity Iljicza oraz Świetlany Michajłowny Tołstojów i
grupy ich współpracowników, słowników „Slavjanskie drevnosti" pod red. N. I. Tołstoja (t.
1, Moskwa 1995), „Slavjanskaja mifologija" (1995) i innych.
14. Źródła i ich zróżnicowanie gatunkowe
Dokumentacja, na której opiera się „Słownik", pochodzi z zapisów drukowanych
(jednym z nich były „Dzieła wszystkie" Oskara Kolberga zawierające 55 tomów
materiałowych) i własnych badań terenowych zespołu etnolingwistycznego UMCS. Zob.
zestawienie Źródeł i opracowań.
Materiały przytaczane w „Słowniku" są zróżnicowane gatunkowo i to zróżnicowanie
jest metodycznie pokazywane w części dokumentacyjnej. Za podstawę opisu dyferencjacji
gatunkowej przyjęto systematykę zawartą w książce „Folklor, język, poetyka" [Bartmiński
1990, s. 17-23], konieczne okazało się jednak wprowadzenie pewnych uzupełnień i
modyfikacji.
Gatunkiem uwzględnionym najbardziej systematycznie są (i) pieśni ludowe, bowiem
dysponowaliśmy kompletną kartoteką słowoform dla pieśni i ludowych tekstów
wierszowanych, zawartych w „Dziełach wszystkich" Oskara Kolberga (t. 1-55). Teksty te
zostały na potrzeby naszego „Słownika" z całości wpisane do pamięci komputera, skąd
potrzebne dane wydobywano za pomocą klucza leksykalnego. Cały ten zbiór liczy około
dwóch milionów słowoform.
Prozatorskie teksty Kolbergowskie (bajki, gadki, legendy, zapisy praktyk i wierzeń i
in.) ekscerpowano ręcznie.
W „Słowniku" sięgnęliśmy jednak także po niekolbergowskie teksty zarówno
pieśniowe, jak i niepieśniowe. W efekcie uwzględniono poza pieśniami także (2) grupę
źródeł prozatorskich, (3) różnego typu zapiski dialektologiczne, (4) opisy obrzędów,
zwyczajów i praktyk, (5) zapisy wierzeń ludowych.
Lista gatunków uwzględnionych w „Słowniku" obejmuje doraźnie tworzone ludowe
wypowiedzi potoczne, ludowe przekazy „wiedzy społecznie cennej" (wedle sformułowania
Rocha Sulimy), reprodukowane z pamięci stabilizowane teksty artystyczne (folklor w
węższym sensie). Dochodzą do tego relacje badaczy (podawane w języku ogólnym,
literackim) na temat ludowych wierzeń i praktyk. Sięgnęliśmy też do pisanej poezji
chłopskiej, która stanowi prawdziwy skarbiec doniosłych kulturowo motywów, arty-
kułowanych indywidualnie, ale w silnym powiązaniu z tradycją, nierzadko w piękny
sposób.
20
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
2]
Materiał w przyjętych grupach gatunkowych jest przytaczany i zestawiany wedle motywów i ich
wariantów.
Kolejność gatunków w dokumentacji jest względnie stalą. Na początku umieszczamy „małe
formy", jak zagadka, przysłowie, rymowane przepowiednie pogody (bardzo liczne przepowiednie
nierymowane podajemy skrótowo w eksplikacji); potem formy poezji magicznej: zamawiania,
zamówienia i zaklęcia, formuły witania i żegnania; przekleństwa, złorzeczenia i przysięgi; rymowanki i
wyliczanki dziecięce; modlitwy i modlitewki; testamenty, toasty, proroctwa, instrukcje magiczne,
wiersze nagrobne, tzw. listy z nieba. W kolejności idzie liczna i zróżnicowana grupa pieśni ludowych,
obrzędowych (dorocznych i rodzinnych) i nieobrzędowych, po nich teksty z dialogów i widowisk oraz
przemowy (noworoczne, zapustne, dyngusowe, weselne, pogrzebowe). Dalej zestawiamy motywy
wydobyte z prozy ludowej: baśni magicznych, mitów kosmo-gonicznych i bajek ajtiologicznych,
podań i legend, anegdot, opowieści wierzeniowych i wspomnieniowych. Dwa końcowe bloki to
gwarowe relacje potoczne (są to przeważnie własne zapisy autorów uzyskiwane w toku wywiadów
terenowych) i pisana poezja chłopska.
W nazewnictwie gatunków idziemy generalnie za tradycją. Dokonujemy tylko nieznacznej
normalizacji (rezygnujemy z nazw niejasnych, używanych przygodnie, jak „klechda"). Na ile
dopuszczał to badany materiał, ze względów praktycznych, łączono w dokumentacji zapisy różnych
gatunków.
Stosowana do zapisu kursywa wyróżnia wszystko, co wyszło „z ust ludu", od podawanych inną
czcionką (antykwa, petit) komentarzy, omówień, streszczeń itp., a więc tego, co pochodzi od samych
badaczy i redaktorów.
Zróżnicowanie źródeł pozwoliło pokazać specyfikę poszczególnych gatunków folkloru. Tytułem
przykładu można wskazać, że tylko w zagadkach pojawiły się archaiczne, ważne kulturowo
zestawienia symboliczne konia i słońca czy dębu i słońca; tylko w folklorze dziecięcym funkcjonuje
zestawienie słońca z biedronką (bożą krówką), a z kolei antropomorficzne przedstawienia słońca czy
księżyca są wyróżnikiem baśni. Tylko w opowiadaniach ludowych pojawia się zmora, która dusi
konie, a zestawienia takie jak „święte dęby" pojawiają się głównie w przekazach z drugiej ręki itd., itp.
Może najbardziej kontrowersyjne jest uwzględnienie zapisów etnograficznych, niejednokrotnie
uzyskiwanych z pomocą kwestionariusza; przyjmujemy jednak, że zbiorowe wierzenia jako elementy
społecznej wiedzy o świecie mieszczą się w ramie do-świadczeniowej znaczeń językowych i są
relewantne dla rozumienia przekazów językowych. Wierzenia i praktyki, jeśli nie wchodzą wprost do
znaczenia (jak w przypadku kukułki, bociana, osiki), mogą w nich być obecne jako czynnik
motywujący i interpretujący. Np. to, na ile serio przypisuje się słońcu cechę żywotności, daje się do
końca rozstrzygnąć dopiero na tle obowiązujących zwyczajowo nakazów zachowywania się wobec
słońca z szacunkiem należnym osobom żywym, do czego należało np. niepokazywanie palcem
[Niebrzegowska 1986], Dopiero na tle obowiązujących zachowań widać, że animistyczne pojmowanie
słońca było w tradycji ludowej traktowane mitologicznie, a nie metaforycznie.
15. Z historii „Słownika"
Pomysł słownika powstał w środowisku lubelskim na początku lat siedemdziesiątych jako rezultat
współpracy dialektologów i folklorystów. Jego realizację rozpoczęto w Instytucie Filologii Polskiej
UMCS w ramach Centralnego Programu Badań Podstawowych (a ściślej tematu „Polska kultura
narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja" koordynowanego przez Uniwersytet Wrocławski i
kierowanego najpierw przez prof. Czesława Hernasa, potem przez prof. Mieczysława Klimowicza), w
latach 1976 1990. Realizacja przechodziła kilka etapów i owocowała nowymi problemami i
inicjatywami, które miały swoje interesujące konsekwencje na gruncie badań folklorystycznych i
językoznawczych [Crzegorczykowa 1995).
Pierwotnie miał to być słownik języka pieśni ludowych, a ściślej mówiąc - formuł pieśniowych.
Potrzebę słownika formuł akcentował Czesław Hernas na konferencji folklorystyki słowiańskiej w
Warszawie w r. 1966 i w „Stówie wstępnym" do zeszytu próbnego [SLSJ 1980, s. 5]; równocześnie
dialektolodzy badający porównawczo gwary i folklor zwracali uwagę na to, że język pieśni jest inny
niż potoczna gwara, zawiera wiele swoistości min. w samym słownictwie (nadobna dziewczyna, wrony
koń, dąbrowa) i w znaczeniach słów. Dało to podstawę do wprowadzenia pojęcia poetyckiego
interdialektu [Bartmiński 1973a, 1973b].
Na potrzeby tak pomyślanego słownika wykonano dwie prace zespołowe.
Po pierwsze - zaczęto gromadzić kartotekę polskich pieśni ludowych (zebrano ponad 60 tys. kart ze
zbiorów drukowanych i ponad 10 tys. z własnych zapisów terenowych) i przygotowano zasady jej
opracowania. Poświęcono temu osobny zeszyt „Literatury Ludowej" (4-6 z roku 1979), w którym o
założeniach systematyki de-skryptorowej tekstów folkloru pisał Jerzy Bartmiński, o sposobie
zapisywania metryk pieśni - Bożena Wachowska, o różnych rozumieniach incipitu - Feliks Czyżewski,
o rejonach folklorystycznych - Jerzy Sierociuk, nazwach gatunków pieśniowych - Jan Adamowski i
Grażyna Żuraw, o sytuacji wykonawczej - Jolanta Ługowska, tematach i ich zapisywaniu - Maria
Woźniakiewicz-Dziadosz, o postaciach pieśniowych - Jadwiga Jagiełło, formach podawczych -
Krzysztof Stępnik, o strukturze metrycznej -Grażyna Murich, o cechach muzycznych - Zenon Koter, o
możliwościach logicznego opisu funkcji wyrażeń językowych - Leon Koj. Swiatomir Ząbek, kierownik
Zakładu Metod Numerycznych UMCS, przedstawi! możliwości wykorzystania dla celów kartoteki
komputerowych technik wyszukiwania informacji. W porozumieniu z Jerzym Woronczakiem z
Uniwersytetu Wrocławskiego Swiatomir Ząbek opracował system kodowania tekstów w pamięci
komputera (Odra 1204, potem R-32, ostatecznie wszystkie dane przeniesiono na IBM 4381). Całość
pieśni i wierszy z „Ludu" O. Kolberga (około 25 tysięcy jednostek) wedle tegoż systemu zakodowali
Jerzy Bartmiński i Urszula Ma-jer-Baranowska, a na 8-bitową taśmę komputerową wpisała Anna
Marciszuk. Kontroli poprawności zapisu dokonano zespołowo, z udziałem Grażyny
Zuraw(-Bączkowskiej) i Małgorzaty Mazurkiewicz(-13rzozowskiej). Praca ta trwała 7 lat.
Po drugie - rozpoczęto dyskusję nad pojęciem formuły, czego rezultatem był cykl artykułów
opublikowanych na lamach „Literatury Ludowej". Rozpoczął go artykuł Czesława Hernasa, „O
przystosowywaniu formuły poetyckiej" (LL 3/75), kolejno ukazały się: tłumaczenie fragmentu książki
Alberta B. Lorda, „O formule"
■
22
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW...
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." 2.5
(LL 4-5/75) z komentarzami Wiesława Krajki (LL 4-5/75) i Jerzego Bartmińskiego (LL 6/75); potem
artykuły Anny Brzozowskiej-Krajki i Wiesława Krajki, „Z badań nad formułą", (LL 3/76); Jolanty
Ługowskiej, „O formule bajki", (LL 4-5/76); Jerzego Sierociuka, „Z zagadnień formuły w polskiej
pieśni ludowej", (LL 1/77); Jana Adamowskiego, „Archaizmy leksykalne pieśni ludowych a
problematyka formuły" (LL 4-5/77).
Po trzyletnich dyskusjach toczonych we Wrocławiu z badaczami kultury, literatury i folkloru
(uczestniczyli w nich m.in. Czesław Hernas, Jerzy Woronczak, Roch Sulima) rozszerzono pierwotny
projekt badania formuł pieśniowych na inne gatunki folkloru i zdecydowano się na ujęcie szersze,
antropologiczno-językowe. W tym duchu został przygotowany zeszyt próbny, wydany w roku 1980 we
Wrocławiu pt. „Słownik ludowych stereotypów językowych" [SLSJ 1980]. Zeszyt próbny, wydany w
nakładzie 300 egzemplarzy techniką małej poligrafii, zawierał prezentację koncepcji dzieła w artykule
J. Bartmińskiego „Założenia teoretyczne słownika" oraz 11 artykułów hasłowych, napisanych przez
członków zespołu słownikowego („talar" - Jan Ada-mowski, „słońce" i „koń" - Jerzy Bartmiński,
„kochać" - Urszula Majer, „wół" Jerzy Sierociuk, „hej" - Grażyna Żuraw), magistrantów J.
Bartmińskiego („gwiazda" - Jadwiga Chodukiewicz, „rozmaryn" - Jolanta Puch, „kukułka" - Irena
Kosylowa) i zaproszonych do współpracy naukowców („brat" - Ryszard Tokarski, „matka" -Jadwiga
Jagiełło, „kukułka" - Czesław Kosyl, współautor hasła). Na całość złożyły się nadto - instrukcja
redakcyjna, spis źródeł i skrótów, indeks wyrazów kluczowych oraz „Słowo wstępne" Czesława
Hernasa, który wyraził nadzieję, że rozpoczęte opracowanie, „stanie się podstawowym odniesieniem
komparatystycznym, przywołującym pierwotne ((zapisy myśli» zarówno dla badań analitycznych nad
dziejami różnych dawnych nurtów twórczości, jak dla badań nad dzisiejszą potoczną polszczyzną i
dzisiejszą twórczością".
Zeszyt próbny spotkał się z żywym przyjęciem w kraju i za granicą.
Jako pierwszy Anton Hónig dał obszerne omówienie opublikowane w Heidelbergu, kończące się
słowami: „Słownik wird sicher ais Vorbild fur ahnliche Arbeiten in der Folklore anderer
Sprachgemeinschaften dienen" [Hónig 1980]; Andrzej M. Lewicki poddał wnikliwej analizie siatkę
proponowanych kategorii semantycznych i stwierdził ogólnie, że „jest' to próba opracowania słownika
nowego typu", „niezwykle śmiały eksperyment leksykograficzny, nawet zbyt śmiały jak na aktualny
poziom opracowania semantyki" [Lewicki 1984]; przydatność „Słownika" dla celów systematyki
tekstów folkloru podkreślała Helena Kapełuś (w „Roczniku Literackim" 1980, s. 371); omówienie
tomu dała też Ivanka Gugulanova w „Sypostavitelno ezikoznanie" 3/86, s. 92-94 (Sofia); Andrzej
Bogusławski przesłał obszerny list, w którym zgłosił szereg postulatów szczegółowych i stwierdził, że
„zasadnicza idea «Słownika» jest bardzo dobra" [Bogusławski 1988].
Nikita i Swjetłana Tołstojowie wypowiedzieli opinię, że „«Słownik» svidetelstvujet. o
formirovanii novogo sintetićeskogo etnolingvistićesko-folklornogo iii etnokulturnogo źanra v
slavjanskoj leksikografii" [Tolstye 1993, s. 16].
Kilkakrotnie o „Słowniku" - na kolejnych etapach jego realizacji - wypowiada! się Roch Sulima
[1975, 1990, 1992], który komentując zamierzenia autorów trafnie zauważył, że „nie o gwary tu idzie,
ale o humanistyczne intuicje, o symbole kulturowe".
Jego zdaniem w wywodach autorów haseł i równolegle publikowanych rozprawach
etnolingwistycznych „nietrudno dosluchać się żywego pulsu problemów egzystencji; dosłuchać się
jakby zatajonych pytań o formę i sens tej egzystencji, o podstawowe wartości kultury chłopskiej, która
nie jest tu tylko przedmiotem opisu, ale hierarchią ludzkich wartości, problematem humanistycznym."
[Sulima 1990, s. 124]. Trudno by było samym autorom „Słownika" ująć trafniej istotę ich zamierzeń.
Roch Sulima wskazywał też na szerszą przydatność opracowania: „Kiedyś, kiedy tradycja ludowa
będzie już tylko dostępna «w słowie*, zawarte w słowniku jej inskrypcje, mogą służyć za
najdogodniejszy, najbardziej wiarygodny klucz do zrozumienia chłopskiego świata, ale też stać się
mogą niewygasającą szansą «uźródlania» (w Norwidowskim sensie) polszczyzny. Słownik taki może
więc mieć zupełnie praktyczne zastosowania w warsztacie literaturoznawcy, a dziś krytyka
literackiego; potrafi także umożliwić pełniejszy kontakt z odległą tradycją literatury polskiej od Reja i
Kochanowskiego, przez Mickiewicza i Leśmiana, aż po Tadeusza Nowaka, którego wiersze bez
wiedzy o ((symbolizmie* ludowej kultury, wtopionych weń treściach chrześcijańskiego sacrum,
przysparzają sporo pomyłek i kłopotów interpretacyjnych." [Sulima 1990, s. 124]
Koncepcję „Słownika" - po wydaniu zeszytu próbnego - prezentowano i dyskutowano na kilku
zebraniach naukowych, z których najbardziej owocne były:
— 15 I 1980: zebranie Zakładu Języka Polskiego UMCS (wypowiadali się: Teresa Skubalanka,
Maria Wojtak, Anna Pajdzińska, Jan Adamowski, Stanisław Grabias, Józef Kość, Bożena Rejakowa,
Czesław Kosyl, Jerzy Sierociuk, Halina Pelcowa);
— 26 II 1980: dyskusja na posiedzeniu Komitetu Językoznawstwa PAN w Krakowie (głos
zabierali: Hanna Popowska-Taborska, Stanisław Urbańczyk, Władysław Lubaszewski, Maria
Zarębina, Zenon Sobierajski, Janusz Siatkowski, Michał Lesiów, Stanisław Skorupka, Maria
Honowska, Jerzy Reichan, Marian Kucała, Mieczysław Szymczak);
— 27 II 1982: dyskusja w pracowni etnolingwistycznej w Lublinie z udziałem Andrzeja
Bogusławskiego, Andrzeja Lewickiego, Leona Koja, Michała Łesiowa),
— 15 XI 1982: zebranie w Pracowni Poetyki Teoretycznej IBL PAN w Warszawie (z udziałem
Marii Renaty Mayenowej, Rocha Sulimy, Elżbiety Janus, Jadwigi Jagiełło),
— 12 V 1984: zebranie w Komisji Leksykograficznej Komitetu Językoznawstwa PAN w
Warszawie (w dyskusji głos zabrali: Mieczysław Szymczak, Zygmunt Saloni, Henryk Borek, Andrzej
M. Lewicki, Wanda Budziszewska, Józef Wierzchowski, Jerzy Reichan i Marian Kucała).
Wszystkim recenzentom i uczestnikom dyskusji za ich sugestie i uwagi krytyczne, które stanowiły
cenną intelektualną pomoc dla autorów, należą się od autorów „Słownika" słowa serdecznej
wdzięczności.
W latach 1984-1995 tematyka słownika etnolingwistycznego była dyskutowana zwłaszcza na
konferencjach w Karpaczu i Kazimierzu w ramach ogólnopolskiego konwersatorium „Język a kultura",
czego efektem jest seria artykułów analitycznych [Adamowski 1989, 1990, 1991, 1992, 1994, 1995;
Bartmiński, Mazurkiewicz-Brzozow-ska 1993; Bartmiński, Niebrzegowska 1994; Bączkowska 1988,
Koper 1993; Kozioł
24
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." ______________________25
1989; Mackiewicz 1990a, 1990b; Majer-Baranowska 1988, 1991, 1993, 1995; Masłowska
1990, Mazurkiewicz-Brzozowska 1987, 1988b, 1989a, 1989b, 1990b, 1993;
Niebrzegow-ska 1990a, 1992, 1994a; Szadura 1993, 1995], a także teoretycznych i
metodologicznych [Bartmiński 1984, 1985, 1987, 1988c, 1988d, 1989a, 1989b, 1990,
1993a, 1993b; Bart-miński, Tokarski 1986, 1993; Grzegorczykowa 1988, 1995; Kardela
1988; Mazurkiewicz-Brzozowska 1988a, 1990a; Niebrzegowska 1990b, 1994b, 1995;
Pajdzińska 1990; Tokarski 1988a, 1988b]. Bowiem zgodnie z przewidywaniami
A.M.Lewickiego prac nad „Słownikiem" nie można było prowadzić bez dość gruntownej
zmiany teorii i metodologii semantycznej. Do dyskusji włączyli się także logicy [Muszyński
1988, 1993, 1994] i psychologowie [Brzozowski 1991]. W pracach tych pokazywano różne
warianty i możliwe zastosowania proponowanych pojęć, zwłaszcza takich jak konotacja,
wiedza językowa, stereotyp i prototyp, językowy obraz świata, perspektywa interpretacyjna,
profilowanie pojęć. Prace o profilowaniu zebrano i wydano osobno [Bartmiński 1993c]
Pojęcie profilowania zainicjowane w zeszycie próbnym [SLS.J 1980], a rozwijane w
nawiązaniu do prac Anny Wierzbickiej [Wierzbicka 1985], pozwoliło z kolei rozszerzyć
metodę wypracowaną dla słownika stereotypów ludowych na słownictwo aksjologiczne
polszczyzny ogólnej [Grzegorczykowa 1995]). Tego ostatniego (bardzo interesującego)
wątku tematycznego, wykraczającego jednak poza ramy wstępu do „Słownika", tu
referować nie będziemy.
Równolegle z analizami i pracami teoretycznymi postępowało zbieranie materiałów
terenowych do „Słownika", z udziałem pracowników UMCS i instytucji współpracujących
(Instytut Sztuki PAN, Wojewódzki Dom Kultury w Lublinie, Centrum Kultury i Sztuki w
Siedlcach) oraz studentów. Rozbudowano zaczęte w r. 1960 archiwum etnolingwistyczne
(obecnie obejmuje ono ponad tysiąc taśm magnetofonowych i vi-deokaset, zob. spis
miejscowości, z których nagrano teksty). Na potrzeby „Słownika" została zgromadzona
kilkudziesięciotysięczna kartoteka cytatów wypisanych ręcznie ze źródeł drukowanych,
która uzupełniła dane przygotowane komputerowo. Osobną a ważną część materiałów
„Słownika" stanowią teksty ustnego sennika ludowego, których zbieranie rozpoczęto w
1974 roku (Bartmiński, Bączkowska, Adamowski, Alicja Semczuk; zob. „Etnolingwistyka"
t. 1, s. 147-171). Najbogatszy zbiór ludowych wykładni snów z różnych regionów Polski i
gruntowną analizę semantyczną sennika przygotowała Stanisława Niebrzegowska [1995].
Zbiorową prezentacją dojrzewającej nowej koncepcji „Słownika" był cykl artykułów w
lubelskim „Akcencie" (nr 26 z roku 1986), na który złożyły się następujące szkice: U.
Majer-Baranowska, „Deszcz i jego zapładniająca funkcja"; Stanisława Niebrzegowska,
„«Slońce raduje się» - metafora czy mit?"; Jan Adamowski, „O semantyce góry"; Maria
Kozioł, „Gość w czerwnym płaszczu"; Małgorzata Mazurkiewicz, „Kamień - dzieło Boga
czy diabelska sprawka"; Grażyna Bączkowska, „Ludowy duch wiatru", Donat
Niewiadomski, „Ziemia-materia aktów stwarzania"; Dobrosława Wę-żowicz-Ziółkowska,
„Kochankowie z kalinowego lasu"). Całość została poprzedzona szkicem J. Bartmińskiego
o „Słowniku" i etnolingwistyce.
Z myślą o dyskutowaniu problemów teoretycznych semantyki, gromadzeniu mate-
riałów do słownika i publikowaniu artykułów próbnych zaczęto w roku 1988 wydawać
„Etnolingwistykę" (7 tomów, w latach 1988-1996); publikowane w niej hasła próbne pisane
były nie tylko przez członków zespołu słownikowego (jak Grażyny Bączkowskiej
„korowaj" i „pan miody", Urszuli Majer-Baranowskiej - „płacz", Małgorzaty Mazurkiewicz
„marmur", Jana Adamowskiego „miedza", „gościniec", „ląd", Jerzego Bartmińskiego i
Stanisławy Niebrzegowskicj - „słońce", Stanisławy Niebrzegowskiej „nów", Joanny
Szadury - „popiół"), ale też bliższych i dalszych współpracowników: Feliksa Czyżewskiego
- „zmora", Marii Kozioł - „strzygoń", Donata Niewiadomskiego „jajko" i „ziarno", Jolanty
Mackiewicz - „morze", Marzeny Marczewskiej - „osika", Janusza Anusiewicza - „kot".
Znaczącym momentem w pracach nad „Słownikiem" było uzyskanie grantu KBN (na
lata 1993 1995) i podjęcie w tymże roku 1993 kosztownej decyzji o zmianie układu
materiału w części dokumentacyjnej, mianowicie przyjęcie zasady układu gatunkowego
(zastosowanego po raz pierwszy w artykule J. Bartmińskiego i S. Niebrzegowskiej o
„słońcu" w „Etnolingwistyce" t. G, 1994). Wymagało to przebudowania wielu gotowych
już haseł i opóźniło zakończenie prac nad pierwszym tomem „Słownika". Jednakże praca
nad koncepcją słownika została w tym momencie uznana za zakończoną.
Znaczący udział w pracach słownikowych mieli studenci polonistyki UMCS, uczest-
niczący w seminarium magisterskim Jerzego Bartmińskiego w latach 1976-1995. Od r.
1985 było ono prowadzone wspólnie z drem Janem Adamowskim i pracownikami zespołu
słownikowego. Wykonano łącznie prawie setkę prac, o których dane zob. punkt 17. Aneks.
Z wyjątkiem J. Adamowskiego i G. Bączkowskiej, wszyscy członkowie zespołu
przeszli przez to seminarium: Urszula Majer-Baranowska (zatrudniona od r. 1978),
Małgorzata Mazurkiewicz-Brzozowska (zatrudniona od r. 1984), Stanisława Niebrze-
gowska (zatrudniona od r. 1985), Joanna Szadura (zatrudniona od r. 1989), Anna Koper
(zatrudniona od r. 1989, od 1993 jest studentką studium doktoranckiego IFP UMCS),
Monika Zuk (zatrudniona od r. 1995). Z równoległego seminarium bibliote-koznawczego
wywodzą się Artur Drozdowski i Beata Maksymiuk. Muzykologiem po KUL-u jest Anna
Michalec.
W pracy zespołu słownikowego znaczący udział mieli w swoim czasie Anna
Marciszuk, która wpisała teksty Kolbergowskie do pamięci komputera (1979-1985) i
przejściowo Jerzy Sierociuk (1976-1982).
Porad i konsultacji udzielali liczni pracownicy, których nazwiska już wymieniano
wielokrotnie, zwłaszcza poloniści - Czesław Kosyl, Andrzej M. Lewicki, Ryszard Tokarski
i Jerzy Woronczak; logicy Leon Koj i Zbysław Muszyński, neofilologowie Maciej
Abramowicz, Henryk Kardela, Ireneusz Karolak, psycholog Piotr Brzozowski.
Osobne podziękowanie należy się recenzentom tego tomu, prof. Marianowi Kucale i
prof. Andrzejowi M. Lewickiemu, za szereg cennych uwag i sugestii, z których większość
uwzględniliśmy przygotowując ostateczną wersję tekstu.
Prace nad „Słownikiem" w latach 1976-1990 były finansowane ze środków Cen-
tralnego Programu Badań Podstawowych, temat „Polska kultura narodowa, jej tendencje
rozwojowe i percepcja", a w latach 1993-1995 ze środków KBN (grant nr 1 P 10204304).
26 O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
16. Bibliografia prac związanych z przygotowaniem „Słownika"
(wybór)
Adamowski Jan, 1977, Archaizmy leksykalne pieśni ludowych a problematyka formuły, LL nr 4-5, s.
56-66.
—, 1978, Zestawienia typu srebro złoto, ojciec matka w polskiej pieśni ludowej, [w:] Z polskich
studiów slawistycznych. Seria V, t. 2, Warszawa, s. 343-350.
1980, Talar, [w:] SLSJ, s. 231-239.
1981, O uogólnianiu znaczeń wyrazów w pieśni ludowej, [w:] Literatura popularna,
język, folklor, pod red. W. Nawrockiego i M. Walińskiego, Katowice 1981, t. 2,
s. 204-212.
1982, Procesy modernizacyjne w języku polskiego folkloru wierszowanego, [roz
prawa doktorska], Lublin 1982, 381 ss.
1986, O semantyce góry (w związku z kategorią lokatywności), „Akcent" nr 4, s. 40-47.
1987a, Archaizmy leksykalne w polskim folklorze wierszowanym, „Annales UMCS", sectio FF,
vol. V, s. 79-97.
1987b, O losach archaizmów w folklorze, „Polska Sztuka Ludowa" nr 4, s. 139-141.
1989a, Z badań nad segmentacją tekstu pieśni ludowej, [w:] Tekst ustny, text orał, red. Maciej
Abramowicz i Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 169-192.
1989b, Gościniec 'droga' w wierszowanym folklorze polskim, „Etnolingwistyka" t. 2, Lublin, s.
71-83.
1988, O nowszym słownictwie w języku polskiego folkloru wierszowanego, „Annales UMCS",
sectio FF, vol. VI, s. 197-211.
1990, Dół w ludowym obrazie świata (pochodzenie i lokatywność), [w:] JOS,
s. 167-196.
1991, Kulturowe funkcje miedzy, „Etnolingwistyka" t. 4, s. 65-82.
1992, Językowy portret „lądu" w polskiej kulturze ludowej, „Etnoligwistyka" t. 5,
s. 83-94.
1994, Gatunek tekstu a znaczenie słowa [ n a materiale folkloru polskiego), „Etno
lingwistyka" t. 6, s. 53-63, 159.
1995, Sakralizacja przestrzeni w polskiej kulturze ludowej, [w:] FSR, s. 20-31.
Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława 1995, Zwierzęta, ptaki i rośliny
w relacjach ludowych, „Etnolingwistyka" t. 7, s. 135-178.
—, Żuraw Grażyna, 1979, Tradycyjne nazewnictwo gatunkowe folkloru wierszowanego, LL nr 4-6, s.
25-33.
Ajdukiewicz Kazimierz 1965, Logika pragmatyczna, s. 79-82.
Apresjan Ju., 1980, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, przeł. [z ros.] Zofia
Kozłowska i Andrzej Markowski, ZNiO.
—, 1994, Naiwny obraz świata a leksykografia, „Etnolingwistyka" t. 6, s. 5-12.
Bartminscy Izabela i Jerzy, 1967, O słownictwie folkloru w związku z nowym słownikiem gwarowym,
„Język Polski" R. 47, s. 360-373.
_______ O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." ____________________________ 27
Bartmiński Jerzy, 1973a, O procesie formowania się inlerdialektu poetyckiego w języku polskiego
folkloru, [w:] Ludowość dawniej i dziś. Studia folklorystyczne, pod red. R. Górskiego i J.
Krzyżanowskiego, Ossolineum, s. 237-257.
1973b, O języku folkloru, Wrocław, 286 ss.
1978, O derywacji stylistycznej. Gwam ludowa w funkcji języka artystycznego, Lublin, 226 ss.
1980a, Założenia teoretyczne słownika, [w:] SLSJ, s. 7-36.
1980b, Koń, [w:] SLSJ, s. 119-144.
1980c, Srorice [w:] SLSJ, s. 205-230.
1981a, Dtctionnaire ethno-linguistiąue polonais, [w:] Literary Studies in Poland, VIII,
Folklore, Ed. Hanna Dziechcińska, Ossolineum 1981, s. 157-172.
1981b, Słowo wstępne, [w:] Pojęcie derywacji w lingwistyce, pod red. J. Bartmiń-skiego,
Lublin, s. 7-11.
1984, Definicja leksykograficzna a opis języka, [w:] Słownictwo w opisie języka, red. K.
Polański, Katowice, s. 9-19.
1985, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej
III, pod red. M. Basaja i D. Rytel, s. 25-53.
1986, Czym zajmuje się etnolingwistyka? „Akcent" nr 4(26), s. 16-22.
1987, 62, Co się myśli to się przyśni. O interpretacji obrazów w senniku ludowym,
„Polska Sztuka Ludowa" z. 1-4, s. 121-124.
1988a, Słownik ludowych stereotypów językowych. Założenia ogólne, „Etnolingwistyka" t. 1,
Lublin, s. 11-34.
1988b, Stan prac nad „Słownikiem etnolingwistycznym", [w:] Język a kultura t. 1, Wrocław, s.
339-347.
1988c, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, [w:] Konotacja, Lublin, s.
169-183.
1988d, Niebo się wstydzi. Wokół ludowego pojmowania ładu świata, [w:] Kultura, literatura,
folklor. Prace ofiarowane Czesławowi Hemasowi, red. Marek Graszewicz i Jacek
Kolbuszewski, Warszawa, s. 96-106.
1989a, La collection dans la structure thematiąue du teite orał, [w:] Tekst ustny - teite orał, pod
red. M. Abramowicza i J. Bartmińskiego, Wrocław, s. 77-102, [wersja polska pt. Kolekcja w
strukturze tematycznej tekstu ustnego, [w:] Tekst w kontekście, red. T. Dobrzyńska. Wrocław
1990, ZNiO, s. 155-174].
-, 1989b, Językowe sposoby porządkowania świata. Uwagi na marginesie biłgorajskich relacji o
kosmosie, „Etnolingwistyka" t. 2, Lublin, s. 49-58.
-, 1990, Folklor, język, poetyka, Wrocław, ZNiO, 241 ss.
-, 1993a, O profilowaniu znaczeń w słowniku etnolingwistycznym, [w:] Philologia Slayica. K
70-letiju akademika N. I. Tolstogo, Moskva, s. 12-20.
-, 1993b, O pwfilowantu i profilach raz jeszcze, [w:] ODiD, s. 269-275.
-, 1993c, Profilowanie pojęć. Wybór prac, zestawił J. Bartmiński, Lublin, Wyd. UMCS, 231 ss.
-, 1995, Formy obecności sacrum w folklorze, [w:] FSR, s. 9-19.
30 _________________ O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW■■■
,,
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
• Si
—, 1988b, Kamień piorunowy w polszczyźnie i kulturze ludowej, [w:] Język a kultura, pod red. J.
Anusiewicza i J. Bartmińskiego. t. 1, Wrocław, s. 251-262, [w toinie przedrukowanym bez
zmian w r. 1991 s. 149-155].
—, 1989a, Praca i sacrum w polszczyźnie ludowej, „Etnolingwistyka" t. 2, Lublin, s. 7-28.
—, 1989b, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie świata, [w:] Język a kultura t. 2, pod red.
J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław, s. 165-183 [w tomie przedrukowanym bez zmian w
r. 1991 s. 115-126],
—, 1990a, Dwa spojrzenia na pracę. Perspektywa interpretacyjna a znaczenie słowa, [w:] JOS
1990, s. 129-146.
—, 1990b, Marmur. Dwie wersje artykułu hasłowego do SLSJ, „Etnolingwistyka" t. 3, s. 71-77.
—, 1993, Praca. Wybrane warianty znaczenia słowa we współczesnej polszczyźnie i ich struktura
kognitywna, [w:] NW, s. 133-146.
Muszyński Zbysław, 1993, O podmiotowym, społecznym i formalnym wymiarze języka, czyli o
trzech aspektach znaczenia komunikacyjnego, [vv:]ODiD, s. 181-194.
—, 1994, Założenia i problemy semantyki obiektywistycznej, „Etnolingwistyka" t. 6, s. 13-27.
Niebrzegowska Stanisława, 1986, Słońce się raduje - metafora czy mit? „Akcent" nr 26, s. 37-39.
—, 1989a, Z badań nad sennikiem ustnym. Sennik ustny a pisany, LL nr 3, s. 61 -69.
—, 1990a, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata, JOS, s. 147-166.
—, 1990b, Potoczne konotacje słowa a znaczenia symboliczne w senniku ludowym,
„Etnolingwistyka" t. 3, s. 37-48. —, 1992a, Nów polskiej kulturze ludowej i gwarach,
„Etnolingwistyka" t. 5, s. 73-82. —, 1992b, Ludowe wyobrażenia o zaćmieniu księżyca, TL nr 1-2, s.
36-38. —, 1994a, I{osmos w senniku ludowym, „Etnolingwistyka" t. 6, s. 145-163. —, 1994b, Sonmk
kak źanr polskogo folkloru, „Slavjanovedenic", Moskva, s. 67-74. —, 1994c, Każdy człowiek ma swoją
gwiazdę, TL nr 3-4, s. 7-10. —, 1995, Sennik jako gatunek polskiego folkloru. Słownik i semantyka,
[rozprawa doktorska], Lublin 1995, 526 ss.
Niewiadomski Donat, 1986, Ziemia - materia aktów stwarzania, „Akcent" nr 26, s. 59-62.
—, 1989, Semantyka jajka w rytach orki i siewu, „Etnolingwistyka" t. 2, s. 61-72. —, 1991, Semantyka
ziarna w inicjalnych rytach siewnych, „Etnolingwistyka" t. 4, s. 83-103.
—, 1995, Sacrum chrześcijańskie w inicjalnych rytach orki i siewu, [w:] FSR, s. 82-91.
Nikitina Serafima J., 1992, Metajazyki opisanija folklomoj leksiki i naucnoj terminologii, [w:]
Systematyzacja pojęć w stylistyce, pod red. S. Gajdy, Opole, s. 63-68.
—, 1993, Ustnaja nawdnaja kultura i jazykovoe soznanie, Moskva.
NW = Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne 1, pod red. J. Bartmińskiego i Małgorzaty
Mazurkiewicz-Brzozowskiej. Lublin 1993, Wyd. UMCS, 276 ss.
ODiD = O definicjach i definiowaniu, red. Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski,
Lublin 1993, UMCS, 400 ss. Pajdzińska Anna, 1990, Antropocentryzm frazeologii potocznej,
„Etnolingwistyka"
t. 3, s. 59-68. Pawluczuk Włodzimierz, 1978, Żywioł i forma,
Warszawa.
Pawłowski Tadeusz, 1978, Tworzenie pojęć i definiowanie w naukach humanistycznych, Warszawa,
PWN, rozdz. 4 i 6. Permiakov G. L., 1970, Ot pogovorki do skazki. Zametki po obścej teorii kliśe,
Moskva. Polański Kazimierz (red.), 1980—, Słownik generatywny czasowników polskich, t. 1-5,
Warszawa. Puch Jolanta, 1980, Rozmaryn, [w:] SLSJ, s.
200-204.
Putnam Hilary, 1975, Mind, Language and Reality, Cambridge Univ. Press. Sierociuk Jerzy, 1977, Z
zagadnień formuły w polskiej pieśni ludowej, LL nr 1, s. 3-15. —, 1980, Wół, [w:] SLSJ, s. 240-253.
SLSJ 1980 = Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny, przygotował
zespół pod kier. naukowym Jerzego Bartmińskiego, wstęp Czesław Hernas,
Wrocław 1980, 275 ss. Sulima Roch, 1985, Folklor i literatura, wyd. 2, rozsz., Warszawa. —,
1990, Słowa, sny, słowniki i „wypisy" z Miłosza, „Regiony" nr 3, s. 123-126. —, 1992, Słowo i etos,
Kraków, Zakład Wydawniczy FA ZMW „Galicja". Szadura Joanna, 1993, Kruk w polskiej kulturze
ludowej, TL, nr 1-2, s. 43-46. —, 1995, Popiół. Hasło do SSiSL, „Etnolingwistyka" t. 7, s. 81-96. TL
= „Twórczość Ludowa. Kwartalnik Stowarzyszenia Twórców Ludowych", Lublin,
1986-1996, red. nacz. Stanisław Weremczuk, Józef Styk. Tokarski
Ryszard, 1980, Brat, [w:] SLSJ, s. 55-73.
—, 1988a, Konotacje jako składnik treści słowa, [w:] Konotacja, s. 35-54. —, 1988b, Poziomy
konotacji semantycznej, [w:] Język a kultura t. 2, pod red.
J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław, s. 61-72 [w przedrukowanym bez
zmian tomie 1991, s. 45-52]. —, 1988c, Element syntaktyczny w analizie semowej,
„Etnolingwistyka" t. 1, s. 47-76. —, 1991, Człowiek w definicji znaczeniowej słowa, „Przegląd
Humanistyczny" nr
3-4, s. 131-140. Tolstaja Svetlana M., 1993, Etnolingyistika v Lublini, [w:] „Slavjanovedenie",
Mo-
skva, RAN, s. 47-59. Tołstoj Nikita Iljić, 1995, Jazyk i nawdnaja kultura. Oćerki po slaujanskoj
mifologii
i etnolingyistike, Moskva. Tołstoj Nikita Iljić (red.), 1995, Slavjanskie drevnosti.
Etnolingyistićeskij slovar', pod
red. N. I. Tolstogo, t. 1, A-G, Moskva. Tolstye Nikita I. i Svetlana M., 1983, O zadaćach
etnolingvistićeskogo izućenija
Polesja, [w:] Polesskij etnolingyistićeskij sbornik, red. N. I. Tołstoj, Moskva,
s. 3-21.
28
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
29
—, Mazurkiewicz-Brzozowska Małgorzata, 1993, Lud. Profile pojęcia i ich konteksty
kulturowe, [w:] NW, s. 213-230. —, Niebrzegowska Stanisława, 1994, Stereotyp słońca w
polszczyźnie ludowej, „Et-
nolingwistyka" t. 6, s. 95-145. —, Panasiuk Jolanta, 1993, Stereotypy językowe, [w:]
Encyklopedia kultury polskie]
XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, pod red. .). Bartminskiego, Wrocław,
s. 363-387.
—, Tokarski Ryszard, 1986, Językowy obraz świata a spójność tekstu, [w:] Teoria tekstu. Zbiór
studiów pod red. T. Dobrzyńskiej, ZNiO, s. 65-81.
—, Tokarski Ryszard, 1993, Definicja semantyczna: czego i dla kogo? [w:] ODil), s. 47-61.
Bączkowska Grażyna, 1986, Ludowy duch wiatru, „Akcent" nr 26, s. 56-58. —, 1988,
Korowaj, „Etnolingwistyka" t. 1, s. 79-99.
—, 1995, Role pana młodego w lubelskich obrzędach weselnych, „Etnolingwistyka" t. 7, s. 117-133.
Bogusławski Andrzej, 1988, [Uwagi o zeszycie próbnym SLSJ], „Etnolingwistyka" t. 1, s. 14-15.
Brzozowska Małgorzata, 1993, Motyw białego kamienia w polskiej kulturze ludowej, TL nr 1-2 (23),
s. 31-33.
Brzozowski Piotr, 1991, Problemy analizy prototypowości pojęć (na przykładzie „uczciwości",
„komunizmu" i „nauczyciela"), „Etnolingwistyka" t. 4, s. 51-63.
Chodukiewicz Jadwiga, 1980, Gwiazda, [w:] SLSJ, s. 74-79.
Czyżewski Feliks, 1988, Zmora, „Etnolingwistyka" t. 1, s. 133-143.
—, 1995, Sakramentałta i pseudosakramentalia (na wybranym materiale z zakresu meteorologii
ludowej), [w:] FSR, s. 92-103.
Dej Ołeksij, 1978, Poetyka ukrajinśkoji narodnoji pisni, Kyjiw.
Fillmore Charles, 1968, The Case for Case, [w;] Universals in Linguistic Theory, ed. by E. Bach, R.
T. Harms, New York.
FSR= Folklor, sacrum, religia, praca zbiorowa pod red. Jerzego Bartminskiego i Marii
Jasińskiej-Wojtkowskiej, Lublin 1995, Instytut Europy Srodowo-Wschodniej, 296 ss.
Chlebda Wojciech, 1991, Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy, Opole.
Górak-Bartmiriska Izabela, 1966, Osobliwości słownikowe lubelskiej pieśni ludowej,
„Językoznawca" nr 14-15, s. 48-60.
Grzegorczykowa Renata, 1988, Władanie językiem a wiedza o świecie, [w:] Konotacja, s. 121-128.
—, 1995, Die Lubłiner anthropotogisch - kułtui-ełle und kogmtive Sprachwissenschaft der letzten
Jahrzehnte, [w:] Convivium. Germaniscłies Jahrbuch. Polen 1995, Bonn 1995, Deutscher
Akademischer Austauschdienst, s. 153-179.
Hónig Anton, 1980, [Rec. Zeszytu próbnego SLSJ, w:] „Semantische Hefte" IV, 1978/79,
Heidelberg 1979-1980, R. 8-15.
Jagiełło Jadwiga, 1980, Matka, [w:] SLSJ, s. 159-199.
JOS = Językowy obraz świata, praca zbiorowa pod red. Jerzego Bartminskiego, Lublin 1990, Wyd.
UMCS, 316 ss.
Kardela Henryk, 1988, Tak zwana gramatyka kognitywna a problem stereoty] u, „Etnolingwistyka" t.
1, s. 35-46.
Karolak Stanisław 1984, Składnia wyrażeń predykatywnych, [w:] Gramatyka współczesnego języka
polskiego. Składnia, pod red. Zuzanny Topolińskiej, Warszawa, PWN, 1984, s. 11-211.
Koj Leon, 1968, O definiowaniu pojęć wielotreściowych, „Aktualne Problemy Informacji i
Dokumentacji", nr 6, s. 7-10.
—, 1969, On Defining Meaning Familes, „Studia Logica" 25,
Kosylowie Irena i Czesław, 1980, Kukułka, [w:] SLSJ, s. 145-158.
Koper Anna, 1993, Typy informacji i ich układ fasetowy w definicjach haseł z pcla „Meteorologia" w
SLSJ, [w:] ODiD, s. 293-303.
Kozioł Maria, 1986, Gość w czerwonym płaszczu. Pogańskie i chrześcijańskie elementy w ludowym
stereotypie ognia, „Akcent" nr 26, s. 48-51.
—, 1989, Strzygoń, „Etnolingwistyka" t. 2, s. 85-92.
Lewicki Andrzej Maria, 1976, Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej, Katowice.
—, 1984, Rec. Zeszytu próbnego Słownika ludowych stereotypów językowych, „Poradnik
Językowy" nr 9-10, s. 587-592.
Mackiewicz Jolanta, 1990a, Morze, „Etnolingwistyka" t. 3, s. 77-94.
—, 1990b, Wyspa językowy obraz wycinka rzeczywistości, JOS, s. 207-221.
Majer Urszula, 1978, Znaczenie czasownika „zabić" w polskiej balladzie ludowej, LL nr 3, s. 17-23.
Majer-Baranowska Urszula, 1980, Kochać, [w:] SLSJ, s. 83-118.
—, 1986, Deszcz i jego zapladniająca funkcja, „Akcent" 1986, nr 4, s. 30-36.
—, 1988, Stereotyp językowy płaczu w polszczyźnie ludowej, „Etnolingwistyka" t. 1, Lublin, s.
101-131.
—, 1991, Świętość źródła w polskiej kulturze ludowej, cz. 1 TL 1991, nr 2, s. 17-21; cz. 2 TL 1991, nr
3-4, s. 73-76.
—, 1993, 'Woda' - profile pojęcia w polszczyźnie ludowej, [w:] ODiD, s. 277-293.
—,. 1995, Dualizm religijny w ludowych wierzeniach o pochodzeniu wody, [w:] FSR, s. 115-128.
Marczewska Marzena, 1995, Osika w ludowym językowym obrazie świata, „Etnolingwistyka" t. 7, s.
97-115.
Masłowska Ewa, 1990, Ludowy stereotyp rzeki, [w:] JOS, s. 197-205.
Mazurkiewicz Małgorzata, 1986, Itamień - dzieło Boga czy diabelska sprawka? „Akcent" nr 4, s.
52-55.
—, 1987, Kamień człekokształtny czyli życie ukarane, „Polska Sztuka Ludowa" nr 1-4, s. 74-77.
—, 1988a, Etymologia a konotacja, [w:] Konotacja, pod red. J. Bartminskiego, Lublin, ■ s. 99-112.
32 _______________ O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." ____________________ 33
—, 1995, O slovarie „Slavjanskie drevnosti", [w:] Tołstoj Nikita Iljić (red.), 1995,
Slaujanskie drevnosti. Etnohngvistićeskij slovar\ pod red. N. I. Tolstogo, l. 1, A-G,
Moskva 1995, s. 5-14.
Wierzbicka Anna, 1985, Lexicography and conceptual analysis, Ann Arbor.
Żuraw Grażyna, 1980, Hej, [w:] SLSJ, s. 80-83.
17. Aneks. Prace magisterskie związane ze „Słownikiem"
wykonane w latach 1977-1995
1977: Marianna
Kończyk, Słownictwo somatyczne w pieśni i bajce ludowej.
1978: Barbara Loch, Struktura semantyczna a składnia
nazw powinowactwa i pokrewieństwa rodzinnego
w folklorze lubelskim. Urszula Majer, Synonimy i hiponimy czasownikowe w polskiej
pieśni ludowej. Emilia Przybyś, Liczebnik w tekstach folkloru. Zofia Wójcikowska, Przyśpiewy
w pieśniach ludowych na tle kategorii wykrzyknika.
1979: Teresa Petruczynik, Konotacja semantyczna nazw
kolorów w języku folkloru. Jolanta Puch, Konotacja semantyczna nazw kwiatów w języku folkloru. Jadwiga
Sadłowska, Semantyka i składnia wyrazów słońce, księżyc, gwiazdy w kulturze ludowej
i wybranych tekstach literackich. Barbara Śpiewak, Konotacja
semantyczna nazw drzew w folklorze.
1981: Jolanta Kwiecińska-Puchalska, Składnia i
semantyka nazw brata i siostry w polszczyźnie ludowej. Wanda Skorek, Konotacja semantyczna nazw zwierząt:
baran, koń, koza, krowa w tekstach folkloru
i w języku ogólnym. Krystyna Swatek, Konotacja semantyczna nazw syna i córki w języku ludowym i
polszczyźnie
ogólnej. Maria Wojtków, Konotacje semantyczne wybranych nazw rodzinnych (babka,
dziadek, ciotka,
wujek, stryjek, teść, teściowa, szwagier, wnuk, wnuczka) w języku folkloru i w polszczyźnie
ogólnej.
1982:
Elżbieta Dąbrowska, Semantyczna analiza nazw demonów domowych i wodno-bagiennych w „Ludzie" O.
Kolberga.
Marianna Jarosz, Semantyka i składnia nazw żołnierza w tekstach ludowych.
Bronisława Karaś, Semantyka i składnia nazw diabła w tekstach ludowych i polszczyźnie ogólnej.
Małgorzata Kądziołka, Analiza semantyczna nazw demonów pozadomowych w „Ludzie" O. Kolberga.
Anna Kotyła, Stereotypy językowe nazw narodowości (Żyd, Cygan, Tatar, Szwed, Niemiec, Francuz, Węgier,
Rusin, Czech) w tekstach języka ludowego i materiałach etnograficznych Kolberga.
Irena Kosyl, Konotacja semantyczna nazw ptaków dzikich w języku folkloru.
Bernarda Prażnowska, Stereotyp matki i dziecka w literaturze ludowej.
Anna Szarugiewicz, Ludowe słownictwo meteorologiczne - semantyka i składnia.
Piotr Szarugiewicz, Stereotyp zawodów inteligenckich w języku ludowym i wybranych przykładach z
literatury pięknej.
Grażyna Szostek, Stereotyp językowy panującego i jego rodziny w języku ludowym.
1983: Anna Bochenko, Stereotyp Boga w polszczyźnie
ludowej. Jolanta Grygo, Nazwy mieszkańców pochodne od nazw regionów w języku ludowym i polszczyźnie
ogólnej. Danuta Kowal, Stereotyp językowy Żyda w polszczyźnie ludowej.
Małgorzata Mazurkiewicz, Stereotyp językowy pracy w polszczyźnie ludowej.
iMigcnia Pitueha-Wesołowska, Na/wy zawodowe w języku ludowym i polszczyźnie ogólnej (związane
z rzemiosłem). Małgorzata Teterycz, Nazwy zawodowe w języku ludowym i polszczyźnie
ogólnej (związane
7. uprawą roli).
1984: A l i c j a Cap, Stereotyp językowy ojca w
polszczyźnie ludowej. Mirosława Rękas, Stereotyp językowy wody w polskiej prozie ludowej. Zofia
Surmacz, Analiza semantyczna nazw demonów w „Ludzie" O. Kolberga. Anna Zdzicszyńska, Analiza
semantyczna nazw słońce i księżyc w polszczyźnie ludowej.
1985: Danuta Dzik, Nazwy fizjograficzne w
polszczyźnie ludowej - analiza semantyczna. Mirosława Grabias, Pole leksykalno-scmantycznc
„kosmos" w polszczyźnie ludowej. Maria Kamola, Konotacja semantyczna nazw księżyca w
polszczyźnie ludowej. Bożena Lisek, Konotacja semantyczna nazw metali i kamieni w polszczyźnie
ludowej. Stanisława Nicbrzcgowska, Konotacja semantyczna słońca w polszczyźnie ludowej.
Małgorzata Snatska, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyźnie ludowej.
1986: Grażyna Czaplak, Obraz kosmosu w
tekstach folklorystycznych wsi Matiaszówka. Anna Jas/.ak-Żuk, Stereotypy językowe demonów w
okolicach Krasnobrodu. Izabela Kołodziej, Konotacja semantyczna pioruna w polszczyźnie
ludowej. Jadwiga Kuśrnierzak, Stereotyp językowy Matki Boskiej w polszczyźnie ludowej. Zofia
Marciniak, Współczesne opowieści ustne z okolic Lubartowa. Justyna Pawłowska, Semantyka
wyrazu „dom" w języku polskim. Urszula Remiszewska, Konotacja semantyczna ognia w
polszczyźnie ludowej. Bożena Taranowicz, Stereotyp językowy Pana Jezusa w polszczyźnie
ludowej. Jolanta Welniak, Ludowy stereotyp czarownicy. Maria Wianecka, Twórczość Marii
Kozłowej z Tarnobrzega.
1990: Marta Adolph, Stereotyp miłości we współczesnym
języku polskim. Katarzyna Bartoszcze, Stereotyp śmierci w języku i kulturze ludowej. Małgorzata Być, Stereotyp
językowy domu i rodziny w języku polskim. Marta Czarnocka, Stereotypy językowe Rosjanina, Francuza i
Amerykanina we współczesnym
języku polskim. Agnieszka Gąsek, Stereotypy językowe Żyda, Niemca i Polaka w języku polskim. Ewa
Olechnowicz, Stereotypy językowe żeńskich członków rodziny: matki, teściowej, córki, siostry,
babki we współczesnym języku polskim. Jolanta Panasiuk, Wybrane stereotypy ludzi w środowisku
studentów lubelskich. Lucyna Piech, Stereotypy językowe zawodów we współczesnym języku polskim (chłop,
robotnik,
milicjant).
1991: Anna Berbeć-Wypychowska, Stereotypy
rodzinne: ojca, syna, brata, teścia, dziadka w języku
polskim. Małgorzata Byszuk, Stereotyp językowy wilka i wilkołaka w polszczyźnie ludowej. Mirosława
Steckiewicz, Konotacja semantyczna nazw niektórych ziół w polszczyźnie ludowej. Małgorzata Swić-Chlebicj,
Konotacja semantyczna nazw ptaków dzikich w polszczyźnie ludowej. Krystyna Wawręta, Konotacja
semantyczna wybranych nazw drzew liściastych w polszczyźnie
ludowej. Jolanta Zięba, Konotacja semantyczna nazw podstawowych zbóż w polszczyźnie ludowej.
1993: Anna Lewandowska, Stereotypy językowe związane z
kręgiem życia rodzinnego we współczesnym
języku polskim. Jolanta Urban, Wybrane stereotypy narodowościowe we współczesnym języku
polskim. Mirosława Zastawny, Szczęście w polszczyźnie ludowej.
34 _______________O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."
1994:
Anna Prokopowicz, Folklor Polaków z okolic Wilna.
1995:
Walentyna Adamicka, Obrzęd weselny Polaków z okolic Woronowa (obw. grodzieński, Białoruś).
Robert Brzozowiec, Potoczny a naukowy obraz gryzoni w języku polskim na przykładzie „myszy" i „szczura".
Jadwiga Doda, Narodziny i śmierć w wierzeniach, obrzędach i zwyczajach Polaków % okolic
Woronowa (obw. Grodzieński, Białoruś). v
Anita Dziegdziarz, Gady w polszczyźnie ludowej - analiza leksykalno-semantyczna.
Irena Kołyszko, Obrzęd weselny na Ziemi Lidzkiej (obwód Grodno, Białoruś).
Justyna Lis, Kwiaty w języku polskim. Analiza leksykalno-semantyczna.
Beata Małkiewicz, Grzyby w polszczyźnie ludowej. Analiza leksykalno-semantyczna.
Halina Mickiewicz, Obrzędy i zwyczaje związane z narodzinami i śmiercią w środowisku Polaków z okolic
Grodna.
Katarzyna Smyk, Drzewa i krzewy iglaste w polszczyźnie ludowej. Analiza leksykalno-semantyczna.
Aneta Winiarczyk, Stereotyp ptaków wieszczących zło w języku polskim. Analiza leksykalno--semantyczna.
Edyta Woroniewicz-Fornal, Pies i kot w języku polskim. Analiza leksykalno-semantyczna.
Monika Zuk, Pszczoła, osa, trzmiel i szerszeń w polszczyźnie ludowej. Analiza leksykalno-semantyczna.
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
I. ŹRÓDŁA DRUKOWANE
Ad Bor - - Adamowski Jan, Tam na Podlasiu. Pieśni ludowe z gminy Borki i ich
wykonawcy, Lublin 1994. Ad Pies - Adamowski Jan, Z polskich pieśni
ludowych, „Akcent" 1986, nr A (26),
s. 97-107. Ad Zam — Adamowski Jan, W polu lipejka... Z repertuaru
zamojskich laureatów
festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu n. Wisłą, Zamość
1988. Ad Złote — Złote ziarna. Antologia współczesnej poezji ludowej ziemi
zamojskiej,
zebrał, oprać, i posłowiem opatrzył Jan Adamowski, Lublin 1985. Bar Pil —
Baranowski Bohdan, Zycie codzienne wsi między Wartą a Pilicą w XIX
wieku, Warszawa 1969. Bar SrodP — Baranowski Bohdan, Kultura ludowa
XVII i XVIII w. na ziemiach
Polski Środkowej, Lodź 1971. Bart Lub — Kolędowanie na
Lubelszczyźnie, red. Jerzy Bartmiński i Czesław
Ilernas, Wrocław 1986, „Literatura Ludowa" ogólnego zbioru rocznik 25
za rok 1981. Bart TLub — Bartmiński Jerzy, Mazur Jan, Teksty
gwarowe z Lubelszczyzny,
Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978. Baz Tatr — Bazińska Barbara,
Wierzenia i praktyki magiczne pasterzy w Tatrach
Polskich, [w:] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, red. Włodzimierz Anto-
niewicz, t. 7 Zycie i folklor pasterzy Tatr Polskich i Podhala, Wrocław 1967,
s. 65-227. Bąk Gręb — Bąk Stanisław, Wesele ludowe w Grębowie.
Sandomierskie, Wrocław
1958.
Bąk Kramsk — Bąk Piotr, Słownictwo gwary okolic Kramska na tle kultury ludowej,
Wrocław 1960.
Bąk Śląsk — Teksty gwarowe z polskiego Śląska. Teksty z 12 wsi w powiatach rybnickim i
pszczyńskim, zebrał i oprać. Stanisław Bąk, Kraków 1939.
Bieg Koleb — Biegeleisen Henryk, U kolebki. Przed ołtarzem. Nad mogiłą, Lwów 1929.
Bieg Lecz — Biegeleisen Henryk, Lecznictwo ludu polskiego, Kraków 1929.
Biel Kasz — Mioduchowska Aurelia, Bielawski Ludwik, Kaszuby, t. 1 Teksty, [mps
Instytut Sztuki PAN, 625 pieśni z wyborem wariantów i komentarzami].
Jerzy Bartmiński
36
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
37
Bień WiM — Bień-Dielska Hanna, Słownictwu Warmii i Mazur. Wierzenia i obrzędy, Wrocław 1959.
Bit Śląsk — Bittner-Szewczykowa Halina, Uprawa lnu i wstępna obróbka jego włókna na Dolnym
Śląsku w XV1H-XX wieku, [w:] Wieś dolnośląska, red Adolf Nasz, Wrocław 1970, s.
265-321.
Budź Słów — Budziszewska Wanda, Słowiańskie słownictwo dotyczące przyrody żywej, Wrocław
1965.
Burch Za — Burchard Przemysław, Za ostatnim przystankiem, Warszawa 1985.
Byst Dz — Bystroń Jan Stanisław, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI -XVIII, Warszawa,
t. 1 1960, t. 2 1976.
Byst Etn — Bystroń Jan Stanisław, Etnografia Polski, Warszawa 19-17.
Byst Kul — Bystroń Jan Stanisław, Kultura ludowa, Warszawa 1947.
Cey Kasz — Ceynowa Florian, Skórb kaszebsko-sloijnske móve, Świecie 1866.
Cheł Przas — Chełchowski Stanisław, Powieści, opowiadania ludowe z okolic Przasnysza, t. 1-2,
Warszawa 1889-1890.
Chęt Gad — Chętnik Adam, Gadki kurpiowskie, Olsztyn 1971.
Chęt Kurp — Chętnik Adam, Kurpie, Kraków 1924.
Chm Lub — Lubelska pieśń ludowa, red. Chmara Józef, Lwów 1937.
Chmiel Księż — Chmielińska Aniela, Księzacy (Łowiczante), Kraków 1925.
Chód Sp — Dołęga-Chodakowski Zorian, Śpiewy słowiańskie pod strzechą wiejską zebrane,
opracował z rękopisu, wstępem i komentarzem opatrzył J u l i a n Maślanka, Warszawa
1973.
Cisz Krak — Ciszewski Stanisław, Krakowiacy. Monografja etnograficzna, i. 1 Podania. Powieści
fantastyczne. Powieści anegdotyczno-obyczajowo-momlne. Bajki o zwierzętach. Zagadki i
łamigłówki, Kraków 1894.
Cisz Sławk — Ciszewski Stanisław, Lud okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, Kraków 1887.
Czap Mat — Czaplak Grażyna, Obraz kosmosu w tekstach folklorystycznych wsi Matiaszówka. Praca
magisterska napisana pod kierunkiem prof. Jerzego Bartmińskiego, Lublin 1987, [mps].
Czub Aneg — Czubala Dionizjusz, Czubalina Marianna, Anegdoty, bajki, opowi garncarzy,
Warszawa 1980.
Dej Kieł — Dejna Karol, Słownictwo ludowe z terenów województwa kieleckm i łódzkiego,
„Rozprawy Komisji Językowej. Wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego",
t. 20 (A-B), 1974, s. 189-277, t. 21 (C-D), 1975, s. 135-290, t. 22 (E-J), 1976, s.
135-268, t. 23 (K), 1977, s. 147-290, t. 24 (L-M), 1978, s. 149-274, t. 25 (N-Ó), 1979, s.
123-276, t. 26 (Pa-Por), 1980, s. 117-257, t. 27 (Pos-R), 1981, s. 129-281, t. 28 (Sa-Sy),
1983, s. 119-261, t. 29 (Sz-U), 1984, s. 83-233, t. 30 (W), 1985, s. 91-213, t. 31 (Z-Ż),
1985, s. 143-265.
Dek Sier — Dekowski Jan Piotr, Strzygi i topieluchy. Opowieści sieradzkie, Warszawa 1987.
Dob Niem — Dobrzyński Walenty, Gwary powiatu niemodlińskiego, cz. 2 Morfologia, teksty
gwarowe, Wrocław 1967.
Drab Pódl Drabik Wanda, Obrzędy Podlasia. Rozprawa doktorska, Kraków 1992,
[mps].
Dwór Maz Dworakowski Stanisław, Kultura społeczna ludu wiejskiego na Ma-
zowszu nad Narwią, cz. 1 Zwyczaje doroczne i gospodarskie, Białystok 1964.
Dwór WMaz Dworakowski Stanisław, Zwyczaje rodzinne w powiecie wysokoma-
zowieckim, Warszawa 1935.
Dyg Kat - Dygacz Adolf, Pieśni ludowe miasta Katowic. Zródta i dokumentacja, Katowice 1987.
Dzik Klech Klechdy polskie. Podania, legendy, baśnie, bajki, opowieści i facecje
na podstawie materiałów ludowych, oprać., wstępem, przypisami i posło-wiem opatrzył
Stanisław Dzikowski, Warszawa 1948.
Etnl — „Etnolingwistyka", red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988—:
Etnl 1988 Bacz — Bączkowska Grażyna, Korowaj, „Etnolingwistyka" 1, 1988, s. 79-99.
Etnl 1988 Polin — Adamowski Jan, Podlaskie pieśni weselne z Wólki Polinowskiej, „Etnolingwistyka"
l, 1988, s. 173-181.
Etnl 1989 Biłg — Relacje o kosmosie. Teksty gwarowe z okolic Biłgoraja (pod red. Jerzego
Bartmińskiego), „Etnolingwistyka" 2, 1989, s. 95-149.
Etnl 1989 Niew — Niewiadomski Donat, Semantyka jajka w rytach orki i siewu, „Etnolingwistyka" 2,
1989, s. 61-72.
Etnl 1990 Mat ■— Czaplak Grażyna, Relacje o Kosmosie. Teksty gwarowe ze wsi Matiaszówka,
„Etnolingwistyka" 3, 1990, s. 171-183.
Etnl 1991 NBuż — Adamowski Jan, Nadbużańskie sobótki (z przekazu Niny Niko-lajuk),
„Etnolingwistyka" 4, 1991, s. 105-113.
Etnl 1992 Pódl — Szymańska Janina, Podlaskie pieśni wlóczebne, „Etnolingwistyka" 5, 1992, s.
97-134.
Etnl 1994 Czyż — Czyżewski Feliks, Burza w wierzeniach ludowych, „Etnolingwistyka" 6, 1994, s.
169-173, [materiał ze wschodniej Lubelszczyzny].
Etnl 1994 Nieb — Niebrzegowska Stanisława, Kosmos w senniku ludowym, „Etnolingwistyka" 6,
1994, s. 145-161, [materiały ogólnopolskie],
Etnl t.9 Szym — Szymańska Janina, Pieśni „pustych nocy", „Etnolingwistyka" 9, [w druku; Podlasie],
Fed Zar — Federowski Michał, Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy. Jego zwyczaje, sposób życia,
obrzędy, podania, gusła, zabobony, pieśni, zabawy, przysłowia, zagadki i właściwości
mowy, Warszawa, t. 1 1888, t. 2 1889.
Fisch Lub — Fischer Adam, Zarys etnograficzny województwa lubelskiego, [w:] Monografia
statystyczno-gospodarcza woj. lubelskiego, t. 1, Lublin 1932, s. 325370.
Fisch Lud — Fischer Adam, Lud polski. Podręcznik etnografii Polski, Lwów 1926.
Fisch Prus — Fischer Adam, Etnografia dawnych Prusów, Gdynia 1937.
Folf Zag — Polskie zagadki ludowe, wybrał i oprać. Sławomir Folfasiński, Warszawa 1975.
•ICSCl
lego
fo-
38 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA 1 OPRACOWANIA
39
Folk Łodz — Folklor robotniczej Łodzi. Pokłosie konkursu, red. Bronisława Kop-czyńska-Jaworska,
Jadwiga Kucharska, Jan Piotr Dekowski, Wrocław 1976, „Literatura Ludowa", R. 12-15. Frań Kai —
Frankowski Eugeniusz, Kalendarz obrzędowy ludu polskiego, Warszawa
1928. Fryd Pom — Frydrychowicz Romuald, Podania ludowe na Pomorzu z czasów
wojen
napoleońskich, Pelpin 1922. Gaj Rozw — Gaj-Piotrowski Wilhelm, Kultura społeczna
ludu z okolic Rozwadowa,
Wrocław 1967. Gal Star — Gallus Józef, Starosta weselny, czyli zbiór przemówień,
piosnek i wierszy
do użytku starostów, drużbów i gości przy godach weselnych, Bytom 1892. Gaw Lim — Gawron
Walenty, Wesele Lachów limanowskich, [w:] Materiały etnograficzne z powiatu limanowskiego, z. 2,
red. Piotr Kaleciak, Wrocław 1971, s. 79-96. Gąs Mazur — Stoi lipa, lipuleczka. Pieśni mazurskie
przez Józefa Gąsiorowskicgo
w 1884 zebrane, Warszawa 1976. Gład Wiedz — Gładyszowa Maria, Wiedza ludowa o
gwiazdach, Wrocław 1960. Gol Lud — Gołębiowski Łukasz, Lud polski, jego zwyczaje, zabobony,
Warszawa
1983, [wyd. fotooffsetowe z 1830]. Gór Lim — Górszczyk Antoni, Pisarzowa, [w:]
Materiały etnograficzne z powiatu
limanowskiego, z. 2, red. Piotr Kaleciak, Wrocław 1971, s. 53-69. Górn Malb —
Górnowicz Hubert, Dialekt malborskt, Gdańsk 1967. Grodź Łęcz — Legendy łęczyckie, zebrała i
oprać. Jadwiga Grodzka, Łódź 1960. Grzeg Wier — Grzegorczykowie Rozalia i Wojciech, Wiersze,
Warszawa 1972. Hajd Nie — Nie wszystko bajka. Polskie ludowe podania historyczne, wybór, wstęp
i komentarze Janina Hajduk-Nijakowska, Warszawa 1983. Her Kai — Hernas Czesław,
W kalinowym lesie, t. 2, Antologia polskiej pieśni
ludowej ze zbiorów polskich XVIII w., Warszawa 1965. Hoł Wes — Hołyszowa Paulina,
Nasze wesele, Lublin 1966. Jan Śląsk — Jankowska Barbara, Współczesne garncarstwo ludowe
na Dolnym
Śląsku, [w:] Wieś dolnośląska, red. Adolf Nasz, Wrocław 1970, s. 137-195. Jaz Spis —
Jazowski Andrzej, Opowieści ludu spiskiego, Warszawa 1967. Jęcz Śląsk — Jęczalik Ewa, Ikonografia
dolnośląskiego malarstwa ludowego na szkle,
[w:] Wieś dolnośląska, red. Adolf Nasz, Wrocław 1970, s. 321-348. JP — „Język Polski.
Organ Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego", Kraków
1913-. K — Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie,
Wrocław:
K 1 Pies — T. 1 Pieśni ludu polskiego, 1961, [wyd. fotoofsetowe z: Lud. Jego
zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gasła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce.
Przedstawił... Serya /..., 1857]. K 2 San — T. 2 Sandomierskie, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya I
[2]..., 1865]. K 3 Kuj — T. 3 Kujawy, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya II!..., 1867].
K 4 Kuj — T. 4 Kuiawtj. CZ. 2. 1962. fw\'d. fotoofset.. V Luli Srr,m IV IRK71
K 5 Krak '1'. 5 Krakowskie, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya V...,
1871], K 6 Krak 1'. 6 Krakowskie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya
VI...,
1873]. K 7 Krak — T. 7 Krakowskie, cz. 3, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya VII...,
1874], K 8 Krak T. 8 Krakowskie, cz. 4, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya VIII...,
1875]. K 9 Poz - T. 9 W. Ks. Poznańskie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya
IX..., 1875]. K 10 Poz — T. 10 W. Ks. Poznańskie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud...
Serya
X..., 1876]. K 11 Poz — T. 11 W. Ks. Poznańskie, cz. 3, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud...
Serya
XI..., 1877], K 12 Poz — T. 12 W. Ks. Poznańskie, cz. 4, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud...
Serya
XII..., 1879]. K 13 Poz — T. 13 W. Ks. Poznańskie, cz. 5, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud...
Serya
XIII..., 1880], K 14 Poz - T. 14 W. Ks. Poznańskie, cz. 6, 1962, [wyd. fotoofset. z:
Lud... Serya
XIV..., 1881]. K 15 Poz — T. 15 W. Ks. Poznańskie, cz. 7, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud...
Serya
XV..., 1882]. K 16 Lub — T. 16 Lubelskie, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya
XVI...,
1883]. K 17 Lub — T. 17 Lubelskie, cz. 2, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XVII...,
1884]. K 18 Kieł — T. 18 Kieleckie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XVIII...,
1885]. K 19 Kieł — T. 19 Kieleckie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XIX...,
1886]. K 20 Rad — T. 20 Radomskie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XX...,
1887], K 21 Rad — T. 21 Radomskie, cz. 2, 1964, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XXI...,
1888]. K 22 Łęcz — T. 22 Łęczyckie, 1964, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XXII..., 1889].
K 23 Kai — T. 23 Kaliskie, 1964, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XXIII..., 1890]. K 24 Maz — T. 24
Mazowsze, cz. 1 , 1963, [wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obraz
etnograficzny skreślił..., t. 1 Mazowsze polne, 1885]. K 25 Maz T. 25 Mazowsze, cz.
2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obraz...,
t. 2 Mazowsze polne, 1886]. K 26 Maz — T. 26 Mazowsze, cz. 3, 1963, [wyd. fotoofset. z:
Mazowsze. Obraz..., t. 3 Mazowsze leśne, 1887].
40 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
11
K 27 Maz — T. 27 Mazowsze, cz. 4, 1964, [wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obraz...,
t. 4 Mazowsze stare. Mazury. Kurpie, 1888]. K 28 Maz — T. 28 Mazowsze, cz. 5, 1964,
[wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obmz...,
t. 5 Mazowsze stare. Mazury. Podlasie, 1890]. K 29 Pok — T. 29 Pokucie, cz. 1, 1962, [wyd.
fotoofset. z: Pokucie. Obraz etnograficzny skreślił..., t. 1, 1882]. K 30 Pok — T. 30 Pokucie, cz. 2,
1963, [wyd. fotoofset. z: Pokucie..., t. 2, 1883]. K 31 Pok — T. 31 Pokucie, cz. 3, 1963, [wyd.
fotoofset. z: Pokucie..., t. 3, 1888]. K 32 Pok — T. 32 Pokucie, cz. 4, 1962, [wyd. fotoofset. z:
Pokucie..., t. 4, 1889]. K 33 Cheł — T. 33 Chełmskie, cz. 1, 1964, [wyd. fotoofset. z: Chełmskie.
Obraz
etnograficzny skreślił..., t. 1, 1890], K 34 Cheł — T. 34 Chełmskie, cz. 2, 1964, [wyd.
fotoofset. z: Chełmskie..., t. 2,
z materiałów pośmiertnych wydał I[zydor] Kopernicki, 1891]. K 35 Przem — T. 35
Przemyskie, 1964, [wyd. fotoofset. z: Przemyskie. Zarys
etnograficzny..., wydał I[zydor] Kopernicki, 1891]. K 36 Woł — T. 36 Wołyń, 1964,
[wyd. fotoofset. z: Wołyń. Obrzędy, melodye,
pieśni... wydał Józef Tretiak, 1907]. K 39 Pom — T. 39 Pomorze oraz Aleksander
Hilferding, Ostatki Słowian na
południowym brzegu Bałtyckiego Morza, przeł. Oskar Kolberg, z rękopisów
oprać. Jerzy Kądzioła, Danuta Pawlakowa, red. Józef Burszta, 1965 K 40 MazP — T. 40
Mazury Pruskie, z rękopisów oprać. Władysław Ogrodziński,
Danuta Pawlak, red. Danuta Pawlak, 1966. K 41 Maz — T. 41 Mazowsze, cz. 6, z
rękopisów oprać. Aleksander Pawlak, Medard
Tarko, Tadeusz Zdancewicz, red. Medard Tarko, 1969. K 42 Maz — T. 42 Mazowsze, cz.
7, z rękopisów oprać. Aleksander Pawlak, Medard
Tarko, Tadeusz Zdancewicz, red. Medard Tarko, 1970. K 43 SI — T. 43 Śląsk, z
rękopisów oprać. Jan Szajbel i Bogusław Linette, red. Agata
Skrukwa, Elżbieta Krzyżaniak, 1965. K 44 Gór — T. 44 Góry i Podgórze, cz. 1, z
rękopisów oprać. Zbigniew Jasiewicz,
Danuta Pawlak, red. Elżbieta Miller, 1968. K 45 Gór — T. 45 Góry i Podgórze, cz. 2, z
rękopisów oprać. Zbigniew Jasiewicz,
Danuta Pawlak, red. Elżbieta Miller, 1968. K 46 Ka-S — T. 46 Kaliskie i Sieradzkie, z
rękopisów oprać. Jarosław Lisakowski,
Walerian Sobisiak, red. Danuta Pawlak, Agata Skrukwa, 1967], K 47 Pod — T. 47 Podole,
z rękopisów i z druków zebr. i oprać. Danuta Pawlakowa,
red. Danuta Pawlakowa, Poznań 1994. " K 48 Ta-Rz — T. 48 Tarnowskie -
Rzeszowskie, z rękopisów oprać. Józef Burszta,
Bogusław Linette, red. Józef Burszta, 1967. K 49 Sa-Kr — T. 49 Sanockie - Krośnieńskie,
cz. 1, z rękopisów oprać. Bogusław
Linette, Tadeusz Skulina, red. Agata Skrukwa, 1974. K 50 Sa-Kr — T. 50 Sanockie -
Krośnieńskie, cz. 2, z rękopisów oprać. Bogusław
Linette, Tadeusz Skulina, red. Agata Skrukwa, 1972.
K 51 Sa-Kr T. 51 Sanockie Krośnieńskie, cz. 3, z rękopisów oprać. Tadeusz Skulina, red. Agata
Skrukwa, 1973.
K 52 Br-Pol T. 52 Białoruś - Polesie, z rękopisów oprać'Stanisław Kasperczak, Aleksander Pawlak,
red. Agata Skrukwa, 1968.
K 53 Lit T. 53 Litwa, z rękopisów oprać. Czesław Kudzinowski, Danuta Pawlak, red. Medard Tarko,
1966.
K 54 RuśK -- T. 54 Ruś Karpacka, cz. 1, z rękopisów oprać. Adam Demartin, Bogusław Linette,
Medard Tarko, red. Medard Tarko, 1970.
K 55 RuśK — T. 55 Ruś Karpacka, cz. 2, z rękopisów oprać. Adam Demartin, Bogusław Linette,
Medard Tarko, red. Medard Tarko, 1971.
K 56 RuśC - T. 56 Ruś Czerwona, cz. 1, z rękopisów oprać. Władysław Kurasz-kiewicz, Bogusław
Linette, Medard Tarko, red. Medard Tarko, 1976.
K 57 RuśC -- T. 57 Ruś Czerwona, cz. 2, z rękopisów oprać. Władysław Kuraszkie-wicz, Bogusław
Linette, Medard Tarko, red. Medard Tarko, zeszyt 1 1978, s. 1 768, zeszyt 2 1979, s.
769-1435.
K 59 Łuż - - T. 59 Materiały do etnografii Słowian Zachodnich i Południowych. Cz. 1 Lużyce, z
rękopisów oprać. Bogusław Linette, Agata Skrukwa, Kraków 1985.
K 60 Przysł - T. 60 Przysłowia, z rękopisów oprać, oraz opatrzył wstępem, bibliografią, słowniczkiem,
indeksami Stanisław Swirko, red. Stanisław Swirko, 1967.
Kad Ciesz — Kadłubicc Karol Daniel, Gawędziarz cieszyński - Józef Jezowicz, Ostrawa 1973.
Kai Lim — Kaleciak Piotr, Przemiany w wiedzy i wierzeniach ludowych, dotyczących zjawisk
astronomicznych, dokonane w XIX i XX wieku we wsiach powiatu limanowskiego ze
szczególnym uwzględnieniem Kasiny Wielkiej, [w:] Materiały etnograficzne z powiatu
limanowskiego, z. 2 red. Piotr Kaleciak, Wrocław 1971, s. 14 42.
Kam Pom — Kamieński Lucjan, Pieśni ludu pomorskiego, Toruń 1936.
Kap Baj — Kapełuś Helena, Bajka ludowa w dawnej Polsce, Warszawa 1968.
Kar Rzesz — Powieści ludu rzeszowskiego, wyb. i oprać. Mieczysław Karaś, Kraków 1956.
Karł SGP — Karłowicz Jan, Słownik gwar polskich, t. 1-6, Kraków 1900-1911.
Karw Dobrz — Karwicka Teresa, Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej, Warszawa 1979.
Kom Tatr — Zbójnicki dar. Polskie i słowackie opowiadania tatrzańskie, wybrała Teresa
Komorowska, Viera Gaśparfkova, Warszawa 1976 [tylko cz. 1, Opowiadania polskie].
Kon WiM Bajki Warmii i Mazur, red. Halina Koneczna, Wanda Pomianowska, Kraków 1956.
Konop Krak — Konopka Józef, Pieśni ludu krakowskiego, red. Helena Kapełuś, posłowie i oprać.
Elżbieta Jaworska, Wrocław 1974, [wyd. fototypiczne pierwodruku z 1840 r.]
42
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
43
Kot Las — Kotula Franciszek, Folklor słowny osobliwy Lasowiaków, Rzeszowiaków i Podgórzan,
Lublin 1969.
Kot Podg — Kotula Franciszek, Po Rzeszowskim Podgórzu błądząc. Reportaż historyczny, Kraków
1974.
Kot Rzesz — Kotula Franciszek, Hej, leluja, czyli o wygasającycli starodawnych pieśniach
kolędniczych w Rzeszowskiem, Warszawa 1970.
Kot San — Kotula Franciszek, Z Sandomierskiej Puszczy. (Gawędy kultumlno--obyczajowe), Kraków
1962.
Kot Urok — Kotula Franciszek, Przeciw urokom. Wierzenia i obrzędy u Podgórzan, Rzeszowiaków,
Lasowiaków, Warszawa 1989.
Kot Zn — Kotula Franciszek, Znaki przeszłości. Odchodzące ślady zatrzymać w pamięci, Warszawa
1976.
Krz PBL — Krzyżanowski Julian, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, wyd. 2
rozszerzone, Wrocław t. 1 1962, t 2. 1963.
Krzyż Kuj 1 — Krzyżaniak Barbara, Pawlak Aleksander, Lisakowski Jarosław, Polska pieśń i muzyka
ludowa. Źródła i materiały. Kujawy, cz. 1 Teksty, Kraków 1974.
Kuc Młp — Kucała Marian, Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich, Wrocław 1957.
Kuch Pol — Kuchta Jan, Polskie podania ludowe o człowieku na księżycu, Lwów 1927.
Kuk Kasz — Kukier Ryszard, Kaszubi bytowscy. Zarys monografii etnograficznej,
Gdynia 1968. Kuk Krusz — Zarys etnograficzny okolic Kruszwicy, oprać. Ryszard Kukier,
[w:]
Kruszwica - zarys monograficzny, Toruń 1965. Kuk Pow — Kukier Ryszard, Ludowe
zwyczaje, wierzenia i obrzędy pogrzebowe
mieszkańców pogranicza Powiśla Lubelsko-Podlaskiego, „Studia i Materiały
Lubelskie. Etnografia 2", 1967, s. 181-213'. Kul Kosz — Stare i nowe w kulturze wsi
koszalińskiej, red. Józef Burszta, Poznań
1964.
Kul MiW — Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków, red. Józef Burszta, Wrocław 1976.
Kul Rop — Nad rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss,
Kraków 1965.
Kul Wiel — Kultura ludowa Wielkopolski, red. Józef Burszta, Poznań, t. 1 1960, t. 2 1964, t. 3 1967.
Kup Astr — Kupiszewski Władysław, Ze słownictwa ludowego w zakresie astronomii. Ludowe nazwy
gwiazdozbiorów, „Poradnik Językowy", 1958, z. 5, s. 233-245; Ludowe nazwy gwiazd,
„Poradnik Językowy", 1959, z. 6-7, s. 290-303.
Kup Met — Kupiszewski Władysław, Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii języka
polskiego, Warszawa 1969.
Kup Pol — Kupiszewski Władysław, Polskie słownictwo z zakresu astronomii i miar czasu. Stan
obecny, historia i związki słowiańskie, Warszawa 1974.
Kup WiM Kupiszewski Władysław, Węgiełek-Januszewska Zdzisława, Słownic-
two Warmii i Mazur. Astrvnomia ludowa. Miary czasu i meteorologia,
Wrocław 1959.
Kur Opól -- Kurek Czesław, Tradycja i współczesność opolskich starostów wesel
nych, Opole 1978.
Kutrz Kurp - Kurpie Puszcza Zielona, red. Anna Kutrzeba-Pojnarowa, Wro
cław, t. 1 1962, t. 2 1964, t. 3 1965.
Lig Górn Ligęza Józef, Żywirska Maria, Zarys kultury górniczej. Górny Śląsk,
Zagłębie Dąbrowskie, Katowice 1964. Lig Sbjsk — Ligęza Józef, Podania górnicze z Górnego Śląska,
Bytom 1972. LL — „Literatura Ludowa", Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego,
Warszawa-Wrocław, R. 1 1957, R. 2 1958, R. 3 1959, R. 4 1960, R. 5 1961, R. 6 1962, R. 7 1963, R. 8
1964, R. 9 1965, R. 10 1966, R. 11 1967/68, R. 12-15 wyd. w 1976 zob. Folk Łodz, R. 16 1972, R. 17
1973, R. 18 1974, II. 19 1975, R. 20 1976, R. 21 1977, R. 22 1978, R. 23 1979, R. 24 1980, R. 25 wyd
w 1986 r. za rok 1981 zob. Bart Lub, R. 26 1982, R. 27 1983, R 28 1984, R. 29 1985, R. 30 1986, R. 31
wyd. w 1988 za rok 1987, R. 32 1988, R. 33 1989, R. 34 1990, R. 35 1991, R. 36 1992, R. 37 1993, R.
38 1994, R. 39 1995:
LL 1957/1/24-40 — Doroszewski Witold, Opowiadania podhalańskie.
LL 1957/1/41-45 — Doroszewski Witold, Śpiewanki góralskie. [Bukowina Tatrzańska].
LL 1957/2/12-23 — Pomianowska Wanda, Pieśnispod Łysicy. (U źródeł poetyckiej twórczości
ludowej).
LL 1957/2/24-39 — Krzyżanowski Julian, Anegdotyczne źródła przysłów (z „Okruchów
Przysłowioznawczych"), [Śląsk, Poznańskie, Kieleckie].
LL 1957/2/41-44 — Mioduchowska Aurelia, Z problematyki społecznej w kieleckiej pieśni ludowej.
LL 1957/2/44-45 — Grzesik Józef, Za dawnych lat, [pow. Starachowice].
LL 1957/2/47-49 — Pluta Feliks, Spiwki z Ostrowic i Wełnina (wybór), [pow. Busko Zdrój].
LL 1957/3/9-14 — Darlak Stanisława, Zwyczaje i obrzędy wesełne we wsi Świlczy koło Rzeszowa.
LL 1957/3/24-30 — Bajki i opowiadania zapisane przez Teresę Sokołowską we wsi Zurawiczki, pow.
Przeworsk, w latach 1953-1957.
LL 1957/3/31-32 — Długosz Władysław, Opowiadania rzeszowskie.
LL 1957/3/35-40 — Długosz Władysław, Zagadki z Rzeszowskiego. (Wybór).
LL 1957/3/40-44 — Kunysz Walenty, Garść przysłów i zwrotów przysłowiowych z ziemi rzeszowskiej.
LL 1957/3/45 — Kotula Franciszek, Do miłego Chryste Pana, [pow. Nisko].
LL 1957/4/33-41 — Bielawski Ludwik, Sadownik Jan, Wybór pieśni, [z repertuaru M. Byrtusowej,
pow. Cieszyn],
LL 1957/4/42-45 — Ondrusz Józef, Pieśni ludowe, ze Śląska Czeskiego.
44______________________ ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA 1 OPRACOWANIA
45
LL 1957/4/51-54 — Broda Jan, Życzenia noworoczne z pow. cieszyńskiego.
LL 1958/1/20—39 — Swirko Stanisław, Ballady Czeczota, ich związki z folklorem i z ludowością
Mickiewicza.
LL 1958/2-3/3-8 — Morcinek Gustaw, Śląsk i jego ludzie.
LL LL 1958/2-3/39-42 — Walłis Stanisław, Pieśni górnośląskie.
LL 1958/2-3/43-51 — Ligęza Józef, Fragmenty epickiej poezji górniczej, [Slask].
LL 1958/2-3/52-70 — Wojtowicz Janina, Stęszewski Jan, Wybór pieśni ludowych z Zędowic, powiat
Strzelce Opolskie.
LL 1958/2-3/71-74 — Pluta Feliks, Oracje, pieśni i opowiadania opolskie.
LL 1958/2—3/74-81 — Opowieści ludowe z Krzyżanowic.
LL 1959/1-2/51-63 — Sychta Bernard, Miasta, miasteczka i wsie. w kaszubskiej literaturze ludowej,
wierzeniach i obrzędach.
LL 1959/1-2/67-93 — Przy łuska-Jaworska Zofia, Bielawski Ludwik, Pieśni i opowiadania z powiatu
bytowskiego.
LL 1959/1—2/128-132 — Basa Michał, Opowiadanie partyzanta, [pow. Bodzcn-tyn].
LL 1959/3-4/62-66 — Lisakowski Jarosław, Rękopis pieśni mazurskich Gizewiu-sza.
LL 1959/3-4/67-75 — Lisakowski Jarosław i in., Pieśni ludowe Warmii i Mazur.
LL 1959/3-4/76-81 — Falińska Barbara, Opowiadania i obrzędy ludowe na Mazurach i Warmii.
LL 1959/5-6/24-31 — Rosiak Elżbieta, Rosiak Roman, Lubelskie zagadki ludowe w
rękopiśmienniczych zbiorach Hieronima Łopacińskiego.
LL 1959/5-6/48-58 — Mioduchowska Aurelia, Stęszewski Jan, Pieśni weselne z Kierzkówki pow.
Lubartów.
LL 1959/5-6/89-98 — Wojciechowski Ryszard, Karczma i gorzałka w polskiej pieśni ludowej.
LL 1960/1/13-18 — Zabłocka Jadwiga, „Mazowsze", [Kurpie],
LL 1960/1/30-35 — Horodyska Halina, Sledziewski Antoni, Ignacy Lenarczyk -zbieracz folkloru i
poeta chłopski znad Pilicy.
LL 1960/1/36—46 — Jaworska Zofia, Stęszewski Jan, Mazowszańskie piosenki z powiatów Piaseczno
i Grodzisk Mazowiecki.
LL 1960/1/47-50 — Śliziński Jerzy, Podania ludowe z Milanówka i okolic.
LL 1960/1/52-53 — Smyl Józef, Opowiadanie z Oświęcimia.
LL 1960/2-3/46-51 — Uziębło Maria, Rok obrzędowy w pow. siedleckim.
LL 1960/2-3/52-57 — Oleszczuk Aleksander, Weselne przyśpiewki na Podlasiu.
LL 1960/2-3/58-64 — Bielawski Ludwik, Sadownik Jan, Wybór pieśni ze wsi Giby pow. Sejny.
LL 1960/2-3/74-80 — Sadownik Jan, Teksty ludowe z Okrzei i Woli Okrzejskiej,
pow. Luków. LL 1960/2-3/81 — Oleszczuk Aleksander, Zagadki z Podlasia. LL
1960/2—3/83-86 — Antoniuk Jakub, Baśnie i podania ludowe na Podlasiu.
LL 1900/2 3/88 91 Podanie, o pięknej .legli, królowej szurpilskich jezior, oprać.
P a t i a Antoni.
LL 19C0/2 3/92 107 Blachowski Aleksander, Sobieski Marian, Widowisko lu-
dowe. „Król Herod" z Ciechanowca pow. Siemiatycze.
LL 1960/4-5/28 33 — Stafiński Aleksander, Podania z ziemi szczecineckiej.
LL 1960/4-5/35 Jaworska Zofia, Historia kamienia znad Jez. GaiyJno.
LL 1960/4 5/36 04 Czarnocki Bohdan i i n . , Pieśni, podania i bajki wojewódz-
twa szczecińskiego. LL 1900/4 5/87- 89 Ondrusz Józef, Wspomnienie z czasów okupacji
niemieckiej, [Czeski Cieszyn]. LL 1901/1 2/38-58 — Świątkowski Henryk, Dawne wesele
łowickie. LL 1901/3/8 23 -- Sobicska Jadwiga, Pieśni z jiowiatu płockiego. LL 1901/3/24-31 —
Lisakowski Jarosław, Pieśni z okolic Przasnysza i Gostynina. LL 1901/4-0/45-71 — Jaworska Zofia,
Stęszewski Jan, Pieśni z Puszczy Zielonej
i z Puszczy Białej. LL 1901/4 6/72-81 — Swirko Dobrosława, Opowiadania ze wsi Kadzidło i Dą-
browy. LL 1901/4-0/82-85 — Skierkowski Władysław, Z materiałów rękopiśmiennych,
[Kurpie].
LL 1901/4 0/80 90 - Tworkowski Stanisław, Opowiadania kurpiowskie.
LL 1901/4 0/109 Kielak A., O tym, dlaczego na Kurpiacli nic było pańszczyzny.
LL 1902/1-2/38-58 - Mioduchowska Aurelia, Bielawski Ludwik, Pieśni ludowe
z Sieradzkiego i Łęczyńskiego. LL 1962/1-2/59-02 — Dekowski Jan Piotr, Opowiadania z Klonowej
pow. Sieradz. LL 1902/1-2/63-72 — Krawczyński Mieczysław Apoloniusz, Teksty ludowe z Ziemi
Sieradzkiej. LL 1962/1-2/73-87 — Szymczak Mieczysław, Baśnie i opowiadania z Ziemi Łęczyckiej.
LL 1962/3/27-30 — Nowakowski Tadeusz, Pasyjka w Cisowej. LL 1962/3/41-44 — Dekowski Jan
Piotr, Opowieści ludowe z radomszczańskiego. LL 1962/4-0/73-90 — Czernek Helena, Swirko
Dobrosława, Swirko Stanisław,
Bajki i gawędy z Ziemi Łomżyńskiej. LL 1962/4-0/91-120 — Czernek Helena, Swirko
Dobrosława, Swirko Stanisław,
Pieśni z Ziemi Łomżyńskiej. LL 1962/4-6/121-127 — Przyłucki Jerzy, Pieśni z
Wizny i Miastkowa pow.
Łomża. LL 1962/4-6/128-138 — Czerniakowa Helena, Swirko Dobrosława, Swirko Stanisław, Poeci
ludowi Ziemi Łomżyńskiej. LL 1963/2-3/88-91 — Kudlińska R. i in . , Humoreski i przyśpiewki
weselne, [wieś
Skibin - Kujawy], LL 1963/2-3/94-96 — Arszyńska Ewa, Zagadki i przepowiednie pogody
z Kujaw. LL 1963/4/3-12 — Hlawiczka Karol, Przyczynek do muzyki kujawskiej.
46 _____________________ ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
47
LL 1963/4/21—28 — Skłodowska-Antoniewicz Kalina, Obrzędu doroczne i zwyczaj* na Kujawach.
LL 1963/4/43-59 — Pawlak Aleksander, Lisakowski Jarosław, Andrzejczak Barbara, Pieśni ludowe z
Kujaw.
LL 1964/1-2/45-74 — Lisakowski Jarosław, Pieśni z powiatu kaliskiego i ostrowskiego.
LL 1964/1-2/85—96 — Lisakowski Jarosław, Andrzejczak Barbara, Oracje weselne
z powiatu kaliskiego i ostrowskiego. LL 1964/1—2/96-103 — Błaszczyk Stanisław,
Pamiętnik podróży do Ziemi Świętej
Józefa Wawrzyńczaka, [ziemianin z Kaliskiego]. LL 1964/1-2/138-148 — Grzeszczuk
Stanisław,, Przysłowia w pismach Krzysztofa
Opalińskiego.
LL 1964/3/21-29 — Lisakowski Jarosław, Pieśni z Gącza pow. Żnin.
LL 1964/3/30-54 — Strawińska Zofia, Materiały folkłorystyczne ze wsi Ostatkow-ska Struga w pow.
szubińskim, [Bydgoskie].
LL 1964/4-6/84-92 — Popowska-Taborska Hanna, O „Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury
ludowej" Bernarda Syclily.
LL 1964/4-6/93-100 — Dygacz Adolf, Polska pieśń górniczo-hutnicza, [woj. katowickie, opolskie,
wrocławskie, krakowskie, kieleckie].
LL 1964/4-6/97-108 — Chętnik Adam, Miodobrame na Kurpiach.
LL 1964/4-6/126-139 — Pawłowska Jadwiga, Uwagi nad reliktami tradycyjni] literatury ludowej we
współczesnych wsiach dolnośląskich.
LL 1965/2-3/61-74 — Szulczewski Jerzy Wojciech, Ze zbiorów folklorystycznych.
LL 1965/2—3/53-60 — Andrzejczak Barbara, Teksty ludowe z powiatu gnieźnieńskiego.
LL 1965/4/3-28 — Lisakowski Jarosław, Pieśni ludowe z Wielkopolski. LL 1966/2-3/27-28 —
Orynżyna Janina, Opoczyńscy artyści ludowi. LL 1966/2-3/33-43 — Wojewódzki Bolesław,
Opoczyńskie opowieści ludowe. LL 1966/2-3/64-68 — Wojewódzki Bolesław, Przyśpiewki dożynkowe,
[Opoczyńskie].
LL 1966/2-3/68—69 — Wojewódzki Bolesław, Przysłowia i przepowiednie pogody,
[Opoczyńskie]. LL 1968-1971 —
zob. Folk Łodz.
LL 1972/1/49-57 — Hernas Czesław, Listy miłosne z Łąki, [Rzeszowskie]. LL 1972/2/45-70 —
Wołczek Adam, Piosenki i wiersze w zbiorkach młodocianych
przestępców, [Wojewódzki Areszt Śledczy we Wrocławiu]. LL 1972/3/49-58 — Woronczak
Jerzy, Procesy o czary przed poznańskim sądem
miejskim w XVI w..
LL 1972/4-5/3-20 — Jurkowski Henryk, Od świętej Doroty do Krakowianki, [woj. lubelskie].
LL 1972/4-5/78-100 — Kramarz Aleks, Smutki i zbytki robotników, [Górny Śląsk]. LL 1973/1/44-58
— Oleszczuk Aleksander, Mikołaj Juchnowicz - poeta odpustowy, [Wohyń, pow. radzyński].
LL 1973/'2/48 50 Widera Aleksander, Gawędy górnicze, [Wałbrzyskie, Kato-
wicki*'].
LL 1973/3/47 GO K o t u l a Franciszek, Formuły magiczne z Rzeszowszr.zyzny.
LL 1973/4 5/28 43 Kotula Franciszek. Polityczne pieśni odpustowe z Galicji.
LL 1973/4 5/100 121 Frischbier Hermann, Przysłowia mazurskie.
LL 1973/6/53 60 Zborowski Ju l iu sz , Przewodnik do skarbów tatrzańskich.
LL 1974/2/36 46 Kotula Franciszek, Polityczne pieśni odpustowe z Galicji.
LL 1975/1/48 53 Chajcc Władysław, Opowieści z rysunkami, [Kamienica Górna, pow. Jasło],
LL 1975/2/44 48 Chajec Władysław, Opowieści z rysunkami, [Kamienica Górna],
LL 1975/3/32 53 Bąk Stanisław, Wspomnienia Anny Bąkowej, [Grębów, pow. tarnobrzeski].
LL 1975/4-5/44-53 — Pletiniec-Kukuczka Małgorzata, Jan Probosz - ludowy poeta z Istebnej, [Śląsk
Cieszyński].
LL 1976/1/42-47 — Wojewódzki Bolesław, Przesądy opoczyńskie.
LL 1976/3/44-52 — Pawluczuk Włodzimierz, Rady księdza Podbielskiego - inżyniera-elektryka, [brak
informacji o geografii].
LL 1976/4-5/81-90 — Zaczyński Aleksander, Matka i córka z Raciborek, [teksty z Janowa
Lubelskiego].
LL 1978/1/48-54 — Kopeć Jerzy, Gawędy i wspomnienia Józefa Chmielą, [Rzeszowskie].
LL 1978/1/57-69 — Rusinek Antoni, Kwnika z życia Polaków przy polskiej parafii kościoła św. Józefa,
Cite la Chapełle, na terenie w zagłębiu górniczym w Oignies - Ostncourt 1922-1959.
LL 1978/2/58-66 — Koter Zenon, „Stare" i „nowe" w dzisiejszym weselu ludowym, [Lubelskie].
LL 1978/4-6/174-184 — Kolbuszewski Jacek, Listy chłopów polskich w notatnikach Rudolfa Abichta.
LL 1980/1-3/107-119 — Dynak Władysław, O wierszach okopowych Jana Józefa Klicha, chłopa,
legionisty, z czasów pierwszej wojny światowej, [Krakowskie].
LL 1981 — zob. Bart Lub.
Lom Baj — Bajki i podania, zebrał Józef Lompa, Wrocław 1965.
Lom Śląsk — Lompa Józef, Pieśni ludu śląskiego ze zbiorów rękopiśmiennych Józefa Lompy, wydał,
skomentował i zarysem monograficznym poprzedził Bogdan Zakrzewski, Wrocław 1970.
Lor Kasz — Lorentz Fryderyk, Fischer Adam, Lehr-Spławiński Tadeusz, Kaszubi. Kultura ludowa i
język, Toruń 1934.
Lor Pom — Teksty pomorskie (kaszubskie), zebrał Fryderyk Lorentz, Kraków 1924.
Lud — „Lud. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego", Lwów-Wrocław, t. 1 1895, t. 2 1896,
t. 3 1897, t. 4 1898, t. 5 1899, t. 6 1900, t. 7 1901, t. 8 1902, t. 9 1903, t. 10 1904, t. 11
1905, t. 12 1906, t. 13 1907, t. 14 1908, t. 15 1909, t. 16 1910, t 17 1911, t. 18 1912, t. 19
1913, t. 20 1914-1918, t. 21
48 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA 1 OPRACOWANIA _____________________________ 49
1922, t. 22 1923, t. 23 1924, t. 24 1925, t. 25 1926, t. 20 1927. t. 27 1928, t. 28 1929, t. 29
1930, t. 30 1931, t. 31 1932, t. 32 1933, t. 33 193] 1935, t. 34 1936, t. 35 1937, t. 36 1946,
t. 37 1947, t. 38 1948, t. 39 1952, (.. 40 (indeks) 1953, t. 41 1954, t. 42 1956, t. 43 1958, t.
44 1959, t. 45 1960, t. 46 1961, t. 47 1962, t. 48 1963, t. 49 1965, t. 50 1966, t. 51 1967, t.
52 1968, t. 53 1969, t. 54 1974, t. 55 1971, t. 56 1972, t. 57 1973, l. 58 1971, t. 59 1975, t.
60 1976, t. 61 1977, t. 62 1978, l. 63 1979, t. 64 1980, I 65 1981, t. 66 1982, t. 67 1983, t.
68 1984, t. 69 1985, L. 70 1986, l. 71 1987, t. 72 1988, t. 73 1989/1990, t. 74 1991, t. 75
1992, t. 76 1993, t. 77 1994, t. 78 1995.
Lud 1895/131-135 — Kalina Antoni, Staroindyjskic obrzędy weselne. (Dokończenie), [zdaniem autora
występujące także u Słowian oraz znane „u naszego ludu"].
Lud 1895/168-178 — Kolbuszewski Edward, Gwiazdy i grzyby w podaniach ludu. (Szkic
etnologiczny), [cz. 1; materiał z różnych regionów Polski oraz Litwy i Rusi],
Lud 1895/197-207 — Kolbuszewski Edward, Gwiazdy i grzyby w podaniach ludu. (Szkic
etnologiczny), [cz. 2; materiał z różnych regionów Polski oraz z Litwy i Rusi],
Lud 1896/157-163 — Kolbuszewski Edward, Materyaly do medycyny i wierzeń ludowych (według
opowiadań Demka Zemały w Zaborzu w pow. rawskim).
Lud 1896/201-210 — Kaindl Rajmund Fryderyk, Pasterstwo i wierzenia pasterskie u Hucułów.
Lud 1896/210-217 — Witort Jan, Przeżytki starożytnego światopoglądu u Białorusinów.
Lud 1896/217-220 — Cercha Stanisław, Dzwonki gliniane i siekierki drewniane z kiermaszów
krakowskich. (Z tablicą litografowaną).
Lud 1896/221—235 — Gonet Szymon, Kilka szczegółów z wierzeń ludu. (Z okolic Andrychowa), [cz.
1].
Lud 1896/277 — Witort Jan, Przyczynek do artykułu: „Gwiazdy i grzyby w wierzeniach ludu",
[Litwa].
Lud 1896/321-329 — Żmigrodzki Michał, Ukraina, [cz. lj.
Lud 1896/335-338 — Pierzchała Ludwik, Wierzenia ludu, [zebr ane nad Wiarernl.
Lud 1897/140-142 — Gonet Szymon, Szczegóły z wierzeń ludu, (okolice Andrychowa).
Lud 1897/142-146 — Magierowski Leon, Przyczynek do wierzeń ludowych, [pow. sanocki].
Lud 1898/184-185 — Koch Aleksander, Ze zwyczajów wielkanocnych. Poświęcanie pól, [Nowy
Sącz].
Lud 1898/186-231 — Krćek Franciszek, Pisanki w Galicyi. Zestawienie materyalu zebranego w r.
1897 staraniem Towarz. ludoznawczego.
Lud 1898/256-274 — Zdziarski Stanisław, Pierwiastek ludowy w poezyi A. Mickiewicza.
Lud 1898/308-322 — Krćek Franciszek, Sobótka w Galicyi.
Lud 1898/410 435 Piątkowska Ignacja, Obyczaje ludu ziemi sieradzkiej. Szkic.
etnograficzny.
Lud 1899/53 56 Młynek Ludwik, Zarys pierwotnej religii Lachów na tle podań
ludowych. Lud 1899/120 131 - Zdziarski Stanisław, Przyczynki do etnografii
tatrzańskich
górali.
Lud 1899/164 166 Pobratymiec, Środki lecznicze i ich nazwy aptekarskie
u ludu. ('/, pow. myślenickiego).
Lud 1899/170 176 Magierowski Leon, liajki. (Z Jaćmierza i I'osady jaćmier-
skiej) . Lud 1899/256-258 — Świętek Jan, Sobótka, [okolice nad Rabą między Gdowem
a Bochnią]. Lud 1899/365-367 — Jakóbiec Jan, Dyabel w pojęciu ludowym. (Kilka
zapisków
z Słotwiny, pow. żywiecki). Lud 1900/36-80 — Gustawicz Bronisław, O ludzie
Podduklańskim w ogólności,
a lwoniczanach w szczególności, [cz. 1, Krośnieńskie]. Lud 1900/126-157 — Gustawicz Bronisław, O
ludzie Podduklańskim w ogólności, a lwoniczanach w szczególności. Część wtóra. Zabawy, pieśni,
gadki, [cz. 2]. Lud 1900/172-193 — Ełjasz-Radzikowski Stanisław, Styl zakopiański. Lud
1900/245-257 — Gustawicz Bronisław, O ludzie Podduklańskim w ogólności, a lwoniczanach w
szczególności. Część wtóra. Zabawy, pieśni, gadki, [cz. 3]. Lud 1901/286-299 — Żmigrodzki Micłiał,
llistorya pierwotnej religii, [symbol słońca w pierwotnych cywilizacjach w Ameryce, Europie, Azji].
Lud 1902/48-56 — Mleczko Teofil, Świat zmarłych. (Zwyczaje i zapatrywanie ludu
polskiego w Galicyi zachodniej). Lud 1902/57-58 — Ketlicz M., Lecznictwo ludowe
[Krotoszyn pow. lwowski]. Lub 1902/354-368 — Świętek Jan, Z nad Wisłoka. (Rysy
etnograficzne ze wsi
Białobrzegi w powiecie łańcuckim). Lud 1903/64-68 — Hradecka Stanisława, Przyczynki
do wierzeń ludu w Wierzba-
nowy pow. Wieliczka. Lud 1903/209-240 — Swieżawski Ernest, Dyjalog pogrzebowy u tzw.
Kadłubka na cześć Kazimierza Sprawiedliwego, [cz. 2, materiał z różnych regionów Polski]. Lud
1903/368-381 — Goldstein Henryk, Przyczynki do „Księgi przysłów, przypowieści i wyrażeń
przysłowiowych" S. Adalberga. Lud 1903/410 — Badura Wincenty, Chleb św. Agaty, [zabór pruski].
Lud 1905/81 — Łaska Bronisława, Powitanie księżyca na nowiu, [Serafińce, pow.
Horodenki], Lud 1905/130-163 — Czaja Stanisław, Szopka krakowska, [cz. 2]. Lud
1905/194 195 — Gonet Szymon, Wierzenia ludu w okolicy Andrychowa. Lud 1905/199 — Czaja
Stanisław, Pierwszy grzmot, [okolice Szczepanowa, Bochni]. Lud 1905/212-220 -- Tync Bolesław,
Wspomnienie o Słucku, [recenzja]. Lud 1905/316 — Potkański Karol, Dusza po śmierci, [Przecław].
50 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ______________________________ 5|
Lud 1905/371-388 — Świętek Jan, Liczby trzy i dziewięć w mitach, wyobrażeniach, mistycznych
praktykach i w zwyczajach ludowych, [Galicja].
Lud 1905/394-401 — Udziela Maryan, Przyczynki do medycyny ludowej, [Galicja).
Lud 1905/411-413 — Kallas Aniela, Garść zapisków z Dolestraszyc.
Lud 1906/57-81 — Sulisz Józef, Zapiski etnograficzne z Ropczyc, [Sandomierskie].
Lud 1906/138-182 — Maykowski Stanisław, Lud wpoezyi M. Konopnickiej, [cz. 1].
Lud 1906/264-268 — Witowt [Witold Pracki], Leki ludowe {ze wsi Płudy pow. radzyńskiego).
Lud 1907/43-48 — Kosiński Władysław, Listy, [okolice Krakowa].
Lud 1907/87-97 — Matusiak Szymon, Sobótka. (Dokończenie), [Litwa, Galicja, Śląsk, Ruś, Czechy].
Lud 1907/149—160 — Krćek Franciszek, Nowe przyczynki do drugiego wydania „Księgi przysłów"
S. Adalberga.
Lud 1907/202-215 — Schnaider Józef, Lud peczeniżyński. Szkic etnograficzny. (Dokończenie).
Lud 1907/216-232 — Piotrowicz Stanisław, Znachorka i wróżka Jewdokia Boj-czuk. Materiały
folklorystyczne ze wsi Bortnik na Pokuciu.
Lud 1907/324-330 — Czyżewicz Stanisław, Wiązanka wierzeń i przesądów ludu z okolic Buczkowa i
Okulic, tudzież Mokrzysk-Bucza, [powiaty brzeski i bocheński],
Lud 1908/19-89 — Matusiak Szymon, Olimp polski podług Długosza, [materiał z różnych części
Polski oraz Słowiańszczyzny].
Lud 1908/170-178 — Matusiak Szymon, Święty i przeklęty. (Bocian), [Galicja, Pomorze Wschodnie,
Rugia, Śląsk].
Lud 1908/246-253 — Tryszczyła Franciszek J., Muszyna w powiecie Nowo-Sądec-kim.
Lud 1908/300 — Gawełek Franciszek, Dwie legendy z kalwaryi.
Lud 1908/368—370 — Gonet Szymon, Rozmaitości ludoznawcze ze Suchej. (Powiat Żywiec).
Lud 1908/397 — Króliński Kazimierz, Odpowiedzi na zapytania, [pow. mościski],
Lud 1909/91-107 — Kołodziejczyk Edmund, Zwyczaje, obrządki, zagadki i pieśni ludu kaliskiego w
okolicach Wielunia.
Lud 1910/59-61 — Stankiewiczowa Zofia, Święto Matki Boskiej Zielnej na Mazurach.
Lud 1910/79-86 — Kołodziejczyk Edmund, Z Andrychowa. (Luźne notatki).
Lud 1911/60-71 — Koczwara Jan, Wierzenia ludowe w Małych Kończycach, koło Zebrzydowic na
Śląsku.
Lud 1911/77—96 — Smólski Gustaw, Zagadki i łamigłówki górali polskich w Tatrach i Beskidach.
Lud 1911/138-161 — Schnaider Józef, Z życia górali nadłomnickich, [cz. 1].
Lud 1912/92-111 — Bystroń Jan Stanisław, Wymuszanie urodzaju na drzewach owocowych,
[Krakowskie, Lubelskie, Sandomierskie].
Lud 1912/141-217 — Schnaider Józef, Z życia górali nadłomnickich. Dokończenie.
Lud 1913/31 70 Fischer Adam, Polskie widowisku ludowe, [materiał z różnych
regionów Polski], Lud 1913/104-152 — Szyszkowski Władysław, Pierwiastek ludowy w poezji polskiej
XV i XVI w. Lud 1914-1918/246 270 — Gonet Szymon, „Gadki" z Inwaldu, w okolicy Andrychowa.
Lud 1923/82 128 — Frankowski Eugeniusz, Wycinanki i ich przeobrażenia, [Łowickie, Kurpie,
Podlasie]. Lud 1924/50-111 - Frankowski Eugeniusz, Zabiegi magiczne przy pożyczaniu,
kupnie i sprzedaży u ludu polskiego, [materiał z różnych regionów Polski]. Lud 1926/38-51
— Kuchta Jan, Polskie podania ludowe o człowieku na księżycu,
[materiał z różnych regionów Polski].
Lud 1926/78-94 — Fiszer Adam, Opowieści o czarownikach z doliny nowotarskiej.
Lud 1927/1-25 — Koranyi Karol, Czary i gusła przed sądami kościelnymi w Polsce
w XV i w pierwszej połowie XVI wieku, [Wielkopolska, Mazowsze, Gdańsk,
Lwów, Wieluń].
Lud 1927/71-72 — Wawrzeniecki Marian, Jak konstruowano u nas stos do palenia
czarownic? [Łowickie], Lud 1927/114 — Fiszer Adam, St. Barabasz, Sztuka ludowa na
Podhalu, [recenzja], Lud 1929/123-144 — Kuchta Jan, Rodzime wątki lokalne w podaniach o mistrzu
Twardowskim, [Bydgoskie, Poznańskie, Podlasie, Krakowskie, Olkusz]. Lud 1930/99-106
— Czubryński Antoni, Podania domu „Krzysztofory" na Rynku
Krakowskim. Lud 1931/36-75 — Udziela Seweryn, Rośliny w wierzeniach ludu
krakowskiego. Lud 1931/76-144 —- Janów Jan, „Sabałowa bajka" H. Sienkiewicza i
legendy
o „dziwnych sądach bożych", [Podhale; folklor litewski, ukraiński]. Lud 1932/65-120 — Zborowski
Juliusz, Ludoznawcze przyczynki z góralszczyzny, [Podhale, północno-zachodni skrawek Spiszą,
Krościenko, Szczawnica, Żywieckie]. Lud 1933/21-35 — Znamierowska-PriifTerowa Maria,
Rybołówstwo w okolicach
Druskienik. Lud 1933/82-173 — Żyranik Bogdan, Pi-zeciwieństwo bóstwa-drzewa i
bóstwa-ka-
mienia w wyobinżeniach ludowych, [w różnych kulturach]. Lud 1934-1935/38-64 — Brynerówna
Halina, Pieśni łódzkich pracownic. Lud 1937/60-76 — Fischer Adam, Drzewa w wierzeniach i
obrzędach ludu polskiego, [materia! z różnych regionów Polski]. Lud 1947/160-235 — Reinfuss
Roman, Próba charakterystyki etnograficznej Rusi
Szlachtowskiej na podstawie niektórych elementów kultury materialnej. Lud 1947/277-308
— Seweryn Tadeusz, Ikonografia etnograficzna, [cz. 1, materiał
z różnych regionów Polski]. Lud 1948/229-276 — Seweryn Tadeusz, Ikonografia etnograficzna, [cz.
2, materiał z różnych regionów Polski].
52 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
53
Lud 1952/291—354 — Seweryn Tadeusz, Ikonogmfia etnograficzna, [cz. 3, materiał z różnych
regionów Polski].
Lud 1952/355-415 — Chętnik Adam, Przemysł i sztuka bursztymarska nad Narwią.
Lud 1952/427—435 — Gotkiewicz Marian, Górna Orawa w pracach słowackiego etnografa.
Lud 1954/647—666 — Seweryn Tadeusz, Ikonografia etnograficzna, [cz. 4, materia! z różnych
regionów Polski],
Lud 1954/699-702 — Reinfuss Roman, Tradycje otwartego ogniska w małopolskim budownictwie
ludowym.
Lud 1956/522—553 — Seweryn Tadeusz, Ikonografia etnograficzna, [cz. 5, materiał z różnych
regionów Polski].
Lud 1965/229-306 — Sliziński Jerzy, Z kaszubskiej i słowińskie] literatury ludowej.
Lud 1970/156-167 — Bukowska-Gorgoni Krystyna, Procesy o czary i powołania przez czarownice w
orzecznictwie Sądu Wyższego Prawa Niemieckiego na zamku krakowskim.
Lud 1975/143—155 — Sielicki Franciszek, Piosenki ludowe śpiewane przez Kościuszkowców. ( W
trzydziestolecie powstania Pierwszej Dywizji LWP), [Krakowskie, Śląsk].
Lud 1976/139—155 — Setkowicz Jan, Naczynia mosorowe w kulturze pasterskiej, [Beskidy],
Lud 1981/91-104 — Lehr Urszula, Urok w asjiekcie działań magiczno -religijnych, [Beskid Sądecki i
Śląski].
Lud 1982/113-149 — Lehr Urszula, Wierzenia demonologiczne we wsi Obidza (region sądecki) w
świetle badań empirycznych.
Łęga Malb — Łęga Władysław, Ziemia Malborska. Kultura ludowa, Toruń 1933.
Łęga Świec — Łęga Władysław, Okolice Świecia. Materiały etnograficzne, Gdańsk 1960.
ŁSE — „Łódzkie Studia Etnograficzne", Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego,
Łódź-Warszawa, R. 1 1959, R. 2 1960, R. 3 1961, R. 4 1962, R. 5 1963, R. 6 1964, R. 7
1965, R. 8 1966, R. 9 1967, R. 10 1968, R. 11 1969, R. 12 1970, R. 13 1971, R. 14 1972,
R. 15 1973, R. 16 1974, R. 17 1975, R. 18 wyd. w 1977 za r. 1976, R. 19 1977, R, 20
1978, II. 21 1979, R. 22 wyd. w 1983 za r. 1980, R. 23 wyd. w 1984 za r. 1981, R. 24 wyd.
w 1984 za r. 1982, R. 25 wyd. w 1986 za r. 1983, R. 26 wyd. w 1986 za r. 1984, R. 27
1987, R. 28 1988, R. 29 1989, R. 30 1990, R. 31 1991:
ŁSE 1961/5-35 — Szczygielski Wojciech, Ze studiów nad techniką rolną w Wie-luńskiem w
XVI-XVIII w.
ŁSE 1961/53—68 — Śmiałowski Józef, Problematyka społeczna okrvsu pańszczyźnianego w pieśniach
i przysłowiach ludowych okręgu łódzkiego. ŁSE 1961/79-93 — Jastrzębska Mirosława, Wróżby i
zabiegi magiczne związane
z dniem wigilijnym w powiecie brzezińskim. ŁSE 1961/95-101 — Drozdowska Wanda, Magia lecznicza
zwierząt w Klonowej w pow. sieradzkim.
ŁSE 1961/163 175 Grodzka Jadwiga, Rzeźba ludowa w Lęczyckiem.
ŁSE 1961/205 -207 Zarębska Dorota, Niektóre zwyczaje i wierzenia wiosenne
z pow. brzezińskiego.
ŁSE 1962/5 14 Baranowski Bohdan, Wielki proces o czary miłosne w Praszce
w 1665 r.
ŁSE 1962/81 87 Drozdowska Wanda, Podania z Zaleczą Wielkiego, pow. Wie-
luń.
ŁSE 1962/117 130 — Drozdowska Wanda, Istoty demoniczne w Zalęczu Wielkim, pow. Wieluń.
ŁSE 1962/131-145 — Dekowski Jan Piotr, Obrzędy 1 zwyczaje świętojańskie w Piotrkowskiem.
ŁSE 1962/199 202 — Jastrzębska Mirosława, Chodzenie po scodrokach w niektórych wsiach pow.
brzezińskiego i rawskiego. (Materiały zebrane przez harcerzy z Liceum Pedagogicznego w
Tomaszowie Mazowieckim).
ŁSE 1962/203-214 — Lechowa Irena, Niektóre zagadnienia kultury ludowej z pow.
radomszczańskiego.
ŁSE 1963/5-16 — Adamczewska Genowefa, Magiczna broń 1 jej rola w walce między wsią a dworem
w Sieradzkiem w XVII-XVIII w.
ŁSE 1963/17-42 — Śmiałowski Józef, Zajęcia dodatkowe ludności wiejskiej powiatu wieluńskiego w
latach przcduwlaszczeniowych.
ŁSE 1963/75-99 - Dekowski Jan Piotr, Stan i problematyka badań nad obrzędo-loością ludową
środkowego dorzecza Pilicy.
ŁSE 1963/101-110 — Lechowa Irena, Opowieść o górze Chełmskiej.
ŁSE 1963/111-130 — Drozdowska Wanda, Magiczne normy postępowania w życiu codziennym
Załęcza Wielkiego, pow. Wieluń.
ŁSE 1963/131- 178 — Matczakowa Stanisława, Dziecko w rodzinie wiejskiej. (Materiały z powiatu
radomszczańskiego).
ŁSE 1963/185-188 — Lechowa Irena, Zwyczaj chodzenia po dyngusie w pow. rawskim. ( Wybór
materiałów nadesłanych przez młodzież szkolną).
ŁSE 1965/5 39 — Lipiński Andrzej, Pozostałości kultury tradycyjnej w łódzkich rodzinach
robotniczych.
ŁSE 1965/73-85 — Baranowski Bohdan, Pośmiertna kara „za zlą miarę" w wierzeniach ludowych,
[Łódzkie],
ŁSE 1965/194-200 — Mądrzakówna Daniela, Zwyczaj chodzenia Herodów w łódzkim środowisku
robotniczym.
ŁSE 1966/97-114 — Putyńska Elżbieta, Lecznictwo ludowe w okolicznych wsiach Bełchatowa.
ŁSE 1967/277-302 — Lechowa Irena, Obrzędowe obchodzenie granic pól w Łowickiem w świetle
materiałów porównawczych.
ŁSE 1970/169-173 — Rosiak Tadeusz, 0 niektórych zwyczajach dotyczących młodzieży wiejskiej, pow.
Łask.
ŁSE 1974/5-54 — Dekowski Piotr Jan, Udział 1 rola społeczności wiejskiej w zwyczajach weselnych
Polski środkowej, [Łódzkie],
54 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
55
ŁSE 1974/55-69 — Lechowa Irena, Relikty tradycyjnej obrzędowości dorocznej w Łęczyckiem.
ŁSE 1978/27-79 — Świątkowska Anna, Zwyczaje i obrzędy rodzinne regionu łowickiego w procesie
zmian (z dokumentacji terenowej).
ŁSE 1984/139-156 — Niewiadomska Maria, Ludowa wizja kosmosu w gminie Głuchów.
MAAE — „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji
Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie", Kraków t. 1 1896, t. 2 1897, t. 3
1898, t. 4 1900, t. 5 1901, t. 6 1903, t. 7 1904, t. 8 1906, t. 9 1907, t. 10 1908, t. 11 1910, t.
12 1912, t. 13 1914, t. 14 1919:
MAAE 1897/119-379 — Swiętek Jan, Zwyczaje i pojęcia prawne ludu nadrab-skiego.
MAAE 1898/73-166 — Stopka Andrzej, Materyaly do etnografii Podhala {Zakopane, Kościelisko,
Poronin, Czarny Dunajec).
MAAE 1903/187-420 — Saloni Aleksander, Lud łańcucki. Materyaly etnograficzne.
MAAE 1908/44-49 — Gawelek Franciszek, Czarownik w Rząchowy w powiecie brzeskim.
MAAE 1908/50-344 — Saloni Aleksander, Lud rzeszowski. Materyaly etnograficzne.
Mac ChDobrz — Maciejewski Jerzy, Słownik chelmińsko-dobrzyński (Sicmoń, Dulsk), Toruń 1969.
MAGP — Mały atlas gwar polskich, oprać, przez [t. 1-3] Pracownię Dialektolo-giczną Zakładu
Językoznawstwa PAN w Krakowie, [t. 4-13] Pracownię Atlasu i Słownika Gwar Polskich
Zakładu Językoznawstwa PAN w Krakowie, t. 1-2 pod kier. Kazimierza Nitscha, Wrocław
- Kraków 1957-1959, t. 3-8 red. Mieczysław Karaś, Zofia Stamirowska,' Wrocław -
Warszawa -Kraków 1960-1965, t. 9-13 pod kier. Mieczysława Karasia, Wrocław - War-
szawa - Kraków 1966-1970.
Maj Motycz — Maj Czesław, Pieśni ku czci Matki Boskiej Częstochowskiej, śpiewane podczas
nawiedzenia rodzin w 1979 r., Motycz [br].
Maj Śląsk — Majchrzak Józef, Dolnośląskie pióśni ludowe, Wrocław 1970.
Mai Śląsk — Bajki śląskie ze zbiorów Lfucjana] Malinowskiego, red. Helena Kapc-łuś, wybór, wstęp i
oprać. Elżbieta Jaworska, Warszawa 1973.
Mat Krak — Matyas Karol, Podania i baśnie krakowskie, Lwów 1890.
Mat NTarg — Matyas Karol, Świat i przyroda w wyobraźni chłopa (ze wsi Zabrzezie pow. nowotarski i
z Zawody pow. nowosądecki), Lwów 1888.
Mich Trąd — Michalikowa Lidia, Tradycyjne zabawy ludowe, Warszawa 1976.
Mieś Pog — Miesiączek Wawrzyniec, Pogodki spod Lipowskiej, Kraków 1967.
Mika Oraw — Mika Emil, Chybiński Adolf, Pieśni orawskie, Lipnica Wielka 1934.
Miłk Pas — Pastorałki i kolędy, czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia oraz
Modlitwy i Pieśni kościelne na rozmaite święta zebrane
z różnych dziel, oprać, na nowo i popr. Stanisław Milkowski, Częstochowa 1897.
Miód Pas — Pastorałki i kolędy z melodyjami, czyli piosnki wesołe ludu w czasie Świąt Bożego
Narodzenia po domach śpiewane, zebrał Michał Marcin Mioduszewski, Kraków 1843.
Mosz Atl - Moszyński Kazimierz, Atlas kultury ludowej w Polsce, z. 1-3, oprać. wspólnie z J.
Klimaszewską [z. 1 i 3], z J. Klimaszewską i M. Bytnarowną [z. 2], Kraków 1934 1936.
Mosz Kul Moszyński Kazimierz, Kultura ludowa Słowian, Kraków, cz. 1 1929,
cz. 2, z. 1 1934, z. 2 1939.
Mosz Prasł -- Moszyński Kazimierz, Pierwotny zasiąg języka prasłowiańskiego, Wrocław-K raków
1957.
Nad Kasz — Nadmorski [Józef Łęgowski], Kaszuby i Kociewie. Język, zwyczaje, przesądy, podania,
zagadki i pieśni ludowe w północnej części Prus Zachodnich, Poznań 1892.
Nec Kasz — Necel Augustyn, Demony, purtki i stolemy. Baśnie kaszubskie, Warszawa 1975.
Nitscli Półu — Pólnocnopolskie teksty gwarowe od Kaszub po Mazury (z mapką), red. Kazimierz
Nitsch, Kraków 1955.
Nitsch Tek — Nitsch Kazimierz, Wybór polskich tekstów gwarowych, Warszawa 1960.
NKPP Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, w oparciu
o dzieło Samuela Adalberga opracował Zespól Redakcyjny pod kierunkiem Juliana
Krzyżanowskiego, Warszawa, t. 1 1969, t. 2 1970, t. 3 1972, t. 4 1978.
Now Raw — Nowak Henryk, Gwary chazackie w powiecie rawickim, Poznań 1970.
Nyr Kar — Kamaiuał dziadowski. Pieśni wędrownych śpiewaków (XIX-XX w.), wybór i oprać.
Stanisław Nyrkowski, wyd. 2, Warszawa 1977, [cytaty pochodzące z wydania pierwszego
(Warszawa 1973) oznaczamy skrótem:
Nyr Kar
1
].
Obr Diał -- Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym, red. Antonina
Obrębska-Jablońska, „Prace Białostockiego Towarzystwa Nauk", nr 18, 1972, s. 7-94.
Ol Pódl — Oleszczuk Aleksander, Pieśni ludowe z Podlasia, Wrocław 1965.
Oles Lub — Olesiejuk Feliks, Obrzędy weselne w Lubelskiem. Materiały etnograficzne do badań nad
obrzędowością weselną, Wrocław 1971.
Ond Śląsk — Ondrusz Józef, Godki śląskie. Podania i baśnie ze Śląska Cieszyńskiego, Ostrawa 1977.
Or L — „Orli Lot". Organ kół krajoznawczych młodzieży Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego,
Kraków, R. 1 1920, R. 2 1921, R. 3 1922, R. 4 1923, R. 5 1924, R. 6 1925, R. 7 1926, R. 8
1927, R. 9 1928, R. 10 1929, R. 11 1930, R. 12 1931, R. 13 1932, R. 14 1933, R. 15 1934,
R. 16 1935, R. 17 1936, R. 18 1937, R. 19 1938, R. 20 1939, R. 21 1947, R. 22 1948, R. 23
1949, R. 24 1950:
56 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
57
Or L 1926/110—111 — Rośliny i ptaki jako księga meteorologii ludowej, [Tomaszów Maz. i pow.
sandomierski].
Or L 1926/135-138 — Kołodziński Wacław, Zwyczaje świąteczne w okresie świąt Bożego Narodzenia
w okolicy Piasków.
Or L 1926/154 — Kamocki Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastujące wojnę światową, [Proszenie,
pow. piotrkowski].
Or L 1927/55 — Michalska Jadwiga, Legenda, [Ostrzeszów w Wielkopolsce].
Or L 1927/169—170 — Jedliński Stanisław, Piosnki z okolicy m. Kielc ze wsi Czarnowa.
Or L 1928/11-12 — Sikora Franciszek, O diabelskim młynie, [opowiadanie górala z Istebnej].
Or L 1928/56-60 — Bączek Alojzy, Wierzenia, zwyczaje i praktyki ludu śląskiego.
Or L 1928/74-78 — Udziela Seweryn, Oświetlanie mieszkań, [materiał z różnych regionów Polski].
Or L 1928/154—156 — Tomas St., Obrzędy, zwyczaje i wierzenia na Pałukach.
Or L 1928/160-163 — Widziński A., Podania o Kamieniach, [Pałuki].
Or L 1928/190 — Banaszkiewicz St., Uroczystości wielkanocne w Zalesiu.
Or L 1928/194 — Jendrych Wł., Wieś Wysokie - Koło, gm. Sai~nów, pow. Koże-nice.
Or L 1928/195 — Gregorczyk Wł., Wieś Dobrut, gm. Orońsk, pow. Radom.
Or L 1928/195-196 — Kwieciński A., Nobis W., Nowakowski S., Medycyna ludowa, [brak
informacji o geografii].
Or L 1928/196-197 — Kwieciński A. i in., Wiejska meteorologia, [brak informacji o geografii].
Or L 1929/42-46 — Mach Henryk, Dawne oświetlenie mieszkań w powiecie bocheńskim.
Or L 1931/14-17 — Wiedza astronomiczna ludu i niektóre wierzenia o ciałach niebieskich, [cz. 1].
Or L 1932/39-42 — Mach Henryk, Okazy przyrody w powiecie bocheńskim i okolicy.
Or L 1933/42-45 — Kaliska B., Zwyczaje wielkanocne na Kujawacli.
Or L 1934/90-92 — Plaużanka W., Medycyna ludowa w okolicach Swiru, [Litwa].
Or L 1934/119-120 — Harańczyk Józef, Trzech króli.
Or L 1934/148-149 — Stańco Józef, Wigilja Bożego Narodzenia, [wieś Sól].
Or L 1934/149 — Caputa Józef, Przesądy z okresu świąt Bożego Narodzenia, [wieś Wieprz].
Or L 1934/150-151 — Adamek Antoni, Wieczór wigilijny, [wieś Paweł Mała].
Or L 1935/98-135 — Blajda Czesław, Błażejewski Tadeusz, Dziennik Obozu, [pierwszy męski obóz
krajoznawczy w Jurgowie, pow. nowotarski].
Or Ł 1935/138-158 — Brzegowy F., Cieśla J., Królówka wieś rodzinna Kazimierza Brodzińskiego.
Or L 1936/150-151 — Zacówna Szura, Durska Zofia, Kuskówna Ludberga, Wierzenia ludowe w
Kotuszowie, qm. Kurozweki, pow. Stopnica.
Or Ł 1038/124 Żurawska Romualda, Wendckier Helena, Diabelski kamień,
[Strzyrzyc].
Or L 1938/155 158 Kozakówna A., Kalady, [Wileńszczyzna].
Or L 1938/159 162 Jasicka W., Pastcr W., Solarska A., Wiedza astronomiczna ludu.
Orać. Maz Mądrzejszy Mazur niż diabeł. Zbiór przysłów i wyrażeń przysłowio-
wych polskich z terenu Warmii i Mazur, oprać. Tadeusz Oracki, Olsztyn
1977
Pach Mow Pach Adam, Mowy pogrzebowe, „Regiony", 1993, nr '1(71), s. 11-25.
PAE Polski atlas etnograficzny, red. Józef (jajek, z. 1-4, Wrocław 1964-1974, z. 5,
Warszawa 1974, z. 6, red. Józef Gajek, J. Bogdanowicz, Warszawa 1981.
Pan Gal Pauli Żegota, Pieśni ludu polskiego w Galicji, red. Helena Kapeluś,
Wrocław 1973, [wyd. fototypiczne z pierwodruku z 1838 r.] Pawi Mer — Pawłowska
Harriet, Merrily We Sing. 105 Polish Folksongs, Detroit
1983. Peł Dem Pełka Leonard, Polska demonologia ludowa, Warszawa 1987. Pęk
Biłg Pękalski Michał, Materiały do magii, przesądów i wróżb w Biłgorajskim,
„Studia i Materiały Lubelskie. Etnografia 2", 1967, s. 233-240. Piat Cechy — Piątkowska Krystyna,
Cechy zewnętrzne postaci diabła w wierzeniach i epice ludowej - próba określenia kanonu, Łódź 1982,
„Prace i Mat er i a ły Muzeum Archeologicznego w Łodzi. Seria Etnograficzna", nr 23, s. 5 38. Pies Pas
— Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI, red. Juliusz Nowak--Dłużewski, t. 1 Teksty i
komentarze, zebrał i oprać. Mirosław Korolko, Warszawa 1977. Pies SI 1 — Pieśni ludowe z polskiego
Śląska z rękopisów zebranych przez Ks. Emila Szramka oraz zbiorów dawniejszych A. Cincialy i J.
Rogera, z. 1 Pieśni balladowe, wydał i komentarzem zaopatrzył Jan Stanisław Bystroń, z. 1, Kraków
1927. Pies SI 2 — Pieśni ludowe z polskiego Śląska, wydali i komentarzem zaopatrzyli
Józef Ligęza i Stefan Marian Stoiński, t. 2, Kraków 1938. Pies SI 3 — Ligęza Józef,
Pieśni ludowe ze Śląska, t. 3, z. 2 Pieśni rodzinne,
Katowice 1961. Pig Wyb — Pigoń Stanisław, Wybór pisarzy ludowych, cz. 1 Pamiętnikarze i publi-
cyści, Wrocław 1947, cz. 2 Poeci i gawędziarze, Wrocław 1948. Pis Wyl — Pisarkowa Krystyna,
Wyliczanki polskie, Warszawa 1975. Plesz Miedz — Pleszczyński Adolf, Bojarzy międzyrzeccy.
Studium etnograficzne,
Warszawa 1892. Plut Dzierż — Pluta Feliks, Słownictwo Dzierżyslawic w
powiecie prudnickim,
Wrocław 1973.
Plut Głóg — Pluta Feliks, Dialekt głogówecki, cz. 1-2, Wrocław 1963-1964.
Płat Krak — Albośmy to jacy tacy. Zbiór pieśni Krakowiaków wschodnich i zachodnich, zebrał i
oprać. Piotr Płatek, Kraków 1976.
58
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA _____________ 59
Poc Poez — Pocek Jan, Poezje, wybór, wstęp i oprać. Alina Aleksandrowicz, Lu b l i n 1980.
Pol Rud — Polaczek Stanisław, Wieś Rudawa. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, obrzędy, piosnki,
powiastki i zagadki, Warszawa 1892.
Pon Etn — Poniatowski Stanisław, Etnogmjia Polski, [w:] Wiedza o Polsce, I. ,'!, Warszawa
1931-1932, s. 191-334.
Pośp Śląsk — Pośpiech Jerzy, Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku, Opole 1987.
Pr Krzan — II Pracownia Dialektologiczna Zakładu Językoznawstwa PAN w War szawie, Teksty
gwarowe ze wsi Krzanowice w powiecie mciborskim, [w:] Stn-dia z filologii polskiej i
słowiańskiej [ i . ] 2, Warszawa 1957, s. 278-319.
PSL — „Polska Sztuka Ludowa", Warszawa, II. 1 1947, II. 2 1948, 11. 3 1949, II. 4 1950, R. 5 1951,
R. 6 1952, R. 7 1953, II. 8 1954, R. 9 1955, H. 10 1956, R. 11 1957, R. 12 1958, R. 13
1959, R. 14 1960, R. 15 1961, R. 16 1962, R. 17 1963, R. 18 1964, R. 19 1965, R. 20 1966,
R. 21 1967, R. 22 1968, R. 23 1969, R. 24 1970, R. 25 1971, R. 26 1972, R. 27 1973, R. 28
1974, R. 29 1975, R. 30 1976, R. 31 1977, R
v
32 1978, R. 33 1979, R. 34 1980, R. 35 1981,
R. 36 1982, R. 37 1983, R.' 38 1984, R. 39 1985, R. 40 1986, R. 41 1987, R. 42 1988, R.
43 1989, R. 44 1990, R. 45 1991, II.. 46 1992, R. 47 1993, R. 48 1994:
PSL 1948/2/6-15 — Chętnik Adam, Sztuka kurpiowska w okresie wielkanocnym.
PSL 1949/6/163-179 — Seweryn Tadeusz, Polskie, zabawki ludowe, [materiał z różnych
regionów Polski].
PSL 1949/9-10/268-285 — Greniuk Piotr, Druki ludowe na płótnie w południowej Lubelszczyźnie.
PSL 1952/1-6/52-54 — Cieśla-Reinfussowa Zofia, Z wystawy wycinanek ludowych w Sieradzu.
PSL 1955/1/52-59 — Dobrowolska Agnieszka, Strój z Jamna pod Koszalinem. PSL 1956/3/131-157 —
Seweryn Tadeusz, Żywot i dzieło powsinogi beskidzkiego Jędrzeja Wawry.
PSL 1957/1/3-20 — Seweryn Tadeusz, Zabawki ludowe jako odbicie zwyczajów, obrzędów, magii i
legend, [Krakowskie].
PSL 1957/1/25-32 — Gentil-Tippenhauer Wanda, Józef Bigos, [Bukowina Tatrzańska].
PSL 1957/1/33—36 — Przeździecka Maria, Czerniakiewicz Szymon - podlaski wy-cinankarz ludowy.
PSL 1957/2/67-106 — Zywirska Maria, Rzeźbione formy piernikarskie, [Toruń, Dolny Slask,
Kraków],
PSL 1957/4/216-223 — Mulkiewicz Olga, Ozdoby rysowane piaskiem, [Kieleckie, Opoczyńskie,
Rawskie, Łowickie, Kujawy].
PSL 1957/4/229-249 — Kowalska-Lewicka Anna, Haft biały na Podhalu.
PSL 1958/1/3-36 — Błaszczyk Stanisław, Rzeźbiarze ludowi południowej Wielkopolski.
PSL 1959/1-2/132-140 — Czajkowski Jerzy, Jedlińskie kusaki, [Radomskie].
PSL 1959/1 2/149 160 Pękalski Michał, lliłgomjskic budownictwo drewniane.
PSL 1961/1/3 23 Olędzki Jacek, Doroczne pieczywo obrzędowe pólnocno-
-wsclwdmej Polski. PSL 1961/4/199 214 Olędzki Jacek, Artystyczna twórczość
kowalska na terenie
Kurpiowskiej Puszczy Zielonej od końca XIX w. do I wojny światowej.
PSL 1961/3/153 165 Czajkowski Jerzy, Zagroda wydłużona typu bielsko-haj-
nowskiego.
PSL 1962/2/92 97 Olędzki Jacek, Symboliczne ofiary woskowe, ze wsi Kadzidło,
[Kurpiowszczyzna],
PSL 1962/3/131-176 Malicki Longin, Sztuka ludowa Pomorza Gdańskiego na
tle zbioińw Muzeum Pomorskiego w Gdańsku. PSL 1962/4/176 181 - Markowski Feliks, Zabytki
Ziemi Kaszubskiej w litografiach Wiktora Gosiemeckiego. PSL 1962/4/221-234 — Sledzicwski
Antoni, Wycinanki z Powiśla otwocko-gar-
wolińskiego. PSL 1963/2/72-80 — Dydowiczowa Janina, Wielkopolskie zapusty. PSL
1963/2/97 110 — Olędzki Jacek, Tradycyjne poglądy na piękno przyrody
w wypowiedziach chłopów Kurpiowskiej Puszczy Zielonej.
PSL 1964/3/107 126 Chętnik Adam, Twórczość ludowa Kurpiów w dziedzinie
sztuki. PSL 1964/3/135 158 Olędzki Jacek, Rzeźba w drewnie, z północnej Kurpiowszczyzny.
PSL 1964/4/235-290 — Kunczyńska Anna, Jarnuszkiewiczowa Jadwiga, Wybitni
twómy ludowi XX-lecta, [materiał z różnych regionów Polski]. PSL 1965/2/79-100 —
Kunczyńska-Iracka Anna, Malarze ludowi z Gidel, [Częstochowskie], PSL 1965/2/101-112 —
Przeździecka Maria, Pisanki białostockie. PSL 1965/3/157-166 — Chróścicki Juliusz Antoni, Korale,
sosulka i szczygieł.
(Sztuka gotycka a tradycje i wierzenia ludowe). PSL 1965/4/213-222 -- Gentil-Tippenhauer Wanda,
Fatla Stanisław. Najsłynniejszy krawiec ludowy Podhala. PSL 1966/1/23-48 — Świątkowska
Anna, Wnętrze chałupy księżackiej XIX
i XX w., [Łowickie]. PSL 1966/2/119-128 — Maciejewska-Pavković Joanna,
Zdobnictwo obrzędowe
wsi białostockiej. PSL 1967/2/67-92 — Olędzki Jacek, Wota srebrne, [Sanktuaria pątnicze: Chełmno
Pomorskie, Częstochowa, Czerwińsk, Miedniewice, Prostyń, Sieradz], PSL 1968/1/35-60 —
Jackowski Aleksander, Pogranicze sztuki naiwnej i ludowej,
[materiał z różnych regionów Polski]. PSL 1971/3/131-154 — Blaszczyk Stanisław,
Drzeworyty wielkopolskie. PSL 1971/4/231-250 — Kroh Magdalena, Przemiany obrzędowości
dorocznej we
wsi Chyzówki. PSL 1973/1/5-29 — Olędzki Jacek,
Wota lwowskie.
60
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA 61
PSL 1973/1/53—55 — Jacher-Tyszkowa Aleksandra, Nieznany rękopis Szymona Poprzęckiego o
warsztacie częstochowskiego malarza ludowego z lat 1880-tych.
PSL 1973/4/191-198 — Chętnik Adam, Jantar w sztuce kurpiowskiej.
PSL 1983/1-2/81-87 — Kurek Czesława, Wesele wiejskie jako zjawisko estetyczne, [wieś Starogród w
pobliżu Mińska Mazowieckiego].
PSL 1983/3-4/175-184 — Kubiak Krzysztof, Dzień narodzin głowy. Przyczynek do badań nad
problematyką świętojańską, [Łódzkie, Kaszuby, Polesie, Ilu culszczyzna].
PSL 1985/1/65-67 — Kalinowska-Klosiewicz Danuta, Obrzęd sobótkowy. Taniec
w aspekcie symboliki ruchu obrotowego, [brak informacji o geografii]. Rak Dum — Rak Jan z Husowa,
Dumania i wiersze, Warszawa 1980. Red — Materiały przekazane przez członków i
współpracowników zespołu redakcyjnego Słownika stereotypów i symboli ludowych, pocłiodzące z
mowy żywej, z lat 1963-1995, [w metryczkach podana jest miejscowość i data zapisu], zob. Materiały
terenowe.
Rog Śląsk — Roger Juliusz, Pieśni ludu polskiego w Górnym Szląsku, Opole 1976, [wyd.
fototypiczne z 1863 r.]
Rom Śląsk — Romańska Henryka, Śląskie warianty ballady o siostrze - trucicielce brata, [w:] Wieś
dolnośląska, red. Adolf Nasz, Wrocław 1970, s. 349-360.
Romb Lud — Rombowski Aleksander, Ludycje wieśne. Zabytek literatury ludowej z połowy XVI
wieku, Wrocław 1953.
Sad Podh — Pieśni Podhala. Antologia, red. Jan Sadownik, Kraków 1971.
Samp Sab — Samp Jerzy, Droga na sabat, Gdańsk 1981.
Siem Pod — Siemieński Lucjan, Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie, Poznań 1845.
Sim Bery — Bery śmieszne i ucieszne. Humor śląski, zebrała i oprać. Dorota Simonides, Kraków
1978.
Sim Fol — Simonides Dorota, Współczesny folklor słowny dzieci i nastolatków, Wrocław 1976.
Sim Gad — Gadka za gadką. 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska, zebrali i oprać. Dorota
Simonides, Józef Ligęza, wyd. 2 popr. i uzup., Opole 1975.
Sim GŚląsk — Badura-Simonides Dorota, Baśń i podanie górnośląskie, Katowice 1961.
Sim ŚlAntr — Simonides Dorota, Śląski antropokosmos ludowy, „Kwartalnik Opoi-ski" 1989, nr 3-4,
s. 5-19.
Sim ŚlOpol — Kumotry diobła. Opowieści ludowe Śląska Opolskiego, zebrała, opracowała, wstępem
opatrzyła Dorota Simonides, Warszawa 1977.
Sim Wierz — Simonides Dorota, Wierzenia i zachowania przesądne, [w:] Folklor Górnego Śląska,
red. Dorota Simonides, Katowice 1989, s. 225-301.
Siw Błog — Siwik Wiesław, Błogosław wysiane nasiona, daj łąkom i polom urodzajność, „Gość
Niedzielny" 1994, nr 14, s. 18.
Sob Lubus — Szlakiem kozła lubuskiego. Pieśni i muzyka instrumentalna Ziemi Lubuskiej, zebrali i
oprać. Jadwiga i Marian Sobiescy, Kraków 1954.
Sob Wielk Wielkopolskie śpiewki ludowe, oprać. Jadwiga Sobieska, Kraków 1957.
Sobr Tek Sobierajski Zenon, Polskie teksty gwarowe z ilustracją dźwiękową,
cz. 1 4, Poznań 1960-1964.
Stasz Śląsk - Staszczak Zofia, Niektóie nawiązania słowiańskie w tradycyjnej
kulturze ludowej Śląska w świetle danych „Atlas der deutschen Volkskunde",
[w:] Wieś dolnośląska, red. Adolf Nasz, Wrocław 1970, s. 233-264.
Stef Warni Steffen Augustyn, Język polskiej Warmii, Kraków 1938.
Stef WarmOp Steflen Augustyn, Opowiadania komiczne i podania z Warmii,
Kraków 1937.
Stef WarmPś Steflen Augustyn, Zbiór polskich pieśni ludowych z Warmii, t. 1
Poznań 1931, t. 2 Leszno 1934, t. 3 Kraków 1937.
Stel Pom Stelmachowska Bożena, Rok obrzędowy na I^omorzu, Toruń 1933.
Steuer Bab — Steuer Feliks, Narzecze baborowskie, Kraków 1937. Stoin Zyw Pieśni żywieckie,
zebrał Stefan M. Stoiński, Kraków 1964. Stop Sab — Stopka Andrzej, Sabała. Portret, życiorys,
bajki, powiastki, piosnki,
melodye, Kraków 1897. Sycb SGKasz — Sychta Bernard, Słownik gwar kaszubskich na tle
kultury ludowej,
t. 1-7, Wrocław 1967-1976. Sych SKoc — Sychta Bernard, Słownictwo kociewskie na tle
kultury ludowej, t. 1-2,
Wrocław 1980, t. 3, Wrocław 1985. Szcz Ant — Szczawiej Jan, Antologia współczesnej
poezji ludowej, wyd. 2 popr.
i uzup., Warszawa 1972. Szczep Pódl — Szczepańczuk Zbigniew, Zabytkowe kamienie z wykuciami na
terenie diecezji siedleckiej, czyli podlaskiej, Świdnica 1990. Szew Niech — Szewera Tadeusz, Niech
wiatr ją poniesie. Antologia pieśni z lat
1939-19/,5, wyd. 2 poszerzone, Łódź 1975. Szyf MiW — Szyfer Anna, Zwyczaje, obrzędy
i wierzenia Mazurów i Warmiaków,
wyd. 2 poszerzone, Olsztyn 1975. Szyf Trąd — Szyfer Anna, Tradycyjna astronomia i meteorologia
ludowa na Mazurach, Warmii i Kurpiach i jej współczesne przeobrażenia, Olsztyn 1969. Szym Dom
— Szymczak Mieczysław, Gwara Domaniewka i wsi okolicznych w powiecie łęczyckim, Łódź 1961.
Szym SDom — Szymczak Mieczysław, Słownik gwary Domaniewka w powiecie
łęczyckim, cz. 1-8, Wrocław 1962-1973. Śmieł Opól — Smiełowski Stanisław,
Kleklimanki. Opowieści ludowe ze Śląska 0-
polskiego, Katowice 1967. Święt Nadr — Świętek Jan, Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz
etnograficzny, Kraków 1893. Świr Pies — Z pieśnią i karabinem. Pieśni partyzanckie i okupacyjne z
lat 1939-
-1945, wyboru dokonał Stanisław Swirko, Warszawa 1971. Tac Opól — Pieśni ludowe
Śląska Opolskiego, zebrał i oprać. Jan Tacina, Katowice
1963. TN — zob. Materiały terenowe. (Po skrócie TN podano miejscowość i rok
nagrania.)
62
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
63
Toep Mazur — Toeppen Max I'., Wierzenia mazurskie z dodatkiem zawirnijącym klechdy i baśnie
Mazurów, przeł. na język polski Iv Plitzówna, Warszawa 1894.
Tomasz Łop — Tomaszewski Adam, Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce, Kraków
1930.
Tred Kasz — Treder Jerzy, Frazeologia kaszubska a wierzenia i zwyczaje (na ile porównawczym),
Wejherowo 1989.
Tuw Czar — Czary i czarty polskie oraz wypisy czarnoksięskie, napisał, wybrał i przypisami opatrzył
Julian Tuwim a.D. 1923, wyd. 2, Warszawa 1960.
Udz Krak — Udziela Seweryn, Krakowiacy, Kraków 1924.
Udz Rop — Udziela Seweryn, Materiały etnograficzne z miasta Ropczyc i okolicy, Kraków 1886.
Udz ŚKrak — Udziela Seweryn, Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, mieszkającego po prawym
brzegu Wisły, [cz. 1] Czart, Warszawa 1900, [cz. 2] Wielkoludy. Czarownice i czarownicy.
Choroby, Warszawa 1901, s. 1-70, [odbitka z t. 12, 13, 14 „Wisły"].
Wal Śląsk — Pieśni górnicze Górnego Śląska, zebrał i oprać. Stanisław Wallis, Kraków 1954.
Was Jag — Wasilewski Zygmunt, Jagodne (wieś w pow. łukowskim gm. Dąbie). Zarys etnograficzny,
Warszawa 1889.
Wer Ojcz — Ojczyzna. Antologia współczesnej poezji ludowej, wybór, oprać, posłowie i indeks
Stanisław Weremczuk, Lublin 1987.
Wes Śląsk — Wesołowska Henryka, Tradycyjne elementy obrzędowości „święta Godów" na Dolnym
Śląsku, [w:] Wieś dolnośląska, red. Adolf Nasz, Wrocław 1970, s. 197-232.
Wisła — „Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny", Warszawa, t. 1 1887, t. 2 1888, t. 3 1889,
t. 4 1890, t. 5 1891, t. 6 1892, t. 7 1893, t. 8 1894, t. 9 1895, t. 10 1896, t. 11 1897, t. 12
1898, t. 13 1899, t. 14 1900, t. 15 1901, t. 16 1902, t. 17 1903, t. 18 1904, t. 19 1905, t. 20
1916-1917:
Wisła 1887/56—62 — Karłowicz Jan, Czary i czarownice w Polsce, [cz. 2, materiał z różnych
regionów Polski].
Wisła 1887/69-73 — Ulanowska Stefania, Wśród ludu krakowskiego, [cz. 2],
Wisła 1887/83-86 — Zawiliński Roman, O sposobie gromadzenia materyałów etnograficznych, [cz. 3,
brak informacji o geografii].
Wisła 1887/99-105 — Ulanowska Stefania, Wśród ludu krakowskiego, [cz. 3].
Wisła 1887/136-143 — Karłowicz Jan, Czary i czarownice w Polsce. II. Za dawnych czasów, [cz. 4,
materiał z różnych części Polski].
Wisła 1887/143-149 — Ulanowska Stefania, Wśród ludu krakowskiego, [cz. 4].
Wisła 1887/172-178 — Karłowicz Jan, Czary i czarownice iv Polsce. II. Za dawnych czasów, [cz. 5,
materiał z różnych części Polski].
Wisła 1887/213-222 — Karłowicz Jan, Czary i czarownice w Polsce. II. Za
dawnych czasów, [cz. 6, materiał z różnych części Polski]. Wisła 1887/283-290 — Ciszewski
Stanisław, Ludowe nazwy skał, jam, pól ilji. w dolinie Prądnika oraz przywiązane do nich podania.
[Dokończeni'
1
].
Wisła 1887/303 312 Zawiliński Homan, Z powieści i pieśni górali beskidowych.
Wisła 1888/247' 305 Gloger Zygmunt, Podróż Niemnem. (Dokończenie).
Wisła 1888/7G2 760 Bystroń Jan, Polskie podania ludowe, spokrewnione ze
średniowieczną legendą o świętym Grzegorzu, [Podkarpacie]. Wisła 1889/25-30 — Matyas Karol,
Chłopskie seive. Studjum etnograficzne, [Galicja]. Wisła 1889/72 91 Sembrzycki Jan, O
gwarze Mazurów pruskich. Wisła 1889/102 131 - Karłowicz Jan, Podanie o Madeju, [cz. 2],
Wisła 1889/479 530 Piątkowska Ignacja, Z zycia ludu wiejskiego w Ziemi
Sieradzkiej. Wisła 1889/551 591 — Sembrzycki Jan, Przyczynki do chamkterystyki
Mazurów
pruskich. Wisła 1889/606-669 — Ciszewski Stanisław, Wzniecanie ognia za pomocą tarcia,
[brak informacji o geografii]. Wisła 1889/717-754 — Nadmorski [Józef Łęgowski], Urządzenia
społeczne, zwyczaje i gwain na Małborskiem. Wisła 1889/755-775 — Piątkowska Ignacja, Z życia
ludu wiejskiego w Ziemi
Kaliskiej. Wisła 1890/79-112 — Skrzyńska Kazimira, Wieś Krynice w Tomaszowskiem. Wisła
1890/152-155 — Ziemba .1. S., Przyczynek do słownictwa szwargotu złodziejskiego i kilka próbek
poezji złodziejskiej w okolicy Dąbrowy Górniczej. Wisła 1890/244-251 — Rawita Fr., Kievskaja
starina. 1889 sierpień, [recenzja;
Karpaty]. Wisła 1890/861-873 — Kosiński Władysław, Zapiski etnologiczne zebrane w Jurkowie i
okolicy. Wisła 1891/419-424 — Milewska Aniela, Medycyna ludowa, [Konińskie]. Wisła
1891/432-433 — Lubicz Rafał [Hieronim Łopaciński], Niecenie ognia przez
tarcie, [Lubelskie]. Wisła 1891/552-568 — Krzywicka R., Gry i zabawy ludowe w Rościszewie, [Płoc-
kie]. Wisła 1891/624-635 — Polaczek Stanisław, Z podań i wierzeń ludowych zapisanych ive wsi
Rudawie pod Krakowem. Wisła 1891/638-646 — Plichta Paweł, Wasilewski Z., Wiśniewski A.,
Lecznictwo ludowe, [Będzin, Zwoleń, Rzeszowskie, Warszawskie, pow. pińczowski, pow. kozienicki].
Wisła 1891/864-871 — Szczęsny Jastrzębowski, Przyczynek do wierzeń ludu o życiu pozagrobowym i
legienda o „Matusinej dusy", [materiał z różnych regionów Polski]. Wisła 1892/145184 — Toeppen
M[ax P.], Wierzenia mazurskie, [cz. 1]. Wisła 1892/184-204 -- Wasilewski Zygmunt, Przyczynek do
etnografii Krakowiaków, [cz. 1]. Wisła 1892/300 317 — Wasilewski Zygmunt, Przyczynek do
etnografii Krakowia-ków. (Dokończenie).
64 _____________________ ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
65
Wisła 1892/318—371 — Majewski Erazm, Wąż w mowie, pojęciach i praktykach ludu polskiego.
(Dokończenie), [materiał z różnych regionów Polski].
Wisła 1892/391-420 — Toeppen M[ax P.], Wierzenia mazurskie, [cz. 2].
Wisła 1892/501-511 — Gloger Zygmunt, Wycieczka po Wiśle.
Wisła 1892/641-662 — Toeppen M[ax P.], Wierzenia mazurskie, [cz. 3].
Wisła 1892/758-797 — Toeppen M[ax P.], Wierzenia mazurskie, [cz. 4].
Wisła 1892/923-927 — Lissowski Leon, Sobótka, [okolice Radomia].
Wisła 1893/97-155 — Matyas Karol, Nasze sioło. Studjurn etnograficzne, [Krakowskie, okolice
Nowego Sącza, pow. nowotarski].
Wisła 1893/388—389 — Dowojna-Sylwestrowicz Mieczysław, Niecenie ognia za pomocą tarcia.
Wisła 1894/63-69 — HofF Bogumił, Kolęda w Wiśle, wiosce przy źródłach Wisły. Wisła
1894/135—143 — Piątkowska Ignacja, Lecznictwo ludowe w okolicach Sieradza.
Wisła 1894/147-149 — Z. A. K. [Zofia Kowerska], Pamięć o zmarłych, [gubernia lubelska].
Wisła 1894/227-236 — Udziela Seweryn, Opowiadania ludowe ze Starego Sącza.
Wisła 1894/582-583 — Jastrzębowski Szczęsny, Lecznictwo ludowe, [brak informacji o geografii].
Wisła 1894/645-676 — Czerny Adolf, Istoty mityczne Serbów Łużyckich, [cz. 2].
Wisła 1894/719-774 — Knoop Otto, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego, [cz. 1].
Wisła 1894/809-811 — Z. A. K. [Kowerska Zofia], Poglądy ludu na przyrodę, [Józwów pow.
lubelski].
Wisła 1895/11-39 — Knoop Otto, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego, [cz. 2].
Wisła 1895/75-80 — Traczyk Joachim, Z okolic Babiej Góry.
Wisła 1895/118-119 — Jastrzębowski Szczęsny, Przyczynek do „Sabałowej bajki" i „Matusinej
dusy", [tereny u źródeł Sanu i Dniestru].
Wisła 1895/200-201 — Z. A. K. [Zofia Kowerska], „Gazeta Świąteczna". Warszawa, 1894- Nr
679-730, [recenzja; materiał z różnych regionów Polski].
Wisła 1895/305-344 — Knoop Otto, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego, [cz. 3].
Wisła 1895/470-513 — Knoop Otto, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego, [cz. 4].
Wisła 1895/542-557 — Matyas Karol, Przezwiska ludowe w powiatach Tarnobrzeskim, Niskim i
Brzeskim w Galicji, (cz. I).
Wisła 1895/600-601 — Karłowicz Jan, Dr Afarol] Matyas, Zapust. - Popielec Wielkanoc. Kilka
zwyczajów ludu w Tarnobrzeskim, [recenzja].
Wisła 1896/54-97 — Czerny Adolf, Istoty mityczne Serbów Łużyckich, [cz. 3].
Wisła 1896/135-136 — Stecki Jan, Poglądy ludu na przyrodę, [okolice Gródka w pow.
kamienieckim].
Wisła 1896/136 137 Zięba .1. S., Poglądy luciu na przyrodę, [materiał z różnych
regionów 1'olski], Wisła 1890/141 142 K. I,. S. Krauss F. S., Uroczystość Św.
Jana u Słowian
południowych, [st reszczenie]. Wisła 189G/349 3G1 (J loger Zygmunt,
Przysłowia ludu z okolic 'Tykocina,
[cz. I],
Wisła 189G/G20 630 ( Gl o g e r Zygmunt, Przysłowia z okolic 'Tykocina. [Dokoń-
czeni e] Wisła 1890/695 707 Tołwiński Gabriel, Wystawa higieniczna w
Warszawie
w r. ISOfi. [zabór rosyjski]. Wisła 189G/725 744 Matyas Karol. Przezwiska ludowe w
powiatach Tarnobrzeskim. Niskim i Brzeskim w Galicji. Wisła 1897/118 - Ronisz Wincenty,
Poglądy ludu na pogodę, [pow. radzymiński
i węgrowski].
Wisła 1897/241-260 Łopaciński Hieronim, Zabytki cywilizacji pierwotnej, [ma-
t er ia ! z różnych regionów Polski i zagranicy].
Wisła 1897/343 -351 Estreicher Stanisław. Kilka przyczynków do paremjogmfji
polskiej, [brak informacji o geografii].
Wisła 1897/354 Kowerska Z[ofia] A. , Niecenie ognia za pomocą tarcia, [Huculsz-
czyzna],
Wisła 1897/433 447 Witort J a n , Legenda o Świńskim pośle, upickim, [Litwa].
Wisła 1897/448 451 Lopaciski H[ięronim], Legenda o pustelniku skuszonym
przez djabła do popełnienia trzech grzechów, [motyw z Krakowskiego].
Wisła 1897/802 - Piątkowska Ignacja, Niecenie ognia za pomocą tarcia, [Sieradz
kie].
Wisła 1898/47 G4 Saloni Aleksander. Lud wiejski w okolicy Przeworska, [cz. 2).
Wisła 1898/131 187 Udziela Seweryn, Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego,
mieszkającego po prawym brzegu Wisły. [cz. 1].
Wisła 1898/188-210 — Czerny Adolf. Istoty mityczne Serbów Łużyckich, [cz. 7].
Wisła 1898/435 443 Udziela Seweryn, Opowiadania ludowe ze Starego Sącza,
[cz. 2], Wisła 1898/555 559 Lew Henryk. Przysłowia żydowskie. (Ze zbioru J. Berns t e i n a ) ,
[brak informacji o geografii]. Wisła 1898/585 G14 ■ Udziela Seweryn. Świat nadzmysłowy
ludu krakowskiego,
mieszkającego po prawej stronie Wisły, [cz. 3]. Wisła 1898/GG7 092 — Czerny Adolf,
Istoty mityczne Serbów Łużyckich, [cz. 9]. Wisła 1898/754 708 Chamska Helena i i n . .
Przysłowia, [cz. 3, brak informacji
o geografii]. Wisła 1899/G5 88 Udziela Seweryn. Świat nadzmysłowy ludu
krakowskiego,
mieszkającego po prawym brzegu Wisły, (cz. 5].
Wisła 1899/97 112 Saloni Aleksander. Lud wiejski w okolicy Przeworska,
[cz. 5].
66 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
(u
Wisła 1899/193-222 — Udziela Seweryn, Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, mieszkającego po
prawym brzegu Wisły
f
[cz. 6].
Wisła 1899/288-292 — Witanowski Michał R., Kr-ytyka i bibliografia, recenzja pracy: Macieja
Wołonczewsktego: Biskupstwo Zmujdzkie, Kraków 1898.
Wisła 1899/312-316 — Lopaciński H[ieronim], Ruski filologiczny wiestnik, wydawany w Warszawie
pod red. pro}. Smirnowa, [recenzja].
Wisła 1899/385-388 — Kucz Marjan, O dziadku, co lazit po Bob rze, żeby mu Pan Bóg dał dobrze.
(Opowiadanie ludowe z Bilczy w potu. Sandomierskim).
Wisła 1899/389-408 — Kibort Józef, Wierzenia ludowe w okolicach Krzywicz, w powiecie Wilejskim,
[cz. 2].
Wisła 1899/518-528 — Zawiliński Roman, Drobiazgi ludoznawcze (z Dieńkounc pod Sieprawiem w
pow. Wielickim w Galicji).
Wisła 1899/528-554 — Burzeński Władysław, Wesele u ludu wiejskiego w Sieradzkiem.
Wisła 1899/668-672 — Magierowski Leon, Zagadki ludowe z Jaćmierza i Posady Jaćmierskiej,
[okolice Sanoka].
Wisła 1899/681 — Zieliński G. J., Poglądy ludu na przyrodę, [Lipnowskie].
Wisła 1900/55-61 — Magiera Jan Franciszek, Wierzenia ludowe w okolicy Sułkowic (powiat
myślenicki).
Wisła 1900/79 — Wawrzeniecki M[arian], Nazwy topograficzne, [gub. kielecka].
Wisła 1900/191-196 — Pracki Witold, Przysłowia ze wsi Turowa (pow. Radzyń-ski).
Wisła 1900/318-322 — Lilientalowa Regina, Przesądy żydowskie, [cz. 2; Litwa, Sandomierskie,
Wołyń].
Wisła 1900/458-461 — Rokossowska Zofja, Zamawiania („zmowlania") we wsi Jurkowszczyżnie w
pow. Zwiahelskim.
Wisła 1900/464-468 — Piątkowska Ignacja, Astronomia, kosmogonia i meteorologia ludowa, [wieś
Smardzew pod Sieradzem].
Wisła 1900/468 — Lopaciński Hieronim, Astronomia, kosmogonia i meteorologia ludowa, [Galicja
wschodnia].
Wisła 1900/639-644 — Lilientalowa Regina, Przesądy żydowskie, [Litwa, Wołyń, Sandomierskie].
Wisła 1900/753—757 — Zieliński G. J., Zwyczaje myśliwskie, [pow. lipnowski, pułtuski].
Wisła 1900/774-778 — Rokossowska Zofia, Pojęcia o przyrodzie, [Jurkowszczyzna
w pow. zwiahelskim]. ,.
Wisła 1901/75-76 — Skalski Stanisław, Lecznictwo ludowe, [wsie: Postękalice i Go-mólin - okolice
Piotrkowa].
Wisła 1901/80 — Rumel Aleksandra, Pojęcia ludu o przyrodzie, [brak informacji o geografii].
Wisła 1901/177-183 — Witowt [Pracki Witold], Kilka przesądów ze wsi Turowa. (Powiat Radzyński).
Wisła 1901/206 216 - Milewska Jadwiga, Przysłowia ludowe, zbierane w powie
cie Ciechanowskim w gub. Płockiej, [cz. 1].
Wisła 1901/321.-339 — Smólski Gustaw, O Kaszubach Nadłebiańskich, [cz. 2].
Wisła 1901/358 371 — Milewska Jadwiga, Przysłowia ludowe, zbierane w powie
cie Ciechanowskim w gub. Płockiej, [cz. 2].
Wisła 1901/481 481 - Magiera Jan Franciszek, Papaje a Wilamowicanie, [Wila
mowice, Galicja zachodnia].
Wisła 1901/485 489 Piątkowska Ignacja, Pamięć o zmarłych, [brak informacji
o geografii],
Wisła 1901/514 516 Zdziarski Stanisław, Etnograficznyj zbirnyk wydawany
przez Komisję Etnograficzną Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki, [recenzja]. Wisła 1901/750
756 — Stołyhwo Kfazimierz], Kilka środków leczniczych ludowych, [materiał z różnych regionów
Polski]. Wisła 1902/57-68 — Rumlówna Aleksandra, Z mili kwadratowej obszaru nad rzeczką
Kosóuiką w pow. Białostockim. Garść notat krajoznawczych, [cz. 1]. Wisła 1902/126 128 —
Jarecki Wł[adysław], Cztery podania, [Brzozowicą pow.
nowomiński]. Wisła 1902/237-251 — Ohr Jerzy, Przysłowia rabinów, [brak informacji o geografi i] .
Wisła 1902/304 313 — Koźrnian Władysław, Kitka słów o mieszkańcach parafii
Krzczonów w powiecie Lubelskim. Wisła 1902/363-372 — Lopaciński Hieronim, Niektóre
zwyczaje i obchody doroczne ludu lubelskiego, przywiązane do pewnych dni. Wisła 1902/372-377 —
Lopaciński Hieronim, Okazy staropolskiego stylu budowlanego w Goraju i Wrzelowcu, [Lubelskie].
Wisła 1902/380-381 — Lopaciński Hieronim, Zakładziny domów, [Turobin woj.
zamojskie]. Wisła 1902/413 417 — Lopaciński Hieronim, Zabobony, gusła, przesądy, czary i
wierzenia różne, [pow.: krasnostawski, janowski, zamojski, hrubieszowski]. Wisła 1902/417 424
Dąbrowska Stanisława, Zagadki, zabawki wyrazowe i powiastki, zebrane w Żabnie w powiecie
Krasnostawskim. Wisła 1902/441 — Lopaciński Hieronim, Astronomia, kosmogonia i meteorologia
ludowa, [Lubelskie]. Wisła 1902/441 — Skawińska Maria, Świdowa Maria, Astronomia,
kosmogonia
i meteorologia ludowa, [Wierzchowiska pow. janowski]. Wisła 1902/603-634 —
Staniszewska Zofja, Wieś Studzianki. Zarys etnograficzny,
[cz. 4]. Wisła 1902/681-689 — Wawrzeniecki Marian, Ze wsi Lelowiec (powiat miechowski, gubernia
kielecka). Zapiski etnograficzne. Wisła 1902/797-798 — Stołyhwo Kfazimierz], Garść wierzeń i
praktyk z powiatu
Owruckiego i z Berdyczowa. Wisła 1903/95-97 — Dąbrowska Stanisława, Jak sobie lud wyobraża
istoty świata nadprzymdzonego, [Żabno pow. krasnostawski].
68
ŹRÓDŁA 1 OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
69
Wisła 1903/133-172 — Majewski E[razm], Jarecki Włfadysław], Bydło (p<cus, bos, vacca, nitulus) w
mowie, pojęciach i praktykach ludu polskiigo. [cz I, materiał z różnych regionów Polski],
Wisła 1903/265-280 — Szutkiewicz Wandalin, Wierzenia i praktyki ludowi (zabobony, przesądy,
wróżby i td. ), zebrane w guberni wileńskiej, [<"/,. 1],
Wisła 1903/432-444 — Szutkiewicz Wandalin, Wierzenia i praktyki ludowi (r.u bobony, przesądy,
wróżby itd.), zebrane w guberni wileńskiej, [cz. 2).
Wisła 1903/561-509 — Bugiel W., Podania ludowe, z Poznańskiego.
Wisła 1903/669-687 — Sadkowski Ignacy, Szlachta drobna w powiatach Płońskim i Płockim.
Przydomki osób i wiosek.
Wisła 1903/688-694 ................ Rumelówna Aleksandra, Z mili kwadratowej obszaru nad
rzeczką Kosówką w powiecie Białostockim. Garść notat krajoznawczych, [cz. 2],
Wisła 1904/73-88 — Jaskłowski Wacław Józef, Wieś Mnichów (w powiecie Jędrzejowskim).
Wisła 1904/89-104 — Dąbrowska Stanisława, Wieś Żabno i jej mieszkańcy. (Powiał Krasnostawski,
gub. Lubelska).
Wisła 1904/105-113 — Lilientalowa Regina, Wierzenia, przesądy i praktyki ludu żydowskiego.
Wisła 1904/277-281 — Magiera Jan, Wielkanoc w Sądcczyźnic.
Wisła 1904/322-330 — Kibort J[ózef], Istoty mityczne na Żmujdzi, [cz. I],
Wisła 1904/357-377 — Nakonieczny Józef, Pojęcia prawne ludu. [Garbów, Lubelskie].
Wisła 1904/519-525 — Kibort J[ózef], Istoty mityczne na Żmujdzi, [cz. 2).
Wisła 1904/526-530 — Magiera Jan, Wilja w Sądeczyźnic.
Wisła 1904/531-534 — Parczewska Melania, Zwyczaje zachowywane podczas świąt i obchodów śród
ludu polskiego na Górnym Śląsku.
Wisła 1905/148-176 — Lilientalowa Regina, Wierzenia, przesądy i praktyki ludu żydowskiego, [brak
informacji o geografii],
Wisła 1916/73-74 — Z., Marian Wawrzeniecki, Nowe naukowe stanowisko pojmowania i wyjaśniania
niektórych przejawów w dziedzinie ludoznawslwa i archeologii przedhistorycznej,
[recenzja],
Wisła 1916/84—86 — Sawicka Stanisława, Z zabobonów i lecznictwa ludowego. [gubernia kielecka,
siedlecka],
Wisła 1916/114-118 — Śląski Bolesław, Z gwary i wierzeń ludu wodnego, [Kaszuby, Mazowsze],
Wit Baj — Witkoś Stanisław, Bajdy i Moderówka, Poznań 1977.
Wojew Opocz — Strachy na smugu. Bajki opoczyńskie, zebrał i oprać. Bolesław
Wojewódzki, Warszawa 1974. Woź Łow — Woźniak Alicja, Wyobrażenia demonologiczne we.
współczesnej wsi łowickiej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego w Lodzi. Seria
Etnograficzna" 23/1982, nr 23, s. 39-63.
Wój Klech Klechdy, starożytne, podania i powieści luda polskiego i Rusi, zebrał
i spisał Kazimierz W. Wójcicki, wybór i oprać. Ryszard Wojciechowski, Warszawa 1974. Zar
SSioł Zaręba Alfred, Słownik Starych Siotkowic w powiecie opolskim, Kraków
1960.
Zar Sl;isk Śląskie teksty gwarowe (z mapką), red. Alfred Zaręba, Kraków 1961.
Zaw Ilcsk Zawiliński Roman, Z powieści i pieśni górali beskidowych, Warszawa
1889,
Ziemia „Ziemia", od r. 1920 organ Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego,
Warszawa 1910 1950, od r. 1956 organ Polskiego Towarzystwa Turystyczno-
-Krajoznawczego [nowa seria], Kraków 1956-1958.
Ziemia 1930/214- 225 Zawistowicz Kazimiera, Jana Kochanowskiego „Pieśń
świętojańska o Sobótce" a obrzędy świętojańskie, [materiał z różnych re
gionów Polski].
Zorza „Zorza. Pismo tygodniowe z rysunkami z bezpłatnym dodatkiem p.n.
«Poradnik)) dla Handlujących i Gospodarzy", II. 36 (za rok 1901), Warszawa 1902. ZWAK —
„Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej wydawany staraniem Komisji Antropologicznej
Akademii Umiejętności", Kraków, t. 1 1877, t. 2 1878. t. 3 1879, t. 4 1880, t. 5 1881, t. 6 1882, t. 7
1883, t. 8 1884, t. 9 1885, t. 10 1886, t. 11 1887, t. 12 1888, t. 13 1889, t. 14 1890, t. 15 1891, t. 16
1892. 1. 17 1893, t. 18 1895: ZWAK 1878/3 182 — Petrow Aleksander, Lud ziemi Dobrzyńskiej,
jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp. ZWAK 1879/3-61 —
Siarkowski Władysław, Materyjały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, [cz. 2]. ZWAK
1879/62-106 Rulikowski Edward, Zapiski etnograficzne z Ukrainy. ZWAK 1880/3-82 —
Podbereski Andrzej, Materyjały do Demonologii ludu ukraińskiego. Z opowiadań ludowych w powiecie
Czehryńskim. ZWAK 1880/83-184 — Siarkowski Władysław, Materyjały do etnografii
ludu
polskiego z okolic Kielc, [cz. 3], ZWAK 1880/185-261 — Grajnert Józef, Zapiski
etnograficzne z okolic Wielunia
i Radomska. ZWAK 1881/3-23 — Dybowski Władysław, Przysłowia Białoruskie z
powiatu
Nowogródzkiego. ZWAK 1881/24 101 — Moszyńska Józefa, Kupajło tudzież zabawy doroczne
i inne z dodatkiem niektórych obrzędów i pieśni weselnych ludu ukraińskiego z okolic Białej Cerkwi.
ZWAK 1881/102 186 — Gustawicz Bronisław, Podania, przesądy, gadki i nazwy
ludowe w dziedzinie przyrody. Część pierwsza, [Galicja]. ZWAK 1881/187-265 —
Kosiński Władysław, Materyjały do etnografii Górali
Bieskidowych. Część pierwsza. I. ZWAK 1882/3-29 — Siarkowski Władysław, Zagadki ludowe z
różnych miejscowości gubermi kieleckiej.
70 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
t I
ZWAK 1882/86-158 — Kolberg Oskar, Właściwości, pieśni i tańce, ludu -inni Dobrzyńskiej.
ZWAK 1882/159-200 — Wierzbicki D., Meteorologia ludowa czyli -danin i przysłowia ludu
naszego, służące do przepowiadania stanu pogody, [Galicja].
ZWAK 1882/201-317 — Gustawicz Bronisław, Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie
przyrody. Część druga, [Galicja].
ZWAK 1883/3-105 — Kosiński Władysław, Materyjały do etnografii Gómli Ilu -skidowych. Część
pierwsza. II.
ZWAK 1883/106-119 — Siarkowski Władysław, Podania i legendy o zwierzętach, drzewach i
roślinach, [okolice Kielc].
ZWAK 1883/135-149 — Gloger Zygmunt, Zagadki ludowe z nad Narwi i fluga na pograniczu
Mazowsza z Podlasiem w latach 1865-1880.
ZWAK 1884/62-114 — Lipiński Józef, Zwyczaje i pieśni ludu Wielkopolskiego.
ZWAK 1884/247-323 — Ulanowska Stefania, Niektóre materyjały etnograficzni we wsi Łukówcu
[mazowieckim) zebrane.
ZWAK 1885/3-72 — Siarkowski Władysław, Materyjały do etnografii ludu polskiego z okolic
Pińczowa. Część I.
ZWAK 1885/173-299 — Cinciała Andrzej, Pieśni ludu Śląskiego z okolic Cieszyna.
ZWAK 1885/300-302 — Kolberg Oskar, Zagadki z Lubelskiego, od Krasnego Stawu i Gorzkowa
(Nowawieś, Jaślików, Krzywice, Pilaszkowiec, Wiclobycz).
ZWAK 1886/75—156 — Udziela Seweryn, Materyjały etnograficzne zebrane z miasta Ropczyc i
okolicy.
ZWAK 1886/169-186 — Janasiński Ignacy, Jasełka w mieście Grybowie.
ZWAK 1886/187—336 — Ciszewski Stanisław, Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie
Olkuskim, [cz. 1].
ZWAK 1887/1-129 — Ciszewski Stanisław, Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie
Olkuskim, [cz. 2],
ZWAK 1887/130-228 — Kopernicki I[zydor], Przyczynek do etnografii ludu ruskiego na Wołyniu z
materyjałów zebranych przez p. Zofiję Rokossowską we wsi Jurkowszczyźnie w pow.
Zwiahelskim.
ZWAK 1887/229-293 — Karłowicz Jan, Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie, [cz. 1].
ZWAK 1888/1-59 — Karłowicz Jan, Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie, [cz. 2].
ZWAK 1888/117-226 — Kopernicki Izydor, Pieśni Górali Bieskidzkich z okolic Rabki.
ZWAK 1889/35-37 — Matyas Karol, Podania o Tatrach.
ZWAK 1889/54-83 — Cisek Marceli, Materyjały etnograficzne z miasteczka Zo-
łyni w powiecie Przemyskim. ZWAK 1889/151-162 — Magierowski Leon, Kilka
wiadomości o ludzie polskim ze
wsi Wesołej w pow. Brzozowskim, [Przemyskie].
ZWAK 1889/103 199 Rokossowska Zoftja, 0 śu:iri:ie roślinnym wyobwzema,
wu l z i n i a i podaniu ludu ruskiego nu W nlyniu we wsi Jurkowszczyźnie. pow. Z u i a l u
Isktm
ZWAK 1890/1 130 Udziela Seweryn, Lud polski w powiecie Ropczyckim w Ga-
hcyi, [cz. 1].
ZWAK 1890/145 251 Wierzchowski Zygmunt, Materyjały etnograficzne z po-
wiatu Tarnobrzeskiego i Niskiego w Galicyi.
ZWAK 1891/40 52 Kosiński Władysław, Niektóre zabobony i przesądy ludu
polskiego z okolic Makowa i Andrychowa.
ZWAK 1891/53 180 l'dzie lą Seweryn, Lud polski w powiecie Ropczyckim w Ga-
licyi. [cz, 2]. ZWAK 1891/181 282 Ulanowska Stefanija, Łotysze Inflant Polskich a w szcze-
gólności, z gminy Wiclońskiej powiatu Rzezyckicgo. Obraz etnograficzny. ZWAK 1892/1 57
Udziela Seweryn, Lud polski w powiecie Ropczyckim w Galicyi. [cz 3], ZWAK 1892/58 103
Wierzchowski Zygmunt, Baśni i powieści z puszczy Sandomierskiej. ZWAK 1892/252-207 —
Zawiliński Roman, Przesądy i zabobony z ust ludu w różnych okolicach zebrane, [Galicja zachodnia],
Zyw PuszB Zywirska Maria, Puszcza Biała, jej dzieje i kultura, Warszawa 1973.
II. OPRACOWANIA
Alan Poct Afanasev A[leksandr], Poeticeskie vozzremja slavjan na prirodu
v trech tomach, t. 1-3, Moskva 1994, [reprint wyd. 1 z 1865-1869], Bart Fol
Bartrniński Jerzy, O języku folkloru, Wrocław 1973. Bruc Mit Bruckner Aleksander, Mitologia
słowiańska i polska, wstęp i oprać.
Stanisław Urbańczyk, Warszawa 1980. Bruc SE Bruckner Aleksander, Słownik
etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1970, [przedruk z wyd. 1 Kraków 1927]. Cail Zyw
Caillois Roger, Żywioł i ład, wyboru dokonał Anrzej Osęka, przełożyła
z franc. Anna Tatarkiewicz, Warszawa 1973. Chov Dic — Chevalier Jean, Ghecrbrant Alain,
Dictionnaire des symbołes. Mythes, reiies, couturnes, gestes, formes, Jigures, couleurs, nombres, t.
1-4, Paris
1969. Dc- Vries Dic — de Vries Ad, Dictionary of Symbols and Imagery, wyd. 2,
Amster-
dam-London 1976. Duf SNT - Leon-Dufour Xavier, Słownik Nowego Testamentu, przekład i oprać,
polskie Kazimierz Romaniuk, wyd. 2 [oparte na 2. wyd. franc], Poznań
1986. Duf STB — Słownik teologii biblijnej, red, Xavier Leon-Dufour, wyd. 3, tłum. i
oprać. Kazimierz Romaniuk, Poznań-Warszawa 1985.
72
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA 1 OPRACOWANIA
73
El His — Eliade Mircea, Historia wierzeń i idei religijnych, pizd. z franc Stanisław
Tokarski, Warszawa, t. 1 Od epoki kamiennej do misteriów ctcuzyńskicli,
1988, t. 2 Od Gautamy Buddy do początków chrześcijaństwa, 1994; przeł.
Agnieszka Kuryś, t. 3 Od Mahometa do wieku Reform, 1995. El Kow — Eliade Mircea,
Kowale i alchemicy, przet. [z franc] Andrzej Leder,
Warszawa 1993. El Sac — Eliade Mircea, Sacrum, mit, historia. Wybór esejów,
wyboru dokona!
Marcin Czerwiński, wstępem opatrzył Bogdan Moliński, przet [z franc]
Anna Tatarkiewicz, Warszawa 1970. El Trak — Eliade Mircea, Traktat o historii religii,
prze!, [z f r a n c ] Jan Wierusz Ko
walski, wstęp Leszek Kołakowski, posłowiem o p a t r zy ! S t a n i s ł a w Tokarski,
Łódź 1993 [na podst. wyd. pol. z 196(5]. Etn Pol 2 — Etnografia Polski. Przemiany
kultury ludowe], t. 2, red. Mana Hier
naćka, Maria Frankowska, Wanda Paprocka, Wrocław 1981. For Sym — Forstner
Dorothea, Świat symboliki chrześcijańskiej, p r zek ł . i oprać.
[z niem. wyd. 5] Wanda Zakrzewska, Paweł Pachciarek, Ryszard Tnrzyński, Warszawa
1990.
Gamlv Ind — Gamkrelidze Tamaz V., Ivanov Vjaćeslav V., Indoeuropejskij jazyk i indoevropejci,
Tbilisi 1984, t. 1 s. 1-432, t. 2 s. 433-1330.
Gąss Mit — Gąssowski Jerzy, Mitologia Celtów, Warszawa 1987.
Giey Mit — Gieysztor Aleksander, Mitologia Słowian, Warszawa 1982.
Grav Mit — Graves Robert, Mity grvckie, prze!, [z ang.] Henryk Krzrczkouski. Warszawa 1992.
Herd Lek — Leksykon symboli, oprać. Mariannę Oesterreiclier-Mollwo, prze!, [z niemieckiego] Jerzy
Prokopiuk, Warszawa 1992, tytuł oryg.: Herder hericon. Symbole.
IvTop Slav — Ivanov Vjaćeslav V., Toporov Vladimir N., Slavjanskie jazykoeye
modelirujuśćie semiotićeskie sistemy, Moskva 1965. IvTop Issl — Ivanov Vjaćeslav V.,
Toporov Vladimir N., Isslcdoyamja r oblasti
slavjanskich drevnostej, Moskva 1974.
Jak Ind — Jakimowicz-Shah Marta, Jakimowicz Andrzej, Mitologia indyjska, Warszawa 1982.
JOS — Językowy obraz świata, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Lu b l i n 1990. Karł SJP —
Karłowicz Jan, Kryński Adam, Niedźwiedzki Władysław, Słownik
języka polskiego, t. 1-8, Warszawa 1952-1953, wyd. fotoofrset. z 1900 1927 r. Kemp SInd
— Kempiński Andrzej M., Słownik mitologii ludóiu mdoeuropcjskich,
Poznań 1993. Klug EW — Kluge Friedrich, Etymołogisches Wórterbuch der deulschen
Spmche,
oprać. Walther Mitzka, Berlin 1967.
Kop SMit — Kopaliriski Władysław, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985.
Kop SSym — Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Warszawa 1990. Lin SJP — Linde Samuel
Bogumił, Słownik języka polskiego, f. I 6. Warszawa 1951. wyd. 3. fotooffset. wg wyd. 2 z 1854
1860.
LUT Slow l . u r k e r Manfred, Słownik obrazów i symboli biblijnych, przel. z niem.
Kazimierz Romaniuk, [z, 3. wyd niem. 1987], Poznań 1989.
Ław Hel Lowmiański Henryk, Religia Słowian i jej uj>a<Uk (w. VI XII), War-
szawa 1979.
Mif Mol Mtfologićcski) slovar\ red. Eleazar M. Meletinskij, Moskva 1990.
Mif Tok Aft/y narodon mira. Enciklopedija, red. Sergej A. Tokarev, t. 1-2, Moskva
1980, 1982.
Osin Slow Słownik mitologiczny z przyłączeniem Obrazo-pismu [Iconologia) u-
kladu x. Aloizego Osińskiego, Warszawa, t. 1 1806, t. 2 1808, t. 3 1812.
Piot Groc Pietrzykowski Michał, Mitologia starożytnej Grecji, Warszawa 1983.
S SPr Skorupka S t an i s ł a w, Słownik fmzeologiczny języka polskiego, t. 1-2, War-
szawa 1967 1008.
SFP Krz Słownik folkloru polskiego, red. Ju l i an Krzyżanowski, Warszawa 1965.
SGP PAN Slowmk gwar polskich, oprać, przez Zakład Dialektologii Polskiej
I n s t y t u t u Języka Polskiego PAN w Krakowie pod kier. Mieczysława Karasia, [od t. 2] Jerzego
Reichana, Wrocław, t. 1 1982, t. 2 1983, t. 3 1989-1991, t. 4 1992 1993. SJP Dor Słownik
języka polskiego, t. 1-11, red. Witold Doroszewski, Warszawa
1958 1969. SJP Szym Slowmk języka polskiego, t. 1 3, red. Mieczysław Szymczak, wyd. 2
popr., Warszawa 1983 1985; Suplement, red. tomu Mirosław Bańko [i in.], Warszawa 1992. SKS1 Lec
- Mały słownik kultury dawnych Słowian, red. Lech Leciejewicz, Warszawa 1972. Slav Mif —
Slaujanskaja mifologija. Enciklopediceskij slouar', red. V.J. Petruchin, Tamara A. Agapkina, Ljudrrula
N. Vinogradova, Svetlana M. Tolstaja, Moskva 1995. Slav Tol — Slattjanskic dreunosti.
Etnolinginsticeskij slouar', red. N[ikita] I. Tołstoj,
t. 1 (A-G), Moskva 1995.
SLSJ Słownik ludowych stcr-eolypów językowych. Zeszyt próbny, red. Jerzy Bart-
miński, Wrocław 1980. SI SE — Sławski Franciszek, Słownik etymologiczny języka
polskiego, Kraków, t. 1
1952 -56, t. 2 1958-65, t. 3 1966-1969, t. 4 1970-1974, t. 51982. SPr Słownik prasłowiański,
oprać, przez zespól Zakładu Słowianoznawstwa PAN, red. Franciszek Sławski, Wrocław, t. 1 1974, t. 2
1976, t. 3 1979, t. 4 1981,
t. 5 1984. SSSł — Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od
czasów najdawniejszych do schyłku w. XII, Wrocław, Zeszyt dyskusyjny, 1958; red. Władysław
Kowalenko, Gerard Labuda, Tadeusz Lehr-Spławiń-ski: t. 1 1961-1962, t. 2 1964-1965, t. 3 cz. 1 red.
Władysław Kowalenko, Gerard Labuda, Zdzisław Stieber 1967; red. Gerard Labuda, Zdzisław Stieber:
t. 3 cz. 2 1968, t. 4 1970 1972, t. 5 1975, t. 6 1977 1980, t. 7 cz. I 1082; t. 7 cz. 2, red. Gerard Labuda,
Antoni Gąsiorowski, 1986; t, 8 ..„ i ...,i ,\„)„„; nnsiomwski Gerard Labuda, 1991.
74 ___________________ ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ______________________________ 75
SStp Urb — Słownik staropolski, red. Stanisław Urbańczyk, Wrocław Warszawa Kraków, t. 1
1953-1955, t. 2 1956-1959, t. 3 1960-1962, t. 4 1963 1965, t. 5 1965-1969, t. 6
1970-1973, t. 7 1973-1977, t. 8 1977-1981, t. 9 1982 1987, t. 10 1988-1993.
Stom Antr — Stomma Ludwik, Antwpologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986.
Stom Słoń — Stomma Ludwik, Słońce rodzi się 13 grudnia, Warszawa 1981.
Tom Drz — Tomicka Joanna, Tomicki Ryszard, Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka,
Warszawa 1975.
Tom Kos — Tomicki Ryszard, Kosmogonia dualistyczna w Europie i Azji w XIX -XX wieku. Studium
etnoreligioznawcze, praca doktorska napisana pod kierunkiem Marii Frankowskiej,
Warszawa 1978, [mps],
Urb Rei — Urbańczyk Stanisław, Religia pogańskich Słowian, Kraków 1947.
Usp Rus — Uspienski Borys, Kult Św. Mikołaja na Rusi, przeł. [z ros.] E l żb i e t a Janus, Maria
Renata Mayenowa, Zofia Kozłowska, Lublin 1985.
Vas ES — Vasmer Max, Etimologićeskij slovar' russkogo jazyka, t. 1-4, [ t ł u m . i uzup.
O.N.Trubaćev z niern. wyd. Russisches etymologisches Wórterbuch, Heidelberg
1950-1958], Moskva 1986-1987.
Wórt Hoff — Handwórterbuch des deutschen Abergłaubens, herausgegeben unter besonderer
Mitwirkung von E. IIoffmann-Krayer und Mitarbeit zahlreichcr Fachgenossen von Hanus
Bachtold-Staubli, Berlin und Leipzig, bd. 1 1927, bd. 2 1929-1930, bd. 3 1930-1931, bd. 4,
1931-1932, bd. 5 1932-1933, bd. C 1934-1935, bd. 7 1935-1936, bd. 8 1936-1937, bd. 9
1938-1941, bd. 10 1912
Ewa Lipska, Urszula Majer-Baranowska
III. MATERIAŁY TERENOWE
Taśmoteka nagrań tekstów gwarowych, zebranych w archiwum etnolingwistycz-nym Zakładu
Tekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego UMCS. W spisie, po nazwie miejscowości
podano rok nagrania i po dwukropku numery taśm, przy zapisach rękopiśmiennych - imię i nazwisko
lub inicjały zbieracza. Informacja w nawiasie oznacza, że taśma jest kopią nagrania pochodzącego z
archiwum Muzeum Wsi Lubelskiej (MWL) lub Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk (IS PAN).
Abramowice Kościelne gm. Głusk, woj. lubelskie 1974: 159.
Adamów gm. Adamów, woj. siedleckie 1977-1978: 353; 1979: 359.
Aleksandrów gm. Józefów, woj. zamojskie 1978: 240, 241, 242, 243; 1990: 650, 659
Babczyzna gm. Ostrówek, woj. lubelskie 1978: 300.
Babin gm. Bełżyce, woj. lubelskie 1988: 614.
Banachy gm. Harasiuki, woj. tarnobrzeskie 1984: 412, 416, 421.
Baraki gm. Zakrzew, woj. zamojskie 1974: 165.
Baranów gm. Puławy, woj. lubelskie 1962: 35.
Bołcząc: gm. Czemierniki, woj. bialskopodlaskie 1953: 409 (IS PAN).
Bełżyce woj. lubelskie 1968: 130
Bęczyn gm. Urzędów, woj. lubelskie 1962: 109; 1974: 146; 1977: 476.
Białobrzegi gm. Kock, woj. lubelskie 1988: 614.
Białowoła gin. Zamość, woj. zamojskie 1964: 17.
Błedowo gin. Baranowo, woj. o s t r o ł ę c k i e 1987: 482, 483.
Bochotnicn gm Kazimierz Dolny. woj. lu b e lsk i e 1066: 96; 1988: 615.
Bodaczów gin. Szczebrzeszyn, woj. zamojskie 1966: 112; 1907: 126.
Borki gm. Krasnobród, woj zamojskie 1979: 350.
Borsuk gm. Gorzków, woj. zamojskie 1965: 75.
Brodowe Łąki gm. Baranowo, woj. ostrołęckie 1987: 481, 482.
Bródki gm. Adamów, woj. zamojskie 1979: 358; 1980: 356.
Bukowa Wielka gm. Sawin, woj. chełmskie 1967: 124-126.
Bychawa gm. Bychawa, woj. lubelskie 1978-1979: 326.
Bychawka gm. Bychawa, woj. lubelskie 1962: 21-29; 1977: 212; 1978: 26, 236, 251; 1979:
381, 382. Chełm woj. chełmskie 1978: 289. Chmielek gm. Łukowa, woj. zamojskie 1960: 3,
4. Chmielów gm. Dębowa Kłoda, woj. bialskopodlaskie 1967: 117. Chołowice gm. Krasiczyn, woj.
przemyskie 1985: 440, 441. Chróścina Opolska gm. Chróścina Opolska, woj. opolskie 1990: 674, 675.
Chrząchów gm. Końskowola, woj. lubelskie 1978: 234. Ciechomin gm. Wola Mysławska, woj.
siedleckie 1976: 206. Cyców gm. Cyców, woj. chełmskie 1979: 310, 311, 312, 316, 317.
Częstoborowice gm. Rybczewice, woj. lubelskie 1980: 370, 371. Czułczyce gm. Sawin, woj. chełmskie
1953: 408 (IS PAN). Dąbrowa gm. Baranowo, woj. ostrołęckie 1987: 485. Dąbrówka gm. Potok Górny,
woj. zamojskie 1967: 112, 113. Dereźnia gm. Biłgoraj, woj. zamojskie 1967: 105, 106; 1984: 412, 421,
zapis Małgorzaty
Snarskiej; 1990: 647, 650, 654, 658. Doszkowice gm. Sułów, woj. zamojskie 1978: 238.
Dęba gm. Kurów, woj. lubelskie 1964: 57, 58. Dębowiec gm. Skierbieszów, woj. zamojskie 1967: 137.
Długi Kąt gm. Józefów, woj. zamojskie 1980: 347. Dobre gm. Wilków, woj. lubelskie 1977: 218, 219,
225. Dolina Chochołowska gm. Tatrzańska, woj. nowosądeckie 1988: 602. Dominikanówka gm.
Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 354, 358. Dorohucza gm Trawniki, woj. lubelskie 1960:
8 10 Dubienka gm. Dubienka, woj. chełmskie 1967: 116; 1978: 252-254, 256. Dzierążnia gm. Krynice,
woj. zamojskie 1975: 496 (IS PAN); 1979: 384; 1980: 386; 1990:
683. Dzięrzkowice-Zastawie gm. Dzierzkowice, woj. lubelskie 1982:
399.
76 __________________ ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
7 , U O I > l . A 1 OPRACOWANIA
I i
Fajsławice gm. Fajsławice, woj. lubelskie 1966: 85. Giełczew gm.
Piaski, woj. lubelskie 1953: 408 (IS PAN).
Giełczew gm. Wysokie, woj. zamojskie 1972: MO, 145; 1977: 209, 210, 224, 225; l')7«: 233.
Glinnik gm. Abramów, woj. lubelskie 1978 -235.
Głębokie gm. Cyców, woj. chełmskie 1979: 340.
Głusk gm. Głusk, woj. lubelskie 1974: 159.
Głusko gm. Karczmiska, woj. lubelskie 1980: 367, 368.
Godziszów gm. Godziszów, woj. tarnobrzeskie 1980: 369.
Golęcin gm. Oborniki, woj. poznańskie 1993: zapis J.S.
Gołąb gm. Puławy, woj. lubelskie 1988: 614.
Gorajec gm. Radecznica, woj. zamojskie 1972: zapis Haliny Malinowskiej; 1975: 164; 1984: 410,
zapis Marii Kamoli.
Gorajec-Zastawie gm. Radecznica, woj. zamojskie 1970: 222, 223; 1978: 243, 244, zapis Haliny
Malinowskiej; 1983: 407; 1984: 410; 1985: 464.
Góra Puławska gm. Puławy, woj. lubelskie 1979: 322.
Górki gm. Sosnowica, woj. chełmskie 1967: 116, 117; 1977: 214.
Grabniak gm. Urszulin, woj. chełmskie 1953: 408 (IS PAN).
Grabowica gm. Susiec, woj. zamojskie 1979: 282-284.
Gruszka Mała gm. Nielisz, woj. zamojskie 1980: 365.
Guzowatka gm. Baranowo, woj. ostrołęckie 1987: 486.
Harasiuki gm. Harasiuki, woj. tarnobrzeskie 1990: 652, 653, 661, 663, 664.
Husiny gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1978: 355; 1979: 356.
Huta gm. Wojsławice, woj. chełmskie 1966: 92-94.
Hutki gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1986: 477, 479.
Hutki-Namule gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1978: 354.
Hutków gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 360; 1978: 352, 353, 355.
Jacnia gm. Adamów, woj. zamojskie 1964: 51-53; 1965: 59-61, 70; 1966: 71 73; 1977:
352; 1978: 353; 1979: 358; 1980: 356. Janowiec gm. Janowiec, woj.
lubelskie 1979: 318, 319. Janów Podlaski gm. Janów Podlaski, woj. bialskopodlaskie
1979: 361. Jarczów gm. Jarczów, woj. zamojskie 1967: 118.
Jasiennik Stary gm. Potok Górny, woj. zamojskie 1977-1978: 292; 1978: 293. Jelna gm. Nowa
Sarzyna, woj. rzeszowskie 1984, 1985: zapis Małgorzaty Snarskicj. Józefówka gm. Rachanie, woj.
zamojskie 1967: 119, 120. Kaczurki gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1987: 479. Kamień gm. Wola
Mysławska, woj. siedleckie 1976: 206. Kamionka gm. Stoczek Łukowski, woj. siedleckie 1976: 206;
1977: 207. Karczmiska gm. Karczmiska, woj. lubelskie 1974: 146; 1979: 335; 1980: 367; 1982: 399.
Karmanowice gm. Wąwolnica, woj. lubelskie 1959: 493 (IS PAN); 1960: 194 (IS PAN);
1977: 226, 227; 1980: 367. Kawęczyn gm.
Szczebrzeszyn, woj. zamojskie 1964: 48.
Kazimierz Dolny wuj lubelski'' 1986: 168 471.
Kielce wuj kielecki'' 1991: zapis Marzeny Marczewskiej.
Kiołcz.ow ico Górne gm. Strzyżewice, woj. lu b e lsk i e 1977 1978: 326.
Kierzkówka gm. Kamionka, woj. lube lsk i e 1953: 408 (IS PAN).
Klocówka gm Krynice, woj zamojskie 1977: 352: 1978: 353, 354: 1979: 358.
Kock gm. Kock, woj lubelskie 1986: 453
Kocml/a gm Susiec, woj. zamojski'' IOW: 75 77
Kolonia Adamów gm. Adamów, woj. z a m o j s k i e 1979: 359.
Kolonia Byc.hawka gm. Bychawa, woj. lub e lsk i e 1977: 211.
Kolonia Celejów gin. Wąwolnica, woj. lub e lsk i e 1959: 493 (IS PAN).
Kolonia Gałęzów gm. Bychawa, woj. lubelskie 1979: 326.
Kolonia Góra Puławska gm. Puławy, woj. lubelskie 1979: 314, 315.
Kolonia Partyzanty gm. Krynice, woj. zamojskie 1978: 354.
Kolonia Podstary Zamość gm. S t a r y Zamość, woj. zamojskie 1968: 140.
Kolonia Podzamcze gm. Łęczna, w o j . lub e lsk i e 1976: 280; 1978: 269, 270; 1979: 313.
Kolonia Potoczek gm. Adamów, woj. zamojskie 1979: 358.
Kolonia Stara Wieś gm. Łęczna, woj. lubelskie 1976: 280; 1978: 249.
Kolonia Stasiu gm. Łączna, woj. lubelskie 1978: 270.
Kolonia Zawinprzyce e,m. Spiczyn, woj. lubelskie 1979: 340.
Komarów gm Komarów-Osada. woj. zamojskie 1978: 239.
Konopnica gm. Konopnica, woj. lubelsk ie 1978: 274, 275; 1979: 332.
Kopaczyska gm. Baranowo, woj. ostrołęckie 1987: 486.
Kopina gm. Cyców, woj. chełmskie 1967: 114, 115.
Korczów gm. Biłgoraj, woj. zamojskie 1984: 110. 411.
Korytniki gm. Krasiczyn, woj. przemyskie 1985: 431, 439.
Kosarzew gin. Bychawa, woj. lubelskie 1954: 494 (IS PAN), 495 (IS PAN).
Kowala gm. Puławy, woj, lubelskie 1979: 323.
Krasew gm. Borki, woj. lubelsk ie 1980: 368; 1982: 399; 1988: 614.
Krasiczyn gm. Krasiczyn, woj. przemyskie 1984: 407; 1985: 434, 436, 437, 442.
Krasne gm. S i a r y Zamość, woj. zamojskie 1960: 87, 88.
Krasnobród gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 278, 279, 353, 358; 1979:
281, 331, 332. 351, 357; 1980: 356; 1987: 479. Kraśnik Fabryczny gm. Kraśnik, woj.
lubelskie 1982: 397. Krężnica Okrągła gm. Bełżyce, woj. lubelskie 1967: 99. Kruhel Mały gm.
Przemyśl, woj. przemyskie 1984: 407; 1990, 1992: zapis J.B. Krynice, gm. Krynice, woj. zamojskie
1979: 384; 1980: 383. Krzczonów gm. Krzczonów, woj. lubelsk ie 1966: 80 82; 1976: 203, 204;
1953: 408 (IS
PAN). Krzywe gm. Łopiennik Górny, woj. chełmskie 1993: zapis
J.S. Księżomierz gm. Gościeradów, woj. tarnobrzeskie 1984: 425. Księżpol
gm. Księżpol, woj. zamojskie 1984: 1 1 1 . Latyczyn gm Hadecznica.
woj. zamojskie 1979: 337. 338,
78
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
79
Lipa gin. Zaklików, woj. tarnobrzeskie 1962: 109.
Lipsko gm. Zamość, woj. zamojskie 1966: 110.
Lubartów gm. Lubartów, woj. lubelskie 1995: zapis J.S.
Lubień gm. Wyryki, woj. chełmskie 1978: 221, 245, 247, 248.
Lublin woj. lubelskie 1981: 140 (wywiad z prof. M. Łesiowem), 478; 1988: 614 (MWL),
615 (MWL). Łabunie gm. Łabunie, woj. zamojskie
1962: 18-20. Łaziska gm. Łaziska, woj. lubelskie 1960: 47.
Łazory gm. Harasiuki, woj. tarnobrzeskie 1984: 412; 1990: GOO, 649, 656, 659, 662, 665, 666.
Łążek Ordynacki gm. Janów Lubelski, woj. tarnobrzeskie 1967: 104, 105.
Łęka gm. Puławy, woj. lubelskie 1979: 323.
Łopiennik Górny gm. Łopiennik Górny, woj. chełmskie 1966: 86.
Łopoczno gm. Józefów, woj. lubelskie 1960: 47.
Łowcza gm. Sawin, woj. chełmskie 1967: 124.
Łubcze gm. Jarczów, woj. zamojskie 1978: 296, 400, 401; 1983: 406, 423, 424.
Łubki gm. Wojciechów, woj. lubelskie 1965: 67, 68.
Łucka gm. Lubartów, woj. lubelskie 1961: 11-13.
Łukowa gm. Łukowa, woj. zamojskie 1980: 368; 1984: 411.
Łuszczacz gm. Susiec, woj. zamojskie 1975: 495 (IS PAN); 1977: 352; 1978: 351; 1979: 357
Łuszczów gm. Wólka, woj. lubelskie 1961: 16, 17.
Majdan Mały gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 353, 1978: 354, 1979: 357. Majdan
Nepryski gm. Józefów, woj. zamojskie 1979: 281, 282. Majdan Wielki gm. Krasnobród, woj.
zamojskie 1977: 352; 1978: 354; 1979: 357. Małaszewicze gm. Terespol, woj. bialskopodlaskie
1967: 121. Marylin gm. Wisznice, woj. bialskopodlaskie 1967: 115. Michałówka gm. Abramów,
woj. lubelskie 1980: 363, 364; 1981: 393, 391. Miłosław gm. Ruda Huta, woj. chełmskie 1981: 392.
Minkowice gm. Mełgiew, woj. lubelskie 1953: 408 (IS PAN). Mircze gm. Mircze, woj. zamojskie
1964: 58. Moniatycze gm. Hrubieszów, woj. zamojskie 1979: 309, 310. Motycz gm. Konopnica,
woj. lubelskie 1981: 389-391; 1985: 447-451. Munina gm. Jarosław, woj. przemyskie 1988: 618.
Nasutów gm. Niemce, woj. lubelskie 1978: 271, 273; 1979: 272. Nedeżów gm. Jarczów, woj.
zamojskie 1977: 306-308; 1979: 308.
Niedrzwica Kościelna gm. Niedrzwica Duża, woj. lubelskie 1980: 366; 1983: [transkrypcja z taśmy
MWL 35A]. Niedzieliska gm. Szczebrzeszyn, woj. zamojskie 1967: 128, 129. Nielisz gm. Nielisz, woj.
zamojskie 1964: 49. Niemirówek gm. Krynice, woj. zamojskie 1978: 3'54; 1979: 358; 1980: 356.
Niezdów gm Opole Lubelskie, woj. lubelsk ie 1960: 47; L966: 95; 1967: 102, 103; 1977:
212, 213. 226, 230, 231; 1969: 456. Nowa Wieś gtn. Krasnobród,
woj. zamojskie 1977: 352, 1978: 358. Noworąblów gin. Karczmiska, woj.
lubelskie 1988: 615. O kale gm. Kazimierz Dolny, woj. lubelskie 1986: 457.
Okuninkii gm. Włodawa, woj. chełmskie 1975: 166. Ołbięcin gin. Trzydnik Duży,
woj. tarnobrzeskie 1966: 89. Opatkowice gm. Puławy, woj. lubelskie 1979: 314.
Orchówek gm. Włodawa, woj. chełmskie 1960: 10; 1962: 2, 4, 31, 33, 36-38; 1968: 33. Orzechów
Stary gm. Sosnowica, woj. chełmskie 1977: 229. Osowa gm. Hańsk, woj. chełmskie 1977: 323, 324;
1978: 221, 245, 246. Osowno gm. Borki, woj. lubelskie 1980: 369.
Ossówka gm. Leśna Podlaska, woj. bialskopodlaskie 1967: 122, 123. Ostrówki gm. Wohyń, woj.
bialskopodlaskie 1953: 409 (IS PAN). Pieszowola gm. Sosonowica, woj. chełmskie 1977: 214, 216.
Piotrków gin. Jabłonna, woj. lubelskie 1953: 408 (IS PAN); 1973: 142; 1974: 146; 1977:
210. Płudy gm. Radzyń Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1967: 107, 108, 114.
Podklasztor gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 353; 1979: 357. Podstary
Zamość gm. Stary Zamość, woj. zamojskie 1964: 78. Podzamcze gm. Łęczna, woj. lubelskie
1979: 313. Podzamcze Mcłgiewskie gm. Mełgiew, woj. lubelskie 1981: 388. Podzamek gin.
Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 353. Polanówka gm. Krynice, woj. zamojskie 1980: 383.
Polichna gm. Szastarka, woj. tarnobrzeskie 1974: 146.
Poniatowa gm. Poniatowa, woj. lubelskie 1987: 490.
Potoczek gm. Adamów, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 354; 1979: 358.
Powały gm. Wola Mysłowska, woj. siedleckie 1976: 206; 1977: 207.
Prawiedniki gm. Glusk, woj. lubelskie 1981: 478; 1986: 457.
Przejma gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1979: 356.
Przemyśl woj. przemyskie 1956: zapis J.B.
Przypisówka gtn. Firlej, woj. lubelskie 1976: 201, 202.
Puławy woj. lubelskie 1988: 615.
Puszno Godowskie gm. Opole Lubelskie, woj. lubelskie 1982: 399; 1983: 423.
Rachanie gm. Rachanie, woj. zamojskie 1978: 297-299, 401.
Radecznica gm. Radecznica, woj. zamojskie 1964: 49, 50.
Rakówka gm. Księżopol, woj. zamojskie 1984: 411, zapis Małgorzaty Snarskiej.
Ratajewicze gm. Wisznice, woj. bialskopodlaskie 1967: 115.
Rawa gm. Michów, woj. lubelskie 1966: 97, 98.
Rawki gm. Chorzele, woj. ostrołęckie 1987: 484.
Rechta gm. Strzyżewice, woj. lubelskie 1978-1979: 327.
Rogatka gm. Dubienka, woj. chełmskie 1978: 254, 255, 257-259.
80 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ______________________________ 81_
Rogoźniczka gm. Międzyrzec Podlaski, woj. bialskopodlaskie 19G7: 122.
Romanów gm. Janów Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1979: 3G1.
Rozkopaczew grn. Ostrów Lubelski, woj. lubelskie L953: 408 (IS PAN); 19X2: .199.
Rozkoszówka gm. Uchanie, woj. zamojskie 1962: 30, 31; 1968: 140.
Równe gm. Dukla, woj. krośnieńskie 1953: 408 (IS PAN).
Róża gm. Susiec, woj. zamojskie 1979: 357.
Różanka gm. Włodawa, woj. chełmskie 1978: 221.
Ruda-Huta gm. Ruda-Huta, woj. chełmskie 1978: 288.
Ruda Solska gm. Biłgoraj, woj. zamojskie 1990: G00, 646, 658.
Rudka Kozłowiecka gm. Niemce, woj. lubelskie 1978: 264-266.
Rudnik Szlachecki gm. Wilkołaz, woj. lubelskie 1966: 83.
Rudzienko gm. Michów, woj. lubelskie 1953: 409 (IS PAN).
Rury Bonifraterskie gm. Lublin, woj. lubelskie 1960: 11.
Sarzyna gm. Nowa Sarzyna, woj. rzeszowskie 1984: zapis Małgorzaty Snarskiej.
Sąsiadka gm. Sułów, woj. zamojskie 1966: 1 1 1 .
Siedliszcze gm. Dubienka, woj. chełmskie 1978: 255.
Siemień gm. Siemień, woj. bialskopodlaskie 1963: 43.
Siennica Różana gm. Siennica Różana, woj. chełmskie 1966: 86.
Skierbieszów gm. Skierbieszów, woj. zamojskie 1982: 414.
Smólsko Duże gm. Biłgoraj, woj. zamojskie 1984: 4 19.
Sosnowica gm. Sosnowica, woj. chełmskie 1977: 216, 229.
Sosnówka gm. Abramów, woj. lubelskie 1979-1980: 364.
Sól gm. Biłgoraj, woj. zamojskie 1990: 600, 659.
Stanin gm. Stanin, woj. siedleckie 1967: 114.
Stara Wieś gm. Końskowola, woj. lubelskie 1979: 332, 333.
Stara Wieś gm. Łęczna, woj. lubelskie 1978: 250.
Staw Noakowski gin. Nielisz, woj. zamojskie 1974: 166.
Stawki gm. Włodawa, woj. chełmskie 1978: 246, 247.
Strupin Duży gm. Chełm, woj. chełmskie 1966: 90-91.
Sułów gm. Sułów, woj. zamojskie 1978: 237, 238. 294; 1978-1979: 295.
Susiec gm. Susiec, woj. zamojskie 1975: 134; 1979: 320, 321.
Szczebrzeszyn woj. zamojskie 1978: 238, 239.
Szczuczki gm. Wojciechów, woj. lubelskie 1965: 68.
Szuminka gm. Włodawa, woj. chełmskie 1990: 680, 681.
Szur gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1978: 354; 1979: 356.
Szypliszki gm. Szypliszki, woj. suwalskie 1988: 616.
Szyszki gm. Stoczek Łukowski, woj. siedleckie 1978: 302. 303.
Swieciechów gin. Annopol, woj. tarnobrzeskie 1967: 99. 100.
Świerże gm. Dorohusk, woj. chełmskie 1967: 126, 127; 1976: 280.
Tarnawa gm. Turobin, woj. zamojskie 1980: 386.
Tomaszowice gm. Jastków, woj. lubelskie 1967: 101.
Tomaszów Lubelski woj. zamojskie 1960-1966: zapis J.B., 1975: 496 (IS PAN); 1987:
479. Trzeciaków gm. Mełgiew, woj. lubelskie 1980: 395. Tuchanie gm. Dubienka, woj.
chełmskie 1978: 255, 256. Turzyniec gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1979: 357. Tuszów gm.
Jabłonna, woj. lubelskie 1988: 614. Tyszowce gm. Tyszowce, woj. zamojskie 1985: 448, 452, 459. Ulan
Majorat gm. Ulan Majorat, woj. bialskopodlaskie 1984: 445, 446, zapis S.N.;
1987: 488, 489; 1992: zapis S.N.. Ulhówek gm.
Ulhówek, woj. zamojskie 1978: 297.
Ułów gm. Tomaszów Lubelski, woj. zamojskie 1967: 118, 119; 1979: 331. Urszulin gm. Urszulin, woj.
chełmskie 1953: 408 (IS PAN). Wąwolnica gm. Wąwolnica, woj. lubelskie 1965: 64. Wiązownica gm.
Wiązownica, woj. przemyskie 1988: 619. Wielkolas gm. Abramów, woj. lubelskie 1978: 267-269;
1980: 365, 366, 373. Wierzchowiska gm. Modliborzyce, woj. tarnobrzeskie 1960: 1, 2; 1966: 84.
Wierzchowizna gm. Chorzele, woj. ostrołęckie 1987: 486. Wiszniów gm. Mircze, woj. zamojskie 1964:
54-56. Wojciechów gm. Wojciechów, woj. lubelskie 1965: 66, 67, 69. Wola Błędowska gm. Baranowo,
woj. ostrołęckie 1987: 482. Wola Chomejowa gm. Borki, woj. lubelskie 1988: 614. Wola Krasienińska
gm. Niemce, woj. lubelskie 1979: 332; 1980: 365. Wola Osowińska gm. Borki, woj. lubelskie 1980:
368, 369. Wola Przybysławska gm. Garbów, woj. lubelskie 1980: 367, 369. Wólka Husińska gm.
Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 353, 360; 1978: 354, 355; 1979:
356; 1980: 348. Wólka Kątna gm. Markuszów, woj. lubelskie 1980:
625; 1981: 395.
Wólka k. Serokomli gm. Serokomla, woj. siedleckie 1979: 380.
Wólka Łabuńska gm. Łabunie, woj. zamojskie 1978: 239, 240.
Wronowice gm. Werbkowice, woj. zamojskie 1979: 385.
Wygoda gm. Kurów, woj. lubelskie 1978: 234.
Wymysłów gm. Karczmiska, woj. lubelskie 1980: 367, 368.
Wyryki gm. Wyryki, woj. chełmskie 1978: 220.
Wzgórze gin. Bełżyce, woj. lubelskie 1968: 131.
Zabielę gm. Radzyń Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1980: 369.
Zaboreczne gm. Krynice, woj. zamojskie 1979: 356.
Zakopane woj. nowosądeckie 1988: 602, 611.
Zaleś gm. Korczew, woj. siedleckie 1991: 696.
Zamch gm. Łukowa, woj. zamojskie 1980: 368, 1984: 420, zapis S.N.
Zaniżę gm. Białopole, woj. chełmskie 1978: 289.
Zarzecze gm. Chełm, woj. chełmskie 1953: 408 (IS PAN), 409 (IS PAN).
Zawada gm. Zamość, woj. zamojskie 1963: 39-42; 1965: 63.
82 ______________________ SKRÓTY - eksplikacja
SKRÓTY
eksplikacja ________________________ °»
alb. — albański
anegd. — anegdota
awest. — awestycki
dziad. — dziadowskie
błrus. — białoruski
bulg. — bułgarski
chorw. — chorwacki
csłow. — cerkiewnoslowiański
czes. — czeski
dłuż. — dolnołużycki
etnogr. — etnograficzny
etymol. — etymologia
ewent. — ewentualnie fran.
— francuski fraz. —
frazeologizm gat. — gatunek
głuż. — górnołużycki górn.
— górniczy grec. — grecki
gwar. — gwarowe het. —
hetycki
SKRÓTY
ie. — indoeuropcjski iron.
— ironicznie kasz. —
kaszubski koc. —-
kociewskie kość. —
kościelny leg. — legenda
liter. — literacki litew. —
litewski lud. — ludowy
łac. — łaciński małop. —
małopolski inaz. —
mazowiecki mazur. —
mazurski metaf. —
metaforyczny módl. —
modlitwa morfol. —
morfologiczny niem. —
niemiecki ogpol. —
ogólnopolski ok. —
okolica opow. —
opowiadanie oset. —
osctyński
partyz. partyzancki
pd. — południowy
pn. — północny
podob. podobnie
podli. — podhalański
poet. — poetycki
pol. — polski
por. — porównaj
porów. porównanie
porzek. — porzekadło
pot. - potoczny
powst. powstańczy
powsz. — powszechnie
presup. presupozycja
przem. przemowa
przen. przenośnie
przepow. - przepowiednia
przysł. — przysłowie psł.
— prasłowiański robot.
robotniczy ros. — rosyjski
rym. — rymowanka rząd.
rzadki serb. — serbski slow.
— słowiański słowac. —
słowacki słoweń. -
słoweński sporad. —
sporadycznie
st csłow. staro-cerkiewno-słowiański
stczes. staroczeski
stdniem. — staro-dolno-niemiecki
stind. — staroindyjski
stisl. — staroislandzki
stnicm. — staroniemiecki
stpol. — staropolski
stprus. — staropruski
struś. — staroruski
symb. — symbolicznie
śrdniem. — średnio-dolno-niemiecki
śrgrniem. — średnio-górno-niemiecki
ukr. — ukraiński
war. — wariant
wes. — weselny
wielkopol. — wielkopolski
wierz. — wierzenie
wsch. — wschodni
wyl. — wyliczanka
zach. — zachodni
zag. — zagadka
zam. — zamówienie
złodz. — złodziejski
zob. — zobacz
zwł. — zwłaszcza
żarg. — żargon
żart. — żartobliwy
żołn. — żołnierski
zestawił Artur Drozdowski
Zawady gm. Baranowo, woj. ostrołęckie 1987: 483-185, 187.
Zawałów gm. Miączyn, woj. zamojskie 1966: 73, 74.
Zawieprzyce gm. Spiczyn, woj. lubelskie 1974: 164; 1978: 248, 249, 275, 276
Zemborzyce gm. Konopnica, woj. lubelskie 1978: 261, 262.
Zielone gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 354; 1979: 356.
Zabików gm. Radzyń Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1963: 43-45.
Żabno gm. Turobin, woj. zamojskie 1966: 79, 80.
Żarska Wieś gm. Zgorzelec, woj. jeleniogórskie 1988: 617.
Żerdź gm. Żyrzyn, woj. lubelskie 1978: 235, 236; 1982: 399.
Żmijowiska gm. Wilków, woj. lubelskie 1988: 614.
Żuków gm. Krzczonów, woj. lubelskie 1959: 33.
Żurawnica gm. Zwierzyniec, woj. zamojskie 1981: 372.
oprać. Marta Trocka, M(
NIEBO
Wstęp. Eksplikaejn: Nazwy Kolekcje. Opozycje. Lokalizacja Cechy. Budowa i wygląd. Niebiescy mieszkańcy.
Niebo celem dążeń człowieka i nagrodą. Droga do nieba, droga z nieba. Zachowania. Działania sprawcze Przeżycia.
Niebo odbiorcą i adresatem aktów człowieka. Co i kto pochodzi z nieba. Przepowiednie. Symbolika. Ekwiwalencja.
Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Przysięgi i zaklęcia. Modlitwy i modlitewki. Kolędy, przemowy i
widowiska bożonarodzeniowe. Powinszowania noworoczne. Pieśni wielkopostne i wielkanocne. Przemowy weselne.
Pieśni weselne. Przemowy pogrzebowe. Pieśni pogrzebowe. Pieśni i przyśpiewki zalotne i miłosne. Pieśni sieroce.
Pieśni i przyśpiewki żartobliwe. Pieśni i wiersze religijne. Pieśni dziadowskie. Pieśni żołnierskie i partyzanckie.
Ballady. Bajki i opowieści o nieprawdopodobnych zdarzeniach. Opowieści wierzeniowe. Anegdoty. I^egendy.
Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.
Niebo ma w polskiej tradycji ludowej wymiar podwójny: fizyczny i religijny. Jest nie tylko
sklepieniem, kopulą wznoszącą się nad ziemią, po której poruszają się światła niebieskie, ale też
domeną Boga, aniołów, świętych i zbawionych dusz. Jest celem dążeń człowieka i nagrodą za dobre
życie na ziemi. Towarzyszy człowiekowi, pomaga mu, wspiera zakochanych, nagradza i karze.
Wartościowanie nieba jest zawsze najwyższe, symbolizuje ono - nie tylko w tradycji polskiej -
nieskończoność, świętość, sprawiedliwość, najwyższą radość i szczęście, a także wzniosłość,
duchowość, wieczność.
Obraz nieba w języku i kulturze ludowej jest silnie zróżnicowany gatunkowo, co pokazuje
dokumentacyjna część tego artykułu. Równocześnie ludowy obraz nieba pozostaje w bliskim związku
z jego obrazem w polszczyźnie ogólnej potocznej, która w swojej warstwie frazeologicznej
przechowuje wyjątkowo silne ślady tradycyjnych wierzeń: być w siódmym niebie; coś jest jak
grom/piorun z jasnego nieba; wołać o pomstę do nieba; psie glosy nie idą w niebiosy; krzyczeć
wniebogłosy; dziury w niebie nie będzie; komuś niebo się otwiera; komuś coś spada jak z nieba, ale i
nic nie spadnie z nieba, niebo a ziemia, niebo w gębie itp.
Niebo w n a j s t a r s z y c h kulturach było ujmowane jako przestrzeń materialna
- sklepiona kopuła nad kręgiem ziemi, górna połowa całego świata - i zarazem
przestrzeń uduchowiona: miejsce przebywania bogów i dusz ludzi zmarłych Herd Lek
103; szeroko znane jest wyróżnianie kilku (7, 9) sfer nieba, rozciągających się jedna nad
drugą. Powszechnie (poza Egiptem, gdzie Niebo było kobietą, boginią Nut, rozpiętą
nad męską Ziemią w kształcie sklepienia) niebo jest traktowane jak żywioł męski, zaś
ziemia jako żywioł żeński Herd Lek 103.
Do uniwersalnych koncepcji budowy świata należy jego podział na trzy poziomy
- górny, środkowy i dolny: niebo, ziemię i podziemia El Sac 73. Łączność między nimi
jest możliwa za pośrednictwem wszechświatowej kolumny, axis mundi, przechodzącej
przez wszystkie trzy poziomy, przyjmującej postaci słupa, drabiny, góry, drzewa, liny
itp. i wyznaczającej ..środek świata" El Sac 74.
86 __________________________ NIEBO - eksplikacja
NIEDO eksplikncja
87
W b i b l i j n y m przekazie starotestamentowym „niebo i ziemia" znaczą tyle co „wszechświat".
Niebo, nazywane „królestwem Bożym", jest niedostępnym miejscem zamieszkania Boga Lur STB 538.
Nowy Testament i c h r z e ś c i j a ń s t w o głoszą, że z Jezusem Chrystusem niebo staje się obecne
na ziemi, bo Chrystus łączy niebo z ziemią, otwiera ludziom niebo Lur STB 540. Przeciwieństwo nieba
i ziemi, świata duchowego i widzialnego, może zostać scalone w człowieku; grzech niszczy niebo
W człowieku For Sym 79.
W językach i n d o e u r o p e j s k i c h nazwy nieba łączą się z nazwami dnia i bóstwa, cechą
wspólną jest 'jasność, światło'. Najczęstsza nazwa - niebo ma etymologiczny związek z nazwami
chmury G amlv Ind 791-792.
W tradycji s t a r o s ł o w i a ń s k i e j od najstarszych czasów znana jest opozycja niebo : ziemia
(i druga nakładająca się - ziemia : podziemie), funkcjonująca w systemie opozycji góra : dół. Obiektem
kultu było i niebo, i ziemia (święta ziemia), w przeciwieństwie do podziemia IvTop siav 100-107. O
przechodzeniu między niebem, ziemią i podziemiami traktują liczne słowiańskie motywy bajkowe
ivTop siav 104-105.
=
Nazwy niebo i niebiosa/niebiosy - odpowiadają dwóm sposobom widzenia (profilom) przedmiotu
- pierwsza uwydatnia aspekty f i z y c z n e , druga -r e l i g i j ne.
Etymologicznie polski wyraz niebo jest wiązany z nazwami dnia i bóstwa (zestawia się stind.
dyau- 'niebo', z łac. deus 'bóg', należy tu też grec. Zeus i pol. dzień siaw SE 1/195), także z nazwami
chmur i mgły, m.in. z wyrazami grec. nefos 'obłok', niem. Nebel 'mgła' Briic si 359, podobnie Gamlv
ind 791. Warto dodać, że wyrazy obłok, obloką są w gwarach używane także w odniesieniu do 'błękitu
nieba', który „obleka" ziemię ze wszystkich stron Etnl 1989 Bilg 99, jednak wyrazy pochodne od nieba
utrwalają cechę koloru: niebieski 'mający kolor jasnego nieba' i 'wypukłości': podniebienie 'górna,
wysklepiona część jamy ustnej'. Kulturowe, zwłaszcza wierzeniowe cechy wyobrażenia nieba są
uwydatniane w derywatach: niebiański 'należący do nieba; zachwycający, rozkoszny', niebianin,
niebianka 'mieszkaniec, mieszkanka nieba'; wniebowzięty 'przejęty radością i uniesieniem', (krzyczeć)
wniebogłosy 'bardzo głośno' oraz wniebowzięcie i wniebowstąpienie, które mają podstawowe
odniesienia religijne (dotyczą Matki Boskiej i Jezusa) i wtórnie funkcjonują jako nazwy odnośnych
świąt chrześcijańskich oraz sytuacji ludzkich.
Synonimami N. są: błękit powsz.; raj w swoim znaczeniu szerszym 9, 33, 44b, 7ic, (w znaczeniu
węższym raj to część N. przeznaczona dla zbawionych), Bóg 14.
Nazwy opisowe N. to: firmament niebieski 36b, 123; niebieska kraina 35a,
niebieskie Strony 35c, niebieski dwór Bart Lub 164, 165, Kot Rzesz 157, K 23 Kai 238;
k r ó le s tw o n ie b ie s k ie powsz., np.: K 10 Poz 221, Bart Lub 282, Stoin Żyw 3 6, królestwo
wieczne K 49 Sa-Kr 126, niebieska cicha dolina 45c, e; niebieski szczyt 45b; niebieskie
szczęśliwości Kot Zn 481.
W zagadkach N. to ojciec (matką - ziemia) 1, a także szeroka ziemia 2, niewymie-rzone pole 2,
wielga łąka 2, kościół ze słupem 3.
+ N. współwystępuje z z i e m i ą; są to dwie podstawowe części świata wymieniane w opisach
stworzenia 36 i w epitetach Boga jako stwórcy/pana/króla nieba 1 ziemi powsz.; N. i ziemia są razem
przywoływane w przysięgach i zaklęciach: Niebo, przykryj
mnie, ziemio, pochłoń mnie i.3a, Bodaj się ziemia rozstąpiła, niebo otworzyło I3b; N. i ziemia
współdziałają w karaniu występków 106. Z polecenia Boga to, co jest przez Jego namiestników
związane na ziemi będzie związane i w niebie 37. W kolędach, razem nic mogą ogarnąć Stwórcy K 2.3
Kai 55, pieśniach wielkopostnych N. reaguje na śmierć Jezusa razem ze słońcem, ziemią, skałami 32.
W zagadkach N. i ziemia tworzą parę jak ojciec i matka 1, czego echo wraca w chłopskiej poezji 135.
N., z i e m i a i p i e k ł o (podziemia) to miejsca zamieszkiwane odpowiednio: przez Boga,
aniołów i świętych, ludzi - grzeszników, istoty demoniczne i diabły LSE 1984/148, trzy poziomy
ś w i a t a . N. i piekło to podstawowe elementy tamtego świata LSE 1984/HI, zaświatów. N., czyściec,
piekło są postrzegane jako miejsca, w które udaje
się dusza po śmierci powsz.
N., p i e k ł o , c z y ś c i e c i r a j - razem tworzą ludowe „ z a ś w i a t y " . Tam w pieśni
żartobliwej kawalerskiej wysyła się odpowiednio: panny, babki, wdowy i mężatki 65A. Podobny
motyw znany w folklorze dziecięcym, w rymowance z użyciem papierowej, czteroczęściowej zabawki
- „Piekło - niebo - czyściec - raj, swoją duszę tuta) daj" Red. Przemyli 1956. Do N. droga prowadzi
przez czyściec 107.
<-► N. stoi w opozycji z z ie m i ą na zasadzie daleki : bliski lOd, 27, wysoki : niski 23a, c, e;
niekiedy ziemię zastępuje w tym przeciwstawieniu p o p i ó ł ioc, b arł óg 23e, co wprowadza
dodatkowy kontrast majestatu i nędzy.
N. i ziemia kontrastują też na zasadzie dusza : ciało 46, wieczność : doczesność 47, radość :
cierpienie 47. Różnica kierunku do nieba : do ziemi jest znacząca przy układaniu ciała zmarłego w
trumnie 70. Fraz. coś podobne jak niebo do ziemi 'niepodobne do siebie', niebo a ziemia 'jedno zupełnie
inne od drugiego i znacznie lepsze'. N. i ziemia są przeciwstawiane sobie także na zasadzie boski :
ludzki (mieszkanie Boga wobec mieszkania ludzi); zamiast ziemi pojawia się też chleb 10.
N. i ś w i a t na zasadzie wieczność : doczesność - fraz. Świata zażyć, potem w niebie
być. NKPP użyć 10.
N. i m o r z e przeciwstawiane jako miejsca wysokie : głębokie K 8 Krak 103.
N. i p i e k ł o są kontrastowane na zasadzie przeciwieństwa dobra : zła powsz., np. 101,
127, 133b, LSE 1984/148, nagrody : kary 6Ae, 7, l i , 33, 62A, 86A, B, 88, 89, 90B, 95, 107, 113B, 134,
nadto: Pig Wyb 32, Stef WarmPś 2/86; we fraz. od piekła oderwał się, do nieba nie dostał się. NKPP
piekło 13; położenia wysoko : nisko 100, TN Zaleś 1991, drogi trudnej : wygodnej 127; mieszkania
dobrych duchów : siedliska duchów złych 101; N. i piekło (czasem także czyściec) są częste w
rymowankach dziecięcych K 9 Poz 256, 257, 258, Wisła 1891/562, K 42
Maz 609, MAAE 1908/151, 337, K 5 Krak 319, 320.
N. i c z y ś c i e c - szczęście : cierpienie 35c.
N. i w i ę z i e n i e - wolność : niewola 35c.
A (a) Jest wysoko: fraz. wysoki do nieba, a głupi jak trzeba; aż do samego nieba 'wysoko' K 40
MazP 462, Kot Las 78. N. funkcjonuje w zaświatach 45, ale zawsze w górze: fraz. ku niebu 'do góry';
fraz. wynosić kogo pod niebiosa 'wysoko oceniać, chwalić' NKPP niebo 60. Jest oddalone od ziemi
daleko: fraz. jak niebo od ziemi 'daleko'.
(u) Na N. są światła niebieskie powsz.: ->słońce, ->księżyc (zwany w formułach powitalnych
niebieskim dziedzicem), -+gwiazdy (które są ozdobami nieba K 39 Pom 113, K 11 Poz 91. K 7 Krak
31); ->chmury. W pieśniach pod niebem / pod niebiosa / do nieba
88
NIEBO eksplikacj a NIEUO eksplikacja
89
latają ptaki, Zwłaszcza skowronki K 23 Kai 192, TN Wyryki 1978, Lom Śląsk 386, Chód Śp 197,
Rog śląsk 223, K 5 Krak 241; w rymowankach dziecięcych - biedronka: Biedroneczko (na Śląsku
niekiedy też: słoneczko), leć do nieba / do Pana Jezusa (po sionko, pogodę,
deszcz) K 42 Maz 349, Sim Wiera 235, podob. ZWAK 1884/293.
(c) Fraz. między ziemią a niebem 'w miejscu nieokreślonym'; w złorzeczeniu: A bodaj cię choroby
świgaly [= rzucały] od ziemi do nieba! K 9 Poz 50.
O Cechy: w y s o k i e i, 4, 23a, 4la; fraz. wysokiego nieba nie dostać, twardej ziemi nie przebić
NKPP niebo 47; niebo Wysockie ZWAK 1886/270 pieśń; fraz. skakać pod niebiosy 'wysoko'LL
1959/3-4/78; g ó r n e 23e, o k r ą g ł e 119,122, okrąglutkie, bez żadnego kanta TN Nasutów 1978,
okrąg nieba K 10 Poz 226; s z e r o k i e 2; j a s n e 24e; Wedle przekazów wierzeniowych jest tak
jasne, że wzrok oślepia wisia 1900/465, podob. LL 1960/4-5/57; strojne: Wiecorem niebo
najstrojniejse, wtedy są na niebie ołtarze, a inno to słońce jesce śpi, to ołtarzów ni ma PSL 1963/2/100;
b ł ę k i t n e 58, błękit Pig Wyb 98, namiot nieba błękitny Szcz Ant 629, niebieskie błękity Pig Wyb
97, błękit niebios K 7 Krak 58; modre (oczy modre jak niebo) Sim Gad 182, Pies śl 1/486; sine Szcz
Ant 631; pogodne 106 lub zabandziurzone 'zachmurzone' K 17 Lub 210; gołe tylko we fraz. pod gołym
niebem 'nie pod dachem' powsz.; s z c z e r e Pies śl 2/347, Nitsch Tek 41 Cieszyńskie, we fraz. Ja bym
mógł na to pod szczerym niebem przysięgać, NKPP przysięgać 1; p i ę k n e 24c,
Ś l i c z n e K 17 Lub 4, TN Stara Wieś 1978, Lom Śląsk 382; boże Pig Wyb 156.
® Budowa i wy gl ąd. Wyróżniane bywają d w a N.: poza widzialnym niebem, znajduje się inne,
ś w i e t l i s t e Mosz Ku! 2/17. W wierszach współczesnych poetów chłopskich owo pierwsze N. to
p o d n i e b i e szcz Ant słownik lub p r z e d n i e b i e . W żartobliwym wierszu z Radomskiego:
Całe niebo tańcowało, przedmcbic mu przygrywało. Tańcowali Boski z Boską; i Syn Boski z Matką
Boską. I wnuczęta sami boscy, klucznik Piotr i Paweł boscy. W kuchni boska Magda, o co prosić, tak
da. K 20 Rad 246.
N i e b o ś w i e t l i s t e jest przedstawiane jako budowla (pałac, wiejski dom) i ogród.
S k l e p i e n i e niebieskie. N. to kopuła 120, 139, 144, parasol nad ziemią 120; namiot nieba 143;
stąd fraz. dziura w niebie i żart. przyśpiewka nie podskakuj, bo wybijesz w niebie dziurę 73; przez
dziury w N. widać światło, są to gwiazdy 12113, u poety chłopskiego - N. podziurawione gwiazdami
Hi; (i odwrotnie - w N. nie ma dziur, co oddają przysł. Na święty Jury, jak będą w niebie dziury,
ZWAK 1878/176; Nic zrobi się przez to dziura w niebie (o czymś, co uznaje się za wypadek
małoznaczący) Wisła
1896/354.
Wg przekazów wierzeniowych N. to kula, która kręci/obraca się 119, wisi w powietrzu 119. N.
stoi/opiera się na słupie/osi/gwoździu, który jest tam, gdzie Gwiazda Północna 121A; sporad. też - na
słoniu 121A. N. ma siedem pięter, Bóg mieszka najwyżej 124; najwyższe niebo empirejskie jest
gwiaździste 124, niżej kryształowe sklepienia po których poruszają się słońce i księżyc 124, najniżej
obłoki 123,124. W bajce bohater zostaje zachwycony do trzeciego nieba Kap Baj 124. Ziemia jest
schodami do nieba 129.
P a ł a c niebieski (niebieski dwór K 23 Kai 238) - wedle najbogatszego przekazu krakowskiego
132 - stoi na najwyższym piętrze N., zbudowany z drogich kamieni, tam na tronie zasiada Bóg Ojciec
124, 132, K 8 Krak 100; (por. fraz. niebieski twn MAAE 1908/113), z nim Matka Boska I32b, u stóp -
święci I25b, chóry anielskie 124. W N. jest
pełno okien na cały świat I32b. N. ma bramę/wrota/drzwi: br-ama 109, i25a, 130, brama złocista 126,
brama niebios/niebieska 2ic, noa, brama rajska 109, fraz. wwta niebieskie (= wrota do nieba) święt
Nadr 321, Stef Pies 1/202, Kot Zn 126-127; rajskie wrota 33b, 86Ac, 9la; drzwi 116, 117, K 7 Krak
15, dźwierze 109A, B; dywany 126; progi nieba K 7 Krak 11, niebios Pig Wyb 12. Bramą kamienną
wchodzą do raju dusze z czyśćca I32b.
K l u c z n i k n i e b i e s k i 96A: Bramy N. strzeże Archanioł Gabryel ze złotym mieczem 126
lub św. P i o t r Pieterpawcł sob, Paweł Pieter, który ma (złote) klucze 125, K 14 Poz 285 i wpuszcza do
N. dusze so, 111 , lu b nie 96, 111; w anegdocie - przyjmuje wędrującego chłopa P4A^, 109, 110, \\r,.
117, otwiera niebo 92b, otwiem bramę 125, zamyka N. po burzy Wisia 1900/466.
Zbawiony jest w N. sadzany na tronie, na Abiahamowym łonie 86B. W bajkach N. przedstawiane jak
c h ł o p s k i e g o s p o d a r s t w o , gdzie młóci się zboże, przędzie len 94: Bóg jeździ wozem
ZWAK 1878/125, święci lub aniołowie grają w niebie w kręgle NKPP święty 27, Kul wiei 3/521,
strzelają do siebie 131; św. Piotr bawi się kulami Kul wiel 3/521; Pan Bóg toczy beczki po N. Wista
1895/506 i dlatego powstaje grzmot; śnieg pada, bo aniołowie łopatami odgarniają w N. drogi ze
śniegu K 34 Che! 256 lub święci/płanetnicy zamiatają niebo zrzucając śnieg na ziemię ZWAK 1878/125,
Baz
Tatr 85.
N. bywa postrzegane jako rajski o g r ó d 133, ogród spokoju 1 zorzy 92b, niebieskie ogrody 87,
niebiański ogrojec, gdzie rosną drzewa 133, są pachnące sady I33b, owoce 126, kwiaty 45c, 47c, 126,
134, lilie K 22 Łęcz 171, wonne zioła i33a.
N. pośrednio jest kojarzone z m o r z e m : chmura płynie po niebie Kam Pom 125; Plińc puo
ńebje szibkosc.'o strzali Kam Pom 125.
Ś w i a t ł o n i e b i e s k i e . N. jest pełne światła, jasności 126; fraz. niebieskie światłości K 44
Gór 184. Kiedy się błyska, N. otwiera się i widać światło niebieskie 128, gdy otwarte jest okno lub
brama w pałacu niebieskim K 8 Krak 126. Jasność przechodząca z nieba przez furtę niebieską pada na
słońce, księżyc i gwiazdy K 7 Krak 28, 29, 31, gdy furta do nieba jest zamknięta, księżyc nie świeci
(-tpuste dni) K 7 Krak 30; otwarte N. jest jasne 128C, -+zorza.
Raj (niekiedy utożsamiany z N. ) jest częściej przedstawiany jako ta część N., gdzie trafiają
zbawieni i32b, c; raj niebieski święt Nadr 258, niebieski raj Her Kai 2/174; raj nieba Kur o
P
oi 102.
Ogród rajski rozciąga się obok pałacu niebieskiego, aby anieli, którym ciasno w pałacu niebieskim,
mogli „mieć dla siebie przyjemną wycieczkę" K 7
Krak 4.
A t m o s f e r a n ie b a. W N. panuje r a d o ś ć i w e s e l e 22AB, 31, 51, 7ib, 82, Her
Kai 2/180, ZWAK 1880/103, NKPP wesoły 1, K 20 Rad 102; niebieskie radości K 8 Krak 100, Her Kai 2/173;
niebieska radość Nyr Kar 120, 311; fraz. (czuć się) jak w niebie 'dobrze, szczęśliwie, radośnie' 53;
Wesoły, jak gdyby królestwa niebieskiego dostąpił NKPP wesoły 10; szczęście K 7 Krak 22; m i ł o ś ć
(serca niebieską przejęte miłością) K 48 Ta-Rz 211, ś p i e w 46b,
52b, 77B, K 3 Kuj 177, K 7 Krak 22, K 6 Krak 241J m u z y k a 45f, 71b, 133b, K 7 Krak 22, K 8 Krak
100; t a n i e c 7ib, Cisz Krak 162; rajska z a b a w a K8 Krak 101; w pieśniach kościelnych:
niebieska słodkość K 28 Maz 91, K 46 Ka-s 340; słodycze K 6 Krak 423; wiosna 45c; rozkosz
90
NIEDO eksplikacja
NIElłO eksplikacja
91
K 26 Maz 341; rozkosze niebieskie K 24 Maz 97; c h w a ł a 47a; niebieska chwalą K 15 Poz 44,
święt Nadr 95; wieczna chwała K 24 Maz 107; niebieskie tryumfy K 26 Maz 343, K 43 śl 64.
N. jest pełne s k a r b ó w n i e b i e s k i c h K 2 6 Maz 339: drogich pereł i kamieni K 27 Maz
283; także niebieskich migdałów NKPP migdal.
W N. jest c i e p ł o : fraz. ciepło jak w niebie powsz. i p o r z ą d e k - fraz. porządek jak w
niebie.
• N i e b i e s c y m i e s z kań cy, niebianie K 43ŚI 63 to: Bóg (Jezus, Trójca Św.), Matka Boska,
aniołowie, święci, także ludzie zbawieni: sierota, matka, trafiają tu żołnierze. Np. w formule
oczywistości Jak Bóg na niebie i wyrażeniach: Bóg z (wysokiego) nieba, Pan Bóg z nieba wysokości
Bart Lub 60, 61, (Pan) Bóg z nieba, (Pan) Bóg w niebie.
Opisowe nazwy Boga eksponują związek z N.: Ojciec niebieski, Król niebieski; podh. gazda nieba
Pach Mow 15, 12; niebieski dziedzic (o Panu Jezusie) K 22 Lecz 171, K 46
Ka-S 342, K 24 Maz 94, TN Krasnobród 1979, Rog Śląsk 217; krół nieba Nyr Kar 347; król Z nieba K 24 Maz 101;
niebieski pan K 24 Maz 189, K 18 Kieł 53, Bart Lub 322, TN Góra Puławska 1979; Pan nieba TN Nasutów 1979,
TN Ułów 1979, TN Róża 1979, Bart Lub 149; Pan Z nieba K 9 Poz 120, K 24 Maz 107, TN Łuszczacz 1979, TN
Nasutów 1979, Bart Lub 158, Kot Rzesz 302, 372, K 49 Sa-Kr 164, 168,
K 50 Sa-Kr 95, K 44 Gór 67; pan niebiosów K 20 Rad 76; Pan Bóg, co panuje w niebie Lom śląsk
389; Bóg z nieba K 20 Rad 77; Stwórca nieba (i ziemi) Wisła 1895/201, K 22 Łęcz 26, K 19 Kieł 115;
ojciec na niebiosach K 23 Kai 229; ojciec z nieba K 44 Gór 345, K 6 Krak 239, Kot Zn 467. W
kolędach Jezus to: niebieskie dzieciątko TN Nasutów 1979, K 35 Przem 17, K 49 Sa-Kr 125; niebieskie
pacholę K 28 Maz 74, Bart Lub 147; niebieskie pacholątko K 23 Kał 55, K 35 Prz 22; niebieskie
ptaszątko K 24 Maz 98-99, niebieski poseł Bart Lub 182; perła z nieba K 24
Maz 100, K 3 Kuj 210, K 48 Ta-Rz 65.
W pieśniach miłosnych chłopak odjeżdżający na wojnę zostawia dziewczynę temu, co jest w/na
niebie Pies śl 2/29, 30, podob. Pies śl 1/300, 315, stoin Żyw 78, Bogu, wysoko na niebie K 2 San 157,
temu, co świeci na niebie K 12 Poz 259.
Ś w i ę t a T r ó j c a K 26 Maz 56.
Maryja, która w pieśniach religijnych bywa nazywana: niebieska pani K 8 Krak 128; pani dworu
niebieskiego Nyr Kar 59; Krółowa nieba TN Kraśnik Fabryczny 1982; Matka z wysokiego nieba Krzyż
Kuj 1/88; Matka Boska z nieba Nyr Kar 150; pani nieba (i ziemi) TN Kraśnik Fabryczny 1982, TN
Wólka Kątna 1980, niebieska królowa (królowa niebieska), niebios królowa, księżniczka niebieska;
królowa wladnąca niebem K 23 Kai 240; niebieska lilija, niebieska kotwica K 23 Kai 244; pani w
niebie K 17 Lub 13.
A n i o ł o w i e - 31; fraz. aniolipwie) z nieba (wysokiego) Stef WarmPś 2/90, K 34 chei 44-45, K
7 Krak 15; Archanioł Gabryjel 45a.
Ś w i ę c i - 30, 71,73, 74, z imienia wymienia się m.in. takich świętych jak: Św. Dorota 86A, św.
Piotr 75, 80, Łazarz 86B, św. Michał 7lb, 101, Stanisław 81, 82; św. Antoni, obywatel niebieski Etnl
1989 Bilg 146, K 30 Pok 276; św. Mikołaj, który przychodzi z nieba po drabinie K 5 Krak 313; św.
Eliasz Pei Dem 60.
A pos to ł o w ie Wisła 1891/866; niebiescy duchowie K 24 Maz 101; niebiescy posłowie
Nyr Kar 119.
Szczególne miejsce w N. ma sierota 62 - i jej rodzice 40, zmarła matka pani młodej 63; wg pieśni
żołnierskich w N. mieszka Kościuszko świr Pies 151. W opowiadaniu nieprawdopodobnym - w N.
ojciec dziedzica pasie świnie Cisz Krak 246; w przyśpiewkach
żartobliwych - w N. znalazł się chłopak, który jednak woli wrócić do dziewczyny Piat Krak 631.
W N. u Pana Jezusa i Matki Boskiej bywał korowaj 44.
Z N. (podmebiem) jako miejscem przebywania kojarzone są p t a k i : fraz. niebieskie ptaki NKPP
ptak 37; skowronek NKPP bujać 2; rajski kogut 103; sporad. też owce 45c.
• N i e b o celem d ą ż e ń c z ł o w i e k a i n ag r od ą. Niebem płaci/ nagradza Bóg za dobre,
piekłem za złe 7, 48b. We fraz. niech mu Bóg da niebo 'zbawi go' K 50 Sa-Kr
319, NKPP Bóg 378, podob. Wisła 1901/207, K 48 Ta Hz 42, ller Kai 2/155; Bóg Zapłaci (i zbogaci)
niebem K 20 Rad 86, 87, 88; wyjednać niebo MAAF, 1897/163; fraz. chcieć przychylić komu nieba
'dobrze komu życzyć', w wersji żartobliwej: Nieba bym przychylił, ale pieniędzy nie pożyczę ci. wit Baj
306.
W powinszowaniach noworocznych (rzadziej przemowach weselnych) życzy się ludziom nieba po
śmierci 30a, żeby ich dusza do nieba się dostała MAAE 1908/117; korony w niebie 30b, K 10 Poz 323;
w pieśniach pogrzebowych - niebieskiej korony TN Rachanie 1978, odpoczywania w niebie; w
przyśpiewkach niebo obiecuje się muzyce za dobre granie 64A, B, a piekło - za złe 64C. We fraz.
królować w niebie 'uzyskać zbawienie' K 1
Pieś 135, K 22 Le.cz 323, K 12 Poz 311, K 6 Krak 234, K 50 Sa-Kr 341-342, Nyr Kar 85, 86, Bart Lub 166, Kot Las
140; podob. dostać się do nieba Ster WarmPś 3/118, LSE 1963/5/185, Kur Opól 116, po Śmiei-Cl być
W niebie Bart Lub 67, 69, 73, Kot Rzesz 490.
Wedle przysłów ten dostanie się do nieba /pójdzie do nieba / będzie do nieba wzięty / skarbi sobie
niebo / gotuje sobie niebo /dostanie N. w nagrodę / ..., kto: cierpi, żyje cnotliwie, daje ubogiemu
jałmużnę, dochowuje starego, opiekuje się sierotami, ginie na wojnie 6Aa i, zmówi modlitwę Kot Zn
78, 79, 128. 484, 485, żart. także: pije, tańcuje, na muzycki daje 6Ah; żart. przysł. Łysy do nieba, cielę
do obory 6Aj; Lezie jak Zyd do nieba. Wisła 1900/193; war.: Napira sie, jak ... Wisła 1901/360.
Nie puszczą do nieba - smutnego 6Cc; Nie każdy w niebie, kto w Piśmie grzebie NKPP pismo 4,
raczej nawet Kto się zna na piśmie, najprzód się do piekła waśnie NKPP pismo 3; duszy do raju grzechy
nie puszczają 9, Droga do nieba trawo nie zarośnie, tyło jo ludzifi grzychami zawało wisla 1901/210,
/ za złe myślę me pusco do nieba Wisła 1901/360; wg pieśni duszę zmarłego biorą/prowadzą/niosą do
N. aniołowie I6c, d, 85, 86, 88b lub idzie ona sama 78, przy biciu dzwonów ie, 78, graniu organów i6c,
blasku świec 78. Dusza puka/kołace do nieba 33b; partyzantowi otwiera N. sam św. Piotr 92b; sierocie
meto otwiera się samo 61, sierotę (z ciałem i duszą) biorą do nieba aniołowie (czarty - macochę do
piekła) 62A, 89. W przyśpiewkach kawalerskich do N. wysyła się panny (babki, wdowy i mężatki
odpowiednio do: piekła, czyśćca, raju; sporad. też do N. - mężatki i wdowy, nigdy - babki) 65; pójdą
do nieba chłopcy, którzy kochają dziewczyny 68, ale nie pijacy i ułani, bo w N. nie ma wódki 69. Wg
przyśpiewek biesiadnych na pogrzebie pije się, by pomóc duszy znaleźć się w niebie 67.
Do nieba pomaga duszom dostać się Chrystus przez swoją mękę i zmartwychwstanie LL
1964/4-6/136 oraz Matka Boska 17, 35, 86C, Nyr Kar 58, K 23 Kał 234, TN Wola Chomejowa
1988, K 19 Kieł 136, K 43 śl 61, która jest kluczem do nieba 35c; Pan Bóg czasem zabiera kogoś
żywcem do nieba K 46 Ka-s 493.
Chłopiec woli dziewczynę niż N. 51, 53, 72.
Do N. dostają się dusze pokutujące oczyszczone przez ogień K 51 Sa-Kr 38 lub
\)2
NIEBO - eksplikac.ja
NIEBO eksplikacja
93
-^piorun K 19 Kieł 198, Wisła 1894/147 Lubelskie, dusze katolików K 39 Poz 525, Żołnierzy
zabitych na wojnie Ad Zam 32; wybielałe i wybawione z pieklą Wisła 1895/322. Duszo dzieci
zmarłych bez chrztu, dostają sią do N. dopiero po siedmiu latach pokuty i ochrzczeniu K 17 Lub 77 i
nadaniu imienia K 42 Maz 393, K 34 Chel 155, Kon WiM 64. Dusze dzieci nie ochrzczonych za życia,
a cisnące się do N., aniołowie odstraszają piorunami K 17 [,ub 77. W n i e b o w s t ą p i e n i e i
w n i e b o w z i ę c i e są motywami pojawiającymi się powszechnie w tekstach o charakterze
religijnym: do N. wstępuje Jezus po męce IHA, w niebo / do nieba wzięta / wprowadzana (przez
aniołów) jest Maryja, np. mit, K 28 Maz 99; wtórnie: cnotliwa Krakowianka 93.
• D r o g a do n i e b a jest stroma 1 ciernista 127. .Jest to mała ścieżka 9lb, drózecka 9ia,
gościniec nad morzami K 7 Krak 39, prosta dróżeczka K 2 San 134, Pies Śl 2/248; w przeciwieństwie
do wygodnej 9ib, gładkiej 1 aksamitem wymoszczonej 127 drogi do piekła. We fraz. ciasna furtka do
nieba NKPP niebo 6. Tor prosty do N. wskazuje Matka
Boska K 22 Lecz 173, K 26 Maz 340.
Wedle wierzeń do N. wiedzie -+Droga Mleczna, -Kecza.
Dusze do nieba idą powsz. rzadziej ulatują 45d,iw postaci gołębi us; ludzie jeżdżą do nieba
śmiertelną drogą przysł. 6Ai; dusza rozłączona z ciałem idzie do N. przez zieloną łąckę 34. Zmarłemu
należy włożyć świecę w rękę Wisła 1901/332, otworzyć drzwi, okna, a w kurnych chatach dziurę w
suficie Wisła 1899/405, aby dusza mogła znaleźć drogę do N. lub miała drogę wolną.
W baśni wielkopolskiej - bohater idzie do N. przez ogromny bór na krańcu świata 130; na
niebieski scyt prowadzi skalista perć 45b.
Mostem do nieba jest: j a ł m u ż n a 6Aa: w przysł. Kto biednemu daje skoro, da mu niebo w
dziesięcioro, NKPP biedny 23, w i a r a Nyr Kar 314, k o ś c i ó ł : Przez karczmę wchodzi się do
szpitala, przez kościół do nieba, LL 1959/5-6/93; m o d l i t w a - fraz. modlitwa mostem do nieba
NKPP modlitwa 4; Klenczyncy bliży do nieba NKPP klęczeć 1; d o b r e u c z y n k i K 19 Kieł 139 -
Chto żyje jak trzeba, to trafi do nieba, wisia 1901/371, Kto bliźniego uciska, drzwi do nieba sobie
zaciska. NKPP bliźni 4.
Do N. zabiera ludzi anioł 99a, śmierć 99b, św. Andrzej 99c. Aniołowie prowadzą duszę zmarłego
do nieba drogą ku kierchowie — cmentarzowi 49. Św. Barbara wskazuje ścieżkę do nieba, jest furtą do
nieba Kot Zn 437, TN Łubcze 1978. Matka Boska prowadzi do N. św. Jacka K 5 Krak 14, wędrowca
Krz PBL nr 470, w pieśni - Maryja z nieba do was zstąpiła, by grzesznym niebo tam otworzyła TN
Krasnobród 1978.
W żart. przyśpiewce: wysoka dziewczyna - do nieba drabina 66. W anegdocie matka św. Piotra chce
wydostać się z piekła do N. po nitce 113B; dusza z czyśćca idzie do N. przez duże złote drzwi 107, a wg
przekazu krakowskiego -bramą kamienną przez most i32c.
W legendzie chełmskiej stanowiącej echo biblijnego przekazu o wieży Babel Rodź 11, 1-9
Salomon buduje wysoki horab, by dostać się do N. 100.
W bajkach częsty motyw dostania się do N. po drabinie 94B, K 5 Krak 313, por. fraz. Wysoka
drabka do nieba. Wisła 1901/210; Mo o jedyn sztebel bliży do nieba, NKPP szczebel i, podob. 128D, po
łodydze rośliny, która wyrasta z ziarnka: bobu, grochu, konopi, krupy, owsa, jęczmienia 94A, c; w
anegdocie dewotka chce być żywcem wzięta do N. wozem albo koszem H3A.
W pieśni zalotnej kawaler chce dostać się do nieba za dziewczyną po jedwabnym
sznurze K 21 Rad 28, war K 46 Ka-S 81, ZWAK 1880/104.
Droga do N. z piekła wiedzie po kładce ognistej 95b.
• D r o g a z nie b a. Zmarła matka chce spuścić się z nieba drobnym deszczem j promykiem
światła na wesele córki 63. Chłopiec skacze z N. do dziewczyny 72. W anegdocie chłop twierdzi,
że zszedł z N. po powróśle ukręconym z plew 94Ac, c.
Wedle wierzeń krakowskich Najświętsza Panienka zstępuje z nieba gościńcem przez raj idąc w
każdą sobotę i środę do czyśćca K 7 Krak 23, a bracia i siostry słońca idą do niego po wąskim moście K
7 Krak 2R. W Chełmskiem twierdzi się, że aniołowie zstępują z nieba do wody po -Uęczy.
■ Z a c h o w a n i a.
(a) Ruch. N. k r ę c i się 11 9 ,12 3 , o b r a c a się 119, Kai Lim 26, obraca się na sierdzieniu
'gwoździu' Mosz Kul 2/18 (-^Gwiazda Północna); chodzi koło ziemi 123, przewraca się do do dołu,
gdy jest noc Wisła 1903/96.
(b) P r z e c z y s z c z a się, a na N. widoczna jest jasność Wisła 1901/486. N. rozjaśnia się K
51 Sa Kr 51; goreje; ciemnieje przed burzą K 51 Sa-Kr 52.
(c) C h m u r z y się (= znak gniewu Boga) 105; bałwani się 'obłoki zbijają się w chmury' K 17
Lub 209.
(d) O t w i e r a się. Pęknięte niebo - Droga Mleczna 137; N. otwiera się, gdy się błyska 128,
ZWAK 1887/4, ZWAK 1878/125, przed pobożną panną K 49 Sa-Kr 158.
N. otwiera się w dni świąteczne i pogodne noce 128B, sprawiedliwy może wtedy zobaczyć w N.
Boga 128B lub przyjście Michała Archanioła PSL 1968/1/45. N. o północy otwiera się i pieje rajski
kogut 103.
n (a)N. p o m a g a (daje, błogosławi) ludziom: zsyła ł a s k i / p o m o c 39, 79, łaska nieba K 46
Ka-s 500, łaska niebios K 24 Maz 92, Wisła 1887/288; pomoc z nieba Kur Opol 172; Kto pracuje, tyn
w potrzebie zawsze znajdzie pomoc w niebie, NKPP pracować 22; Łaskawe nieba pracującym dają
chleba, NKPP pracować 26; błogosławieństwo z nieba Kur Opol 132; błogosławieństwo niebios K 14
Poz 137, Kai Lim 19; opieka niebios/niebieska K 14 Poz 151, Lom Piel 436; dary niebieskie K 16 Lub
123; daje szczęście gospodarzom Wisła 1899/313, sprzyja komuś świr Pies 113; wysłuchuje próśb sim
śl Opol 28; l i t u j e s i ę nad niedolą narodu i oswobadza go od głodu K 46 Ka-s 499; czyni żonę
dozorcy sułtańskiego ogrodu niepłodną Kap Daj 236.
Jako znak ł a s k i i o p i e k i B o g a z N. zsyłane są: rosa niebieska Pig Wyb 75; Kot Zn 76,
rosa z nieba K 9 Poz 274, LL 1959/3-4/78, która wedle przysłowia jest przez słońce schowana w N.
(-+rosa) LL 1957/3/37; manna z nieba K 7 Krak 15 (ale także: Manna nikomu z nieba nie spada, NKPP
manna 4); promień słońca K 11 Poz 90; chleb z nieba K 11 Poz 99, K 49 s
a
-Kr 109, K 8 Krak 169 (ale
też: Kawałek chleba nie spadnie z nieba, pracować trzeba, wit Baj 299); dukat, co z nieba upad K 23
Kał 173; szczęście - w pieśniach pasterskich i rolniczych jako życzenie dla gospodarza: Niechaj z nieba
samo szczęście Na niego leci Rog Śiąsk*i8. Chleb z nieba spuszcza sierocie Matka Boska / Pan Jezus
62C.
N. w s p i e r a z a k o c h a n y c h , sankcjonuje miłość chłopca i dziewczyny: wg pieśni
miłosnej tu nie6te wyrok/dekret zapisany, kto komu przeznaczony 50; N. przeznacza dziewczynę
chłopcu 55; dlatego młodzi spoglądają na/w niebo w chwilach miło-
94
___________________________ NIEBO - eksplikacja
NIEHO eksplikacja
%
snej rozterki 59. N. jest świadkiem miłości 54; poziuala chłopakowi kochać dziewczynę K 6 Krak 433
N. przykrywa się obłokami, gdy młoda - łzami 43; byłoby smutne, gdyby młodzi pogardzili sobą 38;
N. chmurzy/mroczy się, gdy dziewczyna zdradza chłopca 56; N. spadłoby, gdyby chłopiec opuścił
dziewczynę 57. W przekleństwie: Dodaj ciebie niebo ciemnością przykryło K 42 Maz 225. Chłopiec
ma tyle miłości, ile jest promieni na błękitnym niebie 58.
(b) N. n a g r a d z a : ubogaca swą koroną w,, niebie K 20 Rad 87; płaci tym, którzy
nawiedzają obraz Najświętszej Panny w Częstochowie K 22 Łęcz 169; fraz. zaplata z nieba
K 26 Maz 61, MAAE 1908/H9, Bart Lub 157, K 49 Sa-Kr 167, K 50 Sa-Kr 378, Lom Śląsk 141;
(c) N. k a r z e 79B: fraz. Boża kara z nieba Nyr Kar 346; kara niebios K 10 Poz 23,
369, K 14 Poz 156, K 24 Maz 302, K 20 Rad 291, LL 1960/1/35; Wyrok nieba Nyr Kar 70; We fraz.
woła o pomstę do nieba (do Boga) NKPP niebo 59; wymierza s p r a w i e d 1 i w ość: fraz. wołać o
pomstę do nieba; w przekleństwach: Zęby cię piorun z wysokiego nieba na miejscu zabił! Nyr Kar
168.
N a r z ę d z i a m i kary, którą Bóg wymierza z N., są: piorun/grom (fraz. piorun
Z jasnego nieba) 106, Pig Wyb 174, K 20 Rad 270, K 7 Krak 243, Wisla 1897/439, LL 1962/4-6/78;
strzała z nieba pies śl 1/452-153, LL 1958/2-3/68; ogień z nieba K 7 Krak 11, 228, Wisła 1895/482
pow. żniński; grady i pioruny K e Krak 147; deszcz kamienny (na Turków) świr Pies 134,
LL 1962/4-6/94, Krzyż Kuj 1/188, TN Bochotnica 1988, TN Rachanie 1978, Kot Zn 447, Stoin Żyw 16;
kamienie 8B, 15, Wista 1891/627, Kot Podg 86 -»kamień. W dniu końca świata z N. padać będą:
deszcz ognisty/krwawy i pioruny 84 lub grad kamienny i ogień Czap Mat 122.
▼ N. g n i e w a się zsyłając burzę, deszcz, grad. Aby je ubłagać, w czasie gwałtownej burzy
wyrzucano w pole łopaty i miotły K 48 Ta-Rz 281. Podobnie w celu odpędzenia chmur deszczowych i
gradowych, należało wystawić przed dom łopaty od chleba, a siekiery skierować ostrzem w niebo Pei
Dem 58. Podczas burzy na morzu, gdy rybacy włoscy wzywają pomocy św. Barbary, rybak który jest
synem pierworodnym, powinien spuścić spodnie i wypiąć tyłek ku niebu Lud 1954/661.
N. p ł a c z e , l i t u j e się nad nami 83; płacze deszczem 140; ziemia pije łzy nieba 136.
N. uczestniczy w chwale Boga: N. drży 15; N. goreje/jaśnieje/otwiera się, gdy rodzi się Jezus 24;
weseli się K 33 Chel 155; N. plącze, gdy Pan Jezus umiera 32; niebiosa się otwierają, by przyjąć
umęczonego Jezusa 18, krew Jezusa 29, dusze zbawionych 16; całe niebo śpiewa / oddaje pokłon Bogu
77B, służy Maryi 77A; N. nie chce przyjąć grzesznych dusz, bo słucha zakazu Boga 90A.
Jest g ł u c h e na czyjeś prośby K 8 Krak 91. N. wyznacza kres życia ludzkiego: dokąd ci życia
nieba pozwolą Kap Baj 228.
Fraz. wola nieba K 5 Krak 83, Bart Lub 365 oraz formuły z pieśni żołnierskich: / chciały niebiosa,
by krew nam na wrzosach Ścieliła kobierzec wolności świr Pies 335, podob. świr Pie« 333.
0 N. o d b i o r c ą i a d r e s a t e m a k t ó w c z ł o w i e k a . N. - utożsamiane z Bogiem - jest
odbiorcą aktów modlitewnych i błagalnych. Znajduje to wyraz w licznych fraz.: do nieba wznosić
błaganie K 43 śl 62-63; wznosić modły do nieba Nyr Kar 315, Folk Łodz 213; młoda przy oczepinach
ma spojrzeć do nieba, żeby jej dzieciom Bóg dał chleba 42; wznosić oczy ku niebu / do nieba 'modlić
się' Her Kai 170, Kul Wiel 3/151,
K 42 Maz 232. K 40 MazP 572, K 2.1 Kai 218, LL 1964/1-2/95, Kur Opól 160, K 57 RuśC 605, 1268;
spojrzeć ku niebu Pies śi 1/530, iiog śląsk 61; w niebo wzbijać spojrzenie TN Kol. Galezów
1979, wznosić ręce ku niebu K 23 Kai 232, K 46 Ka-S 498, K 8 Krak 57, Nyr Kar 318, Świr Pies 105, 109, 110;
zlozyć ręce do nieba K 20 Maz 286; wzdychać ku niebu Nyr Kar 130, K 23 Kai 217; wzywać niebo i
ziemię na świadectwo Kap Baj 182; yiolać o pomstę do nieba Kul Wiel 3/520; dziękować niebu za
opiekę K 14 Poz 208. Fraz. glosy (idą, biją) pod niebiosy, wykrzykiwać / wyśpiewywać pod niebiosy
'głośno'.
* Co i kto p o c h o d z i z n i e b a. Szczególnym atrybutem N. jest z ł o t o . Z N. spadają złote
narzędzia 98, złote siodło IO R ; zlotc jabłka NKPP spać 14, orzechy
złocone K 5 Krak 313, złota korona Wisła 1887/310.
Z N. przybywa/zstępuje/schodzi M e s j a s z / J e z u s 23; bije jasność z nieba, gdy się rodzi
Jezus 241., głos / wesoła nowina z nieba o narodzeniu Jezusa 22B; w pieśni żałobnej Pan Jezus zsyła
dwóch aniołów z nieba na pomoc duszy 49b; 2 nieba Bóg/aniołowie / zmarła matka błogosławią ślub
sieroty 40; Maryja opiekuje się ludźmi 79A; opiekę nad ludźmi sprawują święci 81.
W anegdocie - rzekome p i s m a z nieba pisane czerwonym atramentem przez oszusta H5b; listy
z nieba, które Pan Bóg złotymi literami własną ręką spisał (wysłał) K 40 MazP 14, wisla 1889/558, Kot
Zn 215, karta z nieba K 40 MazP 384. Znaczki z nieba zostały przyniesione przez anioła Św. Rundzie,
która miała być przez swego męża zgładzona Hajd Nie 7i. Ostrzeżenie w postaci pisma z nieba
otrzymał także król Popiel Hajd Nie 43. Na rozkaz/pisanie z nieba czeka śpiące wojsko św. Jadwigi
Hajd Nie 154, 277.
Z N. pochodzi również głos: we fraz. glos z nieba K 23 Kai 205, K 22 Lecz 18, Kur Opól 61, 64, K
5 Krak 17, Krzyż PBL nr 933, który informuje np. w śnie o niezwykłym lekarstwie 102, o karze, która
nastąpi za sto lat wisla 1894/744. Głos z nieba nakazuje także wybranie pustelnika na papieża wisla
1888/764, zaprzestania bitwy wisla 1900/79, podob. cisz Krak 15, 16, jest natchnieniem dla króla
Sobieskiego Nyr Kar 62.
Dziewczynę, choćby była z nieba, kochać/ruszać trzeba 60.
♦ W przepowiedniach związnych z N. bierze się przede wszystkim pod uwagę fakt, czy jest ono
jasne i czyste, czy też mgliste i pokryte chmurami. N. czyste zapowiada p o g o d ę Etni 1989 Bilg 116,
ZWAK 1886/107, mgliste - n i e p o g o d ę Etnl 1989 Bilg 120. Gdy przed wschodem i po zachodzie
słońca N. czerwone, na drugi dzień lub nawet tej samej nocy, burze i wiatry nadzwyczajne, ZWAK
1882/194, podob. Wisla 1889/502.
Szczególnie ważną jest przepowiednia na podstawie obserwacji N. w wigilię Bożego Narodzenia.
Jeśli w wieczór wigilijny N. jest jasne, zapowiada to o b f i t e z b i o r y w przyszłym roku: Jak na
niebie jasno, to w stodole ciasno. Bart Lub 26. Jeśli N. jest wygwieżdżone, kury będą się dobrze niosły
(-^gwiazdy). N. pochmurne jest znakiem, że krowy będą dawały dużo mleka Bart Lub 26-27, Wes
śląsk 217, będzie rok słotny ZWAK
1879/19.
W podobny sposób N. jest obserwowane w inne dni roku. N. jasne 25.VII oznacza tęgi mróz w grudniu
K 31 Pok 223, pochmurne w tym dniu - śnieżną zimę, pogodne zaś jest znakiem, że w zimie śniegu nie
będzie wisla 1887/147; pochmurne w styczniu oznacza słotną wiosnę ZWAK 1882/185. Pochmurne, ale bez
deszczu w dniu 29 września, jest przepowiednią suchej wiosny K 31 Pok 224. Jasne N. i pogoda w dniu 2
lutego to 1 znak, że zima długo jeszcze potrwa K 31 Pok 221.
\)b
NIEBO - dokumentacja
NIEBO dokumentacja ____________________________________ 9^7
N. jasne 21 stycznia jest zapowiedzią nieurodzaju lnu, pochmurne przeciwnie
ZWAK 1882/269.
Gdy N. jest czerwone (zwłaszcza na wschodzie w Nowy Rok), będzie w oj n a Hajd Nie 258, wisia 1900/464,
ZWAK 1882/161. W dniu św. Sebastiana (20.1) czerwone pożogi na N. zapowiadają śmiertelność i mór ZWAK
1882/162; Jeżeli dzień św. Sebastyjana jest pogodny, to cały rok będzie zdrowy dla ludzi, jeżeli zaś niebo pochmurne,
to będą ludzie chorować, a jeżeli deszcz, to będą wymiemć ZWAK 1886/89. Śmierć wśród ludzi oznacza również
trumna widoczna na N. MAAE 1908/132. Z kolei, jasny krzyż na N. będzie znakiem końca świata K 7 Krak 27.
W Rzeszowskiem twierdzi się, że na N. można wszystko zobaczyć, jeśli Fan Bóg
na to pozwoli MAAE 1908/132.
■i
1
(a) N. to ś w i ę t o ś ć , B ó g 42, r a d o ś ć i sz c z ę ś ć ie 21, 25, 3Sa, 47, 51, 53, 61, 87, zaklinać się na
świętości nieba K 36 Wol 196, w o l n o ś ć 35c, w z n i o s ! o ś ć, m a j e s t a t 10, 23e, d u c h o w o ś ć 46, w i e c
z n o ś ć 47, s p r a w i e d l i w o ś ć 84, 90A, 106, p r z e z n a c z e n i e 50,59. Fraz. przychylić komuś nieba
'życzyć dobrze' powsz, np. NKPP niebo 39. Podob. w przysł. Nieba bym ci uchylił, ale woni nie pożyczę LL
1957/3/42.
(b) Symbole N.: oczy Maryi są żywym niebem, które daje ożywczy deszcz 79B.
W N. bywa używane zamiennie ze s ł o ń c e m - piorun z jasnego nieba/słońca i< 57 RUŚC 1119 i B o g i e m :
Jak Bóg/słońce na niebie NKPP Bóg 213, NKPP pewne 11; Niech się dzieje wola nieba/Boga NKPP Bóg 380; Nic dać
bez prace nie chcą nieba, NKPP praca 5; niebo/Bóg mi świadkiem NKPP Bóg 76, obraza nieba/Boga Nyr Kar 173.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 - Niebo i ziemia to ojciec i matka.
Wysoki tatka, niziutka matka, syn sowizdrzał, córka ślepotka. (Niebo, ziemia, wiatr i noc). Folf Zagnr 586;
tamże war.: Ociec wysoki, matka seroka, dziewka krzywa, sen [= syn] bez rozumu. (Niebo, ziemia, woda, wiatr).
Skawica; Wysoka chatka ... (Niebo...). Maniowy.
2 — Niebo to pole gospodarskie, szeroka ziemia / wielka łąka.
Ziemia szyroko, "owcy daleko, a pastyrz rugaty. (A to - niebo, gwiazdy i księżyc. Księżyc rugały to je pastuch.)
TN Jacnia 1964; war..- Pole niewymierzone, bydło niezliczone, parobek rogaty, a gospodarz bogaty. (Niebo, gwiazdy,
księżyc i słońce). Folf Zag nr 863; Na wielgiej łące owieczek tysiące, a pośród łąki rozstajne drogi, a pasterz łysy,
czasem ma rogi. Folf Zag nr 678, podob. Na wielgiej łące owieczek tysiące. (Gwiazdy na niebie). Folf Zag nr 114.
3 - Niebo to kościół.
Co to za kościół ze słupem, na którym stoi dwanaście miast, mających po trzydzieści domów, a w każdym po
mężu i żonie? (Niebo, rok, miesiąc, dzień i noc). Folf Zag nr 880.
4 - Dze niebo je nóweższe? (Ono je wszędze równo wesok). Folf Zag nr 1249.
PRZYSŁOWIA
5 - Niebo bez słońca - nic nie warte.
Igła przez końca, niebo przez słońca ... - nie warte spomnienia. ZWAK 1883/102, war : NKPP igła 5.
6 A - Dostanie się do nieba, kto ...
a. Kto ubogiemu daje jałmużnę - temu niebo bywa dłużne. NKPP jałmużna 9; tamże war.. Jałmużna - klucz
do nieba; Jałużną niebo sobie skarbisz, nadto war.: Wit Baj 302; Ubogiemu kawał chleba, to most do nieba. NKPP
niebo 4, nadto war.: Wit Baj 314; Chcesz się dostać do nieba, nie żałuj biednym kęsa chleba. NKPP niebo 4.
b. Kto starego dochowuje, ten sobie niebo gotuje. Red. Gorajec-Zastawie 1978. C. Kto się
sierotami opiekuje, ten sobie niebo gotuje. NKPP sierota 7.
d. Kto się chce dostać do nieba, żyć cnotliwie trzeba. NKPP niebo 28; war.: Kto chce
niebu, cierpieć trzeba, a kto chce chleba, pracować trzeba. NKPP niebo 24.
e. Kto na ciebie kamieniem, ty na mego chlebem, on przypłaci piekłem, a ty w nagrodę
niebem Wit Baj 301.
\i. Do nieba żywcem będzie wzięty, k t o pozna wszystkie kobiet wykręty. NKPP niewiasta 56.
li. Kto pije, tańcuje, na muzycki daje, ten s i ę ze świętymi do nieba dostaje. NKPP
pić 39.
i. Aro na wojnie zginie, ten nieba nic minie. NKPP wojna 21.
j. Łysy do nieba, cielę do obory. NKPP łysy 10.
k. Lekkim być trzeba, kto do nieba biczy. NKPP niebo 30.
1. Śmiertelną drogą jeżdżą do nieba. NKPP niebo 55.
1. Nicwicla potrzeba, zęby iść do nieba. NKPP niebo 48. G B Nie
każdy w niebie, kto ...
Nic każdy w niebie, co w piśmie grzebie. NKPP pismo 4; Nie każdy się do nieba dostanie z tych, co wołają: lianie,
Panie. NKPP niebo 35. G C Nie dostanie się do nieba, kto ...
a. Ubogiego kto unika, drzwi do nieba sobie, przymyka. NKPP ubogi 58.
b. / za złe myślę pokutować trzeba, i za zle myślę nie pusco do nieba. NKPP myśl 8.
c. Smutnego cleka Pan Bóg do nieba nie przyjmie, boby mu tamok humor popsuł.
NKPP smutny 4.
d. Kogo wilk zje, ten do nieba nie pójdzie. NKPP wilk 42.
7 - Za dobre Bóg niebem płaci, a za złe piekłem karze. NKPP Bóg 83.
BA- Prośba niebiosa przebija. NKPP prośba 8, war.: LL 1973/4-5/101; Płacz ... NKPP płacz 8; Pokora ...
NKPP pokora 8.
8 B Psie glosy nie idą pod niebiosy. NKPP pies 301, nadto war.: Wit Baj 311; Kiej be psi głose śle w
niebiose, to be kamienie padałe z nieba. LL 1964/4-6/90.
9 - Grzecliy - przeszkodą do nieba.
a. Rada by dusza do nieba, ale jej grzechy nie puszczają. NKPP dusza 51; tamże war.: ...
do raju ...
b. Droga do nieba trawo nie zarośnie, tylko jo ludzie grzychami zawało. NKPP niebo 12.
10 - Niebo jest celem wzniosłym i dalekim, a ziernia/chleb/popiół bliskie
i nieodzowne.
a. Ja mówię o niebie, ona o chlebie. NKPP niebo 15; war.: Dziad o chlebie, baba o niebie.
Wit Baj 294, LL 1957/3/40.
b. - Żywy dąży do chleba, a umarły do nieba. NKPP żywy 13.
C. - Myśl w niebie, a rzyć w popiele. NKPP niebo 32.
d. - Lepszy grosz na ziemi w potrzebie, nizli s to dukatów w niebie. NKPP grosz 51.
11 - Niebo a piekło.
a. Chto wó niebo nie stoi, ten sę pieklą nie boi. NKPP laska 22.
b. Pycha się w niebie rodziła, a w piekle mieszka. NKPP pycha 18.
PRZYSIĘGI I ZAKLĘCIA
12 - Człowiek wzywa na świadectwo / zaklina się na niebo i ziemię (piekło,
ogień, wodę).
a. Jeżeli nie mówię prawdy, niech mnie nie przyjmie po śmierci ani ogień, ani woda,
ani ziemia, ani piekło, ani niebo. K 45 Gór 555.
b. Jen padł mu do nóg i wzywał płacząc niebo i ziemię na świadectwo i rękojmię
nieśmiertelnej wieczności. Kap Baj 182.
13 - Niecb niebo przykryje/otworzy się, ziemia pochłonie.
a. Czi gestapowcy jich strasznie ... bili. Tak strasznie jich bili, żie kiryśszi ś nich wolał: - „Niebo,
przikryj mie! Ziymio, pochłoń mie!" LL 1960/4-5/88.
98 NIEBO dokumentacja
NIEBO dokumentacja
99
b. Bodaj sie tu pod nami rozstąpiła ziemia. Ziemia rozstąpiła, niebo roztworzyło, a bodaj takie
kochanie na świecie nie było. TN Podzamcze 1979, war.: Gaj Rozw 75.
14 - Niebo mi świadkiem. NKPP Bóg 76; tamże war : Bóg mi świadkiem.
MODLITWY I MODLITEWKI
15 — W niedzielę rano słoneczko wschodzi, Maryja/,., po niebie chodzi.
W niedzielę rano słonicko wschodzi, Najświętsza Panienka po niebie chodzi, Swego Synaczka za
rękę wodzi. ZWAK 1879/60, war.: ZWAK 1885/50, Kot Zn 61, 118-120, 133, Świet Nadr 255; W
niedzielę rano słonie ..., ... Panna ... ZWAK 1880/87, Kot Zn 414; ... Maryja ... Kot Zn 114, 250; ...
Wiedzie Go na jutrznią, A z jutrzni na nieszpory. Co tam słychać na nieszporach? Niebo drżało,
Kamienie padały, Boskie się groby same otwierały. Kot Zn 490; zob. ta sama formuła jako incipit
pieśni weselnych.
b. Stoi Matka w Ogrójcu, Modli się Bogu. Ojcu. Tak sie długo modliła, Aż się Jej święto
dróżka zjawiła. Święto dróżką biegała, Po niebie Synaczka szukała. Kot Zn 4.19.
16 — Niebieskie dzwony dzwonią, niebiosa się otwierają, gdy dusza wstępuje
do nieba.
a. Niebieskie dzwony zadzwoniły, Niebiosy się otworzyły. Otworzył się Boży grób,
Obejrzał się miły Bóg na mizernego człowieka. Kot Zn 119; war.: Ranne dzwony ..., niebiosa
..., Odezwał się sam Pan Jezus. Kot Zn 480-481; Wszystkie ... Kot Zn 476, podob. Kot Zn 249.
b. Niebiosa sie otworzyły, Wszystkie duse rade były. Kot Zn 269.
c. Jak się [grzeszna] panna spowiadała, Wszystka ziemia pod nią drżała, Wszystkie
organy zagrały, Do nieba ją wprowadzały. Kot Zn 136; war.: ... Wszystkie dzwony dzwoniły, Do
nieba ją wprowadziły. Kot Zn 136, 471; ... Jaż pod nią ziemia zadrżała. Organy jej same grały,
Dzwony jej same dzwoniły, Do nieba ją prowadziły. Kot Zn 482; Same dzwony jej dzwoniły,
Do nieba jej drogę prowadziły. Same organy jej grały, Do nieba jej drogę siały. Kot Zn 451.
d. Anieli dzwonili, Duszyczkę do nieba nieśli. Pan Jezus siedział na morskim kamie
niu. Kot Zn 421.
17 — Duszy nie wpuszczonej do nieba pomaga Matka Boska.
a. Matka Boska się jej [grzesznej duszy] pyta: skąd idziesz? Idę, Matuclmo, od Boga,
Nie zasłużyłam se nieba. Kot Zn 416; war.: Duszo, duszo, skąd ty idziesz I czemu tak rzewnie
płaczesz? Idę, Mateńko, ... Kot Zn 141.
b. Grzysno dusko, cego płaces? Bo mnie nie chco w niebo puścić. Chodź, bede prosić
Syna mego, By cie puściuł do nieba swego. Kot Zn 139.
18 - Niebiosa się otwierają przed umęczonym Jezusem / krwią Jezusa.
a. Przyśniło mi się, o Synaczku drogi, Ze Cię na męki brali, W powrozy i łańcuchy
krępowali, Z ratusza na niebiosa Cię wynosili. Niebiosa się otwierały, Wszystkie duszecki
rade były. Kot Zn 90; war.: O mój drogi Synaczku! Dopirom ci zasnyła, mnie sie przyśniło.
Ze Ciebie na mynki brali, Krympowałi, Na rotusz Cie wynosili, A z rotusza pod niebiosy. ...
otworzyły, ... sie radowały. Kot Zn 82; Leżała Paninka pod Kalwaryjskom Górom, A przyśniło
się Jej o drugiem Synie, Ze Go w powrozy, w łańcuchy krępowali, Pod rotusz Go wynosili ...
Spod rotusza na niebiosy. ... Kot Zn 80; Matko Najmilsza! Prawdziwy syn [sic!] Twój był. Ale
ci Go Żydzi wzieni ... Na niebiosy wynieśli. ... Kot Zn 72; Jednygo Synacka miałam, Jednygo
mi wzieny na niebiosy. Kot Zn 269.
b. Mnie się o Tobie sen ześnił: Ze Ci przenajświętszy bok przebito, Z tego boku krew
kapała. Spuściło się trzech aniołów I tę krewkę pozbierali; Zanieśli ją do niebiosów. Kot Zn
62, 121.
19 A - Do nieba wstępuje Pan Jezus.
a. A gdy miły Pan Jezus do nieba wstępował I ze swą milą Matką żałośnie się żegnał.
Kot Zn 255.
b. Raduj się, duszyczko moja, Jak się Pan Jezus radował, Kiej do nieba wstępował.
Kot Zn 417.
19 B Do nieba wprowadzają aniołowie Matkę Boską.
Bo te modlitcwke [do Jezusa] Anieli śpiewali, Gdy Matkę Bosko W niebo wprowadzały.
Kot Zn 314.
20 Anieli m/po niebie chodzą/spieniają przebywając razem z duszami świę
tych.
Święta Dorotka rano wstawała I do książeczek swych zaglądała. Święta Dorotko, coś tam
widziała? Widziałam, jak anieli po niebie chodzą I swoje duszyczki za rączki wodzą. Kot Zn 472; war :
... Widziałam, jak świeczki goreją, Anieli w niebie śpiewają, Dusze w czyścu się radują. Kot Zn 386.
KOLĘDY, PRZEMOWY I WIDOWISKA DOŻONARODZENIOWE
21 Adam/Ewa przez grzech pozbawili ludzi nieba / stracili niebo.
a. Słyszeliście kiedyś, co Ewa zrobiła, wszakże to ona nas nieba pozbawiła, gdy jabłko
zerwała, potem skosztowała wraz i z Adamem. Bart Lub 161, war.: TN Dominikanówka 1978.
b. Gdy Ewa jabłko zerwała czerwone z zielonego gaju, była wygnana z Adamem do
ziemskiego kraju, a stary Adam grzechem niebo stracił, to wszystko Pan Jezus swo męko
zapłacił. LL 1960/2-3/93.
c. Przez lat cztery tysiące od grzechu Adama zamknięta była ludziom niebios brama.
Bart Lub 263.
22 A - Anieli w niebie śpiewają/cieszą się, chwalą Boga / świat rozweselają.
a. /lnie/i w niebie śpiewają, Wszystek świat rozweselają, Wesele opowiadają, Wszemu
światu znać dawają. Kot Rzesz 86; war.: ... Bogu cześć chwalę oddają. Bart Lub 344; ... wdzięcznie
śpiewają, Boga nowinę nam ogłaszają. TN Róża 1979; ... wdzięcznie śpiewajo, dobro nowinę
nam ogłaszajo. Bart Lub 177; ... Bogu cześć, chwałę "oddajo. Wesele opowiadajo, wszemu
światu znać dawajo, kolęda. TN Dominikanówka 1978; ... znak ... Bart Lub 355.
b. Anieli się w niebie cieszą, pasterze do szopy śpieszą. K 24 Maz 102.
c. Slysze z nieba muzykę i anielskie pieśni, chwale Boga, iże nam do stajenki wnieśli.
Stoin Żyw 40; war.: ... stawią Boga że sie nam do stajenki mieści. TN Luszczacz 1979; ... pienie.
Sławiąc Boga, że się nam do stajenki mieści. Bart Lub 351; ... już ci to na jawie, wyśpiewują
o takiej dziwnej Boskiej sprawie. Bart Lub 351, TN Luszczacz 1979; ... już ci to na jawie,
wyśpiewują w taki czas Twej niebieskiej chwale. Stoin Żyw 40.
22 B - Głos / krzyk aniołów / nowina z nieba o narodzeniu Jezusa.
a. Kuba choć olśniony zgoła, słyszy glos z niebios anioła: Gloryja, gloryja, gloryja!
K 27 Maz 118.
b. - Anioł na nas woła z nieba, do Betlejem iść nam trzeba, A gdy na miejsce
przyjdziecie, tam ujrzycie Boskie Dziecię. TN Niemirówek 1979.
c. Krzyk po niebie, po obłokach, słychać przy wysolych skokach. Aniołowie święci,
radośćio przejęci wyśpiewujo, wykrzykujo. TN Ułów 1979.
d. Przyszła z nieba wesoła nowina, Matka Boża, porodziła Syna. K 52 Br-Pol 82.
23 - Mesjasz/Jezus/Dziectę Jezus z nieba zstępuje/zesłany/schodzi/zjawia się
/ opuszcza górne niebo.
a. Z nieba wysokiego Bóg zstąpił na ziemie, ażeby do nieba wywiódł ludzkie plemię.
TN Klocówka 1979, war.: TN Ułów 1979, TN Niemirówek 1979.
b. Jezus Dziecię to Betlejemie, gdy się zrodziło, które na świat dla grzeszników z nieba
zstąpiło. Bart Lub 354; war.: ... w Betlehemie, gdy się rodziło, ... dla grzesznika ... K 35 Przem 24.
c. Wiwat, wiwat Boskiej istotności, gdy [Jezus] zstępuje z niebios w niskości. K 46
Ka-S 4, war.: K 23 Kai 57.
d. To Dziecię, to Dziecię jest obiecane, Mesyjasz, Mesyjasz, z nieba zesłane. Bart Lub
143, war,: TN Majdan Mały 1979.
e. Zbawicielu drogi, czemuś tak ubogi, opuściłeś górne niebo, obrałeś barłogi. TN
Krasnobród 1979 („Ach ubogi żłobie"], podob. TN Niemirówek 1979, TN Adamów 1979.
f. Cóż masz niebo nad ziemiany, Bóg porzucił szczęście twoje. K 20 Rad 76.
100
NIEBO - dokumentacja
NIEBO dokumentacja
101
24 - Niebo goreje/jaśnieje/otwiera się / jest czerwone, gdy Jezus się rodzi.
a. Bracia patrzcie jeno, jak niebo goreje, znać, że coś dziwnego w Betlejem się dzieje.
TN Jacnia 1979, war.: TN Podklasztor 1979.
b. Nic nie widzę, nic nie słyszę, że sie gdzieś dzwon kołysze, że sic gwiazdy migocą
i że lilie wonieją, że niebiosa goreją, bo dzień idzie za nocą. Bart Lub 304; war: ... tylko slysze,
gdzieś sie jakiś dzwon kołysze. Niebiosa goreją, lilie wonieją, gwiazdy sic tocą. TN Puszno
Godowskie 1983.
c. - A dla Boga, co się dzieje? czy piękne niebo goreje? czy na nas lecą obłoki? Wisła
1894/65.
d. Dlaczego dzisiaj wśród nocy dnieje i jako słońce niebo jaśnieje. TN Ułów 1979, war.:
TN Niemirówek 1979.
e. Niebo zaś cale jasne stało, wielkim płomieniem znać dawało, że z góry ...do bydlęcej
obory wszystka jasność się ściągała, serca ludzkie przerażała swem światłem. K 23 Kai 64.
f. Oj, widziałeś ty, Banku, co za dziwo było, gdy się o północy niebo otworzyło. K 5
Krak 24.
g. Szymonie kochany! Strach to niewidziany że całe niebo czerwone. K 20 Ilad 78, war:
K 26 Maz 60, podob. K 27 Maz 116.
h. A gdy północ nastąpiła, jasność z nieba uderzyła. TN Ułów 1979, war.: TN Dominika-< nówka 1978, Bart
Lub 155, TN Jacnia 1979.
25 — Jezus otwiera ludziom niebo.
a. Dzieciutko sie narodziyło niebo ludziom otworzyło. Kul Wiel 3/27, war.: K 5 Krak 251.
b. Ten nas z Ojcem pojedna, ten nas z pieklą wybawi, ten nam niebo otworzy i wiecznie
nasz zbawi. Bart Lub 263.
c. A tak nie mógł z ludzi nikt nieba otworzyć, aż się syn boski raczył upokorzyć. TN
Domin ikanówka 1978.
d. Spieszcie się do tej Dzieciny, ona wam wszystkim odpuści winy, życiem ojcu na
krzyżu złoży i śmiercią swoją niebo otworzy. TN Majdan Mały 1979.
e. Przez narodzenie Chrystusa będzie w niebie wasza dusza królowała. Bart Lub 74,
war.: Kot Las 138, Kot Rzesz 454.
26 - v4 cemuześ nie siedział u tatusia w niebie, a twój tatuś kochany nie wyganiał ciebie.
K 44 Gór 71; war.: Czy nie lepiej tobie by, tobie by, tobie by siedzieć było w niebie, wszak ...
TN Potoczek 1979.
27 - Herod chce, by Jezus pozostał panem na niebie, a on panem na ziemi.
[Herod:] Pozostań więc na niebie, królu niebios, bracie mój, ... I będziem dwaj nad nimi
o ludzkich sądzić losach: ja -jeden pan na ziemi, ty - drugi pan w niebiosach. Bart Lub 305.
28 A - Choć paląc ubogi, ale klejnot drogi; niebo, ziemia i morze ogarnąć go [Jezusa] nie
może. K 23 Kał 55.
28 B - Niebo, ziemia, świat i morze, i co tylko w was być może, jak najgłębiej upadajcie pokłon Panu z nami
dajcie. K 28 Maz 90.
28 C - Jedynowładny Rządco nad rządcami, któremu niebo swemi obrotami, słońce,
miesiąc, gwiazdy czynią pokłon zawżdy jako Panu swojemu. K 39 Pora 234.
29 - Niebiosa otwierają się, by przyjąć krew Chrystusa / zbawionych.
a. "Otwórzcie sie niebiosa, niesiemy krew Chrystusa. Niebiosa sie otworzyły, dusecki
Sie pokłuniły. Bart Lub 51; war.: ... niesiem krewkę ... Bart Lub 57-58; Pozbierali, pozmiatali, Aż
się pod niebiosa z nią udali, Jak się te niebiosa otworzyły Wszystkie te duszyczki rade były.
LL 1962/3/28-29, war.: Ad Pies 100.
b. Niebiosa się otworzyły, wsystkie duse rade były; tylko jedna smętna była, co sie na
matkę zamierzyła. K 24 Maz 144; war.: Przyleciało dwóch janiolów z nieba, Wzięni to dzieciątko
na rącki do nieba. Zanieśli je pod niebiesy: Niebiesy sie otwierały, Dusycki sie radowały; Ino
jedna nie rada była, Co ojca i matkę bila. święt Nadr 255.
POWINSZOWANIA NOWOROCZNE
30 - Życzenia pójścia/dostania sie do nieba / korony w niebie.
a. Za kolędę dziękujemy, Zdrowia, szczęścia wam życzymy. Ażebyście długo żyli, a po
śmierci w niebie byli. Kot Rzesz 423, war.: Bart Lub 293; ... winszujemy. Żebyście tu ... Kot San
56; ... Ze świętymi. LL 1964/3/34; ... winszujemy, 1 wszystkiego, czego trzeba, By po śmierci
pość do nieba. MAAE 1908/114; ... Żebyście s ię do nieba dostali. LSE 1962/4/199; ... a po śmierci
fik do nieba. LL 1957/4/54; ... fity sie dusyckd wąsa do nieba dostała. K 40 MazP 88; ... Wasza
desza mdze sę dobrze w niebje pasła. Biel Kasz nr 1; podob. w przemowie wielkanocnej: Dajcie nam
..., Aby się wasza dusza ... Szyi MiW 60; w kolędach: Dajcie mi też, gospoś, świńskiego ciała,
Zęby się wasza duszyczka do nieba dostała. Kot Las 139; Ja będę tam za progiem słał I waszą
duszyczkę laseczką Do nieba popychał. Kot Las 139.
b. Winszuję państwu doczekanego Nowego Roku, zdrowia, szczęścia, fortuny i w niebie
korony. K 23 Kai 65; ... po śmierci niebieskiej koruny. Gaj Rozw 30.
31 - Bądźcie weseli, jak tu niebie anieli.
Bądźcie weseli, jak vi niebie anieli. K 16 Lub 105, war.: K 10 Poz 284, Wit Baj 142, Kot San 59, LL
1957/4/51, 52, 53, 54, K 24 Maz 140; ... Byście byli zdrowi, ... Kot San 44, Bart Lub 25; I żebyście byli tacy weseli,
jak w niebie anieli. Kot Las 129, war.: TN Lubcze 1978, Bart Lub 53, 54, 58, 69; Żebyście się mieli, jak w niebie
anieli. Bart Lub 70; Będą się dobrze mieli, Jako w niebie anieli. Rog Śląsk 212, war : Lom Śląsk 143; Bądźmy
wszyscy weseli, jako ... K 24 Maz 140; ... przez ten cały rok. Wes Śląsk 211; podob. w przemowie weselnej: K 9 Poz 229, K 11
Poz 69, 99, K Poz 13 201, Krzyi Kuj 1/86, K 3 Kuj 283, K 16 Lub 176.
PIEŚNI WIELKOPOSTNE I WIELKANOCNE
32 — Niebo płacze, gdy Pan Jezus umiera.
a. Słończe świecić przestało, Niebo zapłakało, Ziemnia sie trzęsie barzo, Skały
rozpada\j$], Gdy Pan Jezus umierał. Her Kai 157, podob. K 20 Rad 102, K 23 Kai 81, TN Lubcze
1978.
b. Plączcie nieba mieszkańcy! Wzrusz się ziemio, krusz twe skały, pokryj ciemnością
świat cały, Plączcie ziemi wygnańcy. K 20 Rad 101.
33 - Dusza trizte do nieba/raju / chce do nieba, puka/kołacze.
a. Niebójze się, duso, piekła gorącego, a pojdzies, ty pojdzies do raju wiecnego. Piekło
zasklepione, niebo oztworzone, dla tych to dusycków, co idą zbawione. K 26 Maz 79.
b. Kto tam puka i kolące? Pewnie dusza do nieba chce. Spytaj ji się, Pawle Piętrze,
cy się spowiedała na łymta świecie? K 22 Lecz 162; war.: Wyleciała w rajskie wrota, pod niebiosa
uderzyły. „Piętrze, Pawle, weź te kluce, wyńdź, wyńdź, kto ta kolące?" K 19 Kieł 147.
34 - Maryja w niebie słyszy plącz duszy.
Niescęsna, niescęsna godzinecka była, kiedy sie dusycka z ciałem rozłącyla. Wzięła se dzbanusek; posła z nim na
łąckę po zdrojową wódeckę. Wody nie nabrała, rzewnie zapłakała, az jej się Maryja w niebie odezwała. K 24 Maz
142; war.: Godzina, godzina, godzinecka była, kiedy się dusycka z ciałem rozłącyla. A idź ze ty duso, na zieloną łąckę,
nabierz se zdrojowej wódecki w rąckę. Wódki nie nabrała, rzewnie zapłakała, jaze Panna Maryja w niebie usłysała. K
26 Maz 79; A cegoz ty płaces, ty duso niewinna? - Jakże ni mum płakać, Panienko Maryja? Piekło roztworzone, niebo
zasklepione. - Nie bój ty się, nie bój pieklą gorącego, pojdzies ty se, pojdzies do raju wiecnego. K 24 Maz 142.
35 - Maryja prowadzi dusze do nieba / do niebieskiej krainy / w niebieskie
strony.
a. Twe zasługi, Twe przyczyny popłaciwszy grzechów winy, Maryju, niech prowadzó
łiudzkie syny z mąk do niebieskiej krainy. TN Lubcze 1978.
b. K Tobie umarli wzdychajo, w Tobie ufność pokładają, Maryjo! Niechaj twarz
macie
r
?yńską znają, mech przez Cię nieba dostają, o Maryjo! TN Lubcze 1978.
c. Kliuczu do nieba rządzony, więzień w czyśćcu utrapiony, Maryjo! Pragnie przez
Cię być j)uszczony z więzienia w niebieskie strony. TN Lubcze 1978.
102 NIEBO - dokumentacja
NIEUO dokumentacja
103
PRZEMOWY WESELNE
36 — Bóg stworzył/postanowił niebo i ziemię i ozdobił je gwiazdami i kwiatami.
a. Stworzył Bóg niebo, stworzy! Bóg ziemię; przyozdobił różnemy dzielamy, trik i wos
państwo-młodzi z waszemi pierścionkamy. K 3 Kuj 280; war.: [Także człowieka na obraz
i podobieństwo swoje.] Kur Opól 106, 114; Pan Bóg stworzył ..., a potem na nicbic pięknych
gwiazd nasadziół. Krzyż Kuj 1/87.
b. Postanowił On [Chrystus] firmament niebieski niebo i ziemię; niebo ozdobił
gwiazdami, a ziemię kwiatkami. K 10 Poz 306; war: [Bóg] ... ozdobił niebo i ziemię słońcem
i gwiazdami, i różnemi affektami. K 39 Pom 113; A ten Syn Boży, cały świat stworzył. Niebo
i ziemię, a na tej ziemi każde stworzenie. K 19 Kieł 184; Jak wam wiadomo. Pan Bóg stworzył
świat i niebo. Kur Opól 149.
37- Jako Jezus Krystus mówił, ... co zwióżesz na ziemi, będzie zwiózane i w nicbic, co rozwiożesz
na ziemi, będzie rozwiózane i w niebie. K 10 Poz 100, podob. K 16 Lub 181.
38- Niebo byłoby smutne, gdyby młodzi pogardzili sobą.
Więc zauważcie sobie, państwo młodzi, ... cóż byście dobrego zrobili, gdybyście sobom
pogardzili? Oto niebo zasmucili, a piekło pocieszyli. Krzyż Kuj 1/86, podob K 3 Kuj 280
39 - Niebo zsyła łaski/pomoc.
a. Zycze szczyńścia, powodzenia, wszelkich pomyślności, niech wam niebo laski zsyła
do samy starości. LL 1965/2-3/56.
b. Bo gdzie zgoda, w takim domu, w takim rodzie jest tam laska boska i pomoc z nieba.
Kul Wiel 3/151.
PIEŚNI WESELNE
40 — Matka/Bóg/anieli (zstępują) z nieba (i) błogosławią ślub sieroty.
a. Przyjdź, matulu, z nieba, bo cię tu potrzeba, wesele nam wyprawis i nas pobło-
gosławis. K 20 Rad 213; war.: Wychodź, mateńko, z nieba, ... teraz ... Niedługo się zabawisz,
ino sierotę pobłogosławisz. K 49 Sa-Kr 457; Zstąpcie mamusieńku z nieba, Na chwileczkę was
potrzeba! Niedługo tu zabawicie, Tylko pobłogosławicie. Kot Las 34, podob K 26 Maz 181.
b. Stąpże, Boże, z nieba, bo nam cie dziś potrzeba. Abyś nam wianki zawił, ji nas
pobłogosławił. TN Piotrków 1953; war.: Zawitaj ... żebyś nam rózgę wił, żebyś nam rózgę zawi!
i nas pobłogosławił. TN Księżomierz 1984.
c. A jak już ludzie nie będą chcieli, pobłogosławią z nieba anieli. Folk Łodz 71; war.:
A jak ludzie ..., to pobłogosławiom ... Krzyż Kuj 1/84; A gdyby czasem ludzie nie chcieli, niech
pobłogosławią ... Folk Łodz 44; A jakby dobrzy ludzie nie kcieli, pobłogosławcie ... Stoin Żyw 336;
A gdyby w razie ludzie nie chcieli, niech ... TN Grabówka 1979.
41 - Ojciec/matka młodej wzięci/poszli do nieba.
a. A ty, Maniuchna, spojrzyj dookoła, a czy jest wszystka rodzineczka twoja. Oj,
wszyska, wszyska, co my je potrzeba, tylko ni ma "ojca, bo poszed do nieba. Krzyż Kuj 1/84;
Su ci tu wszyscy co trzeba, tylko my mamusia wziani do nieba. TN Dęba 1964; A jest-ci ona
[rodzina] co jej tu potrzeba, matuli ni ma bo posła do nieba. K 20 Rad 213; Zjechała mi sie
[rodzina], co mi potrzeba, ni mam mamusi, ni mam tatusia, pośii do nieba. LL 1960/1/42;
war.: Zjechali wszyscy co mi potrzeba, tylko mi ojca wzięli do nieba ... Wzięli do nieba, do
wysokiego, nie będzie widział ślubu mojego. Folk Łodz 70.
b. Wykryńc się, Maryś, dokoła, cy twa rodzina wesoło. Oj nie wesoło jak trzeba,
Wzini ci matkę (ojca) do nieba. LL 1961/1/44.
42 — Młoda ma spojrzeć do nieba.
Jak będą cię czepić, to spójrz do nieba, Ażeby twoje dzieci nie pragnęły chleba. Oles Lub 130;
war.: ... czepiać ... Żeby ... Oles Lub 415; Jak cie będo ..., to spojrzyj ..., żeby ... TN Tuchanie 1978;
war.: spogludaj ... nie pragnęli ... TN Godziszów 1980; ... pozieraj ... nie żądały ... ZWAK 1888/189;
Gdy ..., spojrzyj wprzód ..., ty dal Bóg twym dzieciom łaskawego chleba. Gaj Rozw 223; Kie cie bedom
cepić, poźryj se do nieba, Coby ... nie pytały ... LL 1957/1/37; A nasa Marysiu, spojrzyj se ... nie
łaknęły chleba. Piat Krak 393; Oj, jedziecie do ślubu, oj, spojrzyjcie do nieba, Oj żeby wasze ... TN
Sułów 1978.
43 - Niebo przykrywa się obłokami, młoda - łzami/rrjbfcamt/niferifcamt.
Przykryło się niebo białemi obłokami, zapłakała Marysia drobniusieńkiemi Izami. K 16
Lub 209; war: ... przykryła się Marysia rąbkami. K 16 Lub 151; ... Oj okryło się ... jasnemi
gwiazdeńkami, oj i Marysi głoweńka białemi niteńkami. K 16 Lub 225.
44 - Korowaj był tu niebie / iv raju.
a. Oj, cóżesz widział, Pyszny korowaju? Oj, widział ci ja Pana Jezusa w niebie, Jak
błogosławił, nadobny Jasiu, ciebie. Hol Wes 138; war: Oj, widział ci ja [korowaj] Matkę Boską
w nicbic, Jak błogosławiła Nadobna Kasiu, ciebie. Hol Wes 138.
b. Byłem w raju, byłem w nicbic, byłem Kasińku u ciebie. K 17 Lub 26.
PRZEMOWY POGRZEDOWE
45 - W niebie / w zaświatach / w niebieskich obłokach / w niebieskiej dolinie
I na niebieskim szczycie przebywa Bóg / niebieski gazda / sędzia / aniołowie,
dusze zmarłych.
a. Kajsi w niebieskik obłokach siedzi Archanioł Gabryjel i pisze zlotom księgę żywotów
ludzkik. Pach Mow 23.
b. [O zmarłym:] Poseł od nos skalistom perciom na niebieski scyt, kany na stolicy
sprawiedliwości zasiod nowicksy sędzia tego świata. Pach Mow 19-20.
c. Poseł od nos w mroźny dzień do niebieskiej cichej doliny w zaświatak kany wiesna
jarzy. Pach Mow 16; podob. ... do niebieskiej doliny i tam niebieski gazda doi mu kierdel owiecek
wtóre w życiu swojim tak umilowol. Dolina piekniejso od J\ościeliskiej trowy bujne i kwieciste.
Pach Mow 22.
d. Uleciała dusza artysty malarza ... w zaświaty, i poniesla sie nieznanymi perciami
w mksy światy kany przeczyste duchy malują niebieskie sosręby, i pisom na nich żywoty
syćkich ludzi co bez ten ziem prześli. Pach Mow 14.
e. Oddajemy schorzałe prochy Św. Wojciecha Wawrylki ziemi, ale legenda o jego życiu
ostanie z nami. Kie dusa jego opuściła zbolałe ciało, uniesła sic do niebieskiej doliny, kany
zcśti sic jego starzy towarzysio. Pach Mow 24.
f. Trzeba w nicbic poprawić sprzęt muzyczny, wyzdajać lutnie, I powołał niebieski
gazda swojego lutnika, coby świętym pomógł w tej robocie. Pach Mow 12.
PIEŚNI POGRZEDOWE
46 - Ciało człowieka w ziemi - dusza w niebie.
a. Schowają mnie przy kościele, Będą płakać przyjaciele. Ciało w ziemi przy kościele,
Dusza będzie wiecznie w niebie. Rog Śląsk 235.
b. Teraz sie
u
od was wybieram, krótki mój żywot zabieram, ciało w ziemi odpoczywa,
dusza wiernie w niebie śpiewa. TN Aleksandrów 1978.
47 - Na ziemi płacz, w niebie - chwała / życie wieczne / kwiaty, radość.
a. Płacz na ziemie, bo tam w niebie, nie ma bólu, nie ma lez, tam Pan Jezus weźnie
ciebie, tam gdzie wieczna chwalą brzmi. TN Nedeżów 1977.
b. Niech za me cierpienia życia doczesnego, Zażyję w niebiosach żywota wiecznego.
TN Aleksandrów 1978.
c. Tam [w niebie] kwitno róże z lelije, tam niezmienne wianki wijo, z barankami sie
cieszyć majo, bo bez grzechu umierajo. TN Aleksandrów 1978.
48 - Bóg nagradza niebem swoje sługi / dobrych.
a. Bóg nas kiedyś połączy, w niebiesiech społecznie, służcie mu wiernie, służcie, na
grodzi was wiecznie. Amen, racz to dać Chryste królujący w niebie, kończę życia pielgrzymkę,
przyjmij mnie do siebie. TN Szyszki 1978.
b. Dobri do nieba, zli na uodzin wjeczni. Biel Kasz nr 69.
49 — Aniołowie prowadzą zmarłego do nieba.
a. W niebie aniołowie będą mi drużbowie, ci mie odprowadzą drogą ku kierchowie. Stoin Żyw
233; war.: ... Toć moi ..., Toć oni mnie poprowadzą Dróżką po kierchowie. Rog Śląsk 236, Lom Śląsk
162.
104 NIEBO - dokumentacja
NIEBO - dokumentacja
105
b. A zesłał Pan Jezus dwóch aniołów z nieba, podać tej dusecce co jej tam potrzeba. K 23 Kai
126, war.: K 19 Kieł 145.
PIEŚNI I PRZYŚPIEWKI ZALOTNE I MIŁOSNE
50 - W niebie dekret/wyrok {na/za)pisany kto komu pisany.
W niebie dekret napisany, który ma być mój kochany. K 40 MazP 225; war: ... jest pisany,
... twój kochany. K 40 MazP 225; ... kto jest komu obiecany. K 28 Maz 247, K 48 Ta-Hz 127; ...
napisano, co komu jest obiecano. K 40 MazP 577; ... zapisany, kto jest komu obiecany. Stoin Żyw 139;
Dekret w niebie zapisany, kto jest komu obiecany. K 13 Poz 107; ... wypisany, kto jest komu obiecany.
LL 1972/1/54; Jest w niebie dekret pisany, kto dla kogo obiecany. K 27 Maz 274; ... wyrok zapisany,
kto dla kogo jest znaczony. TN Wólka Husińska 1980; ..., ... komu naznaczony. Lom Śląsk 247, 248; ...
kto komu ma być nadany. K 40 MazP 226; ... ze 16 masz bec moj kochóni. K 39 Pom 448.
51 — Wesoło w niebie - weselej z dziewczyną.
Wesoło na ziemi, wesoło na niebie, Lecz mnie najweselej, kochanko, u ciebie. Lom Śląsk 386;
war.: Wesoło na niebie, wesoło na ziemi, a jeszcze weselej z dziewką przy niedzieli. Sob Szlak 49; ... u
my mamy w siyni. LL 1964/1-2/65; ... je mi najweselej u matusi w sieni. K 6 Krak 489.
52 — Kochanek byłby już świętym w niebie, gdyby kochał Boga jak kochankę.
a. Gdybym Boga kochał, Jak kochanko, ciebie, Jużbym ja był święty, Śpiewał Bogu
W niebie. Rog Śląsk 143, Pies Śl 1/386; war.: ... zbawiony i już bym był w niebie. Pies Śl 2/543;
Żebym ja tak Boga kochał, jak dziewucho ciebie, da bym był ja dawno świyntym, byłbym sobie
w niebie. LL 1965/4/20.
b. Kiebych sie był Bogu kłanioł, nie kochanko, tobie, Już bych se był downo śpiewoł
z aniołami w niebie. Pies śl 2/544.
53 A - Przy kochance - jak w niebie.
Jak ja siądę koło ciebie, myślę sobie, zem jest w niebie. K 48 Ta-Ilz 116, war.: Pies Śl 2/447; ...
zdaje mi się że ja ... K 27 Maz 279; Jak usiędę wedle ciebie, tak mi stę zda, żem ... K 46 Ka-S 85; Gdy
ja przy tobie siedę, ... Święt Nadr 185; Jak ja przejdę kole ciebie, To ja myślę, że ja w niebie. ZWAK
1878/47.
53 B - Bez kochanka/ko chan ki - źle i w niebie.
Źle ludziom na ziemi, lepij będzie w niebie, mnie i tam źle będzie, Janicku, bez ciebie. Sad Podh
150; war.: ... Zosieńko bez ciebie. Piat Krak 159.
54 - Niebo świadkiem miłości.
a. Niechaj nieba będą moimi świadkami, Wszakżem ich poruszył moimi jękami. Lom
Śląsk 401.
b. Świadczę się niebiosy, że cię kocham stale, Jezeliś wzajemna, ukoisz me żale. Lom
Śląsk 408.
c. Czyja cię kocham, zapytaj o to nieba i ziemi, słońca i fal, czy ja cię kocham droga
istoto, zapytaj Boga, co zna mój żal. Piat Krak 204.
d. Nikt nie widział, nie szydził, niebo świadkiem jedyny, jam się nieba nie wstydził,
miłość była bez winy. K 36 Wol 195.
55 - Niebo przeznacza dziewczynę chłopcu.
a. Czy mi cię, dziewczyno, niebo przeznaczyło, I mówić i śpiewać o tobie mi milo.
Lom Śląsk 385; war.: Jeźli mnie dla ciebie przeznaczyły nieba, To się tylko o mnie ściśle starać
tr[z]eba. Lom Śląsk 409.
b. Jak pozwolą nieba, że ciebie posiędę, To sobie wesoło piosnkę śpiewać będę. Pies Śl
2/491-492, podob. Lom Śląsk 295, 389, 412, 414, 415.
56 - Niebo się chmurzy/mroczy, dziewczyna zdradza chłopca.
a. Zachmurza się niebo, deszcz zaczyna rosić, nieczulość dziewczyny jakże ciężko
Znosić. Piat Krak 49, war.: K 6 Krak 399.
b. Oj nad górą nad górą, da już się niebo mroczy, oj twoje mnie zdradziły da Basiu
czarne oczy. K l Pies 347.
57 - Niebo spadłoby, gdyby chłopiec opuścił dziewczynę.
Gdybym ja cię opuścić miał, musiałoby niebo spaść i gwiazdy by się łyskały, miesiąc by się zaćmił.
K 40 MazP 245, war.: K 40 MazP 246.
58 - Ile promieni na błękitnym niebie, tyle miłości.
Wiele jest promieni na błękitnym niebie, Tyle ja mam kochaneczko, Miłości do ciebie. Pies Śl
2/123, war.: Pies Śl 2/319.
59 - Chłopiec/dziewczyna spoglądają na niebo w chwilach miłosnej rozterki.
a. Oj sporziol na słonecko, da sporziol i na niebo, oj sporziol na dziewcyne, da chlóra
będzie jego. K 25 Maz 187.
b. Spojrzyj, panno w niebo, spojrzyj tak wysoko, jak sie gwiazdy smucóm i ksiyżyc
nad (obom. Krzyż Kuj 1/111.
c. Kiedy będziesz wyganiała, wyganiaj w opłotki, Spojrzyj w niebo, a pamiętaj, że
życia czas krótki. Her Kai 2/107, war.: Jak-ci ..., wspomnij sobie jaki to wiek krótki. K 18 Kieł
158; [ts. jako pieśń pastorska:] Wyganiajze w pole, Wcjźrzyj ..., wspomnij sobie: Zrobię krzyż
na czole. Lom Śląsk 361.
d. Ji wyszła od niego, ji spojrzała w niebo, ji tak sobie mówjiła: «Ach, Boże, ach Boże
jedyny, nie opuszczaj mnie, biydny dziewczyny)). LL 1961/3/22.
60 - Dziewczyna choćby z nieba, kochać/poruszyć ją trzeba.
Marysiu kochana, żebyś była z nieba, ukochać cię trzeba. TN Krzczonów 1976; war.: Oj żebyś
była z nieba, kochać by cię trzeba. K 46 Ka-S 275; Ładnaś ty, dziewczyno, choćby malowana, choćbyś
była z nieba, to cie ... Piat Krak 379; ... jeszcześ nie ruszana, ... poruszyć cie trzeba. TN Krzczonów 1976.
PIEŚNI SIEROCE
61 - Dodaj się sierocie niebo otworzyło/uchyliło.
Oj sierota ja była cięzsa kamienia, kamienia, a bodaj się pod sierotą da i ziemia rozstąpiła. Oj
ziemia rozstąpiła, da i niebo roztworzyło, a bodaj to sieroctwo da na świecie nie było. K 25 Maz 223;
war.: A bodejsie sirotom ziemia
u
olworzy
u
a. A ziemia "otworzy"a, niebo uchyliło, Ażeby tych sirotek na
świecie nie 6y"o. ZWAK 1891/83 Ropczyckie; Sierota ja była, sierocie wierzyła, bodaj sie sierocie
ziemia rozstąpiła. Ziemia rozstąpiła, niebo otworzyło, bodaj to na świecie sierotów nie było. TN Sułów
1978; Ziemia się otwarła, niebo otworzyło, a bodej tych sierot ... ZWAK 1880/220 Wieluńskie.
62 A - Aniołowie biorą sierotę do nieba (czarty macochę do piekła).
a. Zesłał ci Pan Jezus dwa anioły z nieba, wzięli te sierotkę prościutko do nieba. TN Górki
1977; war.: ... dwóch aniołków ..., / wzieni sirotke, zanieśli do nieba. Kot Las 209; ... trzech janiolów ...
Wzieni sieroteckę na rącki do nieba. Zestal ci Ponjezus ciorta przeklętego: Wzieni macosysko do pieklą
swojego. Święt Nadr 258; Przystoi ... aniołki ... siroteńkę Za rącki ... Kot Las 208; Oj, poslol ... dwóch
aniołków ..., Oj prowadzą sirotkę ze sobą ... Kot Zn 278; ... dwók aniołków ..., wzieni sieroteckę na
skrzydlak do nieba. Zeslot ci Lucyper trzek rogocy z piekła, porwali macosysko na rogi do pieklą. K 45
Gór 311; Oj przyszło, przyszło dwóch aniołków ..., wzięli sieroteczkę na rączkach ... Oj przyszło,
przyszło dwóch czartów z piekła, porwali w pazury macochę do pieklą. K 22 Łęcz 167; I przyszli anieli,
wzieni sierotkę do nieba, przylecieli czorci, wzięli macochę do pieklą. Stoin Żyw 384; Ipsysed janiolek z
bieluchną loktusą [prześcieradłem], wzion w niebo sierotkę i z ciałem, i z dusą. Psylecieli carci ze
smolną loktusą, porwali macochę i z ciałem, i z dusą. K 44 Gór 431; / przysed janiolek z bieluchną
loktusą, wzion w niebo sierotkę i z ciałem, i z dusą. Stoin Żyw 386; ... Pan Bóg dwóch aniołów ...
dzieciąteczko do nieba. Zeslal Pan Bóg dwóch czartów z pieklą, wzięli macochę do piekła.
K 48 Ta-Rz 156.
b. Nie wyszedł ci roczek, sierotka umarła. O, wzięlić ją wzięli anieli do nieba. Lom
Śląsk 240.
62 B - Pan Jezus bierze sierotę do nieba.
Szła sieroca przez wieś, napotkały jo psy, ... Pan Jezus sie objawił, to sierotkę "ognal, przytulił do
siebie: będziesz prędko w niebie. TN Rachanie 1978, podob. K 22 Lecz 166.
106 NIEBO - dokumentacja
NIEBO dokumentacja __________________________ 107
62 C - Pan Jezus / Matka Boska z nieba spuszczają sierocie chleb.
a. Ja chudobna sieroteczka - ni torbeczki, ni woreczka, mnie Pan Jezus nie opuści,
torebeczkę mi z nieba spuści. K 44 Gór 429.
b. Więc Matka Boska glos [sierot] usłyszała, bulki im chleba z nieba spuściła, którego
nigdy nie używały, ali patrzajunc dosyć gu miały. TN Lubcze 1978.
63 - Zmarła matka chce spuścić się z nieba na ziemię drobnym deszczem /
światła promykiem na wesele córki.
[Matka sieroty prosi Boga, by spuścił ją drobnym deszczem, światła promykiem na ziemię, aby
mogła zobaczyć swojej córki wesele. Pan Bóg mówi:] - Pozostaniesz w niebie, jać tam jestem za
ciebie. K 16 Lub 240.
PIEŚNI I PRZYŚPIEWKI ŻARTOBLIWE
64 A - Graj, muzyko/skrzypeczku/..., będzjes w niebie.
Graj muzyczka, będziesz w niebie, a basista, a basista koło ciebie. TN Minkowice 1953; war.: ...,
skrzypecku, ... wele ... Bąk Gręb 68; ... skrzypasiu, ... a dudaszek ... K 12 Poz 321; Grajże skrzypku ...,
klarnecista ... Piat Krak 734; Skrzypicielu bandzies ... kole ... K 26 Maz 330; Hej grajczyku ... wedle ...
K 4 Kuj 203; Ty graczyku, ..., basanista ... K 46 Ka-S 255, K 13 Poz 98; A grej, groczyku, ... Krzyż Kuj
1/163; Groj, braciszku, ... A skrzypeczki kicie ciebzie. Stef WarmPś 1/234; Groj, basisto, ..., kontralista
... tobie. Sad Podh 79. 64 B - Bodaj się muzyka dostała do nieba.
a. Zagraj mi, muzyczko, dam ci glonek chleba, żebyś sie, muzycko, dostała do nieba.
Nie do tego nieba, gdzie są święte Anny, tylko do takiego, gdzie bywają panny. TN 1'rzypisówka
1976; war.: Graj lepiej ... TN Przypisówka 1976.
b. Muzycka mi grała, muz.icka śpiewała, B
u
odaj sie muz.icka do nieba dostała. LL
1957/1/43.
64 C - Myśleli muzycy, ze juz bedóm w niebie, przyseł diabół z workiem, zabrol ik do
siebie. Sad Podh 79.
65 A — Do nieba panny, do raju mężatki, do czyśćca wdowy, a do piekła babki.
Do nieba panny, Do raju mężatki, Do oczyśca wdowułinki, Do piekła babki. Rog Pies
253; war.: ... pannom, ... mężatkom, a do czyśca wdowuleńkom, ... babkom. K 26 Maz 305; ... panienki,
... wdowuleńki, a ... LL 1962/4-6/136; Do raju panienki, do nieba mężatki, a do czysca wdowuleńki, a
do piekła babki. TN Jacnia 1964; Do piekła z panienką, - do czyśca z mężatką, - a do nieba z
wdowuleńką, - a do raju z babką. Piat Krak 758; Pannom świat, A mężatkom niebo, A wdowusiom raj,
raj, raj, A babkom piekło. Her Ka] 67.
65 B - Baby stare, baby, nic ta po was w niebie, bydziecie skrobały zimnioki dlo siebie. Stoin Żyw
433.
66 - Wysoka dziewczyna - do nieba drabina.
Maluśkie dziewce mom, maluśkie mi trzeba, coz mi po drabinie, nie pode do nieba. Piat Krak 98;
war.: ... dużej mi nie ... po grabinie, nie pode ... Sad Podh 94; Mato jo se pojmę, bo mi mały trzeba, ...
Piat Krak 737; Molom se jo pojon, bo mi mały trzeba, cóz ... Piat Krak 287.
67 — Wódkę/gorzałkę piją na pogrzebie, żeby dusza była w niebie.
Wódeczka bardzo fajna jest, bo ją piją na pogrzebie, żeby dusza była w niebie, wódeczka bardzo
fajna jest. TN Wymysłów 1980; war.: Gorzolinka dobry trunek. Pije jóm sie na frasunek. Pije jóm sie
..., By duszycka ... śmiel Opól 103.
68 — Chłopcy, którzy kochają dziewczyny, pójdą do nieba.
Pijcie chłopcy wódkę, zakasujcie chleba, kochajcie dziewczyny, pójdziecie do nieba. TN Jasiennik
Stary 1978, war.: TN Łukowa 1980, TN Glusko 1980, TN Rogatka 1978, TN Zawieprzyce 1978; Chłopcynta,
chłopcynta, kochojcie dziywcynta, kochojcie jak trzeba ... Stoin Żyw 451
69 — Dla pijaków/ułanów nie ma miejsca w niebie, bo w niebie nie ma wód-
ki/'gorzałki.
a. Po co się pijaki do nieba ciśniecie, tam nie ma gorzały, co tam pić będziecie? Piat Krak 160;
war.: ... pijacy ... garniecie? ..., CO pijać ... TN Danachy 1984, TN Jasiennik Stary 1978, TN Rogatka 1978; ...
pijacy ... Nie ma tam gorzałki, cóż ... Święt Nadr 226; ... ni ma tam gorzolki, cóz ... Piat Krak 688;
Pijacy, pijacy, Po co sie do nieba ciógniecie? Tern gorzałki ni ma, !'ijać
nie będziecie. Bąk Gręb 83; Ptjoku, pijaku, co po ciebie w niebie, kiedy tam nie warzą gorzolki dla
ciebie. Stoin Żyw 402.
b. Pijaku, pijoku nie pójdziesz do nieba, "oj bo tam Panu Bogu pijoków nie trzeba.
TN Dochotnica 1966.
c. Oj ułany ulany, czy pójdziecie do nieba? Oj tam gorzałki nie ma to i was nie
potrzeba. K 1 Pies 330.
70 - Umarłego trzeba pochować oczami/fujarą/kuroskiem/ ... do nieba -
plecami/ ... dn ziemi.
a. Umar Maciek, umar, pochować go trzeba, plecami do ziemi, fujarą do nieba. K 22
Łęcz 136; war : ... stary ..., ... hrzuszyszkicm .. . K 46 Ka-S 302; A jak Maciek umrze, ..., ... buziulką
... K 46 Ka S 302; Pochowali Maćka, juz ci go nie trzeba; ... gańdziarą [albo: kuroskiem] ... K 50
Sa-Kr 319; Pochowali Maćka keni nie potrzeba, buziulą ..., zadulem ... K 28 Maz 285.
b. A jak ci ja umrę, pochować mic trzeba: Warkockem do ziemie, ockami do nieba.
Święt Nadr 2R5.
71 - Dylem tu niebie/raju, po pogrzebie, wróciłem do dziewczyny.
a. Byłem w niebie na pogrzebie, Jodłem tam jagły, Kazali mi iść do dzieuchy, Ale do
ładny. LL 1964/4-6/133.
b. Byłem w niebie po pogrzebie, święty Michał grał, wszyscy święci tańcowali, Pan
Jezus się śmiał. K 46 Ka-S 299.
c. Bytem w raju, bytem w niebie, bytem Kasinka u ciebie. K 17 Lub 26.
72 - Chłopiec byl po kolana w niebie, ale powrócił do dziewczyny.
Juzem był, juzem byl Pod kolana w niebie, Jakem cię zobaczył, Skoczyłem do ciebie. Rog Pies 164,
Pies Śl 2/125; war.: ... po kolana ..., jescem sie powrócił dziewczyno do ciebie. Piat Krak 381; A
juzem-ci ja ... Her Kai 72 ... uwidzial, ... Piat Krak 772; Oj juzem ja był po ... Da jakem cię ... K i Pies
366; Juzek bel, ... Alek śe nauróćyl, Jańelću, po ćeb'e. MAAE 1898/88; Betem juz ..., Jesce nie
wr"ócielem, Dziewcyno, do ciebie. Bąk Gręb 10.
73 - Nie podskakuj/wylatuj, bo wybijesz w niebie dziurę.
Nie wyskakuj do góry, byś nie wybiul w niebie dziury, zęby św[ięci] tak robiali, to by z nieba
wyspodali. K 45 Gór 85; war.: Nie wylatuj, ptaszku, w górę, Bo wybijesz w niebie dziurę. Choć wybiję,
to się wrócę; Ciebie, dziewczę, nie opuszczę. Kot Zn 369; Nie p"odskakuj, chłopce, w górę, bo wybijes
... dziurę, jakby święci tańcowali, to by dziurom pospadali. Sad Podh 78.
74 - Pospycham świętych z nieba, jeśli nie dostanę dziewczyny.
Jak ja nie dostanę, do czego ja wzdycham, zgniewam sie na świętych, z nieba ich pospycham. K 45
Gór 137; war : Jak cię nie dostanę, co do ciebie wzdycham, na świętych się zemszczę, z nieba ich
pospycham. Chód Śp 262; Oj, i jak tej ..., da, i do której .... da, i gniewam się ..., da i ... K 46 Ka-S 299.
75 - Święty Piotr kupczy u niebieskich bram.
Święty Piotr u niebios bram Założył kupiecki kram I sprzedawał, co się dało, Jednym dużo, drugim
mało. LL 1965/2-3/68; war.: Swjąti Pjoter z ńebjos ..., hulaj, duszo, hulaj, ha, zalożet ... Kam Pies 228;
Śwanty Psiotrz tu ... Stef WarmPś 2/117.
76 - Nie lej, deszczu, powróć do nieba.
Nie tyj, dyscu, nie tyj, b
u
o cie tu nie trzeba,
u
Obyjdż góry, lasy i p
u
owróć d
u
o nieba. Mika Oraw 69;
war.: ... Obyńdź poza hale i wróć śe ... MAAE 1898/114. PIEŚNI I WIERSZE RELIGIJNE
77 A - Całe niebo służy Maryi.
a. Najświantsa Panna Maryja, ... ślicna'ś piankna jak kwiat róży, tobie cale niebo
śluzy. Śluzą tobie j-aniolowie, wsyscy świańci postołowie. Służą tobie słońce, gwiazdy,
miesiąc śluzy za cas każdy. K 26 Maz 95.
b. Slicnaś, piękna jak kwiat róży, tobie cale niebo śluzy, stuzą tobie aniołowie i wsyscy
świąńci apostołowie. K 26 Maz 117.
77 B - {Całe) niebo oddaje pokłon / śpiewa Bogu.
a. [Na Boże Ciało] Niebo, ziemia, świat i morze, i co tylko w was być może, jak najgłębiej
upadajcie, pokłon Panu z nami dajcie. K 28 Maz 90.
108 _______________________ NIEBO - dokumentacja
NIEBO - dokumentacja
109
b. Trzykroć święte serce Boga, tobie śpiewa niebo całe, ciebie wielbi Matka droga, tobie
lud twój składa chwale. TN Nedeżów 1977. '
78 - Dusza pokutnicy idzie do nieba.
Jak uznała [grzeszna dziewczyna] że z nieba Bóg, upadła mu krzyżem do nóg, Wstoń
dziwko, nie lękaj sie, bież do kościoła, spowiadaj sie. Tak sie długo spowiadała, ze j-aż sie w proch
ozsypała. Same zwóny zazwónily, i świce sie zaświciły, obrazy sie ukłoniły. Radość wielka sie zrobiła,
do nieba dusza ji poszła. K 4 Kuj 68; ... dzwoniły, Do nieba ją prowadziły ... Same jej świece świeciły
... Do nieba ją prowadziły ... Kot Zn 159.
79 A - Maryja z nieba opiekuje się ludźmi.
O, Najświętsza Panienko, spojrzyj na nas z nieba, Uproś u Syna laskę, bo jej nam potrzeba. Nyr
Kar 344, podob. LL 1976/4-5/85 Janów Lub.
79 B - Oczy Maryi są żywym niebem, które daje ożywczy deszcz.
Często, oraz z deszczami, pioruny spadaią oraz łaski, y karę ludzie z nieba maią. Żywe Niebo są
oczy Maryi, acz z niego nie piorunu, lecz deszczu czekay obfitego. K 21 Rad 232 [wiersz pod
wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w Piekoszowie].
80 - Św. Piotr ma klucze i wpuszcza dusze do nieba.
a. Szwenty Pszotrze, wesz kluczyki, Wpuszcz do neba te duszyczki! Stef WarmPś 1/206.
b. Przyszli pod niebieskie wrota, zapukali: puścież nas tam. Pietrzepawle, weź klucze,
idź zobacz, kto tam kołacze. Panie - Panie, Matka Twoja i ta grzeszna dusza jedna. Matkę
milą mi tu puście, a tę grzeszną duszę nazad wróćcie. Pokażcież jej drogę szeroką, gdzie do
pieklą jest daleko. LL 1957/3/45 [wiersz].
81 - Pomoc z nieba.
a. Wzywajże ich [świętych] w swej potrzebie. Znajdziesz pomoc pewną w niebie. Lom
Śląsk 433.
b. Stanisławie! biskupie krakowski! Wejźrzyj z nieba na twój naród polski. Lom
Śląsk 434.
82 - Wesołe niebo, wszystko się raduje, Gdy Kostka Boga na ręku piastuje. Lom Śląsk 430,
war.: K 27 Maz 382.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
83 - Niebo płacze, lituje się nad nami.
Posłuchajcie, proszę, pilnie, jak niebo płacze usilnie; miesiąc, słońce i z gwiazdami płacze, lituje
nad nami. K 19 Kieł 141; war.: ... pilno jak plącze niebo usilno. Słońce, miesiąc ... płaczą nad nami. K
48 Ta-Rz 209, war.: zob. Biel Kasz nr 68 jako pieśń pogrzebowa.
84 — Z nieba: deszcz ognisty i pioruny - w dniu końca świata.
a. Proszę ja was, posłuchajcie o straszliwym sądzie, że Pan Jezus złym i dobrym razem
płacić będzie. Ze przed skończonym światem wielgi cuda będą, że wognisty deszczy z nieba na
cały świat będą. I pirony z nieba będą na cały świat bili. K 50 Sa-Kr 341-342; war.: Proszu ...
wisluchajcie ..., gdzie ... dobrzym płacić razem ... Wtenczas przed skończeniem świata wielka
ufność będzie, jak iz nieba wognistyj deszcz na cały świat pójdzie. Wtenczas z nieba i pieruny
będą bardzo bili, i mniasteczka i klasztorze będą si palili. K 30 Pok 285.
b. Gdy z Antychrystem człek się zbrata, Nastąpi wkrótce koniec świata ... Na ludność
złą i już bezradną z nieba okropne ognie spadną, Wioski popalą się i miasta ...Z nieba deszcz
krwawy padać będzie, Ciemności wnet zalegną wszędzie: Pogasną gwiazdy, słońce zgaśnie. Nyr
Kar 355.
85 — Anieli biorą zmarłego do nieba.
Przyszli anjeli, Zanieszli do nieba [starego ojca, który skonał u syna pod progiem], W niebie już
mu teroz Niczegój nie trzeba. Stef WarmPś 2/84; war.: / przyszli anieli, wzięli go ... A już mu tam w
niebie nieczego nie trzeba. TN Nedeżów 1979.
86 A - Święta Dorota do nieba wzięta przez aniołów, przed rajskie wrota.
a. Jeszcze Dorotka nie ścięła, A już do nieba jest wzięta. Kot Zn 149; war.: Jesce Dorota
..., juz przez aniołów do nieba wzięta. K 22 Łęcz 171; Jesce Dorota ..., a juz w niebiosy wzięta. K 26 Maz
342.
b. Kata, ścinać ją wywiodą, chmury z nieba wychodzą. Jak się kat miecem zamierzył,
zaraz piorun w króla uderzył. A juz widzę ześ świanta, moja dusa przeklęta. Dorotkę do nieba
wzięni, króla w piekło wcpchnęni. K 26 Maz 343.
c. Zjawiła się nam Dorotka, co z niebieskiego zywotka. Kot Zn 150; war.: Była tu ... Od
... Kot Zn 150, 151; O hylaz-ci to ... żywota wyszła przed rajskie wrota. K 19 Kieł 139; Czy żyje
... Kot Zn 152.
86 B - Łazarz w niebo wzięty przez aniołów.
a. Wielka radość, śpiewanie, Gdy Łazarz miał konanie, W niebie tryumfowanie.
Z tak mizernej pościeli, Łazarza w niebo wzięli, Święci pańscy anieli. Posadzili na tronie,
na Abraamowem łonie, W szczęśliwości koronie. K 9 Poz 270; war.: ... skonanie, ... Osadzili ...
Abramowym ... Nyr Kar 56.
b. O Łazarzu, bracie moj, jak my daleko od siebie, ja [= bogacz] w piekle, a ty
w niebie. K 50 Sa-Kr 378, podob.: Nyr Kar 57; war.: Skoro przeszła pirsza godzina, bogacz już
umiera, a porwali dusze sławną, zagrzebali w piekło na dno. ... Łazarz już umiera, zlecieli
się anieli, duszę i z ciałem wzięli. Nieśli ją wysoko, do nieba głęboko [lub szeroko]. Witaj,
Łazarzu święty, tyś do Boga jest przyjęty, a twój brat będzie przeklęty. K 50 Sa-Kr 378.
86 C - Murarz (Wojciech) do nieba wzięty przez Matkę Boską.
Nie turbuj się, mularzu, dodam, co potrzeba; jak mi klastór sfundujes, weznę cię do nieba. K 21
Rad 90; war.: ..., murarzu, dodam co potrzeba, ... weznem ... K 45 Gór 305; ... dam ja ci, co trzeba, ...
wezmę ... K 50 Sa-Kr 371; Nie staraj sie, murazu, dodam ci, co trzeba, ... klasztor ..., weznym ... Stoin
Żyw 26; Oj, mularzu, mularzeńku, dam ci, ..., na, jak klasztor wyfundujesz, ... K 57 RuśC 1117; A nie
bój sie, ..., dodom, czego trzeba, ... klasztor sjundujesz, wezmę ... K 46 Ka-S 341, K 22 Lecz 170; iVie
frasuj sia ... Dom ci, ...; Jek my klosztór wyjóndujesz, Wezna cia ... Stef WarmPś 1/216; podob.
Przenajświętsa Panna sama uzdrowiła, boć mularza Wojciecha do nieba przyjęła. K 21 Rad 91.
87 - Człowieka czekają niebieskie gody w niebieskich ogrodach.
Rozważ to, człowiecze, sobie, żyj tak, jeśli chczesz być w niebie. Dać Pan Bóg po tern żywocie, po
krzyżu i po kłopocie pójdziesz na niebieskie gody, gdzie Jezusz, w niebieskie ogrody. K 40 MazP 389.
88 - W dniu sądu ostatecznego jedni do piekła, drudzy do nieba / na zbawienie.
a. [Dzień ostateczny] Ojciec ze synem weźmie rozłączenie; jeden do piekła, drugi na
zbawienie. ... I matce z córką rozłączyć sie trzeba; córka do pieklą, a matka do nte&a. ...
I babie z wnuka rozłączyć sie trzeba, wnuka do piekła, a baba do nieba. K 4 Kuj 68; war.: Matce
od córki odłączyć się trzeba, ... Albo te z córka pójdzie ze świętemi, nieszczęsna matka wraz
z potępionemi. Brat z bratem, ojciec z synem się rozstanie, jedno do nieba, drugie w piekle
Stanie. K 22 Lecz 165.
b. Ojciec umiera, janieli się ciesą, Bo jego dusę do nieba poniesą. Syn ci umiera,
satani sie ciesą, Bo jego dusę do pieklą poniesą. ZWAK 1880/86.
89 - Do nieba trafia sierota, do piekła - macocha.
Przyleciało siedmiu czartów z pieklą, porwali macochę na rożnach do pieklą. ... Przyszło trzech
anieli z nieba, oj, wzięli sierotkę na skrzydłach do nieba. K 46 Ka-S 330; war.: Zesłau ci Pan Jezus
trzech janiołów z nieba. Wzięli sirotecke na skrzydłach do nieba. Zaslau ci Pan Jezus trzech satanów z
piekła. Wzięli macosysko na rogach do pieklą. K 45 Gór 303.
90 A - Niebo/... nie chce przyjąć grzesznych dusz.
Idą, idą duse plakające, Swemi rękami łdmające. Niebo, niebo, przyjmijze nas, Bo się Jezus zaparł
się nas. A kiedy was nie przyjmiemy, Bo od Boga przykaż mamy. [Dalej wymienia się: słońce, miesiąc,
gwiazdy, wodę, obłoki, góry, lasy.] ZWAK 1880/88, war.: Biel Kasz nr 35.
90 B - Niebo zamknięte, piekło otwarte przed grzeszną duszą.
Spojrzę na niebo zamknione, Piekło widzę otworzone. O dusycko, drogi kwiecie, Nie mas
nic milsego w świecie, Ześ się złym oddawała, Ześ się źle zachowywała. ZWAK 1880/94.
91 — Ścieżka/drtizeczka do nieba mała.
a. Jest drózecka udeptana do Jezusa Chrystusa Pana. Udeptało ją dziewięć dus,
a dziesiąta grzesną była, za niemi stalą. Wyleciały w rajskie wrota, pod niebiosa uderzyły. K 19 Kieł
147.
110 ___________________________ N IE D O dokum en tac ja
N IE IH ) dokum en tac ja
111
b. A do nieba m ała śc ieżka jak u ig ły szy te (sic uszka ). A do p iek lą rusztow an ia
czterdzieści fu r to row an ia . K 22 Ł ęcz 176 .
P IE Ś N I Ż O Ł N IE R S K IE I P A R T Y Z A N C K IE
92 - O b roń ca o jczyzn y /partyzant n ie dostan ie w n ieb ie bury / św . P iotr
o tw orzy m u n iebo.
a . A gdy każą w yroki ponure Z a O jczyznę c i zg inąć i lud , N ie dostan iesz ty w n ieb ie ,
tam , bu ry, N ie n a m arne tw ó j zgon i tw ó j trud . Ś w ir P ies 313 ; w ar.: A k iedy ju z ... Z akażą ci
już na św iecie żyć, ... i ty w niebie bury, N ie na próżno ... Ś w ir P ies 314; ... i los ... R ed. G orajec
1972; ... skażą ... i za lud ... tam w n iebie bury, ... T N K olonia G alęzów 1979.
b. Ś w ięty P iotr o tw orzy partyzantow i n iebo - ogród spoko ju i zorzy .
Ś w ięty P ieter ci n iebo o tw orzy , Spyta : skąd? Z partyzna tk i jam jest! W ejdziesz w ogród
spoko ju i zorzy , B oś jest P o lak i w a lczyłeś fest! Ś w ir P ies 313 .
BALLADY
93 - A n io łow ie b io rą do n ieba cno tliw ą krakow iankę .
K at m ieczykiem w yw ija , an io ło w ie śp iew a ją : O j n ie lęka j się , ś liczna K rako w iana , ju ż do
nieba w stępujesz! K 16 Lub 293; w ar.; B iałóm szyje ścinajom , aniołowie śpiew ajom , n ic lynkaj sie ,
..., bo ... K rzyż K u j 1 /183 .
B A JK I I O P O W IE Ś C I O N IE P R A W D O P O D O B N Y C H Z D A R Z E N IA C H
94 A - C h łop dosta je się do n ieba po roślin ie , k tóra w yrasta z ziarnka: a . bobu ;
b . grochu ; c . konop i; d . krupy; e . ow sa; f. jęczm ien ia .
a . [D ziadek sadzi bób , k tó ry w yrasta w ysoko i s ięga n ieba . P o nim w sp ina się i s tuka
do b ram y n ieb ieskie j, k tórą o tw iera św . P io tr; prosi P ana B oga o chałupę i inw en tarz (innym
razem , by B óg uczyn ił go dz iedzicem /k ró lem , babkę - dz iedziczką/k ró low ą). G dy po raz
czw arty dziadek przychodzi do n ieba i prosi, by św ięci anieli w zięli go z babką do nieba i w e
w szystk im dogadzali, św . P iotr zam yka b ram ę, a dz iadek spada na z iem ię] W isła 1899 /385-387
pow . sandom ierski, podob. W isła 1901/515. W ątek: B iedak dostaje się po łodydze rośliny do nieba
i dow iadu je się , że trzy jego życzen ia będą spe łn ione. K rz P B L n r 555 .
b . [G roch rośn ie do sam ego n ieba , ch łop w chodzi po n im do n ieba i tam go m łóci.]
P lu t G log 2 /145 , 149 , podob . C isz K rak 246 .
c . [Z z iarnka konopi w yrasta ro ślina do sam ego n ieba . Po je j lis tkach ch łop dosta je
się do n ieb a.] W n ieb ie tra fiłem św . P iotra i ten m n ie zaprow adził do lak ij kupy p lew
jęczm iennych , z tych ukręciłem pow róz (i ukradem P iętrow i zło tą czapkę) i um yka łem na
ziem ię po tym pow rozie . K 46 K a-S 526 , podob . T N Ł ubk i 1965 .
d . [C hłop w yrzuca do og rodu krupę , z k tó re j w yrasta ro ślina do sam ego n ieba . P o
nie j ch łop w sp ina się do nieba , w idzi bram ę n iebieską, chw yta za brzeg n ieba i w idzi an iołów ,
k tórzy śp iew ają „H osanna" P anu B ogu.] S im Ś IO po l 107 .
e . [C hłop dosta je się do n ieba po ow sie , k tó ry w yrasta w c iągu jednej doby] ... i s ie
drapię po tym ow sie i tra fiłech akura t na ta sam a dziura co się do n ieba w łazi. K ur O pó l 202 .
f. [C h łop dosta je się do n ieba po jęczm ieniu .] K iedym już by ł w onem niebie , zacząłem
się oglądać na w szystk ie strony: bardzo m i się tam podoba ło , bo się w szystko jeno tak św iec iło
od złota , srebra i dyjam en tów , naw et pod łoga i śc iany ... a lem stąpa ł bardzo ostrożn ie , bo jąc
się, aby czasem n iebo n ie zarw a ło się pod m o jem i noga m i. K 14 P oz 350.
94 B - [C h łop opow iada panu , że po d rabin ie udał się do n ieba . T am M atka B oska len
p rzęd ła , P an Jezus m łócił jęczm ień w stodo le , a św ięc i m u pom agali. N astępn ie zszed ł z n ieba
na z iem ię .] W isła 1897 /452-453 pow . lubelsk i.
94 C - C h łop w n ieb ie .
a . R az chodziu ł chuop ze św io tym P ię trem po ko lodzie w n ieb ie . Juz yobeśli po ca lom
niebie i p rzyśli n a kon iec n ieba . N aśli tam chuopów m óconcyk zboże . C huopu , k tóry chodziu ł
po kolodzie, zecn ylo sie , a le nie m óg n ijak śleź, bo by ł kon iec n ieba . T ak prosiu l tyk chuopów ,
aby m u poradzili, jak m d śleź z n ieba . O n i m u poradzili, coby ukrociuu dug ie porw ósyo z p lew
i spuśc iuu sic na dóy . A ir to porw ó suo s i c zerw auo i chuop w pdd na póu do ziom ie . N itsch Tek
106-107 Inwald pow. wadowicki.
b. [C hłop opow iada panu niep raw dopodobną ba jkę .] ... jagem zaczon pow rósło kręc ić z
tych jęczm iennych plów i tak spuszczałem s i c z nieba na ziemie. A le jak m i już p lów zabrakło ,
uryw a łem od nieba , a nadstaw ia łem do ziem ie. A le jak m i sic już uprzykrzyło z dołu do góry
chodzić, zęby u nieba urywać i » dołu nadstawiać, skoczniem ... M AAE 1908/288, podob. K 14 P oz
350; o lin ie uk ręconej z p iasku C isz K rak 247 pow ieść .
95 - P ie lg rzym /żo łn ierz /kow al w p iek ło i w n iob ie .
a . P ie lg rzym , p rzy jrzaw szy się śm ierc i g rzeszn ika i n iew innego , idz ie do p iek ła , gdzie
w trzech studn iach p rzechodzi m ęczarn ie , potem dosta je się do n ieba , w ypędzony stam tąd
w raca na z iem ię , by pożegnać się z rodziną i um rzeć . K rz P B L n r 470A .
b . Ż o łn ierz poszuku je w p iek le o ficera-zd ra jcy , w idzi c ie rp ien ia po tęp ieńców , po
k ładce nad rzeką ogn istą p rzechodzi do n ieba . K rz P B 1 n r 472 .
c. [Ż o łn ierz w ychodzi na w ysoką gó rę i puka do n ieba . W ychodzą do n iego ko le jno :
św . P aw eł, św . P io tr i P an Jezus. Ż o łnierz chce ich schw ycić do w ora i za karę zosta je
od rzucony i ukarany .] C isz K rak 165 .
d . (a ) P o d ługo le tn im życiu żo łn ierz w yrusza do n ieba , gdzie n ie p rzy jm ują go ,
n iegdyś bow iem pogardził k ró lestw em n ieb iesk im ; (b ) gdy dob ija się do p iek ła , p rzerażen i
d iab li zam ykają przed n im d rzw i; (c ) w ów czas żo łn ierz w raca do n ieba , w rzuca podstępem
w ór i każe m u się schw ycić a lbo (d ) schw ytaw szy d łoń św . P io tra w y m usza , by go w puścił
za bram ę ... K rz PB L nr 330B .
e . (a ) Z m ęczony życiem kow al idz ie do n ieba , gdzie go n ie w puszczają , następn ie
do p iek ła , gdzie diab li uc iekają p rzed n im , on zaś (b ) w y ła w ia kożuchem dusze z ko tłów ,
(c) w postac i ow iec , pasie je na łące i w raz z n im i idz ie do n ieba , albo też (d ) w rzuca za
b ram ę n ieb ieską w ór sam ochw yt i każe m u się chw ycić , lub w reszc ie (e) w rzuca fartuch , siada
na n im i o św iadcza , że za ją ł w łasne m ie jsce . K rz P B L n r 330A .
96 A - Ś w . P io tr w puszcza dusze do nieba .
[G dy S obkow i o m ierzło życie na z iem i, w ybra ł s ię do n ieba . P rzyszed ł pod n ieb ieską
b ram ę, puka do d rzw i, k tó re o tw iera św . P io tr - kluczn ik n ieb iesk i. Ś w . P io tr odsy ła S obka z
pow ro tem na z iem ię , bo jeszcze n ie um arł.] Jaz S p is 182 .
96 B - Ś w . P io tr w puszczający dusze do n ieba nie jest sp raw ied liw y .
[C h łop szuka sp raw ied liw ych rodziców chrzestnych d la sw o jego dziecka. Spotyka św . P io tra
i m ów i, że on n ie m oże być ch rzestnym , bo jest n iesp raw ied liw y : jednego w puszcza do n ieba , a
d rug iego nie ] B art T L ub 49 , war.: K 55 RuśK 445.
97 - Z n ieba na z iem ię po prom ien iach słońca .
Ś w ięci spuszczają się po p rom ien iach słońca na z iem ię , by po w łaśc iw ych m ie jscach
po rozm ieszczać dusze poku tu jące , po czym pow racają do n ieba; B óg ustanaw ia na ich pam iątkę
św ię to [dz ień W szystk ich Ś w ię tych ]. K rz P B L n r 2477 .
98 - Z ło te narzędzia spadają z n ieba .
W czasach , gdy z iem ia by ła jeszcze pusta , spad ły z n ieba zło te p rzedm io ty : p ług , ja rzm o ,
siek iera i dzban ; na jm łodszy z ludzi pod ją ł je i zosta ł k ró lem . K rz P B L n r 2470 .
99 - I. B óg każe an iołom / śm ierc i / Ś w . A ndrze jow i zab rać do n ieba m atkę
k ilko rga dz ieci. II. M atka w n ieb ie jest szczęśliw a / tęskni za o sieroconym i
dziećmi.
a . [B óg posy ła po duszę m atk i siedm io rga dz iec i an io łów , k tó rzy sły sząc p łacz dz iec i,
n ie zab iera ją duszy do n ieba . D op iero , gdy B óg w ysy ła an io łów g łuchych i ś lepych , n ie
sły szących i n ie w idzącycli sierot, c i zab ierają duszę m atki do n ieba , gdzie czysta i szczęśliw a
na w iek i z B og iem została .] W isła 1895 /118-119 .
b . [P an B óg posy ła śm ierć , by zab ra ła duszę m atk i p ięc io rga dz iec i do n ieba . Ś m ierć
uża liła się nad m atką i dz iećm i i zab rała duszę dop iero za trzec im razem . W n ieb ie m atka
tęskn iła za sw o im i dz iećm i, P an B óg kazał w ięc an iołow i w ziąć duszę na sk rzyd ła i zan ieść
ją pow ie trzem nad chałupę . G dy zo baczy ła , że dz iec iom jest dobrze i chc ia ła pow rócić do
112 NIEBO - dokumentacja
NIEBO dokumentacja
113
nieba, Bóg rzeki, że skoro już raz byia w niebie i nie była z jego laski zadowolona, teraz ma siedzieć
na listeczku, aż jej czas się skończy. Wisła 1891/867-868.
c. [Bóg posyła św. Andrzeja po duszę matki dwojga niemowląt. Sw. Andrzej lituje się nad
dziećmi, mimo polecenia Boga i nie zabiera duszy do nieba. Zostaje ukarany za to trzyletnią pracą.] K
34 Chel 85-87 opow., podob. Wisła 1891/870-871 gadka, Wisła 1891/869.
OPOWIEŚCI WIERZENIOWE
100 - Salomon buduje wieżę, by dostać się do nieba.
[Salomon chciał się dostać do nieba, by się dowiedzieć, jak w niebie jest.] Tak stal budować
ogromnie wysoki horab; coby po nim wliźć do Nieba, bo taki chciał jeszcze koniecznie i tam zaznać.
Tak budował cy murował już tak wysoko, co już było słychać hlos z Nieba; ale. że już wtedy ni móg
dali budować, bo tam z góry nie było nic słychać na ziemie i me wiedzieli, co podawać z dołu ... wtedy
Pam-Bóg zesłał wielki potop ... i ten horab zwalili! [Po śmi erc i został świętym i poszedł do nieba.] /
stanoł przed Panem Bogiem wszechmogoncym, a Pam Bóg do niego mówi: «No i cóż? Widzisz!
Chciałeś sie dostać do Nieba po wysokości i nic dostałeś sie, chciałeś morę zgruntować i nie
zgruntowałeś, teraz - że jeszcze trzeba, cobyś poszet do piekła, jeszcze pobaczył, jak to tam je w
piekle)). [Ponieważ w piekle jest bardzo źle, wydobywa się z niego z pomocą diabłów, przestraszonych
zapowiedzią zbudowania klasztoru, i wraca do nieba.] K 34 Chel 84, war.: ZWAK 1883/38
Rychwaldek.
101 - Wojnę w niebie między aniołami i diabłami kończy św. Michał wygna
niem złych duchów do piekła.
a. Uozgniewdł się djeboł i kopnon jednego [tj. glinianą figurkę wyobrażającą czło
wieka]; a ze ten był z gliny i usknon juz na słońcu, więc mu noga odpadła. Akurat na ten
cas wypadła wojna w niebie między djeblami a janiołami; djebły przegrały i św. Michał ich
wegnał do piekła. Musiał ci nieboracek i ten djeboł rusać do samego piekła, a ci ludzie, co
ich narobił, dostali [zostali] na słońcu. Wisła 1895/75-76, podob K 7 Krak 5.
b. Bóg miał niebo, a diabeł piekło. Ale aniołowie sie zbuntowali przeciwko Bogu i Pan
Bóg ich Strącił do piekła. TN Krasiczyn 1985, podob. K 48 Ta-Rz 266.
c. Jak w szternastym roku była wojna, to ... była wojna na ziymi ji na niebie. Ze
święty Michoł wojował sie z tymi złymi duchami, zegnol jich do pieklą, żeby po ziymi nie
chodziły ji ludzi nie kusiły. Etnl 1989 Biłg 148.
102 - Głos z nieba informuje w śnie o niezwykłym lekarstwie.
Siostra usnęła i słyszała we śnie glos z nieba, który jej mówił: ((Teraz padać będzie rosa; ktoby jej
uzbierał do flaszeczki i schował, wszystkie słabości ludzkie - nawet śmiertelne - od razu wyleczy za
potarciem kroplą tej rosyll. K 8 Krak 27, podob. o rosie z nieba, która leczy ślepotę ZWAK 1881/212.
103 - O północy niebo otwiera się i pieje rajski kogut.
W raju znajduje się ze złotemi piórami rajski kogut; skoro nadchodzi północ, niebo się wnetki
otwiera, iskry spadają, a kogut rajski zaczyna piać. Koguty ziemskie, usłyszawszy to pianie, budzą się,
mając obsypane skrzydła iskrami, zaczynają je otrzepywać i jeden na drugiego wołając, pyta się w te
słowa: ((Czy byłeś w raju)). ZWAK 1883/111 od Małogoszczy.
104 - Król mierzy odległość z ziemi do nieba.
[Król Łokietek chciał zmierzyć, jak daleko z ziemi do nieba. Wziął więc orła, który uniósł go pod
niebo.] Ziemia to taka malutka sie mu wydala jak kępka trawy, a dookoła morze i morze przez końca.
Wtedy odzywa się głos z nieba: - Człowiecze, co robisz, zejdź nazad na ziemię! Król zaś na to: - Panie,
jakże zejdę, kiej nie widzę dobrze ziemi? - Spuść, pikę na dół, a orzeł nazod z tobą zleci. Hajd Nie 131.
105 - Niebo chmurzy się [= znak gniewu Boga].
[Elżbieta modliła się, by nie być zmuszoną przez ojca poślubić księcia rozbójnika] Pan Bóg
widocznie wysłuchał modlitwy. Kiedy bowiem nadszedł dzień ślubu, niebo się zachmurzy-ło. Rozpętała
się straszna burza, powodując zamieszanie na zamku. Stef WarmOp 73.
106 Piorun/grom z pogodnego nieba karze występek.
a. [Pobożna dziewczyna rzuciła się rzeki, gdyż możny rycerz usiłował nakłonić ją
do złych rzynów] Po tym wypadku pioruny z pogodnego nieba biły w zamek, tak że wkrótce
z zaniku mc zostało śladu. Stef WarmOp 67.
b. Wracał i [okrutny] Sicińskt do domu, a byl to pierwszy dzień Bożego Narodzenia,
około południa. Juz był w miasteczku ... a było pogodno i mroźno, gdy z pogodnego nieba
uderzył piorun i zabił go na miejscu. W tej chwili też pękła ze strasznym hukiem ziemia
i połknęła zamek razem z jego zoną, czeladzią i całym dobytkiem. Hajd Nie 243.
107 - Dusza z czyśćca idzie do nieba przez złote drzwi.
Jak kto był grzeczny, no to idzie do nieba. Najpierw, jak tam człowiek umar, to na trzeci dzień
dusza miała zmartwychstać, ... ji to me tak, ze prosto ktoś szed do nieba. Najpierw szed do czyjśca.
Czyściec to było coś takiego jak przedpokój teraz. Tam dusza czekała, no tam nie wiem ile? Dobę, pół
doby? Ji z tego czyśca, tam ważyli te grzechy, miała być okropnie duża waga, po jednej stronie miała
być ta dusza, a po drugiej stronie wszystkie grzechy. No ji jak ta waga przeważyła, na stróne tych
grzechów, to tam ta dusza szła do piekła. Jak ta waga sie przechyliła na drugo stronę, to do nieba. No
ji jak z tego czyśca szła ta dusza do nieba, to były takie - okropnie duże złote drzwi. Etnl 1989 Biłg
99-100.
ANEGDOTY
108 - Chłop zdobywa złote siodło z nieba.
Raz przejeżdżał przez wieś konno św. Piotr do nieba za różnemi interesami, i aby konia popaść,
zatrzymał się przed karczmą. [Na tę wiadomość zbiegli się ludzie.] Przyszedł też biedny chłop i prosił
św. Piotra, aby się zapytał w niebie, dlaczego on taki biedny, pomimo pilnej pracy i przykładnego
życia. [Sw. Piotr, by nie zapomnieć o przekazaniu prośby chłopa, zostawia mu złote siodło. Bóg
odpowiada, że chłop jest biedny, bo nie oszukuje. Usłyszawszy tę odpowiedź chłop idzie po rozum do
głowy i wypiera się, jakoby święty zostawił mu złote siodło.] Wisła 1894/229.
109 - Górnik/szewc/Ślązak/... w niebie.
109 A - Górnik poszoł prosto do barmy rajskiej i klupie w te ciężkie drzwierze, a św. Piotr mu
olwiero i pyto sie go: - A w czyścu już, bracie, byłeś? Odsiedziałeś tam już swoje? A górnik mu na to: -
Po lekku, panie święty. Po pierwsze jo jest górnik, a po drugie jo był 50 lot żonaty! - Ach, to co innego
- pado św. Piotr i otworzył mu ta brama bardzo szeroko. Sim Bery 157.
109 B - Jeden szewc, co wszystkim trzewiki żelował, umarł i poszedł do nieba. Klupie w te
dźwierze niebieskie i otwiero mu Św. Pieter. Pado mu: - Wiesz, św. Maryje i Pana Jezusa nie ma, bo se
poszli trochę pospacerować, ale tu mosz ryczkę, siednij se i odpocznij trochę. ... [Gdy szewc widzi, że
na ziemi złodziej kradnie pranie, rzuca w niego meblem.] a tu mu naroz Pon Jezus rękę trzymają, bo
prawie przyszli i padają mu: - Jakby jo miot być taki nogły, to by tu już w niebie nie było ani jednego
mebla! Sim Bery 143, war.: Krz PBL nr 800.
109 C - [Francek długo czekał przed bramą rajska, aż zaczął przeklinać.] Naroz brama się otwarła
i wyskoczył z niej Antek ... i wolo na całe gardło: - Sluchejcie anieli! To jest dlo mnie prawdziwo
niebiańsko muzyka, to jest balsam dlo moich uszu. Czy słyszycie te dzowny ojczyzny? To są (głosy)
mojego (Śląska). Wpuście kamrata do nieba. - No i tak Francek się tam dostol. Sim Bery 94.
109 D - [Opowiadanie o śnie] Pudchodzi [dusza] du bramy [nieba], święty Piotr udmyka mu bramy
... No, mówi, proszę wchodzić ... Kiedyś to ... wszystko szło, te grzeszniki, du czyśca, du piekła. 1 było
silne przypełnienie tamoj. I zmienili ustawę. Ze teraz do nieba tylko nie pójdzie morderca i
cudzołożnik. A to wszystko idzie - du nieba! Tylko tyn morderca i cudzołożnik pódzie du piekła, a to
wszystko idzie du nieba. ... Przyszed du nieba, ale Pan Bóg poszed na sjmeer, święci ... Tak sie patrzy
na ziemie, myśli: „Jak do nieba to ja tu jeszcze i późni przyjdę!" Myśli: „Trza pójść z powrotem na
tantyn świat, na ziemnie!" No i poszła ta dusza. Etnl 1989 Biłg 149.
109 E - Roz jeden chory umarł i dostol się do nieba. Święty Pieter go wpuścił i widzi, że ten
nieboszczyk się śmieje i śmieje, a w niebie to tam tyla śmiechu nie ma. - Powiedz
114________________________ NIEDO dokumentacja
NIEUO dokumentacja
115
mi duszo - pado Piotr - po jakiemu ty się tak śmiejesz? - A dyć z tego, żech juz blisko od godziny tu w
niebie, a oni tnie łam na dole jeszcze operują. Sim Dery 99.
110 - Człowiek przechodzi z ziemi do nieba i z powrotem.
a. Kie sie zestarzał [Sobek] i omierzło go życie na ziemi, wybrał się do nieba.
Przychodzi pod niebieską bramę i puka ... wychodzi święty Pieter z kluczami. ... - Rad byś do
nieba? - A jakże ... Aleś przecie nie umar, musisz iść najpierwej na ziemi umrzyć, a potem
tu przyjdziesz, ... Jaz Spis 182, podob. [Jezus odsyła kowala.] Cisz Krak 163.
b. I wlazech do tego nieba: - Pado cygan - ale nie było długo uciechy, bo mię a n i o ł y
złapały i mówią: Te, kolega, skądżeś ty, jakożeś ty przyszedł? ... - z powrotem na dół. No,
pado - nie przystało nic, ino z powrotem zaś na ta ziemia. Kur Opól 202, podob 121.
c. Na ambonie roz w kościele jeden ksiądz zaczli kozanic o tym naszym życiu. ...
Zycie nasze na tym tu padole jest tylko takim okresem przejściowym w drodze do nieba! ...
[Gospodarz wioząc księdza chce go wypróbować i pogania konie.] A księżoszek wystraszeni
... — Ale księżoszku! Nie boją się tak. Nojwyżej skrócimy ten okres przejściowy tu na ziemi.
Sim Bery 243-244.
111 — Niebo nagrodą dla nieszczęśnika, męża zlej żony (ale nie dla d u r n i a ) .
a. Mąż złej żony dostaje się do nieba, diabeł wymawia to Panu Bogu, ten obiecuje
mu niebo, jeśli czas jakiś wytrzyma przy żonie zmarłego. Krz PBL nr 1164.
b. Święty Piotr wpuszcza do nieba wdowca, skarżącego się na żonę sekutnicę.
Kandydat następny oświadcza, iż był żonaty dwukrotnie i że druga żona gorsza była od
pierwszej. Klucznik niebieski odpowiada mu, że niebo jest dla nieszczęśliwych, nic dla
durniów, i zatrzaskuje mu drzwi przed nosem. Krz PBL nr 1516.
112 - Bogacz witany w niebie z owacjami.
Biedak widząc owacyjne powitanie bogacza (pana, mnicha) w niebie oburza się; św. Piotr
wyjaśnia mu, że biedacy przybywają do nieba codziennie, bogacze zaś bardzo rzadko Krz PBL nr 802.
113 A - Dewotka chce być żywcem wzięta do nieba wozem lub koszem.
[Kobieta, która latała po odpustach, doszła do wniosku, że już jest tak święta, że Pan
Bóg po nią wóz z nieba przyśle. Gdy zdrzemnęła się w kościele, zobaczyła duży kosz. Nie wiedząc, że
zrobili to rabusie, pomyślała, że to po nią aniołowie z nieba koszyk przysłali. LL 1961/4-6/86, podob.
Wisła 1895/330, K 8 Krak 233, nadto war.: Krz PDL nr 1482
113 B - Matka św. Piotra - może po nitce wydostać się z piekła do nieba.
Pan Jezus dozwolił św. Piotrowi spuścić nitkę do piekła, której się uczepiła matka jego,
i zaczęto ją wyciągać. A duszyczki pobliskie uczepiły się jej ze wszystkich stron, ażeby się z nią także
razem dostać do nieba. K 17 Lub 208, war.: Krz PBL nr 804.
114 - W niebie i w piekle chleb niepotrzebny.
Trzej podróżni mają tylko jeden bochenek chleba, idą więc spać o głodzie, postanawiając chleb
oddać temu, kto będzie miał najpiękniejszy sen. Nazajutrz jeden opowiada sen o niebie, drugi o piekle,
trzeci zaś mówi, że wobec tego chleb im niepotrzebny i zjada go. Krz PDL nr 1626.
115 — Spryciarz rzekomo przybyły z nieba wyłudza ubranie i konia / pieniądze
dla zmarłych w niebie.
a. [r£obieta myśląc, że wędrowiec przychodzi z nieba, pyta o swoich dwóch mężów.
Gdy przybysz opowiada, że powodzi im się bardzo źle, kobieta daje ubranie dla jednego
i konia dla drugiego.] Sim ŚIOpol 89, podob. Cisz Krak 278.
b. Pisol on [chłop] czerwonym atramentem pisma na okrągło, niby że są pisane, z nieba
do starych bab, które były bardzo pobożne. Pisoł, że dusza zmarłego brata, czy chłopa, czy
tam innego zmarłego krewnego nie pódzie prędzej do nieba, aż sie na jego grobie nic położy
tako to a tako kupka pieniędzy. Sim ŚIOpol 112.
116 - Św. Piotr ma klucze do drzwi niebieskich.
[Pachołek Matys, któremu mierzlo sie żyć, obchodzi świat szukając nieba.] Szoł Matys dalej i
zaszoł do nieba i klupie, Pan Jezus godo: - Piotrze, weź klucze i iobejrzyj co tam po drzwiach tłucze.
Sim Gad 188.
117 Św. Piotr wpuszcza do nieba kowala.
[Kowal rozprawi! się z diabłami; ci wyrzucili go z p i ek lą] Zaś poszed do nieba i stuka do drzwi.
Święty Piotr go sic pyta: chtó tam j c s ( t ) ? A ón po niemiecku odpowiada: ich (ja). A święty Piotr
rozumiał, że ón mówi: mnich. I otworzył drzwi, a ten prędko postawił w niebie przy drzwiach kowadło i
usiad na niem. K 14 Poz 250.
LEGENDY
118 Dusze ulatują do nieba w postaci gołębi.
118 A Janek otworzył pierwszy piec i ojciec mu serdecznie podziękował, że go wybawił i
przemienił sir. w białego jak śnieg gołębia i poszedł do nieba. Następnie otworzył drugi piec, matka
wyszła i podziękowała mu, że. ją wybawił, przemieniła sie w białą jak śnieg gołębicę i poszła do nieba.
Sim Gad 193.
118 B [Ksiądz nakazuje złoczyńcy pójść do lasu, wetknąć palkę, którą zabijał ludzi,
w ziemię i tam odbywać pokutę.] Pałka puściła korzenie i rozkrzewiła się jako jabłoń.
Zbrodniarz zmarł pod nią, i mech go pokrył. W kilka lat po tym ksiądz przejeżdżał przez
las, ujrzał jabłoń, a na niej dwa gołębie. Zatrzymał się i kazał woźnicy zerwać jabłko. ...
Jabłka za dotknięciem zamieniły się w gołębie i wzbiły się w niebiosa. Ksiądz domyślił się,
Że zbrodniarz tu pokutował. Wisła 1895/313 opowiadanie, podob. motyw w powieściach: K 8 Krak 124,
Cisz Krak 68, 70.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
119 - Niebo to kula, która się obraca.
Niebo to jena kula, ziamia to jena kula. Kup Pol 10 pow, Bydgoszcz; Niebo to je kula taka jak
ziemia, sie uobraca i niebo tyź, a między ziemia je powietrze. Kup Pol 13 pow. Chełmno; niebo to jes
uokrungle jak zimia, jak japko, uune sie krynci i tak wisi w powietrzu. Kup Pol 10 pow Mława.
120 Ziemia jest okrągła, a nad n ią parasol/kopuła nieba.
Dziś mówio, ze ziemia wiśsi, ziamia je okrągua ale nad ziamiom to jes parasol, w tym parasolu, to
gwiazdy som, ozdoby różne, ten parasol z tami wszystkiami ozdobami, z książy-cem, ze suoniem sta
skraca, ukazujo gwiazdy ze wszystkiam. Kup Pol 10 pow. Lubartów; nie6o to jest taka kopulo i sic na
cymś uopiera. Kup Pol 10 pow. Ostrzeszów.
121 A - Niebo stoi/opiera się na słupie/osi/gwoździu.
Niebo to na słupsie sie trzimo, to ten słup jest gdzie gziazda północna. Szyf MiW 152, podob. Kul
Wiel 3/508; Downi to mówili, ze [niebo opiera się] na suupic, późni na s
u
oniu, a teroz to na
u
osi. Kup
Pol 10 pow. Kazimierza Wlk.; podob. na środku świata stoi taki wielgi słup i koło niego się obraca
niebo. Mosz Kul 2/18 od Płocka; mówili, ze [niebo] tyckom podparte, kuniec nieba popodpirany
tychami. Kup Pol 10 pow. Końskie; niebo to się na jednym drągu obraca, a ten ma taki gwóźdź, takie
śtepno ['kij'], żeby nie spadło. Kul MiW 435, podob. Kul Wiel 3/508, Mosz Kul 2/19.
121 B Niebo jest zawieszone na drucie.
Niebo to jest zawieszone nad Ziemią na drucie i ma takie dury, co światło zidać, to są gwiazdy. Kul
MiW 1/435, war.: Szyf MiW 148.
122 - Niebo stoi na ziemi ... niebo sie uopira na kuli ziemski. Kup Pol 11 pow. Rawa Maz.;
podob. niebo jes uuokrungue, uopiro sie uo ziemie. Kup Pol 11 pow. Brzesko.
123 Niebo się kręci.
Niebo sie na obłokach spiero, bo niebo jest za uobłokamy, śjal cały sie na kuli ziymski uopiero i
uobraca sie. Kup Pol 11 pow. Grodzisk Maz.; A niebo nad ubloko jest. Etnl 1989 Biłg 100; nie6o sie
krenczi, toć ziemna sie ne mozie krenczicz. Kup Pol 12 pow. Olsztyn; zimia nie śmi sie uobracać, tylko
słonko i cały firmament chodzi kolo zimi. Kup Pol 12 pow. Nowy Targ, pow. Rypin.
124 - Niebo ma siedem pięter.
Niebo to je siedem piętrów, dzie majestat boży to siódme piętro, nizy obłoki, poza
u
ubło-kami
niebo, nieba nicht me dojrzy. Kup Pol 11 pow. Rypin; Widzialne sklepienie niebieskie nie było jednak
uważane za jedyne. Niebo gwiaździste, jako najwyższe, uważane było za tak zwane Kniebo
empirejskien, a tej nazwy uczono się z kolęd. [,,W żłobie leży" - J.B., S.N.]
116
NIEDO - dokumentacja
NIEOO - dokumentacja ______________________________ 117
Poniżej tego nieba miało być sześć innych, kryształowycli sklepień niebieskich, po których biegły
drogi Słońca i Księżyca. Kai Lim 16; Niebo najpierw jest złożone z chmur, za chmurami jest dziewięć
chórów, na każdym z chórów są inni anieli, każdy z innego kraju; jak się czasem pogniewają, to
zaczynają się bić skrzydełkami, ale to tylko tak delikatnie, jakby jakie gołąbki. Nad wszystkiemi
chórami aniołów jest tron, i na nim siedzi Pan Bóg w trzech Osobach. Wisła 1900/465; W astronomii
ludowej ... Każda planeta ma swoje kryształowe niebo, po którym odbywa swoje wędrówki. Kai Lim
31.
125 - Św. Piotr ma klucze do nieba/bramy niebieskiej.
a. Mówio, ie tam przy tej bramie [do nieba] Św. Piotr siedzi i rzudzi tam, gdzie kogo
wprowadzić. Ze on ma te klucze i otwiera tą bramę jak sie wchodzi, dopiero tam decyduje.
TN Zaleś 1991.
b. U stóp Trójcy Przenajświętszej są rozpostarte w kształcie gradusów siedem chórów,
na których umieszczeni są sami Święci Pańscy. Piotr święty, najstarszy apostoł, trzyma złote
klucze od nieba, za nim na pierwszym chórze czterech ewangielistów z księgami, dopieroż
apostołowie, każdy ze swym godłem. K 7 Krak 22.
126 - Za złocistą bramą nieba jest raj.
[Do nieba] jest piękna złocista brama, stoi ten anioł, Archanioł Gabryjel tam ze złotym mieczem,
otwiera tymi złotymi kluczami i jak sie już wejdzie za tą bramę, to jest pięknie, tak jak niegdyś sobie
wyobrażali pierwsi rodzice na przykład ten raj. Ze piękne kwiaty, owoce, wszystko jest. Tam sie
wchodzi ... po dywanach, to tam pięknie wyścielone jest. Ze nic człowiekowi nie potrzeba tam, jasność
wielka jest, kwiaty piękne ... pięknie tam jest. TN Krasiczyn 1985.
127 - Stroma droga do nieba, gładka do piekła.
Zło jest bardzo wygodne, natomiast dobro jest uciążliwe, dawniej mówiono, ze do nieba prowadzi
bardzo stroma i ciernista droga, natomiast do piekła jest gładka i aksamitem wymoszczona,
wyścielona. TN Cholowice 1985.
128 A - Niebo się otwiera, kiedy się błyska.
W nocy jasność wielgd, jak sie niebo otworzyło,' to tak skrzyplo mocno ... Mozę było tak otwarte ze 3
kwadranse, a potem tak trzaslo. ... I wteneds, hdyby chto Boga o co prosiuł, to dostanie. MAAE 1908/132,
podob. TN Krasiczyn 1985; Jak jest burza, to się niebo otwiera, jak się łyska; a jak trzaśnie, ta zawsze
anioł jednego diabła zabija. Grodź Łęcz 43; Starzy ludzie mówili, że błyskawica to już otwiera sie niebo.
TN Cholowice 1985, podob. ZWAK 1886/107, Wisła 1891/628; To ludzi mówio, że jakaś kara, o, niebo sie
otwiera. TN Krasiczyn 1985; Błyskawica raz jak błyśnie, to znak na suszę, a dwa razy na powódź, i wtedy
niebo się otwiera, a Bóg patrzy na świat z wysokości. Wisła 1900/464; Gdzieniegdzie spotyka się jeszcze
na tym terenie (Ostródzkie, Szczycieńskie) archaiczne wierzenia o otwieraniu się nieba - błyskawica ma
więc być światłem z nieba wiedzianym przez ludzi. Szyf MiW 156; Błyskawica to moment, kiedy otwiera
się niebo. Zarazem istniało wierzenie, że w momencie tym można w niebie zobaczyć aniołów; ale udaje
się to tylko temu, kto urodził się w niedzielę w samo południe, i tylko wtedy, gdy pioruny błyskają o tejże
samej porze. Kul Wiel 3/520; W błękitnym niebie, gdzieś za chmurami, mieszka Bóg. W niebie panuje
nadzwyczajna jasność: dowodem tego błyskawice, pochodzące od blasku, jaki rzuca niebo, otwierające się
podczas burzy. Wisła 1904/79; Kiedy się błyska, skowronkowi wolno zaglądać do otwartego nieba. K 17
Lub 143. 128 B - Niebo otwiera się w dni świąteczne i w pogodne noce. Niebo otwiera się w dzień św.
Trójcy. MAAE 1908/132; W noc świętojańską niebo trzykroć otwiera się i z wielką szybkością się
zamyka. Wisła 1896/142; w pogodne noce. ZWAK 1889/161; Pan Bóg jest bardzo sprawiedliwy i gdy jaki
człowiek dobrze i uczciwie żyje, to w pogodne noce widzi niebo otwarte, Pana Boga na tronie, przy nim
obraz i dwie świece zapalone. Wisła 1890/105.
128 C - a. Każdego razu, co jaka dusza uświęcona wchodzi do nieba, niebo się otwiera i jest w cząstce
widziane z ziemi. K 7 Krak 22.
b. Jeżeli kto idąc wieczorem, ujrzy w jasnych obłokach otwarte niebo (zorza północna), niech
nikaj nie idzie dopokąd to widzenie będzie, tylko trza klęknąć gdziebądź i mo-
dhć się, bo w tej właśnie chwili nowy święty, został przyjęty do jednego ze 7 wspomnionych chórów,
dobrze więc oddać mu się w opiekę. K 7 Krak 22.
128 D - [Ody się na niebie wieczorem w dzień pogodny pojawia jasność, to aniołowie
wylatują z mieszkania Pana Boga i patrzą na świat. Wówczas można wyprosić różne laski
od Pana Boga. Po wysokiej drabinie można dostać się do nieba za pomocą kija z odroślą,
zahaczając nim o drzwi do niebios.] Wit Baj 79.
129 Ziemia - schodami do nieba.
Kiedy ziemia stworzona dorosła przed próg nieba, Bóg światła rzekł do niej: „Ziemio, świecie
ziemski, ty będziesz dla duchów schodami do nieba'. K 7 Krak 4.
130 Na krańcu ziemi jest brama do nieba / wrota do piekła.
Bohater baśni [wielkopolskiej] idzie na kraniec ziemi przez daleki, ogromny, tajemniczy czarny
bór. Dopiero za tym borem dochodzi do miejsca, gdzie znaleźć można bądź bramę do nieba, bądź
wrota do piekła. Kul Wiel 3/508, nadto: K 14 Poz 195, 197 i in.
131 - Orzmoty i pioruny oznaczają w niebie wojnę, czyli że aniołowie strzelają do siebie.
Wisła 1900/464.
132 - Niebo to pałac.
a. Niebo jest to ogromny pałac, zbudowany z samych djamentów i drogich kamieni.
Wisła 1893/112.
b. Pałac niebieski, do którego wstąpił napowrót Pan Jezus, jest zbudowany z pereł,
dyjamentów, rubinów i najszacowniejszych kosztowności. Blask tego pałacu przewyższa
słońce, księżyc i gwiazdy wszelkie, z niego biorące światło. W niebie jest pełno okien
na cały świat, ale ponieważ nie wolno ludziom widzieć, i nawet nie mogliby znieść jego
jasności przedwiecznej, chmury, obłoki są dane, które blask nieba zakrywają. W środku
niebieskiego pałacu, w górze, zasiada Bóg Ojciec na przepysznym tronie, otoczonym zewsząd
i podnoszonym przez zastępy anielskie, Bóg Ojciec trzyma na kolanach Najświętszą Panienkę
niepokalaną Bożą Rodzicielkę, a w ręku ma berło i kulę świata. ... Mało kto ze śmiertelnych
jest godnym być nawet od razu w raju, bo już z raju widać paląc niebieski, i są do niego
bramy, dróżki, gościńce szerokie, którymi z nieba wstępują w raj święci lub aniołowie. K 7
Krak 21-22.
c. Pałac niebieski. Jego zabudowania jest 600 000 mil długi i szeroki, jest do niego
7 bram; najważniejsza Abrachamska, której św. Piotr i Paweł pilnują. Kamienna, którą do
raju wstępują dusze z czyśca, znajduje się przed rzeką z mostem, i jest tam także bardzo
wąska droga trudna do przebycia. K 7 Krak 21.
133 - Niebo to ogród.
a. Niebo wyobraża sobie lud jako ogromny ogród, obsadzony najcudowniejszymi
drzewami i najwonniejszemi zasiany zioly. Wisła 1891/627.
b. Tam [w niebie] jest raj, piękne sady pachnące i cudowna muzyka. Pan Bóg
siedzi na tronie, otoczony aniołami, którzy grając na trąbach, wzywają dusze na sąd. Dusze
sprawiedliwe stawia Pan Bóg po prawej stronie, zostają one już w niebie i żyją w wiecznej
szczęśliwości, dusze potępione odpędza Bóg od siebie i natychmiast wpadają w czeluście
piekielne. Wisła 1890/105.
134 - Niebo to łąka.
a. Dusze w niebie „kwiatki zbierajo i śpiwajo", a w piekle poprzywiązywane są do
słupków ognistych za te części ciała, któremi najwięcej grzeszyły. MAAE 1908/124.
b. O stałych, niezmieniających się gromadach gwiazd mówią, że kosiarze koszą
niebieską łąkę, baby idą za niemi, aby zbierać siano, furman zajeżdża z wozem po nie i zwozi
je na posłanie maleńkiemu Panu Jezusowi na Boże Narodzenie. Udz Krak 91-92.
PISANA POEZJA CHŁOPSKA
135 - Na rozstaju dróg, gdzie Chrystus kona, / niebo przygarnia ziemię w ramiona i dary składa
Chlebarodzicy / ogromnym wieńcem z ziół i pszenicy. [W. Sitkowski] Ad Złote 238.
136 - Ziemia pije łzy nieba, chwyta promienie słońca.
Gdy niebo płacze - / pijesz Izy, / gdy słońce grzeje - / chwytasz promienie, / żeby napoić / i ciepło
dać / temu, co wrosło / w ciebie korzeniem. [M. Karczmarczyk] Ad Złote 91.
118
NIEBO - dokumentacja
137 - lubię chodzić na łąki złote / w wieczory jasne / ... gdzie z mlecznej drogi - /
szczeliny pękniętego nieba - / wieczność kapie Poc Poez 197.
138 - kiedy po śmierci do bram nieba zakołaczę, / i Bóg stwórca kim jesteś cicho mnie
zapyta / ... i będą aniołowie przy blasku swych mieczy / w małych na głowach wiankach
z niebieskiego ziela / oglądać moją radość - radość małych dzieci / i wielkie moje grzechy -
grzechy lucyfera Poc Poez 154.
139 - młode topole biegną rzędem / razem ź' szerokim gościńcem w dal / na błękitnej
kopule nieba / kościelna wieża błyszczy jak stal [A. Magdziak] Wer Ojcz 140.
140 - z ziarnami żyta w oczach / z jasnym słońcem u ramion / chodzi wśród pól
siewnoczas / całując ziemię zoraną / niekiedy idzie miedzą ostrzega cicho siewcę / że
zachmurzone niebo / rychło zapłacze deszczem [J. Pocek] Wer Ojcz 124.
141 - Jesteś matką wielką, ogromną. / Obecna jesteś. / W podziurawionym gwiazdami
niebie, / Na rozłożystym talerzu widnokręgu, / Pod i nad nami. [K. Maurer] Wer Ojcz 230.
142 - Rozświeciły się srebrem gwiazdy / na slupach ulicznych / z nieboskłonu / z czarnego sklepienia nieba /
zeszły do naszych mieszkań / odlegle mrugające światy / i rozbłysły księżycami. / Zbladła Kasjopeja / zakurzył się
Wielki Wóz / stary Mars przyćmił / czerwoną lampę swej twarzy. [S. Chojnowski] Szcz Ant 249.
143 - Lubię zdrożony usiąść na Rysów kolumnie, / Wzrok swój nareszcie poić przestrzenią szeroką. / Nad głową
namiot nieba błękitny wysoko, / Przede mną - stado turnic rozbiega się tłumnie. [W. Piwowarczyk] Szcz Ant 629.
144 - Sufit - / to nieba kopuła, / ściany - / to cztery strony świata. [M S. Karczmarczyk] Szcz Ant 401.
145 - Ledwo brzask ranny / Świtem się zaróżowił / I wytoczył na rolę nieba / Ognistą kulę słońca. [W. Kuchta]
Szcz Ant 450.
146 - Deszcz jak perły / Leci z nieboskłonu / Milczący cichy / Nie / Słychać słowa / Co w szelest zakute /
Błyskawica rozdarła / Niebo na dwie polowy / Usłyszałem pólnutę / Trzasku pioruna / ... Znów trzasnął piorun / Niebo
związał łańcuchem / I myśli odeszły / Jak cienie głuche. [F. Chramęga] Szcz Ant 260.
147 - Dzień marcowy tak ponury, /jakby były w niebie dziury, / - sieją tylko śniegi, deszcze ... / O czym pisać
dalej jeszcze? / Może święty Piotr się myli, / inne dzwiery nam uchyli, / rzuci promyk światła, słońca, / by nie było tak
do końca. [S Barański] Ad Zło te 7.
148 - Gdy śmierć mi rzeknie: ({Zbieraj się. Iść trzeba!)) / Zabiorę duszę i pójdę - do nieba. / Niecałą godzinę
postoję u bramy / I święty Piotr wyjdzie, i: « Czego, u mamy?!)) «Ja chciałem do nieba / - zawołam - o panie!)) / Piotr
spojrzy ponuro i warknie: ((Podanie!)). [J. Małek] Szcz Ant 524.
BIBLIOGRAFIA: B a r t m i ń s k i Jerzy, Niebo się wstydzi. Wokół ludowego pojmowania lodu świata, [w:]
Kultura, literatura, folklor. Prace ofiarowane Czesławowi Hernasowi w sześćdziesieciolecie urodzin i
czterdziestolecie pracy naukowej, pod red. Marka Graszewicza i Jacka Kolbuszewskiego, Warszawa 1988, 8. 96-106;
Chev Dic 2/31-37; De Vries Dic 245; Duf SNT 422-423; Duf STB 536-541; Gamlv Ind 667-668; Giey Mit 44-76;
Herd Lek 103; IvTop Slav 100-109; Kop SMit 747-748; Kop SSym 251-253, 747-748; Kup Pol 10-17; Kup WiM 8;
Łow Rei 31-56; Mosz Kul 2/433-454; N i e w i a d o m s k a Maria, Ludowa wizja kosmosu w gminie Głuchów,
LSE 1984/139-156; S u l i m a Roch, Ludowe zaświaty, „Regiony", 1993, nr 4, 8. 26-44; Wort HofT 4/3-16, 21-35.
-►CHMURA, GWIAZDY, KSIĘŻYC, SŁOŃCE, ŚWIAT, TĘCZA, ZORZA
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska
SŁOŃCE
Wstęp. Eksplikncja: 1. 'największe światło na niebie ': Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje.
Pochodzenie. Wygląd Właściwości. Ruch; ruch słońca wzorem dla działań ludzi. Gra słońca. Świecenie. Działania
sprawcze. Słońce jako postać żywa. Przeżycia. Słońce a wąż. Rozmowy ze słońcem. Słońce jako obiekt czci
Charakterystyka czasoprzestrzenna. Przepowiednie. Ekwiwalencje. Słońce jako symbol. Symbole słońca, sennik. 2.
'jasność i ciepło': Derywaty. Kategorie pokrewne. Opozycje. Pochodzenie. Właściwości Czas 3. 'miejsce
nasłonecznione': Derywaty. Kolekcje. Opozycje. Miejsce akcji. Kolo słoneczne. 4. 'pogoda słoneczna': Derywaty.
Synonimy. Kolekcje. Opozycje. Przepowiednie.
Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Modlitwy i modlitewki. Zamówienia, zaklęcia i rymowanki dziecięce.
Kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne. Pieśni wielkopostne i wielkanocne. Pieśni żniwne i dożynkowe Przemowy
weselne. Pieśni weselne. Pieśni miłosne. Pieśni historyczne. Przyśpiewki żartobliwe. Pieśni zawodowe. Pieśni
maryjne. Pieśni dziadowskie. Pieśni zaduszkowe. Pieśni sieroce. Pieśni żartobliwe. Baśnie. Bajki. Relacje potoczne i
zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.
W polskiej kulturze ludowej słońce jest przede wszystkim źródłem światła i samym
światłem oraz źródłem ciepła; jest równocześnie czynnikiem organizującym czas i
przestrzeń oraz regulatorem zachowań: jego ruch po niebie wyznacza pory dnia, a położenie
- strony świata i pory roku. Tworzy wzorzec dla działań obrzędowych (ruch za słońcem).
Charakter solarny ma ludowo-chrześcijański kalendarz, tzn. główne święta doroczne, Boże
Narodzenie, Wielkanoc, św. Jana, Wszystkich Świętych, przypadają na okresy przesileń
słońca Stom sioń 77-78. Jest przede wszystkim jasne (fraz. jasne jak słońce; jaśnieć jak
słońce); grzeje i pali jak ogień. Jest żywe: wstaje i zachodzi, chodzi kołem, górą, gra i tańczy
w wielkie święta; przeżywa radość i smutek. Jako centralny punkt nieba staje się jego
symbolem (przysł. Wic nowego pod słońcem), znakiem pełni (fraz. słońce wolności). Daje
życie przyrodzie i szczęście człowiekowi, jest mu miłe; licznie zachowane są ślady
religijnego kultu słońca. Jest wiązane z męskością, choć (w folklorze wschodniej Polski)
bywa też symbolem panny młodej.
We w c z e s n y c h kulturach słońce było czczone jako kosmiczna moc dająca światło
ForSym 92-93 i życiodajne ciepło Herd Lek 146, ściśle łączona z ogniem, uznawana za boga
czy raczej tylko za zewnętrzny objaw ponadziemskiej mocy Lur Slow 217. W religii
solarnej słońce było uznawane za „rozum świata", herosa El Sac 163. Kult słońca był
zwłaszcza żywy w religii egipskiej, gdzie czczono je pod postacią boga Ra (jego symbolami
były: barka, tarcza z wężem, oko, sokół i skarabeusz), znany był też w Babilonii (bóg słońca
Szamasz), Persji (bóg słońca Mitra, pogromca byka), Grecji (Helios jeżdżący po niebie w
rydwanie zaprzężonym w białe rumaki). W Indiach od czasów wedyjskich słońce i światło
uznawano za epifanie bytu, ducha, nieśmiertelności, mocy rozrodczej El His 1/172. Kulty
solarne znane są też z Meksyku, Peru Kop SSym 387-388. Ulegali kultowi Słońca Izraelici
por 2 Kri 23, 5-11 mimo oficjalnych zakazów por. Pwt 1,19. Do Rzymu kult słońca
przyniesiony został ze wschodu, z perskiej religii Mitry, przez legiony około I wieku po
Chr., choć Rzymianie mieli i wcześniej boga słońca
12U
SŁOŃCE - cksplikacja
SŁOŃCE cksplikacja 121
(Sol Indiges) w swoim panteonie; świętowano dzień 25 grudnia jako Dir.s natifitatis Solis tnvicłi -
dzień narodzin niezwyciężonego Słońca.
Wczesny Kościół c h r z e ś c i j a ń s k i zasymilował ten kult i nadał mu nowy własny sens,
ustanawiając na ten właśnie dzień święto Bożego Narodzenia. W Bi b l i i określa się bowiem
Chrystusa jako „Słońce sprawiedliwości" Mt 3, 20, i,k 1, 78. Dlatego podobnie jak poganie, pierwsi
chrześcijanie modląc się zwracali się w kierunku słońca, podobnie czynili katechumeni w praktykach
staroliturgicznych składając przyrzeczenie przy chrzcie For Sym 95. Na wschód, ku słońcu, były
orientowane świątynie i groby chrześcijańskie.
W tradycji s t a r o s ł o w i a ń s k i e j ze słońcem był związany Swarog, bóg nieba i ognia (stąd
dalej Swarożyc - nazwa ognia rytualnego) oraz Dadźbóg Mosz Kul 2/507, IvTop siav 133-137, Giey Mit
127-137. W folklorze słowiańskim słońce tworzy szereg 'mitologiczny z dniem, niebem, wschodem,
ogniem i życiem, podczas gdy księżyc z nocą, ziemią, zachodem, wodą i śmiercią lvTop siav 137, co
odpowiada tradycji indoeuropejskiej, dla której charakterystyczne jest łączenie znaczeń 'słońca', 'światła'
i 'nieba' Gamlv Ind 684.
W języku polskim przypisuje się wyrazowi słońce kilka znaczeń blisko z sobą powiązanych: obok
podstawowego ( i ) 'największe światło niebieskie' także pochodne: (2) 'jasność i ciepło pochodzące od
największego światła na niebie', (3) miejsce nasłonecznione' oraz (4) 'pogoda słoneczna'. Respektujemy
w naszej prezentacji stereotypu słońca te rozróżnienia, bo nają one wyraźne utrwalenie językowe w
postaci wyspecjalizowanych wyrażeń przyimkowych: chodzić za słońcem 'zgodnie z ruchem światła na
niebie'; robić coś o słońcu 'przy świetle dziennym'; położyć coś w słońcu albo na słońcu 'na miejscu
nasłonecznionym'; czwarte wyróżnione przez nas znaczenie ma status ogólniejszy, opiera się na
znaczeniach szczegółowszych.
1. 'największe światło na niebie'
=
Nazwa sionce (na Kaszubach i pograniczu polsko-czeskim i słowackim także slońco) pojawia się
w gwarach również w wariancie bez przyrostka: słonic (północny Śląsk, pogranicze Kieleckiego i
Lubelszczyzny) i słonio (sporad. Końskie i Tomaszów Lub.), a także w postaci zwykle już
zneutralizowanego zdrobnienia słonko. Licznie występują żywe zdrobnienia, wyrażające pozytywne
nastawienie emocjonalne wobec słońca: słoneczko, słoneńko, słoneszko, słoniczko, słoniszko,
słonuszko, słoniuszczko, słonychno, słonyszko, a nawet słoniątko; zwarty i ograniczony geograficznie
zasięg ma słonyszko (Kaszuby, zachodnia Wielkopolska) oraz słoneńko (Lubelszczyzna, używane
tylko w poezji Bart jęz 160-162); zob. Kup Pol 17-24 i mapa 2. Stpol. deminutiwum słończę 'młode
słońce' ma przedłużenie w śląskiej nazwie pieczywa świętojańskiego - słończęta z materiałów SGP
PAN.
Etymologicznie wyraz polski słońce (z sufiksem -cejak w serce i poprzedzającym go
sufiksalnym -n - jak w okno) ściśle odpowiada wyrazom łac. sol, grec. helios, litew. sdule, a poprzez
stind. svar i awest. sńvar 'blask, niebo, słońce' niekiedy bywa (Rozwadowski i in.) wiązany ze
starosłowiańską nazwą boga słońca, Suiaroga i bóstwa
Ognia Swarożyca Vas ES 3/570, Giey Mit 131.
ft S. jest ujmowane (kategoryzowane) jako światło powsz , światłość 132 - podobnie jak księżyc,
gwiazdy; rzadziej jako ogień l u b ognisko K 34 chel 254. Lud 1896/326, kula ognista 1.0,1 1"R;I niig
100, Lud 1901/288; iskra niebieska 142, nadto na tle obrazu nieba jako pałacu Boga jako: otwór w
niebie (gwiazdy są otworami mniejszymi) Mosz Kul 2/17, okno nieba Lud 1896/326; promień od nieba
Etnl 1989 Bilg 100; oko Boga, które widzi
Wszystko Lud 1896/326; blljła złota Wisła 1893/113.
+ S. tworzy kolekcje z ciałami niebieskimi. S. i k s i ę ż y c traktuje się jako parę ludzi: męża i żonę
[-om Baj 73, war.: Lud 1896/327; dwóch braci 141, Wisła 1916/137, których siostrami we
współczesnej poezji chłopskiej są gwiazdy 141. W pieśniach i przemowach obrzędowych na wschodzie
Polski do S. porównuje się pannę młodą, do księżyca pana młodego Drab Pódl 38; w kolędach S. z
księżycem służą Dzieciątku 43, zdobią Matkę Bożą 42. S., księżyc i deszcz to Trzej Królowie 45. W
zamówieniach choroby odsyła się w miejsca, gdzie nie świeci S. i nie dochodzi księżyc 34. W pieśni
weselnej u S. i księżyca bywał święty kowwaj 67.
Jeśli na niebie są równocześnie dxva światła (S. i księżyc) nie należy siać pszenicy, lnu i tatarki
'gryki' 130.
Wedle nawiązujących do Bib li i przemów weselnych S., księżycem i g w i a z d a m i ozdobił
Bóg niebo 60, świat 111 oraz Matkę Boską 106. S. i ciała niebieskie przywoływano na pomoc przy
zamawianiu chorób 38, 39, w pieśniach są przedstawiane jako rodzina żołnierza 105; w pieśniach
religijnych świecą Matce Boskiej 108B, witają Jezusa 42, chwalą Boga, czynią pokłon, dziwują się
piękności Jezusa, chcą uczcić święto wielkanocne 47. W bajce poznańskiej demoniczny starzec chce je
(przypisane do trzech panien) uwięzić w podziemiu 115.
«-* S. wchodzi w opozycję ogólną życie : śmierć, zob. zamówienia 32-34, oraz opozycje
szczegółowe: Bóg : diabeł - wedle wierzenia kosmogonicznego z Ziemi Dobrzyńskiej S. stworzył Bóg,
a księżyc czart (z kawałka ukradzionego S.) K 42 Maz 362, ZWAK 1878/126; jasność : ciemność
(dzień : noc) - S. : k s i ę ż y c 2, 17, 24-29, 98, g w i a z d y 2; S. : sowa, n i e t o p e r z 18; S. :
c h m u r y , plamy - Dalej ku słońcu, Przez chmur tumany, Jako kamienie rzucane z proc! Szew Niech
93; Tobie świeci słońce, mnie [sierocie] go chmura słoni K 6 Krak 450; w przysl. / na słońcu są plamy
16; ciepło : zimno - S. : r o s a 2, 15, 40, 78; podob. 54; S. : z i m n a w o d a 92; w pieśni S. : lód-
Choćbyś serce miała 1 z lodu zimnego, jak słońce zagrzeje, płynie woda z niego K 44 Gór 380, war.: K
6 Krak 145; S. : mróz, mgła - Komuś słonko piyknie świeci, dla mnie tylko mgła
i mróz Stoin Żyw 365.
x
S. pochodzi od Boga- podobnie jak cały oświat: S. to podarek boży 102; światłość od Boga dana
131, podob. 139 - dla ozdoby nieba i ziemi 60. Wg przekazu z Krakowskiego S. i księżyc postanowiła
dla chwały Pana Jezusa Matka Boska K 7 Krak 29 i jest ona władna przedłużać jego świecenie 69, 101.
® B a r w a . Podstawowa cecha: jasność np 39, 67, 138. Powszechnie używane porównanie sfraz.,
że coś jest j a s n e jak słońce 'oczywiste'; w sensie wartościującym jasne jak słońce czyli 'dobre' są:
chłeb powszedni Ad Złote 248; chłeb weselny K 39 Pom 79;
korowaj TN Strupin Duży 1966, Hol Wes 20 i 80, anioł Kot Zn 152; Pan Jezus TN Rachanie 1978;
Matka Boska jaśniejsza niż S. ZWAK 1879/60; powszechnie używane epitety: b i a ł e np. Sad Podh
42; ż ó ł t e np wisia 1891/628; z ł o t e 135; jest r ó ż a n e o --wschodzie;
122
SŁOŃCE - oksplikacja
SŁOŃCE - eksplikacja
123
c z e r w o n e (gdy ćmi się i choruje) ZWAK 1892/254 o -^zachodzie, k r w a w e Kot Rzesz
358. W określone święta S. przybiera wedle wierzeń różne barwy: niebieską, zieloną i żółtą
na św. Jana (24.VI), Lud 1896/160, Red. Sarzyna 1984; czerwoną, zieloną i żółtą przed św.
Trójcą K 48 Ta-Rz 258.
Plamy. W przysł. Plamy są i na słońcu 16. W poznańskich opowieściach
wierzeniowych występujące na słońcu i księżycu plamy to kobieta i mężczyzna, którzy w
święto podczas nabożeństwa rozrzucali gnój i zostali ukarani przeniesieniem przez Pana
Jezusa na S. i księżyc K 14 POZ 146. Na Wielkanoc o --wschodzie można na S. zobaczyć
baranka [Bożego] Szyf Miw 58, Wisła 1892/650, K 43 śi 24.
S. ma k s z t a ł t koła, kuli. W zagadce: Maluśkie, okrągluśkte, całemu światu mile 6;
w wierszu współczesnego poety ludowego: brzask wytoczył na rolę nieba ognistą kulę
słońca Szcz Ant 450. S. ma promienie gorące 142, po których święci schodzą na ziemię
125, por. 123, nazywane w zagadce warkoczami 9. Słońce w koronie: Niezmierne wesele
Narodził się Jezus W przenajświętszym ciele ZWAK 1878/18.
Do wyglądu S. nawiązują jego dwa archaiczne symbole, j a j k o (podobieństwo barwy
i kształtu, funkcja symbolizowania życia) oraz wąż (który przypomina promień), zob. dalej
symbole S.
W baśniach i opowiadaniach wierzeniowych - kaszubskich Sych SGKasz 5/85, poznań-
skich K 15 Poz 222, mazowieckich 120B, lubelskich 121, krakowskich lis, 120A - wygląda
(i zachowuje) się jak człowiek, jest antropomorfizowane. Jest mężczyzną, który na świat
patrzy z wysoka Wisła 1900/467; ma rodziców ZWAK 1887/3 - wyróżniana jest matka
słońcowa Dzik Klech 63 - ma siostrę 110, żonę Lom Daj 73. W pieśniach: Spuszcza głowę
świr Pies 421, twarz wychyla z chmury Pig w
y
b 66 itp.
O Podstawowe właściwości S., poza wskazanymi wyżej ( j a s n e , c i e p l e ) mają w
dużym stopniu charakter jawnie wartościujący: ś w i ę t e , np. w przem. pogrzebowej:
Dziękuję ci ziemio święta, któraś go nosiła; dziękuje ci słońce święte, któreś go ogrzewało,
dziękuję ci wodo święta, któraś mu ducha w pragnieniu wskrzeszała K 10 Poz 220; boże:
Zapłakojcie, złote zorze, I ty, jasne słonko boże 138; w i e c z n e : Ziemia po naszetn
pokoleniu będzie sie palić, bo je wszyćko grzyszne po nas. A słonko zawdy będzie Wisła
1904/104, podob. 98; p o w r a c a j ą c e 85; c z y s t e : gwiazdy są czyste jak słońce K 17 Lub
71, Maryja czystsza nad słońce K 28 Maz 350; p i ę k n e - panna młoda piękna jak S. LL
1975/4-5/45, Kur Opól 119, śliczna jak słońce Kur Opól 119; suknia jak słońce K 3 Kuj 130,
K 8 Krak 57, 59-60; podobnie o ubraniu K 42 Maz 494, szatach Sim Gślask 17; m i / e - w
zagadce 6; k o c h a n e 57; zboże dorodne jak słońce TN Wyryki 1978. Jest ozdobą całego
świata 13.
■ Ruch. S. w s c h o d z i , za c h ó d zi powsz.; każdego ranka słońce wschodząc
wynurza się z morza, a co wieczór zanurza w nim Wisła 1893/114, podob. Mosz Kul 2/21,
przechodząc na drugi świat Wisła 1893/113; wytacza się z morza Nec Kasz 131; ws t aje i
zbiera rosę, w zagadce (i przysłowiu) 2; słońce nie ma początku ani końca. Bieży ze
wschodu na zachód Etnl 1989 Bilg 100. W zagadce: i d z i e bezszelestnie 3; b i e g n i e i
zarazem stoi 7; leży 14. W pieśni S. f a l u j e : To moje serduszko za tobą bonuje, jak to
słoneczko po niebie faluje K 44 Gór 278, war.: MAAE 1898/87. W bajkach S. jeździ po
niebie i po morzach wozem zaprzężonym w chmury, w wodach pływa HR.
S. c h o d z i s pa ć za górę, za las Szew Niech 335 albo odpoczywa w morzu - dlatego
w nocy nie świeci ZWAK 1878/126. W morzu S. k ą p i e się i na drugi dzień jest czyste
Sych SGKasz 5/85; k ą p i e się w rosie stoin żyw 449, we Izach dziewczyny jadącej do
ślubu C4. Według wierzeń kaszubskich, o zachodzie S. jest ściągane z nieba za pomocą
bosaków, drągów i motyk przez sąsiadów Kaszubów - Pomorzan Sych SGKasz 5/86; por.
porzekadło W Pomorsce chowają )u ślinko do skrzeni NKPP Pomorze 4. Znane jest też
wierzenie, że w momencie wschodu dusze zmarłych dźwigają S., zaś o zachodzie hamują
jego bieg Lud 1905/316. Miejsca, za które zachodzi S.: w morzu ZWAK 1878/126, Wisła
1893/114, Ncc Kasz 131, za rzekę, za ziemię, za chmurę 74b, za modry obłocek 52, u
złotych zórz, za las 50, za gaj, za bór 52, za górę, za wysoką wieżą 52. W pieśni S.
stada 78, 95B.
S. obraca się cztery razy w roku, dlatego mamy cztery pory roku Wisła 1901/80. S.
s t a j e co rok, gdy następuje przełom z większego dnia na mniejszy. To jest w tym czasie
rozerwą. Dziyń czy dwa dni. TN Łazory 1984. Ze świętym Mikołajem słońce na zachodzie
staje Stom sioń 79.
Każdego dnia na pół godziny przed zachodem słońce s p o c z y w a - wtedy należy
zakończyć pracę Red. Ułan Majorat 1984, podob. K 17 Lub 217.
Ruch s ł o ń c a w z o r e m d l a d z i a ł a n i a ludzi. Droga S. po niebie, określana
jako ruch górą, k o ł e m , k r ę g i e m , stanowi wyjściowy człon paraleli w pieśniach
obrzędowych: Kołem, kołem slonecko idzie, nasa młoda do ślubu jadzie 61, Ej kołem, kołem
słoneczko chodzi, a na tym polu zbożyczko rodzi 51, oraz miłosnych 77. Wedle S. są
orientowane działania weselników 68, 70. Sama obecność słońca jest wzorem
i gwarantem miłości 100.
Ruch S. ku górze jest naśladowany w wiosennych praktykach ochronnych, np. przy
poświęcaniu bydła i koni, wykonywanych rano, aby „wszystko tak jak słońce szło do
góry" K 51 Sa-Kr 73.
Kierunek za s ł o ń c e m należy zachować przy niektórych pracach gospodarskich, a
także obrzędowych i magicznych. Np. wesele idzie lub jedzie za słońcem, w krąg, tak jak
słońce chodzi, żeby młodym sie wszystko dobrze wiodło tak jak tymu słońcu po niebie Etnl
1989 Bilg 101, por. w pieśni 70. Orkę i siew zaczyna się o wschodzie słońca w kierunku na
zachód LSE 1963/122; inaczej mogło dojść do „sprzeciwienia się" zboża, jego zmiany w
kostrzebę, mietlę Gaj Rozw 98. Kierunku za słońcem przestrzegają też w trakcie
magicznego okadzania ziołami osób, zwierząt i przedmiotów Baz Tatr 84, obsypywania
płonącego budynku solą św. Agaty Etnl 1989 Bilg 133, kupowania bydła K 49 Sa-Kr 100;
wedle słonka, tj. od wschodu na zachód - na Podhalu w Boże Narodzenie kropiono bydło,
aby się mnożyło Baz Tatr 89 i 134. Podział majątku na Podlasiu odbywał się zgodnie z
ruchem S. - najstarszemu synowi dawano działkę położoną najbardziej na wschód, kolejnym
dzieciom jak słońce szło Red. Ulan Majorat 1992. Budynki mieszkalne lokalizowano tak, aby
ściana frontowa biegła od wschodu na zachód Kai Lim 18.
Kierunek na opak, tj. przeciwny ruchowi S., zachowują w momencie czyjejś śmierci:
ziele lebiody zanoszą do najbliższej chałupy na opak od S. Wisła 1902/361. Kierunek na
opak zachowywany jest również przy zamawaniu róży Kot Zn 187, K 51 Sa-Kr 17, płaczek
Kot Zn 190, uroków K 51 Sa-Kr 23, robaków u bydląt K 17 Lub 157, magicznym okadzaniu
koszary na Podhalu Baz Tatr 170 i 179.
■ Gra s ł o ń c a. W niektóre dni w roku - według rozpowszechnionych wierzeń
124 ________________________ SŁOŃCE - eksplikacja
SŁOŃCE - cksplikncja
125
- S. zachowuje się w sposób specjalny: g r a o wschodzie na W i e l k a n o c czap Mat 65; igra na
Zwiastowanie Drab Pódl 98 grą na Św. Piotra i Pawia Wisła 1901/80, Wisła 1903/692; igra na różne
kolory, jak tęcza, chodzi jak przepiórka na Św. Jana Drab Pódl 98. Z Górnego Śląska pochodzi
informacja o obrzędzie odbywanym po nocy świętojańskiej, w czasie którego dwadzieścia cztery
dziewczęta rozkładały o świcie na białym obrusie specjalne pieczywo, tańczyły i śpiewały: Graj,
słońce, graj, otóż tu
masz twoje słończęta Ziemia 1930/214 [dane z Pracowni SGP PAN w Krakowie); ska C Z e W dzień
B o ż e g o N a r o d z e n i a Szyf Miw 81, Mosz Kul 2/450, na Zwiastowanie Drab Pódl P», na
Wielkanoc Szyf MiW 58, Wisła 1892/650, ZWAK 1878/126, Grodź L^cz 74, Drab Pódl 98;
skaka
w kółko o wschodzie w dniu św. Trójcy Wisła 1904/104. Wg danych z Lubelszczyzny i Pomorza w dzień
Bożego Narodzenia S. kuca z radości ciesząc się z narodzenia Pana Jezusa Bart Lub 34, t a ń c z y
Mosz Kul 2/450; na Wielkanoc tańczy Drab Podi 98 i wschodzi podskakując, bo baranek cieszy się ze
zmartwychwstania Chrystusa Wisła 1892/650. W dniu św. Trójcy, gdy trzykrotnie chowa się za góry,
tańczy i kła n 1 a się Stwórcy Swięt Nadr 113, Wit Baj 145, ZWAK 1887/3; tańcuje nad zachodem na
św. Jana Drab Pódl 98, na św. Piotra i Pawła Wisła 1903/692; kłania się w sobotę przed dniem Św.
Trójcy rano i wieczorem przybierając żółtą, czerwoną i zieloną barwę i< 48 Ta-Rz 258. W Poznańskiem
znane jest też wierzenie odnoszące się do codziennego zachodzenia S.: zanim zajdzie, zatrzymuje się i
pochyla, jakby kłaniało się ziemi na dobranoc K 15 Poz 4; k ą p i e siew Boże Narodzenie Bart Lub
34, w niedzielę 63, w czasie wesela 64. ■ Ś w i e c e n i e . Słonecko świyciło, dobrze ludziom było,
rosła w polu gleba, ni mioł kto jeść chleba stoin żyw 287; porównywane do kosmicznej żarówki 136; w
przysł. Wszędzie słońce jednako świeci NKPP słońce 36; Chociaż ja uboga z ubogiego domu tak mi
słonko świeci, jak i bogatemu, stoin żyw 452, war.: Sad Podh 37; w sensie uogólnionym: 'komuś jest
dobrze, można żyć szczęśliwie', świeci komuś s zew Niech 449, także 74. W przysł. Me wszystkim
jednako słońce świeci NKPP słońce 18; świeci na kogoś, nad
kimś Sad Podh 37. Kole V OĆe Sych SGKasz 5/84.
S. lśni własnym blaskiem - w przysł. 27; jaśnieje 44B; Słońce, miesiąc są jaśniejsze, uczcić święto
chcą dzisiejsze [Zmartwychwstania] 48d; migoce 89.
S. z ł o c i , ozłaca ziemię 137, pszeniczkę Pig Wyb 154, gaj TN Jacnia 1964; zbiera perły/korale [=
wysusza rosę] 2, 40, 45; zbiera gwiazdy 2.
W sobotę, która jest uważana za dzień Matki Boskiej i tzw. siewcki dzień, słońce zwykle świeci
chociaż przez chwilę, ponieważ w tym dniu „sieroty suszą swoje
koszulki" K 45 Gór 495, podob. K 51 Sa-Kr 2, TN Krasiczyn 1985, Wisła 1889/508; dzieje się tak
od czasu, gdy Matka Boska prała pieluszki Chrystusa TN Motycz 1986. Wedle innych wierzeń, w
sobotę musi być trochę słońca, aby wysuszyć płaszcz Matki Boskiej, mokry od łez dusz pozostających
w czyśćcu Kul wiei 3/509; przysł. W sobotę musi być zawsze choć trochę słońca NKPP sobota 4.
S. przyświeca trzy godziny dłużej na prośbę Matki Boskiej w czasie bitwy Sobieskiego z Tirkami
(lub Piłsudskiego z Moskalami) 101.
Przekleństwa i złorzeczenia (głównie kierowane pod adresem niewiernych kochanków) Zęby tobie
było słońce nie świeciło! 74c; A bodajś już słońca nic ogląd&ł K 22 Łeez u; Żebyś nie ujrzał promienia
od słońca Pies śi 2/596. Miejsca, których słońce n i e oś w i e c a i nie ogrzewa (grób, kamień, góra,
las, woda) są martwe 11.1, tam się wypę-
dza choroby 34 i „odwraca wiatr" Pel Dem 56. W leczeniu (ukąszenia pszczoły lub osy, bolaków
pojawiających się za uszami oraz wymion krów chorych na żółwia ) używa się ziemi, gliny i kamienia,
które nie widziały słońca Bieg Lecz 111 i 184, K 7 Krak 166. Dziewczynę zmarłą, za życia
nieszczęśliwie zakochaną, grzebie się w grobie, gdzie deszcz nie doleje 1 słońce me doświeci
(dogrzeje) 93.
S. g a ś n i e przy końcu świata 109; S. ć m i s i ę , c h o r u j e ZWAK 1892/254, Wisła 1898/135,
w bajce nie świeci trzy dni przekłute przez czarnoksiężnicę H8a; wedle wierzeń ćmi się (lub zachodzi
krwawo), gdy patrzy na zabitą żmiję K 19 Kieł 202, K 34 chel 175; w pieśni: S. cmi się i ziemia
zapada, kiedy dziewczyna żegna się z panieństwem K 18 Kiei 98. Wedle relacji z 1828 roku w
Żywieckiem, gdy słońce zaczynało ćmić się, wynoszono cebrzyki z wodą obawiając się paskudy Pig
Wyb 268. Utrata światła przez S. przeżywana jest jako zapowiedź końca świata, -^zaćmienie słońca.
n S. g r z e j e 80, ogrzewa ziemię, świat 131, 142, starca 20; wygrzewa gąsionki z jajek muszych
Mosz Kul 2/438; przygrzewa 21; p 1 e c z e TN Jacnia 1964, Nyr Kar 97; przypieka Kuc Mlp 35, praży
Bąk Kramsk 74, parzy K 6 Krak 100; p a l i : przysł. Choć pali słońce, bierz z sobą opończę Wit Baj
290, bije NKPP opończa i; w zag. pali bez płomieni, bez ognia 4; w złorzeczeniu: Bodaj cię słońce
spaliło 74c; Na święty Bartłomień [24.VIII] srorice żywy płomień NKPP Bartłomiej św. 20. Przysł.
Kiedy w kwietniu słonko grzeje, tedy chłop nie zubożeje Wit Baj 300; topi, liże lód i śnieg 8.
W pieśni S. goiące, gorejące, jarzące, rażące symbolizuje żywioł m ę s k i , zapład-niający: A w
lecie w lecie słońce gorące, pasła dziewczyna wołki na łące 81, podob. 84; od S. dziewczyna może
ogorzeć 83, jej wianek zwiędnąć 59 albo zblednąć tak, jak dziewczyna od kochanka 84. Towarzyszy
zakochanym: pomaga w wyborze ukochanej 79, potwierdza uczucia 86, jest orędownikiem kochanka
94.
Jest ź r ó d ł e m ż y c i a : Bez słońca nie ma życia TN Krasiczyn 1985; w poezji chłopskiej S.
jest wiązane ze zbożem i chlebem, np. u Sitkowskiego 133, jest jarzące 142.
S. o c z y s z c z a i u z d r a w i a : wypala wszystko, co złe siedzi na drogach Baz Tatr 182; S.
wyciąga zimnicę K 7 Krak 16.1, S. zabija wszelkie choroby TN Gorajec 1984, wygrzewa choroby i
wraca zdrowie Sych SGKasz 5/86, K 15 Poz 142. W przysł. Gdzie słońce nie chodzi, tam chodzi
dochtór NKPP doktor 18. S. jest przywoływane w formułach zamówień przeciw chorobom .12, 33.
■ S. jako p o s t a ć żywa w bajkach z Krakowskiego jest przedstawiane jako m ę ż c z y z n a ,
posiada dom i gospodarstwo, gdzie gospodaruje słoneczkowa siostra. S. żywi się miodem 1 is; w
bajkach z Poznańskiego mieszka wraz ze swoją matką w cudownym pałacu na wysokiej górze K 14
Poz 367, K 15 Poz 222; w opowiadaniach występuje jako świadek zbrodni 124; w bajce lubelskiej S.
wymierza sprawiedliwość krzywdzicielowi ubogiego chłopa 121.
" S. przeżywa jak człowiek: r a d u j e s i ę Wisła 1900/468; weseli się na Zwiastowanie Drab
Pódl 98; raduje się w dniu Wielkiej Nocy Mosz Kul 2/451; cieszy z narodzenia Jezusa Bart Lub 34;
c h w a l i Boga 48a; p ł a c z e nad grobem Jezusa 47, nob i niedolą ludzi noa, w Dzień Zaduszny
Etnl 1989 Bi lg 107; d z i w u j e się piękności Jezusa 48c i urodzie Maryi IOR, w pieśni: obziera się
(na ogródeczek) panny K 48 Ta-Rz 328, K 44 Gór 385 i ogląda się na pannę ZWAK 1886/307; przed
zachodem (najczęściej w sobotę) pochyla się jakby kłaniało się ziemi na dobrą noc Kul Wiel 3/509, K
15 Poz 4. W pew-
126
SŁOŃCE eksplikacja
SŁOŃCE eksplikacja
127
nych sytuacjach s m u c i się, płacze i g n i e w a : jest smutne, gdy chłopak nie śpi z ukochaną albo
dziewczyna z ukochanym 73; płacze po śmierci Chrystusa 47.
• S ł o ń c e a wąż ( ż m i j a ) . S. i wąż (żmija) pozostają w bezpośrednim związku, którego istota
jest ujmowana różnie.
W Małopolsce (i innych stronach Polski) rozpowszechniona jest wiara w picie słońca przez żmiję.
Mówi się, że gdy żmija patrzy na S., może wypić jego blask Mosz Kul 2/453, jego siłę Dzik Klech
127, dlatego ciało zabitej żmiji należy zagrzebać w ziemi, inaczej S. będzie chorowało, ćmiło się ZWAK
I881/152, K 34 Chel 175, zachodziło krwawo K 19 Kieł 202, rozgniewa się Mosz Kul 2/453, zajdzie
krwawo, wystąpią grady i deszcze Baz Tatr 99 i 189. S. kłania się temu, kto pochowa nieżywego węża
Sim Wierz 261. Wedle wierzeń wąż (także żmija i jaszczurka) nie zakopany w ciągu dnia kończy życie
po
Zachodzie S. K 17 Lub 147, Szyf MiW 137, Baz Tatr 101, ZWAK 1881/132, 152, 172, Sych SGKasz 5/84
- wedle niektórych - o tej porze właśnie odżywa K 42 Maz 316.
Wg podania z Kieleckiego „wąż, którego przez siedrń lat nie widział żaden człowiek ani żadne
zwierzę, przemienia się w żmiję (jazie) oskrzydloną z siedmiu głowami. Taka żmija pojawiła się razu
pewnego i latała w powietrzu, nareszcie opaliło jej słońce skrzydła, upadła i zginęła, bo Pan Bóg nie
dopuścił, by nadal ludzi kąsała" ZWAK
1881/181 (przedruk: K 19 Kieł 201).
0 Rozmowy ze s ł o ń c e m . W pieśniach do S. zwracają się pasterze lub żniwiarze z prośbą, by
szybciej zachodziło za las, bór, zielone dęby 50, 52, 53, rozmawia z nim zakochana dziewczyna 76 i
młoda mężatka żegnająca dom rodzinny K 28 Maz 229. W pieśni zaduszkowej, do S. (także do nieba,
miesiąca, gwiazd, wody, obłoków, gór, lasów) zwracają się dusze zmarłych, których Pan Jezus nie chce
przyjąć 112. W pieśni dziadowskiej umierający żegna słońce, kwiaty i świat szeroki Nyr Kar 277.
P r z y s i ę g i na s ł o ń c e w Wielkopolsce wschodniej przy transakcji kupna--sprzedaży
polegały na obracaniu się sprzedawcy do S. na dowód potwierdzonej umowy Kul wiel 3/224. Zaklęcie:
Niech nigdy jasności nie oglądam słońca K 6 Krak 418 jest odmianką przytoczonych złorzeczeń 74c.
Zaklęcie na S. w pieśni miłosnej 100.
Formuła odpędzenia chmur i deszczu: Pokaz-ze się słonecko, Dam ci białe ja-jecko! 32.
M o d l i t w y powitalne do wschodzącego słońca. Gdy słońce zaczynało wychodzić, klękali na
wschód słońca i robili znak krzyża świętego na sobie TN Dereźnia 1984, odmawiając przy tym pacierz
lub inną modlitwę TN Krasiczyn 1985, por i< 48 Ta-Rz 43; kto miał wiarę, kład sie na krzyż przed
Panem Jezusem, kłaniali sie i pokłony bili TN Krasiczyn 1985, por. Mosz Kul 2/440, 516. W
Wielkopolsce i Małopolsce zachowały się ślady specjalnych powitań wschodzącego słońca: Zawitaj,
powitaj, jasność boska, która cały świat oświecasz i mnie człowieka grzesznego Mosz Kul 2/441
[Małopolska]; Witam cię, słońce, na dzień dzisiejszy, żebym mógł ten dzień szczęśliwie przepracować
Kul wiei 3/507 lub Witaj nam, witaj, słonecko różane, witaj, skarbie niebieski, co przyświeeds nam,
biednym ludziom na ziemi. Jakześ ty piękne 1 blyscące, prosto od Boga posiane. Pokwdlony niek
bydzie za ciebie Jezus Chrystus Mosz Kul 2/441 [żywieckiej. Motyw ten wprowadza kielecka poetka
ludowa 142, podob. 134. Modlitwa pożegnalna na Kaszubach brzmi: Słuneśko, pąkują ce, żesme tak
śćąsleóe skuńćele ten jeń - po jej wypowiedzeniu znakiem krzyża żegnano S., siebie, pola i zagrodę
Sych SGKasz 5/84.
4 Ślady kultu S. (szczególnie wyraźne wobec S. wschodzącego i zachodzącego) są też widoczne w
zakazach wskazywania na słońce palcem (60 to grzech; by nie wykłuć mu oczu) ZWAK 1878/16, ZWAK
1892/253, K 34 chel 157, przeklinania w jego obecności, stawania tylem, oddawania moczu,
wyrzucania śmieci w jego stronę, a nawet patrzenia Mosz Kul 2/440. Uważa się, że od S. dziecko może
oślepnąć i dostać piegów K 15 Poz 124; tylko czarownica, ciota, może bezkarnie patrzeć na słońce Kul
wiel 3/449 i 508. Ślady kultu S. widoczne są też w nazywaniu go okiem Boga oraz w symbolice S.
(zob.
symbolika).
Pozostałością pogańskiego święta ku czci S. (oraz wody i miłości) jest znana do dziś (obecnie już
tylko w funkcji zabawowej) sobótka (na Podlasiu kupalnocka), zwyczaj palenia ognia w wigilię
przesilenia słonecznego, tj. 23 czerwca, tańczenia i puszczania wianków Kul Wiel 3/320, Etn Pol
2/H3-H6, ->ogień sobótkowy.
00 A Fraz. jak słońce na niebie 'rzecz oczywista' NKPP jasny 4 oraz przysł. Igła przez końca, niebo
przez słońca nie warte spomnienid ZWAK 1883/102, war.: NKPP igła 5 - utrwalają językowo związek S.
z ->niebem. W bajkach i wierszach lokalizowane w pałacu niebieskim 118, niebieskim dworze 142, w
odległej chałupie 128.
Wedle położenia S. na niebie wyznacza się czas w cyklu dobowym i rocznym, por. przyst.
Gwiazdy i słońce to najlepszy zegar NKPP gwiazda6. S. dzieli dobę, wyznaczaczas pracy i odpoczynku
136; por. przysl. Spij o miesiącu, a rób o słońcu 17. Wyróżniane miejsca graniczne drogi S. po niebie
to wschód, południe i zachód. Wschód i zachód jako odcinki czasu mają moc magiczną, -►wschód
słońca, ->zachód słońca.
Kalendarz ludowo-chrześcijański jest nie tyle agrarny, co solarny, bo daty głównych świąt w roku,
z Bożym Narodzeniem i Wielkanocą na czele, wyznaczone w nim zostały według przesileń
słonecznych stom sioń 77-78.
Formuły lokalizujące S. mają równocześnie znaczenie czasowe: S. wysoko znaczy tyle co 'już/jeszcze
dzień, czas pracy' 66, 71, a S. nisko - 'zbliża się wieczór, czas odpoczynku' 66, 72; podobnie: S. na
chłopa, na człowieka Etnl 1989 Biłg 109, Bąk Kramsk 74, na setme /łopóv nesok Sych SGKasz 5/86,
na topól, na dwa topole Bąk Kramsk 74. Od momentu, gdy S. skłoniło się nisko nad ziemią, liczono
początek wieczoru Gaj Rozw 64. S. jest powsz. traktowane jako niedostępne dla człowieka: Seroko,
daleko słonecko na niebie, a ja jesce dalej, Jasieńku, od ciebie K 27 Maz 276. Tylko w tekstach
żartobliwych przedstawia się sytuacje nierealne: jak w satyrycznej rymowance W Biłgoraju słońce
kijem popychają Pęk Bilg 233, w bajce - umaczanie pędzla w S. 127; w anegdocie zmęczony robotą
Żyd macha czapką, żeby S. zachodziło prędzej Etnl 1989 Bilg 108; podob. w zwrocie frazeologicznym
porwać się z motyką na słońce NKPP motyka 3, nadto war.: Wit Baj 310, ZWAK 1878/177. Formuła
przy wsadzaniu chleba: Rośnij chlebie jak słonko na niebie znaczy 'wysoko' 37.
♦ Na podstawie wyglądu S. przepowiada się przyszłe zdarzenia. Czerwono świecące S. (przez trzy
dni) K 48 Ta-Rz 258 (lub w Nowy Rok) Sim Wierz 235 jest zapowiedzią w o j e n , śmierci lub głodu
K 48 Ta-Rz 258. Brak Ś. w dniu ślubu oznacza smutne życie małżonków Sim wierz 235.
Pomyślność w gospodarstwie określa się na podstawie wyglądu S. i jego obecności (lub braku) w
określone dni roku.
U r o d z a j n y rok będzie, jeżeli S. świeci w Boże Narodzenie: Godnie święta
128
SŁOŃCE - eksplikacja
SŁOŃCE duplikacja
129
jasne, to stodoły ciasne, a jak ciemne, to stodoły przestrzenne Gaj Rozw 37. Podobnie sądzi się o dniu
Nowego Roku ZWAK 1882/161; Gdy w Palmową Niedzielę słońce świeci, będą pełne stodoły, beczki i
sieci NKPP Niedziela Palmowa 3; Kiedy w kwietniu słonko
grzeje, rolnik nie Zubożeje NKPP kwiecień 8, nadto war.: Wit Baj 300, ZWAK 1882/168. Zyto
lub len urodzą się jeżeli S. ukaże się w dzień Nowego Roku Wisła 1892/648, świeci (wczesnym
rankiem lub jasno) w dniu Matki Boskiej Gromnicznej (2.II) LSE 1963/126, ZWAK 1882/164. Wino
obficie zrodzi się, kiedy słońce świeci w dniu św. Urbana (16.IV i 25.V) NKPP Urban św. 2, nadto
war.: ZWAK 1882/171 lub w dniu Wniebowzięcia Panny Maryi (15.VIII); ze świeceniem S. w tym
dniu wiązana jest także przepowiednia przeciwna: W Wniebowzięcie Panny Marii słońce jasne,
będzie wino godnie kwaśne
NKPP Matka Boska Zielna 2, nadto war.: ZWAK 1882/175.
Z a r a z ę na owce zapowiada S. świecące w dniu Matki Boskiej Gromnicznej, por. przysł.:
Owczarz w owczarni woli widzieć wilka, jak słońce w dzień gromnicy, chociażby chwil kilka 19. Zarazę
na zasiewy zapowiada deszcz padający wtedy, gdy świeci S. ZWAK
1878/135.
D e s z c z będzie jeżeli (na wiosnę lub w lecie) obok S. ukaże się słonecznica K 48 Ta-Rz 259, LL
1961/4-6/84, laurka Etnl 1989 Bilg 116, promienny krąg Kul wiel 3/523, lub gdy S. jest blade LL
1963/2-3/95; ulewa: Na Marka (25.IV) gdy słońce dogrzewa, zwykle potem ulewa NKPP Marek św. io;
b u r z a : Słońce mocno przypieka na burzę NKPP sionce u, war.: ZWAK 1882/195; n i e p o g o d a :
Gdy święty Piotr.z Pawłem (29.VI) płaczą, ludzie przez tydzień słońca nie zobaczą, NKPP Piotra i Pawia
#w i, war.: ZWAK 1882/173; zima potrwa dłużej: Gdy jasne słońce w dzień Gromnicy (2.II) będzie,
więcej niż przedtem śniegu
spadnie Wszędzie NKPP Matka Boska Gromniczna 6 i 7, nadto war.: ZWAK 1882/164.
W S. postrzegane w ścisłym związku z n i e b e m (jest jasne i święte) bywa w przysł. 20 i w
pieśni używane zamiennie z nim: Nie chodź we wianecku, kiedyś nie dziewecka, Skarze cie Pan Jezus z
jasnego słonecka ZWAK 1888/141 (por. fraz. jak grom z jasnego nieba). S. występuje w ekwiwalencji z
księżycem 112 oraz Bart Lub 188, K 7 Krak 17; ze z ł o t e m (symbole boskości, królewskości) 119,
por. formuły: S. ze złota Wista 1891/628, S. ozłaca ziemię 137 - oraz z o g n i e m (grzeje, pali, piecze)
4, 74c. W bajce wymiennie mówi się o S. i C h r y s t u s i e H8b.
•i
1
S. jest symbolem ż y c i a , d o b r o b y t u : w przysł. 23; p r a w d y - w przysł. Słońca
workiem nie zasłonisz NKPP słońce 19, war.: LL 1957/3/43; Nie mów przeciw słońcu NKPP słońce 17;
s z c z ę ś c i a: życie pełne słońca, nieraz burz Kur Opól 159, zob. też 21; w o l n o ś c i : Ojczyźnie
zaświeci słońce świr Pies 277; d o s k o n a ł o ś c i : fraz. widzieć plamy na słońcu 'szukać wady w
czymś, co jest dobre' oraz przysł. Kto bliźniego nienawidzi, ten i w słońcu plamy widzi 16.
S. jako symbol C h r y s t u s a : w kolędach 46 i pieśni wielkopostnej 49. Biblijny motyw
niewiasty ubranej w S. (Ap 12,1) czyli Matki Boskiej (ewent. Kościoła) noszącej w sobie Chrystusa,
znany jest w pieśniach religijnych 106 (niektóre z nich funkcjonują wtórnie jako kolędy życzące
śpiewane pannom). W gadce lubelskiej trzy słońca to „trzy osoby boskie": Maryja, Józef, Jezus Bart
Lub 188. Metaforycznie słońce, słoneczko mówi się o człowieku: w pieśniach żołnierskich S.
utożsamiane jest z m a t k ą ; w kołysance — z d z i e c k i e m : Uśnij mi córeczko. Ty moje słoneczko
Kot Las 194; w pieśniach miłosnych jest zestawiane z u k o c h a n ą / u k o c h a n y m 62, 84.
W ludowym zdobnictwie jako symbol S. pojawia się kolo, także rozwinięte w r o z e t ę , np. na
podlaskim korowaju K 28 Maz 142, Etnl 1988 Bacz 82, Etnl 1988 Polin 180, białostockich pisankach
PSL 1965/2/107, pomorskich i podhalańskich przedmiotach drewnianych PSL 1956/3/173, toruńskich
piernikach PSL 1957/2/98, biłgorajskich i kurpiowskich szczytach domów PSL 1959/1 -2/159, PSL
1901/4/207, na stragarzach izb Wisła 1902/376, deskach drukarskich z Lubelszczyzny PSL
1949/9-10/273 itp; por. podane wyżej pieśniowe formuły o chodzeniu S. kołem.
Najważniejsze życiodajne funkcje S. znajdują symboliczny wyraz w jajku i wężu. J aj ko
symbolizuje S. jako zarodek i źródło życia, podobne kształtem i barwą do S.; częste w zamówieniach
32 zaklinających deszcz i przyzywających S.; w krakowskiej bajce chłop wypytuje S., gdzie kura znosi
jajka 120A; związek S. z jajkiem jest utrwalony w zdobieniu pisanek wielkanocnych motywem
promienistego S. Etnl 1989 Niew 64 65. W ą ż przypominający kształtem promień S. (promień S. jest
rysowany linią falistą), wiąże się ze S. poprzez swoje znaczenie elementu męskiego,
falliczno--zapładniającego, zob. wyżej S. a wąż (żmija).
Symbolami słońca są też: dąb — w zag. 1; sporad. inne drzewa; koń - zag. 12; do konia porównuje
się S. w wierszach 135; p i e s e k - zag. 8c; b i e d r o n k a -w wierzeniach, praktykach i
towarzyszących im rymowankach typu Biedronko, biedronko, pójdź do Pana Jezusa po sionko,
nazywana na Śląsku słoneczkiem 35; w kolędzie lubelskiej dzik (wieprz), który spod jodły wykopuje
złotą bryłę (słońce) 41; ptak - zag. Jest tam ranny ptak biały, Co obudzą świat cały MAAE 1903/286;
g o ł ą b - w pieśni żniwnej 53; gospodarz - zag. 10; p a n i - zag. SA; p a n n a - zag. 9. Zestawienie
S. z panną, wtórnie z N a j ś w i ę t s z ą P a n i e n k ą , jest popularne w pieśniach obrzędowych
(weselnych) r>i, 02 oraz modlitewkach :n. W pieśni miłosnej S. i księżyc to d z i e w c z y n a i
c h ł o p i e c 80B.
Rośliną związaną ze S. jest s ł o n e c z n i k HO, przysł. Obraca się jak słonecznik
za słońcem NKPP słonecznik.
Słońce w s e n n i k u ludowym oznacza ogólnie coś d o b r e g o , z konkretyzacjami:
p o g o d n y dzień, z d r o w i e , r a d o ś ć ; S. wysoko na niebie - coś bardzo dobrego. S.
wschodzące zapowiada długie życie, S. nad zachodem - krótkie życie lub śmierć w rodzinie. S. oznacza
też o g i e ń i b u r z ę , zaś jasno świecące S. na odwrót -
d e S Z C Z Etnl 1994 Nieb 154.
2. 'jasność i ciepło pochodzące od największego światła
na niebie'
Względna odrębność tego znaczenia w stosunku do znaczenia podstawowego jest potwierdzona
przez wyrażenia przyimkowe za słońca / do słońca / o słońcu (coś zrobić) oraz sposób rozumienia
wyrażeń pochodnych: słoneczny 'wypełniony blaskiem słońca', słonecznic się - 'lśnić', rozsłonecznić -
'rozjaśnić', rozsłonecznić się - 'rozpromienić się', a także słonecznica - 'promień słoneczny', 'choroba
oczu, światłowstręt'; utrwalają one podstawowy związek S. ze światłem, podobnie jak wyrażenie
nasłonecznić - 'nagrzać, naświetlić' utrwala związek S. z ciepłem.
Wyrazy bliskoznaczne krzyżujące się znaczeniowo to widok 122 i żar Bieg Lecz 359.
130 ________________________ SŁOŃCE - eksplikacja
SŁOŃCE - dokumentacja
131
** S. wchodzi w opozycje na podstawie cechy jasny : ciemny (dzień : noc) z k s i ę ż y c e m - w
przysł. Spij o miesiącu - rób o słońcu n.
* Światło S. pochodzi z nieba, w którym uchylona jest furtka, skąd blask pada na słońce K 7 Krak
21 i 28. S. bierze początek z Baranka [=Clirystusa] 107.
O Właściwością S. jest to, że przemieszcza się b e z s z e l e s t n i e 3, nie daje się uchwycić 5; w
anegdocie o głupcu chłop macha kapeluszem, żeby nagnać widok do chałupy 122, w opowieści o
nieprawdopodobnym zdarzeniu baba chwyta słońce przetakiem i przykrywa zapaską MAAE 1908/297.
Jest najszybsze 11.
00 Za słońca / do słońca coś zrobić znaczy 'póki jest dzień', 55, 56, 96.
3. 'miejsce nasłonecznione' „
Znaczenie 'miejsce nasłonecznione'jest utrwalone w potocznych zwrotach takich, jak: na słońcu
(suszyć coś, grzać się, usiąść); po słońcu (chodzić), na słotice (coś/kogoś wynieść) w słońcu (bielić
płótno).
T Kolekcje tworzy z wodą: ^Ozmarynie mój zielony, cożeś taki rozkrzewiony, na słońcem cie
wystawiła, zimnom wodom podlywała, abyś wyrós w kierz Krzyż Kuj 1/110.
<■* S. wchodzi w opozycje na podstawie cechy jasny : ciemny z c i e n i e m 91; ciepły : zimny
z c h ł o d e m 103.
A Na słońcu / w słońcu bieli się płótno, suszy owoce, rośliny itp. powsz., nadto: wedle dawnych
przekazów - suszy się pszeniczkę na koinwaj K 49 Sa-K 507, uzyskuje się balsam przeciw czarom K 7
Krak 341, maść z węża skuteczną na porost wąsów K 45 Gór 498, lekarstwo na bóle K 7 Krak 172 i
przeciw morowemu powietrzu K 42 Maz 340, liście dębowe potrzebne do czarów K 15 Poz 253.
Chodzenie po słońcu z odkrytą głową miało sprowadzać ciężki poród Wisła 1894/583; dziecko
wyniesione na słońce mogło oślepnąć lub pokryć się piegami K 15 Poz 124.
W a r t o ś c i o w a n i e pozytywne jest utrwalone w wyrażeniu koło słoneczne 'miejsce pod
słońcem, bezpieczne, radosne': w pieśni z „Herodów": Zażyj wesela w słonecznym kołe, Bóg sie
narodził na tym padole Bart Lub 248, war.: Bart Lub 225, 27i, K 24 Maz 88; w pieśni miłosnej:
Rozszerzyło się słoneczne koło, czemuś mi smętna, a me
(wesołą) ? K 40 MazP 259.
4. 'pogoda słoneczna'
Znaczenie to potwierdzone jest przez derywat słonecznie- 'jasno, pogodnie' i daje podstawę do
użycia wyrazu słońce w szeregowym zestawieniu z pogodą: Kiedy będzie słońce i pogoda 87. Nazwy
synonimiczne: upał powsz.; słoneczna spiekota 104.
+ S. tworzy kolekcje z innymi zjawiskami atmosferycznymi. S. i w i a t r sprzyjają miłości: Cichy
wietrzyk wieje, ciepłe słonko grzeje, A Kasieńka do Jasieńka przez okno się śmieje Kot Rzesz 452,
podob. Pies śl 2/215. S. i d e s z c z: Deszczyk pada, słońce grzeje, do kochanki serce mgleje K I Pies
217; S. wraz z bujnym wiatrem występują w czasie wesela sieroty 65; por. wierzenia o zapładniającej
funkcji ->deszczu i -wiatru. W bajkach S. i wiatr funkcjonują jako bracia Lom Baj 73.
Współwystępowanie S. i deszczu sprzyja praktykom czarownic, w popularnej rymowance:
Deszczyk kropi, słońce świeci, czarownica masło kleci 21, O sytuacji, kiedy jednocześnie deszcz pada i
słońce świeci, mówi się, że wilk się śmieje K 15 Poz 126.
W popularnej bajce S., mróz i wiatr spierają się o to, kto mocniejszy 117; w bajce podlubelskiej
wspomagają biednego chłopa 121; z centralnej Polski pochodzi bajka o S., miesiącu, mrozie, wietrze i
deszczu, które mieszkają w odległej chacie 128,
podob. 116.
«-* S. wchodzi w opozycje na podstawie cechy ciepły : zimny z m r o z e m 116; na podstawie
cechy suchy : mokry z d e s z c z e m 104, 116.
♦ W przepowiedniach bywa zapowiedzią m r o z u : Jak Anioły (2.X) w słońcu ciepłym chadzają,
to potem w zimie mrozy się trzymają NKPP Aniołów św.; pięknej, ciepłej p o g o d y : Wawrzyniec
(10.VIII) i Bartłomiej(24. VIII) kiedy w słońcu trwają, piękną jesień nam przepowiadają NKPP
Wawrzyniec św. 24; Ile słońca na Makarego (2.1), tyle ciepła wrześniowego NKPP Makary Sw. 1. S.
jest zapowiadane przez niepogodę: Jeśli w Nawiedzenie (2.VII) nie ma pogody, przez dni czterdzieści
więcej słońca niż wody
NKPP Matka Boska Jagodna 7.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 - Drzewo (dąb/topola/jabłoń/lipa/...)/slup w środku wsi/pola [= słońce].
Stoi dąb na środku wsi, nad każdu chalupu gałązka wiśsi. (Słońce). TN Bychawka 1962, war.:
MAAE 1908/326; Pośród świata dąb stoi, a do każdej chałupy gałązki wiszą. Folf Zag nr 655; także:
W środku pola stoi tompola ... Wisła 1891/567; ... jabłoń ..., ... lipa ..., ... wierzba ... Folf Zag nr 655;
Stoi słup na środku wsi ... Cisz Krak 351.
2 - Slońce/zorza zbiera perły/kolczyki/fciucze [= rosę/gwiazdy].
a. Sed Roch, ozsypal groch, miesiąc wiedział, nie powiedział, słońce wstało, pozbiralo.
(Gwiazdy). Folf Zag nr 1234; tamże war.: Roch zasoł groch. (Grad); Święty Roch zasiał groch,
księżyc ... (Rosa). ZWAK 1878/181 Ziemia Dobrzyńska; Święty Roch rozsuł groch ... (Rosa). ZWAK
1885/300 Lubelskie.
b. Święta Urszula klucze osula; miesiączek wiedział, a nie powiedział, słońce zaś
wstało, klucze zebrało, świętej Urszuli do garści podało. (Rosa). Folf Zag nr 1234; war.: ... perły
rozsula, ... pozbierało. NKPP Urszula św. 7; ... perły rozsula, księżyc ..., słonko ... i w niebie
schowało. (Rosa). LL 1957/3/37, Mich Trąd 125, TN Niezdów 1967, Konop Krak 164; Święta Herełka
rosnula perełka, księżyc widział, ..., słońce wstało, pozbierało. MAAE 1908/325; Chodziła po
rowie, Zgubiła korale, ... LL 1963/2-3/94; por. także wyliczanki dziecięce.
c. Piękna dziewczyna na polu się bawiła, Jak się bawiła, kolczyki zgubiła; Księżyc
wiedział, nie powiedział, Słońce wzeszło, pozbierało. (Zorza, rosa). ZWAK 1878/182.
d. Wyłazi dziadek na skrzynatke I wylał babce serwatkę. Księżyc wiedział, Nie
powiedział, Słońce wstało, Wyzbierało. (Rosa). LL 1957/3/37, war.: Folf Zag nr 1235.
3 A - Idzie, nic suśnie; bez wodę idzie, nie pluśnie. (Słońce). Folf Zag nr 1052, war.: tamże.
3 D - a. Zawdy chodzi, cały las obeńdzie, ani listkiem, ani niczym nie ruszy. (Słońce).
Folf Zag nr 1026.
b. Zawdy idzie, a niesporo mu. (Słońce. Zegar). Folf Zag nr 1051.
c. Chodzi po lesie, nie smyrze się. Folf Zag nr 1027.
4 - Co się pali bez ognia? (Słońce). Folf Zag nr 1097. Rośnie bez korzeni, pali bez płomieni, a
huczy bez wichru. (Kamień, słońce i woda). Folf Zag nr 1221, podob. w pieśni - K 28 Maz 154.
5 - Co to jest: wymiata, nie wymiata, wynosi, nie wyniesie, jak czas przyńdzie, samo wyńdzie.
(Słońce w chałupie). Folf Zag nr 1181, nadto war.: Miecie, miecie, nie wymiecie, niosę,
132
SŁOŃCE - dokumentacja
SŁOŃCE dokumentacja
133
niosę, nie wyniosę, a ... TN Orchówek 1962; Cego z chałupy nie wymiecie? Cisz Krak 365; zob. też bajki nr 73.
6 - Maluśkie, okrągluśkie, całemu światu miłe. (Słońce). Foif Zag nr 911.
7 — Wiedno biegnie, wiedno goni, nie dopędzysz go w sto koni. Chcesz czy me chcesz, swoje broji, a wiedno na
miejscu stoji. (Słuńce). Folf Zag nr 1013.
8 A - Leciał ptak bez pierza na drzewo, będące bez liścia, przyszła pani bez ust i zjadła tego ptaka. {Śnieg i
słońce). Folf Zag nr 145.
8 B - Chto może nóbarżyj lizać, choć ni mó jęzeka? (Sluńce, bo zliżc nówtksze zwale śniegu i lodu). Folf Zag nr
295.
8 C — Mój dziadek za drzwiami, piesek zaszczeknie, dziadek ucieknie. (Sopel lodu. Słońce zaświeci i sopel
upadnie). Folf Zag nr 563.
9 - Stoi panna we dworze, a jej warkocz w komorze. (Słońce). Folf Zag nr 516.
10 - Pole niewymierzone, bydło niezliczone, parobek rogaty, a gospodarz bogaty. (Niebo, gwiazdy, księżyc i
słońce). Folf Zag nr 863, war.: -+księżyc.
11 - [W pomorskiej wersji bajki o mądrej dziewczynie dwaj chłopi muszą powiedzieć sędziemu, co jest
najsłodsze, najtłuściejsze i najszybsze. Jeden z nich za radą córki odpowiada, że najsłodsze - spanie, najtłuściejsza -
ziemia, najszybsze - słońce.] Krz PDL nr 875.
12 - Ślepy koń, ale wrotami patrzy. Folf Zag nr 93; tamże war.: Łysy kóń bez wrota ...
13 - Co wyżej lasu, ozdoba całego świata. Folf Zag nr 642.
14 - Jedno peda: „Leżmy", drugi peda: „Bieżmy", trzecie peda: „ Chrabąszczajmy"'. (Słońce, wiatr i gałęzie).
Folf Zag nr 886.
PRZYSŁOWIA
15 - Nim sionko wzejdzie, rosa oczy wyje. NKPP rosa 1, nadto war.: Wit ISaj 308, Wisła 1891/247, ZWAK
1892/185, ->TOSa.
16 - I na słońcu są plamy (skazy). NKPP słońce 5, nadto war.: Sych SGKasz 5/84; Kto bliźniego nienawidzi, ten
i w słońcu plamy widzi. NKPP bliźni 3, nadto war.: Wit Daj 300; Plamy są i na słońcu. K 8 Krak 264; por. też fraz
Plamy w słońcu szukać 'szukać dziury w całym'. NKPP słońce 21.
17 - Spij o miesiącu, - rób o słońcu. NKPP dzień 11, nadto war.: Wit Baj 313.
18 - Stroni jak nietoperz od słońca. Wisła 1899/4, war.: Nietoperz w słońce nie patrzy. NKPP nietoperz 3, por.
też Słońca nie doleci nigdy z cienia sowa. NKPP słońce 27; Sowa nie lubi słońca (dnia, światła). NKPP sowa 12.
19 - Owczarz w owczarni woli widzieć wilka, jak słońce w dzień gromnicy, chociażby chwil kilka. NKPP Matka
Boska Gromniczna 36, nadto war.: K 39 Pom 270, ZWAK 1882/164; podob. Kul Wiel 2/207.
20 - Od dnia dwudziestego marca słońce zagrzewa nawet starca. NKPP marzec 36; tamże war.: ... niebo ...
21 - / kapłon zapieje, kiedy słońce przygrzeje. NKPP kapłon 1; tamże war.: ... szczęście dogrzeje.
22 - Nic nowego pod słońcem. NKPP nowe 10; tamże war.: ... na świecie; nadto war : Nie ma nic na świecie pod
słońcem stałego. K 6 Krak 425; Dziewica tak piękna, jakiej dziś nie masz pod słońcem. K 14 Poz 38; Najgłupsze
stworzenie pod słońcem. K 24 Maz 195.
23 - Będzie i przed naszymi wrotami słońce. NKPP słońce 1, war.: Za mojo stodoło słońce wzejdzie. TN Gorajec
1984.
24 - Gaśnie księżyc przed słońcem. NKPP księżyc 2.
25 - Zachodzące słońce zazdrości wschodzącemu księżycowi. NKPP słońce 37.
26 - Nie widzała sowa słońca, ogorzała od miesiąca. NKPP widzieć 21; war. tamże: ... dupa ...; ... oczy ...; ...
sroka ...; ... baba ...; ... gęba ...
27 - Słoniszko je jak żęci: lśni blaskę własnym, ksężec zds jak kunszt: zewi sę póżćczonym. NKPP słońce 24,
podob. Etnl 1989 Biłg 111, TN Banachy 1984.
28 - Tęskna nocka bez miesiączka, dzionek bez słoneczka. NKPP noc 16.
29 - Żartować sobie z miesiąca, kiedy słońce świeci. NKPP słońce 39.
MODLITWY I MODLITEWKI
30 - „Litania o błogosławieństwo Boże dla urodzajów polnych" odmawiana w czasie
konnej procesji wielkanocnej w Pietrowicach Wielkich w diec. opolskiej: Boże, za którego
rozkazem grzejące słońce wschodzi i zachodzi, który pragnącą ziemię rosą i deszczem posilasz,
który łąki trawą przyodziewasz, który zbożu na polu róść dajesz, który ptactwo powietrzne
karmisz, który kwiaty polne przyozdabiasz - zmiłuj s ię nad nami. Miłosierny Boże, od wszego
złego, od głodu, moru, ognia i wojny, od piorunów i gradu, od zniewagi darów i dobrodziejstw
Twoich - zachowaj nas, Panic. Udziel nam deszczu i pogody, błogosław wysiane nasiona, daj
łąkom i polom urodzajność, zachowaj nas i domy nasze od błyskawicy i nie dopuść, by ktoś
od niej zginął, daj ufność dziecięcą w opatrzność Twoją, ratuj nas od doczesnej i wiecznej
zguby Ciebie prosimy, wysłuchaj nas, Panie. Siw Blog 18.
31 Modlitewka odmawiana przy rannym pacierzu: W niedzielę rano słoneczko wschodzi,
Najświętsza Panienka swojego Synka za rączkę wodzi. Kot Zn 61, 118, 120; war.: ... gdy ... po
ziemi chodzi ... Kot Zn 119; ... po niebie chodzi ... Święt Nadr 255, ZWAK 1885/50; ... słonie ... po
niebie chodzi ... ZWAK 1880/87, ta sama formuła jako incipit pieśni weselnych, zob. nr 61, 63.
ZAMÓWIENIA, ZAKLĘCIA I RYMOWANKI DZIECIĘCE
32 - Pokaż się słoneczko, dam ci białe jajeczko.
Formuła odpędzenia chmur i deszczu: Pokaz-ze się slonecko, Dam ci białe jajecko! Położę cię na dębie, Roztocą
cię gołębie. Położę cię na grusce, Roztocą cię chrabąsce. Położę cię na śliwie, Roztocą cię scęśliwie. ZWAK 1879/57,
podob. Mosz Kul 2/444; war.: Świeć się, świeć słoneczko! Dam ci jajeczko, Jak kureczka zniesie Na dębowym lesie.
Weźmij jajo do raju. Niech się dusze radują. Bieg Koleb 173; Zaświeć-ze mi slonecko, dam ci białe jajecko, Położę ci
na skrzyni, wezmą ci Węgrzyni, Położę ci na łące, wezmą ci zające, Położę ci na dębie, wezmą ci je gołębie, Polozę ci
na grusce, wezmą ci je chrabósce. Położę ci na śliwie, dadzą ci je scęśliwie. K 19 Kieł 197.
33 - Wychodzi slonecko zza góry, Wychodźcie suchoty zza skóry. Udz Krak 102, Wisła 1896/706, ZWAK
1879/55; war.: Słoneczko za górę - a ty gurdzielu marsz w dziurę! K 35 Przem 240.
34 - W miejsce, gcizie nie świeci słońce ani księżyc, wysyła się choroby.
a. [Zamawianie róży:] Oj, różyczko, różyczko! ... Wychodź! Idź na góry, Na lasy!
Gdzie słoneczko nie doświeci, Ptaszek nie doleci. Zgiń! Przepadnij na wieczne niewczasy! LL
1973/3/59.
b. [Zamówienie od ukąszenia węża:] W imię Ojca i Syna itd. Wąż, wąż, wąż!
Szkaradne imię, Szkaradne plemię, [któreś wypuścił! Idź pod kamień, Idź do wody, Idź gdzie
słońce nie świeci I miesiąc nie dochodzi, W imię Ojca itd. Bieg Lecz 110, podob. Bieg Lecz 45
[zam. reumatyzmu], podob. w praktykach przy bólu zębów K 31 Pok 237 i przy zamawianiu brodawek Bieg
Lecz 123.
c. [Zamawianie gośćca:] Uciekaj, ty bólu przeklęty! Tam gdzie słońce nie dogrzeje,
Gdzie wiatr nie dowieje, Gdzie kogut nie dopieje, Gdzie pies nie doszczeka, ... Na bory, na
lasy, Na suche korzenie, Zęby cię nie znało żadne ludzkie plemię! Kot Zn 239.
35 - Biedronka ma iść do Pana Jezusa po sionko.
Biedronko, biedronko, pójdź do Pana Jezusa po słonko. ZWAK 1881/107 Krakowskie, war.: K 42 Maz 349;
Biedronko! Uproś u Boga dla mnie o słoneczko. K 45 Gór 499; na Śląsku też o biedronce: Slonecko, slonecko,
Leć do nieba, Przynieś nam jutro pogodę albo desc. Sim
Wierz 235.
36 - Deszczyk kropi, słońce świeci, czarownica masło kleci. NKPP czarownica 1, war.: Sych SGKasz 1/158, K
8 Krak 252, K 48 Ta-Rz 275, Wit Baj 292; Deszczyk pada, słońce świeci, Baba Jaga łapie dzieci. Red. Tomaszów
Lub. 1960-1966; Zaszło słońce, ksiyżyc świeci, ... Krzyż Kuj 1/269, podob. Wisła 1897/118.
37 - [Formuła wypowiadana przez kobiety przy wsadzaniu chleba do pieca:] Rośnij, chlebie, jak sionko na
niebie, bo dzieci jeść chcą. Dwór Maz 225, war.: Wisła 1889/495.
38 - [Z zamówienia choroby świętego Walentego:] Niech mie już nie szarpią wszelkie natury, Niech mnie nie
ciskają z ziemie do góry. Niech będzie słońce świeciło my wesoło,
134
SŁOŃCE - dokumentacja
SŁOŃCE dokumentacja
135
A niech księżyc mnie oświeca także. Gwiazdy niech my pomagają, A ziemia święto niech rnie nie tyro. Kot Zn 324.
39 - Niebo, słońce, miesiąc, gwiazdy, Święta Trójca i Matka Boża - wzywane
na pomoc przy zamawianiu chorób.
a. [Zamówienie od róży:] Jasna nieba, jasna słońca, jasień miesiąc i jasne gwiazdy,
i święta Trójca, i Matka Boża, stań do pomocy, jak we dnie, tak i w nocy. Or L 1934/91.
b. Zaklinam cię gościu na słońce i księżyc, na Przemienienie Pańskie - na sąd
ostateczny. Bieg Lecz 48.
40 - Szedł chłop przez pole i zgubił korale. Słońce wstało, pozbierało, Księżyc wiedział,
nie powiedział: raz dwa trzy, wychodź ty! Pis Wyl 116, por. zagadki nr 2.
KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE
41 - Dzik wykopuje złotą bryłę [= słońce?] spod jedliny.
Cóz te wieprzocki robić będo? Tam pod jedlino ryły będo. Ryły, ryły i wyryły, i wyryły złote bryły. Dzież my to
złoto podziejamy? Do złotnika zaniesiemy. Uleją nam złoty kielich, złoty kielich, złotą flaszkę. Któż tam kielichom
pijał będzie? Sam Pan Jezus po kolandzie. Bart Lub 86; war.: ... Ji napotkał dzikie świnie, co to mu ryły pod jedlinu.
Ji wyryły złote bryły ... Bart Lub 87, war.: tamże.
42 - Księżyc, gwiazdy, słońce, zorza, planety, ... witają małego Jezusa.
Hej nam hej! Witają go [małego Jezusa] i bydlęta ... Gwiazda go wita i słońce, planety, miesiąc i gońce, ...
Witają go narodowie ze wschodu słońca królowie. K 5 Krak 251; podob. Idzie panna ozdobiona, ... W miesiąc, słońce
ustrojona, ... Witają go i bydlęta!... Witają go narodowie, ... Ze wschodu słońca królowie. ZWAK 1880/104.
43 - Słońce i miesiąc służą Jezusowi.
Ju pochwalme króla teho, Dziś w Betleem narodzoneho, ... Jemu służi słońce, miesąc, We dnie, w noci nie
przestając. K 39 Pom 371.
44 A - Pasterzom wydaje się, że słońce świeci, gdy Jezus się rodzi.
Dnia jednego o północy, gdym zasnął w ciężkiej niemocy, nie wim czy na jawie, czy mi sie śniło, że wedle mej
budy słońce świeciło. TN Niemirówek 1979.
44 B - Niebo jaśnieje jako słońce.
Dlaczego dzisiaj wśród nocy dnieje ji jako słońce niebo jaśnieje? TN Wola Husińska 1978, war.: TN Ułów
1979, TN Niemirówek 1979.
45 — Słońce, księżyc, deszcz - jako Trzej Królowie.
Tam u wody u studzianej, szczodry wieczór, dobry wieczór! Trzej Królowie przyjechali, ... I tak sobie imia dali ...
Jednemu było jasne slunejko ... drugiemu było cichy dyszczeńko ... a trzeciemu jasny księżyczeńko ... Słuneńko mówi:
wstanę jo w lecie rano ... i obsuszc ludziom siano. ... Dyszczeńko mówi: wstanę jo w lecie rano ... i obrosze ludzion
siano. ... Miesiunczek mówi: wstanę jo o północy, ... oświecę jo góry, lasy. ... I jurmany, powoziany, ... Co przewożą
srybro, złoto ... Na ołtarzyki, na złote kielichy. ... A chto niemi będzie pijoł? ... Sum Pan Jezus z aniołami... i Maryja z
dziewicami, szczodry wieczór, dobry wieczór. EtnI 1989 Bilg 131.
46 A - Lulajże przyjemna oczom gwiazdeczko, Lulaj najśliczniejsze świata słoneczko.
Miód Pas 93.
46 B - Królowie biegną do ciemnej szopy, ... czołem biją jasnemu, pod ciała cieniem
słońcu utajonemu. Słońce przedwieczne, przez Twe zjawienie, które się żarzysz nam na
zbawienie, zapal, zapal, zapal, zapal zmrożone i w cieniu zimnej nocy serca zgaszone. K 5
Krak 250.
PIEŚNI WIELKOPOSTNE I WIELKANOCNE
47 - Słońce, księżyc, gwiazdy, ... płaczą nad grobem Jezusa.
Płacz jasne słońce, płacz koło miesięczne, zalejcie gwiazdy światła swoje wdzięczne ... nad grobem króla
niebieskiej stolice. [Także: promienie z nieba, obłoki, chmury dżdżyste, pioruny, błyskawice.] K 20 Rad 102, war.: TN
Łubcze 1978.
48 Księżyc, słońce, gwiazdy a. chwalą Boga, b. czynią pokłon, c. dziwują się
piękności Jezusa, d. chcą uczcić święto wielkanocne.
a. Słońce, miesiąc, wszystkie gwiazdy, rok, godziny, moment każdy; dzień i noc niechaj
Cię [Boże] chwalą, serce miłością zapalą. K 22 Łęcz 34.
b. Jcdynowtadny Rządco nad rządcami, któremu niebo swemi obrotami, słońce,
miesiąc, gwiazdy czynią pokłon zawzdy jako Panu swojemu. K 39 Pom 234.
C. Nieskończona, najśliczniejsza, Jezu miłości, niepojętej i prawdziwej, źródło słodkości. Słońce, miesiąc
i z gwiazdami, ... piękności się twej dziwują, lecz nie pojmują. K 28
Maz 90.
d. Gdy Chrystus zmartwychwstaje, wszystkim radość wielką daje. Alleluja. Słońce, miesiąc są
jaśniejsze, uczcić święto chcą dzisiejsze. K 22 Lecz 30.
49 - [Chrystus mówi do Matki:] Twarz mojo widzisz słońcu podobną, zobaczysz pięściami
zbito ji niepodobną. TN Wola Chomejowa 1988.
PIEŚNI ŻNIWNE I DOŻYNKOWE
50 - Za las słonko, za las, za zielony borek, hej, panie uokunomie daj nam podwieczorek.
TN Piotrków 1953, war.: TN Rachanie 1978.
51 - Ej kołem, kołem słoneczko chodzi, a na tym polu zbożyczko rodzi. Plon niesiem, plon, ze wszystkich stron.
Ol Pódl 129.
52 - Zachodź, słońce, zachodź, Żeli masz zachodzić, Bo mię nóżki bolą Za bydełkiem chodzić. ZWAK 1886/308,
war.: ZWAK 1880/229, Stoin Żyw 47, Święt Nadr 263; ... po tem polu chodzić. LL 1960/1/17; ... za modry oblocek, a
boć mnie od psenicki mocno {juz) boli bocek. K 26 Maz 323; ... po pokoju chodzić. K 57 RuśC 320; ... za wysoko
wieżo, bo moja matusia gotujom wiecerzo. Stoin Żyw 47; ... ku boru, ... chodzić po tym polu. MAAE 1898/92.
53 - Słonko pływa po niebie jak siwy/biały gołąbek.
Żebyś ty, słunejku, na wyrobku bylu, tu byś ty, slonejku, prędku zachodziło. Ali ty, słunejku, nie wis, co wyrobyk,
pływas sy po niebi jak siwyj gołąbyk. TN Lubcze 1983; war,: ... kiej b i a ł y gołąbccek. K 19 Kieł 18.
54 - Słoneczko zachodzi, zimna rosa pada, a nas nastawnicek na konika siada. Ol Pódl 119; war.: Już słonko ...,
a nasz młody nastawońka . . . Ol Pódl 120.
55 - Za jasnego słoneczka dożęła żyta dzieweczka.
Dozynaj żytka, dozynaj, Pana Jezusa wspominaj. Dozynala go dziwecka, tak za jasnego slunecka. K 24 Maz 204;
war.: ... do ... K 16 Lub 127; Pótyl my się krążyli, jas my owies skońcyli. Dożena go dziewecka za jasnygo slonecka.
Gaj Rozw 114; Krążyliśmy, krążyli, już my żytka dożęli. Dożęła ... K 24 Maz 203; ... w upale . . . K 40 MazP 97, war.: K 16
Lub 126 i 128, TN Niezdów 1977, Chód Śp 219; Oj, będziemy się krążyli, krążyli, kiedyśmy żytka dożęli, dożęli. Oj,
dożęła go ..., oj za ... TN Tuszów 1988; Będziemy się krążyli, bośmy żytko wyżnyłi, ej, wyżnyła go ..., za ... TN Rechta
1978; Dopóly'śmy się krążyli, aze'śmy psenickę skońcyli. Dozęna jeji ... K 20 Rad 129; Hej będziemy się cieszyli,
cieszyli, bośmy już pszeniczhe wyżęli, wyżęli. Oj wyżęła jo ..., ej za ... TN Wólka Husińska 1980; Oj takeś-my się
nakrążyli oj da j-aześmy - oziminki dozęni. Oj dozęna ... K 20 Rad 127.
56 - Do/za słońca wyrżnął żyto dozorca.
A nasz paneńko dobry był, wyrżnął zyteńko, nas nie bił. A nasz paneńko dozorca, wyrżnął żyteńko do słońca. K
16 Lub 127; war.: A pan ókomon dobry dozorca, dozeniśmy żytka jesce za ... K 26 Maz 89; Dobregośmy mieli dozorcę
dozaliśmy żytka za ... K 26 Maz 91; Nasz jegomość dozorca wyżął żytko za słońca. K 33 Chel 168; Pótyśmy się
krążyli, aześmy pszenicki dożęli. Dobry pisarz, dozorca, zząn(l) pszenickę za słońca. K 2 San 168.
57 - Rolnik-żniwiarz wygląda kochanego słoneczka.
Tu rolnik bezradny, patrzy wciąż po niebie: Słoneczko kochane, kiedy ujrzę ciebie? TN Wólka Husińska 1980.
136
SŁOŃCE - dokumentacja
SŁOŃCE dokumentacja
137
PRZEMOWY WESELNE
58 - Noc bez księżyca, dzień bez słońca, miody bez przyjaciółki - smutne.
Jak smutna noc bez księżyca, a dzień bez słońca, tak tćż i ty, wielebny mtody-panie,
smutny jesteś bez przyjaciółki. K 10 Poz 285.
59 - Bo wianek ci zwiędnie prędko od wiatru i słońca, a mąż ci będzie życzliwy bez miary i końca. Gaj Rozw
189.
60 - Słońcem, księżycem i gwiazdami Bóg przyozdobił świat.
Kiedy to Pan Bóg stworzył świat, tak przioźdobil fiyrmament: słońcem, miesiącem i gwiazdami. Kur
Opól 49, podob. K 39 Pom 113, Kup Pol 10, Lud 1906/167.
PIEŚNI WESELNE
61 - Kręgiem/kołem/górą słoneczko idzie/wschodzi/... panna młoda do ślubu
jedzie / za stół idzie.
a. Kręgiem słoneczko Zza gór idzie, Z ukłonem Kasię Za stół wiedzie. Hol Wes 104.
b. Kołem, kołem słoneczko jidzie, nasza Maniusia do ślubu jidzie. TN Karmanowice
1977, war.: Krzyż Kuj 1/85; ... Młoda do ślubu jadzie. K 27 Maz 200, war : LL 1961/4-6/65, TN
Krasew 1988; Górą, górą ... Krzyż Kuj 1/85, war.: K 28 Maz 171, K 26 Maz 181, K 16 Lub 222, TN
Bychawka 1977, TN Karczmiska 1977, TN Gołąb 1988; ... chodzi, ... dziewcyna, nasa nadobna, ...
odchodzi. K 26 Maz 105.
C Kołam słonajko chodzi, ji Kasia sie przechodzi. TN Piotrków 1953; podob. W niedzieli rano słonejko
wschodzi, młoda Kasiunia po chałupi chodzi. TN Łubcze 1983.
62 - Wychodzi słoneczko z wysokiej góry, Wygląda ma miła z nowej komory. Pici Ś! 2/347.
63 — W niedziele raniusiejko, kąpało sie słonejko. Marysia go łapała, sama w morzejko wpadała. Prosiła
ratunejku: - Ratuj mie tatusieńku! - Już ja cie nie zratujc, bo mama nie zgrontuje, bo morze szeroczeńkie, do tego
głęboczeńkie. TN Nedeżów 1977.
64 - A u Chmełki na góreńce, Oj, kąpało sie tam słońce, Oj, kąpało sie, kąpało, Dwa dołeńki wody miało,
Wichtusia ich napłakała, Bo sie do ślubu zbierała. MAAE 1908/95.
65 - Można bo to poznać siroteńki wesele, słonecko przygrzewa, bujny wiaterek wieje. TN Górki 1977.
66 - W konie, drużyna, w konie, bo już miziutko słonie. TN Bychawka 1962, war.: TN Piotrków 1953; W konie
swatkowie ... bo wysoczeńko słonie. K 16 Lub 164; podob. Oj zaprzągajcie konie ... TN Stara Wieś 1978; W konie,
karbowniku, w konie, bo już wysoko jest słonie. Gaj Rozw 117.
67 - Korowaj był u słońca i księżyca.
Oj gdzieżeś bywał święty korowaju? ... Oj bywał ci ja U kręgu miesiąca, Oj bywał ci ja U jasnego słońca. Hol
Wes 138.
68 - "O juz slunecko, juz muzyka, zabiroj sie Mantu do cepyka, juz słunecko w rogu stola, siadoj, siadoj Maniu
moja. TN Dobre 1977.
69 - Najświętsza Panienka jest proszona przez pannę młodą o podwyższenie słońca.
Marysiu moja, spójrz w okienecko cyli wysoko na niebie słonecko. Najświętsa Panienko, podwyz-ze go jesce, bo
mi się jesce - od matule pójść nie chce. K 20 Rad 217.
70 - Upadaj [Marysiu], upadaj w stronę za słońcem, niech cię błogosławi mamusia z ojcem.
TN Krasew 1988.
PIEŚNI MIŁOSNE
71 - Dziewczyna spogląda na słoneczko, czy wysoko jeszcze.
Wyszła na poleczko, Robić jej się nie chce, I wejrzała na słoneczko, Wysoko jest jeszcze. Rog Śląsk 81, war.:
Pies Śl 2/458; Na poleczko zaszła ... Sob Wielk 175; Na poleczko poszła ... Sob Lubus 56, Krzyż Kuj 1/226; Na
poleczko zaszła, ..., Jeno zagląda ... Wysoko jeszcze. Picś .Śl 1/14, Rog Śląsk 80; Przyjdę na poleczko, Robić mi...,
spojzdrzę ... li jeszcze. Rog Śląsk 226; Wyjdziem na półeczko, robić nam ..., popatrzym ... cy wysoko jbsce. K 40 Mazp
405; Wyjdę na polerko, robić sie mi nie chce, spojrzę na słonecko, cy wysoko jesce. K 40 MazP 405; Jida na
półeczko. Spojrzą na słoneczko: Słoneczko wysoczko, Do matki daleczko. Stef WarmPś 1/29; Posła na
policko, ..., Poglódd ... Jag wysoko jesce. Dąk Gręb 63; Posła na polecko, ... ci jesce. Pies Śl 2/14; Zaszła na poleczko
... PicS Śl 2/635; Wyńdę na poliszko, , zaśpiwam se jeszcze; spojrzę na slonyszko, wysoko my jeszcze. K 3 Kuj 261;
Wys^a na górecke, robić sie ji nie kce, pozird na sionko, wysoko jes jesce. 7.WAK IRR6/130; Szła dziewczyna koło
młyna ... Gaj Rozw 88, war.: Stoin Żyw 208-210; Szła dziewczyna koło młyna, ... ji spogląda ..., jak wysoko jeszcze.
TN Żmijowiska 1988; Szła dziewczyna kolo młyna ..., spoglądała ... czy wysoko jeszcze. TN Kielczewice Górne 1977;
Idzie do ogrodu ... Święt Nadr 215. 72 - Słońce nisko, wieczór blisko.
a. Puść mie, waspan, puść mic, bo juz słońce nisko, a do domu nie jest blisko. K 39
Pom 162; war ... niziuśko; słońce nisko, a do domu i mamy daleczko. K 12 Poz 157; Niech mie
wospon puści, Niech mi rąk nie ściska, Słońce nisko, wiecór blisko, Do dóm mi sie mięsko.
Lom Śląsk 172.
b. Już wieczorek blisko, juz słoneczko nisko, Już się rozejdziemy moje towarzysko. Gaj
Rozw 112.
c. Poszła Marysia - do ogródeczka, jako koralik stalą. Sloneńko nisko ~ wieczorek
blisko, gdzie ja będę nocowała? K 33 Chel 330.
d. Oj Janku, Janku, Janku dla Boga, słoneczko nisko, daleka droga. Gaj Rozw 80, war.:
Krzyż Kuj 1/228, 229; Nie "oddam jag"ód na litość B
u
oga ... LL 1964/1-2/52.
e. Możesz sie mi przydać, Słońce nisko, nocka blisko, Mogymy społu spać. Pies Śl 2/451.
73 - Słońce smutno wschodzi i zachodzi, smutna jest dziewczyna/chłopiec.
Smutno słoneczko wschodziło i smutno zachodziło. Smutna i jeszcze smutniejsza Ta nocka
dzisiejsza, Którą spędziłam z kochankiem swym. Kot Zn 410; war.: ... która ja nie spałem Z kochanko
SWO. TN Dąbrówka 1967, podob. TN Księżomierz 1984.
74 A - Słońce jednemu świeci, drugiemu zachodzi za chmurę.
a. Komu słońce świeci, dla mnie zawsze smutne, komu losy stałe, a mnie są okrutne.
K 6 Krak 128.
b. Jednym słońce świeci i zapada w góry, a mnie nieszczęśliwej zachodzi za chmu
ry. K 44 Gór 341; war. ... wschodzi i wybija w górę - a mnie nieszczęsnemu ... K 6 Krak 427;
Wschodzi słońce, wschodzi 1 wzbija się w górę. Dla mnie tylko jednej Chowa się za chmurę.
Her Kai 2/148; Komu słońce świeci, zbija się i w górę, mmc tylko jednemu kryje się za chmurę.
Lom Śląsk 409.
74 B Dodaj ci słońce nie świeciło!
Zęby tobie było Słońce nie świeciło! Kiedyś mnie ty wziąść nie chciała. Rog Śląsk 204; war.: Oj bodaj ci hultaju
... K 25 Maz 169, TN Poniatowa 1987; da ... Bogdaj ci, chlopcyno, ... K 48 Ta-Rz 92, Lom Śląsk 387, ZWAK
1878/108; Bogdoj ci jasne słoneczko ... K 48 Ta-Rz 317; Bodaj ci, Jasicku, ... Stoin Żyw 289; Zęby lobie było słońce
nie świeciło! Pies Śl 1/270; Zęby ciebie Janku nie nosiła ziemia. Ziemia TUP nosiła, słonko nie świeciło, żeby ciebie
Janku na świecie nie było. TN Białobrzegi 1988; podob. Bodajże cię Jasiu słoneczko spaliło! Pici Śl 1/428; Bodej
ciebie, Jasiu, Słoneczko spaliło. Pies Śl 2/755.
75 - O moje słonecko, świećże mi wysoczko. Oj, bo ja jeszcze mam do matki daleczko.
K 40 MazP 428.
76 I - Słoneczko nie zachodź jeszcze, bo mój kochanek daleko.
Słonecko, słonecko, Nie zachodź mi jesce, Bo ten mój kochanek Daleko we świecie. Pies Śl 1/521; war Ty, jasne
słoneczko ... a ho mój Janeczek, a bo mój kochany na jynnej wsi jeszcze. Krzyż Kuj 1/231; ... Jest w .dalekiej drodze.
Pies Śl 2/737; Nie zach^ódź czerw"one słoneczko ..., a bo mój ..., a bo mój jedyny daleko ode wsi. LL 1965/4/22.
7G II Słoneczko, możesz zachodzić, bo mój kochanek przyszedł.
Słonecko. słonecko, Juz mozes zachodzić, Bo ten mój kochanek, Juz do wsi przychodzi. Pies Śl 1/521, war : Pies
Śl 2/737; Już możesz zachodzić, czerwone słoneczko, a bo mój ..., a bo mój jedyny ... dochodzi. LL 1965/4/22.
77 Kołem, kolein sloniuscko chodzi, juz jest nad zachodem, piele Marysia drobną
ruteckę tam za nowym ogrodem. K 2fi Maz 240.
138 SŁOŃCE - dokumentacja
SŁOŃCE dokumentacja
139
78 - Słońce siada, rosa pada.
Słońce siada, rosa pada, po drobnej leszczynie, kochajże mnie, mój Jasui[ku], szczerze, [nie zdradliwie]. K 41
Maz 192; war.: ... a nie zdradzaj, kochaj dworzaninie. K 22 Lccz lor,; ... po białej drzewinie ... ZWAK 1886/291,
podob. MAAB 1908/170.
79 — / spojrzał ci po słoneczku, ujrzał pannę w okicneczku. Ach, mój Boże, dajźe mi ją,
tę dziewczynę, tę jedyną. K 40 MazP 320; Oj spor-zioł na słonecko, da spor-ziol i na niebo ...
K 25 Maz 187.
80 A - Miesiąc świeci, słońce grzeje, do dziewczyny/kochania serce mdleje.
Miesiąc świeci, słońce grzeje, do dziewczyny serce mdleje. K 39 Pom 117, K 48 Ta liz 162;
war.: ... do kochania ... K 39 Pom 117, K 26 Maz 232, K 41 Maz 78, Pies Śl 1/490, ZWAK 1882/114; ... do kochania
serce śnieje. Stef WarmPś 3/28; Słońce świeci a nie grzeje, Do kochania serce mdleje. Rog Śląsk 152; Słońce świeci
a nie grzeje, serce mi od żalu mgleje. K 12 Poz 105; Słońce świeci a nie grzeje, moje serce roztopnieje. K 40 MazP
241; Księżyc świeci, ...do kochania serce mdleje. Piat Krak 190; Świeci miesiąc, ... do kochania ... K 39 Pom 448,
por. Biel Kasz nr 325C, D; Słonko świeci, wiater wieje, do kochania ... Biel Kasz nr 377B.
80 B - Słoneczko mi zaszło, miesiącka nie widać, Wyszyłam chusteczkę, nie mam komu jej dać. Pies Śl 2/657,
war.: Pies Śl 1/484, podob. Pies Śl 1/425, Stoin Żyw 220.
81 - W lecie słońce gorące/jarzące/rażące, dziewczyna pasie wołki/byśki/gęsi na łące.
a. A w lecie w lecie słońce gorące, pasła dziewczyna wołki na łące [powtarzający się
incipit pieśni miłosnej, który zapowiada sytuację spotkania]. K 6 Krak 106, war: K 16 Lub 258,
K 6 Krak 107, K 44 Gór 146, K 45 Gór 231, Święt Nadr 165; Oj lalo lalo ... pasterka ... K 25 Maz 11;
Ej lecie, lecie ... K 26 Maz 215; A słońce słońce bardzo ... K 18 Kieł 132; Oj lecie lecie ... K 21
Rad 4; Oj słońce słońce słońce ... K 2 San 135; ... Ło śwantam Jonie ... pasła Karlinka bylki na
łonce. Stef WarmPś 1/174-175; ... byśki ... K 41 Maz 49, K 40 MazP 564; ... Oj lato lato gorące, ...
gąski ... K 12 Poz 176; Świeci, świeci ..., pasta Kasia gęsi ... K 12 Poz 176, TN Karczmiska 1980.
b. W niedzielę rano słońce jarzące ... Kot Zn 297, war.: ZWAK 1891/148; Ach! sionce,
słońce, słońce rażące ... ZWAK 1886/258.
82 - Poczekaj, Jasiu, w gęstej krzewinie, jaż nas gorące słońce ominie. K 12 Poz 199; war.: Siądźmy sobie
Stasiu przy tej dolinie, niechaj ... K 26 Maz 261; Siądźmyż Józieńku ...niech ... K 27 Maz 303; Usiądziem Józiu ...
niech ... K 28 Maz 269, war.: K 16 Lub 284, Chód Śp 193.
83 - A moja Marysia w nocy przyjechała, bala się słonecka, by nie ogorzała. Bała sie słonecka, bała się
chmurecki, by jej nie omokly na głowie wstązecki. K 18 Kieł 120, war ZWAK 1886/125.
84 - Zblod mi wionek, zblod mi, jo sobie tyz zbladła, wionek
u
od słonecka, jo "od k"ocha-necka. Sad Podh 143,
podob. K 16 Lub 213.
85 - Dzisioj słonce zojdzie, jutro rano wejdzie: Już ci moja matuchna do mnie nie przydzie. Stef WarmPś 1/82,
war.: LL 1959/3-4/73.
86 - Bóg dał ci, dał zdrowie, żebyś moją była, słonko ci to powie, ześ ty moja miła. K 44 Gór 236.
87 - Kiedy będzie słońce i pogoda, przyjdź Jasiu do mego ogroda.
Kiej będzie słońce, pogoda, Pójdzie, Jasiu, do mego ogroda. Rog Śląsk 168, war.: K 16 Lub 259, Konop Krak
127, Pies Śl 1/227; A jak ..., przyjdź ... TN Gielczew 1978; O jeno będzie słońce i pogoda, przyjdziesz Jasiu do mnie
do ... K 12 Poz 4.
88 - Przez zielony dąb przeleciał gołąb. Usiadł na ganeczku na złotym słoneczku, roztoczył ogon. Kot Rzesz
264, war.: Stoin Żyw 133.
89 - W komórecce wysoce tam się słońce migoce, tam Marysia siadała, zloty warkoc cesała. K 20 Rad 213.
90 — Czy cię [dziewczyno] słońce pali/piecze, czy się wiatru/ deszczu boisz?
Czego ty dziewczyno pod jaworem stoisz? Czy cię słońce piecze, czy się deszczu boisz?
Oles Lub 11; war.: Dlaczego ... pali ... wiatru ... K 48 Ta-Rz 150; Oj cemuz ..., oj cy cię słońce pali, da cy się
wiatru bois. K 2 San 216, TN Rogatka 1978.
91 - Ciesyło mie słonko, ciesyła mie ziemia, ale mie dziewcina zawiedła do cienia. Sad
Podh 147.
92 Stary tak jak kłoda, a zimny jak woda. młody jak piórecko, grzeje jak słonecko. K 27
Maz 318, podob Rog Śląsk 190, ZWAK 1R85/264.
93 Słońce, nie dogrzeje złożonego w grobie.
a. A gdy mie już złożą w tym głębokim grobie, deszcz mie nie doleje, słońce nie
dogrzeje w tym głębokim dole. Stoin Żyw 233, podob Stoin Żyw 323-324, PieS Śl 1/359, podob.
motyw w opow. K 51 Sa-Kr 198.
b. Schowali ją pod ziemię, słońce jej nie przygrzeje. K 28 Maz 295.
94 Ach widzisz, kochanie, to słońce na niebie, tak mi jest niemiłe, me życie bez ciebie.
K 12 Maz 1.19. war : K 13 Poz 175, Rog Śląsk 127, Pies Śl 1/381.
95 A Gdzie słońce, tain kochanie.
W której stronic słonie, tam kochanie moje. TN Gielczew 1977, war.: TN Łubcze 1983, podob. Pies Śl 1/318; W
tej stronie gdzie słonic, tam sporzieć muszę, o nic nie dbam kiedy ja mam, co kocham nad duszę. K 2 San 234.
95 D Miła ta strona, gdzie słońce, milsza ta, gdzie Jasieńko/luba.
Mila mi ta strona, dzic sloneńko schodzi, jeszcze mie ta milsza, dzie Jasieńko chodzi. Mila mie ta strona, dzic
stoneńko siada, jeszcze mie ta milsza, dzie Jasieńko gada. TN Zawałów 1966; Mila mi ta strona, w której słońce
wschodzi, jeszcze mi ta milsza gdzie ma luba chodzi. K 6
Krak 418.
95 C W tej stronic gdzie słonie kryje jasność swoją, tam kochankę zostawiłem, tam
i miłość moją. K 2 San 234.
96 - Dziewczyna żałuje, że nie chodziła za słoneczka do dom.
Ach Boże, mój Boże, na mój głupi rozum, Iżech nie chodziła za słoneczka do dom. Jenoch jo chodziła po
miesiączku w nocy, Ej, odwodzilić mnie smolarscy parobcy. Pies Śl 2/657, podob. Piel Śl 1/483, 501 i 535, Pies Śl
2/656.
97 - Jak ty pójdziesz do ołtarza, Zgaśnie tobie twoja zarza; Zgaśnie zarza i słoneczko,
Płakać będziesz, kochaneczko. Rog Śląsk 92, podob. Pies Śl 1/425, 447, Pies Śl 2/671.
98 - Co dzień słońce świeci, co noc miesiąc wschodzi, a mej szczęśliwości chwila nie
nadchodzi. K 6 Krak 427, war.: Piat Krak 325.
99 - Zeszedł księżyc, przyszła chwila, Słońce zza gór wyszło. Nic opuszczę cię, dziewczyno,
Choćbyś zginąć przyszło. Kot Rzesz 333; war : Księżyc zeszedł, wysła chmura, ... Kot Rzesz 373;
... zeszła chwila, ... Kot Rzesz 372.
100 - Tak jak jest słońce, miesiąc, gwiazdy - tak jest miłość chłopca i dziew
czyny.
a. Jasne gwiazdy, jasny miesiąc, najjaśniejsze słońce, - pójdęć ja z tobą Walusia,
choć na świata końce. K 22 Lecz 64.
b. Chybaby nic uy"o słońca i miesiąca, Żebym se nie wybra
u
dziewcyny z tysiąca.
ZWAK 1891/77, 105 Ropczyckie; war.: Musiałoby nie być na świecie ... K 6 Krak 388-389, Piat Krak
14, Kot Rzesz 473, Pies Śl 1/127.
PIEŚNI HISTORYCZNE
101 - Słońce świeci bołiaterowi dłużej trzy godziny z woli Najświętszej
Panienki.
O, Najświętsza Panienko, jakże mam wojować, Kiedy już słońce zachodzi, późno się szykować. A mówiłam ja do
ciebie, że z mojej przyczyny Będzie ci słońce świeciło dłużej trzy godziny. Świr Pies 133, liczne war.: Krzyż Kuj 1/188,
TN Sąsiadka 1966, TN Kol. Stara Wieś 1976, TN Konopnica 1979, TN Bochotnica 1988, TN Rachanie 1978, Stoin
Żyw 15, LL 1962/4-6/94, Kot Zn 446, Nyr Kar 62. Wersje prozą: Czap Mat 66, Cisz Krak 15, Red. Jelna 1984, Hajd
Nie 208, z: Wisła 1887/145 z Krakowskiego, TN Gorajec 1984 [o Piłsudskim i Moskalach, „cudzie nad Wisłą"].
PRZYŚPIEWKI ŻARTODLIWE
102 - Słońce podarkiem bożym, który żywi.
Słonecko, karcemka, dwa podarki Boże, bez tych zyć krakowiak na świecie nie może. Słoneczko go żywi,
karcemka go bawi, niech za to, cię Boże! cłowiek błogosławi. K 5 Krak 167, war Wit Baj 220, LI, 1959/5-6/97.
140 __________________ SŁOŃCE - dokumentacja
SŁOŃCE dokumentacja
141
PIEŚNI ZAWODOWE
103 — Młynarz nie wyłazi na słońce, siedzi w chłodzie.
Nimasz-ci to jak młynarzom, bo na słońce nie wyłażą; tylko siedzą sobie w chłodzie, każą na się robić wodzie. K
13 Poz 125, war,: Kam Pom 30, Stef WarmPś 3/97, K 40 MazP 558; A komóż tak ..., na słoneczko ... jeno leżą sobie
w kłodzie rozkazują ... K 18 Kici 187, LSK ine i/61.
104 - Piechota maszeruje i w deszcz i w słoneczną spiekotę.
a. Błoto, deszcz, czy słoneczna spiekota, Zawsze słychać miarowy, równy krok. To
maszeruje szara piechota. Na ustach śpiew, pogodna twarz, wesoły wzrok. Szew Niech -i!), war.:
Szew Niech 317; Słota, ... wszędzie ... ta polska piechota, ... śmiech, rumiana ... TN Rcchta 1978.
b. Czy to deszcz, czy słoneczna spiekota, my do szkoły ciągle musimy iść, maszerując
jako ta piechota, na ustach śmiech, w sercu ból wciąż nieść. TN Kol Galęzów 1978.
105 - Miesiąc - ojcem, słońce - matką, gwiazdy - braćmi, zorze siostrami
żołnierza.
Jak na niebie miesiąc jasny wzejdzie, żołnierzowi rodnym ojcem będzie ... Jak na niebie jasne słońce wzejdzie,
żołnierzowi rodna matka będzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejdą, żołnierzowi rodni bracia będą ... Jak na
niebie jasne żarzy wzejdą, żołnierzowi rodne siostry będą. K 18 Kieł 182.
PIEŚNI MARYJNE
106 — Maryja ozdobiona słońcem, księżycem, gwiazdami.
[O Matce Boskiej] Z dwunostu gżozdów Koruna na gloże, Łodżano też w słońce, Kszćnzyc pod nogamy. Stef
WarmPś 89.
107 - Góry Syońskie, domie wiecznej chwały, gminy Aniołów, czyliście widziały, jak nowa gwiazda biegła,
gdzie baranek, z którego słońce bierze swój zaranek. K 33 Che! 114.
108 A - Służą Tobie [Maryi] Aniołowie, Świecia t Apostołowie; dziwują się Twej ślicz-ności, Twej urodzie,
spaniałości. Samo się słońce dziwuje, swej jasności ustępuje, boś Ty Panną nad pannami, klejnot nieoszacowany. K
10 Poz 217.
108 B - O Maryja, Matko Boża, niech Ci świeci w maju zorza, Słońce, miesioc, wszystkie
gwiazdy, Niech zobaczy cłowiek każdy. LL 1957/2/20.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
109 - Gdy z Antychrystem człek się zbrata, Nastąpi wkrótce koniec świata - ... Z nieba deszcz krwawy padać
będzie, Ciemności wnet zalegną wszędzie: Pogasną gwiazdy, słońce zgaśnie. Nyr Kar 354.
110 - Miesiąc, słońce, gwiazdy, niebo a. płaczą nad niedolą ludzi, b. boleją z Chrystusem.
a. Posłuchajcie, proszę, pilnie, jak niebo plącze usilnie; miesiąc, słońce i z gwiazdami
płacze, lituje nad nami. K 19 Kieł 141; war.: ... pilno, jak plącze niebo usilno. Słońce, miesiąc
... usilnie płaczą nad nami. K 48 Ta-Ftz 209.
b. Wysławiajmy Chrysta Pana, który starł śmierć i szatana, Alleluja, alleluja! Z tym
bolały, słońce, miesiąc, i stworzenia z Stwórcą cierpiąc. K 22 Lecz 30.
111 - Bóg sposobi świat i zdobi go słońcem, księżycem, gwiazdami i planetami.
W tej wieży dał [poganin, Diaskorus, ojciec św. Barbary] wymalować, Bogi swoje wyrysować, Słońce, księżyc z
planetami, Rozmaitymi gwiazdami. Od tych [Św. Barbara] oczy odwróciła, Ku niebu okiem patrzyła, Jako ten świat
oświecają, Jasnością swą napełniają. Myśli, kto ten świat sposobił, I gwiazdami przyozdobi, Kto nim rządzi i
sprawuje, I kto nad nimi panuje. Nyr Kar 128.
PIEŚNI ZADUSZKOWE
112 - Księżyc, słońce, gwiazdy, woda, obłoki, góry, lasy nie chcą przyjąć
grzesznych dusz.
Dusze wstali, zapłakał i, na slu
]
ńce [w cd.: ... na miesiąc ..., do Matki Boski ...] zawołali: Słuńce, słu
3
ńce p
r
szim
n
i
t i nas, bo Pan Jezus nie chce mjec nas. Biel Kasz nr 35; war.: ... niebo
..., ... słońce. .... .. księżyc ..., ... gwiazdy . . . , ... wodę . . . , ... obłoki ..., ... góry ..,, ... lasy ...
ZWAK 1R80/S8.
PIEŚNI SIEROCE
113 Na zelon im smętarzeczku będę spala, jak w łóżeczku, mój Boże. Gdze mie słonko
nic dogrzeje, ani wiaterek nie dowjeje, mój Buoże. Miel Kasz nr 171A, war.: tamże.
PIEŚNI ŻARTOBLIWE
114 - Babować słońcu złoto ji gwiazdki niebu kraść, pardon, trza być jidiotą, pardon, trza
z byka spaść, to robi sic jmaczej. TN Szyszki 1978.
DAŚNIE
115 - Siłacz wydobywa słońce, księżyc i gwiazdę razem z trzema pannami
z podziemnego świata.
[„Starzec z mosiężną brodą" więzi w podziemnych pokojach trzy panny, z których jedna ma „na ścianie" słońce,
druga księżyc, trzecia gwiazdę. Siłacz Dydak, który moc zawdzięcza temu, że ssał mleko matki przez 7 lat spuszcza
się jamą w podziemia, zabija starca i wyciąga panny na świat, wydaje je za mąż, oddaje im ich światła.] K 14 Poz
94-99.
DA.1KI
116 - [Mężczyzna wybrał się na poszukiwanie ognia.] Wyszedłszy ón mąż na śnieg, ujrzał
blisko w lesie jakieś ognisko i skierował się ku niemu. Tu ujrzał kolo ognia trzech ludzi (a byli
to: Bóg najwyższy, św. Piotr i św. Paweł) i prosi ich o trochę węgli żarzących. ... a oni pytają:
«A lubicie ta mróz?)) - (tJużcić, jak P. Bóg da - mówi chłop - to trza przyjąć, wszystko to
łaska Boża)). - «A deszcz?)) - nJużcie i to dobre, bo orzeźwia ziemię i czyści ją.)) - {(A wiatr?))
- «//fi, i to sic przyda, bo osusza ziemię i czyści powietrze, i młyny obraca)). - «A słońce?))
- <(//a, sionecko wszystko naju daje, wszystko dojrzewa, ciesy s i ę ) ) . K 42 Maz 492.
117 Wiatr jest najmocniejszy, bo mróz bez wiatru nie umrozi, a słońce nie
spali, kiedy jest wiatr.
Zbiegli się w jedno miejsce w polu, gdzie spotkali dziewkę: mróz, słońce i wiatr. Dziewka powiedziała, ze wiatr
najładniejszy. Mróz się gniewał, i rzekł do dziewki: u ja cię przemrożę)). Wiatr odpowiedział: «nie bój się dzieweczko,
ja ta nie będę)). Słońce powiada: <ija cię spałę)). Wiatr powiada: anie bój się dzieweczko, bo ja tam będę)). Mróz bez
wiatru nie umrozi; słońce nic spali, kiedy jest wiatr. K 19 Kie] 219, por. Krz PBL nr 276, nadto war.: K 42 Maz
416-417, Etnl 1989 Bilg 131, Etnl 1994 Hart 164, zol) też zagadki nr 5.
118 - Słońce mieszkające w niebieskim pałacu jeździ powozem po niebie.
a. Jeden król (są słowa podżylego wieśniaka), miał wojować, a tu naraz - cosik się trefiło (zdarzyło), ze
słońca bez trzy dni nic było. Król zawołał swego najstarszego od wojska i peda mu: „Idźże mi ano, jak kieby poseł ode
mnie do słońca, spytaj się, za co ono nie świeci trzeci dzień?'
1
l
}
oseł królewski wsiadł na orła co duchu (prędko)
poleciał do słońca, ale go nie zastał w doma, ino jego siostrę. Jak przybył poseł, siedziała słoneczkowa siostra sama i
kiej opedzial wszyćko, ona rzekła do niego: „Zaczkaj królewski posłańcze, jak słoneczko przyjdzie, bo jeszcze dzisiak
(dzisiaj) nie śniadał, to ci da odprawę; tylko się schowaj i wleź za piec, a nie wyglądaj, nie patrz mu się w gębę, bo ci
oczy wypali." Wlazł poseł za piec i widział jak ona przygotowała bratu ceber miodu praśnego i kopyść do jedzenia
(zamiast (yifct) położyła. Wkrótce, przyszedł słoneczko i peda do niej: „Hę, siostro! kto tu jest?" - Ona na to:
„pierwej śniadaj bracie." Dopieroż wziął kopyść i na stojączku (stojąc) zjadł słoneczko ceber miodu, co aż nic nic
ostało. Poseł, co mu było duszno na zapiecku, ruszać się począł. Więc słoneczko raz jeszcze pytał się: „Siostro, hę
gadaj, kto tu jest?" Ona mówi: „Słuchaj, braciszku, taką rzecz: przyleciał do ciebie poseł królewski na orle,
dowiedzieć się, czemu już trzeci dzień nie świecisz." Słoneczko odrzekło: „powiedz mu siostro, ze jakem jechał przez
morza, jedna złośliwa carnoksiężnica, przebiła mnie dyjamentową spilką, wpadłem w morze, i dopokądem się nie
wydobył na wierzch z uwziątku przeszkodnicy, nie mogłem świecić." Poczem zaprząglo
142 SŁ O Ń C E - dokum entacja
SŁ O Ń C E dokum en tac ja
143
słoneczko chm ury do w ozu i pojecha ło dale j, a pose ł w rócił z tą odpow iedzią na orle do kró la .
K 7 K rak 28.
b. S łońce [= C hrystus] m a pa łac ze zło ta . S łońce m a pa łac ze zło ta , stąd C hrystus w yjeżdża
codzienn ie , trzy srebrne kon ie ciągną złoty i dyam entow y pow óz, ob jeżdża nim i po n iebiosach
ca ły św ia t i z góry spog ląda na ziem ię , nocą kąp ie się z A n io łam i w księżycu . L ud 1898 /114.
119 - K ró lew na chce szat ze słońca .
[K ró lew nie o jc iec narzuca się z m iłośc ią, ona zaś d la zyskan ia na czasie w ysuw a żądan ia]
N iech m i o jciec ubran ie , kon ie, pow óz i w szystko ze słońca spraw i. C zego [k ró lew na] zadn ia , to i
od króla otrzym ała. ... D ąb się o tworzył, ona ubrała się w suknię ze słońca, w zięta powóz i konie ze
słońca i pojechała do kościoła ... Z W A K 1878/H9-1S1, zob. war.: K rz PU L nr 5101).
120 A — [C h łop idz ie spy tać słoneczko , gdzie m u się ku ra niesie .] O n idzie , a slónrcko
w o ła na niego: ((N ie chodź haw (tu ), bo juz nie dońdzies, bo haw gorąco , bobyś sir spa ly ł.
A le ja w iem po co ty idzies. K ura co nosi na kalenicy, tam ok m d juz dw ie kopy ja j, to sc idź
zb ierz.1 i ... C isz K rak 152 .
120 B - [Syn rybaka szuka Z ło te j D o liny.] O n sob ie pom yśla ł, jak bu ty zobaczy ł że lazne , ze
to cosik źle w ypadło, więc poszedł do słoneczka, jeżeli ono nie w idziało, gdzie Złota D olina.
S łoneczko pow iedzia ło , że n ie w ie, ka j Z łota D o lina . P oszedł do w ia tra ... K -12 M az 454.
120 C - [B ohater py ta słońce i k siężyc , gdzie m oże znaleźć żonę .] K rz PB L n r 400.
121 - [W iatr, m róz i słońce pom agają b iednem u ch łopu , k tóry pożycza kolejno od bogatego
bra ta : m ąkę, karto fle i pożyw ien ie d la dz iec i. M ąkę rozw iew a m u w ia tr, za co w ynagradza go
jednak obrusik iem - sługusikiem kradzionym następn ie p rzez bogacza. Podobny los spotyka kozę
zło todójkę , o trzym aną od m rozu za zm rożenie karto fli. O statecznie krzyw dę biednego
w yrów nuje słońce, k tó re po uszkodzen iu pożyw ien ia obdarow uje biedaka kijam i, a te b iją
chciw ego bra ta , k tó ry m usi oddać przyw łaszczone sobie cudow ne p rzedm io ty .] E tn I 1994 B art
164-166 .
122 - G łup iec nagan ia kapeluszem słońce do chałupy .
C hłop postaw ił cha łupę . A n i okna, n icego. I m acha kapeluszem , i m acha , nagan ia w idok do
cha łupy , słońce. Ten gada: C o w y rob icie? N o , postaw iłem chałupę i c iem no , i s luńcc naganiam .
Tu w ziun mu okna pow yrzynal, to i gada tak będzie dopiruś w idno. T N Jacnia 1964, podob. TN Rury
Bonifraterskie 1960, EtnI 1994 Bart 167, K 8 Krak 221, Krz PBL nr 1245.
123 - P rom ień słońca podark iem , za k tóry o jc iec bezw iedn ie zap rzedał córkę . K rz P B L n r
425C .
124 - S łońce/księżyc/drzew o św iadkiem i m ścic ielem zb rodni.
Z brodn iarz zabija podróżnego, k tó ry p rzed śm ierc ią zapow iada m ordercy, że słońce
(księżyc , drzew o e tc .) jako jedyny św iadek zb rodn i k iedyś go pom ści. K rz PBL nr 960, nadto w ar.:
L om B aj 123-126 .
125 - W szyscy św ięc i spuszczają się po prom ien iach słońca na z iem ię , by po w łaśc iw ych
m iejscach po rozm ieszczać dusze poku tu jące, poczym pow racają do nieba; B óg ustanaw ia na
ich pam iątkę św ięto . K rz P B L nr 2477 .
126 - S yn w ysłany w św ia t dow iadu je się od księżyca , d laczego słońce
w schodzi i zachodzi.
[W dow a w ysyła syna , by dow iedzia ł s ię o p rzyczynach w schodu i zachodu słońca . Syn
odnajdu je w lesie chałupę , gdzie m ieszka „pan m iesiączek" z m atką .] M iesiącek ... w zescy: „ D yć
na to w schodzi slonecko , coby te ludziska w sta ja li do robo ty , a na to zachodzi, coby m iarcy li,
kie j ligać na spocynek". Z W A K 1892 /84 .
127 - M alarz, zgan iony za obraz słońca , p rosi, by gan iący go k ról um aczał pędzel W
słońcu . K rz P B L n r 1712 .
128 - P okorna sie ro ta chw ali s łońce, m iesiąc , m róz , w ia tr i deszcz i dostaje nagrodę;
pyszna có rka m acochy - gan i i zostaje ukarana .
[P asierb ica w ygnana z dom u p rzez m acochę , p rzychodzi do chałupk i, w k tó re j są : s łońce ,
m iesiąc , m róz , w ia tr i deszcz . Z apy tana p rzez nich , k tóry jest na jładnie jszy, odpow iada , że
w szyscy są ładn i. N astępnym razem m acocha w ysy ła sw oją córkę, k tóra na to sam o pytanie
m ów i:] E h, w syscy-ście b rzydki m róz nazw ala siw y, w icher nazw a la św istak, desc
ló rny ,
miesiąc krzywy i blady i tylko słońce jesce dosyć ładne. K 21 R ad 190, zob. war.: Krz PB L nr 480B .
R E L A C JE P O T O C Z N E 1 Z A P IS Y W IE R Z E Ń
129 K siężyc synem słońca .
A księżyc , ś liczny m iesiączek , to syn słońca , k tó re , gdy śpi i odpoczyw a po c iężk ie j
całodziennej pracy, zostaw ia go nam , aby człow iek nie był napastow anym od strachów nocnych .
W i s ł a 1890 /110 .
130 N ie należy siać przy dw óch św ia tłach (słońcu i księżycu): a. zboża;
b. pszen icy ; c . p szenicy i ta tark i; d . lnu .
a. N ic siano zboża , gdy na n iebie by ły dw a św ia tła: s łońce i księżyc , bo się zboże
„ześllici" (zaśnicci). Wit Baj 154, podob. Lud 1897/141, Or L 1936/150, Szyf Trąd 43, Gaj Rozw 97;
podob . Jak jest na przykład jesicn io , jest dw a św ia te ł m y nazyw am y, czyli księżyc i s łońce
w dzień , no to sie n ic sia ło pszen icy , ze będzie sic zaśnicać , że n ie będzie dorodna, to już tak ,
żeby siać , zeby n ic łapa ło św iatło jedno drug iego . E tnI 1989 B ilg 111 .
b. N ie siać pszenicy kiedy dw a św iatła są na niebie, to jest s łońce i księżyc , żeby nie
m urzyła czyli śniedzią się n ie pokrywała. K 3 Kuj 93, K 51 Sa-Kr 73, Or L 1935/158; podob. N ie
na leży siać pszenicy p rzy dw óch św iatłach razem ( t j . gdy księżyc w dzień św iec i), bo się n ie
urodzi. W ięc siać trzeba albo p rzy księżycu (w nocy), albo gdy ten zaszedł rów no ze dn iem .
K 3 K uj 93; G ospodarz nie sie je p szenicy, gdy św iec i słońce i księżyc, bo się będzie p szenica
św iec iła (będzie rzadka). Z W A K 1886 /106 .
c. P rzy siew ie pszenicy i ta tark i na leżało zw rócić uw agę, aby na niebie n ie by ło dw óch
św ia teł rów nocześn ie (tzn . s łońca i księżyca , czy li w okresie now iu), „bo w tedy pszenicę
przypada ła bardzo śnić , a ta tarkę przypa la ło '. G aj R ozw 97 .
d. Jak lny sia li, to jak było słonce ji m iesiąc na n ieb ie w dzień , to ju ż n ie sia li, bo
m ów io , że sie w yśnic i ... p szen ica , ... bo takie czarne k iosk i by ły . N i by ło zia rna ... To to
mów io, ze jak dw a świateł było na niebie, słonce ^o, ji m iesiąc, to już ludzie to uw ażali. EtnI
1989 Bilg 111.
131 S łońce - w ielka św ia tło ść od D oga dana .
Słońce to w iadomo, ze to jest św iatłość w ielga, od Boga nam dana, że
u
ona nas ugrzew a, ji
ziem ia rodzi pod słońcem ji dobrze jest. E tnI 1989 B i l g 100, podob. C zap M at 54, T N Krasiczyn
1985, Baz Tatr 138.
132 Jak P an B óg stw orzy ł z iem ie i pow iedzia ł: Z rob im y św ia tło ść . P ierw sza św ia tło ść
była najw iększa , by ło słonko. D ruga św ia tłość by ła m n iejsza , był księżyc . A trzec ia św ia tłość ,
pow iedział B óg , gw iazdy. I nazw ał w szystk ie gw iazdam i. N i by ło an i jim ionów , że ta by ła taka ,
to taka, no w szystki jidnakow y im ia - gw iazdy. C zap M at 96.
PIS A N A P O E Z JA C H Ł O P S K A
133 - W śród zbóż lipcow ych / z łoconych / dźw ięk iem kosy / p ieśii o żyw a . / S łońce toczy /
ogrom ny bochen ch leba , / św ię tość trudzi, / po tem sp ływ a. / ... / w raca ją żeńcy / z kło sem
w łożonym w serce . / - C hłop n iesie słońce / na ram ieniu . [W , S itkow sk i] A d Z ło te 232.
134 - T w oją m a tkę spo tykam la tem , / O św ic ie chodzi m iedzam i / w koron ie z sierpn iow ej
rosy / pośród pszen ic zło tych . / ... / P rzed o łta rzem pó l / uk lękn ie w stronę słońca / m od ląc się
pokornie / na różańcu z k łosów . / Z krom ką razow ego ch leba / w um ęczonej d łon i / oczeku je
na jdroższego syna . [W . K oczo t] A d Z łote 109 .
135 - A po la tw oje / Jak k łos p szenicy: / Z ło te, / D zw oniące , / T arza się po nich, / Jak koń na
łące, / W lipcow e po łudnie / O grom ne słońce ... [J . P ocek] Szcz A n t 631.
136 - Sufit - / n ieba kopu la , / śc iany - / to cztery strony św ia ta . / W nocy księżyc , / a w dzień
słońce/ jest m i żarów ką / i taka jest / m oja chata . [M . S . K arczm arczyk] Szcz A nt 401 .
137 - Idę - przede m ną w idzę słońce/ poranne , jak w staje / i pn ie się w yże j po n ieb ie , / w idzę
radość , jak sercu daje . / P o lsk ie słońce , nasze o jczyste / ozlaca ziem ię , k tóra jeszcze dym i, / a ja
sięgam po n ie , / idąc z żyw ym i. [S . C ybu lsk i] S zcz A n t 226.
138 - Z aplaka jc ie zło te zorze , / I ty , ja sne słonko boże , / B łon ia , g ron ia , łąk kobierce , - / Już
przestało b ić Jej [M . K onopn ick ie j] serce . P ig W yb 155 .
144 ___________________ WSCHÓD SŁOŃCA cksplikacjn
WSCHÓD SŁOŃCA cksplikacja
145
139 - Nikt mnie nic skasuje, chyba Ten na niebie, / Co mi daje sionko i deszczyk
w potrzebie. / Tylko jego stonko każe mi wstać z rana, / Oprócz mego nie znam ja innego
pana. Pig Wyb 77.
140 - Hej, we węglu iskra złota / słonecznika spoza plota, / co za słonkiem aktem wodzi,
/ kiedy ono światem chodzi. [E. Michalska] Szcz Ant 536.
141 - Słońce - księżyc - dwaj świetlani bracia, Gwiazdy promienne siostrzyczki. [A.
Zachara-Wnękowa] Szcz Ant 836.
142 - Witam cię, słonko, słonko jarzące / Od ciebie biją promienie gorące / Witam cię słonko, tyś
jest skarb trwały / Ty nam ogrzewasz góry i skały / Witam cię słonko w niebieskim dworze / Ty nam
ogrzewasz ziemie i morze. / Witam cię słonko, iskro niebieska / Ty ogrzewasz całą kulę ziemską Grzeg
Wier 7, podob. Mosz Kul '2/-1 -11, Kul Wid 3/507.
BIBLIOGRAFIA: B artm ińs k i Jerzy, Stonce, [w:] SLSJ, 1980, s. 205-230; Chev Dic 1/2M 223; De
VriesDic369, 447-448, Duf SNT 569-570; Duf STB 315-317, 958-963; For Sym 92-97; Gamlv Ind 684; Giey
Mit 127-137; H e c k o w a K. W., Pod znakiem świętego słońca. Dawne wierzenia śląskie, Wrocław 196 1; HerdLek
146-147; IvTop Slav 133-137; Kop SMit 1076-1077; KopSSym 387-390; Kup Pol 17-24; Kup WiM 9; Lur Slow
217-219; Łow Rei 92-99; Ł u k a Leon Jan, Wierzenia pogańskie na Pomorzu Wschodnim w starożytności i we
wczesnym średniowieczu, Gdańsk 1973, s. 20-29; Mif Tok 1/461- 462; Mosz Kul 2/21-22, 433-454;
N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Konotacja semantyczna słońca w polszczyźnie ludowej, praca magisterska
napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Słońce raduje się - metafora czy mit?
„Akcent" 1986 nr 4, s. 37-39; P i 1 i c h J., Po słuńca wschodzie czyli o porach dnia w pewnej gwarze, „Poradnik
Językowy" 1951 z. 3, s. 22-24; Sad l o w s k a Jadwiga, Semantyka i składnia wyrazów słońce, księżyc, gwiazdy w
kulturze ludowej i wybranych utworach literackich, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1979; SKS1
Lec 358; SSSł 462-463; S t o m m a Ludwik, Słońce rodzi się 13 grudnia, Warszawa 1981; T o 1 s t a j a Svetlana
Michajlovna, Solnce igraet, [w:] Slavjan$kij i balkanskij folklor, Moskva 1986, s. 8-11; Wórt IIofT 8/31-74, 87-88;
Z d z i e s z y ń s k a Anna, Analiza semantyczna nazw słońce i księżyc w polszczyźnie ludowej, praca magisterska
napisana w ZJP UMCS, Lublin 1984.
-►GWIAZDY, KSIĘŻYC, NIEBO, ŚWIAT, WSCHÓD SŁOŃCA, ZACHÓD SŁOŃCA, ZAĆMIENIE
SŁOŃCA.
Jerzy Bart miński, Stanisława Niebrzegowska
WSCHÓD SŁOŃCA
Wstęp. Eksplikacja: 1. 'czas, gdy robi się jasno': Nazwy. Emocje. Przepowiednie. Dz ia ł a n ia o wschodzie
słońca. Symbole. 2. 'miejsce, gdzie słońce pokazuje się rano': Rodzaje wschodu. Wschód jako kierunek orientujący
działania.
Dokumentacja: Kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne. Pieśni sobótkowe. Przemowy weselne. Pieśni
miłosne i weselne. Pieśni żołnierskie i rekruckie. Relacje potoczne. Bibliografia.
W ludowej wizji świata czas i przestrzeń są ze sobą ściśle związane: wyrażenia wschód, zachód,
północ, południe nazywają zarówno momenty czasu, jak miejsca (strony świata). To integralne
ujmowanie rzeczywistości ma odbicie w charakteryzowaniu jednostek czasu i przestrzeni za pomocą
tych samych przymiotników: krótki wschód, mały wschód; słońce wysoko, słońce nisko itp. W naszym
opisie odróżnimy jednak znaczenia czasowe i przestrzenne zarówno wschodu i zachodu.
W obu wyróżnionych znaczeniach wschód i zachód tworzą opozycję w ramach zamkniętego
modelu czterech stron -oświata i momentów granicznych dnia i nocy.
i
1. 'czas, gdy robi się jasno i słońce pokazuje się na niebie; początek
dnia'
=
Powszechnie używana nazwa: wschód, podobnie jak rzadka wychód, oparta jest na obserwacji
ruchu S.; mówi się też słońce wstaje, wytacza się z morza, -♦stonce 1; moment poprzedzający W.S. jest
nazywany od jasności, blasku: świt (związany etymologią z wyrazami świat, światło), brzask; w
powszechnym użyciu są wyrażenia bezpodmiotowe: świta, rozjaśnia się, rozwidnia się, lokalnie też
rozbryżdża się i bryzga, np. w pieśni Skoro zaświtało i na dzień bryznęło K 16
Lub 302, rozbrzyzgllje Karl SCI' 5/38 z Wielkopolski.
• W.S. budzi emocje p o z y t y w n e , rozpoczyna czas działania 4-6, 9. Typowy początek pieśni
ludowej: W niedzielę rano słoneczko wschodzi przyporządkowuje początek akcji przedstawionej w
utworze początkowi tygodnia (niedziela) i dnia (rano)
4, 5.
*► Na podstawie charakterystyki W.S. przepowiada się p o g o d ę na najbliższy dzień, a w
szczególne dni roku - także u r o d z a j e i przyszłe z d a r z e n i a .
Jeśli W.S. jest czerwony będzie w i a t r Wisła 1900/464, podob. ZWAK 1882/194, wojna
TN Gorajec 1984, TN Smólsko Duże 1984, Sim Wierz 235, bitwa 7.
P o g o d a będzie, gdy ładne kolo słońca zza góry wychodzi TN Krasiczyn 1985 lub gdy podczas
W.S. z lasów idzie mgła ZWAK 1882/199. D e s z c z będzie, jeśli słońce wschodzi blade lub bardzo
jasne ZWAK 1882/195, małe kółko słońca wschodzi wysoko TN Krasiczyn 1985, S. o6ziern się K 48
Ta-Rz 259, nad wschodzącym słońcem jest chmura ZWAK 1889/77. U r o d z a j n y rok będzie, jeżeli
we wtorek mięsopustny słońce pięknie wschodzi albo w dzień Zwiastowania przed W.S. jest pięknie,
jasno ZWAK 1882/165, 167.
■ oo Czas W.S., a szczególnie przed wschodem - jako graniczny - uważano za sprzyjający
działaniom m a g i c z n y m i czarodziejskim.
(a) Czas przed W.S. jest porą d z i a ł a n i a r u s ał ek Peł Dem 95, zmór GrodzLęcz
69, a przede wszystkim c z a r o w n i c . Czarownice wyprawiają się wtedy na pastwiska,
łąki i miedze, w miejsca, gdzie pasie się bydło, zbierają ślady krów, łajna, rosę
i zioła, w ten sposób odbierają krowom mleko i powodują ich choroby 13. Najbardziej
typowymi dniami ich działania są: wigilia św. Wojciecha wit Baj 280, dzień Zielonych
Świątek K 15 POZ 112, Kul Wiel 3/450, Bożego Ciała K 34 chel 153, ZWAK 1886/89, Jana
Chrzciciela ZWAK 1879/33, Wniebowstąpienia Pańskiego K 34 Cheł 153.
(b) Równocześnie przed W.S. można o d p ę d z i ć lub unieszkodliwić (np. spalić
K 15 Poz 299) czarownicę ZWAK 1881/120, MAAE 1908/46, odczynić zadane przez nią uroki
LSE 1961/98, zapobiec odbieraniu mleka krowom ŁSE 1961/98, Dek sier 161. Najskuteczniej
można przeciwdziałać czarownicom przed W.S. w wigilię św. Jana. Zebrane w tym
czasie zioła sprawiają, iż czarownica traci swoją moc K 18 Kieł 51. W czasie tym można
też uniemożliwić czyjeś złe działania, np. odzyskać stratę ZWAK 1887/33, podob. Etnl 1989
Biłg 105-106, odpędzić chmury K 51 Sa-Kr 56.
(c) O wschodzie, a zwłaszcza przed W.S. l e c z y się i z a m a w i a c h o r o b y ,
które pozostają w mitologicznym związku z charakterystykami słońca. Są to przede
wszystkim c h o r o b y oczu K 51 Sa-Kr 54, wit Baj 274 (min. kurza ślepota i zapalenie
oczu K 7 Krak 152, 153) oraz choroby s k ó r n e: kurzajki Kul wiel 3/418, bwdawki MAAE
146
WSCHÓD SŁOŃCA - eksplikacja
WSCHÓD SŁOŃCA eksplikacja
147
1908/48, Wrzody K 51 Sa-Kr 54, liszaje K 42 Maz 333, K 7 Krak 154, ZWAK 1878/138, ZWAK 1889/70, łuszczkę
Kot Zn 197.
W tym czasie leczy się i zamawia inne choroby, takie jak róża 11, ognipiór K 42 Maz
331, Żółtaczka K 39 Pom 265, K 34 Chel 211, krwotok ZWAK 1879/47, potrzask TN Krasiczyn
1985, reumatyzm Kul wid 3/419, kłucie wewnętrzne ZWAK 1879/48, kaszel K 15 Poz 153,
wycieńczenie K 42 Maz 337, koklusz LL 1976/1/45, ia6A:a K 7 Krak 154, choroba św. Wita Kot
Zn 322, płacznice U dzieci LL 1976/1/46, TN Niezdów 1966, febra K 42 Maz 325, K 51 Sa-Kr 15, Fed Żar 266,
ZWAK 1879/48, przeziębienie TN Łukowa 1984, kołtun TN Znmch 1984, ból Zębów
Pęk Bilg 236, wytycz (tj. wywichnięcia stawów) K 34 chel 111, 205.
Leczenie bądź zamawianie chorób jest najbardziej skuteczne o W.S. w określone dni roku,
zwłaszcza w Wielki Piątek i Wielką Sobotę. Przed W.S. w W i e l k i Piątek (lub dowolny piątek)
skutecznie można leczyć febrę K 3 Kuj 96, kołtun Kul wiel 2/393, Kul Wiel 3/427, krosty ZWAK
1879/16, ZWAK 1886/96, ŁSE 1961/205, bolaki oraz wszelkiego rodzaju guzy ZWAK 1879/46, ZWAK
1885/24. Czas przed W.S. w Wielki Piątek sprzyja zabezpieczaniu przed chorobami skóry,
zapewnieniu urody i zdrowia na caty rok. Aby uchronić ciało przed chorobami skóry, dobrze jest w
tym dniu odbyć k ą p i e l w wodzie w rzece, potoku, sadzawce, rowie, studni l2a lub w wodzie
zaczerpniętej w tym czasie i przyniesionej do domu K 42 Maz 331, ZWAK 1879/46, Gaj Rozw 54.
Woda zaczerpnięta w tym czasie ze źródła i wniesiona do nowego domu (wraz z chlebem i solą)
zapewnia dobrobyt ŁSE 1963/113.
Zdrowie na cały rok zapewnia również mycie w rzece przed W.S. (lub woda przyniesiona do
domu) w Wielki Piątek i2a, podob. Kul Wiel 3/57, Baz Tatr 93, Wielką
Sobotę 12b, także K 42 Maz 411, W Wielką Niedzielę K 39 Pom 384, Sych SGKasz 2/86, Szyf MiW
56, Or L 1933/44 lub w dniu św. Jana K 23 Kai 97, Karw Dobrz 204. Sądzi się także, że kąpiele przed
W.S. zapewniały nie tylko zdrowie, lecz urodę - pod warunkiem, że uczyniono to w Niedzielę
Palmową Kul Wiel 3/85, w Wielki Piątek Kot Podg 82, Gaj Rozw 54 albo w dniu św. Trójcy Wit Baj
145.
Na likwidację p i e g ó w skuteczny wpływ ma mieć kąpiel przed W.S. TN Banachy 1984,
zwłaszcza w noc świętojańską K 15 Poz 154. Równie skuteczne na piegi są jaja czajki znalezione przed
W.S. w wigilię św. Wojciecha MAAE 1908/48. Niektórzy są przekonani, że mycie w wodzie źródlanej
czerpanej przed W.S. zapewnia długie i piękne włosy K 7 Krak 143. Efekt podobny daje skropienie
włosów o W.S. wodą, w której mokła skóra żmii Fed żar 272. Siłę zapewnia zabicie kruka i zjedzenie
jego serca przed W.S. w Wielki Piątek MAAE 1908/49. Ochronę przed żmijami zapewnia nacieranie
słoniną nóg przed W.S. w Wielką Niedzielę Dek sier 47.
(d) Przed W.S. (i w czasie wschodu) można l e c z y ć (zamawiać) c h o r o b y
z w i e r z ą t : Żółwia ZWAK 1879/30, ZWAK 1885/48, ŁSE 1961/99, Żabę Baz Tatr 185, robaki
K 3 Kuj 97, K 17 Lub 156, K 21 nad 171, choroby oczu K 34 Chel 207, czarniankę u owiec Fed Żar
240. Przed W.S. w środy i/lub w soboty można wyleczyć też kurdziel K 35 Przem 238, K 51 Sa-Kr 24,
Baz Tatr 185-186, a W Wielki Piątek przed W.S. paskudnika Święt Nadr 107.
Wykonuje się też wtedy praktyki p ł o d n o ś c i o w e i o c h r o n n e : można spowodować, iż
krowy będą płodne ZWAK 1881/H7 i nie będą padały LL 1975/2/45. Jeśli przed W.S. w dniu św.
Wojciecha okadzi się krowy, będą one mleczne i mleko się nie psuje Wit Baj 146, a krów nie będzie
odymało ZWAK 1882/300.
(e) Przed W.S. w konkretne dni roku można z a b e z p i e c z y ć uprawy i zbiory
przed zniszczeniem. Gospodarze robią to najczęściej w Poniedziałek Wielkanocny, w drugi dzień
Zielonych Świątek, w dniu Św. Agaty skraplając miedze swoich gruntów wodą święconą K 48 Ta-Rz
79, Or L 1928/190. Aby na polach nie powstawały szkody czynione przez ptactwo, robaki i inną
gadzinę, należy zaklinać je przed W.S. ZWAK
1881/15H 1 178,
Uprawy zabezpieczane są zwykle przed W.S.: przed gradem, ulewą i zarazą - w tydzień po Bożym
Ciele K 15 Poz 128, Wielki Piątek ZWAK 1879/M, W piątek oktabny i dniu św. Jana Chrzciciela K 48
Ta-Rz 81, ZWAK 1882/221. Przed W.S. można spowodować, iż na polu nie będzie zielska, zwłaszcza
ostu ZWAK 1879/7; można tego dokonać w Wigilię Bożego Narodzenia, św. Szczepana ŁSE 1963/97,
ZWAK 1879/14 oraz w wigilię ścięcia św. Jana Chrzciciela ZWAK 1879/9.
Niektóre czynności wykonane przed W.S. mogą przynieść u r o d z a j . Aby ozimi-nowe żyto było
dorodne, przed W.S. w dniu ścięcia Jana Chrzciciela, należy rzucić w rolę chociaż kilka jego ziarenek
ZWAK 1879/8. Proso dobrze rośnie, jeśli będzie zasiane przed W.S. LL 1976/1/45, pszenica - gdy jest
siana przed W.S. w dniu św. Walentego K 42 Maz 105. Kapusty nie nawiedza żadne robactwo, jeśli
zostanie dotknięta miotłą przed W.S. ZWAK 1882/231, a zrodzi się obficie po okopaniu w tym czasie w
wigilię św. Jana ZWAK 1879/11. Marchew dobrze się urodzi, jeśli w Zielone Świątki przed W.S.
tarzano się na zagonie Kul Wiel 3/526. Drzewa będą dobrze owocowały po obwiązaniu ich słomą
przed W.S. w Wigilię Bart Lub 30, ŁSE 1961/90, w Boże Narodzenie ZWAK 1886/221, w dniu św.
Szczepana ZWAK 1882/209 albo w Nowy Rok ŁSE 1961/90. Aby konie nie były nawiedzane przez
zmory o W.S. w wigilię św. Jana pławi się je w bieżącej wodzie ŁSE
1962/110.
(f) Czas W.S. sprzyja zapewnieniu sobie s z c z ę ś c i a w p o l o w a n i u . Można je
zdobyć przelewając przed W.S. rurki strzelby źródlaną wodą lub przepłukując strzelbę
w Wielki Piątek w krzyżowych wodach Kot San 172 i 186.
(g) W.S. w dniu św. Jana (24.VI) wyznacza czas m i ł o ś c i 2. Przed W.S.
uprawiana jest magia miłosna - pozyskiwanie konkurentów K 57 RUŚC 1263 i miłości
dziewczyny K 19 Kieł 201, wisla 1902/798.
(h) Przed W.S. z b i e r a się z i o ł a czarodziejskie i lecznicze, takie jak: kozłki, koszyczki, ziele
św. Jana, Panny Maryi włoski, rutę, nasięźrał i inne. Zebrane o tej porze zachowują swoją moc K 7
Krak 126, 193 i 315. Zioła pomagające w leczeniu zbierane są w pierwszy piątek światła Baz Tatr 156,
zapewniające szczęście w handlu ziele targownika powinno być zerwane przed W.S. w wigilię św.
Jana Fed żar 273.
(i) Przed W.S. nie n a l e ż y wykonywać pewnych czynności: wylewać wody po kąpieli dziecka
Kul Wiel 3/413, K 7 Krak 136, ZWAK 1887/30, przynosić pieluch, które zostały na dworze z
poprzedniego dnia K 12 Maz 393, pożyczać ognia K 23 Kai 66.
(j) Przed W.S. można zobaczyć złotą kaczkę Jaz Spis 361, a przed W.S. na Wielkanoc i przed
dniem św. Marka po ugotowaniu węża białego i potarciu nim oczu wychodzące z ziemi skarby K 45
Gór 498, Sim Gad 21.
(k) Przed W.S. można wyprosić łaski u Najświętszej Panny Plut Glog 134.
*& W.S. jest symbolem p o c z ą t k u , m 1 od oś ci 6a, c.
148 W S C H Ó D S Ł O Ń C A - dokum en tac ja
W S C H Ó D S Ł O Ń C A dokum en tac ja
149
2 . 'm ie jsce, gdzie słońce pokazuje się rano na n ieb ie ; s trona św ia ta p rzec iw staw na do zachodu '
• W m iejscu , gdzie w schodzi słońce św ia t się zaczyna: starzy , to nazyw a li środek ziem i tu ,
gdzie m ieszka ją . A tam sie św ia t zaczyna , gdzie w schodzi słonko , a lx i s ie św ia t kończy , gdzie
zachodzi słonko . A tam da le j, to sie n ic m e w idzi, tam juz św ia ta n ie m a . T N K rasiczyn 1985 .
W pieśn iach w schód (i zachód) trak tuje się jako m ie jsce bardzo odleg łe 8 .
■ U M ały , kró tk i, z im o w y w schód: C zem kró tsze dn ie , to so m n ie jsze w schody ,
a m y tak nazyw a m y m ały W schód T N G orajec 1984 , podob . B ąk K ram sk 74 , M osz K u l 2 /21 ;
W .S . p rzy z im ow y m przesilen iu na stronie po łudn iow o-w schodn ie j nazyw ano m ałym w schodem
K ai L im 18 . Średn i w schód- m ie jsce , gdzie S . w schodzi w czasie w iosennego i jesiennego
zrów nan ia dn ia z nocą , K ai L im 1 8 ; średn i w schód to jest m iesiąc "od kw ie tn ia do czerw ca T N
G orajec 1984 . D uży (w ie lk i) lub le tn i w schód w ie lk i w schód to ju ż racze j czerw iec lub lip iec ,
s ierp ień , bo to so noce bardzo m a łe; jim dzień jest kró tszy to sie m ó w i kró tsze w schody , a jim
dzień jest d łuższy , to d ług ie w schody T N
Gorajec 1984, podob. Bąk Kramsk 74, Or L 1938/160, Stom Słoń 88 z Chełmskiego i Lubelszczyny.
• K i e r u n e k o r i e n t u j ą c y dz i a ł a n i a . W yrażen ie w schodm o w ać 'k ie row ać się ,
o rien tow ać się w ed ług w schodu słońca', no tow ane w S ło w niku W ileńsk im , w skazu je na
u trw alen ie i rangę p rzestrzennego rozum ien ia W .S . W czasie spożyw an ia pokarm ó w zw racano
się w k ierunku w schodnim , a po zakończen iu posiłku , żegnano się znak iem k rzyża św . K 48
T a-R z 48 . K łosam i w k ierunku jak w schodzi słonko k ładzie się p ierw szą garść zżę tego zboża
D rab P ód l 60 , lokalizu je okna budynków gospodarczych M A A E 1908 /57 . Z m arłych g rzebano
nogam i do zachodu , a tw arzą do słońca , aby m og li on i pa trzeć na św ia tło słoneczne . K ierunek
ku W .S . jest też zachow yw any p rzy staw ian iu o łta rzy w kośc io łach K u l w ie i 3 /189 , w ieszan iu
ob razka M atk i B osk iej nad m łod ym i w czasie ucz ty w ese lne j PSL 1983 /1 -2 /85 . W k ierunku
w schodu (i zachodu) k ładzie się og ień w w ieczó r św . Jana K 24 M az 350; pochody z ogniem w
w ig ilię św . Jana idą od w schodu Ł SE 1962 /139 . K u W .S . w ychodzi się p rzy zażegnyw an iu
uroków K 51 S a-K r 20 , gośćca K 48 T a-R z 292 , jak rów nież po to , by sp raw ić , aby ow ce
daw ały dużo m leka B az
Tatr 130.
F orm uła Trze j K ró low ie ze w schodu słońca w ystępu je często w ko lędach 1 , nad to : ZW A K
1880/104, ZW A K 1884/65, Lud 1913/42 oraz w przem owach weselnych 3, podob. K 1 0 Poz 322 ; na
W .S . [tzn . da leko] R usin i zagna li P olaków 8 , podob B ąk G ręb 47 , L L 1961/4 -6 /e i.
DOKUMENTACJA
K O L Ę D Y B O Ż O N A R O D Z E N IO W E I N O W O R O C Z N E 1
- G w iazda p row adzi T rzech K ró li od w scfiodu słońca .
a . K ró low ie jadą , korony k ładą , a skąd , a skąd? O d w schodu słońca szuka ją końca
zbawienie swoje. Biel Kasz nr 15B ; tam że war.: ... z wjelgo parado, a dokąd? Od wschodu słcPnca,
szuka ją kó^nca zbaw jen ia . podob . M iód P as 110 .
b . O d w schodu słońca Trze j K rólow ie jadą, naszem u P anu narodzonem u darunki
k ładą . T N K rasiczyn 1984 .
c. W itają go [Jezusa] narodow ie ze wschodu słońca królowie. K 5 Krak 252, war.: M iód
P a»74 .
P IE Ś N I S O B Ó T K O W E
2 - Św ię tego Jana ran iusieńko zesło sluneńko ja śn iusieńko ,
u
o j to to . I nad "ogrodem
sto jało , nasu M arysie dw óch chcia ło , "o j to to . T N P u ław y 1988.
PR Z E M O W Y W E SE L N E
3 - Ja ida jak niegdyś T rzech K ró low ie przy jecha li ze schodu słońca , a gw iazda ich
prow adziła a ż na to m ie jsce , gdzie się P an Jezus narodził. K ur O pó l 52 .
P IE Ś N I M IŁ O S N E I W E S E L N E
4 - W n iedzie lą rano / z tam te j s trony boru / za C ieszynem słońce w schodzi,
m iły / Jasieńko /kochanecek/żo łn ierzyk /kapra l/o ficer po koszarach f do dziew czyny
chodzi.
a . H ej, w n iedzie le rano slonecko w schodzi, ju z c i m ó j m iły pod p iórk iem chodzi.
K -14 G ór 290; w ar.: W niedzielę rano, gdy słonecko w schodzi, od niej Jasieńko z p ióreckiem
wychodzi. TN Karczm iska 1980; ... Ten mój kochanccck W ędrować musi. Pies Śl 1/289; ... młody
żolnierzyczek po koszarach chodzi. Stoin Żyw 71; Rano, rano, raneczko, skoro w ejdzie słoneczko.
Już słoneczko w ychodzi, gdy m ó j luby przychodzi. B iel K asz nr 295 , w ar.: tam że.
b . Z tam te j strony boru tam slonecko w schodzi, naucył sie m łody kapra l do dziew cyny
chodzić K 44 G ór 369, Z a C ieszynem słońce w schodzi, O ficer konia w yw odzi. P iei Ś l 2/757 .
5 - (R ano /z dw ora) słońce w schodzi/un /c /iodzi, dziew czyna chodzi/p rzecho
dzi/w ychodzi/w odzi konia .
a . Słoneczko w schodzi, dziew czyna chodzi jak różow y kw ia t, oczki zap łakała , rączki
za łam ała , zm ien ił je j s ię św ia t. K 42 M az 41 , w ar.: K 1 P ies 8 .
b . R ano , rano , ran iuśko , k iedy w schodzi słoneczko . R ej, k ie słoneczko w ychodzi, m a
m ila se p rzechodzi. K 45 G ór 26 .
c . W n iedzie lę rano , rano slonejko w schodzi, o j jeszcze ran i, m łoda K asiun ia chodzi.
TN W ólka R usińska 1980 weselna; ... już slonejko wschodzi, m łoda Kasiunia już po chalupi chodzi.
T N Jarczów 1978 .
d . W czas raniuśko słońce wschodzi, M a miluśka konie wodzi. R og Śląsk 100, podob. Pies
Ś l 2 /408 , 661 , 735 i 752 .
e . A w niedzielę rano, N iż słoneczko w schodzi, Już ta tw oja kochaneczka Po ogrodzie
chodzi. Rog Śląsk 230, war.: Ster W armPś 41, Piel Śl 1/470, 503, Pies Śl 2/634, nadto Biel Kasz nr 365D.
f. Jasne slonecko z dw ora w ychodzi, m a ko leżanka na ślub w ychodzi. S to in Ż yw 336 .
6 - S łońce w schodzi kom uś, n ie m n ie .
a. Jednym słońce w schodzi i w ybija w górę, a m nie nieszczęsnem u zachodzi za chm urę.
K 6 K rak 427 .
b . S łońce w schodzi, a ja płaczę , M om en t każdy czyn i trw ogę. P ies Ś l 1 /371 .
c. Słońce w schodzi różow iutko , m ien i s i ę ko lorem , m n ie m łodem u życie m iłe , pókim
kaw alerem . P ia t K rak 99 .
P IE Ś N I Ż O Ł N IE R S K IE I R E K R U C K IE
7 - H ej, za W isłą pod K raśniekiem zeszło słonce krw aw o. O ficery krzyczą na nas: dalej
ch łopcy , żw aw o! L L 1973 /4 -5 /34 , podob . S to in Ż yw 18 , M A A E 1908 /199 .
8 - Już zabra li ch łopców z P olsk i A ch , jak różow e kw ia tk i Jak zabra li, tak pogna li H en , tam
na w schód słoneczka . K ot L as 171 .
9 - O d w schodu /w ychodu słońca zaczyna się w o jna .
a . M i trzeji, m i brac'a , w e sw jat w ędrow ali, od w schodu "od słońca, w ojina zakładali.
K am P o m 220 .
b . D rahóny, w o jacy, to są herscy chłopcy; O d w ychodu słońca w ojnę zaczynają. Piei
Ś l 2 /382 .
150 _________________ WSCHÓD SŁOŃCA - dokumentacja
ZACHÓD SŁOŃCA eksplikacja ________________________ 151.
RELACJE POTOCZNE
10 — Przed wschodem słońca leczy się przestrach.
a. Wodę po umyciu przestraszonego wylewa się przed wschodem słońca
na rozstajne drogi.
[Jeżeli dziecko przestraszyło się] to matka brała - koszulkę z tego dziecka, ji to dziecko umyta tam
wodo, ji później brała w naczynie te wodę, ji wynosiła przed wschodem słońca na drogi krzyżowe.
Później brała wodę ze źródełka, przynosiła piasek, ostry taki, ziarnisty ji to grzała na blasze, ji tem
okłady, parowanie robili, ji to było skuteczne. TN Smółsko Duże 1984. Podobnie o odczynianiu
uroków nad przestraszonym dzieckiem: To trzeba było robić przed wschodem słońca. Ji jeszcze tą
wodę z dzbana to wynosi [ojciec] na takie tak jak mówio rozstajne drogi. I też te wodę trzeba było
wylewać przed wschodem słońca, ji raczej żeby nikt tego nie zobaczył. TN Dereźnia 1984.
b. Wosk odlewa się przed wschodem słońca / po zachodzie słońca sześć
lub dziewięć razy.
Tam jak dziecko jest przestraszone, to zaleca tam ta, że przed wschodem słońca żeby łam czy sześć
razy czy dziewińć razy, żeby nieparzyście ten wosk odlewa. A innym znótu po zachodzie słońca. Ze
przecież jak słońce jest to nie wolno. TN Dereźnia 1984.
11 - Przed wschodem i zachodem słońca pali się różę.
Palenie róży dokonuje się przed wschodem i zachodem słońca. Spalanie należy powtarzać S-S razy
jeśli choroba jest zaawansowano. Etn] 1989 Bilg 105, podob. K 39 Pom 390, Mac ChDobrz 36, Red.
Zamch 1984, K 46 Ka-S 469.
12 - Obmycie ciała wodą z rzeki przed wschodem słońca w Wielki riątok /
Wielką Sobotę pomaga zdrowiu.
a. [W Wielki Piątek przed wschodem słońca] po wodę sie chodzi do rzeki. Tak zęby
nikt nie widział, a późnij już kiedy, o której porze dnia każdy wstanie, to już sie wtedy myje
Po prostu ona utrzymuje czystość ciała, mówio, że czyraków nie wyrzuca, kto sie w takiej
Wodzie Umyje. TN Łukowa 1984, podob. Kul Wiel 3/413, Red. Sarzyna 1984, K 43 Śl 23, Baz Tatr 140,
ZWAK 1886/96, ŁSE 1961/205.
b. Przed wschodem słońca, to zawsze w Wielko Sobotę, leciało sie do rzeki. ...
nabierało sie wodę, obmywało sie to wodo wszystkich. Dziadzio to zawsze przynosił do domu,
a nawet nie do rzeki, bo jak dzie rzeki nie ma to ze studni brali wodę, ji że to miało być
pomocne. Dla zdrowia. TN Krasiczyn 1985, podob. TN Smólsko Duże 1984.
13 - Przed wschodem słońca czarownica zbiera „pożytek".
U nas to kobiety najwięcy kiedyś mówili, że jim sie mleko psuje. To taka kobieta co jo nazywali
czarownicom, to "ona przed wschodem słońca wychodziła, zbierała tam jakieś ślady krów ... Tam
jakieś kwiatki zbierała na łąkach, to'mówili, że "ona czaruje, przed schodem słońca jidzie zbira, a teraz
już "o tem sie nie mówi, nawet sie nie wierzy w takie cuda. Etnl 1989 Bilg 103, podob. K 46 Ka-S 483, K
17 Lub 110, Pęk Bilg 236, K 34 Chel 153, TN Cholowice 1985, K 48 Ta-Rz 273, ŁSE 1962/139, MAAE
1908/138, ZWAK 1886/90.
BIBLIOGRAFIA: Kup WiM 10-11; Wort HofT 8/76-87.
-►SŁOŃCE, ŚWIAT, ŚWIATŁO, ZACHÓD SŁOŃCA.
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska
ZACHÓD SŁOŃCA
Eknplłkneja: 1. 'czas, gdy robi się ciemno': Nazwy Emocje. Przepowiednie. Działania o zachodzie słońca. Zakazy
Symbolika. 2. 'miejsce, gdzie słońce z n ik a wieczorem z nieba': Rodzaje zachodu. Zachód jako kierunek orientujący
dz ia ła n ia Przepowiednie.
Dokumentacja Pieśni żniwne i dożynkowe. Pieśni weselne Pieśni miłosne. Przyśpiewki żartobliwe. Pieśni
powstańcze i rekruckie Kołysanki Bibliografia
1. 'czas, gdy słońce znika z nieba i robi się ciemno; koniec dnia'
=
Nazwy Z.S.: zachód, słońce zachodzi, rzadziej zapadu/e, zapada Dej Kieł 1983/185 (w
staropolszczyźnie był i zapad 'zachód' w znaczeniu zarówno czasowym, jak przestrzennym) oparte są
na obserwacji ruchu S.
Nazwy czasu przed Z.S.: zmierzch, zmierzchać się - i momentu następującego po Z.S.: zrnrok,
mroczyć się, ściemniać się, szara godzina, szarówka - nawiązują znaczeniowo do ciemności, ubywania
światła.
• Z.S. budzi emocje n e g a t y w n e : Zachodzi słoneczko poza lasy, już mnie tu na
Gródku nic me cieszy 71.
♦ Na podstawie wyglądu zachodzącego S. przepowiada się p r z y s z ł e z d a r z e
nia i p o g o d ę . Pewne znaki (np. przelot wron, gawronów lub kawek, wycie psów)
po zachodzie S. zapowiadają ś m i e r ć ludzi K 17 Lub 130 i 145.
Jeśli S. zachodzi czerwono i/lub za chmurę TN Krasiczyn 1985, ZWAK 1882/194, TN Wiązownica
1988, Czap Mat 76 - będzie d es z c z; to samo zapowiada pianie pawia po Z.S. OrL 1926/m.
Czerwono zachodzące słońce jest też zapowiedzią w i a t r u K 17 Lub 74,
Czap Mat 65, TN Wiązownica 1988, Gaj Rozw 136, ZWAK 1882/195, LL 1964/3/41, LL 1961/4-6/84, ZWAK
1878/135, Wisła 1901/80 - lub U p a ł Ó W (w lecie) TN Krasiczyn 1985 i
m T O Z U
(w zimie) Red Ulan Majorat 1984. Na mróz wskazują też słupy koło S. K 17 Lub 74, ZWAK 1882/194,
195. S ł o t a będzie jeżeli słońce zachodzi żółto ZWAK 1882/194, dłuższa słota, gdy przy Z.S. jest
wielka zorza ZWAK 1882/195; grzmoty wystąpią, jeśli przy zachodzącym słońcu jest tęcza ZWAK
1882/196; ciepłe burze - jeśli przy Z.S. powstaną czerwone pasmugi przed i poza słońcem ZWAK
1882/195. Dobra p o g o d a będzie, gdy
słońce czysto Zachodzi (bez chmur) TN Cholowice 1985, podob. Czap Mat 65, ZWAK 1878/135,
1882/194, zachodzi bystro LL 1961/4-6/84, różowo K 48 Ta-Rz 259, gdy kury długo chodzą
po Z.S. Lud 1897/83.
■ oo Moment Z.S. jest sygnałem k o ń c z e n i a pr acy Bart Lub 19, K 49 Sa-Kr 93, także i-5.
Stanowi też tło zdarzeń miłosnych 7-8, także K 42 Maz 52, Pirf śl 2/705 i o b r z ę d o w y c h 6,
->ogień sobótkowy.
Moment zachodu i po Z.S. jest uważany - podobnie jak moment wschodu (i przed wschodem)
zagraniczny, wiązano z nim liczne działania m a g i c z n e .
(a) Czas po Z.S. jest porą działania d i a b ł a K 17 Lub 102, Grodź Łęcz 26, 49, Baz Tatr 105 i
d e m o n ó w wodny c h: panny wodnej Lud 1965/253, rusałek K 52 Br-Poi 120, boginek
152 ZACHÓD SŁOŃCA - cksplikacja
ZACHÓD SŁOŃCA cksplikacja
153
piorących bieliznę w rzece Wisla 1887/71, Pel Dem 95, mamun K 51 Sa-Kr 30, topielmka (topielca) -
stąd zakaz kąpieli po Z.S. wisia 1897/118. Po zachodzie (i o zachodzie) słońca pokazują się d u s z e
z m a r ł y c h K 15 Poz 211. W związku z tym, istnieje przekonanie, że podczas Z.S. nie należy spać,
gdyż dusze zmarłych, chętnie zabierają ze sobą napotkane dusze żywych, które opuściły ciało
pogrążonego we śnie. Mówi się wtedy, że dusze zachodzą wraz ze słońcem Mosz Kul 2/446. Czas po
Z.S. jest przede wszystkim porą działania c z a r o w n i c ZWAK 1882/202, które zabierają wtedy
mleko krowom i robią masło TN Krasiczyn 1985, a po Z.S. w wigilię św. Jana zbierają kwiat z żyta
Wisła 1887/58. Czarownica odbierze mleko krowom lub krowy mniej go będą dawały, jeśli zostaną na
pastwisku ZWAK 1881/119, będą dojone po Z.S. lub mloko zostanie przeniesione przez rzekę ZWAK
1881/119, Baz Tatr 188.
Po Z.S. można s z k o d z i ć innym: powodować stratę wzroku Bieg Lecz 13, uśpiewać swego
wroga Sych SGKasz 5/109. O zachodzie słońca można przekazać komuś tajemną
wiedzę Bieg Lecz 360.
(b) Po Z.S. można p r z e c i w d z i a ł a ć praktykom czarownic Baz Tatr 150, zabezpieczyć się
przed złymi duchami K 9 Poz 142.
(c) Po Z.S. w wigilię św. Jana Chrzciciela kobiety z b i e r a j ą z i o ł a : czarcie żebro, odczynę,
czyściec, laseczki Pana Jezusa K 9 Poz 143. Na Kaszubach istnieje w tym czasie zakaz zbierania ziół,
aby nie spotkać kreśniąt, które w tym czasie zbierają zioła dla siebie Sych SGKasz 2/80.
(d) W momencie Z.S. można wedle wierzeń skutecznie l e c z y ć (zamawiać) c h o r o b y ludzi
K 42 Maz 314: placznice u dzieci Wisła 1889/5U, LL 1976/1/44, uraz 'zapalenie oczu' K 3 Kuj 95, a po
zachodzie - takie, jak: kurzą ślepotę K 7 Krak 153,
jęczmień na oku Bieg Lecz 146, łuszczkę Kot Zn 186 i 197, różę MAAE 1908/142, K 46 Ka-S 469, ognipiór K 42
Maz 331, siekiernicę Kot Zn 189, liszaje K 42 Maz 333, przestracll TN Dereźnia 1984, Suchoty Or L 1935/157,
febrę K 42 Maz 325, bóle głowy K 46 Ka-S 473.
(e) Po Z.S. leczy się i zamawia c h o r o b y z w i e r z ą t K 5 i Sa-Kr 24: robaki u bydła
K 42 Maz 346, K 17 Lub 156, Bieg Lecz 51, ZWAK 1879/57, Żółwia ZWAK 1885/48, a także zapobiega Chorobom
owiec Baz Tatr 136.
Z a k a z y . Po Z.S. nie należy wykonywać pewnych czynności, bo mogą mieć
negatywne skutki, m.in. r o b i ć W p o l u TN Ulan Majorat 1984, siać zboża Red. Ulan
Majorat 1984, siać marchwi, bo będzie rapciasta Gaj Rozw 100, siać grochu i fasoli Kul Wiel 3/526,
zabierać jajek od kur, bo przestaną się one nieść ZWAK 1881/146.
Po Z.S. nie należy niczego zaczynać i niczego p o ż y c z a ć , bo umniejsza to dobytek
właścicielowi Kul Wiel 3/215, Sim Wierz 270. Nie należy pożyczać ani s p r z e d a w a ć :
mleka, bo krowy (owce) mleko stracą K 15 Poz 125, K 34 Chel 168, K 48 Ta-Rz 285, TN Krasiczyn 1985, K 51
Sa-Kr 68, Baz Tatr 188, będą go miały mniej ZWAK 1886/99, mleko będzie się psuło ZWAK 1881/119, krowa się
zeschnie ZWAK 1879/26, kupujący lub pożyczający mleko może je krowie zabrać ŁSE 1963/H7,
czarownica zaczaruje krowę ZWAK 1892/256, odbierze krowie mleko TN Krasiczyn 1985. Powszechne
wśród górali jest przekonanie, że czarownice przemieniają się w obce osoby i szkodzą pożyczającym
im mleko ludziom oraz ich zwierzętom Baz Tatr 84. Po Z.S. z tych samych przyczyn nie pożycza się i
nie sprzedaje innych wyrobów z mleka: żentycy BaaTatr 188, masła K 15 Poz 125, Baz Tatr 188,
śmietany ZWAK 1881/119, jajek, sera, nabiału w ogóle Kul Wiel 2/175, Baz Tatr 188, ZWAK
1889/161.
Po Z.S. nie należy p o ż y c z a ć też: o g n i a wisla 1890/100, bo konie nie będą się darzyć
ZWAK 1885/40, grozi to nieszczęściem dla pożyczającego, dla szałasu i stada Baz Tatr 84 i 188, dzieci
w nocy nie będą mogły zasnąć K 31 Pok 150. Po urodzeniu dziecka do dziewięciu tygodni matka z
domu po Z.S. ognia nie wydaje, chroniąc w ten sposób niemowlę przed płaczem K 57 Rusc 1266.
Ognia nie pożycza po Z.S. przede wszystkim ten, kto ma pasiekę K 57 RUŚC 1270, ->ogień. Inne
zakazy związane z czasem po Z.S. to zakaz pożyczania j e d z e n i a , zwłaszcza s o l i , c h l e b a
lub sitka wisla 1890/100, bo oślepną konie, a nawet cały dobytek ZWAK 1879/26, Lud 1924/59,
k a p u s t y kiszonej, bo się zepsuje ZWAK 1892/256, kwasku na rozczyn chleba, bo chleb z
pozostałego w domu nie uda się K 51 Sa- Kr 69. O tej porze browarnicy nie pożyczają też drożdży, bo
piwo się psuje K 42 Maz 399. Nie należy też oddawać pożyczonego wcześniej mięsa, bo świnie
wyzdychają TN Łukowa 1984.
Po Z.S. nie należy wykonywać czynności związanych z utrzymywaniem c z y s t o ś ci: zamiatać
izby ZWAK 1889/69 i w y r z u c a ć ś m i e c i K 33 Chel 111, Baz Tatr 188, ŁSE 1970/173, bo się
szczęście lub dostatek z domu wymiecie wisla 1889/494. Po Z.S. nie należy też w y l e w a ć z
garnków wody ZWAK 1879/27, pomyj, bo się szczęście wyleje K 42 Maz 398, prać bielizny K 33 Chel
111. Po Z.S. na szczególne niebezpieczeństwo miały być narażone d z i e c i , stąd liczne zakazy.
Sądzono, że aby zabezpieczyć dziecko przed zamianą, porwaniem, nocnicamt, morzyskiem, płaczem
po Z.S. nie należy prać
i SUSZyĆ pieluszek Kul MiW 419, Szyf MiW 83, TN Krasiczyn 1985, K 7 Krak 141, Pel Dem 150.
Nie należy też s u s z y ć odzieży dziecka ŁSE 1963/137, przynosić suszących się pieluch jeśli zostały
na sznurku po Z.S. - należy je przynieść do domu dopiero po wschodzie słońca następnego dnia,
inaczej dziecko będzie płakało K 42 Maz 393. Nie należy też: zdejmować bielizny z plota, bo bieda
przeniesie się do domu Wisla 1902/414, n o s i ć wody na kąpiel dziecka, a po kąpieli dziecka wylewać
wody K 42 Maz 393, K 21 Rad 147, K 7 Krak 136, ŁSE 1963/144, bo do dziecka może się coś
przyplątać ŁSE 1963/138, bo dziecko nie będzie spało ZWAK 1892/259. Niemowlę należy kąpać przed
Z.S., aby zabezpieczyć je od strzygi K 15 Poz 24. Po Z.S. słońca nie należy również opuszczać
pomieszczenia, w którym znajduje się dziecko Pel Dem 150.
Po Z.S. nie należy jeść święconki K 35 Przem 44, 60 to źle działa na wzrok TN Ulan
Majorat 1984.
Po Z.S. nie należy też: otwierać okien, szczuć psami K 33 Chel 111, dawać jałmużny ZWAK
1889/161. Nie należy też hopać, bo może to sprowadzić jakieś licho ZWAK 1885/65, hałasować -
zwłaszcza od Z.S. w Wigilię Bożego Narodzenia do Nowego Roku - bo wtedy Pan Jezus po kolędzie
chodzi ŁSE 1961/8O. Od Z.S. w Boże Narodzenie do Nowego Roku w tzw. młodziankowe (święte)
wieczory nie należy pracować. Jest to czas, kiedy należy Panu Jezusowi dziękować K 28 Maz 74, Red.
Ulan Majorat 1984.
Po Z.S. nie należy zaglądać do pasieki K 48 Ta-Rz 55, bo się robaki zakocą Kot San 225. W tym
czasie nie należy nawet mówić o pszczołach, bo jest to grzechem K 48 Ta-Rz 289. Nie należy też
mówić o ptakach lub o znalezionym gnieździe, ani też zaglądać do gniazd, gdzie znajdują się jaja lub
pisklęta, bo zjedzą je mrówki K 42 Maz 405, ZWAK
1878/130, ZWAK 1887/40.
154 ____________________ Z A C H Ó D SŁ O Ń C A - dokum entacja
Z A C H Ó D SŁ O Ń C A dokum entacja
155
•i
1
Sym bolizuje k o n i e c : spotkania 70, panieństw a 6 , uczuć kochanków 7L.
2. 'miejsce, gdzie słońce znika z nieba wieczorem; strona świata
przeciwstawna do wschodu'
• Z .S. (podobnie jak i w schód) jest traktow any jako m iejsce bardzo odlegle -
położone tam , gdzie św iat się kończy T N K rasiczyn 1985. Fo rm uły pieśniow e na zachód
słoneczka, na zachodzie słońca znaczą ty le co 'daleko ' 13. Słońce nad zachodem , na
zachodzie jest sygnałem końca dnia i pracy, początku w ieczoru 70, także Piat K rak 654.
W tym czasie spotykają się kochankow ie 7E, H , 8, także K 42 M az 51, Pies śl 2 /705.
■U - M ały zachód - m iejsce, gdzie słońce zachodzi w zim ie K ai L im 21, podob. B ąk K ram sk
74. Ś redni zachód - m iejsce, gdzie słońce zachodzi w czasie w iosennego i jesiennego zrów nania
dnia z nocą K ai L im 18. D uży, w ielki, letn i zachód - tam , gdzie słońce zachodzi latem , od
czerw ca do sie rpnia, k iedy noce są krótkie Bąk Kramsk 74, K ai L im 22.
• K i e r u n e k o r i e n t u j ą c y dz i ał an i a. C iało zm arłego kładzie się g łow ą
w kierunku zachodnim K 49 Sa-K r 537 [też odw rotnie, -»w schód słońca].
N a zachód słoneczka patrzy dziew czyna oczekując sw ojego kochaneczka 7C , siada gołąb lub
gaw ron, który info rm uje dziew czynę, że chłopak już do niej jedzie 9; na Z .S. udaje się chłopak,
bo tam jest jego dziew eczka Pies śl 1 /11.
• G dy salam andra pełza ku zachodow i, b liska slo ta Z W A K I88i/i63. Ś m i e r ć
królów i w ielkich panów nastąpi, gdy w nocy B ożego N arodzenia w ieje w iatr od
zachodu Z W A K 1882/184.
DOKUMENTACJA
PIEŚNI ŻNIWNE I DOŻYNKOWE
1 - Słońce zachodzi, żniw iarze chcą kończyć pracę.
O j zasło słońce zaslo Za las, za "obręce, O j puscaj nas karbow y, B o nas bolom ręce. L L
1957/2/41 ; w ar.: D a i zaszło słońce zaszło da i jeszcze trochę św ici da i puść że nas do dom u da i
ły karbow y łysy. K 1 Pies 420; A slóńce już zaszło , już nad chm urom w isi, a puście nas do dom ,
nasz w łodarzu łysy. K rzyż K uj 1/194, w ar.: Stef W arm Pś 1/182; Zachodzi słoneczko za las
kalinow y, puszczaj nas do dom u, nasz karbow y now y. T N O strów ki 1953.
2 — Słonecko sie chow a, juz jest za cm entarzem , roz
u
ąc-ze nas Boże z nasym gospodarzem
... juz jest za sośn iną, roz
u
ąc ze nas Boże z nasą gospodynią. Z W A K 1886/129.
Z - A już slonuszko kryje sia za las, a m nie m lodziuchnej do dom u już czas. A już słonuszko
za las skryło sia , a ja m lodziuchna narobiła sia . O l Pódl 122.
4 - Słóneck"o zach
u
odzi, za w iyrch zapaduje, Ta m°oja mamicka wiecerzo g
u
otuje. M ika O raw
60, w ar.: M A A E 1898/92.
5 - Juz słonecko dow no zasło, trzeba będzie spać, a bo jutro raniusinko trzeba będzie w stać.
Stoin Żyw 176.
P IE ŚN I W E SE L N E
6 - Słońce zachodzi (w rogu pieca ), panna m łoda w dziew a czepiec / siada do
czepca I za stó ł stąpa.
a. Już słoneczko zachodzi, a zdyjm że w ianeczek, w dziejże czepeczek, bo ci się tak godzi.
Chód Śp 83.
b. Zaszło słonko w rogu pieca, Siadaj Zosiuniu do czepca. TN Zaw ieprzyce 1974, w ar.:
K 24 M az 258, K 20 Ilad 187 i 193.
c. Słoneczko zachodzi, m iesiączek zia je, M arysia płacze, za stó ł stąpaje. C hód Sp 99.
PIE ŚN I M IŁ O SN E
7 - Słońce zachodzi (księżyc w schodzi) - dziew czyna/chłopiec tęsknią / szukają m iłości /
zalecają się.
7 A - Słoneczko zaszło i się zaćm iło , Za góry, lasy się skryło. Będę ja szukać kochanka m ego,
C zy go tam kędy nie było . Pies Śl 2 /662, w ar.: Pies Śl 1 /485.
7 B - Słoneczko zaszło , m iesiączek św iyci, Pódź m ie, m a m iła , pódź odprow adzić. Pies Śl
2/750, war : Pies Śl 2/663, 753; M iesiączek zaszel, słoneczko śweci, Stań, mie ma m iła, odprowadzić!.
ZWAK 1885/270 Śląsk Cieszyński, podob Pies Śl 1/425, Pies Śl 2/663, 750, 753.
7 C Spoglądały ocka na zachód słonecka, B o sie spodziew ały stam tąd kochanecka.
Spoglądały ocka, skąd słonecko schodzi, Bo sie z tam ty strony kochanecek, godzi. Św ięt N adr
268, war.: Lom Śląsk 408.
7 D - Słoneczko zachodzi, m iesiączek w ychodzi, tobie się, frajerko, zalecać nie godzi. K 44
Gór 280.
7 E - Zaszło słońce, w zeszed m iesiąc, jak m łyńskie kolo; w yjdzi dziew czyno, w yjdzi jedyna,
przemów do mnie słowo. K 28 M az 223; war.: Zańdzij słońce, wzeńdzi m iesiąc, i gwiozdy w około;
w yńdzi w yńdzi kochaneczko ... K 4 K uj 23.
7 F - N a zielonej łące Zakw itają pącze, Tam m oje kochanie, G dzie zachodzi słońce. Z W A K
1886/323.
7 G - Za oną góreczką zaszło tam słoneczko, gdzie ja się rozstaw om ze sw ą kochaneczka.
K 40 MazP 231.
7 H - Zaslo słonko, zasło za obłok (najw yzsy), za dunaj najglębsy. M ój najm iłsy w drodze,
seść par koni w iedzie, a na siódm ym jedzie. K 40 M azP 194.
7 I - Zachodzi słoneczko poza lasy, Już mne tu na Gródku nic nie cieszy. Pies Śl 2/526, war.: Pies
Śl 1/420, Piel Śl 2/525, Rog Śląsk 108, Lom Śląsk 328; Zachodzi słoneczko w góry, lasy. Bardzo sm utne
przyszły na m nie czasy. Pies Śl 2 /272.
7 3- Słonecko zachodzi, m iesiącek w ychodzi, pow iedz m i, dziew cyno, kto ku tobie chodzi? Stoin
Żyw 220, war : Pies Śl 2/715; ... mój synaczek inną wodzi. Pies Śl 1/425.
7 K - Zachodzi słonecko ku lasowi, nie dajze gębusi dworakowi. K 6 Krak 123, war.: K 6 K rak
179, Pies Śl 2 /675.
7 L - Ej, jak słoneczko zachodziło , D ziew czę w ołki potraciło , W olszynie. Pies Śl 1 /206.
7 Ł - D arem ne tw e żałow anie, m iły m łodzieńcze. M iłość w asza uszła jak dzień, gdy Zajdzie
słońce. Pies Śl 1/183, war.: Pies Śl 1/186, Rog Śląsk 107.
7 M - Zachodzi słonecko za las kalinow y, zimna rosa pada na sadek wiśniow y. K 6 Krak 123,
war.: TN Puławy 1988, Pies Śl 1/111 i 507, Konop Krak 4, Gaj Rozw 86, Święt Nadr 261, ZWAK 1891/140, K 57
RuSC 938.
7 N - Za góram i, za lasam i. Tam słoneczko schodzi, N auczuł sie m łody ułan D o dziew czyny
chodzić. M A A E 1908/181.
7 O - A puść m e pan, puść m e, niech m y (m i) rąk nie ściska; już słoneczko nad zachodem , do
dom u nte blisko. K 4 K uj 33, w ar.: T N Jacnia 1965.
8 - (W lecie/w w ieczór) słońce (piecze/kołem chodzi) n ad zachodem , dziew czyna pasie
w ołki/byszki / w ije w ianki / piele ruteczkę/lenek / stoi w polu za ogrodem / ...
a. O j leci, leci słońce za zachodem , pasła dziew czyna w ołki za ogrodem . K 16 Lub 261,
war.: TN Kawęczyn 1964; ... a moja najmilsza wije wianki na wągrodzie - ogrodzie. K 40 M azP 209.
b. O j, w ieczór, w ieczór, słońce nad zachodem , piele K asieńka lenek za ogrodem . O l
Pódl 31, ... stojala dzew czyna w polu za ogrodem . L L 1958/1 -2/77; O j, psiecze, psiecze Słonko
nad zachodam, Zbzierała tam dziiwcza Ziele nad logrodam. Stef W arm Pś 2/5, war.: K 26 M az
240, K 40 M azP 210, B iel K asz n r 58 (tam że dalsze w arianty).
c. O j, słońce, słońce bardzo nad zachodem ; pasła dziew czyna byszki nad jeziorem .
K 40 M azP 210; w ar: Stuieci słońce , św ieci n izko nad zachodem , P lącze dziew czyna nad sw oim
156 _________________ ZAĆMIENIE SŁOŃCA - eksplikacja
ZAĆMIENIE SŁOŃCA eksplikacja
157
zawodem. ZWAK 1878/50; Kołem, kołem słoniuscko chodzi, juz jest nad zachodem, piele
Marysia drobną rutecke tam za nowym ogrodem. K 26 Mai 240, nadto war: Hiel Ka»z nr 343.
9 — Gołąb/gawron siada/rozkłada skrzydła na zachód słoneczka.
Przeleciał gołąb przez wysoki dąb, na wprost okiencczka, na zachód słoneczka, roztożyl skrzydła.
Piat Krak 184; war.: Przeleciał gawron przez wysoki dom. Na zachód slonrcka, prosto okienecka,
roztocył ogon. K 6 Krak 113.
PRZYŚPIEWKI ŻARTOBLIWE
10 - Słonecko zachodzi za wysokie wierzby, tym starym panicom wyleciały zęby. K 13 Kieł
48; war.: ... za wysokie dęby, Zaleskim dziewczętom wyleciały zęby. MAMO 1908/105, war.: K 22
Łęcz 191, K 25 Maz 203.
PIEŚNI POWSTAŃCZE I REKRUCKIE
11 - Już zachodzi czerwone słoneczko za zielonym borem, ubodzy wojacy, śląscy wojownicy, idą
na bój krv>awy. Lud 1975/153.
12 - Turek pan, Turek pan, te tureckie pany, Od zachodu słońca wojnę ozpoceny. Święt Nadr 228.
13 - Na zachód słoneczka wyglądają rekruci/Polacy...
a. Wyglądali rekruciki na zachód slonecka: cy nie ujrzą, nie obacą, choć z Płońska
ptasecka. K 27 Maz 339, war.: TN Kawęczyn 1964; Wygnali rekrutów ... ni uwidzisz, ni usłyszysz
polskiego "ptasecka. TN Noworablów 1988.
b. Zagnali Polacenki za to Carne Morze, stamtąd żaden Polaceniek powrócić nie
może. I staneni Polacenki na zachód slonecka, obacyli, jak leciała z Polski kukawecka. K 41
Maz 484.
KOŁYSANKI
14 - Oj, lulaj, lulaj, zachodzi słoneczko, zamknij już oczka i zaśnij córeczko. Ol Pódl 93.
BIBLIOGRAFIA: K a m o c k i Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastujące wojnę światową,
Or L 1926/154; Kup WiM 10-11; Wórt Hoff 8/76-87.
-►SŁOŃCE, WSCHÓD SŁOŃCA.
Jerzy Bartmiriski, Stanisława Niebrzegowska
pomierzchnionic, spor. też zmierz ciniienie Kup WiM 12 oraz zatarcie słońca Kup
Pol 26.
B Przyczyną Z.S. wedle najstarszych wierzeń miała być walka smoka ze S. Wisła 1916/129;
zabicie węża lub innego płaza i pozostawienie go na S. ZWAK 1892/253; pożarcie S. Mosz Kul 2/463,
np. przez wilkołaka Lud 1896/327; czary wiedźm i czarowników Kup WiM 11, podob. Mosz Ku!
2/463; wedle przekonań nowszych: zderzenie S. z górą Or L 1938/160, zajście księżyca na S. TN
Gorajcc 1984, gniew Boga K 17 Lub 70, Kup Pol 24.
B W czasie Z.S. z nieba na ziemię spada trucizna albo zaraza, która jest czarna jak smolą i czuć ją
strasznie Kul Wiel 3/509, sim wierz 235, Wisła 1900/464, Kup Pol 24. Skutkiem Z.S. jest zatrucie
wody Wisi a 1900/464, straszne choroby (zwłaszcza u ludzi Or L 1938/160), także bydła i trzody Wisła
1900/464.
• Aby zabezpieczyć się przed skutkami Z.S. i uchronić wodę od zatrucia należy:
Zakryć albo zamknąć Studnię Kul Wiel 3/509, Wisła 1900/464, TN Ulan Majorat 1984, Or L 1931/15,
Wisła 1889/502.
♦ Z.S. jest traktowane jako zapowiedź w oj n y Kup Pol 24, g ł o d u , c h o r ó b ,
klęsk żywiołowych (np. pożaru, powodzi) Kup WiM 11, k o ń c a ś w i a t a : Jak
zaćmienie było takie nachodzi słonko coraz ciemniej, to wszystki ucikajo dó domu. Bo
to był wielki stwch, że to
u
ono najdzie i zyjdzie, a to już się zdawało, że już o! Koniec
świata! Sondnyj dzień. I każden już sie modlił, "o, że to już Pan Bóg ma zejść na ten
świat i już będzie sądzić wszystkich. Czap Mat 64, podob. Kup Pol 24, sądu ostatecznego:
„Wierzono, że trzydniowe zaćmienie słońca poprzedzi koniec świata. Zaraz potem
pojawi się «Lucyper» na piekielnym wozie i zacznie swój objazd dookoła ziemi" Kul
Wiel 3/509.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/244-245; De Vries Dic 157, Herd Lek 181-182; Kop SMit 1077;
K a m o c k i Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastujące wojnę światową, Or L 1926/154; Kup Pol
24-26; Kup WiM 11-12; Mosz Kul 2/460-463; Wórt Hoff 2/1509-1526.
-+SŁOŃCE, ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA.
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska
ZAĆMIENIE SŁOŃCA
W polskiej kulturze ludowej zaćmienie słońca wiązano głównie z czarami wiedźm, działaniami
smoków, pozostawianiem na słońcu zabitego węża oraz walką słońca z księżycem. Często było ono
uważane za oznakę gniewu Boga i zapowiedź końca świata.
W s t a r o ż y t n o ś c i zaćmienie słońca (podobnie jak księżyca) traktowano jako wynik czarów
czarownic, atak ze strony demonów i potworów Kop SMit 1077.
W kulturze s ł o w i a ń s k i e j bardziej rozbudowane i obrosłe mitologią były wierzenia na temat
-►zaćmienia księżyca.
=
Nazwy uwydatniają skutki Z.S., tj. utratę światła: zaćmienie, zaciemnienie, słonko się zaciemnia,
zaciemnienie dnia, na Warmii i Mazurach: pomierzch,
KSIĘŻYC eksplikacja
159
KSIĘŻYC
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Fazy księżyca. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie Wygląd i
właściwości. Części. Ilość. Przemiany księżyca, zakazy i zalecenia. Czynności: świecenie, ruch. Księżyc jako postać
żywa, przeżywająca. Rozmowy z księżycem. Działania sprawcze i praktyki ochronne. Obiekt szacunku i kultu.
Księżyc a pies. Lokalizacja. Co jest na księżycu? Co się dzieje, kiedy księżyc świeci? Przepowiednie. Ekwiwalencje.
Symbolika, sennik.
Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Przepowiednie pogody (rymowane). Zamówienia i zaklęcia. Rymowanki
i wyliczanki dziecięce. Kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne. Widowiska herodowe. Pieśni wielkopostne i
wielkanocne. Pieśni żniwne i dożynkowe. Przemowy weselne. Pieśni i przyśpiewki weselne. Pieśni i przyśpiewki
zalotne i miłosne. Pieśni zbójnickie,
1
żołnierskie i partyzanckie. Pieśni żartobliwe i refleksyjne. Ballady. Pieśni
maryjne. Pieśni sieroce. Pieśni dziadowskie. Pieśni zaduszkowe. Listy miłosne. Baśnie. Bajki. Podania. Opowieści
wierzeniowe. Anegdoty. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.
Obraz księżyca jest w polskiej tradycji ludowej zdominowany przez cechę cyklicznej
zmienności; księżyc symbolizuje ideę wiecznego powrotu, nieśmiertelnego trwania. Rytm zmian
księżyca jest wiązany z rytmem życia całej przyrody (dało to podstawę dla rozbudowanych
przepowiedni pogody oraz zakazów i zaleceń wykonywania określonych czynności przy
poszczególnych fazach księżyca) oraz z rytmem życia człowieka (w obu razach mówi się o młodości,
pełni i starości). W polskiej kulturze i języku ogólnym jest postrzegany głównie jako odległy od
ziemi i jej spraw, por. fraz. księżycowy facet 'marzycielski, bujający w obłokach'; niedostępny (Ma
majątek, ale na księżycu), wiązany z miłością i kobietą (miesiączka), zaś w kulturze i języku
ludowym - jako bliski człowiekowi składnik „globalnej wioski", współczujący z zakochanymi i
przywoływany na świadka w różnych etapach obrzędu weselnego. W folklorze wschodniopol-skim
(pieśni weselne i powinszowania noworoczne) jest wiązany z mężczyzną, podczas gdy młoda
dziewczyna - ze słońcem (choć częściej jest na odwrót, por. słońce)
We wczesnych kulturach księżyc był czczony jako bóg lub - częściej — bogini, np. u Greków
jako Selene, matka życia, opiekunka porodów, siostra słońca, Heliosa; u Rzymian jako Luna Herd
Lek 78.
W tradycji b i b l i j n e j księżyc przedstawiano rzeczowo, jako światło stworzone przez Boga
do odmierzania czasu Rdz i, 14 i władania nocą Ps 136, 9. Dzień nowiu był dla Izraelitów okazją
składania ofiar Lb 28, 11-15. Wedle przepowiedni zaćmienie księżyca (podobnie jak słońca) będzie
zapowiedzią końca świata Mk 13, 24.
W pierwotnym c h r z e ś c i j a ń s t w i e walczono z kultem księżyca jako pozostałością
pogańską, ale od Orygenesa asymilowano też obraz księżyca jako symbol zmar-twychwstawania
człowieka i Kościoła oraz przykład świecenia blaskiem odbitym od światła słońca-Chrystusa For
Sym 99. Od średniowiecza symbolika księżyca jest wiązana z kultem maryjnym, Matkę Boską
przedstawia się jako niewiastę apokaliptyczną z księżycem pod stopami Lur Slow 104.
W tradycji językowej i n d o e u r o p e j s k i e j księżyc jest postrzegany (nazywany) w aspekcie
dwóch podstawowych funkcji: mierzenia i świecenia Gamlv Ind 684-685.
W kulturze d a w n y c h S ł o w i a n wykonywanie określonych prac wiązano z fazami
księżyca sssi 2/554. Księżyc funkcjonował w parze ze słońcem, tworząc zespół elementów
przeciwstawnych i zarazem dopełniających się: księżyc wiązany z nocą, ziemią, wodą i śmiercią,
słońce z dniem, niebem, ogniem i życiem IvTop siav 137. W folklorze słowiańskim słońce i księżyc są
ukazywane jako bracia, brat i siostra lub mąż i żona. Księżyc jest wiązany ze światem pozagrobowym.
Słowiański system liczenia czasu opierał się na cyklach księżyca (miesiące, tygodnie), a w cyklu
dziennym i rocznym na ruchu słońca Slav Mir 245-248.
= Dwie podstawowe nazwy: miesiąc (ogólnosłowiańska i indoeuropejska) i .księżyc (specyficznie
polska), które w polszczyźnie ogólnej dzielą między siebie znaczenia 'okresu czasu liczącego około 30
dni' i 'światła niebieskiego zmieniającego swój wygląd w okresie około 29 dni', w gwarach i folklorze
polskim są - w odniesieniu do 'światła niebieskiego' - synonimami, zróżnicowanymi stylistycznie na
skali starszy / nowszy, książkowy / potoczny.
Starsza, wciąż żywotna w gwarach na oznaczenie satelity Ziemi nazwa miesiąc, jest związana z
wyrazami miara, mierzyć- „bo wedle księżyca czas mierzyły ludy" Briic SB 334 - i wyprowadzana z
ie. 'mes ('mens), 'me- „mierzyć" Vas ES 2/609. Miesięcznik to ludowa nazwa choroby wywołanej przez
K. oraz lunatyka Kul wiel 3/413.
Innowacyjna polska nazwa księżyc dosłownie znaczy „młody ksiądz, syn księcia". Według
Brucknera księdzem w relacji do księżyca było słońce jako światło większe (w średniowiecznych
tekstach magnus dominus „wielki pan") Briic SE 277, Kup Pol 27, podob. SkSi Lec 201; Moszyński
zwrócił uwagę, że wyraz księżyc stosowano u nas pierwotnie tylko do nowiu, co dobrze tłumaczy
użycie przyrostka -ic oznaczającego cechę 'młodości' Mosz Kul 2/458, Si SE 3/277, podob.
Budziszewska 1990/223. Warianty morfologiczne nazwy: na Kaszubach (w pieśni) ksawiec 90, w
Łowickiem sporad. księżak Kup Pol 29 (prawdopodobnie przeniesienie z nazwy mieszkańca regionu).
Nazwa księżyc zachowuje też na Warmii i Mazurach oraz na Kaszubach stpol. znaczenie 'okresu
czasu', np. dwa kstężtce temu biło Sz
y
r MiW 143, Kup wiM 39. W niektórych okolicach odróżnia się
znaczeniowo wyrazy miesiąc (w znaczeniu czasowym) i miesiączek ('światło niebieskie') Kup Poi 29.
Formy zdrobniałe używane głównie w pieśniach (choć nie tylko): miesiączek powsz.,
miesiączeńko 43, 45b, miesiączyczek 55a; księżyczek 4ia, 45a, 50c, 7id, 96a; księżyczeńko 42.
W formułach powitalnych nazywany niebieskim dziedzicem, niebieskim królewiczem, synem
Dawida, -mów. Synonimy ekspresywne K. uwydatniają cechy
Wyglądu: rogacz Piat Krak 582 (w pieśni); łysy K 48 Ta-Rz 317 (za: Wisła 1890/152 z żargonu
złodziejskiego); trzyszcz-b/yszcz Dzik Klech 41, błyszczaty Mosz Kul 2/649; Klara Kup Pol 31 (z łac.
clara 'jasna'), gómol 'bezrogi księżyc' Maj śląsk 128.
Żartobliwe nazwy opisowe: nocne słońce 112; kawalerskie słońce Kup Pol 31 od
Zgorzelca, Ostrołęki, Kazimierzy Wlk , Niska, kawalerskie sionko, słońce kawalerów Kup Pol, 31, Płat Krak 582;
zdrajca miłości, ZWodziciel Kup Pol 31; podglądacz TN Gorajec
1984; słomiany wróżbita Piat Krak 581; Twardowski Kup Pol 31; werdebus (z pieśni,
160
KSIĘŻYC - eksplikacja
KSIĘŻYC eksplikacja
IGI
z niem.) Piat Krak 580; rzadko oko Boga oświecające świat w nocy K 34 Chel 254, tak jak słońce w
dzień.
■fr Nazwy nadrzędne: powsz. świat/o np. K 3 Kuj 93, Etnl 1989 Bil* 111; nowsze: planeta K 15
Poz 5 i planeta Kup Pol 29, Czap Mat 102. W bajkach przedstawiany jako postać żywa 93-96, 103,
106.
■U Nazwy podrzędne odnoszą się do wyróżnianych faz k s i ę ż y c a, nazywanych w gwarach
małopolskich i sieradzko-łęczyckićh zapożyczonym z języka naukowego wyrazem kwadra Kup Pol
35, bądź jego repliką rodzimą ćwierć Kup Pol 35. K. ma cztery kwadry Dej Kieł 1977/285. W
zasadzie jednak podział na fazy K. jest w tradycji ludowej
- podobnie jak w ogólnej polszczyźnie potocznej - inny niż w języku naukowym. W zbadanym
przez nas materiale wyróżniane są trzy podstawowe fazy K.: początkowa
- kiedy K. pojawia się i rośnie: -mów, środkowa - kiedy K. osiąga ksztal koła i świeci najjaśniej:
-ypełnia, i końcowa - kiedy K. zanika: -^wiotek, oraz trzy fazy pośrednie: -*półpełnia, -^księżyc po
pełni i -tpuste dni. Na Warmii i Mazurach (i nie tylko) cały okres dzieli się ogólnie na dwie części:
okres wzrostu, gdy K. jest na młodzie, i okres ubywania, gdy K. jest na starze Szyf Miw 142.
+ Podstawową kolekcję tworzy K. ze s ł o ń c e m i g w i a z d a m i ; zwykle wymienia się je w
stałej, znaczącej kolejności: słońce, K., gwiazdy. Do tych trzech, a często tylko dwóch rodzajów
świateł niebieskich, w różnych gatunkach folkloru przyłącza się różne dalsze elementy, tworząc
niekiedy rozbudowane zespoły.
W bajkach kojarzy się K. i słońce traktowane jako para ludzi: żona i m ą ż Lom Baj 73, war.: Lud
1896/327; dwaj b r a c i a Wisła 1916/137, których siostrami są gwiazdy 109; wyjątkowo jako
o j c i e c i s y n 106. W pieśniach i przemowach weselnych na wschodzie Polski K. jest panem
młodym, słońce panną młodą Drab Pódl 38. Na słońce i K. powołują się zakochani 6ia, 62F; w
kolędach K. razem ze słońcem służy nowonarodzonemu Jezusowi 40. W zamówieniach choroby
wysyła się w miejsce, gdzie nie świeci słońce i nie dochodzi K. 30. Jako elementy współtworzące
pogodę słońce i K. bywają też dalej łączone z d e s z c z e m 42, 94, m r o z e m i w i a t r e m
94, 95A.
W pieśniach: słońcem, K. i gwiazdami (ewent. też planetami) ozdobił Bóg niebo i świat 52, 87,
podob. Lud 1906/167, Kup Pol io, przyozdobił też nimi postać Matki Boskiej 83, której służą i świecą
razem z zorzą 84, podob.: K 26 Maz 95, Maj Motycz 27; chwalą one Boga razem z niebem, dniem i
nocą 49, witają nowonarodzonego Jezusa razem z narodami i bydlętami 39, płaczą nad grobem Jezusa
razem z obłokami, piorunami, niebem 48, z całym stworzeniem 86b, płaczą nad niedolą ludzi razem z
niebem 86a. Słońce (zorza), K. i gwiazdy są rodziną dla żołnierza 76 i sieroty 85. Przywołuje się je na
pomoc przy zamawianiu chorób 28, 31. W baśni poznańskiej demoniczny starzec chce je, przypisane
do trzech panien, uwięzić w podziemiu 92. Na Podlasiu obrazami słońca, K. i gwiazd
Zdobi się korowaj PSL 1966/2/127-128, Etnl 1988 Bacz 82, Etnl 1988 Polin 180.
Częściej K. występuje razem z gwiazdami 61, 67, 71, 78 i między gwiazdami 1, 3, 45, 55, 65, 90;
K. i gwiazda to chłopiec i dziewczyna 58, K. i gwiazdy są świadkami ich miłości 70, 91. Chłopiec
przysięga na K. i gwiazdy 66. K. z gwiazdami jest wyprawką dla nowonarodzonego Dzieciątka TN
Tuszów 1988; K., gwiazdy i cały świat służą dziewczynie 44, kochankom Nyr Kar 250, ZWAK
1880/174; K. i Gwiazda Wieczorna razem wschodzą
i Zachodzą Glad Wiedz 73, 134.
K. i jasne zorze świecą chłopakowi, gdy się żeni K 28 Maz 151. K. i chłodny wiatr towarzyszą
rozłączeniu się młodej pary 56h.
Pewne kolekcje z K. są szkodliwe lu b niepożądane. Przy dwóch światłach, K. i słońcu, nie należy
siać zboża, pszenicy, gryki (tatarki), lnu 107. W zamówieniach magicznych jako bmci, którzy nigdy się
nie zejdą (ich spotkanie przyniosłoby chorobę) wymienia się: K. na niebie, rybę w wodzie, robaka w
drzewie, dąb w boru I na niwie, kamień na morzu 29.
*-* K jest stawiany w opozycjach ze słońcem, gwiazdami i ziemią: ze s ł o ń c e m na zasadzie
kontrastu dzień : noc 18, 53, 7ie, iooa, i ogólniejszego jasny : ciemny (jaśniejszy : ciemniejszy; światło
własne : światło odbite) 13, 17; fraz. żartować sobie z miesiąca, kiedy słońce świeci NKPP słońce 39; w
baśni uroda córki macochy gaśnie przy Kasmej jak światło miesięczne przy słońcu K 14 Poz 30; a także
opozycji pochodnych: wschód : zachód 63, praca : odpoczynek 14; ciepły : zimny (grzeje i wysusza/
nie grzeje, nie wysusza) 12, 3c; z g w i a z d a m i - na zasadzie stopniowalności przeciwieństwa jasny
: ciemny 19, por. też przysł. Nie dbam o gwiazdy, kiedy księżyc świeci 19 - główną podstawą
kontrastowania K. i gwiazd jest jednak liczba, opozycja jeden : wiele 67A, D; z z i e m i ą - na
zasadzie cech: daleko : blisko 24, 47 oraz martwy : żywy Czap Mat 102.
x
(a) Podobnie jak słońce, gwiazdy i cały świat K. jest nazywany dziełem Boga, np. Baz Tatr 138,
Kur Opól 49, ale niedokończonym, pozostającym pod wpływem „złego" Kai Lim 19. Legenda z Ziemi
Dobrzyńskiej łączy powstanie K. z diabłem, który chcąc zrobić słońce skradł Bogu kawałek słońca i z
niego utworzył się księżyc K 42 Maz 362, ZWAK 1878/126, por Fisch Lud 155. Wedle opowieści
krakowskiej to „Matka Boska dla chwały Pana Jezusa postanowiła słońce i księżyc" l< 7 Krak 29,
odstępuje K. Św. Jerzemu l04Cb.
(b) W bajkach: suknia z miesiąca; powóz z miesiąca ZWAK 1878/150; ubranie z miesiącem (bije od
niego luna) K 42 Maz 493.
® O Wygląd K. związany jest z jego p r z e mi an a mi. Np. w żartobliwej współczesnej pieśni
ludowej (noszącej cechy autorskiej kompilacji) dziewczyna-zniwiarka rozmawiająca z K., mówi do
niego, że raz jesteś jak człowiek, drugi raz jak kiszka Piat Krak 581. Najwyraźniej postrzegane i
charakteryzowane są trzy fazy, ->nów, -spełnia i ->wiotek.
K. jest j a s n y 31a, 41, 42, 43, 61d, 76, też we fraz. jasny jak miesiąc/księżyc na niebie NKPP
jasny fi; K. jest jaśniejszy w dniu Zmartwychwstania, bo wtedy czci święto wielkanocne 49d; w
pieśniach: gołębica jasna jak promyk księżyca K 57 RUŚC 603, 605, jaśniejsza nad blask księżyca K 42
Maz 61; Maryja jaśniejsza niż miesiąc ZWAK 1879/60; błyszczący 9713; blady - fraz. blady jak księżyc
NKPP blady 7; jest blady, bo w nocy nie śpi 9, 97A; ma blade promienie 64. W bajce córka macochy
nazywa K. krzywym i bladym 94, daje białe światło, wygląda jak ser 105; s r e b r n y LL
1961/4-6/87; jagbi ze śrybra Nitsch Tek 253 pow. gniewski; w gadce coś jak księżyc daje srebrny
odblask K 8
Krak 59; złoty 56h, 73.
Wedle wierzeń krakowskich K. utworzony jest ze srebra, dlatego ma połysk białawy wisla
1891/628; albo z materiału podobnego do próchna świecącego w nocy Kai Lim 20.
Uwydatnia się o k r ą g ł o ś ć K.: koło miesięczne 48, krąg miesiąca 54, toczy się jak koło 8,
wschodzi jak młyńskie koło 63Aa; por. fraz. ktoś mo gzycht ['twarz', z niem. Gesicht] jak miesiónczek w
kole NKPP księżyc 4d; K. jest jak placek iosc. W zagadkach
162 _____________________ KSIĘŻYC - eksplikacja
KSIĘŻYC - eksplikacja
163
porównywany jest do bochna chleba, główki kapusty i, w przysłowiu do rybiego oka:
Księżyc patrzy jak rybie oko NKPP księżyc 10 (to porównanie wyraża dodatkowo cechę
'martwoty', 'bezduszności'). W pieśniach weselnych - korowaj jak miesiąc szyroki Hol Wes
20, 81; w poezji chłopskiej olbrzymi m.
W sposób wartościujący K. jest określany jako ś l i c z n y lub p i ę k n y . W pieśniach
maryjnych M a t k a B o s k a jest śliczna jak księżyc K 23 Kai 253, K 19 Kieł 134, nad księżyc
piękniejsza K 23 Kai 252, 253, świetniejsza K 23 Kai 244, stoi w piękności księżyca K 11 Poz
72, K 10 Poz 226. W przysł. o d z i e w c z y n i e : Choćbyś była jako miesiąc, bez posagu za
mąż nie chodź NKPP posag 3; w tekstach obrzędowych do K. porówuje się pannę młodą: jak
miesiąc piękna Kur Opól 123; także szaty K 3 Kuj 130, Sim GŚląsk 16, suknia świetna jak
miesiąc wój Klech 169; ozdoby oraz atrybuty władzy: komna kieby miesiąc z gwiazdami K
8 Krak 108.
Inne cechy K. to: czysty 32; wesoły I05a; cichy 97A; martwy Etnl 1989 Bilg 111.
Wygląd K. jest najszczegółowiej uwzględniany w przepowiedniach pogody: K. w kole,
w lisiej czapie, w uszach, w chmurkach itp. - zob. przepowiednie.
K. w różnych gatunkach jest przedstawiany jako istota żywa, zob. dalej K. jako postać
żywa.
~fc Części K. to: tarcza 104G; promień (promienie) TN Zamch 1984, K 2 Kuj 109, K 31
Pok 210, Wój Klech 81, K 15 Poz 14; promyk 82a, rogi 3, 97B; w pieśni A u miesiąca dwa rogi,
a U Jasieńka dwa braci K 28 Maz 152, war.: Lud 1903/226. Metaf. K. ma twarz K 14 Poz 238,
Wój Klech 81; w żart. rymowance dupę 38; w bajkach ma ciało ludzkie 95.
A Zanotowano wierzenie, że są dwa księżyce - jeden świeci na jednej polowie ziemi,
drugi - na drugiej Lud 1896/162; trzy księżyce ujrzał zbójca, który chciał zabić Jezusa,
Maryję i Józefa uciekających do Egiptu 88, 102. W bajkach krakowskich mowa o
dwunastu braciach miesiącach (każdego miesiąca przyświeca inny) 103.
• Najsilniej postrzegana i językowo utrwalona jest cecha zmienności K.: fraz. ktoś
odmienia się jak miesiąc NKPP odmienić się i, podob. NKPP pan isi. W poznańskiej bajce
matka K. wciąż musi mu od nowa szyć ubranie, bo K. stale zmienia wymiary i wygląd 96.
W przekazach wierzeniowych tłumaczy się, że K. zmienia się co miesiąc, bo od czasu
zabicia Abla przez Kaina „Bóg każe K. co miesiąc iść do piekła i tam się przetapiać na
nowo" Lud 1896/327, a siły piekielne próbują rozdrapać K. i zagrzebać w ziemi Kai Lim
19. W ciągu roku K. odmienia się dwanaście razy Or L 1938/160, por. 103. W ciągu roku K.
robi po niebie taką samą drogę jak słońce, przesuwając się z małego wschodu i małego
zachodu na wielki wschód i wielki zachód Kai Lim 21. W zimie księżyc jest wyżej na niebie,
w lecie - słońce wyżej TN Banachy 1984.
O ros nący m K. mówi się, że księżyc j księżyca przybywa Mac chDobrz 35, Kup Pol 54,
przybiera, dobiera Kup WiM 17, Kup Pol 54; powiększa się, zwiększa się, większy się robi Kup
Pol 54; rośnie 33, 96, Kup Pol 54, Sych SGKasz 2/281; rośnie do pełni Baz Tatr 84, narasta Kup
Pol 55; przyjmuje, przyima, do pełni / pod pełnię idzie, podchodzi, przychodzi Kup Pol 55, Kup
WiM 17, 18, Or L 1938/160; dopełnia się Kup WiM 18, Kup Pol 55.
O u b y w a n i u K. mówi się, że księżyc / księżyca ubywa 96b, Kup roi 55, Or L
1938/160; odima, odejmuje, ujmuje Kup Pol 56, Kup WiM is; księżyc uchodzi, K. schodzi
Kup WiM 18; schodzi z pełni Kup Pol 50. O tej fazie mówi się też, że K. malutki jest Kup
Pol 50; K. maleje, upada, ucieka, niknie, zostaje (się) Kup Pol 50, 55, 56; kończy się 96b,
Kup Pol 50; zmniejsza się, pomniejsza się, umniejsza się, zummejsza się Kup Pol 56; jest na
wychynowiu Ku
P
Pol 50; z pełnego idzie Kup WiM 18, Kup Pol 55; odbywa, odbiera, ubiera Kup
WiM 17, is, Kup Pol 55; cofa się, ginie Kup Pol 50, 51, 56, Kup WiM 18; już je po pole Kup Pol
46, z pełni, z pełna Kup Pol 46, po pełni Kup Pol 46, Szyf Trąd 41. Inne określenia tej fazy to:
księżyc zachodzi Kup Pol 50; K. na zachodzie Kup Pol 50; K. na schodzie Kup Pol 51, Mac
ChDobrz 35; schód K. Kup Pol 51, 56; K. na starze Kup Pol 56; K. no starych dniach Kup Poi
50; K. jidze na emą Sych SGKasz 2/281; miesiącek sie będzie ćmił Kuc Mlp 40.
Z a k a z y i z a l e c e n i a . Z przybywaniem i ubywaniem K. ma związek w po-
tocznym rozumieniu w z r o s t i z a n i k wszystkiego w całej przyrodzie Fisch Lud 162. Z
tego względu dobrze jest wykonywać pewne czynności przy rosnącym lub malejącym
świetle K., innych zaś należy wtedy zaniechać.
Sądzi się, że gdy K. przybywa wszystko dobrze rośnie i będzie rodzić się obficie Kul
MiW 435. Z tego względu należy wtedy siać i sadzić - zwłaszcza groch Or L 1935/158, zboże
Kup Pol 39, Kul MiW 435, pszenicę Or L 1935/158 - gdyż rośliny będą rosły wraz z
przybywającym K. Szyf Trąd 43, Szyf MiW 144. Gdy się K. dopełnia, dobrze jest także
ścinać drzewa Lud 1976/145 i strzyc włosy Or L 1935/158.
Gdy K. ubywa dobrze jest: czyścić domy z robactwa i kurzu K 23 Kai 79, sim wierz 235,
niszczyć chwasty, owady Sim wierz 235, ścierać plamy Szyf Trąd 43, Kul MiW 435. Wtedy
najlepiej rozpoczynać leczenie sim wierz 235, zamawiać choroby Bieg Lecz 37, Kul MiW
435, np. pozbywać się kurzajek Bieg Lecz 127 i wypędzać tzw. zimnych ludzi [choroby]
Bieg Lecz 185, nacierać lub nagrzewać guzy, wole Or L 1928/60. W tym czasie dobrze jest
także leczyć bydło Kul Miw 435. W godzinach zostających pod rządem K. nie szczęści się
w małżeństwie, w pożyczaniu pieniędzy i w sprawach, które wymagają trwałości K3l Pok
31; nie należy zawierać małżeństw po pełni, bo razem z ubywającym K. może ubyć miłość
i szczęście sim wierz 235.
■ Ś w i e c e n i e K. jest inne niż słońca, stąd mówi się nie tylko o ś w i e t l e 81 i
blasku K. 81A, 82b, ale i p o ś w i a c i e 82a; charakterystyczne wyrażenia to blady księżyc
9, blady promień 64, mdławy promyk K. 82a. Dobitnie tę różnice są oddawane przez
przysłowia: Gaśnie księżyc przed słońcem 13, Słoniszko je jak żece [życie]: łsni blaskę
własnym, ksężec zas jak kunszt: żewi sę pózeczonym 17, Od promieni księżyca nie dojrzeje
grono winne 20 - oraz formuły potoczne Etnl 1989 Bilg 111 i pieśniowe księżyc świeci, a nie
grzeje 62F. O świetle K. mówi się, że jest pożyczane od słońca Piat Krak 579, Etnl 1989
Bilg 111, że księżyc świeci blaskiem słonecznym TN Łazory 1984, odbitym Kai Lim 20.
W pieśniach K. ś w i e c i jasno, pięknie, szeroko; wysoko, z nieba, prosto przez obłoki;
po drodze, przez pole, przez ciemny las; prosto w okno, przez okno, do komory ... - łącząc
zwykle swoim światłem n i e b o z d o m e m d z i e w c z y n y 55-57, 62A-H, 67C, D,
69B, 71, 91; w pieśniach lirycznych przeważnie świeci/przyświeca m ł o d y m i
z a k o c h a n y m 56i, 62A-H, 64, 67A, B, 69A, 72, 95, 77,79,80, 82c; przy świetle K. zbliżają
się do siebie zakochani 62; w pieśniach oddających realia czasów pańszczyźnianych, świeci
idącym do żniwa dziewczętom-imunan;czfcom 50; w zam. - oświeca chorego 28; świeci
jakby "oczami patrzył TN Zamch 1984; K. świeci się 7id.
Brak światła, ^zaćmienie K., jest nieszczęściem. W zamówieniach tam, gdzie nie świeci
słońce ani K., wypędza się choroby 30, 3ic.
164 ________________________ KSIĘŻYC - eksplikacja
KSIĘŻYC - eksplikacja ______________________________ 165
Co się dzieje przy świetle księżyca zob. czas.
Ruch. K. WS eh O dzi 15, 59, 62Gc, 63Ad, 63D, wy c h o d z i 63Ab, 1\1, t O C Z l J Się
po niebie s, 111, w ę d r u j e 73, o d p ł y w a 74, c h o w a się 10,75, z a c h o d z i 75. Wg
tradycyjnego przekonania Ziemia jest okrągła, lecz stoi w miejscu, a dookoła niej krąży cały świat,
który też jest okrągły, gwiazdy, Słońce, Księżyc LSE 1984/143; notowano jednak i przekonanie
przeciwne, że to „Ziemia wykonuje obroty wokół własnej osi, a Słońce lub Księżyc stoją w miejscu"
ŁSE 1984/142.
■ K s i ę ż y c jako p o s t a ć ż y w a . W bajkach śląskich, poznańskich i małopolskich K. ma
m a t k ę , która prowadzi mu gospodarstwo i rozmawia z odwiedzającymi jego mieszkanie ludźmi 94,
95. W bajce lubelskiej spiera się / swarzy się ze słońcem, kto daje lepsze światło Etnl 1989 Bilg 111,
podob. Piat Krak 579. W krakowskich opowieściach wierzeniowych mowa o dwunastu bmciacli
miesiączkach, którzy mieszkają w dalekiej chacie 103. Podobnie jak słońce, K. ma rodziców ZWAK
1887/3 Olkusz. W bajce chłop przedstawia diabłu K. jako swego brata 93. W biłgorajskiej kolędzie
życzącej słońce, K. i deszcz to Trzej Królowie 42.
V W pieśniach K. wraz innymi światłami niebieskimi czuje i przeżywa: uczestniczy z cały
światem w chwale Boga: wita małego Jezusa 39, służy Jezusowi 40, a w kolędzie życzącej - także
dziewczynie i chłopcu 44; chwali Boga 49a, b, dziwuje się piękności Jezusa 49c, płacze/boleje wraz ze
słońcem, gwiazdami i in. nad grobem Jezusa 48, 86b i nad niedolą ludzi 86a; czci święto wielkanocne
49d, nie chce przyjąć grzesznych dusz potępionych przez Jezusa 89.
K. widzi/zna cierpnienia zakochanych 64, 70b, i partyzantów 73; wie o zakochanych 70b, 77 i
pomaga im 64; smuci się nad panną Krzyż Kuj 1/111 i wychodzi smutny zza chmury, gdy dziewczyna
umiera LL 1972/2/60 - ale też (w nowszych pieśniach) zazdmści kochankom, gdy się do siebie zalecają
Piat Krak 580, 582, gdy jest cienki kocha panienki, a gdy grubszy, drwi z nich i śmieje się Piat Krak
581. K. patrzy spoza chmury Nyr Kar 199; w zagadce i rymowance księżyc wiedział - nie powiedział o
rosie (nie wysuszył rosy) 12, 36.
0 Rozmowy z ks i ę ż y c e m . W pieśniach miłosnych i weselnych K. jest rozmówcą zakochanych
i weselników, zwłaszcza jest adresatem wypowiedzi zawierających prośby o pomoc. Do K. zwracają
się i przywołują go - prosząc, by im przyświecał - z a k o c h a n i , którzy idą do siebie i chcą być
razem 62A, B, 77. Dziewczyna prosi, by K. nie świecił niewiernemu kochankowi Rog śląsk 103,
chłopak - by nie świecił niewiernej kochance stoin żyw 258. Do K. zwracają się w różnych momentach
obrzędu u c z e s t n i c y w e s e l a , dla którego K. jest wzorem, miernikiem czasu i świadkiem
56f, g, i, 1.
K. jest proszony, by świecił idącym w nocy do żniwa dziewczętom-iniwiareM-kom 50. Przywołują
go zbójnicy jadący na zbój 11. Do K. (także gwiazd, żywiołów przyrody) zwraca się chory lub
zamawiacz o zabranie choroby 31, 32. Dusze zmarłych proszą K., aby je przyjął, bo Pan Jezus ich nie
chce 89. W bajkach z personifikowanym K. rozmawia sierota 94, 95, podob. 103; K. Jest świadkiem i
mścicielem zbrodni 99.
Rozbudowane formuły powitalne kierowane do K. nowego, ślad archaicznego kultu K., podane
pod hasłem ->nów, funkcjonują do dziś w pisanej poezji chłopskiej 110.
Obrazem piętnowanego kulturowo zachowania jest szczekanie (psa, wtórnie człowieka) na księżyc
/ na słońce / na Pana Boga. ogpol. fraz. szczeka na księżyc znaczy 'obmawia, mówi oszczerstwa' 21.
D Działania sprawcze K. są w wierzeniach i tekstach folkloru bogato udokumentowane.
Uważa się, że K. ma wpływ na pobudzanie uczuć m i ł o s n y c h (o czym była mowa wyżej),
por. LSE 1962/7; przy świetle K. wszyscy chcą się żenić Piat Krak 579, przy czym wyrażenie fraz.
kawaler księżyca znaczy 'niewierny kochanek' Nyr Kar 239.
Wedle wierzeń światło K. budzi i ożywia z m a r ł y c h K 15 Poz 14, Szyf Miw 1/44,
Kul MiW 435-436, demony Sim Wierz 237, Upiory Lud 1956/553, wiedźmy K 31 Pok 210, ożywia
istoty wodne [wodników, wodnice, topielice i topielców) K 15 Poz 14, Kul Wiel 3/442; nie należy
zbliżać się, a zwłaszcza dotykać wody w rzece lub stawie, bo „oświetlona przez K. ciągnie ku sobie" K
15 Poz 5.
Światło K. ma wpływ na ludzi dorosłych i dzieci Szyf Trąd 43, Etnl 1989 Bilg 116, 117, Czap Mat
107, TN Krasiczyn 1985. Jeśli przejdzie przez człowieka, zwłaszcza dziecko, może
Wywołać: 1 U n a t y Z III K 17 Kub 69, Etnl 1989 B i lg 117, TN Banachy 1984, Wit Baj 68, TN Krasiczyn 1985,
ZWAK 1889/67; C ll O r O b y Wisla 1916/85, K 48 Ta-Rz 302, Szyf MiW 83J chorobę
miesięcznika (tj. niechęć do jedzenia i picia, wymioty, otwarte oczy podczas snu) Kul
Wiel 3/413; tzw. łunnika Czap Mat 107; płacz K 34 Che! 162; konwulsje Szyf Trąd 44, Szyf MiW
144; rozwolnienie K 48 Ta-Rz 302 i zielone odchody ZWAK 1892/258; kalectwo K 45 Gór 495.
P r a k t y k i o c h r o n n e . Aby zabezpieczyć dzieci przed szkodliwym światłem miesiąca należy:
zasłonić okno K 34 che! 162, Etnl 1989 Bilg 117, wisla 1916/85; zasłonić łóżko TN Banachy 1984;
zawinąć dziecko w chusteczkę, żeby K. nie naświetlał jego twarzy Etnl 1989 Bilg 117; nie kłaść
dziecka koło okna, bo K. może wyciągnąć dziecko przez okno TN Krasiczyn 1985; spać w miejscu, do
którego nie dochodzą promienie K. K 17 Lub 69,
K 45 Gór 495.
Dobrą ochroną przed światłem K. jest postawienie na oknie naczynia z wodą
Kul Wiel 3/413, Szyf Trąd 44, Szyf MiW 144, Wit Baj 68, Wisla 1902/414 lub położenie na oknie
skórki chleba wisla 1902/414, rozsypanie prosa i zrobienie śladów, po których musiałby przejść K.
Czap Mat 108. Kobieta ciężarna nie powinna chodzić po księżycu z odkrytą głową, gdyż to sprowadza
ciężki poród Wisla 1894/583. Należy także zakryć wodę, na którą świeci K., gdyż kto ją wypije, staje
się lunatykiem sim Wierz 237. Jeśli promienie K. „dotknęły dziecko", należy przenieść je nad studnią
wisla 1916/85 Kieleckie. Chory powinien chronić się przed światłem K., aby choroba się nie
wkorzeniała Czap Mat 109. ♦ K. był i poniekąd jeszcze dziś jest otaczany s z a c u n k i e m Kot Podg
87. Szczególnie zwracało uwagę pojawienie się na niebie nowego K., do którego zwracano się ze
specjalnymi formułami powitalnymi, -mów. Ślady kultu K. zachowały się w zakazach przeklinania w
jego obecności oraz wskazywania nań palcem K 34 chel 157,
Sim Wierz 237, Wisla 1900/55 Myślenice. Uważano to Za grzech ZWAK 1892/254; Wskazywanie
palcem na K. mogłoby spowodować śmierć rodziców K 42 Maz 402, sztywność palców sssi 2/554,
moczenie nocne Sim wierz 237, wypadanie z rąk i tłuczenie się różnych
przedmiotów, jak garnki, miski, szklanki, jajka Wisla 1897/118 Radzymin, Sim Wierz 237, Or L
1928/58. Wedle wierzeń opolskich, jeśli dziewczyna chce wyjść za mąż, musi ukłonić się K.
trzykrotnie i wymówić imię tego, którego kocha sim wierz 236. W lubelskiej pieśni
166 ____________________ KSIĘŻYC - eksplikacja
KSIĘŻYC - eksplikacja
167
weselnej młoda ma patrzeć oczkiem do miesiączka, by otrzymać błogosławieństwo od Matki Boskiej
oies Lub 40.
Pozostałościami kultu K. są p r z y s i ę g i na K., por. fraz. przysięgać na księżyc, na gwiazdy Kot
Rzesz 318, 372; złorzeczenia, np. żebyś nie widział księżyca, zaklęcia typu jak pragnę księżyc oglądać
Szyf Trąd 44. Chłopiec przysięga dziewczynie na miesiąc i gwiazdy 66, zapewnia, że kocha
dziewczynę nad gwiazdy, nad księżyc, nad słońce Folk
Łodz 65.
• K s i ę ż y c a p i es. W specjalnym stosunku dystansu wobec K. stawiany jest pies, jak świadczy
fraz. ktoś szczęko jak pies na miesiónczek NKPP szczekać 7c, podob. NKPP pies 25ib, por. ogpol.
Wolno psu i na Pana Doga szczekać (nikt nie uniknie obmowy) s SFr pies 76, ewent. Wyje jak pies na
miesiónczek NKPP wyć i, pot. raczej wyje jak pies do księżyca 'głośno, przeraźliwie' ogpol. przysłowie
Psy wyją, a księżyc świeci s SFr pies 72 oraz bliskie mu przysł. Wolno psu na miesiąc szczekać 21,
oznaczają sytuację obmowy nieskutecznej ze względu na dystans dzielący obie strony. Wycie psów do
K. jest tłumaczone jako zapowiedź: n i e s z c z ę ś c i a Etnl 1989 Dilg 115; śmierci TN Krasiczyn
1985; pożaru TN Zamch 1984; wojny K 17 Lub 130. Jeśli psy wyją gromadnie, będzie kataklizm Etnl
1989 Biig 115.
A (a) K. na n i e b i e powsz., ale i w n i e b i e 45c, 93a; w raju ser; toczy się po niebie 8; w
zagadce metaf. jest na wielgiej łące 3a, na polu i2c, na środku wsi 4 [tj. na niebie]; ponad chmurejką
43. W formule niemożliwości: Musiało by nie być na niebie miesiąca, żebym se nie wziena chłopaka z
tysiąca 6ia.
W pieśniowych porównaniach: jak K. m i ę d z y g w i a z d a m i - tak gospodarz /gazda między
kopami 45a, żniwiarze (kolędnicy) pomiędzy snopami 45b, ukochana między dziewczętami 65, panna
między kawalerami 45c, panna młoda / dziewczyna między druhnami/pannami 55, panna z
dzieciątkami 45d, Jezus między bydlętami 45e, dusza w raju między braćmi i siostrami 90.
K. jest w y s o k o 56c, 62D, 72: wysoko na niebie miesiącek przybity Sad Podh 129, K 6 Krak
144, K 28 Maz 250, Lom śląsk 274; w górze LL 1960/2-3/49. K. jest d a l e k o , w miejscu
niedostępnym dla człowieka, do czego nawiązują frazeologizmy: porwoł sie z kopaczkom na
miesiónczek NKPP motyka 3f; głupi jak stąd na księżyc NKPP głupi 64; Czy spadłeś z księżyca? NKPP
padać 3 oraz zagadki u.
W pieśniach miłosnych i weselnych K. lokalizowany jest nad miejscem akcji i oświetla je 56, 62A,
B, E, G, H, 72. W pieśniach religijnych K. jest pod nogami Maryi 83.
Jako postać bajkowa K. mieszka w domu 95, w chałupie 94, a dwunastu braci miesiączków - w odległej
chacie i03a na ziemi io3t>. W poznańskiej baśni słońce, K. i gwiazda, uwięzione w podziemnych
pokojach zostają przez bohatera wydobyte na świat 92. W anegdocie głupcy widzą K. w studni i05a, b,
d, a zwierzęta - w rzece l05c. Co jest na k s i ę ż y c u ? W wierzeniach i opowieściach wierzeniowych
K. jest miejscem p o k u t y lub n a g r o d y Kuch Pol 9, 10, Fisch Lud 162. Powszechnie opowiada
się, że na K. znajdują się l u d z i e u k a r a n i za pracę w święto lub za kradzież 104B: chłop
rozrzucający gnój 97B, chłop pańszczyźniak 97A, dwaj skłóceni bracia / Kain i Abel 104D,
Twardowski lub jego synowie 104E. Wedle wierzenia opolskiego na K. stare panny po śmierci palą
ogień śmiel Opól 76; w Sieradzkiem wierzy się, że tęcza może „uchwycić i unieść do jasnego księżyca
dziewczynę, co swawolnie i bezmyślnie
przeigrała kilkanaście wiosen" Kuch Pol 10, podob Lud 1926/45. Zapisano wierzenie, że
czarownice (czarnoksiężnicy) zawieszają na K. i gwiazdach człowieka zamienionego
W kozła Wisła 1900/465.
W bajkach mówi się o mieszkającym na K. kowalu niebieskim 93b, w opowieściach
wierzeniowych - o s k r z y p k u lub Św. J e r z y m grającym na lutni lub skrzypcach 104C, a
także o prządce, która przędzie nici babiego lata lub Sybilli szyjącej koszulę (gdy skończy szycie,
nastąpi koniec świata) 104F, o obliczu króla Władysława Warneńczyka 104G, bliżej nieokreślonych
postaciach ludzkich 104A, górze 104H. Sporad. wymienia się: Adama i Ewę, Judasza Fisch Lud 162.
Przysłowie Organista widzi organy na księżycu 25 wyraża krytyczną myśl, że każdy dostrzega tam
to, co mu najbliższe.
00 K. wyznacza porę s n u, słońce - pracy: w przysł. Spij o miesiącu, a rób o słońcu 14; fraz. ktoś
pracuje za słońca 1 za miesiąca NKPP pracować 52, Wisła 1896/624, znaczy 'pracuje bez umiaru, bez
ustanku', ale kiedyś sie d
u
o miesiącka zęno na tłukę przy muzyce Nitsch Tek 120. Świecenie K. w nocy
jest podstawą zagadki: W dzeń sę chowó i spi, a kiede sę cemno robi, to se pokazeje 10; w przysł.
Tęskna nocka bez miesiączka, dzionek bez słoneczka NKPP noc 16.
W pieśniach weselnych Polski środkowej i wschodniej w stałej relacji do K. toczy się akcja
w e s e l n a : dzielenie korowaja, oczepiny, wianowanie i in. 56. W pieśniach miłosnych i balladach K.
i jego światło stanowią tło zdarzeń m i ł o s n y c h : kochankowie przywołują się, spotykają, zalecają i
rozstają 62, 63, 7lc, 81, umierają 8iB. Fraz. nałowić ryb o miesiącu znaczy 'romansować' NKPP ryba
48, war.: Wit Baj 305.
Wtedy, gdy K. świeci, pokazują się w postaci widm d u s z e z m a r ł y c h : kochanków 82a, c;
samobójczyni 82b; ludzi pokutujących ioia, m.in. króla Sobieskiego, który wyjeżdża na koniu z toni
jeziora loic, rycerzy polskich i szwedzkich, którzy wstają z grobu i walczą do północy ioib. Ma
wtedy miejsce „procesja dusz" Lud
1982/144, podob. LL 1958/1/33, K 15 Poz 211, 317-318, Grodź Łęcz 41, Kuk Pow 188, 207, K 55 RuśK 439.
Przy świetle K. działają siły n i e c z y s t e : diabły K 14 Poz 143, Grodź Łęcz 107, Kot Podg48,
Mosz Kul 2/648; czarownice Wój Klech 163, upiory i wiedźmy K 31 Pok 213; czarownice tańczą z
diabłami K 7 Krak 98, zbierają zioła Etnl 1989 Biig 103, masło klecą 35; diabeł przeczyszcza pieniądze
Szyf Miw 102. W tym czasie borowy Palma próbuje zabić diabła na porębie Dek sier 104; chłopiec
widzi w lusterku piekło z czarownicami K 8 Krak 131.
Gdy K. świeci pojawiają się d e m o n y wodne - utopiec 100, także: Pel Dem 87, sim
Gad 65, 82, 83, Sim Wierz 243, 244, Sim ŚlOpol 125, 138, Kot Podg 52, Baz Tatr 91, Lud 1982/123,
ZWAK 1885/62, ZWAK 1886/112; topielnik K 35 Przem 233, topielec (który zaspokaja głód bladym
promieniem K.) K 15 Poz 14, Pel Dem 83; wilije czyli „dziewice z m a r ł e " (wiły)
K 15 Poz 64, Mosz Ku 1 2/649, rusałki K 15 Poz 195, Mosz Kul 2/649, boginki Pel Dem 95, bogunki
K 42 Maz 388, dziwożony przędące len Mosz Kul 2/648; zraoraPel Dem 155, gnieciuch Kot Podg 45,
strzygoń K 7 Krak 63, strach podobny do kota zwany hurbósz (hurboź), który dusi człowieka K 51
Sa-Kr 31; śmierć Kon WiM 59; zwodzijos Dek sier 35; tajemnicze postaci
Dek Sier 106, K 45 Gór 520, K 7 Krak 58, LL 1959/1-2/91; ptak Ze złotą koroną na głowie Dek Sier 120, kaczor Dek
Sier 134.
Gdy K. świeci, mają miejsce - wedle opowieści wierzeniowych - niezwykłe zdarzenia. Żabka
przemienia się w prześliczną kobietę i< 42 Maz 483, sadzi się lub zbiera
168 KSIĘŻYC eksplikacja
KSIĘŻYC dokumentacja
169
diabelskie grzyby śmiei opól 18, 21, odbywa się wyprawę po tajemnicze skarby Dek sier 55, 283.
Można wtedy także pozyskać wzajemność uczuć K 31 i'ok 218; nauczyć sztuki czarowania Baz Tatr
126, unieszkodliwić czarownicę sim Wier?. 27i i czarowników zwanych ślepotnikami Baz Tatr 113; na
Kurpiach myśliwi zabezpieczają strzelby przed czarownicami K 42 Maz 374.
W kolędach, gdy miesiąc oświeca dolinę, pasterze otrzymują nowinę o narodzeniu Jezusa Bart Lub
152; a kiedy miesiąc świeci gdy ['jak'] biała lelija, Najświętsza Panna Jezusa powija K 49 Sa-Kr 181.
W okolicach Pińczowa w Wielki Czwartek z pojawieniem się K. na niebie rozpoczynano procesję
pasyjną K 19 Kieł 188.
♦ P o g o d a będzie dobra, jeżeli K. ma rogi ku górze TN Zamch 1984, podob. Szyf MiW
143, Szyf Trąd 43, Etnl 1989 Bilg 116, Kup Pol 39, ZWAK 1882/196, Or L 1938/160, LL 1966/2 3/69, LL
1976/1/46; jeżeli jest jasny, cały Etnl 1989 Bilg 116, bez korony Or L 1928/196; sporad. też na pogodę
to pochylony, mówio z roga to pogoda Kup Pol 39; także: jest w kok, w lisiej
CZapie ZWAK 1878/134, 135, ZWAK 1882/196.
Będzie n i e p o g o d a , jeśli rogi K. są zwrócone ku dołowi Szyf Mi w 143, LL 1966/2-3/69, LL
1976/1/46; nad K. lub wokół niego jest korona Wisła 1900/464.
Będzie d e s z c z , jeżeli K. jest okolony koroną Or L 1928/196, obwódką TN Munina
1988, Kup WiM 19; laurką Etnl 1989 Bilg 116; mgiełką TN Krasiczyn 1985, Wisła 1889/502; kołem
LL 1964/3/41, Kup WiM 18, 19, K. jest w czepku Or L 1928/196; koło jest nad księżycem Bąk Kramsk
75. Wedle przysl. Miesiączek w kole za trzy dni woda w dole 26, podob. Etnl 1989 Bilg 116, ZWAK
1882/196; Księżyc w lisiej czapie - będzie deszcz NKPP księżyc 15, podob Szyf
Trąd 43, Bąk Kramsk 75, Kup WiM 19, Kul Wiel 3/523, LL 1963/2-3/96, Mac ChDobrz 35. Podobnie
mówi się o wyglądzie K. na słotę, w i a t r i b u r z ę ZWAK 1878/134, ZWAK 1882/195,
196, Kup WiM 19, Szyf MiW 155, Czap Mat 104, mrÓZ Czap Mat 104, Or L 1928/197 oraz Śnieg Kup
WiM 18, Etnl 1989 Bilg 116. W przysł. Odął się jak księżyc na słotę NKPP nadąć się 26; ubrał się w
czapkę na słotę ZWAK 1882/196. Deszcz będzie także, gdy rogi K. są ku dołowi, bo
Z nich dece TN Zamch 1984, Szyf Trąd 43, Szyf MiW 143, Or L 1938/160, Kul MiW 435. W przysł.
Gdy księżyc w Pannie, a grzmoty, pięćdziesiąt dni pluszcza sloty 27.
W zimie będzie mróz, jeśli K. ma rogi do góry, Kup Pol 39, ś n i e g - jeżeli rogiem w dół Kup
Pol 39.
Zmianę pogody zapowiadają koła i słupy przy K. (zwłaszcza jasne) LL 1964/3/41,
Szyf MiW 144, K 34 Chel 255, Szyf Trąd 43, K. zaćmiony Etnl 1989 Bilg 116, podob. TN Zamch 1984, kudłaty TN
Munina 1988.
W K. wymienia się ze s ł o ń c e m we fraz. porwać się z motyką na słońce/księżyc NKPP motyka3,
w zag. 4, w przysł. 21; w pieśni 89; z Panem B o g i e m w przysł. Wolno psu na miesiąc szczekać21; z
g w i a z d a m i i innymi elementami kosmosu (które nie chcą przyjąć grzesznych dusz) 89. K. i
k o g u t wymieniają się w wycinankach PSL 1957/1/33 Hajnówka i krzyżach zdobiących szczyty
domów PSL 1961/4/207.
•J* K. w kulturze ludowej polskiej zachowuje uniwersalną symbolikę opartą na jego cyklicznej
zmienności od fazy „młodości" do „starości", obrazuje rytm ż y c i a , narodziny, dojrzewanie i śmierć,
która jednak nie jest nigdy ostatecznym kresem, jest zapowiedzią nowego początku. Ostatecznie K.
symbolizuje ideę „ w i e c z n e g o p o w r o t u " i n i e ś m i e r t e l n o ś c i Tom Drz 125.
Jakkolwiek w najgłębszej warstwie wierzeniowej K. „zawiera oba elementy -
męski i żeński, jest niebieskim hermafrodytą" Tom Drz 127, Lud 1896/327, to w pieśniach i bajkach z
Polski wschodniej K. jest obrazem k a w a l e r a 58, 59, mężczyzny 95. W obrzędzie weselnym na
Podlasiu słonko to młoda, a księżyc to młody Drab Pódl 38. Trzy K. - obrazem Św. R o d z i n y
102.
W zdobnictwie ludowym umownym znakiem K. jest n i e p e ł n e koło, półk s i ę ż y c PSL
1957/1/28 Podhale, Lud 1927/114, PSL 1957/1/8 Kraków; Żelazne półksiężyce
w ludowym kowalstwie znane są też jako znak wiary mahometańskiej LL 1961/4-6/108 Kurpie.
Wycinanki sieradzkie i opoczyńskie zdobiono k ó ł e c z k a m i nazywanymi księżycami PSL
1952/1-6/54.
Zastępniki K. funkcjonujące w zagadkach to: dąb 4, koło 8, 48, łysy/siwy w ó ł / k o ń 2,
łysy/rogaty p a s t e r z / p a r o b e k 3, łysy d z i a d 5, p a n n a 6, ś w i e c a 7, bochen
c h l e b a / k a p u s t a ] .
S e n n i k . K. w snach zapowiada coś niedobrego; młodym - korzystne spotkanie, pannie -
przybycie k a w a l e r a , kobiecie - c i ą ż ę Etnl 1994 Nieb 152.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 — Księżyc między gwiazdami jak chleb/kapusta między grochem.
Między polnym grochem leży chleba bochen. (Księżyc między gwiazdami). TN Jacnia 1964, war.:
Folf Zag nr 837, nadto: ZWAK 1886/140, ZWAK 1837/128, MAAE 1908/320, LL 1959/5-6/30, LL 1960/2-3/81,
TN Łuszczów 1961, TN Gorajec 1984; Pomiędzy grochem główka kapusty. ZWAK 1882/14.
2 - Księżyc - jak (łysy/siwy) wół / (łysy) koń.
Łysy wól przez wrota patrzy. (Księżyc). Folf Zag nr 135; tamże war.: Siwy wól ..., Łysy koń ...; nadto
war : ZWAK 1885/300, ZWAK 1887/128.
3 - Księżyc pasterzem/parobkiem, gwiazdy/chmury - owcami/bydłem.
a. Na wielgiej łące owieczek tysiące, a pośród łąki rozstajne drogi, a pasterz łysy,
czasem ma rogi. (Gwiazdy i księżyc). Folf Zag nr 678, podob. Folf Zag nr 114, tamże war.
b. Jaki pasterz mó nówicyj owców? (Miesąc - pasterz, owce - gwiózde). Folf Zag nr 390.
c. Ziemia szyroko, "owcy daleko, a pastyrz rogaty. (A to - niebo, gwiazdy i księżyc.
Księżyc rugaty to je pastuch.) TN Jacnia 1964; war.: Pole niewymierzone, bydło niezliczone,
parobek rogaty, a gospodarz bogaty. (Niebo, gwiazdy, księżyc i słońce). Folf Zag nr 863.
d. Chto mó nówiksze baranki? (Miesąc z chmurama). Folf Zag nr 77.
4 - Stoi dąb na środku wsi, do każdy chałupy konar wisi. (Księżyc). Folf Zag nr 655; częściej o
słońcu.
5 - Łysy dziad, ślepa babka, szalony zięć i plaska matka. (Księżyc, noc, wiatr i ziemia).
ZWAK 1885/300.
6 - Stoi panna w ciemnicy, szyje bez igły bez nici, A uszyła taki kwiat, co na cały świat. (Księżyc).
Folf Zag nr 512.
7 - Co to za świeca: nikt jej nie zapala, całą noc przyświeca? (Księżyc). Folf Zag nr 840; war.:
zagadki w pieśni: Co świeci bez jasnej świecy? ... Miesiąc świeci bez jasnej świecy. K 28 Maz 154.
8 - Jakie kolo w nocy po niebie się toczy? (Księżyc). Sim Fol 151.
9 - Czemu miesąc je wiedno blady? (Bo on nigde w noce nie spi). Folf Zag nr 15.
10 - W dzen się chowó i spi, a kiede sę cemno robi, to sę pokazeje. (Miesąc). Folf Zag nr 1032.
11 - Wielo powrozów be trzeba belo, żebe to do miesąca i gwiózdów sygło? (Jeden powróz, ale on
be muszół hec dosc długi.) Folf Zag nr 1273.
170 ___________________ KSIĘŻYC dokumentacja
KSIĘŻYC dokumentacja
171
12 - Księżyc/mtesśfjc wiedział, nie powiedział ... = księżyc nio zbiera pe
reł/korali/kolczyków/kluczy [= rosy/gwiazd].
a. Sed Roch, ozsypał groch, miesiąc wiedział, nie powiedział, słońce wstało, pozbirało.
(Gwiazdy). Folf Zag nr 1234; tamże war.: ... a rechlij nie zebról, jaz belo widno. (Gwiozde); Roch
zasoł groch. (Grad); Święty Roch, zasiał groch, księżyc ... (Rosa). ZWAK 1878/181; Swęty Roch,
- rozsuł groch ... (Rosa). ZWAK 1885/300.
b. Święta Urszula klucze osuła; miesiączek wiedział, a nie powiedział, słońce zaś
wstało, klucze zebrało, świętej Urszuli do garści podało. (Rosa). Folf Zag nr 1234; war.: ... perły
rozsuła, ... pozbierało. NKPP Urszula św. 7a; ... perły rozsula, księżyc ..., słonko ... i w niebie
schowało. (Rosa). LL 1957/3/37; ... perły ..., miesiąc, ... pozbierało. (Rosa). Mich Trąd 125, TN
Niezdów 1967, nadto war.: Konop Krak 164; Święta Herelka rosnula perełka, księżyc widział, ...,
słońce wstało, pozbierało. MAAE 1908/325; Chodziła po rowie, Zgubiła korole, ... LL 1963/2-3/94;
por. także wyliczanki dziecięce.
c. Piękna dziewczyna na polu się bawiła, Jak się bawiła, kolczyki zgubiła; Księżyc
wiedział, nie powiedział, Słońce wzeszło, pozbierało. (Zorza, rosa). ZWAK 1878/182.
d. Wylazł dziadek na skrzynatke I wylał babce serwatkę. Księżyc wiedział, Nie
powiedział, Słońce wstało, Wyzbierało. (Rosa). LL 1957/3/37, war.: Folf Zag nr 1235.
PRZYSŁOWIA
13 - Gaśnie księżyc przed słońcem. NKPP księżyc 2.
14 - Spij O miesiącu, - rób o słońcu. NKPP dzień l ic , nadto war.: Wit Daj 313.
15 - Zachodzące słońce zazdrości wschodzącemu księżycowi. NKPP słońce 37.
16 - Me widziała sowa słońca, ogorzała od miesiąca. NKPP widzieć 21; tamże war.: ... dupa
...; ... oczy ...; ... sroka ...; ... baba ...; ... gęba ...
17 - Słoniszko je jak żece: lśni blaskę własnym, ksężec zas jak kunszt: żewi sę pózeczonym.
NKPP słońce 24, podob. Etnl 1989 Bilg 111, TN Banachy 1984.
18 - Tęskna nocka bez miesiączka, dzionek bez słoneczka. NKPP noc 16.
19 - a. Drobne gwiazdy giną od księżyca. NKPP gwiazdy 5.
b. Nie dbam o gwiazdy, kiedy księżyc świeci. NKPP gwiazda 11.
c. Żartować sobie z miesiąca, kiedy słońce świeci. NKPP słońce 39.
20 - Od promieni księżyca nie dojrzeje grono winne. NKPP księżyc 16.
21 - Wolno psu na miesiąc szczekać. NKPP pies 251b; war.: Toć i pies na miesiąc szczeka. NKPP pies 251; ... i
na słońce ... na Pana Boga. Red. Kruhel Mały 1990.
22 - Mosz gładki lica, wzdychej do ksiynżyca. NKPP lice 4.
23 - Księżyca zębami nie ukąsisz. NKPP księżyc 11.
24 - Cóż jo bydym pytać łaski na miesiónczku, kiedy jo móm prawo na ziymi. NKPP laska 2.
25 - Organista widzi organy na księżycu. NKPP organista 7.
PRZEPOWIEDNIE POGODY (RYMOWANE)
26 - Miesiączek w kole, za trzy dni woda w dole. NKPP księżyc 15.
27 - Gdy księżyc w Pannie a grzmoty, pięćdziesiąt dni pluszcza sloty. NKPP Panna (gwiazdozbiór).
ZAMÓWIENIA I ZAKLĘCIA
28 - [Z zamówienia choroby świętego Walentego:] Niech mie już nie szarpią wszelkie natury, Niech mnie nie
ciskają z ziemie do góry. Niech będzie słońce świcilo my wesoło, A niech księżyc mnie oświeca także. Gwiazdy niech
my pomagajo, A ziemia święto niech mie nie tyro. Kot Zn 324.
29 - Braćmi księżyca są: a. ryba, robak; b. dąb, kamień.
a. Z „pacierza do św. Mikołaja": Ryba w wodzie, Robak w drzewie, Miesiączek na niebie ... Jak mi się zejdą
tych czterech [tak, SN] braciszków na moim obejściu, Panic Jezusie!
Raczże mnie bronić od wilka leśnego, od psa wściekłego, od człowieka złego. Kot Zn 86, podob. w zaklęciu od bólu
zębów —►nów.
b. Mazurzy w Prusiech tak zamawiają ból zębów: Bożą mocą, Pana Jezusa pomocą! Dąb w boru, kamień w
morzu, księżyc na niebie, ze póki ci trzej bracia mocni się pospołu nie zejdą, lak długo mię zęby niccłl nic bolą. Bieg
Lecz 162; war. z Jurkowszczyzny pow, zwiahelski: Lekarka wyprowadza chorą lub chorego na podwórze, gdy jest
księżyc, stają naprzeciw, żegnają się, i tak znachorka przemawia: Księżycu, księżycu, jaki ty mi miły i luby, Bolą
Marusię (imię chorej) chrzczoną zęby. Na głuchej niwie stoi suchy dąb, Jak on rozwinie się, z księżycem zejdzie się na
obiad. Zaczną jeść, pić, zaczną o Marusi rozmawiać, Niech wtedy i zęby ją zaczną boleć. Wisła 1900/459.
30 - W miejsce, gdzie nie świeci słońce ani księżyc, wysyła się choroby.
[Zamówienie od ukąszenia węża:] IV imię Ojca i Syna itd. Wąz, wąż, wąż! Szkaradne
imię, Szkaradne plemię, Któreś wypuścił ... Idź pod kamień, Idź do wody, Idź gdzie słońce nie świeci I miesiąc me
dochodzi, W imię Ojca itd. Bieg Lecz 109-110, war.: Bieg Lecz 45 [zam. reumatyzmu], 123 [zam. brodawek], K 31
Pok 237 [przy bólu zębów],
31 - Niebo, słońce, miesiąc, gwiazdy, święta Trójca i Matka Boża - wzywane
na pomoc przy zamawianiu chorób.
a. [Zamówienie od róży:] Jasna nieba, jasna słońca, jasień miesiąc i jasne gwiazdy,
i święta Trójca, i Matka Boża, stań do pomocy, jak we dnie, tak i w nocy. Or L 1934/91.
b. Zaklinam cię gośćcu na słońce i księżyc, na Przemienienie Pańskie - na sąd
ostateczny itd. Bieg Lecz 48.
c. [Zamówienie łuszczki:] Jesteś, miesiączku, na niebie, Zbirasz trzy z dziewięciu
łuszczek do siebie. Weźże z tego chrzczonego Miłowanego Franka. Bo to jest Najświętszej
Panny gołeczka, Najświętszej Panny krewka. Jeśliś księżycowa, idź do księżyca! Kot Zn 186,
war.: LL 1973/3/50.
32 - [Pozbywanie się brodawek:] Zaznaczają pomiotła w pomyjach w wigilię Bożego Narodzenia, posmarują
niem rękę natrą popiołem, wyjdą na dwór i do miesiąca (księżyca) wystawiwszy rękę, mówią: Zęby moja ręka była
taka czysta, jak ty miesiącu czysty! Bieg Lecz 126.
33 - Rośniesz księżycu, niech i ja rosnę. Szyf Trąd 44.
34 - Siadam na oknie do księżyca, Zęby mi masła nie odebrała czarownica. Kot Las 105.
RYMOWANKI I WYLICZANKI DZIECIĘCE
35 - Zaszło słońce, ksiyżyc świeci, czarownica masło klyci. Krzyż Kuj 1/269; war.: Deszczyk kropi, słońce
Świeci, ... NKPP czarownica 1, podob. Sych SGKasz 1/158, K 8 Krak 252, K 48 Ta-Rz 275, Wit Baj 292, podob. w
wierzeniach zob. Wisła 1897/118.
36 - Szedł chłop przez pole i zgubił korale. Słońce wstało, pozbierało, Księżyc wiedział, nie powiedział, raz dwa
trzy, wychodź ty! Pis Wył 108 (por. zagadki nr 12).
37 - Bielka, Strielka, sobaka, pies, Gotowa rakieta na księżyc jest. Kto chce jechać Iunochodem, Musi zabrać
chleba z miodem. Tibi, tibi, ajka, Powiedziała Łajka. Sim Fol 55; war.: ... Kto chce jechać, niech nie pcha się, Niech
wykupi bilet w kasie. Sim Fol 54; ... Łajka pies, ... Rosja ją tam wystała, By sygnały nadała. ... Mówi do was Łajka.
Sim Fol 55.
38 - Dudek siedział na dachu, Liczył gwiazdy przez lupę, Wtem się księżyc obrócił I pokazał mu dupę. Sim Fol
65.
KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE
39 - Księżyc, gwiazdy, słońce, zorza, planety/... witają małego Jezusa.
Hej nam hej! Witają go [małego Jezusa] i bydlęta, ... Gwiazda go wita i słońce, planety, miesiąc i gońce, ...
Witają go narodowie ze wschodu słońca królowie. K 5 Krak 251-252; podob. Idzie panna ozdobiona, ... W miesiąc,
słońce ustrojona, ... Witają go [Jezusa] słońce, gwiazdy, ... Witają go zorza, ..., Witają go miesiąc, słońce, ... Witają
go i bydlęta! ... Witają go narodowie, ... Ze wschodu słońca królowie. ZWAK 1880/104.
40 - Słońce i miesiąc, służą Jezusowi.
172
KSIĘŻYC - dokumentacja
KSIĘŻYC - dokumentacja
173
Ju pochwalme króla teho, Dziś w Betleem narodzonelw, ... Jemu slużi stonce, micsąc, We dnie, w
noci nie przestając. K 39 Pom 371.
41 - Księżyc jest podgłówniczkiem/powijaczkiem dla małego Jezusa.
a. Stalą nam się dnia dzisiejszego nowina, że Panna Czysta porodziła Syna, ach lelija.
... A z czegu żeś podgłówniczek miała, Maryja? Miałam podgłówniczck, ten jasny księzyczek,
ach lelija. TN Tuszów 1988.
b. Jest na niebie miesiąc jasny, będzie powijaczck krasny, Panno Maryja. K 49
Sa-Kr 151.
42 — Księżyc, słonce, deszcz - jako Trzej Królowie.
Tam u wody u studzianej, szczodry wieczór, dobry wieczór! Trzej Królowie przyjechali, ... I tak
sobie imia dali ... Jednemu było jasne słunejko ... drugiemu było cichy dyszczeńko ... a trzeciemu jasny
księżyczeńko ... Słuneńko mówi: wstanę jo w lecie rano ... i obsuszc ludziom siano. ... Dyszczeńko
mówi: wstanę jo w lecie rano ... i obrosze ludziom siano. ... Miesiunczek mówi: wstanę jo o północy, ...
oświce jo góry, lasy. ... I furmany, powodziany, ... Co przewożą srybro, złoto. ... Na ołtarzyki, na złote
kielichy. . . . A chto niemi będzie pijoł? ... Sum Pan Jezus z aniołami... i Maryja z dziewicami, szczodry
wieczór, dobry wieczór. Btnl 1989 Dilg 131.
43 - To nie jasny miesiączejko ponad chmurejką, to kawaler - wojowniczek.
Ponad lasejkiem czarna chmurejką, ponad to chmurejko jasny miesiączejko. Nie byi
to miesiączek - Jasio wojowniczek, wywojował sobie sto złotych jabłuszek. TN
Gorajec--Zastawie 1984.
44 - Księżyc, gwiazdy, cały świat świecą/służą a. dziewczynie b. chłopcu.
a. Chodzi Jadziunia po pokojiku, róży kwiat, ... służy (świeci) jej księżyc, slużo (świeco)
jej gwiazdy, cały świat. Bart Lub 114.
b. Chodzi Stasiunio ..., świeci mu księżyc, służo mu panny, cały świat. Bart Lub 134.
45 —Jak księżyc/mtesitje między/pomiędzy/ z gwiazdami, tak: a. gospodarz/ga
zda między kopami; b. żniwiarze (kolędnicy) pomiędzy snopami; c. panna mię
dzy/z kawalerami; d. panna z dzieciątkami; e. Jezus między bydlętami.
a. Żebyście gospodarzu stali między kopami, jak miesiąc między gwiazdami. Kot Las
136; war.: ... chodzili pomiędzy snopami, kopami, ... Kot Las 130, podob.: Bart Lub 91, Kot Las
123, 129, 135, 137, Lud 1905/161, K 5 Krak 236, Święt Nadr 71; ... a w polu żeby stół snop przy
snopie, kopa przy kopie, a gazda ... LL 1957/4/53; Zęby stal snop przy snopie, kopa przy kopie,
a gospodarz ..., jak księżyc ... Bart Lub 69; ... jakby księzycek ... ZWAK 1885/12.
b. Będziem sie krążyli pomiędzy snopami, jak ten miesiączejko pomiędzy gwiazdami.
Bart Lub 90, war.: Ad Zam 54; Będziemy siadali między pólkopkami. Jak księżyc na niebie między
gwiazdeczkami. Kot Rzesz 295.
c. Ty sie zabaw z nami, Jak księżyc z gwiazdami, ... Jak księżyc w niebie z gwiazdami.
Kot Rzesz 137-138; war.: Będzie się bawiła - dziś z nami, jak ... między ... Kot Rzesz 152; Byś
... tańczyła dziś z nami, Jako miesiączek z gwiazdkami. Kot Rzesz 220; ... zaśpiewaj ładnie ...
dziś z nami, Jak księżyc między ... Kot Rzesz 157; Zatańcujemy wokoło, Ty dziś z nami, jak ...
między ... Kot Rzesz 160; Byś się weseliła Iz nami Jako ... z ... Kot Rzesz 220.
d. Będą tu chodziły panny z dzieciątkami, Jakoby miesiącek między gwiazdeckami.
Lud 1905/161.
e. Hej, lelija! W lichej szopie leży, Nagi, bez odzieży, ... Między bydlętami, Jak księżyc
z gwiazdami - Hej, lelija! Kot Rzesz 149.
WIDOWISKA HERODOWE
46 - Księżyc i gwiazda na płaszczu Heroda mają go chronić.
[Herod do Śmierci:] Jakbyś mnie mogła z tego świata zgładzić, kiedy księżyc i gwiazda przy mym
lewym boku. (Takie znaki są na lewej stronie płaszcza Heroda i znaki te mają go chronić). TN
Niemirówek 1980, war.: TN Zielone z Przejmą 1979.
47 - Ludzie będo latać jak ptaszek, a na planecie wyrośnie krzaczek. Poleco na ksienzyc,
aby ho tam zmierzyć, a na Ziemi narodzi sie miody król i wtenczas zniknie ludzki ból. Bart
Lub 284 [żartobliwa kwestia Żyda].
PIEŚNI WIELKOPOSTNE I WIELKANOCNE
48 - Słońce, księżyc, gwiazdy/... płaczą nad grobem Jezusa.
Płacz jasne słońce, płacz kolo miesięczne, zalejcie gwiazdy światła swoje wdzięczne. ... Nad
grobem króla niebieskiej stolice. [Także: promienie z nieba, obłoki, chmury dżdżyste, pioruny,
błyskawice]. K 20 Rad 102, war.: TN Lubcze 1978, K 19 Kieł 141.
49 - Księżyc, słońce, gwiazdy a. chwalą Boga, b. czynią pokłon, c. dziwują się
piękności Jezusa, d. c/icrj uczcić święto wielkanocne.
a. Słońce, miesiąc, wszystkie gwiazdy, rok, godziny, moment każdy; dzień i noc niechaj
Cię [Boże] chwalą, serce miłością zapalą. K 22 Lccz 34.
b. Jcdynowladny Rządco nad rządcami, któremu niebo swemi obrotami, słońce,
miesiąc, gwiazdy czynią pokłon zawżdy jako Panu swojemu. K 39 Pom 234.
c. Nieskończona, najśliczniejsza, Jezu miłości, niepojętej i prawdziwej, źródło słod
kości. Słońce, miesiąc i z gwiazdami, ... piękności się twej dziwują, lecz nie pojmują. K 28
Maz 90.
d. Gdy zaś Chrystus zmartwychwstaje, wszystkim radość wielką daje, alleluja. Słońce,
miesiąc są jaśniejsze, uczcić święto chcą dzisiejsze. K 22 Łęcz 30.
PIEŚNI ŻNIWNE I DOŻYNKOWE
50 - Księżyc/miestrjc jest proszony, by świecił idącym do/od żniwa dziewczę
tom / żniwiareczkom.
a. Zaświeć-że, miesiącu, we cztery ogniwa, prądnickim dziewczętom, co idą do żniwa.
A smorzowskim nie świeć, bo tego niegodne, bo cie obmówiły, miesiączku nadobny. K 6 Krak
377; war.: ... moim żenczareczkom, Jak pójdą od żniwa. ZWAK 1886/308; Świeże mi, miesiączku,
na ..., dla mojej dziewczyny, jak idzie od ... Chód Śp 186; Świeci miesiąc, świeci na ..., Nasym
zniwiareckom co idą od żniwa. Or L 1927/170 okolice Kielc.
b. Swicćże mi, miesiączku, na nowej stodole, moim żenczareczkom, Jak pójdą przez
pole. ZWAK 1886/308.
c. Księżyczku kochany, tak bym prosiła zaświeć mi, chwileczkę bym żniwa skończyła.
Piat Krak 579, war.: [A Koczwara] Szcz Ant 412; por. Złamałabym sierpik, miesiącek mi zycył,
dziękuję miesiącku, coś mi ładnie świecił. K 6 Krak 469.
51 Jak miesiączek nad gwiazdami, tak kopeczki nad kopami.
Było żyteńko i nie masz, stoją kopeczki jak las. Stoją kopeczki nad kopami, jak miesiączek nad
gwiazdami. Chód Śp 219.
PRZEMOWY WESELNE
52 - Słońcem, księżycem i gwiazdami Bóg przyozdobił świat.
Kiedy to Pan Bóg stworzył świat, tak prziozdobił fiyrmament: słońcem, miesiącem i gwiazdami.
Kur Opól 49.
53 - Noc bez księżyca, dzień bez słońca, młody bez przyjaciółki - smutne.
Jak smutna noc bez księżyca, a dzień bez słońca, tak też i ty, wielebny młody panie, smutny jesteś
bez przyjaciółki. K 10 Poz 285.
PIEŚNI I PRZYŚPIEWKI WESELNE
54 - Korowaj był u słońca i księżyca.
Oj, gdzieżeś bywał, Święty korowaju ... Oj, bywał ci ja U kręga miesiąca, Oj, bywał ci ja U
jasnego słońca. Hol Wes 138.
55 - Jak księżyc/miesiąc między/z gwiazdami, tak panna młoda / dziewczyna
między dr u ii nami/pannami.
a. Idzie (Kaśka do kościoła) między pannami jako księżyc najśliczniejszy między gwiazdami. K
40 MazP 233; war.: Jak jechała do kościoła ..., wyglądała jak ten księżyc między ... K 12 Poz 66; ...
mniedzy przydonkamy, A lón myśli, ze to mnieszióndz Mniedzy gżozdeckamy. Stef WarmPś 1/96; ... jako
miesiąc ... Krzyż Kuj 1/213, K 20 Rad 191, K 46 Ka-S 188; ... między panioma, jako miesiąc ... K 40 MazP
234, K 22 Lecz 67; Klękła ona przed ontarzem ..., jako miesiąc ... K 23 Kai 172; Ona klęcy przed
ołtarzem między druhnami, jako miesiąc ... K 24
174
____________________________ KSIĘŻYC - dokumentacja
KSIĘŻYC - dokumentacja
175
Maz 269, war.: K 46 Ka-S 23, Lom Śląsk 298; / uklękła na kościele między druhnami, mnie sie zdaje, ze to miesiąc ...
K 27 Maz 156; Siadła sobie grzecna panna w ławkach z druhnami, najśliczniejszy mój miesiączek w świetle z
gwiazdami. K 16 Lub 265, war : K 16 Lub 424; Ona siedzi w pierwszej ławce między pannami, jako miesiąc ... K 12
Poz 68; Ona siedzi w lawulecce miedzy swachnickami. A on myślał, ze to miesiąc ... K 40 MazP 236; / usiadła
Kasiuleńka między paniami, i świeciła jako miesiąc ... K 40 MazP 235; / usiadła [kochaneczka] sobie w ławkach
między pannami jako miesiąc ... K 46 Ka-S 24; / usiadła za ławkami, między pannami, jak ten miesiąc ... K 27 Maz
268; Stoi ona [Marysia] przy ołtarzu między paniami, a świeci sie jako miesiąc ... K 22 Lecz 66; Una stoi na
pocziymu miyndzy drużbami, Jako miesziąc o północy ... Pies Śl 1/379; Jużci ona panią, panią, między paniami,
najślicniejsy miesiącycek ... K 18 Kieł 144; "adnie ji ta,
u
adnie, między panienkami, Eżli miesiąckowi ... ZWAK
1891/116 Ropczyckie.
b. Świeci miesiąc świeci między gwiazdeczkami, Najmilsza mi S. między panienkami. Lom Śląsk 389; war.:
... między niewiastami. Lom Śląsk 398; ... a moja Marysia między dziewcętami. K 19 Kieł 175, zob. nadto war.: Biel
Kasz nr 309.
56 - Przy miesiączku - toczy sie akcja weselna: dzielenie korowaja, oczepiny, wianowanie i in.
a. Świeci miesiącek na rogu pieca, zabieraj-ze się moja, Marysiu do cepca. K 20 Rad
232; war.: Oj, świć miesiącku, oj świć nade drzwiami, ... Młodo Marysiu, siadoj z nami. Chm
Lub 37.
b. Słoneczko zachodzi, miesiączek ziaje, Marysia płacze, za stół stąpaje. Chód Śp 99.
c. Wysoko miesiącek, jesce wyży kosy, Weźze Kasiu grzebień, rozcesaj mi włosy.
ZWAK 1888/137.
d. Świeci miesiącek na rogu stoła, bierz się Marysiu, bierz się do zawoja. K 26 Maz 186.
e. A w tym kole, mój miesiącku, w tym kole, potocyła swój wianecek po stole. K 27
Maz 182.
f. Swjeć miesjączku z raju, naszemu korowaju, żeb było widniusieńko, krajać go
drobniusieńko. Etnl 1988 Polin 178.
g. Kalina nad wodami, świeć, miesiączku nad nami. Świeć, miesiączku, masz komu,
idzie Marysia do domu. K 49 Sa-Kr 487.
h. Swiyci na niebie miesiącek zloty, chłodny wiatr duha, a tam słowicek na rozlącynie młodej parze śpiywa.
Stoin Żyw 236.
i. Świeże mi, miesiączku, rożkiem do kumory, będę rachowała za wianek taliary. TN Korczów 1984.
j. Świeci ta miesiącek wedle okienecka kieby młyńskie kolo, przerzec-ze Hanusiu, prze-rzec-ze jedyna, aby
jedno słowo. K 23 Kai 129.
k. Świeci miesiąc, świeci od mura do mura, nasza panna młoda podobna do szczura. LL 1960/2-3/53; war.:
... od płota do plota, nasza panna młoda podobna do kota. LL 1960/2-3/53; ... na ćtery ogniska, Juz się ozenieła moja
towarzyska. Or L 1927/170.
1. Zaświeć ze, miesiącku, na tej łysej górze, bo nas pan mody kocią nogę gryzie. K 6 Krak 54.
57 - Świeci miesiąc, gwiazdy a. pomagają, b. mu nie dadzą - panna/chłopiec
jest prowadzona/-y do ślubu / do domu.
a. Świeci miesiąc, świeci, pomogo mu gwiozda, Juz się ta rodzina rozlatuje z gniozda.
Lud 1908/388.
b. Świeci miesiąc świeci, gwiazdy mu nie ' dadzą, bo już Pannę młodą do ślubu
prowadzą. Płat Krak 420; war.: ... gwiazdy mu się zdadzą, siedmiu parobecków dziewcynę
prowadzą. K 6 Krak 474, Święt Nadr 265; Świeciłby miesiącek ... Same mnie dziewcęta do dom
odprowadzą. K 19 Kieł 175; ... Same mię koniki do dom zaprowadzą. ZWAK 1880/175.
58 - Księżyc i gwiazda - to chłopiec i dziewczyna.
Jedzie Jasio do Kasieńki, Jak ten miesiąc do gwiazdeńki I pyta się ojca swego: Co gadać u dzieweńki. Hol Wes
91.
59 - To nie miesiąc wschodzi, to miły dokoła okien chodzi.
Myślałaś, Kasińku, ze to miesiąc zeszed, A to ci Jasińko kolo okna przeszed. MAAE 1908/76; war.: Ej
powiedziałaś, moja mamuniu, że to miesiunczek schodzi, a tu Jasieńko, mój nadobnińki, dokoła okin chodzi. TN
Bychawka 1962; Powiedziałaś, Maniu, że ..., a to twój Jasieńko ... Oles Lub 131.
60 - Chłopiec ma przyjść do dziewczyny o miesiączku.
Obejrzę się - słońce wschodzi, Maciek do mnie nie przychodzi. Kazałam mu: o miesiączku przychodź do mnie,
mój tysiączku, to ja ci dam podarunek, wyzłocony ten pierścionek. Chód Śp 130.
PIEŚNI 1 PRZYŚPIEWKI ZALOTNE I MIŁOSNE
61 - Tak jak jest niebo, słońce, miesiąc, gwiazdy - tak jest miłość chłopca
i dziewczyny.
a. Chybaby me byuo suońca i miesiąca, Żebym se nie wybrau dziewcyny z tysiąca.
ZWAK 1891/77, 105 Ropczyckie; war.: Musiałoby nie być na świecie miesiączka ... K 6 Krak 388-389;
... byś nie wybrała ... chłopca z tysiąca. Kot Rzesz 473; ... na niebie miesiąca, żeby ja nie dostał
Za dziolchą tysiąca. Pies Śl 1/127; Musiałoby nie być na niebie miesiąca, żebym se nie wziena
chłopaka z tysiąca. Płat Krak 14.
b. Gdybym ciebie miał opuścić, musiałoby niebo spaść; a gwiazdy by się łyskały
i miesiąc by świat porzucił. K 40 MazP 246.
c. Zęby nie miesiącyk, nie gwiazdy na niebie, tobym nie potrafił, dziewczyno, do
ciebie. K 28 Maz 238
d. Jasne gwiazdy, jasny miesiąc, najjaśniejsze słońce, pójdęć ja z tobą Walusiu, choć
na świata końce. K 22 Lecz 64.
62 A - Zaświeć mi / świeć, miesiączku/księżycu - zakochani idą do siebie /
wyglądają siebie [chcą być razem].
a. Zaświeć mi, miesiącku seroko po drodze, Niech ja sie napatrzę kochankowy chodzę.
Zaświeć mi, miesiącku, prosto bez obłoki, Mojemu miłemu, idzie bez potoki. Zaświeć mi, mie
siącku, między gwiazdeckami, ja najhudobniejsa między dziwcętami. Zaświeć mi, miesiącku,
oknem do kómore, Niech ja se wybiere od matki ubiory. ZWAK 1888/187, podob.: Stoin Żyw 446,
Kot Rzesz 396; war.: ... Na rogu kościoła, Powiedz mi, ma miła, Jeśli będziesz moja. Pies Śl 2/97,
podob. Stoin Żyw 122, Rog Śląsk 169, Pies Śl 1/109, Pies Śl 2/96; Świyć-ze ..., prosto bez "obłoki,
cobyk jo se przesed prosto bez potoki. Sad Podh 126; ... szczytem do komory, niech ja se wybiorę
do karczmy przybory. K 44 Gór 231, Stoin Żyw 446. . . . w rogu komoreczki, aż ja usznuruję swoje
poduszeczki. Chód Śp 275; ... prosto w spiskie turnie, i temu dziywcęciu, co se idzie ku mnie.
Sad Podh 106; ... bo mi świycka zgasła, idę do Aniośka, juz mie nocka zasła. Stoin Żyw 225.
b. Swicćże mi, miesiączku, nad moim przełazem, Poczekaj mnie, Kasiu, pójdziewa se
razem. Oles Lub 77; ... na nowej stodole, dla mojej dziewczyny, jak idzie bez pole. Chód Śp 186;
... jasny miesiączku, jako młynowe koło, Oj, wyjdźże tu, wyjdź, moja dziewczyno, przemów
do mnie choć słowo. Ol Pódl 25; ... bez wysoki plot, czekej na mnie, ma kochanko, Jeszcze
jeden rok. Pies Śl 1/308, 143; ... prosto w okienecko, niechże ja pościelę lubemu lózecko. K 6
Krak 456, war.: K 1 Picś 370 podob.: K 40 MazP 153, K 6 Krak 457, ZWAK 1885/242.
c. Świeć, miesiączku, świeć mi pięknie Do dnia samego; Widziałam tam myśliw-
czyczka Bardzo szwarnego. Rog Śląsk 31, war.: Pies Śl 1/465, 466.
d. Świeć, księżycu, w okno moje, wyjrzyj Kasiu serce moje. TN Huta 1966.
e. Swiećże mi, miesiączku, wysoczko, Świeć mi, miesiączku, świećże mi jaśnie, Aże
mi moja kochaneczka nic zaśnie. Pies Śl 1/278, war.: Pies Śl 1/317, 344.
f. Świeć mi, miesiączku, Świeć mi jasno Na ten nowy dwór; Nie powisz ty, Ma
miluśko, Iż ja szelma twój. Rog Śląsk 162, war.: Pies Śl 1/298.
g. Śwtyć, miesiącku, świyć na niebie, ale wiedz komu, mojij najmilsyj dziywcynie,
u
oknym do domu. Stoin Żyw 134.
176
KSIĘŻYC - dokumentacja
KSIĘŻYC dokumentacja
177
62 B - Świeć, miesiączku, świeć, bo ja idę/jadę do swój miłej.
a. Świeć, miesiączku, świeć przez to poleczko, bo ja idę do mej luby pod okicncczko.
Piat Krak 82; ... mi jasno ... boć ja muszę Do swej milej ... Pies Śl 1/298, Rog .Śląsk 162; ... na
niebie, ale wysoko, a bo do mojej dziewczyny droga daleka. Biel Kasz nr 350.
b. Świeć, miesiączku, świeć mi pięknie, Pojadę ja do milej, co mi rzeknie. Rog Śląsk
101, Pies Śl 1/304, 315, 317.
c. Świeć, miesiączku, świeć, przez ten ciemny las, bo ja idę do swej luby juz ostatni
raz. Piat Krak 82, war.: TN Ostrówki 1953; ... księżycu ... Piat Krak 51; ... po stojączku bez ten
gęsty las, ... ku mej milej ... LL 1958/2-3/72; ... jadę do swojej luby już ostatni raz. TN Sułów
1978; ... mi jasno Przez ten czarny las; Odprowadź mnie, Ma miluśko, Już ostatni raz. Pies Śl
1/298, Rog Śląsk 162; ... świeć wysoko ... do swej najmilszej ... TN Wielkolas 1980.
d. Świeć, miesiączku, świeć, przez to oranie, bo ja idę do swej luby na pożegnanie.
Piat Krak 51; ... wisoko, swjec przez calc noc, ... jadę od mojej lubej ... Kam Pom 99, podob. Piat
Krak 51, Stoin Żyw 134, Pies Śl 2/257, Lom Śląsk 309.
62 C - Świeci miesiąc na niebie - puść mnie, panno/ dzieweczko/ dr-użko, do
siebie. ,
Świeci miesiąc na niebie, puść mnie panno do siebie. K 6 Krak 203, Pies Śl 2/227, war.: Biel Kasz nr 341; ...
miesiączek ..., Puść mie, dziyweczko, ku sebie. Pies Śl 2/229; ... panienko ... K 18 Kieł 123; ... dziewczyno ... K 39
Pom 166; ... dziewczę ... Pies Śl 2/228, Stoin Żyw 134, Pies Śl 1/203, LL 1960/4-5/43, MAAE 1908/192 Kielnarowa;
... dziócho ... Lom Śląsk 176, ZWAK 1886/270; ... do ciebie. Rog Śląsk 226, Pies Śl 1/94, K 22 Łęcz 116, Krzyż Kuj
1/219, K 27 Maz 293, ZWAK 1878/63, 70 Mazowsze, K 6 Krak 203, K 44 Gór 270-271, 362, 366; ... Wpuśćze mnie,
dziewecko, do siebie. Piel Śl 1/199; ... Otwórz mi, panienko, do siebie. Lom Śląsk 175; ... puść mnie, drużko, do
siebie. Piat Krak 424; ... nie przytulaj mnie do siebie. Kot Zn 407.
62 D — Księżyc/mtestfjc świeci wysoko, kiedy chłopiec jedzie/idzie do/od swojej dziewczyny/fcoc/iama swego.
Jagem jechał do dziewcyny swoi, miesiąc świecia! wysoko. K 26 Maz 247, war.: Biel Kasz nr 304, Krzyż Kuj
1/197, K 28 Maz 249-250, Ol Pódl 27; .. . , do swojej jedynej ... Hol YWs 132; ... do swojej najmilszej, ... TN Dobre
1977; ... wieczorym do ciebie ... Krzyż Kuj 1/198; ... do ciebie, Marysiu, ... Kot Zn 383; ... do kochania mygo ... Sob
Wielk 167; ... do swej Kasi ... Rog Śląsk 91, Pies Śl 1/437. Kiedym ja sedl do mej namilsej, ... K 40 MazP 527; ...
księżyc ... LL 1960/4-5/56; ... do swoji Maryny, świecił księżyc ... K 18 Kieł 139; Kiedy ja bieg do swego kochania ... K
27 Maz 280; Kiedym ja byl u swojej dziewczyny, ... K 26 Maz 247, ZWAK 1878/68; Jak ja byłem u swojej dziewcyny,
był ... K 28 Maz 250; Kiedy ja byl u swojej dziewczyny, u swojej jedyny, ... K 41 Maz 469, war.: Gąs Mazur 101; Kiedy
ja był u swoji małuśkij, ... K 18 Kieł 138; Kiedym ja byl u swoji Antolki, ... K 25 Maz 57; Kiedy ja stal u swoji
kochanki, ... K 18 Kieł 139; Jakem jechał od swojej dziewczyny, Miesiąc świecił wysoko. Kot Rzesz 312, war.: K 27
Maz 279, K 48 Ta-Rz 147, K 22 Łęcz 103, Krzyż Kuj 1/198, Gaj Rozw 232; ... kochanki, ... K 25 Maz 57, Sob Wielk
168, 169, Sob Lubus 16, K 27 Maz 280, Stoin Żyw 237; ... od swojej Maryni, świeci! ... K 27 Maz 279; ..., od swojej
jedynyj, ... TN Osowno 1980. Kiedym ja sed od moji dziewcyny, miesiąc świecił wysoko. K fi Krak 144, Rog Śląsk 90,
Pies Śl 1/437; Jak ja szedem ... K 28 Maz 250; I\iedym ja sed od swoji dziewcyny, ... K 46 Ka-S 177; ... se szed od
swoji dziewcyny Od swoji jedyny, ... ZWAK 1891/108; Kiedy jo szed lod moji kochanki, ... Stef WarmPś 2/14; ... od
mej kochaneczki, ... na niebie. Pies Śl 1/433; Gdym ja chodził do dziewczyny, ... Stoin Żyw 238; Kiedym ja był pod
twoim okienkiem, ... K 41 Maz 468; Kiej ja stanął pod twym okieneczkiem, ... Pies Śl 1/434; Kiedy ja był u swojej
miluśki, ... ZWAK 1880/213; Jak ja pójdę do tej swojej miłej, Świeć, miesiączku, wysoko, Moja miła będzie
spoglądała, Jakech uszel daleko. Pies Śl 1/435; ... bez rozbarskie pole, ... A jo byda za nim spoglądała, Jak on ujdzie
daleko. Pies Śl 1/290; Kiedy jo szel bez kamieńskie pola, ... Pies Śl 1/314; Wyjechałem w pole orać ... Święt Nadr
310.
62 E — Świeci miesiąc w okno moje, już odjeżdża(m) serce/dziewczę moje.
Swjec-i mjesąc w uokno muoje, już uodjażdżam, dżewcza moje. Biel Kasz nr 390, war.: tamże, nadto war.: Kam
Pom 217, K 40 MazP 241, LL 1964/1-2/49, 66; ... Już odjeżdża serce mojr. Kur
Opol 165; .. maszeruje serce moje. K 57 RuśC 1145, K 45 Gór 477-478; ... nie dowierzaj ... Pies Śl 1/280.
62 F - Miesiąc świeci, słońce grzeje, do dziewczyny/kochania serce mdleje.
a. Miesiąc świeci, słońce grzeje, do dziewczyny serce mdleje. K 39 Pom 117, K 48 Ta-Rz
162; war.: ... do kochania ... K 39 Pom 117, 224, K 26 Maz 232, K 41 Maz 78, Piel Śl 1/490, ZWAK
1882/114; ... do kochania serce śnieje. Stef WarmPś 3/28; I\sięzyc świeci, ... Piat Krak 190; Świeci
miesiąc, ... K 39 Pom 448, por. Biel Kasz nr 297.
b. Świeci miesiąc, a nie grzeje, do kochania serce mglcje. K 12 Poz 22, war.: Stef WarmPi
3/44, K 4 Kuj 16, 77, K 41 Maz 165, K 44 Góry 288 289, Stoin Żyw 239, Lom Śląsk 311; ... Bez kochania
... K 4 Kuj 254; ... Dla ciebie me serce ... K 40 MazP 240; ... we mnie serce roztopnieje. K 40
MazP 240; ... już odjeżdża serce moje. Chód Śp 192.
c. Zawsze mi wystawiasz podchlebne nadzieje, Jak miesiąc, co świeci, a nigdy nie
grzeje. Lom Śląsk 404.
62 G - Świeci miesiąc/księżyc, dziewczyna przywołuje chłopca.
a. Świeci miesiąc, ... Pędzie dziś pogoda, Przyjedź, Jasiu, Do mego ogroda. Hol Wes 112.
b. Świci miesiunc, świci, w Warszawie na ganku, Granatowy ubiór na mojom
kochanku. TN Dęba 1964, war.: TN Dobre 1977, podob. Rog Śląsk 143.
c. Cemużeś nie przyszed, jak miesiącek zeszed, Byybyś sie zabawiuu i do domu poszed.
ZWAK 1891/112 Ropczyckie; war.: ... pogadać, pośmać śe, potem byłbyś poseł. MAAE 1898/85
Podhale, Sad Podli 117; ... wyseł, byłbyś se posiedział ... K 44 Gór 371; ... cterym nocki nie
spała, tylko na cię cekała. K 26 Maz 328, K 42 Maz 216-217, TN Niezdów 1967; ... byłabym ci dala
cerwonych jablusek. Stoin Żyw 227.
d. Za stodolu pasta bydło, rozłożyła motowidło: Chodźta, chlopoki, kryńcić nici, póki
jasno księżyc świci. TN Wymysłów 1980; war.: ... motać nici, bo tak ładnie ... Krzyż Kuj 1/150,
... bo miesiócek ... Bąk Gręb 78, Święt Nadr 250, ... miesiąc ... K 19 Kieł 50.
62 H — Świeci miesiąc, chłopiec zaleca się dziewczynie.
a. Świeci mi miesiączek na rogu kościoła, f^owiedz mi, ma miła, Jeśli będziesz moja.
Pies Śl 2/96, war.: Lom Śląsk 314, Pies Śl 1/111.
b. Świeci miesiączek w okienku, Puść mnie do siebie, I\asieńko! ZWAK 1878/71
Mazowsze.
63 A - Zaszło słońce, wzeszedł miesiąc (t gwiazdy) - chłopiec zaleca się
dziewczynie.
a. Zaszło słońce, wzeszed miesiąc jak młyńskie kolo; Wyjdzi dziewczyno, - wyjdzi
jedyna, przemów do mnie słowo. K 28 Maz 223; war.: Zańdzij słońce, wzeńdzi miesiąc, i gwiozdy
w około, wyńdzi kochaneczko, przemów ... K 4 Kuj 23.
b. Slonecko zachodzi, miesiącek wychodzi, powiedz mi, dziewcyno, kto ku tobie chodzi.
Stoin Żyw 220, war.: Pies Śl 2/715; ... mój syneczek inną wodzi. Pies Śl 1/425.
c. Słoneczko zaszło, miesiączek świyci, pódź mie, ma miła, pódź odprowadzić. Pies
Śl 2/750, war.: Pies Śl 2/663, 753; Miesiączek zaszeł, słoneczko śweci, Stań, mie ma miła,
odprowadzici. ZWAK 1885/270, podob. Pies Śl 1/425, 2/663, 750, 753.
d. Co dzień słońce świeci, co noc miesiąc wschodzi, a mej szczęśliwości chwila nie
nadchodzi. K 6 Krak 426-427, war.: Piat Krak 325.
63 B - Księżyc wschodzi, chłopiec przyrzeka, że nie opuści dziewczyny.
Zeszedł księżyc, przyszła chwila, Słońce zza gór wyszło. Nie opuszczę cię, dziewczyno, Choćbyś zginąć przyszło.
Kot Rzesz 333; war.: Księżyc zeszedł, wysla chmura, ... Kot Rzesz 373; ... zeszła chwila, ... Kot Rzesz 372.
63 C - Słoneczko zachodzi, miesiączek wychodzi, tobie się, frajerko, zalecać nie godzi. K 44 Gór 280.
64 - Księżyc pośrednikiem między kochankami.
Księżycu, co się po ścianach tu błąkasz przed memi oczyma, odwróć twe blade promienie, mego kochanka tu nie
ma. Odwróć twe blade promienie do okien kochanka mego, zanieś mu moje westchnienie, że ja tu nudzę bez niego. K
36 Wol 143; war.: Miesiączku, ty na tym niebie, Świeć mi przed ... Ty znasz te moje cierpienia, Mego miłego tu nie
ma. Pies Śl 2/533.
178 ______________________ KSIĘŻYC - dokumentacja
KSIĘŻYC - dokumentacja _____________________________ 179
65 — Jak księżyc/miesiąc między gwiazdami, tak ukochana między dziewczę
tami.
Swiyci mi miesiącek miyndzy gwiozdeckami, Najladniyjso m
u
oja miyndzy dziyweckami. Mika
Oraw 51, war.: K 19 Kici 175; ... ja najuboższa między sirotami. Chód Śp 186, podob. K 25 Maz 19,
por. pieśni weselne.
66 - Chłopiec przysięga na księżyc i gwiazdy.
A boś ty mi raz przysięga! Na księżyc, na gwiazdy? Do to na taką przysięgę Uwierzyłby każdy. Kot
Rzesz 372; war.: A ja tobie podprzysięglem Na ... Kot Rzesz 318; Mam ja na świadectwo Miesiączek i
gwiazdy ... Piel Śl 2/577.
67 A - Tobie świeci miesiąc, a mnie świecą gwiazdy.
Tobie świeci miesiąc, a mnie świecą gwiazdy, ciebie kocha jeden, a rwne kocfia każdy. K 6 Krak
395, war.: ZWAK 1884/274, Chód Śp 186, Sad Podh 100, Piat Krak 299; ... a mnie lubi każdy. ZWAK 1888/146;
... ciebie kocha jedna, a mnie kocha każdy. K 6 Krak 483, LL 1960/2-3/78; ... Zem ja nieszczęśliwy, To
mi przyzna każdy. Pies Śl 1/394.
67 B - Przyświecał nam nieraz księżyc 1 gwiazdy także szeptały: „Nie wierz, dziewczyno, tym
słowom, Bo on ci będzie niestały." Nyr Kar 250.
67 C — Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają / i gwiazdy jarzące.
a. Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają, jeszcze moje oczki kochania me znają.
K 21 Rad 136, war.: Sob Lubus 24, K 6 Krak 429, TN Huta 1966, ZWAK 1891/110; ... Niedobrzy ci
ludzie, Co na mnie gadają. ZWAK 1891/82; ... Niescęśni ci ludzie, co "o mnie gadają. ZWAK
1891/84; ... Choć urody nie mam, chłopcy mię kochają. Lud 1903/226; ... majutku ..., ... Chm
Lub 59; Świecił mi miesiącek, gwiazdy pomagały, Jesce moje ocka kochania nie znały. ZWAK
1888/181.
b. świeci miesiąc, świeci i gwiazdy jarzące, Ciebie kocho jeden, a mnie dwa tysiące.
Or L 1927/170.
67 D - Świeci miesiąc (świeci), koło niego gwiazdy - wielu kocha jedną
dziewczynę.
Świeci miesiąc, świeci, wkoło niego gwiazdy, ciebie kocha jeden, a mnie kocha każdy. Sob Lubus
24, war.: MAAE 1898/85; ... Gdzie ja się obrócę, to mnie kocha każdy. K 6 Krak 429, LL 1960/2-3/63; ...
koło niego, oj, jakże ja tęsknię do Jasieńka mego. Piat Krak 157, podob K 42 Maz 72, K 6 Krak 483,
ZWAK 1878/111, ZWAK 1886/311, Chód Śp 186.
68 — Do miesiąca wędruje gwiazda, do chłopca - dziewczyna.
Wędruje, wędruje, gwiazda do miesiąca, i ja powędruję do swego tysiąca. Ol Pódl 23, war.: Piat
Krak 411.
69 A - świeci miesiączek, chmury zasłaniają - ludzie zabraniają młodym
miłości.
Ej, świeci mnie miesiącek, chmury zasłaniają, ej, chciałoby mnie dziewczę, ludzie rozmawiają, hu,
ha! K 45 Gór 470; war.: Świeciłby ..., Chciałbyk do dziewcyny, ludzie zabraniajo. LL 1957/1/45,
podob. Sad Podh 128.
69 B - Świeci miesiąc, świeci, koło niego chmura - kawaler ciura.
Swici miesiąc, świci, kolo niego chmura, bieda tez to bieda, ki z Wojtka jest ciura. Stoin Żyw 421;
... ej, ciężko to na sercu, jak kawaliyr ciura. Sad Podh 115.
70 - Miesiąc i gwiazdy - świadkami miłości.
a. Mam ja na świadectwo miesiącek i gwiazdy, o jakeś me kochał nockę i dzień każdy.
K 6 Krak 147.
b. Widzi miesiąc, widzą gwiazdy, Wieloch nocy nie spala, Jeno na cię pod okienkiem
Szczerem sercem czekała. Rog Śląsk 110, Pies Śl 1/406; war.: Wie to ..., wiedzą ..., Jak ja na twą
szczerą miłość W myślach moc budowała. Rog Śląsk 110, Pies Śl 1/424.
71 — Świeci miesiąc/miesiączek, (świeci) ...
a. świeci miesiąc, świeci, Wedle niego kolo, Gdzie ja się obrócę, Wszędzie mi wesoło. Pies Śl
1/123, war.: Stef WarmPś 1/58, Wisła 1899/539, LL 1964/1-2/65, Krzyż Kuj 1/141, Sob Lubus 24; ..., a
jy, wszytidzieć mi dziewczyna. Krzyż Kuj 1/141; ... wkoło jego kolo, ... K 42 Maz 227; ... Z nikim mi
nie jest tak, jak Z tobą wesoło. Lom Śląsk 383, podob. K 22 Łęcz 57, K 40 MazP 465,
Pies Śl 2/543, Lom Śląsk 398, Mika Oraw 51-52, ZWAK 1878/111, Stoin Żyw 224, ZWAK 1880/230, Chód
Śp 186, 274.
b. Świeci miesiąc, świeci, drobne gwiazdy wschodzą, cóż mnie po kochaniu, kiedy
ludzie szkodzą. K 6 Krak 429, war.: Pies Śl 1/395, podob. Święt Nadr 271, TN Latyczyn 1979.
c. Pięknie to jest wędrować, Gdy jest w polu kwiecie; Jeszcze piękniejszej miłować,
Jak miesiączek Świeci. Pies Śl 2/131, war.: ZWAK 1885/207, podob. Stoin Żyw 252, TN Rechta 1978/79.
d. Z tamte strony rzycki świeci się księżycek, który ładny chlopok, będzie mój mężycek.
K 44 Gór 312, war.: ZWAK 1886/270, podob. Pies Śl 1/392, K 20 Rad 222.
e. Ach Boże, mój Boże, na mój głupi rozum, Jżech nie chodziła za słoneczka do dom.
Jenoch jo chodziła po miesiączku w nocy, Ej, odwodzihć mnie smolarscy parobcy. Pies Śl 2/657,
war.: Pies Śl 1/487, 501 i 535, Pies Śl 2/656.
PIEŚNI ZBÓJNICKIE, ŻOŁNIERSKIE I PARTYZANCKIE
72 - Hej, zaświyć mi, miesióncku, ej, na syrokij drodze, ej, żebym sie naucyl, ej tyj zbójeckij
chodzę. Sad Podh 46, war.: MAAE 1898/96; ... wysoko, nie nisko, bo jo jadę na zbój, daleko, nie
blisko. Sad Podh 48.
73 - Wędrował księżyc złoty, napotkał ciemny las, w lesie kulomioty, a przy nich widział
nas. TN Rechta 1978.
74 - Smutna rzeka, księżyc w dal odpłynął, Srebrne gwiazdy spadły w ciemną toń; śpij,
dziecino, śpij żołnierski synu, Już niedługo obudzimy broń. Świr Pies 401; war.: ... księżyc po
niej pływa ... Świr Pies 402, 403, por. też Szew Niech 329, 461.
75 - Księżyc zaszedł już za lasem, We wsi gdzieś szczekają psy, A nie pomyśl sobie czasem, Ze do
innej spieszno mi. Szew Niech 344, war.: Świr Pies 354; ... schował się za chmury, W porcie gdzieś
muzyka brzmi ... Świr Pies 356.
76 — Miesiąc - ojcem, słońce — matką, gwiazdy - braćmi, zorze - siostrami
żołnierza.
Jak na niebie miesiąc jasny wzejdzie, żołnierzowi rodnym ojcem będzie ... Jak na niebie jasne
słońce wzejdzie, żołnierzowi rodna matka będzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejdą, żołnierzowi
rodni bracia będą ... Jak na niebie jasne żarzy wzejdą, żołnierzowi rodne siostry będą. K 18 Kieł 182.
PIEŚNI ŻARTOBLIWE I REFLEKSYJNE
77 - Świeć, miesiączku, świeć, Ale wiedz komu, Idą ci tam dwie dzieweczki Z karczmy do
domu. Pies Śl 1/143; war.: ... tym rozbarskim pacholikom, Gdy idą do domu. Pies Śl 1/308, podob.
LL 1958/2-3/72.
78 - Dwunastego października wyszła Łajka ze sputnika. Polska wszystkich wyprzedziła ji
Twardowskiego wystrzeliła. A Twardowski chłop morowy, zajął księżyc do połowy. TN Dobre
1977.
79 - Księżyc/gwiazdy przestały mi świecić.
a. Świecił mi miesiącek, świeciły mi gwiazdy, teraz mi nie świeci, cuduje się każdy.
K 44 Gór 352.
b. Komu miesiąc świeci, a mnie jest zakryty, komu los dogadza, a mnie nieużyty.
K 6 Krak 428.
80 - Zaświeć mi, miesiączku, między lasy. Już mie w tym Ustroniu nic nie cieszy. Pies Śl
1/291, podob. K 45 Gór 198.
BALLADY
81 A - Przy świetle/blasku księżyca kochankowie spotykają się.
W cichym chłodzie wieczora przy świetle księżyca, idą brzegiem jeziora młodzian i dziewczyna.
Stoin Żyw 112; war.: Raz pewnego wieczoru przy blasku ..., szli nad ... chłopiec i dziewica.
Piat Krak 105.
81 B - Przy świetle, księżyca nieszczęśliwi kochankowie topią się.
a. f jeszcze raz dziewczyna ku domu spojrzała, i przy świetle księżyca rodziców żegnała. Stoin
Żyw 113.
I
180 ______________________ KSIĘŻYC - dokumentacja
KSIĘŻYC - dokumentacja
181
b. Jest przez las ścieżeczka, szła sobie dzieweczka; drobnym krokiem kroczyła, księżycowa noc
była, gdy się utopić szła. TN Kolonia Galęzów 1979.
82 — Przy świetle/poświacie/blasku księżyca pojawiają się: a. duszo zmarłych
kochanków; b. zjawa samobójczyni, c. zmarła dziewczyna odwiedza kochanka.
a. Gdzie się ich [kochanków] wznosi mogiła, rosną dwie brzozy płaczące ... Tam,
przy księżyca poświacie dwa gołąbków przyłatywa, siada jak siostra przy bracie, dziobkami
się poglaskiwa. Widziano także na jawie, jak ten gołąb, gołębica, w niebo wzlatują w postawie
mdławej jak promyk księżyca. K 57 RuśC 605.
b. Usnył Jasiu na murawie, śniło mu się jak na jawie: przyleciała gołębica, znikła
przy blasku księżyca [umarła jego narzeczona] stoin Żyw 217, war.: Stoin żyw 215, 216, Pawi Mer
150, TN Jacnia 1964, TN Wymysłów 1980.
c. A gdy było o północy, o dwunastej godzinie, Przyszła milka k' milaczkowi, stanęła
u pościele. Miesiączek im krośnie świecił na tą daleką cestę, A oni się miłowali jako żynich
z niewiastą. Przyszedłam ja cię odwiedzić, a z sobą do grobu wziąść! Pies Śl 2/67.
PIEŚNI MARYJNE
83 - Maryja ozdobiona słońcem, księżycem, gwiazdami.
Z dwunastu gżozdów Koruna na głoże, Łodżano też w słońce, Kszenżyc pod nogamy. Stef WarmPś
2/89.
84-0 Maryja, Matko Boża, niech Ci świeci w maju zorza, Słońce, mtesioc, wszystkie gwiazdy,
Niech zobacy cłowiek każdy. LL 1957/2/20.
PIEŚNI SIEROCE
85 - Miesiąc - bratem, zorza - matką, gwiazdy - siostrami sieroty.
Matka mi zorza, Miesiąc mi jest miłym bratem, Gwiazdy szlązkie siostrami memi, 1 dosyć na tym.
ZWAK 1878/100.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
86 - Miesiąc, słońce, gwiazdy, niebo a. plączą nad niedolą ludzi, b. boleją
z Chrystusem.
a. Posłuchajcie, proszę, pilnie, jak niebo plącze usilnie; miesiąc, słoiice i z gwiazdami
plącze, lituje nad nami. K 19 Kieł 141, war.: K 48 Ta-Rz 209.
b. Wysławiajmy Chrysta Pana, który starł śmierć i szatana, Alleluja, alleluja! Z tym
bolały, słońce, miesiąc, i stworzenia z Stwórcą cierpiąc. K 22 Łęcz 30.
87 — Bóg sposobi świat i zdobi go słońcem, księżycem, gwiazdami i planetami.
W tej wieży dał [poganin, Diaskorus, ojciec św. Barbary] wymalować, Bogi swoje
wyrysować, Słońce, księżyc z planetami, Rozmaitymi gwiazdami. Od tych [Św. Barbara] oczy
odwróciła, Ku niebu okiem patrzyła, Jako ten świat oświecają, Jasnością swą napełniają. Myśli, kto
ten świat sposobił, I gwiazdami przyozdobi, Kto nim rządzi i sprawuje, I kto nad nimi panuje. Nyr Kar
128.
88 - Święta Rodzina postrzegana jako trzy miesiące.
Usiedli se pod drzewem, dziecię zagrzewali, przytulając do siebie, w rączki mu chuchali. A
wtenczas zbójca idzie, ujrzał trzy miesiące, bardzo się uradował, myślał, ze tysiące. K 19 Kie] 137;
war. prozatorski wątku wprowadza trzy słońca. Bart Lub 188, por. opowieści wierz, nr 102.
PIEŚNI ZADUSZKOWE
89 - Księżyc, słońce, gwiazdy, woda, obłoki, góry, lasy nie chcą przyjąć grze
sznych dusz.
Idą, idą, duse płakające, Swemi rękami lamujące. ((Miesiąc, miesiąc [wcześniej wymienia się:
niebo, dalej: gwiazdy, wodę, obłoki, góry, lasy], przyjmijze nas, Bo się Jezus zaparł się nósli. A kiedy
was nie przyjmiemy, Bo od Boga przykaż mamy. ZWAK 1880/88; war.: Biel Kasz nr 35B: słońce,
miesiąc.
90 - Jak księżyc między gwiazdami, tak dusza w raju między braćmi i siostrami.
Ga [gdy] do raja przebiezimo [anioł 7, grzeszną duszą], wejtrzójd raja posadzyma, miza [między]
bratc, miza sostrarni, jako ksawiec [księżyc] miza gwiazdami. Biel Kasz nr 67B.
LISTY MIŁOSNE 91. Bo jak miesiąc świeci około północy,
ciebie przestać kochać nie jest w mojej mocy. LL 1972/1/55; podob. Bo jak miesiąc świeci i na niebie
gwiazdy, tak ja myślę o tobie, myślę ja w dzień każdy. LL 1972/1/53.
BAŚNIE
92 - Siłacz wydobywa słońce, księżyc i gwiazdę razem z trzema pannami
z podziemnego świata.
[„Starzec z mosiężną brodą" więzi w podziemnych pokojach trzy panny, z których jedna ma „na
ścianie" słońce, druga księżyc, trzecia gwiazdę. Siłacz Dydak, który moc zawdzięcza temu, że ssał
mleko matki przez 7 lat spuszcza się jamą w podziemia, zabija starca i wyciąga panny na świat, wydaje
je za mąż, oddaje im ich światła.] K 14 Poz 94-99.
DAJKI
93 - Chłop przedstawia diabłu księżyc a. jako swego brata g(w)oździarza,
b. jako miejsce, gdzie pracuje jego brat.
a. [Chłop mówi do diabla:] Jak ja ją [zaporę] cisnę, to ty już ij więcy nie dostaniesz,
bo widzisz, że ten co jest w niebie, miesiąc, to jest mój brat, a ón jest goździarzem; - to jak
ja ją cisnę, to ón ją weźnie na goździe (pociąć na gwoździe), to ij ty już nie dostaniesz. K 3
Kuj 179, war.: Sim ŚlOpol 76.
b. Chłop, który pożyczył od diabła pieniądze, wpatruje się w chmurę (księżyc)
powiadając, że tam jego stryj (brat, ojciec), kowal niebieski, który przedmioty żelazne
pochwyci. Diabeł wyrzuca chłopa w powietrze, ten zaś z wyrzuceniem diabla czeka na stryja
na księżycu. Krz PBL nr 1060.
94 - Pokorna sierota chwali słońce, miesiąc, mróz, wiatr i deszcz i dostaje
nagrodę; pyszna córka macochy - gani i zostaje ukarana.
[Pasierbica wygnana z domu przez macochę, przychodzi do chałupki, w której są: słońce, miesiąc,
mróz, wiatr i deszcz. Zapytana przez nich, który jest najładniejszy, odpowiada, że wszyscy są ładni.
Następnym razem macocha wysiała swoją córkę, która na to samo pytanie mówi:] Eh, wsyscy-ście
brzydki ~ mróz nazwala siwy, wicher nazwała świstak, desc lórny, miesiąc krzywy i blady, i tylko
słońce jesce dosyć ładne. K 21 Rad 190, war.: ZWAK 1885/66-67 Kieleckie, podob. Krz PBL nr 480B.
95 A - Dziewczyna poszukująca siedmiu braci zamienionych w kruki trafia
do domu księżyca (w cd. mrozu, wiatru) i prosi o pomoc.
[Dziewczyna udaje się na poszukiwanie braci zamienionych w kruki. Trafia do chałupy i prosi o
nocleg.] A tam była tylko taka stara babusia. Ta babusia powiedd: moje dziecko, cię nie mogę
nocować, bo mój syn jest miesiącem, i bardzo zly, toby cie tu rozdar(l). [Dziewczyna jednak zostaje i
odzywa się do miesiąca:] ... Kiedyś ty jes miesiąc, przecięć miesiąc w każde miejsce zaświci, to byś ty
powinien wiedzieć, gdzie moji bracia som. A ón powied: że ón też ni może w każde miejsce zaświecić,
bo gdy zamkną drzwi i okna, okienice, to już tam świcie ni może. [W cd. dziewczyna odwiedza dom
mrozu i wiatru.] K 14 Poz 19, por. Krz PBL nr 451.
95 B - Syn wysłany w świat rozmawia w domu księżyca z panem miesiączkiem o słońcu.
[Wdowa wysyła syna, by dowiedział się przyczyny wschodu i zachodu słońca. Syn odnajduje w
lesie chałupę, gdzie mieszka pan miesiączek z matką. Matka pomaga przybyszowi.] „Kiej mój syn
psyjdzie do chałupy, to cie zabije, bo "on jako miesiącek żywych nie ścierpi. Skryjze sie do ty kumory, a
beze dzwi szyćko "od mego sie dowieś." Wnetki zajzał do chałupy i syn, robi, robi nozdzami i pocuł
zaraz żywego cłowieka w doma i pyta sie matusi, co u ni robi żywa krew? Matka mu na to: Byl haw
ciek żywy i zmyk psed tobo! Pon miesiącek "uspokojil
xvaiiyz, x ^ uoKuineiitacja
KSIĘŻYC - dokumentacja
1.KJKJ
sie, zasidd do
u
objadu, zar za stu ludzi, a pił za pięćdziesięciu. Kiej sc dobze podjdd i podpił, psysiadła
do niego mać, pogłaskała syndcka pod brodę i pyta go sic, dlaczego słonko zachodzi i wschodzi?
Miesiącek na to wzescy: „Dyć na to wschodzi słonecko, coby te ludziska w stajali do roboty, a na to
zachodzi, coby miarcyli kiej ligać na spocynck." ZWAK 1892/84.
96 - Swoje wymiary i wygląd zmieniają: a. księżyc, b. razom z księżycom
królewski starzec.
a. Matka księżyca wiele od swego syna księżycowego doznała przykrości. Chciał on
bowiem mieć kożuch od zimna. Gdy mu uszyła duży, księżyczck zmalał, i kożuch byl mu za
długi; gdy mu go ścięła, młodzieniaszek nagle urósł i przykryć się nic mógł; matka wciąż
musiała obkrawać i doszłukowywać. K 15 Poz 4, podob. Kul Wiel 3/510.
b. [Kowal, który pracował u króla, zjawia się po zapłatę.] Jak przyszli do króla, to ten
król taki był siwiutki z długą białą brodą, taki staruszek jak grzybek, bo to było na skończenie
miesiąca, jak księżyca ubywało; a on na nowiu zawsze był młodziutki, a na skończeniu
miesiąca, jak się miesiączek kończył, to się w takiego staruszka-grzybka obracał. Hajd Nie 112.
97 A - Szlachcic Twardowski na kogucie wyprawia się na księżyc, skąd
wypędza go widłami chłop.
[Twardowski] dla spokoju i wytchnienia dosiadł w lipcową noc jarzębiatcgo kokota i wy-prawił się
wprost na blady, cichy miesiączek, który byl wtedy akurat na nowiu. Na świecie zapadł półmrok i
panowała wielka cisza. ... był już w pobliżu wystającego rogu miesiączka, więc chwycił się go i
próbował wleźć na niego. Ale, niestety, było to już niemożliwe, gdyż tam przebywał na pokucie chłop
pańszczyźniak, który z pogardą i podejrzliwością patrzał na panów gnębicieli. Gdy tylko zobaczył
opasłego szlachcica ... złapał widły i z całą siłą uderzył go w głowę. Twardowski głośno jęknął i z
głuchym krzykiem poleciał jak kamień w ciemną otchłań świata. Razem z nim ponoć odpadł też kawał
księżyca. Dek Sier 83-84, komentarze 58 i 59 nas. 287-288, war.: Etnl 1989 Bilg 114-115.
97 B - Pijany chłop podróżuje na księżyc na skrzydłach orła.
[Pijany Bartosz spotyka diabła i prosi go, aby go przewiózł na drugą stronę rzeki; pojawia się orzeł
i unosi go w powietrze.] „Oto księżyc niedaleko; musisz się na moment za róg uchwycić, aż sobie
trochę wytchnę". Nie chciałem na to przystać, bo mi się wcale nie podobało, że mam dyndać i nogami
w powietrzu przebierać jak wisielec; a do tego mam garścią chwytać za ten sierp błyszczący. Lecz
wiele ten z siebie zrobi, co musi; albowiem dolatując właśnie do samego miesiąca, tak się gwałtownie
otrząsnął, żem mimowolnie uchwycił za róg księżyca i zawisnąłem w powietrzu. ... Gdym go ...
pożegnał, obróciłem oczy moje na miesiąc, szukając zkąd jakiej pomocy: aż tu potężne chłopisko gnój z
kupy rozrzuca. [Bartosz próbuje wdać się w pogawędkę z chłopem.] Lecz ten niegodziwy mruk od
gnoju ... podniósłszy swoje widły do góry, gruchnął z całej siły w róg, za który się trzymałem. Róg się
naturalnie ukrychnął, a ja trzymając go w ręku, het znowu w podróż z powrotem. ... [Lecąc na ziemię
spotyka sznur dzikich gęsi.] „A zkąd to", zapytał [gąsior], „i dokąd tak spiesznie"? „Lecę sobie na
ziemię z miesiąca" odrzekłem ... K 14 Poz 145-147, podob. Kul Wiel 3/509.
98 - Skarb zostawiony pod opieką księżyca/diabla.
Bogacz zakopuje skarb, załatwia się na nim i poleca go pod opiekę księżycowi (diabłu): który
może pozwolić go odkopać temu tylko, kto zje ekskrement. Krz PBL nr 693.
99 - Słońce/księży c/drzewo świadkiem i mścicielem zbrodni.
Zbrodniarz zabija podróżnego, który przed śmiercią zapowiada mordercy, że słońce (księżyc,
drzewo etc.) jako jedyny świadek zbrodni kiedyś go pomści. Krz PBL nr 960.
100 — Przy świetle księżyca wychodzi z wody utopek, który szyje buty / kradnie
groch.
a. Dziadek nasi to zawsze powiadali, że jak słońce jest w dzień, a w nocy miesiącek
świeci, to utopek wyłazi ze stawu i szyje trzewiki, bo on też mo kobieta i dzieci i musi wszystko
robić, co by ta gospodarka szła. No i raz zaś w dzień było fajne słońce, a w nocy miesiącek
świecie! i dziadek nasz nos zawołali: - Dzieci, jak chcecie widzieć utopka, to migiem za mną.
Sim ŚlOpol 138, podob. Sim ŚlOpol 138, S im Gad 82.
b. [Co noc ktoś rozrzuca dziadkowi na łące siano] ... za chmurami ukazał sie
miesiączek. Co noc z wody jakiś synek wylozł, wypiął sie na kopka siana i zaczął wrzeszczeć.
- Świeć Róg, szyja but, jak uszyją, poda furt. ... Jak wom ten starzyk stanęli i tym kijem poświęconym
zdzielili, to myślol borok, iż go Pan Bóg piere. Upuścił wom but i wrzasnął: -Świeciłbyś a nie biłbyś. Sim
Gad 65, podob. ZWAK 1886/113, ZWAK 1887/17, Lud 1982/123 Lacko, por. Krz PBL nr 4061.
c. Niedaleko wody mioł Janos z Krośnice Niżne pikny groch, na flory chodziuł topielec.
Zastrzyg sie nań Janos z palicom, skruł się w grochu i ceko, a miesioncek świciul. Lo północy przysel
topielec i largo groch, a gado do miesioncka: Gignij (zaświeć), Rozieńku, gignij, będzie mi groch
łobrywać widnij. Baz Tatr 91.
PODANIA
101 - Przy świotlo księżyca można spotkać/zobaczyć: a. pokutujące dusze;
b. widma rycerzy; c. widmo króla Sobieskiego.
a. Ludzie mówią, ze tam [koło krzyża przy drodze] strasy. Dwa razy spotykałem
tam postać ludzkimi klęcąco, która się modliła. To było w miesiądzu styczniu. Mroźno było,
księżyc świeci ładnie, była godzina dwunasta. Przęsłem, ale nie oglądałem sie. Może to był
duch, który coś potrzebuje, modlitwę na wybawinia. LL 1960/1/48.
b. W każdą rocznicę bitwy, której dnia i miesiąca dobrze nie wiedzą, wstają oba wojska
[polskie i szwedzkie] z grobów i walczą aż do północy. ... Nawet jeśli noc księżycowa, widać
uganiających się za sobą rycerzy. Gdy kur zapieje, wszystko znika aż do przyszłego roku. Hajd
Nie 194-195.
c. [Król Sobieski za namową królowej sprzedał ludzi chanowi tatarskiemu. Żałując
swego czynu, wskoczył na koniu w jezioro.] Za to co nocy, zwłaszcza kiedy księżyc świeci,
wyjeżdża na koniu, ... a kiedy kur zapieje, wraca na dno odbywać długą pokutę. Hajd Nie
212-213.
OPOWIEŚCI WIERZENIOWE
102 - Trzy księżyce na niebie znakiem ocalenia dla Świętej Rodziny.
Podczas ucieczki do Jegiptu Maryja, Józef, Jezus stanęli w lesie i mieli być przez zbójców zabici;
zbój ujrzał trzy księżyce na niebie i puścił ich na wolność. K 7 Krak 17, por. pieśni dziadowskie nr 88.
103 - Dwunastu braci miestączfcóio/księżyców mieszka w odległej chacie.
a. Niektórzy ... opowiadają, że jest 12 braci miesiączków tak niby jak słoneczko
żyjących. Mieszkają oni w odległej od wsi chacie - i kto do nich trafi przypadkiem, a ognia
zażąda, (jakto czasem wypadnie w drodze o zimowej porze) a wszystkich razem braci z góry
po imieniu wywoła - to mu dadzą tyle srebrnych pieniędzy, że nie udźwignie. K 7 Krak 30,
nadto war : Krz PBL nr 480B.
b. Opowiadano też, że jest dwunastu braci księżyców, nazywanych w gwarze ludowej
((miesiączkami)). Imionami ich miały być nazwy miesięcy. Według opowiadań starych ludzi
mieli oni mieszkać na ziemi, gdzie stale palą duże ognisko i z niego biorą kolejno żarzącą się
głownię, która nie śmie się palić płomieniem i świecą nią na nocnym niebie. Kai Lim 19.
104 - Na księżycu widać: A. bliżej nieokreślone postacie ludzkie, B. ludzi,
ukaranych za pracę w święto / za kradzież, C. skrzypka/św. Jerzego grającego
na skrzypcach/harfie/lutni, D. obraz dwóch braci skłóconych / Kaina i Abla,
E. Twardowskiego / synów Twardowskiego, F. szwaczkę Sybillę, G. króla Wła
dysława Warneńczyka, H. górę.
104 A - Jak sie patrzy na księżyc, so takie plamy na księżycu. Takie cienie w podobie kształtów
dwóch jakisić ludzi takich, jak sie za ręce trzymajo. Etnl 1989 Bilg 114.
104 B - a. Wieśniacy powszechnie mniemają, że plamy na księżycu i słońcu wyobrażają chłopa i
jego żonę, gnój rozrzucających, których Pan Jezus tam przeniósł za karę, że poszli w niedzielę podczas
nabożeństwa gnój rozrzucać. K 14 Poz 146; To cienie chłopa i baby. ... Za karę tam siedzą ... że
pracowali w sam dzień Matki Boskiej Zagrzewnej. On w polu gnój rozrzucał, ona w chałupie masło
robiła. Dek Sier 82.
b. Plama na księżycu ma wyobrażać człowieka, który w niedzielę roztrząsał nawóz. Za karę
musi dotychczas roztrząsać nawóz na księżycu. Widły też są widoczne. Wisła 1894/723,
184 ______ KSIĘŻYC - dokumentacja
KSIĘŻYC dokumentacja
185
podob. K 15 Poz 5, Kul Wiel 3/509, K 3 Kuj 91, Wisła 1900/464, K 17 Lub 69, Wisła 1904/104, Kuch Pol 10,
Fisch Lud 162, Lud 1926/45; Jest to chtop (dwaj bracia), który pracował w Boże Narodzenie. ZWAK 1885/66
Kieleckie, Wisła 1904/79, Lud 1896/327, pracował w święto Lud 1926/45, Kup Pol 44, Bąk Kramsk 81, Szyf Trąd
44, Krz PBL nr 1150.
c. Ta bjatka tam chlib psiece, bo w śfento psiekla, to teraz za karę tam tak to robji.
Szyf Trąd 45, podob. Kup Pol 44, Kul MiW 436; To bjalka tam masło robzi. Szyf'Prąd 44, podob. Kup
Pol 44, Bąk Kramsk 81, Wisła 1900/464, Wisła 1904/79 Jędrzejów; kobieta została umieszczona na
księżycu i tam dalej pracuje na kołowrotku za karę, że w niedzielę przędła. Kul Wid 3/509.
d. Na miesiącku jest clowiek, chtóry za życio ukrod wiązkę grochówki. Za korę dźwigo
te wiązkę po śmierci na plecach. Jak sie dobrze na miesiącek przypatrzeć, to widać, jak idzie
skrzywiony i wiązkę niesie na plecach. Wisła 1898/138; jest tam taki chtop, to pęk chrustu na
plecach, ma z gałęzi, to ton łam ponoć za karę poszed. Szyf Trąd 44, podob Kup Po! 44, Kul
MiW 436.
e. Ten chłop, co tam jest, to łon w woli orze. Szyf Trąd 44, podob Kup Pol 44, Kul
MiW 436.
104 C - a. Na miesiączku (księżycu) jest skrzypek, który ciągle gra. Gdyby się kto w miesiączek wpatrzył, a
skrzypkowi wtenczas pękła struna, to człowiekowi oko wyskoczy; dlatego też nie wolno się wpatrywać w miesiączek.
ZWAK 1886/108 Ropczyckie; plamy na księżycu tworzą jakoby obraz człowieka grającego na harfie. Kul Wiel
3/510.
b. Na księżycu znajduje się św. Jerzy, który tam gra na skrzypcach. ZWAK 1887/3 pow.
olkuski, podob. Kup Pol 44, K 19 Kieł 196, K 48 Ta-Rz 258, K 7 Krak 29, Udz Krak 92, Wisła 1893/113;
[Sw. Jerzy obronił dziewicę przed pożarciem przez smoka] Odtąd św. Jerzy mieszka na
miesiączku [który, jako swoją własność odstąpiła mu Matka Boska], i ku czci Boskiej gra na
lutni. Można go widzieć osobliwie na widku (na pełni) jak gra, przy stoliczku siedzący, tylko
niedobrze jest w to patzyć; bo jakby św. Jerzemu nagle pękła struna w lutni, toby narazie
(wówczas) patrząc do miesiączka mógł oślepnąć; lepiej unikać tego i przestrzegać dzieci małe,
Żeby tego nie robiły. K 7 Krak 29-30, podob. Kuch Pol 10, 13, Lud 1926/48, Lud 1908/69, Kai Lim 20,
Fisch Lud 162, Dzik Klech 209, Krz PBL nr 1150A.
c. Gdy sie święty Jerzy dostoł do nieba, bardzo był ciekawy, jak tez to pieron wyglądo.
Tdoł mu Pon Jezus, że zobocył ucho pierunowe, a ono było tak jasne, ze ze strachu święty
Jirzy skocył i wpod do miesiącka i tam juz został. Od tego casu tam mu bardzo smutno, więc
lobie na skrzypeckach przygrywa. Gdyby sie chto zbyt długo w miesiącek wpatrywoł, loby sie
strona od skrzypek świętemu Jerzemu urwała i patrzący ociemniałby. Wisła 1898/137, podob.
Kuch Pol 14, Lud 1908/68 Nowy Targ, Lud 1926/49, ZWAK 1886/108, Or L 1938/160.
104 D - a. A na księżycu to je postać ludzka z lego przypadku: W Boże Narodzenie poszło dwa braci trzość słomę
dla bydła, i rozjedłi sie bardzeńko, że jich ociec wygnał do tyj roboty, i zaczeny sie bić widiami, tak jeden drugiego
przebił i podrzucił w gore widłami, a on zaleciał aże do księżyca i tam juże ostanie do dnia sodnego. Wisła 1903/96.
b. [Brat postanowił zabić brata.] Gdy obaj przyjechali po snopy, uderzył widłami
starszego brata i zabił go. Bóg wnet zniweczył całe zbrodniarza gospodarstwo, a samego wtrącił
żywcem do piekła. Aby zaś ludziom widok tej wielkij zbrodni ciągle przypominał i odwodził
ich od podobnej, sam swoją ręką na księżycu obraz pomieniony nakreślił. ... Księżyc stał się
miejscem kary i pokuty. Lud 1926/45, podob. Kuch Pol 10, Wisła 1902/441, Lud 1926/45, Krz PBL
nr 1150.
c. No, dawno, to starzy ludzie to twierdzili, że to Kain zabił Abla, to tam chodziło
o te ofiarę ... potem Kain nie miał miejsca, za to, żebrata zabił i tak niektórzy mówili, że
o, widać Kaina, jak dobija Abla. Etnl 1989 Bilg 114, podob. TN Zamch 1984, TN Krasiczyn 1985; Na
księżycu widać, jak Kain trzyma na widiach Abla, brata swego, którnego zabił, a nogi i ręce
ma roztapyrzone. Wisła 1901/80, podob. K 34 Cheł 254; Kain z palką nad leżącym Ablem. ZWAK
1889/77, podob. Lud 1895/171.
104 E — a. A tak gadajo, że na księżycu, że to Twardowski. To wiem, że "oczy, nos, tak jakby głowa człowieka.
Etnl 1989 Bilg 115, podob. TN Łazory 1984, TN Smólsko Duże 1984, TN Banachy 1984, TN Krasiczyn 1985, Kup
Pol 44. W bocheńskiem powiecie lud zamiast Kaina i Abla, mieści na księżycu czarownika Twardowskiego. Szatan
musiał go tam porzucić, chociaż do
pieklą miał być porwany Twardowski bowiem począł śpiewać godzinki, a śpiewaniem tern osłabił moc złego ducha.
Na księżycu Twardowski pokutować będzie do sądnego dnia. Lud 1895/171, podob. Lud 1926/49-50, Kai Lim 20,
Kuch Pol 14, Fisch Lud 162, Wisła 1891/628, Etnl 1989 Bilg 115.
b. Na księżycu widać tam dwóch ... braciów jest. Przeklęte oni, obydwaj, jeden z drugim siedzo. To mówio,
ze syny Pana Twardowskiego. Czap Mat 109-110.
104 F - Na księżycu siedzi prządka albo szwaczka, która tka śnieżnobiałe cienkie nici, spadające przy końcu lata
na ziemię. Kuch Pol 11, podob. Lud 1926/46; W Polsce i na Morawach mniemają, iż na księżycu siedzi (Sybilla)
Sibelija, szyjąc koszule. Każdego dnia zrobi jeden ścieg; gdy ukończy szycie, nastanie sądny dzień. Kuch Pol 11,
podob. Lud 1926/46.
104 G Jest podanie w Wielkopolsce, że gdy w sławnej klęsce pod Warną (r. 1444) Antychryst ciała poległych
Turków wskrzeszał obracając ich twarze ku światłu księżyca, wróżbici polscy ujrzeć mieli oblicze poległego króla
Władysława, którego ciało zniknęło w czasie rzezi, na tarczy księżyca, a rycerze polscy wiedząc, że król z góry na
nich patrzy, odemścić go chcieli i cudów waleczności dokazywali. K 15 Poz 4-5, podob. Hajd Nie 206-207, Lud
1926/46, Kuch Pol 11, Fisch Lud 162.
104 H - Księżycowa góra, bo zawse je taki umlaskany, ucesany, gładko, tak sie na niem
wszystko świeci, jak księżycowa góra sie świeci. Mówią, ze na księżycu jest taka góra i ta
góra świeci sie od księżyca, od ty jasności. Wisła 1896/726, podob. Czap Mat 110.
ANEGDOTY
105 - Miesiąc/ser rzekomo utopiony w studni.
a. Dziewczyna czerpała w wieczór wodę ze studni i zobaczyła księżyc w wodzie.
Narobiła krzyku, że miesiąc się utopii i nie będzie już im świecił w nocy. Zbiegli się sąsiedzi,
patrzą - miesiąc w studni! Spuszczają mu tedy wiadro na ratunek. Wtym dźwignia od wiadra
uderzyła dziewczynę w brodę tam mocno, że w tej chwili ujrzała miesiąc i gwiazdy na
błękicie. Uradowana krzyknęła, że miesiąc już wyratowany. Stojący obok spojrzeli na niebo:
rzeczywiście miesiąc świeci wesoły; uradowani jego ocaleniem powrócili do domów. Wisła
1901/484.
b. Głupcy spostrzegają w studni odbicie księżyca, zabijają krowę, sądząc, że wypiła
go z wodą, albo spuszczają się, by wydobyć go. Krz PBL nr 1335.
c. Lis je skradziony placek na brzegu rzeki, zapytany przez wilka o pochodzenie
zdobyczy, radzi mu, by pił wodę, to z nią wypije również placek, tj. odbijający się w niej
księżyc. Krz PBL nr 11, podob. K 8 Krak 234, Cisz Krak 309-310.
d. Ziecór niesiąc śweciul i pośli po wodę. I niesiąc śweciul tak, ze w studni było biało
i móhili, co to ser je w studni. LL 1959/3-4/78.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
106 - Księżyc - synem słońca.
A księżyc, śliczny miesiączek, to syn słońca, które, gdy śpi i odpoczywa po ciężkiej całodziennej pracy, zostawia
go nam, aby człowiek nie był napastowanym od strachów nocnych. Wisła 1890/110.
107 - Nie należy siać przy dwóch światłach (słońcu i księżycu): a. zboża;
b. pszenicy; c. pszenicy i tatarki, d. lnu.
a. Nie siano zboża, gdy na niebie były dwa światła: słońce i księżyc, bo się zboże
„ześnici". Wit Baj 154, podob. Lud 1897/141, Or L 1936/150, Szyf Trąd 43, Gaj Rozw 97; Jak jest na
przykład jesienio, jest dwa świateł my nazywamy, czyli księżyc i słońce w dzień, no to sie
nie siało pszenicy, że będzie sie zaśnicać, że nie będzie dorodne, to już tak, żeby siać, żeby
nie łapało światło jedno drugiego. Etnl 1989 Bilg 111.
b. Nie siać pszenicy kiedy dwa światła są na niebie, to jest słońce i księżyc, żeby nie
murzyła czyli śniedzią się nie pokrywała. K 3 Kuj 93, podob K 51 Sa-Kr 73, Or L 1935/158; Nie
należy siać pszenicy przy dwóch światłach razem (tj. gdy księżyc w dzień świeci), bo się nie
urodzi. Więc siać trzeba albo przy księżycu (w nocy), albo gdy ten zaszedł równo ze dniem.
186 _______________________ KSIĘŻYC - dokumentacja
NÓW cksplikacja
187
K 3 Kuj 93-94; Gospodarz nie sieje pszenicy, gdy świeci stonce i księżyc, bo się będzie pszenica
świeciła (będzie rzadka). ZWAK 1886/106.
c. Przy siewie pszenicy i tatarki należało zwrócić uwagę, aby na niebie nie byto dwóch
świateł równocześnie (tzn. słońca i księżyca, czyli w okresie nowiu), „bo wtedy pszenicę
przypadała bardzo śnić, a tatarkę przypalało". Gaj Rozw 97.
d. Jak lny siali, to jak było sionce ji miesiąc na niebie w dzień, to już nie siali, bo
mówio, że sie wyśnici ... pszenica, ... bo takie czarne kioski były. Ni było ziarna ... To to
mówio, że jak dwa świateł było na niebie, słonce "o, ji miesiąc, to już ludzie to uważali. Etnl
1989 Bilg Ul.
108 - Po promieniach księżyca opowiadają, iż widziano wysoko wyłażących lunatyków
czyli ludzi przez sen chodzących, którzy wtenczas sami nie wiedzą co czynią. ... mówią, że
aby tylko promień księżycowy uderzył na lunatyka, natychmiast on się podnosi i bezczynnie
biega. Mówią, że widziano jak lunatyk po promieniu księżyca wylazł na szczyt lub na wieżę
kościoła. Przesądy te na tyle wpływają na uprzedzone umysły matek, że starannie ochraniają
małe śpiące dzieci, aby na nich promienie księżyca nie dochodziły. K 17 Lub 69.
PISANA POEZJA CHŁOPSKA
109 - Słońce i księżyc - dwaj świetlani bracia, Gwiazdy - promienne siostrzyczki. [A.
Zacharowa-Wnękowa] Szcz Ant 836.
110 - Witam cię, witam, miesiączku drogi / Góry i ścieżki oświetlasz ubogim. / Witam cię, witam,
miesiączku trwały / Ty nam oświetlasz pola i skały. / Witam cię, witam, miesiączku miły / Ty oświetlasz
wszystkie mogiły. Grzeg Wier 21.
111 - rosy świecą nad równiną / i księżyc wychodzi olbrzymi / toczy się kolcm po niebie / ziarnka
liczy / uśmiechnięty marzy o chlebie ... [S. Cebulski] Szcz Ant 234
112 - Czekają na szczęście / z chłopcami chodzące, / miłe im zanieście, / milsze nocne słońce. [S.
Chojnowski] Szcz Ant 255.
113 - Sufit - / to nieba kopula, / ściany - / to cztery strony świata. / W nocy księżyc, / a w dzień
słońce /jest mi żarówką / i taka jest moja chata. [M. S. Karczmarczyk] Szcz Ant 401.
BIBLIOGRAFIA: B o j a r k ó w n a E., Przyczynki do „mitologii" księżycowej, „Wiadomości Ludoznawcze", R.
3, 1934, z. 1, s. 26-27; B u d z i s z e w s k a Wanda, Dwie kultowe nazwy księżyca u Słowian, [w:] JOS, s.
223-230; B a b i n i c z - W i t u c k a J . , Wiedza ludowa i wierzenia o księżycu, czyli tradycyjny i współczesny
lunearyzm (na marginesie badań kultury duchowej Lubelszczyzny), [w:] Z zagadnień kultury ludowej, Lublin 1981, s.
50-62; B r o z o v i c D., Klassifikacija nazuanij luny v jazykach Europy, [w:] OLA, Mat. i issledouanija 1984, s.
9-23; Chev Dic 3/154-162; De Vries Dic 326-328, 369, Duf SNT 358; Duf STB 315-317; For Sym 97-101; Gamlv
Ind 684; Giey Mit 138-140; Ilerd Lek 78; IvTop Slav 133-137; K a m o l a Maria, Konotacja semantyczna nazw
księżyca w polszczyźnie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Kop SMit 559-560; Kop
SSym 179-181; K u c h t a Jan, Polskie podania ludowe o człowieku na księżycu, Lwów 1927, [ts. w:] Lud
1926/38-51; Kup Pol 27-58; Kup WiM 12-19; Lur Slow 103-104; Łow Rei 119-121; Mif Tok 2/78-80; Mosz Kul
2/22-27, 54-56, 454—465; P e r c z a k Kazimierz, Kalendarz lunarny Słowian na tle porównawczym, Lud
1976/101-125; R z e p e c k i Stanisław, Wierzenia i przesądy księżycowe z Chojna i okolicy w powiecie
szamotulskim, „Wiadomości Ludoznawcze", R. 3, 1934, z. 1, s. 23-26; SKSI Lec 201; SSŚl 554; S t a w o ż, Księżyc i
gwiazdy, Lud 1904/94; Szyf MiW 142-145; Szyf Trąd 40-49, 77, 86; Tom Drz 77, 105-106, 115, 123-129;
W o j t a r o w i c z o w a Ludwika, Wierzenia, przesądy i zwyczaje związane z księżycem w okolicach Nieświeża,
Stolpc i Iwieńca, „Wiadomości Ludoznawcze", R. 3, 1934, z. 1, s. 5-23; Wórt HofF 6/477-537, 543-545, 7/247-263,
10/236-237; Z d z i e s z y ń s k a Anna, Analiza semantyczna nazw słońce i księżyc w polszczyźnie ludowej, praca
magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1980; Ż y r a n i k Bogdan, Mity księżycowe, „Wiadomości
Ludoznawcze", R. 1, 1932, z. 1, s. 40-44, z. 2, s. 49-63.
-►GWIAZDY, KSIĘŻYC PO PEŁNI, NIEBO, NÓW, PEŁNIA, PÓŁPEŁNIA, PUSTE DNI, SŁOŃCE,
WIOTEK, ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA.
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska
NÓW
Wstęp Eksplikncjn Nazwy. Opozycje Wygląd. Części- Atrybuty przedmiotowe. Praktyki witania. Zalecenia i
zakazy. Tlo czasowe zdarzeń Przepowiednie.
Dokumentacja Zagadki Przysłowia Przepowiednie. Formuły powitalne. Zaklęcia. Pieśni. Bibliografia
Księżyc w pierwszej, wstępującej fazie - jako młody, rozpoczynający swój wzrost aż do
osiągnięcia pełni i równocześnie wpływający na wzrost roślin, na kondycję zwierząt i ludzi - jest w
kulturze ludowej traktowany z sympatią i nadzieją. Witano go specjalnymi formułami przypisując
królewskie atrybuty (korona, berło) i prosząc o zdrowie i pomyślność.
=
Nazwa nów jest notowana najpowszechniej, np. w Kup Pol 32, Zar ssioł 77, Kar!
SGP 6/121, Kuc Mlp 40, Szym SDom 4/659, Kul Wiel 3/510.
Liczne ludowe nazwy N. utrwalają cechy (a) młodości, (b) nowości, (c) początko-wości wobec
kolejnych faz, (d) częściowości wobec całego księżyca, (e) kształtu.
(a) Prawdopodobnie pierwotnie tylko do N. odnosiła się nazwa księżyc, używana
w rytualnych powitaniach Mosz Kul 2/458, si SE 3/277, Budziszewska 1990/224, urobiona od
stpol. księdza 'księcia, pana' przyrostkiem -ic tworzącym nazwy istot m ł o d y c h ,
jak panic od pan itp.; dużym „panem" był „stary" księżyc. W formułach powitalnych
i magicznych na Lubelszczyźnie N. bywa do dziś nazywany niebieskim królewiczem
Babinicz-Witucka 1981/54, niebieskim dziedzicem 8b, synem Dawida Red Ulan Majorat
1984. W gwarach w północno-wschodniej Polsce, funkcjonują: derywat młodzik Kup Pol 34-35 i 57 i
zestawienia: młody pan Kup Pol 34, młody księżyc Kup Pol 34, Kup WiM 14, młody miesiąc Kup WiM
14, Kup Pol 34 i 57, młody miesiączek Kup Pol 34, oraz
księżyc/miesiąc na młodzie Kup Pol 34, 57 i 58, Kup WiM 14 i 18, Szyf Trąd 41, Szyf MiW 160, Kul MiW 435,
Wisła 1889/88, na miodem Kup Pol 34, miesiąc na młodziku Kup Pol
34, K 17 Lub 70, W przypadku, gdy „stary" księżyc nazywa się tradycyjnie miesiącem, N. otrzymuje
nazwy zdrobniałe miesiączek, księzyczek Kup Pol 29, 38 i 43, Dej Kieł
1978/237.
(b) Nazwa nów jest dziś ogólnopolska i znana wszystkim gwarom 1; z członem now- funkcjonują
derywaty: nowia Etnl 1989 Bilg 114; nowik Kup Pol 32 (od Nowego Sącza); i zestawienia: nowy pan
Kup Pol 34 (na Warmii i Mazurach), nowy księżyc Kup Pol 33, Kup WiM 15, K 17 Lub 70, nowy
księzyczek Kup Pol 33, Kup WiM 15; nowy miesiąc Kup WiM 15, Kup Pol 33, wisla 1898/136, nowy
miesiączek Kup Pol 33, Zar ssioł 77, Wit Baj 127, wisla 1898/136, Or L 1938/160; także
księżyc/miesiąc w nowiu, na nowie Kup Pol 33, Etnl 1989 Bilg 112, oraz - po nowiu/nowie - ostatnie
tam, gdzie nów oznacza fazę niewidoczności księżyca (w pow. kolbuszowskim i lubelskim) Kup Pol
33.
(c) W południowej Polsce uwydatnia się 'p o c z ą t k o w o ś ć', to, że N. należy do wstępnej fazy
cyklu księżycowego: pierwsza ćwierć, pierwsza ćwiartka, pierwszy sierp, pierwsza skrajka Kup WiM
15; pierwsza kwadra, pierwsza kwatera Kup
188
NÓW - eksplikacja
NÓW - eksplikacja 189
Pol 41. To samo bywa komunikowane w sposób opisowy: nastał misioc, księżyc nastaje Kup Pol 32,
księżyc wschodzi K 15 POZ 5.
(d) Nazwy podkreślające, że N. jest ' c z ę ś c i ą ' księżyca, to północno-wschodnie: krajka,
skrajka, skrajeczka Kup Pol 36 i 57, Kup WiM 15, krawka, skrawka Kup Pol 37. Notowano, że N. jest
ćwiercią/ćwiartką miesiączka/księżyca Kup Pol 35, 57, Kup WiM 15.
(e) Cechę ' k s z t a ł t u ' utrwalają nazwy przeniesione z nazw narzędzi gospodarskich, takie jak:
sierp (księżyca, miesiączka) (na terenie całej Polski z wyjątkiem Kaszub) Kup Pol 35, 36 i 57, sierpek
(w Małopolsce, na Mazowszu, Warmii i Mazurach) Kup Pol 36, Kup WiM 15, sierpik Kup Pol 36,
Kup WiM 15, Sierpka Kup Pol 36 i 57, Kup
WiM 15; kosa (na Kaszubach), kosak i kosaczek (na Śląsku), kąsek miesiączka (w pow. prudnickim),
bicyk (w gwarze podegrodzkiej) Kup Pol 37; nadto okrążek (w pow. białostockim), obrączka (w pow.
Sierpc), pałączek (w pow. kozienieckim), róg (w pow. brzeskim), rożek (na Podhalu), rogal (w pow.
Piaseczno), rogalik (w pow. Gostyń, Iłża, Mielec) Kup Poi 37.
** N. wchodzi w opozycje: młody : stary z -* wio tkie m 3, część : całość z -»pe łn ią 2, 6.
® Wygląd księżyca na nowiu utrwalony jest w podanych nazwach uwydatniających podobieństwo
do przedmiotów wąskich i zaokrąglonych - sierpa, kosy, bicza, rogu, obrączki - czy też cząstki czegoś
(por. nazwy: (c), (d)), które to nazwy bywają dodatkowo rozwijane epitetami: cieniutki sierp ptni 1989
Bilg 113, wąziutki sierp Kup Pol 32, wąski sierp Kup Pol 33. Podkreśla się jego małość: mały sierp
Kup Pol 32, maleńkt
sierpek Kup Pol 32, TN Krasiczyn 1985, maleńki delikatny Sierp TN Krasiczyn 1985, maleńki księżyc TN Krasiczyn
1985.
■&■ Wyodrębniane są takie części księżyca na nowiu, jak rogi 5, u oraz Kup Pol 36 i 38, Or L
1935/128, NKPP księżyc 5 i kobiałka Kup Pol 38, pąp 5b, ważne przy przepowiedniach pogody.
• A t r y b u t y p r z e d m i o t o w e księżyca na nowiu mają - w formułach po
witalnych - charakter k r ó l e w s k i : korona, wieniec i berło 8.
♦ v Licznie zapisywane p r a k t y k i w i t a n i a nowego K. miały formę spe
cjalnych gestów oraz formuł słownych. Zachowały się w nich ślady kultu księżyca.
Samo ujrzenie N. uważa się za oznakę pomyślności Kul Wiel 3/510. Na widok N. kobiety
żegnają się i mówią modlitwy TN Lazory 1984, kłaniają się trzy razy i po cichu wypo
wiadają życzenia sim wierz 236. Wedle wierzenia kaszubskiego, jeśli ktoś pokłoni się
przed N. trzykrotnie licząc do trzech, spełni się to, czego pragnie Mosz Kul 2/456. Do
N. przemawiano wypowiadając specjalne formuły powitalne, powitalno-życzące, po-
witalno-życząco-proszące, czasem dodatkowo wzbogacane o wyrażenia przejęte z mo
dlitw chrześcijańskich, np. - Dobry wieczór, miesiączku nowy NKPP księżyc 17; - Witaj
księżycu na nowie, tobie kuruna, fortuna, mie zdrowie Etnl 1989 Bilg 112; - Witaj księ
życu nowy, żeby nas nie bolały ręce, nogi, brzuchy, głowy, tobie ziemia i fortuna, nom
niebo i koruna, na wschodzie, na nowie, daj nom, Jezu, zdrowie. Etnl 1989 Bilg 112.
Witając nowy księżyc proszono go o zdrowie, fortunę, szczęście, żeby nie bolała głowa i zęby 8.
Z kolei N. życzono koivny: niebieskiej, na/w niebie, z gwiazd 9d, złotej 9g; berła i korony, czci i
korony, wieńca i korony 811, jasnego świecenia Kup Pol 39, światła, czci i chwały sil, także - ziemi i
fortuny Etnl 1989 Bilg 112. Do księżyca na nowiu, zobaczonego po raz pierwszy, zwracały się panny:
Księżycu nowy, Synu Dawida, daj mi znać, z kim mam przed ołtarzem stać- w nocy miał się przyśnić
kawaler Red. Ulan Majorat 1984. W formułach tych N. jest nazywany królewiczem, niebieskim
dziedzicem sn, Synem Dawida Red. Ulan Majorat 1984. Łączy się N. z atrybutami władcy i prosi o to,
co pozostaje w gestii istoty wszechmocnej: zdrowie, szczęście, fortuna.
• Z a l e c e n i a . W powszechnych wierzeniach fazie wzrostu księżyca odpowiada odnawianie,
odradzanie się, odmładzanie, zdrowienie i podnoszenie wzwyż Baz Tatr 84; dotyczy to zwłaszcza
najstarszych znanych zbóż takich, jak jęczmień i proso, tradycyjnych roślin jak ogórki i kapusta (co
daje wskazówkę o wieku tych wierzeń).
Z tego powodu, wierzy się, dobrze jest w tym czasie wykonać niektóre czynności gospodarskie,
polowe, magiczne lub lecznicze, niektórych zaś lepiej zaniechać. I tak, w zakresie prac polowych i
czynności gospodarskich dobrze jest na N.: (a) r o z p o c z ą ć niektóre p r a c e : siać sim Wierz 235,
Kup Pol 39, siać rośliny rosnące na powierzchni ziemi NKPP siew 6; siać jęczmień, bo wyrośnie
czysty i duży Or L 1936/iso, zacząć siew prosa K 9 Poz 100, siać ogórki, bo urosną i dobrze się udadzą
Kup Pol 39; sadzić kapustę -bo będzie twarda i nie popsuje się w beczce Or L 1935/158; kapustę kisić,
bo będzie trzymać się dobrze Baz Tatr 85; dobrze jest także sadzić Wisła 1900/465, sadzić rośliny
okopowe Kul wiel 3/510; sadzić lub szczepić drzewka, bo przyjmują się i w górę idą sim wierz 235,
Kup Pol 39; szczepić kwiaty Czap Mat 106; także - zbierać plony sim wierz 235; (b) bydło wganiać do
nowych obór, wtedy dobrze się będzie wiodło w gospodarstwie Etnl 1989 Bilg 113, strzyc owce, bo
wełna mocniej i szybciej rośnie Kul Wiel 3/511, Baz Tatr 84, „zostawiać" cielęta wisla 1900/465.
W zakresie m e d y c y n y 1 u d o w ej : na N. dobrze jest zbierać zioła lecznicze Kul wiel 3/510;
leczyć gościec K 48 Ta-Rz 294, leczyć brodawki Lud 1912/185, sporządzić maść od liszajów Or L
1934/91; leczyć choroby skórne Pęk Bilg 236.
W zakresie m a g i i b i a ł e j : dobrze jest zrywać majeranek, aby po odpowiednim zastosowaniu
pozyskać czyjąś wzajemność K 42 Maz 395. Dla zjednania sobie czyjejś miłości dobrze jest daną osobę
wołać po imieniu przez trzy dni Wisla 1902/798. M a g i a c z a r n a : (w pierwszy czwartek po
nowiu) dziewczęta mogą znaleźć ziele, które „szkodzi płci męskiej" wisla I887/101, „podłożyć"
chorobę Bieg Lecz 12; „sprowadzić" na kogoś ból głowy Baz Tatr 153; sprawić, że ktoś straci wzrok
Bieg Lecz 13. Na nowiu guślarze siewierscy zadają kołtun Bieg Lecz 10, czarownica suszy liście dębu,
zatyka je w ścianę, życzy gospodarzowi i jego dzieciom, aby uschły tak, jak te liście Bieg Lecz 11. W
tym czasie również skrzywdzona przez czarownicę kobieta może jej „wet za wet"
oddać Baz Tatr 97.
Na nowiu dobrze jest również wykonać różne inne czynności rozpoczynające, np.: urządzać wesela
Sim wierz 235; odstawić dziecko od piersi, wtedy będzie ładne K 42 Maz 394; obcinać włosy, a będą
dobrze rosły Czap Mat 106; wchodzić do nowych mieszkań, bo wtedy będzie się dobrze wiodło Etnl
1989 Bilg 113. Warto również liczyć pieniądze, potrząsać mieszkiem czy kiesą, bo spowoduje to
pomnożenie zasobów i szczęścia K 7 Krak 194, zwłaszcza w danym miesiącu Sim Wiera 236, Red.
Kruhel Mały 1992. N. wywiera
190
NÓW ~ eksplikacja
NÓW - dokumentacja 191
ogromny wpływ na ludzi. Kto wtedy (tj. na młodziku) przychodzi na świat, ten cale życie pozostaje
młody Lud 1896/327.
Z a k a z y . Znane są jednak również wierzenia przeciwne do omówionych. Sądzi się, że w czasie
N. jest źle zaczynać pewne prace, czy nawet zaczynać cokolwiek Lud 1896/327. I tak:
W zakresie prac p o l o w y c h i czynności gospodarskich: w czasie N. należy zaniechać siewu
Wit Baj 154, TN Krasiczyn 1985, bo zboże zarośnie chabrami ŁSE 1963/H7, na polu nie będzie się nic
rodziło Etnl 1989 Dilg 113. Jako że N. wstrzymuje dojrzewanie, należy zaniechać siewu zboża K 15
Poz 129, siewu ogrodowizn K 17 Lub 70, siewu gryki K 42 Maz 405. Nów jest złym czasem dla siewu
jęczmienia i pszenicy: jęczmień posiany w tym czasie ma twarde ziarno or L 1935/158, a pszenica -
dużo odmłódek Or L 1935/158. Na N. nie należy również ścinać słomy i siana, bo bydło nie będzie tego
jadło K 9 Poz 100. Znany jest również zakaz siewu grochu, który posiany na N. odmładza się K 15
Poz 129, K 17 Lub 70 i 168, ZWAK 1879/9 lub jest twardy do gotowania Or L 1935/158. Nie
należy także sadzić ziemniaków or L 1935/158. W czasie N. należy zaniechać wyrzucania obornika ze
stajni Lud 1912/199 i wywożenia gnoju K 48 Ta-Rz 282 - na takim nawozie zboże będzie się odnawiać
ZWAK 1879/7, będzie nieurodzaj na siedem lat K 57 RUŚC 1268, Lud 1898/419, bo plon będzie lichy
Wit Baj 154. W fazie tej nie należy orać wit Baj 154, bo chwasty będą się odnawiały Or L 1935/128,
ŁSE 1961/23 oraz rozpoczynać sianokosów
ZWAK 1885/35.
W zakresie czynności g o s p o d a r s k i c h : w czasie N. niedobrze jest nasadzać kury, bo będą
piskliwe lub będzie mało kureczek TN Krasiczyn 1985. Nie należy również odsądzać cielaków K 48
Ta-Rz 53. N. jest złym czasem dla rozpoczynania budowy wisla 1902/416, bo dom będzie miał dużo
pluskiew Baz Tatr 85.
W zakresie m e d y c y n y l u d o w e j : na N. nie należy stosować żadnej kuracji, bo choroba
będzie się zawsze odnawiać K 17 Lub 70. Istnieje również przekonanie, że choroba, która rozpoczyna
się na N., w miarę powiększania się księżyca wzmaga się Wisla 1894/136. Z kolei, gdy ktoś skaleczy
się na młodziku, rana będzie się jątrzyła i zagoi się dopiero na pełni Lud 1896/327.
Na nowiu nie należy również wypiekać talek Wisla 1901/179 i pożyczać przyodziewy, bo
rozchoruje się gospodyni albo dziewka Lud 1924/74.
Pewne czynności jeśli wykona się w pierwszy piątek po nowiu, wtedy będą miały pozytywne
następstwa: aby krowy dawały dużo mleka dobrze jest kadzić je przestępem, bławatami, mirą i
jałowcem ZWAK 1882/241, ZWAK 1886/222.
Po N. księżyca pewnych czynności nie należy już wykonywać. Pierwszego dnia po nowiu nie
należy zwłaszcza rozpoczynać orki i siewu, bo zboże będzie kwitło nie wydając plonu Lud 1912/214.
Zaprzeczeniem przytoczonych wierzeń jest nowsza opinia, że nie należy przywiązywać wagi do
tego, w jakiej fazie księżyca pewne czynności się wykonuje: „Nie uważaj, kiedy pełnia a kiedy nów,
ale kiedy się da, wtedy rób" Kai Lim 20.
00 Tło c z a s o w e zdarzeń. N. jest porą działania c z aro wn ic Kul Miw 433, Szyf Trąd 44, Szyf
Miw 144, ŁSE 1963/124. Czarownice wtedy mają największą władzę i mogą sprowadzić na ludzi
ciężkie choroby K 48 Ta-Rz 272, robić ludziom psoty ŁSE 1962/128, odbierać mleko krowom Lud
1931/45. Na N. o północy, aby nabrać mocy, czarownica
chodzi na krzyżówki i rzuca szmaty za siebie Szyr Mi\v 160. Jeśli ktoś chce sprawdzić, która z kobiet
jest czarownicą, musi podczas N. patrzeć przez otwór po sęku z deski trumiennej lub ze środkowego
okna nowej kaplicy mającej od frontu trzy okna K 15 Poz 108. Podczas nowiu księżyca o północy na
Łysej Górze zbierają się czarownice i czarownicy i odbywają biesiady K 20 Rad 265, K 21 Rad 223.
Na każdym nowiu księżyca w ogrodzie zaczarowanym na szczycie Łysicy odprawiane są „gody
diabelskie" ZWAK
1879/33.
N. jest także dogodną porą dla działalności d e m o n ó w i dusz z m a r ł y c h . Na nowiu
księżyca 6 upiory K 15 Lub 196, zbierają się na Łysej Górze lub rozstajnych drogach K 51 Sa-K 33, a z
każdym nowiem (aż do „siódmego roku") przybierają inną postać K 31 Pok 206.
♦ Z wyglądu i położenia księżyca na nowiu przepowiada się p o g o d ę . Dobrą pogodę zapowiada
księżyc zwrócony rogami do góry, a kobiałką do dołu Kup Pol 38. W przysłowiu: Jak miesiączek po
nowiu ma różki do góry - pogoda, a jak na dół -deszcz 5. Taką pogodę zapowiada również księżyc,
który ma rogi wyraziste K 17 Lub 69. Gdy księżyc rogami jest skierowany do dołu, będzie d e s z c z
Etnl 1989 Bilg 113, Or L 1935/128, pogoda niepewna K 17 Lub 69. Księżyc mętny, taki, którego
rogów nie widać, zapowiada niepogodę Czap Mat 104.
Wiele osób wierzy, że kiedy na drugi dzień po nowiu lub po pełni deszcz lub slota się zacznie, to
całą kwadrę padać będzie, i przeciwnie, pogodny ten dzień sprowadzi pogodę K 17 Lub lis. Gwiazda
blisko rogów K. zapowiada ś m i e r ć monarchy K 17
Lub 70.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 - Księżyc na nowiu - jak rogaty parobek/pasterz.
Ziemia szyroko, łowcy daleko, a pastyrz rogaty. {A to - niebo, gwiazdy i księżyc. Księżyc rugaty to
je pastuch). TN Jacnia 1964; war.: Pole niewymierzone, bydło niezliczone, parobek rogaty, a
gospodarz bogaty. {Niebo, gwiazdy, księżyc 1 słońce). Folf Zag nr 863.
PRZYSŁOWIA
2 - Stanąwszy miesiąc w pełni dalej nie rozrasta, nie wie, co pełnia, zawsze na nowiu niewiasta.
NKPP niewiasta 20d.
3 - Boże, dej zdrowie, jak na wietku, tak i na nowie. NKPP zdrowie 2e.
4 - Im księżyc rogatszy, tym mniej światła daje. NKPP księżyc 3.
PRZEPOWIEDNIE
5 - a. Jak miesiączek po nowiu ma różki do góry - pogoda, a jak na dół - deszcz. NKPP
księżyc 5; nadto war.: Na pogodę to ma [księżyc] rogi zagięte na gore, a na desc to lopuscone Szyf
MiW 143, podob. Or L 1938/160, LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/46, Kup Pol 39 Łowicz, Zamość, Mielec,
Myślenice, Mosz Kul 2/55; ZWAK 1882/3/196, TN Banachy 1984, TN Zamch 1984.
b. Z róga pece, z papa ceće, Z roga ceće, z papa peće. Kup Pol 40 Kaszuby.
6 - Siejba na nowiu - na górze; po pełni - na dole najpewniejsza. NKPP siew 6.
7 - Gdy Gody przypadają na nowiu, twardy rok w pogotowiu. NKPP Boże Narodzenie 9b.
FORMUŁY POWITALNE
8 - Witaj miesiączku / księżycu nowy / niebieski dziedzicu / królewiczu, I. żeby
nas/mnie nie bolały głowy/zęby/krzyże/kości/kolana; II. tobie niebieska korona,
nam zdrowie i fortuna.
192
NÓW - dokumentacja
PEŁNIA - eksplikacja
193
I. Nowy księżyc powinno się witać słowami: Witom cie, miesiónczku nowy, od bolynio
zębów i głowy. Or L 1928/58; war.: ..., Od bolenia kolan i kości, Zachowa] nas w Hożej miłości.
Sim Wierz 236; ... me na śćeśće ji na zdróvje, tob'e na jasne śfecyńe, a me na duśne zbavjćńe.
Kup Pol 39; Witojcie, ... Na szczęście, na zdrowie, Na błogosławieństwo. Sim Wierz 236; Witaj,
księżycu nowy, niech nas nie bolą głowy! K 17 Lub 70, podob.: K 48 Ta-Rz 258, Udz Krak 92, Wisła
1898/136, Fisch Lud 162, TN Wiązownica 1988, NKPP księżyc 17; Witaj, ... na scęście i na zdrowie.
Byłeś w Rzymie? Był! Widziałeś zmarłego? Widzioł! Bolały go zęby? Nic, me bolały! Dejze
Boże, zęby mnie tez nie bolały! Sim Wierz 236. O mój księzycyku nowy, Dajżc też nam, żeby
nas też Nie bolały ręce, nogi, ani głowy. Or L 1936/150; A witajże, ... iefct/ nas nie boleli głowy,
ani krzyże, będziemy robili scyrze. Wisła 1902/623; Miesiączku nowy, Tobie ku pełni, A mnie
na zdrowie. Sim Wierz 236.
II. Witajże, księżycu, niebieski dziedzicu, tobie niebieska korona, nam szczęście, zdrowie
i fortuna. K 42 Maz 402; war.: ..., w Niebie korona, a na ziemi fortóna i szczęście! Będzie to
wróżbą dla ubogiego, że posiądzie dostatki; dla kawalera lub panny, że się dobrze ożeni itp.
K 15 Poz 5; Witam cię, witam miesiącu, ... Tobie światło, z gwiazd korona, a mnie zdrowie
i fortuna. Witam cię, witam, miesiącu nowy, żeby nas nie bolały głowy. Zdrowaś Marya
itd. K 22 Łęcz 183; Witaj, witaj, królewiczu, Niebieski dziedzicu, Tobie berło i korona, A mnie
zdrowie i fortuna. Temu, kto tak księżyc powita, darzyć się będzie w domu jak najlepiej przez
cały miesiąc. Lud 1905/81; Zawitaj, miesiączku nowy, Aby nas nie bolały głowy; Tobie na niebie
korona - A nam zdrowie i Fortuna. Lud 1896/226; Witom cie, miesiączku nowy, Od bolenia
zębów, ócz i głowy, Ciebie szczęście i korona, A mie zdrowie i ochrona. Sim Wierz 236; Aby
się zabezpieczyć przed bólem głowy, radzą guślarze koło północy na nowiu miesiąca wyjść
w pole, kłaniać się księżycowi i wymawiać następujące słowa: Witaj-ze, witaj-ze, miesiącu
nowy, aby nas nie bolały brzuchy i głowy. Tobie ceść i korona, a nam scęście i fortuna.
K 19 Kieł 209, ts. Bieg Lecz 193; Podczas nowiu mówią Polacy w Galicji wschodniej: Miesiącu
nowy! Zęby nas nie bolały głowy! albo: Miesiącowi złota korona, A mnie szczęście i fortona;
Miesiącowi cześć i chwała, A mnie zdrowie! Wisła 1900/468; Zawitaj miesiączku nowy, Aby nas
nie bolały głowy; Tobie na niebie korona - A nam zdrowie i Fortuna. Inaczej ból głowy nie
odstępuje człowieka przez miesiąc. Lud 1896/226, podob. Kup Pol 38; Miesiączku nowy, bądźże
mi wesoły, tobie wieniec, korona, a mnie zdrowie, obrona. Etnl 1989 Bilg 112.
ZAKLĘCIA
9 - (Na pozbycie się brodawek:) W górach nad Łomnicą, radzą: jadąc podczas nowiu
na świni, przemawiać: Miesiącu (księżycu)! daj mi jajeczka, A ja ci dam brodaweczki! Bieg
Lecz 127.
10 - Zaklęcie od bólu zębów wypowiadane na nowiu: Jest na niebie księżyc, jest w jeziorze
kenień, jest na boru dumb; kiedy te trzy bracia gdziekolwiek sie znejdo, tedy niech mie boli
(zumb). K 40 MazP 51, podob. w „pacierzu do św. Mikołaja" -^księżyc 29a.
PIEŚNI
11 - A u miesiąca dwa rogi, a u Jasieńka dwa braci. K 28 Maz 152, war.: Lud 1903/226
Lubelskie.
BIBLIOGRAFIA: B u d z i s z e w s k a Wanda, Dwie kultowe nazwy księżyca u Słowian, [w:] JOS, s. 223—230;
Babi n i c z - W i t u c k a J., Wiedza ludowa i wierzenia o księżycu, czyli tradycyjny i współczesny lunearyzm (na
marginesie badań kultury duchowej Lubelszczyzny), [w:] Z zagadnień kultury ludowej, Lublin 1981, s. 50-62; Duf
SNT 432; K am o 1 a Maria, Konotacja semantyczna nazw księżyca w polszczyźnie ludowej, praca magisterska
napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Kup Pol 32-40, 54-55; Kup WiM 14-15, 17-18; Ł a s k a Bronisława,
Powitanie księżyca na nowiu, Lud 1905/81; N i e b r z e go w s k a Stanisława, Nów w polskiej kulturze ludowej i
gwarach, „Etnołingwistyka" t. 5, ». 73-82.
-łKSIĘŻYC, KSIĘŻYC PO PEŁNI, PEŁNIA, PÓŁPEŁNIA, PUSTE DNI, WIOTEK.
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska
PÓŁPEŁNIA
=
Nazwy K. w fazie przybywania między nowiem a pełnią podkreślają rozumienie tej fazy w relacji do -łpeini, co
dobrze oddają powszechne na terenie całej Polski nazwy z morfemem pół-: półpełnia, półpełnie, połowa miesiąca
Kup Pol 41, Kup WiM 16; pół księżyca, połowa księżyca, pół miesiąca (miesiączka) (na terenie Polski
południowej) Kup Pol 40, Kup WiM 15 i 16; półksiężyc Kup Pol 40; połówka Kul Miw 435; połówka księżyca,
księżyc na połowie, księżyc w połowie Kup Pol 40 i 41, Kup WiM 16; spor. półkole, dopół Kup Pol 41 (tu należy też
niepełnia Kup Pol 4i) - a jeszcze lepiej, bo z uwydatnieniem kierunku zmian K. - nazwy z przedrostkiem
pod-: podpełtlia Kup Pol 41, Mosz Kul 2/24; pod peinfą SzyfTrad 41, Kul MiW 435.
Część nazw ujmuje P. w relacji szerszej, do całego cyklu miesięcznego: pierwsza kwadra (kwarta, kwatera,
kwarta/) Kup Pol 35, 40, 41, Kup WiM 16, Szyf Trąd 41; jedna kwadra Kup Poi 40. W dawnym pow. ostródzkim i
oleckim pierwsza część, pierwsza dzieł Kup WiM 16; pierwsza faza Kup Pol 36. Jeżeli nazwa pierwsza kwadra
oznacza nów, wówczas P. zwie się druga kwadra Kup Pol 40 i 41.
Zapisano wierzenia, że w czasie P. dobrze jest: zawierać małżeństwa, bo będą szczęśliwe Lud 1895/131; leczyć
suchoty Or L 1935/157, siać K 7 Krak 138, zaś nie należy: kopać rowów, bo wkrótce zarosną, wrzucać pierza w
pierzyny i poduszki, bo pierze nie „obumrze" K 7 Krak 194.
BIBLIOGRAFIA: Kup Pol 40-41, 54-55; Kup WiM 15-18.
-t-KSIĘŻYC, KSIĘŻYC PO PEŁNI, NÓW, PEŁNIA, PUSTE DNI, WIOTEK.
J.B..S.N.
PEŁNIA
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcja. Opozycje. Wygląd. Wpływ na człowieka i jego otoczenie. Praktyki
ochronne. Zalecenia. Zakazy. Pełnia - czasem działania. Przepowiednie. Symbolika, sennik.
Dokumentacja: Przysłowia. Pieśni weselne. Opowieści wierzeniowe. Relacje potoczne. Bibliografia.
Księżyc w fazie najlepszej widoczności jest postrzegany potocznie w sposób pozytywny jako miara doskonalej
okrągłości, całości, osiągnięcia stanu szczytowego i założonego celu, czego życzy się także działaniom człowieka;
zarazem przypisuje mu się niszczący wpływ na ludzi i traktuje z obawą.
=
Nazwą powszechną na całym terenie Polski jest pełnia Karl SGP 4/70, Kup Pol 42, i zestawienia:
księżyc/miesiąc w pełni Szym SDom 5/760, Kup Pol 42, Kup WiM 16, Zar ssiol 85 - także - księżyc na pełni Kup Pol
42, Kup WiM 16 analogicznie do form księżyc
194
PEŁNIA eksplikacja
PEŁNIA - eksplikacja
195
na młodzie, na starze. Wszędzie w Poiscc pojawiają się opisowe zestawienia z przymiotnikami pełny,
cały, okrągły: ogpol. pełny (pełen) księżyc/miesiąc (miesiączek) Kup Pol 43, Kup wiM 16; cały
księżyc/miesiąc Kup Pol 43, Kup wiM 16. Sporad. okrągły miesiąc Kup WiM 16, kręgły miesiąc Kup
Pol 44; koło (w pow. Myślenice) Kup Pol 44. Swoistą podstawę nazewniczą ma widek (w
Krakowskiem) K 7 Krak 30, od efektu świecenia. Tam, gdzie nazwa miesiączek oznacza 'nów' (np. w
dawnym pow. Kazimierza Wielka), 'pełnię' oznacza się nazwą miesiąc Kup
Pol 43.
+ Miesiąc w pełni i jasne z o r z e - świecą całą noc, gdy chłopak się żeni 5.
*■> P. wchodzi w opozycje: z - ^ n o w i e m na zasadzie relacji: całość : część (-»nów 6, K 57
Ruśc 1268) oraz duży : mały K 57 RUŚC 1268; z -miiolłiemna zasadzie relacji: silny : słaby 2.
® K. w pełni jest: j a s n y powsz., o k r ą g ł y 7, we frazeologizmach: jak księżyc w pełni NKPP
księżyc 4, mo gymbe jak miesiónczek w pełni NKPP księżyc 4d; łysy - we fraz. łysy jak miesiąc w
pełni NKPP księżyc 4c; przypomina oko, np. w porów. fraz.
Księżyc W pełni jak rybie oko NKPP księżyc 10, także K 17 Lub 70.
Jak wszystkie światła niebieskie jest uznawany za p i ę k n y : do K. w pełni porównuje się w
pieśniach Matkę Boską: Pięknaś, jak w pełni księżyc, świecisz
człowiekowi Kai Lim 19, podob. Stef WarmPś 2/89.
Na K. w pełni można dostrzec p l a m y podobne do kształtów ludzi, którzy trzymają się za ręce
Etnl 1989 Bilg 114. Niektórzy sądzą, że jest to grający (na skrzypcach lub lutni) św. Jerzy K 7 Krak
30, Udz Krak 92, Kup Pol 44; inni twierdzą, że jest to Twardowski, który siedzi na K. TN Krasiczyn
1985, pali fajkę, robi masło Kup Pol 44, diabeł trzyma ciało Twardowskiego na widłach Kup Pol 44,
ciało Twardowskiego jest zawieszone ną K. do dnia sądu ostatecznego Wój Klech 139, siem Pod 153,
K 5 Krak 338. Według innych wierzeń plamy na K. to Kain i Abel 6, także TN Krasiczyn 1985,
mężczyzna lub kobieta, którzy przebywają na K. za karę, bo pracowali w święto Szyf Miw 145. Za
karę muszą tam pracować - chłop nosi na plecach chrust, roztrząsa gnój lub orze wołami, baba zaś
piecze chleb Szyf Miw 145, Kup Pol 44, ->księżyc.
■ W p ł y w na c z ł o w i e k a i j e g o o t o c z en ie. Powszechne jest wierzenie, że K. w pełni
s z k o d z i ludziom, szczególnie działa na dzieci: pełnia podchodzi od głowy do nóg, a ten, przez kogo
przejdzie, staje się łunnikiem Czap Mat 107 i 109 lub może dostać drgawek Kul Miw 436. K. w pełni
może sprawić, że ludzie „chodzą po nocy" wisia 1900/465, bo na pełni K. ciągnie człowieka w górę
wisia 1900/465, może „podnieść" umarłego z grobu i spowodować, że wędruje on po świecie Kul Miw
436, Szyf MiW 144, K 42 Maz 386, Tom Dra 129. „Słabości" zadawnione, pod pełnią pomnażają się i
wzbudzają mocniejsze cierpienia K 17 Lub 70; choroba rozpoczęta na pełni kończy się śmiercią lub
przeciwnie - wyzdrowieniem, jeżeli człowiek chory przetrwa nów Wisia
1894/136.
Pełnia dawała u r o d z a j g r z y b ó w , a jak pełnia już zniknęła to i grzyby Etnl 1989 Bilg 114.
• P r a k t y k i o c h r o n n e . Należy chronić dzieci przed światłem K. w pełni
TN Krasiczyn 19S5, np. stawiając naczynie z wodą, aby promienie K. skąpały się w niej i utraciły moc
Kul Miw 419.
Z a l e c e n i a . Fazie pełni K. odpowiada w świecie człowieka i w jego otoczeniu -wedle
dawnego, wciąż żywego przekonania - naturalny pęd do pełni, np. Baz Tatr 84, a więc wszelkie
p o m n a ż a n i e , w z r o s t i wzmacnianie się, w tym także chorób i nieszczęść. Wierzy się, że to,
co rozpoczęte przed i w czasie pełni, będzie się pieniło
i Wypełniało Mosz Kul 2/4CO.
Przed pełnią i w czasie pełni dobrze jest: z a c z y n a ć p r a c e Szyf Trąd 45; orać pole, bo
uchroni się je od chwastów LSE 1961/23; siać K 7 Krak 138, bo zboże będzie
mieć pełne ktosy Kup Pol 42, podob. Or L 1935/158, K 9 Poz IOO, TN Krasiczyn 1985, Mosz Kul
2/460 i 461, siać groch K 15 Poz 129; groch i bób, żeby w strączkach było ich pełno K 48 Ta-Rz 51 i
282; proso K 9 Poz 100; wedle przysł.: Siejba na nowiu - na górze; po pełni -na dole najpewniejsza,
NKPP siew 6; sadzić lub przesadzać rośliny, wtedy dobrze rosną i dają dobry plon Mosz Kul 2/460 i
461; sadzić ziemniaki, a będzie ich pełno K 48 Ta-Rz 282, będą duże Fed żar 280, Or L 1935/158;
sadzić kwiaty TN Wiązownica 1988 i przesadzać róże, bo będą miały pełno kwiatów MAAE 1908/137;
nasadzać kury na jajka Wisła 1898/63, bo będzie ich pełno Kup Pol 42; rozpoczynać sianokosy ZWAK
1885/35, wówczas trawa schnie K 7 Krak 194; ścinać drzewa do budowy, bo są zdrowe Lud 1976/145,
K 7 Krak 194, stawiać budynki, aby były szczęśliwe ZWAK 1879/24; robić „zakładziny chałupy",
wprowadzać się do nowego domu Wisła 1902/380; dokonać zakupu inwentarza, ponieważ zwierzę
było
wówczas pełne i do chowu właściwe Kul Wiel 3/212, Fisch Lud 152, Mosz Kul 462; dopędzac
krowy lub świnie, to będzie świnia miała dużo prosiąt Czap Mat 107; odsądzać cielaki od krów, to
wtedy cielę będzie pełne i dobrze się chowa Kul Wiel 2/152, K 48 Ta-Rz 53; zastawiać sieci i
samolówki, to będą zawsze pełne Mosz Kul 2/462, Lud 1933/34; kopać rowy, wtedy są głębsze,
większe i suchsze K 7 Krak 194.
Po P. - gdy silą K. słabnie - dobrze jest siać jęczmień, bo ziarno będzie miękkie Lud 1905/194; siać
len i moczyć go w wodzie Bi t śląsk 294; zaorać nawóz wywieziony na pole Bit śląsk 280; czyścić
plamy, bo wtedy będą malały wraz z malejącym K. Szyf Trąd 43.
W czasie P. dobrze jest o b c i n a ć w ł o s y , bo będą gęsto rosły Wisła 1898/63, 1900/465;
mówi się wówczas: To co widzę -- odbieraj. To co ścinam - dodawaj. Sim
Wierz 236.
Jest to dogodny czas do p o z b y w a n i a s i ę b r o d a w e k : wg wierzenia z Mazur, aby się
pozbyć brodawek patrząc na K. w pełni mówiono: Tam (wskazując na księżyc) coś jest, a tu (dotykając
brodawki) nic nie ma Bieg Lecz 126. Są wtedy wykonywane czynności zmierzające do rozłączenia,
rozdziału K 7 Krak 194.
W czasie P. najłatwiej pozyskać czyjąś w z a j e m n o ś ć w mi ł ośc i Baz Tatr 154, spowodować
nabycie płodności K 8 Krak 63.
Pełnia K. jest dobrym czasem dla zawierania m a ł ż e ń s t w , znaczy to obfitość
rosnącego szczęścia Szyf MiW 86, Kul MiW 420, K 28 Maz 151 i 152, K 7 Krak 194. Także jeśli
dziecko przyjdzie na świat w czasie pełni, będzie przy „pełnym rozumie" ŁSE 1963/127, będzie
sprytne Or L 1928/155 i szczęśliwe Fisch Lud 162. Jeśli sieje w tym czasie „odłączy od piersi, będzie
tłuste K 42 Maz 394 lub pełne na twarzy Mosz Kul 2/462, Lud 1896/225.
Z a k a z y . W czasie pełni nie n a l e ż y : leczyć chorób gośćcowych K 48 Ta-Rz 294; siać
pszenicy - w przysł. Nigdy nie siej pszenicy w pełni, bo ci się śmeciem wypełni
196 PEŁNIA - dokumentacja
KSIĘŻYC PO PEŁNI - eksplikacja
197
NKPP pszenica 15; siać koniczyny, bo krowy na niej pasione spuszyłyby się Wit Baj 154. Nie należy
także wywozić gnoju, bo zasiew lub wysad na nim się nie uda i< 48 Ta-Rz 282; szczepić drzew
owocowych, bo będą tylko kwitły obficie, a owocu nie wydadzą MAAE 1908/137; nasadzać drobiu, bo
nic się nie wylęgnie MAAE 1908/137, bo kurczęta poduszą się w skorupkach Wit Baj 153, Nitsch Tek
181; zaczynać budowy Fed żar 280; „odłączać" dziecka od piersi, bo będzie ono miało „uroczne oczy"
LSE 1963/114 oraz „spać z białką" Kup Pol 45. W tym czasie kobiety ciężarne nie powinny wychodzić
z domu, aby „ogień nie padł na dziecko" Kul Wiel 3/97.
00 Według opowieści wierzeniowych i legend P. jest czasem działania c z a r o w nic, demonów,
istot fantastycznych. W czasie pełni czarownice zbierają zioła na łąkach Etnl 1989 Bilg 103, wylatują
na Łysą Górę K 17 Lub 109, gdzie odbywają sabaty Kul wiel 3/511. W czasie pełni wiły opuszczają
nurty Wisły i gromadzą się w swojej świątyni, aby zadecydować o spuszczeniu na ziemię deszczu lub
rozpędzeniu chmur K 20 Rad 261. Według podań szczecińskich „postać ludzka w bieli" szuka rycerza,
który jadąc do swej zalotnicy utonął w bagnie LL 1960/4-5/31; według legend z Poznańskiego w tym
czasie pokazuje się czarna postać młodzieńca Dek sier 116; topielec wpatruje się w księżyc Udz Krak
94, a w miejscu zapadniętego zamku można słyszeć muzykę i dzwony Szyf Miw 141. W czasie P.
uczeń Twardowskiego odkopuje trumnę z ciałem mistrza siem Pod 155, Lud 1898/262, gazda spotyka
Matkę Boską K 45 Góry 520. W czasie P. wypiekano chleb ku czci demonów domowych Pei Dem 26.
♦ P. w Boże Narodzenie zapowiada rok u r o d z a j n y 1, 2, łagodną zimę 3; z P. w czerwcu -
b u r z ę : Pełnia czerwcowa - burza gotowa, NKPP czerwiec ie; P. na początku miesiąca - miesiąc
obfity w chleb i d o s t a t e k Wisła 1894/136. P o g o d ę lub d e s z c z przepowiadano także z czasu
po P.: kiedy na drugi dzień po P. deszcz lub słota się zacznie, to całą kwadrę padać będzie, jeśli pogoda
- pogodny dzień sprowadzi pogodę K 17Lub 118. Siejba na nowiu - na górze, po pełni - na dole
najpewniejsza NKPP siew 6.
*& P. jest symbolem stanu doskonałego, osiągnięcia celu, miarą c a ł o ś c i , p i ę k n a , dostatku
1,2.
S en nik. Jeśli śni się K. w pełni, to jest bardzo d o b r y sen, coś sie s p e ł n i Etnl 1989 Bilg 117.
DOKUMENTACJA
PRZYSŁOWIA
1 - Gdy się Chrystus przed pełnią rodzi, - w następny rok urodzaj dogodzi. ZWAK 1882/183.
2 - Jak Gody pod pełnią, to rok urodny, a jak na wiotku to rok głodny. NKPP Boże Narodzenie 9c;
podob. w wierzeniach z Sieradzkiego: „Także zwracają uwagę wieśniacy na zmiany księżyca na
początku miesiąca. Pełnia jest zwiastunem, że miesiąc będzie obfity w chleb i dostatek. Wisła
1894/136.
3 - Gdy na pełni księżyca Gody przypadają, łagodną resztę zimy z tego wysnuwają. NKPP Boże
Narodzenie 8; podob. Im bliżej Boże Narodzenie ku nowiowi przypadnie, tern twardszy rok ma potem
nastąpić; jeżeli zaś na pełni lub schodzie przypadnie, tern łagodniejsza. ZWAK 1882/184.
4 - Stanąwszy miesiąc w pełni dalej nie rozrasta, nie wie co pełnia, zawsze na nowiu niewiasta.
NKPP niewiasta 20d.
PIEŚNI WESELNE
5 - Jak ja mlodziuchny żenił się, wtenczas miesiączek spełnił się, a jasne zorze, najja-
śniejse przez całą nockę świeciły. K 28 Maz 151; war.: Jakem się żenił młody, Miesiąc pełnił
się wtedy; Gwiazdy niebo zasiały, Jasne zorze gorzały. Lud 1903/226.
OPOWIEŚCI WIERZENIOWE
6 - No, dawno, to starzy ludzie to twierdzili, że to Kain zabił Abla, to tam chodziło o te
ofiarę, bo Abel składał lepsze snopy, a Kain gorsze, więc J\ain sie rozgniewał, zabił Abla.
Nawet twierdzo niektórzy, że lud Cyganów wywodzi się od Kaina, dlatego, że potem Kain nie
miał miejsca, za to, ze brata zabił i tak niektórzy mówili, że o, widać [na księżycu] Kaina,
jak dobija Abla. To tak starzy ludzie mówili, a właściwie to twierdzono, ze góry jakieś so czy
coście, czy lodowe, czy takie i te góry majo swoje cienia i ony odbijajo w świetle, takie zacięgi
takie so jak nieokreślone postacie. Etnl 1989 Bilg 114.
RELACJE POTOCZNE
7 - No, jak nastaje początek miesiąca to jest taki cieniutki sierp taki. I jak różkami do
góry, to niby na pogodę - ma być. A późni już - jak jest różkami do dołu, to już ni ma pogody,
mówio, że na deszcz. I coraz sie zwiększa, coraz więcy, więcy go jest. Późni połowa jest, późni
już cały jak ~ już okrągły cały. Jak sie tak nieraz popatrzy dobrze, no to po prostu tak świeci,
jakby "oczami patrzył, nie? Tak nieraz widać jak jasno tak jest, nie? ... No pełny księżyc ...
Już w tej pełni - to
u
on już późni bladzi, i już niży - zachodzi, już niży, tak już ni idzie do
góry, nie świeci tak. Etnl 1989 Bilg 113.
BIBLIOGRAFIA: K a m o I a Maria, Konotacja semantyczna nazw księżyca w polszczyźnie ludowej, praca
magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Kup Pol 42-45; Kup WiM 16.-
-►KSIĘŻYC, KSIĘŻYC PO PEŁNI, NÓW, PÓLPELNIA, PUSTE DNI, WIOTEK.
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska
KSIĘŻYC PO PEŁNI
=
K. w fazie ustępującej, między pełnią a wiotkiem ma nazwy, które odnoszą się do początkowego
okresu „ubywania" K.: po pełni Kup Pol 46, Mosz Kul 2/25, po pole, z pełni, z pełna, z pełnia Kup Pol
46. Wszystkie nazwy związane ze „starzeniem się" K. mogą odnosić się do całego okresu „ubywania"
aż do momentu jego niewidoczności na niebie: stary księżyc, stary miesiąc, na starym miesiącu, stary
miesiączek Kup Pol 46, na Warmii i Mazurach, także Suwalszczyźnie - na starze, w pow. piskim na
starym, sporad. na tym terenie wystąpiły także nazwy starzyk i staryk Kup Pol 47, także Kup Pol mapa
nr 3. Widoczna po pełni połowa K. w gwarach często nazywana jest podobnie jak -*półpełnia: są to
m. in. nazwy następujące: pół księżyca/miesiąca, połówka księżyca/miesiąca, połowa miesiączka, na
południu Polski - pół miesiączka; także: ostatnia połowa, półksiężyc, półmiesiączek, półkole, sporad.
pół pcini i w połowie Kup Pol 45. Na terenie wschodniej Polski i w woj. zachodnich występują nazwy
nawiązujące do analogicznych w gwarach ukraińskich i białoruskich: sierp, sierpek
198
WIOTEK - eksplikacja
WIO TEK - eksplikacja
199
Wieloznaczną nazwą jest notowany w Krakowskiem wiotek, wietek, który może oznaczać zarówno
'okres po pełni do całkowitej niewidoczności' albo też 'ostatnią fazę K., sierp po pełni' Kup Poi 47,
-^wiotek.
Nazwy przejęte z terminologii fachowej to: druga kwadra, trzecia kwadra, trzy kwadry, kwadra,
na ternie całej Polski ostatnia kwadra Kup Poi 45, Kup WiM 17. Spo-rad. na określenie K. w tej fazie,
występują nazwy łacińskiego pochodzenia - druga kwarta, trzecia kwarta, trzeci kwartał, trzecia
kwatera, trzecia kwandra, (w pow. olsztyńskim) druga kwatera, (w pow. piskim) ostatnia kwatera i
kwaterka Kup Pol 45, Kup WiM 17, w pow. szczycieńskim i nidzickim - na ostatku Kup WiM 17. Na
Mazurach do nazw określających połowę K. po pełni należą: druga część i działka księżyca Kup
-
Pol
45.
Jeśli ta faza oznacza cały malejący po pełni K., mówi się wówczas, że to juz dwa tygodnie do
zniknięcia Kup Pol 47.
BIBLIOGRAFIA: Kup Pol 45-49, 55-56; Kup WiM 16-18. -►KSIĘŻYC,
NÓW, PEŁNIA, PÓŁPEŁNIA, PUSTE DNI, WIOTEK.
J.B., S.N.
WIOTEK
Księżyc w ostatniej fazie zanikania jest potocznie traktowany jako słaby i stary.
=
Nazwa wiotek/wietek znana tylko w gwarach na południu Polski wiąże się etymologicznie z
wyrazem wiotki 'slaby, miękki, stary', który idąc dalej pozostaje w związku pokrewieństwa z łac. vetus
'stary', litew. uetusas Vas ES 1/307. Ten sam rdzeń występuje w czasowniku wiotczeć, zwiotczały, z
którego wtórnie rozwinęły się wietrzeć, zwietrzały. Oznacza K. w ciągu trzech dni przed fazą pustych
dni Lud 1976/145, niekiedy jednak wietek oznacza dłuższy okres od pełni do całkowitej
niewidoczności, który zwykle trwa dwa tygodnie Kup Poi 47, podob. Baz Tatr 84. Ludowe nazwy K. w
ostatniej fazie utrwalają cechy (a) starości, (b) końcowości, (c) kształtu.
(a) Na s t a r o ś ć K. wskazuje nazwa wiotek, wietek, rzadzej wiotcczek, księżyc na wioteczku
(występująca na południu Polski Kup Pol 47, Or L 1938/160, Karl SGP 6/121, na wietku Kai Lim 20,
odpowiadająca ogpol. wiotki 'miękki, słaby, stary', oraz mająca tę samą semantycznie podstawę
nazewniczą warmijsko-mazurska nazwa starzyk, staryk Kup Pol 47, mapa nr 3, księżyc na starze Kul
Miw 435.
(b) To, że W. należy do końcowej fazy cyklu księżycowego uwydatniają nazwy: kwadra/ćwierć
(ćwiartka) ostatnia Kup Pol 49, Kup WiM 17, wisla 1889/88, czwarta (czasem - trzecia, gdy liczy się
tylko fazę początkową, środkową i końcową) Kup Pol 49; mówi się, że K. kończy się, ginie Kup Pol
50, rzadziej fazę tę nazywa się po prostu ostatek, koniec księżyca/miesiąca Kup Pol 50.
Niekiedy następuje daleko idące uproszczenie podziału faz księżycowych na wstę-
pującą i zstępującą, co oddają nazwy: K. po pełni, po połowie, z.pełni, na ostatku Kup WiM 16, 17
oraz omówienia: schodzi z pełni, schodzi, zachodzi, (jest) na zachodzie, zmniejsza się, (jest) na
wychynowiu, na starych dniach K up Pol 50.
(c) Trzeci typ nazw utrwala cechy wyglądu: skrajka, skrawek, rogal, rożek, pazurek, krążek, kosak,
sierp, sierpek, sierpik Kup Pol 50, 51; jest tylko rożek z tego księżyca, no to można go porównać do
rogalika TN Gorajec 1984.
«-» W. wchodzi w opozycje: stary : miody z - > n o w i e m , utrwaloną przede wszystkim w
nazwach, zachowaniu ludzi i in . ; por. też przysł. Boże, dej zdrowie, jak na wietku, tak i na nowie NKPP
zdrowie 2e; słaby : silny z - s p e ł n i ą , utrwaloną w przypisywanym im wpływie na ludzi, rośliny
itd., por. też przysł.: Jak Gody pod pełnią, to rok umdny, a jak na wiotku, to rok głodny NKPP Boże
Narodzenie 9c.
® Wygląd K. w tej fazie utrwalają nazwy dotyczące zmniejszania się K., wiotczenia, starzenia się
oraz podobieństwa do skrajki, sierpka, rogalika; przypomina dużą literę „C" Kup Pol 49.
■ K. w tej fazie ma mieć wpływ na ludzi, rośliny, zwierzęta itd. p o m n i e j s z a jący, osłabiający.
Dziecko urodzone na wiotku jest nikłe i cierpi na ból zębów Baz Tatr 84; cielę jest słabe i prędko ginie
Baz Tatr 84.
Z a l e c e n i a . Z tego powodu, wierzy się, dobrze jest w tym czasie orać ściernie, wtedy trawa
nie odrasta Or L 1935/158, siać i sadzić karpiele, wtedy są miękkie Or L 1935/128, 158; siać groch i
bób, żeby były miękkie K 48 Ta-Rz 51 i 282; zacząć doić krowy, wtedy będą miękkie do dojenia Baz
Tatr 84; odstawiać jałówkę od matki K 48 Ta-Rz 53; dom, który zaczęto budować w tym czasie nie
będzie miał pluskiew Baz Tatr 85. Choroby zamawiane w tym czasie znikną razem z K. Mosz Kul
2/461.
Z a k a z y . Na wietku nie należy: siać owsa, bo będzie miał małe ziarna Or L 1935/158; wywozić
gnoju, bo zasiew lub wysad na polu się nie uda K 48 Ta-Rz 282; sadzić kapusty, bo będzie gniła na
polu, a w beczce będzie miękka Or L 1935/158; kłaść kapusty do beczek, bo będzie się psuć Baz Tatr
85; gośćcarze nie leczą chorób K 48 Ta-Rz 294. Nie należy także dokonywać zakupów, ani
wykonywać prac zarobkowych Baz Tatr 84.
♦ Jeżeli ostatnia kwadra grudnia jest wilgotna i bez mrozów, to każdy miesiąc będzie miał takąż
pogodę podczas ostatniej kwadry ZWAK 1882/185. Fakt ten oddaje dobrze przysłowie: Jak Gody pod
pełnią, to rok urodny, a jak na wiotku to rok głodny
NKPP Boże Narodzenie 9c.
BIBLIOGRAFIA: B u d z i s z e w s k a Wanda, Dwie kultowe nazwy księżyca u Słowian, [w:] JOS, s.
227-231; Kup Pol 49-51, 55-56; Kup WiM 16-18.
-►KSIĘŻYC, KSIĘŻYC PO PEŁNI, NÓW, PEŁNIA, PÓŁPEŁNIA, PUSTE DNI.
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska
200 _________ PUSTE DNI - eksplikacja
ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA - eksplikacja
201
PUSTE DNI
— Nazwy czasu, gdy księżyc jest niewidoczny, po wiotku, przed nowiem utrwalają cechę (a)
'braku' K. i spowodowanych tym brakiem (b) 'ciemności'; (c) także interpretują ten czas jako
'przemianę K.'.
(a) Na Mazowszu i w Małopolsce czas niewidoczności K. to: puste dni Kup Pol 53 i 57, Szyf Trąd
42, Szyf Miw 143; pustkowe dni Kup Pol 47; puste noce, pustkowie, próżnia księżyca Kup Poi 53;
próżne dni Kup Poi 47, 53 i 57; noc bez księżyca/miesiąca Kup Pol 53; dni, w których nie ma
miesiączka Or L 193R/160; nie ma księżyca/miesiąca Kup Pol 52, 53 i 57, Kup WiM 14;
bezksiężycowa noc, bezksiężycowe noce (na Podhalu) Kup Poi 53.
(b) Ciemnica, ciemność, ciemnota (na Warmii i Mazurach) Kup WiM 14; ciemna noc, ciemne
noce, ciemne dni (dnie), ciemne wieczory Kup Pol 53; ciemna noc Kup WiM 14; noc bez światła Kup
Pol 53 i 57, miesiąc/księżyc nic świeci Kup Pol 53 i 57, Kup WiM 13; ciemny księżyc, zaciemniony
księżyc Kup WiM 13.
(c) Przemiana miesiąca Kup Pol 53; zmiana miesiąca Kup Pol 53; rozmiana Kup Pol 53; księżyc
na zmianie, księżyc na zmianach, księżyc na rozmianach Kup
Pol 53 i 57.
Okres niewidoczności K. na terenie całej Polski bywa też nazywany nowiem, największe
zgęszczenie tej nazwy w omawianym znaczeniu występuje na Śląsku oraz w południowo-wschodniej
Małopolsce Kup Pol 51, 52 i 57, Kup WiM 13, Or L 1938/160, Szyf Trąd 41, Kul MiW 435.
W miejscowościach, gdzie nów oznacza 'K. w pierwszej widocznej fazie', czas niewidoczności K.
na niebie bywa nazywany: przed nowiem, dni przed nowiem, przednów Kup Pol 52. Sporad. czas,
kiedy K. jest niewidoczny określany jest (w Krakowskiem) nowy czwartek K 7 Krak 30.
Z a k a z y , z a l e c e n i a . W czasie P.D. nie należy siać (zwłaszcza jęczmień i a ZWAK 1879/9),
bo się nie urodzi Kup Pol 54, nasadzać kur, bo będą próżne jajka i nie będzie kurczaków Kup Poi 54.
00 P.D. trwają trzy dni Kup WiM 13, Kup Pol 52, Mosz Kul 2/26, około czterech dni Or L
1938/160. Jest to czas, gdy cała twarz księżyca jest ciemna Kup Pol 52, K. jeszcze nie wzeszet Kup Pol
53, K. jeszcze nie świeci Kup Pol 53, jeszcze go nie widać, bo K. świeci wówczas w Ameryce Kup Poi
53.
W czasie P.D. mają miejsce wszelkie czary i uwziątki złych K 7 Krak 30. O północy na Łysej Górze
zbierają się czarownice z czarownikami i odbywają biesiady K 7 Krak 95, czarownice ucztują z
diabłami i uczą się różnych sztuczek szkodzenia ludziom Udz Krak 96. Podczas P.D. w zaczarowanym
ogrodzie na szczycie Łysicy odprawiane są „gołdy diabelskie" ZWAK 1879/33, a czarownice i
czarownicy chodzą do lokalnego diabła pod krzak rokitowy z prośbą, aby im podał sposoby szybkiego
pomnożenia dobytku i nabiału K 7 Krak 78. W czasie P.D. czarownica ma moc i po „powietrzu jeździ"
K 7 Krak 99, może odebrać mleko krowom, kozom, owcom, kotom, królikom,
myszom, szczurom, a nawet karmiącym kobietom K 7 Krak 119. W tym czasie pokazują się także
upiory K 1 Krak 290.
Puste dni to pora bez nocnego światła - w tym czasie święty Jerzy odpoczywa i dlatego furta do
nieba jest zamknięta - wtedy czarownice mogą wyrządzać ludziom
Szkody K 7 Krak 30, Udz Krak 92.
BIBLIOGRAFIA: Kup Pol 51-54; Kup WiM 13-14; Tom Dra 126-127
-+KSIĘŻYC, NÓW, WIOTEK.
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska
ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA
W polskiej kulturze ludowej zaćmienie księżyca było wiązane z działaniem czarownic, smoków,
walką księżyca ze słońcem, i uważane za oznakę gniewu Boga i zapowiedź końca świata.
W s t a r o ż y t n o ś c i zaćmienia księżyca i słońca traktowano jako wynik czarów czarownic
lub napaść demonów i potworów Kop SMit 1077. Również w kulturze s ł o w i a ń s k i e j zaćmienie
księżyca tłumaczono mitycznie, tym, że (1) księżyc jest zjadany przez św. Eliasza (wierzenia serbskie i
chorwackie) lub Boga (bułgarskie); (2) jest zjadany przez wilki, wilkołaki; (3) brak księżyca na niebie
- tym, że czarownice ściągają go na ziemię i doją; (4) księżyc opija się krwią ludzką, co zdarza się w
czasie krwawych bitew (białoruskie) Mosz Kul 2/463-465.
+ Zaćmienie księżyca łączone jest w wierzeniach ze zjawiskami zapowiadającymi dzień Sądu
Bożego: góra o górę będzie uderzać, gwiazdy polecą, księżyc i słońce się zaćmią ZWAK 1886/184 - a w
erotykach z sytuacją końca miłości: gdy chłopak opuści dziewczynę niebo spadnie, gwiazdy będą się
łyskały i księżyc się zaćmi K 40 MazP 245.
El Przyczyny: g n i e w Boga, który zsyła klęski k ar z ąc za grzechy K 17 Lub 70; walka K. ze
s m o k i e m Wisła 1916/129; połykanie K. przez smoka lub węża Szyf Trąd 41, Lud 1899/54;
walka słońca z księżycem Lud 1896/327; K. jest zabijany przez swojego brata - słońce Wisła
1917/137; K. opija się krwią ludzką Mosz Kul 2/463; zderza się z górą Or L 1938/160; K. zasiania się
czymś ciemnym Or L 1938/160; K. jest zasłaniany przez inną planetę lub chmury ŁSE 1984/143; część
K. gaśnie pod wpływem złego powietrza
i pogody LSE 1984/143.
K. i słońce to mężczyzna i kobieta, którzy zakrywają sobie oczy, by nie widzieć naszych złości i
wówczas przychodzi zaćmienie Lud 1896/327.
O Z.K. jest czarne jak smolą i czuć je strasznie Bieg Lecz 2.
U Złe opanowuje miejsca, gdzie pada Z.K. Bieg Lecz 2; Z.K. sprawia, że powietrze jest zaraźliwe
Fed Żar 301; Z.K. jest niebezpieczne dla ludzi i zwierząt sim wierz 237, Wisła
202
ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA - eksplikacja
1900/464; wywołuje choroby Bieg Lecz 2, Wisła 1900/464, choroby u bydła Or i, 1938/160;
powoduje śmierć ludzi i bydła Bieg Lecz 2.
P r a k t y k i o c h r o n n e . Należy zakryć studnię, aby nie nastąpiło skażenie wody
Bieg Lecz 2, K 15 Poz 125, Wisła 1900/464; nie wyganiać bydła na pastwiska, aby uchronić je
od zarazy K 15 Poz 125.
♦ Z.K. zapowiada n i e s z c z ę ś c i a i nieurodzaje K 17 Lub 70, Lud 1903/65; choroby
bydła i ludzi K 17 Lub 70; mór, głód i wojnę Fisch Lud 162. Po Z.K. przyjdzie k o n i e c
Ś w i a t a Lud 1896/327.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/244-245; De Vries Dic 157; Herd Lek 181-182; Kop SMit 1077;
N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Ludowe wyobrażenia o zaćmieniu księżyca, „Twórczość Ludowa" 1992, nr 1-2,
s. 36-38; Wort HofT 2/1509-1526.
-►KSIĘŻYC, ZAĆMIENIE SŁOŃCA
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska
GWIAZDY
Wstęp. Ekspliknrja: Nazwy. Kategoryzacje. Rodzaje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd. Części.
Gwiazda a los człowieka. Ilość. Czynności; ruch, świecenie, właściwości, patrzenie, mowa, pomoc w miłości,
adoracja Boga. Przeżycia. Działania sprawcze. Obiekt. Czas. Lokalizacja. Przepowiednie. Symbolika, sennik.
Dokumentacja Zagadki. Przysłowia. Zamówienia i zaklęcia. Wyliczanki dziecięce. Kolędy bożonarodzeniowe i
noworoczne Widowiska herodowe. Pieśni wielkopostne i wielkanocne. Pieśni andrzejkowe. Pieśni żniwne i
dożynkowe. Przemowy weselne. Pieśni weselne. Pieśni i przyśpiewki miłosne i zalotne. Pieśni zbójnickie, żołnierskie
i partyzanckie. Pieśni maryjne. Pieśni sieroce. Pieśni dziadowskie. Pieśni zaduszkowe. Relacje potoczne i zapisy
wierzeń. Opisy praktyk. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.
Polskie ludowe wyobrażenia gwiazd pozostają w zgodzie z tradycją europejską i
słowiańską, zwłaszcza jeśli idzie o ich symbolikę czystości, piękna wolności i szczęścia
oraz niepoliczalnego mnóstwa. Gwiazdy są ozdobami nieba jak kwiaty ozdobami ziemi.
Równocześnie wykazują wrażliwość na cierpienie, wiążą się z losami ludzi i towarzyszą
narodzinom i śmierci człowieka. Towarzyszą zakochanym.
Powstanie gwiazdozbiorów wiązane jest ze zdarzeniami gospodarskimi i religijnymi.
Nie odróżnia się gwiazd i planet.
Ludy s t a r o ż y t n e traktowały gwiazdy jako istoty obdarzone rozumem, troszczące
się o świat i nie zbrukane złem. Uważano je za otwory w sklepieniu niebieskim: w
wierzeniach jakuckich były to okna świata, w indyjskich i słowiańskich - oczy Boga, nieba,
w fińskich - części skorupek jaja kosmicznego, u Samojedów - korzenie drzew, które rosną
w „wierzchnim" niebie lub jeziora w najniższym z siedmiu pięter nieba. Szeroki zasięg
miało wierzenie, że gwiazdy to dusze zmarłych Mif Tok l/ne, Chev Dic 2/285. W
S t a r y m T e s t a m e n c i e wielość gwiazd symbolizuje potomstwo Abrahama Herd
Lek 49, Lur Slow 64.
W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j symbolika gwiazd łączy się z ideą Boga. W języku
religijnym słowo gwiazda zastępuje niebo. Sztuka hieratyczna za pomocą rozgwieżdżonego
nieba ukazuje chwałę Pana i jego świętych. W starochrześcijańskiej sztuce nagrobnej i
epigrafice gwiazdy były symbolem wiecznej szczęśliwości Lur Slow 65. Gwiazdy na
ciemnym niebie są traktowane jako duchowe światło przenikające i rozpraszające
ciemności nocy Herd Lek 49, znak przyjścia na świat Mesjasza i nadejścia nowego
Królestwa Chrystusowego, ->Gwiazda Betlejemska. Są nieodłącznym atrybutem Maryi -
Niepokalanej Dziewicy, przedstawianej z koroną gwiazd na głowie Herd Lek 49,
->Jutrzenka, ->zorza. W sensie moralnym gwiazdy interpretowano także jako „światło
wiary" For Sym 103. Zaćmienia gwiazd i ich spadanie na ziemię uznawano za zapowiedź
końca świata Duf SNT 285.
W kulturze s ł o w i a ń s k i e j gwiazdy nie odgrywały takiej roli jak słońce i księżyc.
W wierzeniach słowiańskich odnajdujemy pierwotne animistyczne wyobrażenia o
gwiazdacłi jako przeniesionych na niebo istotach boskich i ludzkich, zwierzętach
204 _______________________ GWIAZDY - oksplikacja
GWIAZDY ('ksplikacja
205
oraz narzędziach gospodarskich ssst 2/iso, Mif Tok l/ns, ->Baby, -* Baran, -^Kosiarze, -+Sito,
-*Wielki Wóz. Część wierzeń nawiązuje do przedchrześcijańskich wyobrażeń o życiu
pozagrobowym, ->Droga Mleczna.
Szczególną rolę Słowianie przypisywali Gwieździe Północnej i Jutrzence. Pierwsza z nich
uważana była za oś sklepienia niebieskiego, miejsce zawieszenia nieba, pępek świata, -^Gwiazda
Północna. W Jutrzence (Gwieździe Porannej) widziano siostrę Słońca, w Gwieździe Wieczornej -
siostrę Księżyca SKSI Lec 133. Ślady kultu gwiazd zachowały się w oddawaniu czci Jutrzence,
podobnie jak wschodzącemu -^słońcu, czy nowemu księżycowi, ->nów, -^Jutrzenka, -^Gwiazda
Wieczorna.
Rozpowszechnione było wierzenie, że gwiazdy pojawiają się na niebie w chwili narodzin
człowieka i spadają w momencie jego śmierci. Stąd traktowanie gwiazd jako symbolu ludzkiego losu.
W gwiazdach spadających dopatrywano się też postaci demonicznych, zwanych Żmijami sssi 2/I82,
Mosz Kul 2/467, -+gwiazda spadająca.
W języku ogólnopolskim słowo gwiazda występuje w podstawowym znaczeniu (l) 'jedno z
małych świateł niebieskich widocznych nocą', z czego rozwinęły się znaczenia (2) 'ideału, który
komuś przyświeca', (3) 'losu, zwłaszcza szczęśliwego' i (4) 'człowieka, który osiągnął sukces w swojej
dziedzinie'; oznacza też (5) 'przedmioty przypominające kształtem lub blaskiem to światło niebieskie,
a więc (a) ozdoby choinkowe zawieszane na szczycie drzewka bożonarodzeniowego; (b) 'kolorowy
lampion noszony przez kolędników'); (c) 'krzyżowanie dróg', (d) 'piastę koła', (e) pewien sposób
układania snopków', (f) 'znamię na głowie konia lub krowy'; (g) 'order'.
Zdrobniała gwiazdka to nie tylko (1) 'mała gwiazda', ale też (2) 'wigilia i święta Bożego
Narodzenia', (3) 'podarunek wigilijny'; gwiazdor - (1) 'kolędnik - chłopiec lub kawaler chodzący z
gwiazdą w okresie Świąt Bożego Narodzenia'; (2) - 'osoba przynosząca prezenty „gwiazdkowe",
niekiedy utożsamiana ze św. Mikołajem', współcześnie też (3) 'ktoś wybitny w swojej dziedzinie,
zwłaszcza artystycznej', z czego dalej -gwiazdorski, gwiazdorstwo; przymiotnik gwiaździsty znaczy
'pełen gwiazd, złożony z gwiazd, mający kształt gwiazdy' a także 'promienny, świetlisty', gwiezdny
-'promienisty', gwiazdowaty 'zbliżony kształtem do gwiazdy'; gwiazdozbiór 'grupa gwiazd o wspólnej
nazwie'. Zdrobnienia wyższego stopnia: gwiazdeczka, gwiaz-deńka (wsch. Polska). Dawna
polszczyzna znała też swojską nazwę astronomii - przez długi czas nie odróżnianej od astrologii -
gwiaździarstwo/gwiazdarstwo i odpowiednio gwiaździarz 'astronom, astrolog', gwiaździarski
'astronomiczny, astrologiczny', gwiazdarnia 'obserwatorium astronomiczne'.
=
Nazwa gwiazda wskazuje na związek przedmiotu ze światłem, blaskiem, jasnością Gamlv ind
685, co potwierdza stprus. swaigstan 'światło' i litew. gaidrits 'jasny', gaisas 'łuna' oraz
pokrewieństwo nazwy gwiazda z wyrazami świat, kwiat st SE 1/384, podob. Briic SE 165. Wg
Petersona, słów. znezda zawiera w swej podstawie cechę srebrnej barwy, podob. oset.
<Evz\st/<zvzest<e 'srebro' Vas ES 2/86, czego jednak nie akceptuje
Sławski SI SE 1/385.
it G. (także słońce i księżyc) to światła Lud 1900/66; światłości 64, światła niebieskie Czap Mat
61; światła boże Kai Lim 22; światła życia ludzkiego udz Krak 91; świetlane kule Wisła 1900/465;
pochodnie trzymane przez aniołów Lud 1952/343, K 34 Chel 255; lampki 68; otwory w niebie, przez
które światło widać 65, 73.
G. to d u s z e ludzi zmarłych cnotliwych i sprawiedliwych K 34 Chel 255; małych dzieci, które
przyświecają swym rodzicom na ziemi Lud 1896/163; liczby i znaki uczynione przez Boga Ojca przy
obliczaniu ludzi na ziemi Lud 1895/170; zabawki świętych
K 7 Krak 31.
•U Wśród G. wyróżniane są pojedyncze gwiazdy oraz ich cale zespoły. Tym gwiazdom i
gwiazdozbiorom, które mają najbogatsze charakterystyki w polskim folklorze, poświęcono dalej osobne
artykuły (odsyła do nich strzałka przed nazwą). Do pojedynczych gwiazd należą: Bliźnięta (Bliźniaczki)
'Kastor i Polluks' Lud 1895/172; Dziady (Dziadki) 'prawdopodobnie Il iady' , wyróżniane opozycyjnie
do -+Bab Kup Pol 109; -»Gwiazda Betlejemska 'Kapella w gwiazdozbiorze Woźnicy lub Wenus'; -+
Gwiazda Kłosu Pszenicznego 'Spica'; Gwiazda Matki Boskiej Bolesnej 'Wega w gwiazdozbiorze Lutni'
Kai Lim 27; Gwiazda św. Jana 'Altair w gwiazdozbiorze Orła' Kai Lim 2n; Gwiazda św. Łukasza
Ewangelisty 'Arktur w gwiazdozbiorze Wolarza' Kai Lim 27; Gwiazda św. Marka 'Regulus', Gwiazdy
św. Piotra i Pawła 'Alfa i Beta w gwiazdozbiorze Perseusza' Kai Lim 28; Gwiazda św. Szczepana
'Syriusz w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa' Kai Lim 29-30; Gwiazdki Młodzianków 'gwiazdy
gwiazdozbioru Wielkiego Psa i Gołębia' Kai Lim 30; -+ Gwiazda Północna 'Gwiazda Polarna';
Gwiazdy Trzech Króii 'Kastor i Polluks w gwiazdozbiorze Bliźniąt oraz Porcion w gwiazdozbiorze
Małego Psa' Kai Lim 30; -^Jutrzenka 'Wenus', -+ Gwiazda Wieczorna; -^kometa, Kurna Gwiazda K
39 Pom 487; Niewiasty 'gwiazdy w grupie Delfina' Kai Lim 28; Piesek (^>Bahy); Psia gwiazda
'Syriusz' K 24 Maz 186; -±Sito 'gwiazdy Włosów Bereniki'; Trzy Marie 'trzy gwiazdy Strzały' Kai Lim
28; Zakonnica; ->zorza.
Na Kaszubach wyróżniane są G. zwane śmieszkami, które mrugają do ludzi jakby się śmiały oraz
złe G., zwane złośnicami, które się nie uśmiechają. Śmieszki są gwiazdami dobrych ludzi, złośnice -
złych Sych SGKasz 1/388. Synonimem złej gwiazdy jest planeta K 48 Ta-Rz 279.
Zespoły G. postrzegane jako cale gwiazdozbiory to: ->Baby 'Plejady'; ->Baran 'gwiazdozbiór
Barana'; Domek Matki Boskiej (DzwoneJc Loretański, Domek Loretański, Domek Nazareński)
'Cefeusz' Kai Lim 27; --Droga Mleczna 'Galaktyka'; Gwiazdy Męki Pańskiej: Młotki, Sznury, Siekiery,
Włócznie, Drabina, Słup i -»Krzyż Święty, Kleszcze Kup Pol 110; ->Koio św. Katarzyny 'Korona';
Korona Matki Boskiej 'Korona Północy' Kai Lim 27; Koronka 'Wolarz' Kai Lim 27; -»Kosiarze
'Orion'; Krzyż św. Jana 'Krzyż Południa' Wisła 1901/80; Lucyper 'gwiazdozbiór Smoka' Kai Lim 28;
->Maly Wóz 'Mała Niedźwiedzica'; ->OdbieraczJci; Pług i Brona św. Izydora Kup Pol 110;
-+Sznurelc z guzami 'gwiazdozbiór Węża = Serpens' lub 'Smoka = Draco'; ->Waga; Warsztat św.
Józefa ; -^Wielki Wóz 'Wielka Niedźwiedzica'; Woźnica 'gwiazdozbiór Aurigi' Kup Pol 108.
Gwiazdy i gwiazdozbiory otrzymują w tradycji ludowej podwójną interpretację: r e l i g i j n ą
i g o s p o d a r s k ą , znajdującą swój wyraz w nazwach.
Są gwiazdy i gwiazdozbiory łączone z narodzinami („scena bożonarodzeniowa") i śmiercią
Chrystusa („scena pasyjna"), oraz gwiazdy i gwiazdozbiory łączone ze świętymi. Scenę bo ż o n ar od
z e n i o w ą odwzorowują: Gwiazda Betlejemska, Stajenka Betlejemska ( in na nazwa Kosiarzy),
Gwiazdy Trzech Króli, Sito (którym Trzej Królo-
206 GWIAZDY eksplikacja
GWIAZDY eksplikacja
207
wie sypali koniom owies), Baran i Kureczka (inna nazwa Bab). Te ostatnie są według przekazów
podarowane przez pasterza Wojciecha Dzieciątku. Niekiedy z tą „sceną" łączona jest Gwiazda św.
Szczepana, która świeci w okresie Hożego Narodzenia.
„Scenę p a s y j n ą " tworzą gwiazdy związane z Męką Pańską: są to tiarzędzia męki: Młotki,
Sznury, Siekiery, Włócznie, Kleszcze, Drabina, Słup, do którego Żydzi przywiązali Pana Jezusa, Krzyż
Święty, na którym był ukrzyżowany Chrystus. Inne gwiazdy przedstawiają uczestników tej sceny:
Gwiazda Matki Boskiej Bolesnej, Niewiasty, płaczące nad męką Chrystusa. Wyróżniane są również
Trzy Marie, które w dniu Zmartwychwstania szły namaścić ciało Chrystusa.
Część gwiazd i gwiazdozbiorów posiada w swej nazwie imiona a p o s t o ł ó w , ś w i ę t y c h i
m ę c z e n n i k ó w : Gwiazdy św. Piotra i Pawła, Giviazda św. Jana, Gwiazda Św. Łukasza
Ewangelisty, Gwiazda Św. Marka, Gwiazda św. Szczepana, Gwiazdki Młodzianków, Koło św.
Katrzyny, Krzyż św. Jana.
Inne nazwy religijne wiązane są np. z S ą d e m O s t a t e c z n y m (Lucyper, Waga). Najwięcej
jednak nazw gwiazd i gwiazdozbiorów poświęconych zostało M a t c e B o s k i e j , której imię
zostało utrwalone w nazwie: Domek Matki Boskiej, Korona Matki Boskiej. Z Matką Boską wiązane są
również inne gwiazdy, nie mające w nazwie Jej imienia: Gwiazda Kłosu Pszenicznego, Jutrzenka,
Sznuir.k z guzami, zorza.
Część nazw (głównie gwiazdozbiorów), świadczy o icłi łącznym traktowaniu jako pewnej całości,
będącej odwzorowaniem chłopskiego g o s p o d a r s t w a : Kosiarze, Droga Mleczna, Wóz, Baby,
wiązane przy tym w ciąg zdarzeń przekazywanych w formie opowieści wierzeniowych: za Kosiarzami
po drodze (Drodze Mlecznej) jedzie furman (Woźnica) wozem (Wielkim Wozem), ma cztery konie „w
lejcu, w poprzek, zadek i dyszel u wozu, widać to dobrze jak on ciągle kołami w tył cofa, bo mu
niesporo jechać." K 7 Krak 32. Wcześniej furman woził po niebie św. Jerzego (św. Eliasza), a potem
siano potrzebne dla nowonarodzonego Jezusa, które Kosiarze koszą, a Baby grabiami zgrabią
(Odbieraczki odbiorą) K 7 Krak 32.
Niekiedy nazwy o charakterze religijnym - łączą się z „gospodarskimi", np. w nazwach takich,
jak: Warsztat św. Józefa, Pług i Brona św. Izydora; nazwy czysto gospodarskie mogą otrzymywać
interpretacje religijne, np. Wielki Wóz, Baby, Droga Mleczna.
+ W kolędach życzących, pieśniach weselnych i miłosnych G. tworzą stały kompleks z
k s i ę ż y c e m : G. są kolo miesiąca SIB-D; miesiąc jest między G. 1 5 , 2 0 , 2 1 , 4 1 . W poezji
chłopskiej s ł o ń c e , k s i ę ż y c i G . - t o brat i siostry 12. G. wraz ze słońcem, księżycem,
p l a n e t a m i K 5 Krak 251, słońcem, miesiącem, z o r z ą , b y d l ę t a m i 13 w kolędach witają
Dzieciątko; ze słońcem (i miesiącem) zdobią Matkę Boską K 5 Krak 251, za: Miód Pas 74, podob. 56,
57; z księżycem są wyprawką dla nowonarodzonego Dzieciątka 12; ze słońcem i księżycem służą
Matce Boskiej K 26 Max 95, także Maj Mo-tycz 27 (i innymi składnikami świata) oddają pokłon Panu,
chwalą Boga, dziwują się piękności Jezusa, czczą święto wielkanocne 18.
Wraz z n i e b e m , słońcem, księżycem płaczą w chwili śmierci Chrystusa 17; ze słońcem i
księżycem płaczą nad ludźmi w momencie Sądu Ostatecznego so; gasnące G., deszcz krwawy,
ciemności, gasnące słońce wystąpią przy końcu świata 59; ze słońcem,
księżycem i świętą ziemią są przywoływane w zamówieniu 7, 8. Sierocie zorza, księżyc i G. zastępują
matkę, brata i siostry 58; dla żołnierza miesiąc jest ojcem, słońce matką, G. braćmi, zorze siostrami 55.
Z księżycem i c a ł y m ś w i a t e m świecą dziewczynie 14; z księżycem świecą kochankom
51; z ciemną chmureczką i jabloneczką stanowią tło dla wyboru, jakiego dokonuje panna K 44 Góry
73.
*■* G. wchodzą w opozycje: z -4 k s i ę ż y c e rn na zasadzie jeden : wiele 51 A; na zasadzie
ciemniejszy : jaśniejszy ze -> s ł o ń c e m 36; w przysł. Gwiazdy gasną przy słońcu NKPP gwiazda 5;
Nie dbaj o gwiazdy, kiedy słońce świeci 6 i z księżycem: Drobne gwiazdy giną od księżyca 6.
x
G. od początku świata 64 z woli Bożej chodzą nad ziemią K 7 Krak 34 - Bóg o z d o b i ł nimi
niebo tak jak kwiatami ozdobił ziemię 23, podob. K 39 Pom 113, K 10 Poz 306, Krzyż Kuj i/87, Czap
Mat 54, po potopie świata K 7 Krak 32. G. zapalają się od światła niebieskiego K 7 Krak 21 i 31, Dzik
Klech 141 . W G . zmieniły się krople łez Jezusa płaczącego nad światem Hart Lub 367; powstały z
planety, która podzieliła się na szczątki TN Banachy 1984. W noc wigilijną G. posyła żołnierzom
Matka Boska Bart Lub 332; w dzień Zaduszny anioł wyjmuje je z worka i zapala na grobie sieroty
Wisła 1901/487.
W powszechnych wierzeniach, G. pojawiają się na niebie wraz z u r o d z e niem c z ł o w i e k a
66, 67, por. Mosz Kul 2/467; wtedy to Opatrzność K 17 Lub 71 lub aniołowie zapalają G. człowieka
na niebie Kai Lim 16, wiążąc z nią ludzkie życie Lud
1898/414. Stąd każdy człowiek ma SWOJą G. 66, 67, także Kul Wiel 3/512, Wisła 1898/138, Udz Krak 91, Lud
1900/65, 1907/203, K 48 Ta-Rz 259, K 17 Lub 71, K 34 Chel 155, która towarzyszy IDU
jak Anioł Stróż wisla 1900/466. Swoją G. ma również Chrystus Bart Lub 343, ->Gwiazda Betlejemska.
Według przekazu z Krakowskiego na niebie świecą jedynie gwiazdy ludzi pobożnych, które z chwilą
ich śmierci nie spadają z nieba K 7 Krak 32.
® B a r w a . G. są j o s n e 8, 10, 12, 301, 36c, 44, 55, jasne jak ogień Etnl 1989 Bilg 117;
ż ó ł t e , z ł o t e K 36 Wol 144; s r e b r n e (na co wskazuje także jedna z etymologii słowa gwiazda)
54, n; modre TN Zemborzyce 1978; czerwone to G. męczenników Kai Lim 29-30; jarzące 5icb.
G. są j a s n e \ c i e m n e Etnl 1989 Bilg 117; jedne świecą jaśniej, a drugie mdłym światłem
migocą Udz Krak 91. Cnotliwemu (dobremu) człowiekowi gwiazda świeci jasno,
grzesznikowi - ledwie błyszczy Wisla 1898/138, podob. K 48 Ta-Rz 259, Lud 1900/65,
Lud
1907/203; ciemna G. - oznaką smutku 42a. Z wyglądu G. ludzie określają, czy jest to G. człowieka
zdrowego, chorego, bogatego czy biednego Szyf MiW 148. Gdy człowiek jest chory, biedny lub źle
mu się powodzi, gwiazdy świecą mdło lub blado, jeśli człowiek jest zdrowy i szczęśliwy, jego G.
świeci jasno Udz Krak 91; sielnie śfeco G. silnych gospodarzom Szyf Trąd 52. Najjaśniejsze są G.
ludzi pobożnych K 7 Krak 32. Jeśli G. świeci jasno, to znak, że człowiek będzie długo żył, jeśli G.
zachmurzy się - wkrótce umrze Lud 1907/203. G. ludzi sprawiedliwych powiększają się i świecą na
niebie także po ich śmierci Kai Lim 22. G. „niecnotliwych" ciemnieją i kopcą się, G. przeciętnych
ludzi nie błyszczą zbyt mocno; dopalają się przy końcu życia człowieka, a ich resztki spadają na
ziemię, ->gwiazda spadająca.
W i e l k o ś ć . G. są duże i mole TN Krasiczyn 1985, Udz Krak 91 - powiększają się wraz ze
wzrostem człowieka: małe są gwiazdami dzieci, duże - ludzi starszych wisla 1898/138,
208
GWIAZDY - eksplikacja
GWIAZDY eksplikacja
209
podob. Udz Krak 91, okazalsze są gwiazdami apostołów Kai Lim 29, a największe - świętych Kai Lim
22. Na Kaszubach o jednej gwieździe (prawdopodobnie mowa o komecie) mówią, że je tak duża, ze
ona całe ves może pfekrec Sych SGKasz 1/388.
Najczęściej G. są określane jako d r o b n e 52; cecha ta jest założona w zagadkach 1-2.
Nad G. czyściejsza jest Maryja K 23 Kai 252, śliczmepza - panna młoda Kur Opól 123.
w G. ma ramiona, promienie powsz., różki TN Dereznia 1984, rogi TN Łukowa 1981. W pieśni
weselnej i bajce mają także oczy 27, twarz waj Klech si.
• G w i a z d a a los c z ł o w i ę k a. Związek gwiazd z losem człowieka odzwierciedlają
frazeologizmy: urodzić się pod s z c z ę ś l i w ą gwiazdą (gdy człowiekowi powodzi się dobrze)
NKPP gwiazda 14, Mosz Kul 2/466; to już pod taką gwiazdą lub planetą się urodził Karl SGP 4/133;
ten co się pod jaką gwiazdą urodził, stosowne dary przyrodzenia odbiera K 17 Lub n. Jeśli komuś w
życiu źle się powodzi, o takim człowieku mówią, że się pod n i e s z c z ę ś l i w ą gwiazdą urodził K I
7 Lub 7i; fraz. ktoś spod ciemnej gwiazdy NKPP gwiazda 13, podob. K 24 Maz 38, Szym SDom 2/287.
Gdy człowiek umiera, jego gwiazda s p a d a z nieba na ziemię powsz. Przysł. Gwiazdka z nieba,
dusza do nieba NKPP gwiazda 4. Gdy G. spadną, nastąpi koniec świata Pies Pas 1/176. Metaf. fraza już
moja gwiazdka zniknęła oznacza szczęście, które minęło K 57 R
U
ŚC 1263, -^gwiazda spadająca.
W pieśniach intensywność świecenia G. odpowiada stanom psychicznym kochanków: G.
ciemnieje, gdy dziewczyna lub chłopak są smutni 42; G. są braćmi żołnierza
K 18 Kieł 182.
A G. jest tyle, ile ludzi na świecie: t y s i ą c e , m ii ion y powsz., krocie Piat Krak 530. Ilość G.
zmienia się, gdyż jedni ludzie się rodzą, a drudzy umierają Kai Lim 16. W miarę jak ludzi przybywa,
na sklepieniu niebieskim wzrasta liczba gwiazd Kai Lim 22.
Ilość gwiazd jest eksponowana w zagadkach ludowych, w których porównuje się je do - grochu 1,
2, owieczek 3a, bydła niezliczonego 3c. W pieśniach n i e p o l i c z a l n o ś ć G. jest wyrażana
poprzez formuły niemożliwości: A widzis, Jasieńku, te gwiazdy na niebie? Jak je porachujes, pójdę ja
za ciebie 31, 32, podob 45 i konstrukcje paralelne: Nastawilim kopecek jak na niebie gwiazdeczek 21,
podob 44, 46. Niemożliwość policzenia gwiazd oddaje zwrot fraz. liczyć gwiazdy na niebie NKPP
gwiazda 10, co znaczy 'robić coś niemożliwego'. Fraz. jak gwiazd na niebie 'bardzo dUZO powsz.
W pieśniach religijnych dwanaście G. zdobi koronę Matki Boskiej powsz (
np
56)
■ Ruch. G. w s c h o d z ą 37, 52, 53 i zach od z ą Glad Wiedz 95, Mosz Kul 2/32; eh odzą, idą
wraz ze sklepieniem niebieskim Kai Lim 24, podob. Szyf Miw 148, Szyf Trąd 52. W kolędzie G. się
tocą, gdy Jezus się rodzi TN Puszno Godowskie 1983. W pieśniach wędrują, t u r u j ą , przenikają po
niebie 35. W zamówieniu łuszczka ma się rozejść jak gwiazdy po niebie ZWAK 1879/54.
Ś w i e c e n i e . G. ś w i e c ą - co utrwalone w nazwie związanej ze świeceniem 10, 14, 301, 331,
39, 40, 42, 43, 48b, 5ic, D, 67; świecą mocą boską, odbiciem światła niebieskiego Kai Lim 22;
niemożliwe, by przestały świecić na niebie 22, 49; b ł y s z c z ą vi przysł. Komu księżyc świeci, temu i
gwiazdy błyszczą NKPP księżyc 8; m i g o c z ą powsz, iskrzą się 27, zasiewają niebo 29; G. ćmią się
gdy dziewczyna daremnie wypatruje ukochanego K 42 Maz 121, łyskałyby się, gdyby chłopak na
zawsze opuścił dziewczynę K 40 MazP
246; g a s n ą 48b, 59, gdy dziewczyna traci kochanka ZWAK 1888/181, fraz. gwiazda jego gaśnie, tzn
komuś źle się powodzi lub ktoś kończy życie NKPP gwiazda 3; mogą s p a ś ć pokazane palcem 67,
spadają, -^gwiazda spadająca.
G. pomagają (lub nie dają) świecić księżycowi 25. 5ic; świecą dziewczynie/chłopakowi 39, 4o, 43c,
51. Życzenie by komuś świeciły / nie świeciły G. 43, jest równoznaczne z życzeniem zdrowia,
powodzenia, życia lub też niepowodzenia, choroby, śmierci.
G. świecą, a nie grzeją Wój Klech 81; w leg. G. spadające z nieba zagrzewają wodę, w której król
chce zamrozić św. Dorotę K 26 Maz 342.
W ł a ś c i w o ś c i G. są wyrażone w obiegowych porównaniach. Do G. - ze względu na cechy:
błyszczeć, lśnić, świecić - porównywane są oczy 5, także Szew Niech 722 i 734, świr Pies 174 i 367,
Stoir, Zyw 131; ze względu na cechę piękna - dziewczyna K 26 Maz 232, K 40 Mazi' 226; panna
młoda Hol Wes 20; dzieci K 57 rtuśC 1295, też przedmioty - jak np. pierścionek K 3 Kuj 130, Kap Baj
73; suknia K 8 Krak 57 i 59.
P a t r z e n i e . G. m r u g a j ą Sych SGKasz 1/388; p a t r z ą 27; w i d z ą 3311, 47b;
wytrzeszczają oczy 27.
Mowa. G. mówią 47d, s z e p c z ą sm.
P o m o c w m i ł o ś c i . G. są świadkami miłości 33, 47, 50, podob. Piat Krak 94, przysięgi
chłopca 38; wiedzą o miłości młodych 47b^i. Chłopiec radzi się G., gdy bierze wianek dziewczynie 34;
wzywa G. na świadków, aby potwierdziły jego uczucia, pyta, gdzie jest jego ukochana 33. Dziewczyna
prosi G., aby świeciła Jasieńkowi zwłaszcza, gdy do niej jedzie 43. G. służą dziewczynie/chłopcu 14;
odprowadzają ją do domu 26. Żona szukająca męża dowiaduje się od gwiazd o drodze Krz PBL nr 425.
Biorą udział w a d o r a c j i Boga, zob. kolekcje.
V G. u ś m i e c h a się K 36 Wol 144; . s m u c i nad panną Krzyż Kuj 1/111; G. p ł a c z ą nad
grobem Jezusa 17, nad ludźmi 60, chwalą Boga i8a.
□ G. wywierają wpływ na wegetację roślin: groch zasiany w nocy, gdy na niebie jest dużo gwiazd,
obrodzi się obficie Kul wiei 3/512; urok może pochodzić z G. Kot Las 85.
♦ L i c z y ć G. znaczy 'robić coś niewykonalnego', częsty zwrot w życzeniach (garstek jak na
niebie gwiazdek K 23 Ka-s 115, Ja mu życzę tyle dzieci, Co na niebie gwiazdek świeci Kot Rzesz 202)
oraz formułach niemożliwości 9, 31, 32, 44-46.
Czarownice kmdną z nieba G. i księżyc wisia 1898/209, 1887/61; wiatry je kryją 33.
Z a k a z y . Gwiazd nie n a l e ż y l i c z y ć i pokazywać palcem, bo pokazana G.
Spadnie 67, podob. K 48 Ta-Rz 259, Sim Wierz 237, Człowiek Umrze Lud 1900/65, Wisła 1900/465;
będą ropieć palce Sim wierz 237; umrą rodzice K 42 Maz 402; można Bogu wykłuć oczy
Sim Wierz 237, Sim ŚlAntr 16.
oo Gdy zaczyna świecić p i e r w s z a G., rozpoczyna się wieczerza wigilijna 7i; dziewiczy
wieczór K 28 Maz 148; drużbowie chodzą po wsi i ogrywają druhny K 6 Krak 16, proszą na wesele K
6 Krak 62. Gdy G. świecą na niebie, kochankowie się spotykają 40, 48. Na Trzech Króli nie należy
jeść, aż będą trzy gwiazdy na niebie, aby zęby nie bolały K 7 Krak 175. W przeddzień uroczystego
święta, gdy wieczorem pojawią się G., należy przerwać pracę, bo święto już się rozpoczęło K 34 Che!
156.
210
GWIAZDY eksplikacja
GWIAZDY dokumentacja
211
A Położenie G. jest zwykle określane: wokół/koło księżyca 19„51D, także na chłopa od ziemi, na
dwu chłopów, na trzy chłopy, na pięciu chłopów, na cztery chłopy ku
Wschodowi od głowy Glad Wiedz 96.
W o k r e ś l a n i u m i e j s c a . Ludzie kierują się w e d ł u g G. Etnl 1989 Dilg 121; G.
wskazują chłopakowi/dziewczynie d r o g ę do dziewczyny/chłopaka 40, 48.
W r a c h u b i e c z a s u . Na podstawie położenia gwiazd na niebie, określa się
CZaS W nocy Szyf MiW 149, K 17 Lub 72, K 46 Ka-S 463, Gaj Rozw 64, Wit Baj 127 i 205, Wisła
1889/495; w przysł. Gwiazdy i słońce to najlepszy zegar NKPP gwiazda 6.
Na G. przebywają dobre dusze K 17 Lub 71, Lud 1898/414; także za karę - chłop, który rozrzucał
gnój w sobotę K 3 Kuj 91, człowiek zamieniony w kozła Wisła 1900/465, -* księżyc.
♦ Pogoda będzie, jeżeli: G. błyszczą jarząco K 7 Krak 31, migają Etnl 1989 Bilg 120, świecą
rzadko i jasno ZWAK 1882/196; jest ich dużo ZWAK 1886/107, K 17 Lub 71, Etnl 1989
Bilg 116 i 120, TN Rakówka 1984, TN Zamch 1984; S ł O t a: G. kulą się we mgle K 7 Krak 31; na
niebie jest mało gwiazd po zachodzie słonka Etnl 1989 Bilg 120; są gęsto nagromadzone i nie świecą
jasno ZWAK 1882/196; d e s z c z : są nisko TN Krasiczyn 1985; świecą gęsto ZWAK 1891/51; jest
mało gwiazd po zachodzie słonka Etn] 1989 Bilg 120 lub w ogóle ich nie widać ZWAK 1882/196;
mróz: świecą jasno ZWAK 1878/133; wesoło Sych SGKasz 1/388; jasno migocą NKPP gwiazda 8;
iskrzą się wyraźnie Gaj Rozw 136, co znajduje potwierdzenie w pieśni weselnej 48; jest ich dużo, a
niebo jest pogodne K 17 Lub 71, TN Rakówka 1984,
TN Zamch 1984.
D o b r e plony będą, jeżeli: jest dużo G. na niebie w Wigilię Bożego Narodzenia ZWAK 1879/19,
w Boże Narodzenie ZWAK 1887/29, we wszystkie trzy wigilie: Bożego Narodzenia, Nowego Roku,
Trzech Króli ZWAK 1887/146; n i e ś n y rok: w Wigilię Bożego Narodzenia i Sylwestra świeci dużo
G. 70 i Nowy Rok wisla 1892/648; w „gwiazdkę" widno świecą Sych SGKasz 1/389; m l e c z n y
r o k : w'wieczór wigilijny nie ma G. 69; dużo grzybów: obfitość G. w wieczór wigilijny Bart Lub 27.
Jeśli pasterze rachują G. w Wigilię Bożego Narodzenia, to w lecie znajdują dużo ptasich gniazd
ZWAK 1891/47.
S z c z ę ś l i w e ż y c i e małżonków zapowiadają jasne G. w czasie ślubu K 28 Maz 152; śmierć -
gdy G. blado świeci Szyf Trąd 52; ś m i e r ć monarchy: G. blisko rogów księżyca K 17 Lub 70;
k l ę s k i , c h o r o b y , g ł ó d i w oj n a: G. jaśniejąca/jaśniejące
W dzień (zwłaSZCZa od Wschodu) K 48 Ta-Rz 259, podob. K 7 Krak 33.
^ G. symbolizuje s z c z ę ś c i e (gwiazda szczęścia); w pieśniach żołnierskich - w o l n o ś ć
(gwiazda wolności) świr Pies 288, Szew Niech 251. W pieśniach religijnych i kolędach, G. (śliczna,
wspaniała, morza, morska, niebieska) jest symbolem M a t k i
B o s k i e j 10, także K 15 Poz 146, Bart Lub 302, K 20 Rad 293, K 18 Kieł 53, Kur Opól 59, K 48 Ta-Rz
73, LL 1976/4-5/83; D z i e c i ą t k a 11; sporad. św. Stanisława (gwiazda nowa) Lom śląsk 430, K 27
Maz 382 i innych świętych.
W pieśniach miłosnych i kolędach życzących G. (gwiazdeczka) symbolizuje dziew c z y n ę
(ukochaną) 28, 53, podob. Kot Rzesz 396, K 6 Krak 429, LL 1960/4-5/57, W pieśniach
weselnych - dziewczynę (miesiąc - pana młodego) Hol Wes 91; w tekstach gwarowych potocznych i
zagadkach - oko 5, podob. Sych SGKasz 1/389. Do gwiazd porównuje się oczy 5.
W sztuce ludowej wzór G. pojawia się w hafcie PSL 1957/4/239, na ubraniach (zwłaszcza
spodniach) góralskich Lud 1900/177, PSL 1965/4/215, wycinankach PSL 1962/4/228, Lud 1923/115,
pisankach PSL 1956/4-5/227, PSL 1970/1/18, Lud 1898/213, glinianych grzechotkach PSL 1957/1/8,
siekierkach Lud 1896/219, szczytach domu PSL 1961/4/207, słupach bram PSL
1962/4/180, korowaju K 28 Maz 142.
G.w s e n n i k u oznaczają coś dobrego, szczęście, w e s o ł o ś ć Etnl 1994 Nieb 151-152.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 - Księżyc między gwiazdami jak chleb/kapusta między grochem.
Miedzy polnym grochem leży chleba bochen. (Księżyc między gwiazdami). TN Jacnia 1964; war.:
Siedzi bochen między grochem. Folf Zag nr 837 oraz nadto: Wisla 1889/527, ZWAK 1886/140, ZWAK
1887/128, MAAE 1908/320, TN Łuszczów 1962, TN Gorajec 1984; Pomiędzy grochem główka kapusty.
ZWAK 1882/14.
2 - Gwiazdy/rosa/grad jak groch zbierany przez słońce.
Sed Roch, ozsypal groch, miesiąc wiedział, nie powiedział, słońce wstało, pozbirało. (Gwiazdy).
Folf Zag nr 1234; tamże war.: ... a rechlij nie zebrół, jaż belo widno. (Gwiazdy); Roch zasoł groch.
(Grad); Święty Roch zasiał groch, księżyc ... (Rosa). ZWAK 1878/181 Ziemia Dobrzyńska, inne war.:
—►księżyc, słońce, zorza.
3 - Księżyc pasterzem/parobkiem, gwiazdy - owcami/bydłem.
a. Na wielgiej łące owieczek tysiące, a pośród łąki rozstajne drogi, a pasterz łysy,
czasem ma rogi. (Gwiazdy i księżyc). Folf Zag nr 678, podob. Folf Zag nr 114, war.: tamże.
b. - Jaki pasterz mó nówincyj owców? (Miesąc - pasterz, owce - gwiózde). Folf Zag
nr 390.
c. - Ziemia szyroko, łowcy daleko, a pastyrz rogaty. A to - niebo, gwiazdy i księżyc.
Księżyc rugaty to je pastuch. TN Jacnia 1964, war,: Pole niewymierzone, bydło niezliczone,
parobek rogaty, a gospodarz bogaty. (Niebo, gwiazdy, księżyc i słońce). Folf Zag nr 863.
4. - Wielo powrozów be trzeba belo, żebe to do miesąca i gwiózdów sygło. (Jeden powróz, ale on
be muszól bec dosc długi). Folf Zag nr 1273.
5 - Dwa okienka małe, Bez szybek a całe, Oba blisko siebie Jak gwiazdki na niebie. (Oczy).
LL 1957/3/36, war.: Wit Baj 76.
PRZYSŁOWIA
6 A - Drobne gwiazdy gmą od księżyca. NKPP gwiazda 5.
6B - Nie dbam o gwiazdy, kiedy księżyc świeci. NKPP gwiazda 11; tamże war.: ... dbaj ... słońce ...
ZAMÓWIENIA I ZAKLĘCIA
7 - [Z zamówienia choroby świętego Walentego:] Niech mie już nie szarpią wszelkie natury, Niech
mie nie ciskają z ziemie do góry. Niech będzie słońce świciło my wesoło, A niech księżyc mnie oświeco
także. Gwiazdy niech my pomagajo, A ziemia święto niech mie nie tyro. Kot Zn 324.
8 - [Zamówienie od róży:] Jasna nieba, jasna słońca, jasień miesiąc i jasne gwiazdy, i święta
Trójca, i Matka Boża, stań do pomocy, jak we dnie, tak i w nocy. Or L 1934/91.
WYLICZANKI DZIECIĘCE
9 - Dudek siedział na dachu, Liczył gwiazdy przez lupę, Wtem się księżyc obrócił I pokazał
mu dupę. Sim Fol 65.
KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE
10 - Da między dwiema góreczkoma tam jasna gwiazda zaświeciła. A nie byłaś-to jasna
gwiazda, tylko mi była Matka Boża. ZWAK 1885/11.
212
G W IA Z D Y - dokum en tac ja
G W IA Z D Y dokum en tac ja
213
11 ~ Lulajże przyjem na oczom gw iazdeczko, Lulaj najślicznicjsze św iata słoneczko. M iód Pas
93.
12 - G w iazdy są p ie luszkam i d la m ałego Jezusa .
S ła ła nam się dn ia dzisie jszego now ina , że P anna czysta porodziła Syna , ach le lija . A z
czegu żeś p ieluszk i m ia ła , M aryja? M ia łam ja p ie luszcczk i z te j ja snej gw iazdeczk i, ach lelija. TN
Tuszów 1988, podob. K 49 Sa-Kr 151.
13 - K siężyc , gw iazdy , słońce , zo rza , p lanety , ... w ita ją m ałego Jezusa.
H ej nam hej! W ita ją go [m ałego Jezusa] i byd lę ta , ... G w iazda go w ita i s łońce , p lanety ,
m iesiąc i gońce, ... W itają go narodow ie ze w schodu słońca królow ie. K 5 K rak 251; podob.: Idzie
panna ozdob iona , ... W m iesiąc , s łońce ustro jona , ... W ita ją go [Jezusa] słońce , gw iazdy ,
W ita ją go zorza , ... W ita ją go m iesiąc , s łońce , ... W ita ją go narodow ie , ... Z e w schodu słońca
kró low ie . Z W A K 1880 /104 .
14 - K siężyc , gw iazdy , ca ły św ia t św ie cą /słu żą dziew czyn ie /ch łopcu .
C hodzi Jadziun ia po poko jiku , róży kw ia t, ... s łuży je j księżyc , s łu żo je j gw iazdy , ca ły św iat.
B art Lub 114; w ar.: C hodzi Zosieńka ... św icu jej gw iazdy, chw alu ju ludzie, kaw alerow ie, ... B art
L ub 113 .
15 -Jak księżyc/m iesiąc m iędzy gw iazdam i, tak : a . gospodarz /gazda m iędzy
kopam i; b . żn iw iarze (kolędn icy) pom iędzy snopam i; c . panna m iędzy /z kaw ale
ram i; d . panna z d ziec ią tkam i; e . Jezus m iędzy byd lę tam i.
a . Żebyście gospodarzu stali m iędzy kopam i, jak m iesiąc m iędzy gw iazdam i. K ot L as
136 ; w ar.: ... chodzili pom iędzy snopam i, kopam i ... K ot L as 130, podob. K o t L as 123 , 129 , 135,
137, Lud 1905/161, Bart Lub 91, K 5 Krak 236, Święt Nadf 71; ... a w polu żeby stal snop przy
snopie , kopa przy kop ie , a gazda ... L L 1957 /4/53 ; Ż eby sta l snop przy snop ie , kopa przy kop ie ,
a gospodarz ..., jak księżyc ... B art L ub 69; ... jakby księzycek ... Z W A K 1885/12.
b . B ędziem sie krąży li pom iędzy snopam i, jak ten m iesiącze jko pom iędzy gw iazdam i.
B art Lub 90, w ar.: A d Z am 54; Będziem y siadali M iędzy pólkopkam i, Jak księżyc na niebie M iędzy
gw iazdeczkam i. K ot R zesz 295 .
C T y się zabaw z nam i, Jak księżyc z gw iazdam i, ... Jak księżyc w n ieb ie z gw iazdam i.
K ot R zesz 138 ; w ar.: B ędzie się baw iła dziś z nam i, Jak ... m iędzy ... K ot R zesz 152 ; ... tańczyła
dziś z nam i, Jako m iesiączek z gw iazdam i. K ot R zesz 220 ; W łóż go [w ianek] na g łów eczkę i
zaśpiew a j ładn ie dziś z nam i, Jak księżyc m iędzy ... K ot R zesz 157 ; Z atańcu jem y w oko ło . T y
dziś z nam i, Jak ... m iędzy ... K ot R zesz 160 .
d . B ędą tu chodziły panny z d ziec ią tkam i, Jakoby m iesiącek m iędzy gw iazdeckam i.
L ud 1905 /161 .
e . H ej, le lija ! W liche j szop ie leży , N ag i bez odzieży, ... M iędzy byd lę tam i, Jak księżyc
z gw iazdam i - H ej, le lija ! K ot R zesz 149 .
W ID O W IS K A H E R O D O W E
16 - K siężyc i gw iazda na płaszczu H e roda m ają go ch ron ić .
[H erod do Ś m ierc i:] Jakbyś m nie m ogła z tego św ia ta zg ładzić , kiedy księżyc i gw iazda przy
m ym lew y m boku . (T ak ie znak i są na lew ej stron ie p łaszcza H eroda i znak i te m ają go ch ron ić).
T N N ie m irów ek 1980 , war.: TN Zielone z Przejmą 1979.
P IE Ś N I W IE L K O P O S T N E I W IE L K A N O C N E
17 - S łońce , księżyc , gw iazdy , ... p łaczą nad g robem Jezusa .
P łacz ja sne słońce , p łacz ko ło m ies ięczne , za le jc ie gw iazdy św ia tła sw o je w dzięczne . ... N ad
grobem kró la nieb ieskiej s to lice. [T akże: prom ienie z n ieba, ob łoki, chm ury dżdżyste, p ioruny ,
b łyskaw ice .] K 20 R ad 102 , w ar.: T N Ł ubcze 1978 .
18 - K siężyc , s łońce , gw iazdy a . chw alą B oga; b . czyn ią pokłon ; c. dziw u ją się
piękn ości Jezu sa.
a. S łońce , m iesiąc , w szystk ie gw iazdy , rok , godziny , m om en t każdy; d zień i noc n iecha j
cię [B oże] chw alą , serce m iłośc ią zapa lą . K 22 L ecz 34 .
b . Jedynow ładny R ządco nad rządcam i, k tó rem u n iebo sw em i obro tam i, s łońce ,
m iesiąc, gw iazdy czyn ią pokłon zaw żdy jako P anu sw o jem u . K 39 P om 234 .
c . N ieskończona , na jśliczn ie jsza , Jezu m iłośc i, n iepo ję te j i p raw dziw ej, źród ło słodkośc i.
S łońce , m iesiąc i z gw iazdam i, n ie cha j w szystko z an io łam i p ięknośc i się tw ej d ziw u ją , lecz m e
po jm u ją . K 28 M az 90 .
P IE Ś N I A N D R Z E JK O W E
19 - [R ozpoczynają w różby p ieśn ią do A ndrze ja :] E j, m iesiączek w górze św iec i, D ooko ła
gw iazdy . K to Jędrze ja ino pozna ł, U m iło w a ł każdy . L L 1960 /2 -3 /49 .
P IE Ś N I Ż N IW N E I D O Ż Y N K O W E
20 - B yło zyteńko i m e m asz, s to ją kopeczk i, jak la s. S to ją kopeczk i nad kopam i, jak
m iesiączek nad gw iazdam i. C hód Ś p 219 .
21 - K óp zboża na po lu jak gw ia zd na n ieb ie .
N astaw itim kopecek jak na n iebie gw iozedecek . G aj R ozw 114 , w ar.: A będzie tu kopecek ...
K 5 K rak 236 kolęda; E j sto ją za nią kopeczk i, jako na nieb ie gw iazdeczki. K 16 L ub 126.
22 - C hybaby m e by ło N a n ieb ie gw iazdeczek , G dybyśm y n ie m ie li Z a w ie n iec stów eczek .
K ot L as 224 .
P R Z E M O W Y W E S E L N E
23 A - S łońcem , księżycem i gw iazdam i B óg p rzyozdobi! św ia t.
a . K iedy to P an B óg stw orzy! św ia t, tak prziozdob il fiyrm a m en t: słońcem , m iesiącem
i gw iazdam i. K ur O pó l 49 .
b . B oć B óg na jkochańszy , na jm ilosiern ie jszy o zdob ił n iebo i ziem ię słońcem i gw iaz
dam i, i ró żnem i a ffek tam i. K 39 P om 113 .
23 B - P ostanow ił O n [Jezus C hrystus] firm am en t n ieb iesk i n iebo i z iem ię; n iebo ozdob ił
gw iazdam i, a ziem ię k w ia tkam i. K 10 P oz 306.
P IE Ś N IE W E S E L N E
24 - Jak księżyc /m iesiąc m iędzy /z gw iazdam i, tak panna m loda/dz iew czyna
m iędzy d ruhnam i/pannam i.
a . Idzie K aśka do kośc io ła m iędzy pannam i jako księżyc na jśliczn ie jszy m iędzy
gw iazdam i. K 40 M azP 233; w ar.: Jak jechała do kościoła ..., w yglądała jak ten księżyc m iędzy ...
K 12 Poz 66; ... m niedzy przydonkam y, A lón m yszli, że to m nieszióndz M niedzy gżozdeczkam y.
Stef WarmPś 1/96; ... jako miesiąc ... Krzyż Kuj 213, K 20 Rad 191, K 46 Ka-S 188; ... między
pam om a, jako m iesiąc ... K 40 M az P 234 , K 22 L ecz 67 ; K lękła ona przed on tarzem ..., jako
m iesiąc ... K 23 K ai 172 ; O na k lęcy przed o łta rzem m iędzy druhnam i, jako m iesiąc ... K 24
M az 269, w ar.: K 46 K a-S 23, L om Śląsk 298 ; / uklęk ła na kośc iele m iędzy druhnam i, m n ie sie
zda je , ze to m iesiąc ... K 27 M az 156; Siad ła sob ie g rzecna panna w ław kach z d ruhnam i,
najśliczn ie jszy m ój m iesiączek w św ietle z gw iazdam i. K 16 L ub 265 , w ar.: K 16 L ub 265; O na
siedzi w p ierw sze j ław ce m iędzy pannam i, jako m iesiąc najśliczn ie jsza ... K 12 P oz 68 ; O na
siedzi w idw ulecce m iedzy sw dchnickdm i. A on m yślał, ze to m iesiąc ... K 40 M azP 236; / usiadła
K asiułeńka m iędzy paniam i, i św ieciła jako m iesiąc ... K 40 M azP 235; / usiadła [kochaneczka]
sobie w ław kach m iędzy pannam i jako m iesiąc ... K 46 K a-S 24; / usiadła za ław kam i, m iędzy
pannam i, jak ten m iesiąc ... K 27 M az 268 ; S to i ona [M arysia] przy o łta rzu m iędzy pan iam i,
A św iec i s ie jako m iesiąc ... K 22 Ł ęcz 66 ; U na sto i na pocziyn iu m iyndzy drużbam i, Jako
m iesziąc o pó łnocy ... Pies Ś l 1 /379 ; Jużc i ona pan ią , pan ią , m iędzy pan iam i, na jśiicn ie jsy
m iesiącycek ... K 18 K ieł 144; "adnie ji ta , "adnie, m iędzy panienkam i, E źli m iesiąckow i ...
Z W A K 1891 /116 .
b . Św iec i m iesiąc , św iec i m iędzy gw ia zdeczkam i, N a jm ilsza m i S . m iędzy pan ien
kami. L om Śląsk 389; w ar.: ... między niewiastam i. L om Śląsk 398; ... a m oja M arysia m iędzy
dziew cętam i. K 19 K ie ł 175 , zob . nad to w ar.: B ie l K asz n r 309A , D , E .
25 - G w iazdy (n ie) pom aga ją /da ją św iec ić księżycow i.
a. Św ieci m iesiąc, św iec i, pom ogo m u gw iozda, Juz się ta rodzina rozlatuje z gniozda. L ud
1908 /388 .
214 _____________________ GWIAZDY dokumentacja ________________________
b. Świeci miesiąc świecia gwiazdy mu nie dadzą, bo już pannę młodą do ślubu prowadzą. Piat
Krak 420; war.: ... Sterech parobecków dziewcynę prowadzą. Święt Nadr 265; ... gwiazdy mu się
zdadzą, siedmiu parobecków dziewcynę prowadzą. K 6 Krak 474; Świcciulby miesiącek ... Same mnie
dziewcęta do dom odprowadzą. K 19 Kieł 175; ... Same mnie koniki do dom zaprowadzą. ZWAK
1880/175.
26 - Gwiazdy są druhnami panny młodej.
Na niebie gwiazdeczki będą mi drużeczki, to mie odprowadzą od mej mamuleczki. Stoin Żyw 233,
war.: Stoin Żyw 323.
27 - Gwiazdy iskrzą się / wytrzeszczają oczy, kiedy jest mróz.
Kożcie otworzyć mamusiu, kożcie otworzyć, bo się gwiazdy wyiskrzyły, chce nos pomrozić. ŁSE
1974/29; war.: ... gwiozdy ocy wytrzescyły, mróz nos chce zmrozić. ŁSE 1974/29.
28 - Jedzie Jasio do Kasieńki, Jak ten miesiąc do gwiazdeńki I pyta się ojca swego Co gadać u
dziweńki. Hol Nasz 91.
29 - Jakem się żenił, Młody miesiąc pełnił się wtedy; Gwiazdy niebo zasiały, Jasne zorze gorzały.
Lud 1903/226.
PIEŚNI I PRZYŚPIEWKI MIŁOSNE I ZALOTNE
30 I - Panna ucieka przed kawalerem i zmienia się w niedosiężną gwiazdę.
A ja się stanę gwiazdką na niebie, Będę świeciła ludziom w potrzebie. ZWAK 1878/38, war.: Kam
Pom 40, K 12 Poz 98, K 4 Kuj 20, K 46 Ka-S 100, Krzyż Kuj 1/221, TN Łubcze 1978, TN Rechta 1978,
Kot Rzesz 517, Pies Śl 1/215, Pies Śl 2/241, 243, 246, K 6 Krak 130, Pawi Mer 17, Święt Nadr 193,
ZWAK 1878/53; ... Bogu ... K 12 Poz 99; ... t tobie. K 22 Łęcz 102; ... każdemu w potrzebie, Piei Śl
1/216; Stanę ja się, stanę malutką gwiazdeczką, ... w lesie nad góreczką. K 48 Ta-Rz 120; ...
panienkom w potrzebie. K 46 Ka-S 94; Ej zrobię ja się gwiazdką na niebie, ... Pies Śl 1/221; Przerzucę
ja się gwiazdką ... K 48 Ta-Rz 117; Wzniesę się, wzniesę w gwiazdki na niebie ... K 41 Maz 65, war.:
ZWAK 1882/113; Udam ja sie udam gwiazdeńką do nieba, już-ci mi tam waszego kochania nie trzeba.
K 16 Lub 269; Ja się obrócę w gwiazdkę na niebie ... K 28 Maz 224; Przedzierzgnę się tą jasną
gwiazdeczką, pójdę do nieba tą prostą drózecką. K 25 Maz 54; Stanę sie stanę ... K 2 San 134, war.:
Pies Śl 2/248; Przemienię się gwiazdeczką na niebie, Będę świecić jasno koło ciebie, Pies Śl 1/217,
Rog Śląsk 148; Uczynięć ja się gwiazdeczką na niebie, ... z miesiączkiem do ciebie. K 12 Poz 100; Jak
... To ja nie pożre, Jasiu, na ciebie. MAAE 1908/193; ... Będę śpiewać z aniołkami w niebie. Pies Śl
1/219; Stanęć ja się tą ... aniołom i tobie, Pies Śl 1/218.
30 II - Chłopak ściąga/uprasza/sprowadza gwiazdę na ziemię.
a. Mam ci ja litość nad ubogimi. Więc zleci gwiazdka z nieba do ziemi. ZWAK 1878/38;
..., spadnie ... K 46 Ka-S 100, war.: ZWAK 1878/54; Ale ja Boga poproszę ładnie, To mie ta
gwiazdka na ziemie spadnie. Bart Lub 218; ... Sproszę ja gwiazdy ... Pawi Mer 17, war.: Święt
Nadr 193; ... Sprowadzę gwiazdkę ... Kot Rzesz 517; ... Zniżę ja gwiazdy bliżej ku ... Pies Śl
1/215; A mam ja zwierzchność nad ubogiemi, ze ja tę gwiazdę przygnębię ... K 26 Maz 247;
Dam ja dziadowi taką jałmużnę, co mi wymodli gwiazdę wielmożną. K 22 Łęcz 103; A dam
ja babie taką jałmużnę, co mi wyprosi gwiazdę podróżną. K 12 Poz 99; Będę ja dawał ubogim
chleba, niech mi uprosą gwiazdeckę z nieba. K 25 Maz 54; Dam ja dziadom chleba, Uproszą mi
gwiazdy ... Pies Śl 1/218 A będę ja dawał dziadkom, babkom chleba, będę Boga prosić, spuści
gwiazdkę z nieba. K 48 Ta-Rz 120; A ja dam ubogim chleba, I wyproszą gwiazdeczkę z nieba.
Piel Śl 2/248, 246; O damci ja tym żebrakom chleba, Wyproszą mi tę gwiazdeczkę z nieba. Piei
Śl 1/217; Dam ja żebrakom pszennego chleba, To wyproszą tę gwiazdeczkę z nieba. Piei Śl 1/219;
A jo napiekym żebrakom chleba, To mi wyproszą gwiazdeczkym z nieba. Pies Śl 2/247; Jo dóm
żebrakom krajiczek chleba, Wyrzykają mi gwiazdeczkę z nieba. Pies Śl 2/241; Bende ja dawał
takóm jałmużnóm, co my sprowadzóm gwiazdę nieslużnóm. Krzyż Kuj 1/221; Będę ja pościł,
dawał jałmużnę, co wyprowadzę gwiazdkę usłużne. ZWAK 1882/113.
b. A będę ja prosić wszechmocnego Boga, by spuścił na ziemię tę gwiazdeńkę z nieba.
K 16 Lub 269; A ja będę rzekać w zimie, w lecie, Aż sie gwiazdeczka zbliży ku ziemi. PieS Śl
1/221; A mam ja w Bogu taką nadzieję, co se wyproszę gwiazdę na ziemię. K 48 Ta-Rz 118.
GWIAZDY dokumentacja
c. Mam ja tam w niebie, swego anioła, co mi gwiazdeczkę z nieba wywoła. K 6 Krak
130; ... on mi gwiazdeczkę spuści do sioła. K 2 San 134.
d. A wyjźrzę ja, wyjźrzę miesiąckiem z oblocku i gwiozdę i pannę przygarnę do bocku.
K 46 Ka S 94; A ja wijimne szable z p\fod buoku i sobje sęgne gwjazdę z obłoku. Kam Pom 40;
A mam ;n taką strzałę przy boku, Którą dosięgnę gwiazdę w obłoku. Piei Śl 2/244, nadto war.:
Biel Kasz nr 410.
31 - Kawaler i panna połączą się, jeśli gwiazdy da się zliczyć/porachować.
a. A widzis, Jasieńku, te gwiazdy na niebie? Jak je porachujes, pójdę ja za ciebie. Wolałbym,
dziewcyno, sto lat pokutować, niżeli na niebie gwiazdy porachować. Sto lat pokutuję i wypokutuję, a na
niebie gwiazdów nigdy nie zrachuję. K 41 Maz 459, war.: K 26 Maz 243; A widzisz ty durniu ... K 44
Gór 314; Widzisz, ty hultaju ... Gwiazdów nie zrachujesz, wylazą ci oczy, K 48 Ta-Rz 133; ... Jak
wszystkie policzysz, to wyjdę za ciebie. Wolałbym ja, wolał po świecie wędrować, Niż wszystkie
gwiazdeczki na niebie rachować. Kot Rzesz 350, war.: TN Ksieżornierz 1984; Widzisz ty chłopaku ...
]ak ich wszystkich zliczysz to pójdę za ciebie. TN Łubcze 1978.
32 - Ile gwiazd na niebie, tyle a. ścieżek do dziewczyny, b. miłości, c. szczęścia.
a. Porachu], dziewczyno, gwiozdecki na niebie, ile jo narobi! ściezecek do ciebie. Piat
Krak 335, war.: LL 1957/3/10, Konop Krak 8; Policz ty, Marysiu, te gwiazdy na niebie, tyle on
narobił drużynek do ciebie. ŁSE 1978/76.
b. Widzisz, kochaneczko, Ile gwiazd na niebie? Tyle ja mam, kochaneczko, Miłości
dla ciebie. Piei Śl 2/418.
c. A spojrzyj ty, Stachu, na gwiazdy na niebie, tyl'e Bóg ma szczęścia, starczy dla
mnie, dla ciebie. Krzyż Kuj 1/242.
33 I - Dziewczyna/chłopiec pyta gwiazdy/astrologów/żeglarzy/mądrych lu
dzi/astronomów/geometrów/... gdzie jest jej ukochany/ukochana.
a. Gwiazdy moje, gwiazdy, na niebie świecicie, jeżeli wy o mojem kochaniu nie wiecie?
K 18 Kieł 108; war.: O wy, moje śliczne gwiazdy, Co ... Powiedzcież mi o mym miłym, Jeźli
o nim co wiecie. Piei Śl 1/363; O wy prześliczne ... o kochanku, czy wy o nim ... Piei Śl 1/354,
podob. Rog Śląsk 120.
b. Wy mądrzy ludzie, co gwiazdy liczycie, czy o mojim Stasiu nic mi nie powiecie.
K 6 Krak 146; Astrologowie, co gwiazdy licycie, cyli wy o moim kochanku nie wiecie? K 6 Krak
145, war.: K 12 Poz 123, Udz Krak 128; ... o mojem kochaniu nie wiecie? K 57 RuśC 1143; A wy,
astronomowie ... Święt Nadr 221; / wy {tez), żeglarze, co gwiazdy licyta, po(w)jedzta mi o niej,
bo wy o niej wieta. A wy (tez) g(w)idzdecki, co na niebie śjecitd, pojedztd mi o niej, bo wy
jó jidzita. K 40 MazP 257; / wy metryce ..., powiedzcie wy mnie, kej wy ją widzicie. K 4 Kuj 26;
Wiatry, wichry, co gwiazdy kryjecie - jeżeli wy o moim kochaniu nie wiecie? K 44 Gór 380; Wy
ptaszęta niebożęta, co gwiazdy liczycie, czyście Mani nie widzieli, czy o niej ... TN Osowno 1980, podob.
K 46 Ka-S 17, K 3 Kuj 307.
33 II - Gwiazdy odpowiadają dziewczynie/chłopcu, gdzie widziały ukocha
nego/ukochaną.
A widziałyśmy go w sadecku wiśniowym, cese se cubryne (czuprynę) grzebykiem perłowym. K 18
Kieł 108; war: Widziały my go pod mostem cembrowym, Zamykali go kluczykiem perłowym. Piei Śl
1/354; [podobnie odpowiadają: astrologowie K 6 Krak 145, Konop Krak 117, K 57 RuśC 1143,
metryce K 4 Kuj 26, aryklary K 40 Maz 255, wiatry arcyzy K 6 Krak 145, wichry K 44 Gór 380,
ptaszęta niebożęta TN Osowno 1980, żeglarze K 46 Ka-S 17, synagrulowie K 3 Kuj 307].
34 - Chłopak/Jfcoc/janeczefc/syneczefc radzi się gwiazd, gdy bierze wianek
dziewczynie.
Oj, ty Janku mój, coś mi wianek wziął; A kogoś się ty radził ? Dziewczyno, ciebie, gwiazdek na
niebie, Jakżem cie odprowadził. Kot Zn 380, war.: TN Dobre 1977; Och ty, Janeczku mój, zabrałeś
wianek mój, ... TN Ułów 1967; Kochaneczku mój, Wianekeś mi wziął! Kogoś się poradził? Kochanko
ciebie, Gwiazdy ... Jak ciem odprowadził. Rog Śląsk 161, Pies Śl 1/526; Ej, ty syneczku, Już po
wianeczku. Nacożeś mi go wziął, Kogoś się radził? ... Kochaneczko ciebie. Piei Śl 1/482; Zdradziłeś
mnie, zdradził, kogoś się ty radził? Ni gwiazdki na niebie, ni
215
216 _________________ GWIAZDY
dokumentacja
GWIAZDY dokumentacja
217
chustki na chlebie. K 19 Kieł 93; Zdradziłeś mię zdradził, Kogóześ się radził? Gwiazdeczki na niebie I
dziewczyno ciebie. ZWAK 1886/287, war.: Kot Rzesz 416, Piat Krak 214.
35 — Gwiazda wędruje/przenika/turuje po'niebie / do miesiąca, dziewczyna
wędruje/przenika/turuje do matki/chłopaka, chłopak do dziewczyny.
a. Wędrujom, wędrujom gwiazdecki na niebie, I ja tys wędruje matusiu do ciebie.
ZWAK 1888/193.
b. Wędruje, wędruje gwiazdecka po niebie - 1 ja powędruje, Jasieńku, do ciebie. ZWAK
1891/123.
c. Wędruje, wędruje gwiazdeczka po niebie, Oj, JI ja przywędruje,
u
oj, dziewczyno
do ciebie. TN Osowa 1977; war.: Wędrują, wędrują gwiazdeczki na niebie ... Ol Pódl 23; Toruje,
toruje ... i ja potorujem ... MAAE 1898/85.
d. Wędruje, wędruje gwiazda do miesiąca i ja powędruję do swego tysiąca. Ol Pódl 23, podob.
w pieśni weselnej Piat Krak 411.
36 - Tak jak jest niebo, słońce, miesiąc, gwiazdy tak jest miłość chłopca
i dziewczyny.
a. Gdybym ciebie miał opuścić, musiałoby niebo spaść; a gwiazdy by sic łyskały
i miesiąc by świat porzucił. K 40 MazP 246.
b. Zęby nie miesiącyk, nie gwiazdy na niebie, tobym nie potrafił, dziewcyno, do ciebie.
K 28 Maz 238.
c. Jasne gwiazdy, jasny miesiąc, najjaśniejsze słońce, pójdęć ja z tobą Walusiu, choć
na świata końce. K 22 Łęcz 64.
37 — Zańdzij słońce, wzeńdzi miesiąc, i gwiazdy w około, wyńdzi, wyńdzi kochaneczko, przemów
do mnie słowo. K 4 Kuj 23.
38 - Chłopiec przysięga na księżyc i gwiazdy.
A boś ty mi raz przysięgał Na księżyc, na gwiazdy? Bo to na taką przysięgę Uwierzyłby każdy. Kot
Rzesz 372; war.: A ja tobie podprzysięgłem Na ... Kot Rzesz 318.
39 — Gwiazda świeci w okieneczko, dziewczyna ściele łóżeczko.
a. Świeć-ze mi gwiazdecko, prosto w okienecko, niech ja se pościele Jasiowe łózecko.
Świeć-ze my, gwiazdecko, świeć-ze my w oboje, niech ja se pościele Jasiowe i swoje. LL
1960/2-3/78.
b. Zaświeć gwiazdeczko, zaświeć księżycu, Zaświeć w szybki "obie, bo ja już ścielę
Jankowi i sobie. TN Karczmiska 1980.
40 - Gwiazda/gwiazdy świeci/świecą na niebie, chłopak idzie/jedzie do
dziewczyny lub dziewczyna jedzie do chłopaka / do domu.
a. Świeci gwiazdeczka na niebie, puść mnie, (dziewczyno), do siebie. K 40 MazP 165, war.: K
39 Poz 164, K 40 MazP 153, K 41 Maz 112, ZWAK 1878/47; Świecą mi gwiazdy ... Pies Śl 2/295.
c. - Świeci miesiąc nad stodołą, gwiazda na niebie. Nie zamykaj okieneczka, jadę do
ciebie. K 22 Łjcz 57; war.: ... nie zagaszaj, Maryś, ^ognia, ... Krzyż Kuj 1/146.
d. - Świecą gwiazdki, świecą, na wysokim niebie, gdzie ty Jasiu mieszkasz? Jedziemy
do ciebie. Piat Krak 229.
e. Świeci miesiąc, świecą gwiazdy, świecą ale nie każdemu; tylko moji Kasiniecce, co
lie zabiera do domu. K 25 Maz 217.
41 - Jak księzyc/mieatąc między gwiazdami, tak ukochana między dziewczę-
tam
-
i
-
J
,
świeci miesiąc, świeci między gwiazdeczkami, Najmilsza mi Helenka między niewiastami. Lom
Śląsk 398; war.: Świeci się miesiącek ..., moja Marysia między dziewcętami. K 19 Kieł 175, podob.
Mika Oraw 51; ... ja najuboższa między sierotami. Chód Śp 186.
42 - Ciemna gwiazdeczka świeci na niebie, dziewczyna jest smutna.
a. Ciemna ta gwiazdeczka, co świeci na niebie, smutny mi ten liścik, co piszę do
ciebie. LL 1972/1/56.
b. Ciemna nocka ciemna, gwiazdeczka na niebie, smutno memu sercu, Jasieńku bez
ciebie. K 6 Krak 457, war.: Piat Krak 80.
f
43 - Dziewczyna prosi gwiazdy, by (nie) świeciły cłiłopakowi.
a. Czy on żyje, czy nie żyje, Świeć mu, gyńazdko, iuitec'.' Bo przy tobie, to i w grobie
Serduszko me będzie bić. Pies Śl 2/521; war.: Oj, czy żyje czy nie żyje ... Kot Rzesz 270.
b. - Świećcie gwiazdy w ciemną noc, Świećcie na chodniczki, A ty, miły, śpiesz sie
do mnie, Do twej dzieweczki. Rog Śląsk 157, war.: Pies Śl 1/506.
c. Oj bodaj ci, łiultaju, da nic świeciły gwiazdy, oj zwodziłeś dziewcęta, da obiecywałeś
każdej. K 25 Maz 169.
44 - Ile gwiazd na niebie / piasku/krx>pe,ł w morzu / dziur w przetaku, tyle
dziewczyna/chłopak ma miłości/przywiązania/szacunku/ ... dla ukochanego/u
kochanej.
Ile piasku w morzu, lic gwiazd na niebie, Tyle mam, kochanku, Miłości do ciebie. Pies Ś! 1/386,
war : Rog Śląsk 143, Lom Śląsk 382; Siła .. . , tyla ..., tyla mam miłości, kochanie ... K 46 Ka-S 182; ...
tyla przywiązania mom mała ... K 12 Poz 226; Ile kropek w morzu, ... Tyle mam szacunku Panienko dla
ciebie. Pies Śl 1/309, war.: Rog Śląsk 119; ... dziewczyno dla ciebie. Lom Śląsk 397; Siła kropli w
morzu, jasnych gwiazd na niebie, żadnej tak nie kocham jak dziewcyno ciebie. K 27 Maz 337; Ile
gwiazd na niebie, Ile dziur w przetaku, Tyle jest obłudy w każdziutkim chłopaku. K 6 Krak 454; ... tyle
jest obłudy dziewczyno u ciebie. K 6 Krak 454; Wiela gwiazd na niebie, wiela klósia w snopku, Tyla
poćciwości w każdziutkim parobku. Święt Nadr 298; Wiele gwiazd ... Tyle tez miesięcy I tyle na świecie
Panienek tysięcy. Pies Śl 1/382 i 456, war.: Rog Śląsk 120.
45 - Nie ma tyle gwiazd na niebie, ile razy dziewczyna dała gęby / miała
chusteczek.
Nie ma na niebie Tyle gwiazdeczek, Jak mi ma mila Dala gębiczek. Rog Śląsk 147, Pies Śl 1/301,
war.: Pies Śl 2/388, ZWAK 1885/179; ... Wiela ma mila miała chusteczek; Pies Śl 1/313.
46 - Choć innych jest jak gwiazd na niebie, on/ona jest niezastąpiony/-a.
Żeby was tu było jak gwiazdek na niebie, Nie było, nie będzie, jak Jasieńku ciebie. MAAE
1908/177; war.: Chociażby ich [panienek] Jak tych gwiazd ... Gdy ja nie mam serca Tylko,
panno, ciebie. Rog Śląsk 120.
47 — Miesiąc i gwiazdy (i Pan Bóg) — świadkami miłości / widzą/wiedzą.
a. Mam ja na świadectwo miesiącek i gwiazdy, o jakeś me kochał nockę i dzień każdy.
K 6 Krak 147.
b. Widzi miesiąc, widzą gwiazdy, ilech nocy nie spała, Wielech nocy nie spała; Jeno
w nocy w oknie na cię Z szczerym sercem czekała. Pies Śl 1/406; war.: ... Jeno na cię pod
okienkiem Szczerem ... Rog Śląsk llo; Wie to ... wiedzą ..., jak ja na twą szczerą miłość
w myślach moc budowała. Rog Śląsk 110, war.: Pies Śl 1/424.
c. Wszystkie gwiazdy, co świecicie, I co wysoko widzicie, Choćbym nie miał serca
w sobie, Musiałbym się kochać w tobie. Lom Śląsk 248.
d. Nie mam, nie mam [innej], ino ciebie, świadek Pan Bóg, co jest w niebie i wy
gwiazdy mnie powicie, bo wy o tym dobrze wicie. Chód Śp 192.
48 - Miesiąc i gwiazda świecą na niebie - chłopak i dziewczyna spotykają się.
a. Świeci miesiónc nad stodołom, gwiazda na niebie, nie zagaszaj Maryś ^ognia, jadę
dó ciebie. Krzyż Kuj 1/146, war.: K 22 Łęcz 57.
b. Przyjadę ja Marysiu przyjadę do ciebie, oj da jak mi zaświeci gwiazdeczka na
niebie. Zaświeciła gwiazdecka i zgasła, a mojego Jasienia ciemna nocka zasła. K 2 San 227.
49 - Tak, jak gwiazdy są na niebie, tak chłopiec nie przestanie chodzić do
dziewczyny / dostanie chusteczkę od dziewczyny / dostanie za dziołchą króweczkę.
a. Chybaby nie było gwiazdecek na niebie, Zęby ja nie chodził dziewcyno do ciebie.
ZWAK 1888/188.
b. Chibaby nie było Na niebie gwiazdeczki, Żebym od dziewczyny Nie dostał chusteczki.
Her Kai 2/134.
c. Nie musiałoby być Na niebie gwiazdeczki, żeby ja nie dostał Za dziołchą króweczki.
Pies Śl 1/127.
218
GWIAZDY - dokumentacja
GWIAZDY - dokumentacja
219
50 - Gwiazdy są świadkami, że dziewczyna traci wianek [= dziewictwo].
Nie powiem luba, nie powiem droga, świadkami są gwiazdeczki, tylko upłynie parę miesięcy, trza
będzie kolebeczki. TN Częstoborowice 1980; Jasiuleńku mój, tyś mi wianek wziął, świadkami są
gwiazdeczki, a jak upłynie dziewięć miesięcy, potrzeba ... TN Szyszki 1978.
51 A - Tobie świeci jeden miesiąc/słońce, a mnie świecą liczne gwiazdy.
Tobie świeci miesiąc, a mnie świecą gwiazdy, ciebie kocha jeden, a mnie kocha każdy.
K 6 Krak 395, war.: ZWAK 1884/274, Chód Śp 186, Konop Krak 8, Sad Podh 100; ... jedna ... Pies Śl
2/321; ... ciebie kocha jedna, a mnie kocha każdy. K 6 Krak 483; ... Zem ja nieszczęśliwy, To mi
przyzna każdy. Piej Śl 1/394; ... świeco ji gwiazdy, gdzie ja sie "obrócą, tam mnie k"ocha każdy. LL
1960/2-3/63; Svyćylo mi słońce, śvyćyly i gvazdy, Tob'e kocha jedyn, a ... MAAE 1898/89.
51 B - Przyświecał nam nieraz księżyc i gwiazdy także szeptały: «/Vie wierz, dziewczyno, tym
słowom, Bo on ci będzie niestały.)) Nyr Kar 250.
51 C - Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają / i gwiazdy jarzące.
a. Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają, jeszcze moje oczki kochania nie znają.
K 21 Rad 136, war.: Sob Lubus 24, K 6 Krak 429, TN Huta 1966, Lud 1900/153, ZWAK 1888/181, ZWAK
1891/110; ... Niescęśni ci ludzie, co "o mnie gadają. ZWAK 1891/84; ... Choć urody me mam,
chłopcy mię kochają. Lud 1903/226.
b. Świeci miesiąc świeci i gwiazdy jarzące, Ciebie kocho jeden, a mnie dwa tysiące.
Or L 1927/170.
c. Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają: Choć urody nie mam, chłopcy mie,
kochają. Święt Nadr 271.
51 D — świeci miesiąc (świeci), koło niego gwiazdy - wielu kocha jedną
dziewczynę.
a. Świeci miesiąc, świeci, wkoło niego gwiazdy, ciebie kocha jeden, a mnie kocha
każdy. Sob Lubus 24, war.: K 6 Krak 483, Chód Śp 186, MAAE 1898/85, ZWAK 1886/311; ... Ciebie
kocha jedna, ... ZWAK 1878/111; ... gdzie ja się obrócę, to mnie kocha każdy. K 6 Krak 429,
LL 1960/2-3/63; ... naokoło gziazdy, coz ja komu zinna, ze mnie kocha każdy. K 42 Maz 72; ...
gwiazdy, koło niego, oj, jakże ja tęsknię do Jasieńka'mego. Piat Krak 157.
b. Świeci miesiąc, świeci i gwidzdecek kila, Do mojej dziewcyny opętana mila. ZWAK
1880/174.
C. Świeci miesiączek między gwiazdami, kiedyś chodził do mnie co dzień, dzisiaj czasami. TN
Wólka Husińska 1980.
d. Świeci miesiąc, świeci, wedle niego gwiazda, serdecznie żałuję, żem kochała błazna.
Chód Śp 274.
e. Świyci mi miesiącek, świyco mi i gwiozdy, Mom jo se dziywcyne, zowidzi jej k"ozdy.
Mika Oraw 51.
52 - Świeci miesiąc, świeci, drobne gwiazdy wschodzą, cóż mnie po kochaniu, kiedy ludzie
Szkodzą. K 6 Krak 429, war.: Pies Śl 1/395.
53 - Myślałeś Jasinku, że to gwiazda zeszła, A to Kasineczka koło okna przeszła. MAAE 1908/76.
PIEŚNI ZBÓJNICKIE, ŻOŁNIERSKIE I PARTYZANCKIE
54 - Smutna rzeka, księżyc w dal odpłynął, srebrne gwiazdy spadły w ciemną toń, gdzieś po
lasach, gdzieś po polach mglistych, Czujnie drzemie zakopana broń. świr Piel 401, tamże war.: Świr
Piel 402-403, por. też Szew Niech 329.
55 - Miesiąc - ojcem, słońce - matką, gwiazdy - braćmi, zorze - siostrami żołnierza.
Jak na niebie miesiąc jasny wzejdzie, żołnierzowi rodnym ojcem będzie ... Jak na niebie jasne
słońce wzejdzie, żołnierzowi rodna matka będzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejdą, żołnierzowi
rodni bracia będą ... Jak na niebie jasne żarzy wzejdą, żołnierzowi rodne siostry będą. K 18 Kieł 182,
por. nr 58.
PIEŚNI MARYJNE
56 - Maryja ozdobiona słońcem, księżycem, gwiazdami.
[O Matce Boskiej:] Z dwunastu gżozdów Koruna na głoże, Lodżano też w słońce, Ksżenżyc
pod nogatny. Stef WarmPs 2/89.
57-0 Maryja, Matko Boża, Niech Ci świeci w maju zorza, Słońce, miesioc, wszystkie gwiazdy,
Niech zobacy cłowiek każdy. LL 1957/2/20.
PIEŚNI SIEROCE
58 - Miesiąc. - bratem, zorza - matką, gwiazdy - siostrami sieroty.
Matka mi zorza, Miesiąc mi jest miłym bratem, Gwiazdy szląskie siostrami memi, I dosyć na tym.
ZWAK 1R78/100, por. nr 55.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
59 - Gdy z Antychrystem człek się zbrata, Nastąpi wkrótce koniec świata - ... Z nieba
deszcz krwawy padać będzie, Ciemności wnet zalegną wszędzie: Pogasną gwiazdy, słońce
zgaśnie. Nyr Kar 1/354.
60 - Miesiąc, słońce, gwiazdy, niebo płaczą/litują się nad niedolą ludzi.
Posłuchajcie, proszę, pilnie, jak niebo plącze usilnie: miesiąc, słońce i z gwiazdami płacze,
lituje nad nami. K 19 Kieł 141, war.: K 48 Ta-Rz 209.
61 - Bóg sposobi świat i zdobi go słońcem, księżycem, gwiazdami i planetami.
W tej wieży dał [poganin, Diaskorus, ojciec św. Barbary] wymalować, Bogi
swoje
wyrysować, Słońce, księżyc z planetami, Rozmaitymi gwiazdami. Od tych [Św. Barbara] oczy
odwróciła, Ku niebu okiem patrzyła, Jako ten świat oświecają, Jasnością swą napełniają. Myśli, kto
ten świat sposobił, I gwiazdami przyozdobił, Kto nim rządzi i sprawuje, I kto nad nimi panuje. Nyr Kar
128.
PIEŚNI ZADUSZKOWE
62 - Księżyc, słońce, gwiazdy, woda, obłoki, góry, lasy nie chcą przyjąć
grzesznych dusz.
Idą, idą, dusze płakające, Swemi rękami lamające. Słońce, słońce [w cd. też: księżyc, gwiazdy,
woda, obłoki, góry, lasy] przyjmijcie nas, Bo Jezus zaparł się nas. ZWAK 1880/88, war.: Biel Kasz nr
35B.
63 - Jak księżyc między gwiazdami, tak dusza w raju między braćmi
i siostrami.
Ga [gdy] do raja przebiez-imo [anioł z grzeszną duszą], wejtrzójd raja posadzyma, miza [między]
brale, miza sostrami, jako ksawiec [księżyc] miza gwiazdami. Biel Kasz nr 67B.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
64 - Gwiazdy wzięli sie od początku stworzenia świata. Jak Pan Bóg stworzył ziemie
i powiedział: Zrobimy światłość. Pierwsza światłość była największa, było słonko. Druga
światłość była mniejsza, był księżyc. A trzecia światłość, powiedział Bóg, gwiazdy. I nazwał
wszystkie gwiazdami. Ni było ani jimionów, że ta była taka, to ta, no wszystki jidnakowy
imia - gwiazdy. Czap Mat 96.
65 - Gwiazdy to otwory w niebie.
Niebo to jest zaziesone nad ziemnio i ma takie dury co śfatło zidać, to gziazdi. Szyf MiW 148,
podob. Szyf Trąd 53, Kul MiW 435, Mosz Kul 2/17.
66 - Każdy człowiek ma swoją gwiazdę.
Mówio, że jak sie człowiek rodzi, to już i gwiazdkę ma dla siebie. Etnl 1989 Bilg 118, podob. Sych
SKasz 1/388, Kup WiM 20, Szyf MiW 148, Kul WiM 437, TN Łukowa 1984, Red. Jelna 1984, TN Zamch
1984, TN Krasiczyn 1985, K 7 Krak 31, Udz Krak 91, MAAE 1908/132, Wisła 1889/495, Wisła 1900/465,
ZWAK 1878/128, ZWAK 1885/32, ZWAK 1887/31, Lud 1896/277, Or L 1938/161.
220 GWIAZDY - dokumentacja
JUTRZENKA cksplikacja
221
67 - Gwiazd nie należy pokazywać palcem.
Każdi ma gziozde widno co się śfeci, ale nie wolno pokazać na gziazdc, bo łona się zatrzensie i
może spaść. Szyf Trąd 52, podob. Sych SKasz 1/388, Kul MiW 437, Szyf MiW M8, ZWAK 1887/31,
ZWAK 1878/128.
68 -Az gwiazdami to je tak: Pan Bóg se naładował tyle lampków, ile ma być ludzi na
świecie. I so takie święte (= święci), naznaczone do tego, że jak sie człowiek rodzi, to oni
noliwają masła do tyj łapki, co mu je naznaczona, i człowiek poty żyje, pocht (= póki) sie
masło nie wypali. A późni to te łapkę, jak już je sucha, to święte ciskajo na ziemie. Wisła
1903/96; podob. Śmierć strąca z nieba lampki - gwiazdy znaczące ludzkie życie. Krz PHI. nr 332.
69 - Jak w wilję nie ma gwiazd, to będzie mleczny rok, krowy mleka dużo dadzą. Wisła
1901/183, podob. LSE 1961/88, LSE 1965/30, Bart Lub 26-27, K 5 Krak 195, Udz Krak 37.
70 - Jeżeli w wieczór wigilijny jest dużo gwiazd na niebie, to kury będą się dobrze niosły.
Wisła 1895/493, podob. LSE 1961/88, LSE 1965/30, Szyf MiW 34, Bart Lub 26, Pęk Bilg 238, Etnl 1989
Bilg 120, Gaj Rozw 35, Udz Krak 37, Wisła 1901/183, Wisła 1902/370, ZWAK 1879/26, ZWAK 1892/265,
Or L 1926/136, Or L 1934/149. Podobna przepowiednia dotyczy Sylwestra Kul MiW 415 i Nowego
Roku Kul MiW 648.
OPISY PRAKTYK
71 - Do wieczerzy wigilijnej zasiadało się, gdy na niebie zapaliła się pierwsza gwiazda.
Bart Lub 25, podob. Kul Wid 3/25, K 9 Poz 116, K 10 Poz 58, Folk Łodz 91, K 23 Kał 52, K 24 Maz
71, K 26 Maz 53, K 27 Maz 110, K 5 Krak 195, K 16 Lub 48, 100, K 48 Ta-Rz 62, K 35 Przem 14, TN
Krasiczyn 1985, Kał Lim 29, Gaj Rozw 30, Wes Śląsk 202, Plut Glog 2/137, Udz Krak 35, Wisła 1902/370,
1904/526, ŁSE 1961/83, ZWAK 1878/20, ZWAK 1879/14, ZWAK 1885/4, Wit Baj 139, Or L 1934/148,
Or L 1934/150, Or L 1935/149, Or L 1938/156.
PISANA POEZJA CHŁOPSKA
72 - Słońce i księżyc - dwaj świetlani bracia, / Gwiazdy - promienne siostrzyczki. [A.
Zachara-Wnękowa] Szcz Ant 836.
73 - Jesteś matką, wielką, ogromną. / Obecna jesteś. / W podziurawionym gwiazdami niebie, / Na
rozłożystym talerzu widnokręgu, / Pod i nad nami. [K. Maurer] Wer Ojcz 230.
74 - Stoi noc / na skraju wsi / i parasol wznosi, / a na niebie / srebrny kapłan / mszały / gwiazdom
głosi, / Wielki Wóz / robotnic pełen /, w Mleczną Drogę / skręcił. / Kapłan modły / kończył świtem / i
wieś rosą / święcił. [W. Sitkowski] Ad Złote 237.
75 - Rozświeciły się srebrem gwiazdy / na słupach ulicznych / z nieboskłonu / czarnego sklepienia
nieba /zeszły do naszych mieszkań. [S. Choj nowski] Szcz Ant 249.
76 — w polach wśród złotych pszenic i ostów / w łąkach gdzie kwitną białe stokrotki / fruwają jak
pliszki ciepłą wiosną /prostych wierszy płomienne zwrotki / ... a kiedy wieczór ciepły nadchodzi / z
sakwą pełną srebra błękitu / z każdej płomienna gwiazda się rodzi / by świecić nocą pszenicom żytom.
Poc Poez 440.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/80-82, 283-290; C h o d u k i e w i c z Jadwiga, Gwiazda, [w:] SLSJ, Wro-
cław 1980, s. 74-79; De Vries Dic 369, 440-441; Duf SNT 285-286; Duf STB 315-317; For Sym 101-104;
Gamlv Ind 685-686; Gład Wiedz; Herd Lek 49; K a m o c k i Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastu-
jące wojnę Światową, Or L 1926/154; K o l b u s z o w s k i Edmund, Gwiazdy i grzyby w wierzeniach
ludu, Lud 1895/168-178; Kop SMit 348-350; Kop SSym 105-108; Kup Astr 1958/5/233-246; Kup Astr
1959/6-7/290-303; Kup Met; Kup Pol 59-64, 108-113; Kup WiM 19-29; Lur Slow 64-65;
Luka Leon Jan, Wierzenia pogańskie na Pomorzu Wschodnim w starożytności i we wczesnym Średniowieczu, Gdańsk
1973, s. 20-29; Mif Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/465^167; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym
językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 147-166; S a d ł o w s k a Jadwiga, Semantyka i składnia wyrazów stonce,
księżyc, gwiazda w kulturze ludowej i wybranych utworach literackich, praca magisterska napisana w ZJP UMCS,
Lublin 1979; S n a r s k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyinie ludowej, praca
magisterska napisana w Zakładzie Języka Polskiego UMCS, Lublin 1985; SKSI Lec 133; SSSI 180-181; S t a w o ż,
Księżyc i gwiazdy, Lud 1904/94; Szyf MiW 147-152; Szyf Trąd 51-62; W ort Iloff 8/458-468, 9/596-689, 762-782,
10/335.
-»BABY, BARAN, DROGA MLECZNA, GWIAZDA BETLEJEMSKA, GWIAZDA KLOSU PSZENICZNEGO,
GWIAZDA PÓŁNOCNA, OWIAZDA SPADAJĄCA, GWIAZDA WIECZORNA, JUTRZENKA, KOLO SW
KATARZYNY, KOMETA, KOSIARZE, KRZYŻ ŚW., KSIĘŻYC, MAŁY WÓZ, NIEBO, OniUEKACZKI,
SITO, SŁOŃCE, SZNUREK Z GUZAMI, WAGA, WIELKI WÓZ, ZORZA
Stanisława Niebrzegowska
JUTRZENKA
Wenus poranna
Wstęp Eksplikacja: Nazwy Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Wygląd. Właściwości. Czynności; ruch,
świecenie, funkcje Działania sprawcze. Jutrzenka jako obiekt kultu. Lokalizacja. Czas. Przepowiednie.
Symbolika.
Dokumentacja: Przepowiednie. Kolędy bożonarodzeniowe. Pieśni weselne. Pieśni maryjne. Pieśni pasterskie.
Pieśni żołnierskie. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.
Poranna gwiazda najlepiej widoczna przed wschodem słońca, wyróżniana spośród gwiazd jako
najjaśniejsza, jest w tradycji ludowej zapowiedzią początku dnia oraz symbolem nadziei i piękna;
wiązana z Matką Boską jako tą, która poprzedza i „przynosi" słońce - Chrystusa.
W wielu mitologiach ś w i a t a Jutrzenka to bogini świtu - siostra, matka, żona
słońca Kop SSym 133.
W mitologii i n d y j s k i e j Jutrzenka (Uszas) 'Brzask' - siostra Nocy, pojawia się na wschodzie
(ubrana w światło) i rozrzuca swoje różowe szaty. Podobna do krowy, ukazującej wymiona, odkrywa i
pokazuje swoje piersi. Wypuszcza swe promienie jak bydło, otwiera bramy nieba, gdy krowy (obłoki
świtu i promienie) wyrywają się z zamknięcia. Jako matka bydła wyjeżdża w wozie zaprzężonym w
rude krowy, byki lub konie. Po całodziennej wędrówce Brzask staje się Zmierzchem, siostrą Nocy Jak
Ind 25-26, -^Gwiazda Wieczorna.
W mitologii g r e c k i e j - Eos, siostra Heliosa (słońca) i Selene (księżyca), rozpraszająca mroki
nocy. Ukazywała się na niebie zanim brat Helios wyruszył w całodzienną wędrówkę Piet Grec 168.
Dziećmi Eos były bóstwa uosabiające gwiazdy oraz najważniejsze wiatry Piet Grec 172. Jej łzy to
poranna rosa, którą zbiera słońce Kop
SSym 134.
W tradycji c h r z e ś c i j a ń s k i e j Jutrzenką bywa nazywana Matka Boska, ona bowiem
przyniosła ludzkości Słońce-Chrystusa Kop SSym 134, Herd Lek 60, Duf SNT 286. W Apokalipsie
Chrystus jest nazywany „gwiazdą świecącą", poranną - jak ona wschodząc rano rozlewa swój blask na
cały świat, tak i Chrystus przybywając na świat rozjaśnił ciemności For sym 103, Lur siow 80.
222 ___________________ JUTRZENKA - eksplikacja
JUTRZENKA eksplikacja _____________________ 223
W językach s ł o w i a ń s k i c h poranna Wenus - siostra Słońca SKSI Lec 133 -bywa
nazywana od: (1) zorzy- 'blasku, światła' (błrus. Zarnica, Zaranka, ros. Zorka, ukr. Zirnyća,
bułg. Zornica, Zora, serb.-chorw. Zorjanca, słoweń. Zornica); (2) jutra czyli poranka
(kasz. Porenica, pol. Jutrzenka, Jutrznia, ros. Utremca, bułg Utrenica); (3) dnia (ukr. w
Chełmskiem i na pol. Wołyniu - Dynnyća, ros. Dennica, bułg. Dennica, Dynnica,
serb.-chorw. Danica, słoweń. Danica, czes. Dennice; w literaturze polskiej -Gwiazda
Dniowa, Gwiazda Dzienna Kup Pol 74); (4) świtu (ukr. Svitivka) Mosz Kul 2/28.
W języku p o l s k i m słowo jutrzenka (podob. jutrznia 'pierwsza część modlitwy
brewiarzowej, odmawianej przed wschodem słońca') etymologicznie wiązane z jutro 'rano',
posiada dwa znaczenia: (1) 'planeta Wenus widoczna nad horyzontem przed wschodem
słońca; Gwiazda Poranna'; (2) 'jasność poprzedzająca ukazanie się słońca na horyzoncie;
świt, świtanie, zorza poranna'. W dawnej polszczyźnie wyraz jutrzenka był zwykle
odnoszony do 'świtu, blasku przed wschodem słońca' sstp Urb 3/205. Fraz. jutrzenka
wolności (częsty w pieśniach patriotycznych i wojskowych) to 'zapowiedź wolności'.
W gwarach polskich Jutrzenka to przede wszystkim nazwa Wenus w jej rannej postaci.
Ta sama Wenus świecąca wieczorem otrzymuje nazwę -»Gwiazdy Wieczornej.
=
Oprócz powszechnej nazwy Jutrzenka, fukcjonują inne utworzone na bazie tego
samego rdzenia: Jutrznia Giad wiedz 68, 125, 194, Kul wiei 3/511, Jutrzejka, Jutrznicka,
Jutrznionka Glad Wiedz 68; Jutrznica Sych SGKasz 2/114. Większość nazw nawiązuje do
czasu rannego świecenia tej gwiazdy i blasku, jaki wraz z nią się pojawia: Ranna Jutrzenka
8f, 10, podob. Kai Lim 32; Gwiazda Poranna s
Z
yf Trąd 49, TN Łukowa 1984, Glad Wiedz 70,
129, Poranna Kul Miw 436; Poranica, Porenica Glad Wiedz 70; Porannica Kul Wiel 3/5il;
Gwiazda Porankowa 23; Ranna Gwiazda Kup wiM 24, Glad Wiedz 7o; Rańsza Gwiazda
Kup WiM 24; Zaranna Gwiazda at, Kup WiM 24, Kai Lim 32; Zarankowa Gwiazda, Zreńsza
Gwiazda Kup WiM 24; Świtalna Gwiazda Kup Pol 76; Zorza Glad Wiedz 69, 125; Zorza
Ranna, Zorza Poranna Glad Wiedz 69; Zorka Glad Wiedz 69; Zornica Glad Wiedz 69, Karl
SGP 6/409; Zornica Ranna Glad Wiedz 69; Zorniczka Glad Wiedz 69, 125, Kul Miw 436;
Wrzesinka (najlepiej widoczna jest we wrześniu) Kup WiM 23; Wenera (Wenus) Szyf
Trąd 50, Szyf Mi w 146; Weniusz Czap
Mat 78.
Wiele nazw odnosi się do jej p o ł o ż e n i a : Jutrzenka Wschodnia Glad wiedz 69;
Północna Jutrzenka Glad wiedz 132; Gwiazda Węgierska [jeśli nie ma jej w Polsce, świeci
Węgrom] Glad Wiedz 70, 194; w y g l ą d u : kasz. Świetłąca Gwiazda, Jarsko Gwiazda
Glad Wiedz 70; Gwiazda Jasności Kup Poi 76; c z a s u w y p ę d z a n i a bydła: Pasterka
Kup WiM 24.
Inne nazwy to: Pierworadka TN Gorajec 1984; Gwiazda Najświętsza (ma związek z
Matką Boską) Sych SGKasz 1/388; Zwiastunka Kup Poi 8i; Zowitrzniejszo Gwiazda Glad
Wiedz 70; metaf. Gwiazda Morza ii.
it Jutrzenka jest traktowana jako gwiazda świecąca rano i wieczorem lub jedynie rano
Mosz Kul 2/27, Szyf Miw 145, uważana za gwiazdę Matki Boskiej, a nawet jej oko 21. + J.
wraz z G w i a z d ą Wiecz o r k o wą (-+Gwiazda Wieczorna) i Gwiazdą Północkową
(->Gwiazda Północna) zdobią koronę Matki Boskiej 23.
*•* J. pozostaje w opozycji z G w i a z d ą W i e c z o r n ą ze względu na czas
świecenia: Jutrzenka wschodzi przed wschodem słońca / świeci rano, Gwiazda Wieczorna
świeci z wieczora j do północy 26.
® J. jest j a s n a powsz , bardzo jasno świeci 18, Glad wiedz 195; najjaśniejsza z
gwiazd 8, bo jest n a j ś w i ę t s z a Sych SGKasz 1/388; ma światło białawe, drżące i
iskrzące 24; większa od innych gwiazd 18.
O Cechą szczególną J. jest to, że jako pierwsza z gwiazd świeci zawsze Panu Bogu Red.
Rakówkn 1984; jest określana mianem c ud o w n ej Gaj Rozw 30 lub s z c z ę ś l i w e j gwiazdy
20. Jest ś l i c zn a jak księżyc i lśniąca 8c.
■ Ruch. w s c h o d z i 5, 8e; w y c h o d z i , wstaje Glad wiedz 133; p o k a z u j e się
19, powstaje 8c; ś w i t a 8e, 13; idzie przed słońcem również i w dzień, ale nie zawsze
można ją dostrzec Kai Lim 32; przychodzi do nas i5c; znika z nieba (po Bożym
Narodzeniu) 2, 16, 19, Glad Wiedz 129.
Ś w i e c e n i e . J. b ł y s k a 7; b ł y s z c z y i2a, ś w i e c i 2, 8c, e, 10, 14, 15, Glad Wiedz
131, podob. Glad wiedz 196; świeci jak słońce 8c; świeci najdłużej ze wszystkich gwiazd
Kup WiM 23, szczególnie jasno świeci w adwencie Glad Wiedz 129; J. świeci siedem lat
nad Polską, siedem nad Węgrami 20. W lecie g a ś n i e kolo południa Glad Wiedz 133,
jako ostatnia z gwiazd Szym SDom 351 zmienia się co trzy lata, tzn. Jutrzenka na wiosnę
staje się Gwiazdą Wieczorną 25.
F u n k c j e . J. z d o b i k o r o n ę Matki Boskiej 23. Jest to gwiazda, która pierwsza
prowadziła ludzi do stajenki Wisla 1900/464, wskazywała Trzem Królom drogę do
Betlejem 16, 19, podob. TN Księżpol 1984, -*Gwiazda Betlejemska.
□ J. ma wpływ na ziemię 24, na urodzaje Szyf Trąd 50, przynosi ludziom dobrą nowinę
3.
♦ J. od dawna otaczano c z c i ą . Ukazywanie się jej na niebie witano słowami „Witaj,
jutrzenko, najjaśniejsza panienko" 22. Na jej widok (rano i wieczorem) chłopi odkrywali
głowy, żegnali się albo odmawiali pacierze Mosz Kul 2/465.
Niewidoczność ,!. na niebie była tłumaczona na różne sposoby: to bogienki (boginki)
zabierają ją do innych krajów Glad Wiedz 130, kradną ją czarownice Mosz Kul 2/652, Cygany
Glad wiedz 131 lub Ruskie (aby jej nie ukradli, należy świecić lampkę) TN Konopnica 1978.
A Lokalizacja: Na wschodzie, np. 6, Glad Wiedz 194, 196.
00 Na charakterystyczny czas świecenia wskazuje nazwa Jutrzenka pochodząca od
jutro, tzn. 'rano' SI SE 1/596.
(a) J. pojawia się ran o 8, I5e, podob. Kup WiM 23, Glad wiedz 190, 193; nad ranem OrL
1938/161; wita ranek Szyf Miw 146, Szyf Trąd 50; J. poprzedza brzask Gaj Rozw 64; pojawia się
po północy, do dnia, nade świtem, o świcie Glad Wiedz 133, 189; przed wejściem słońca
8, Etnl 1989 Bilg 118, TN Krasiczyn 1985, Glad Wiedz 133.
(b) J. pokazuje się na wiosnę Glad Wiedz 192. Świeci od końca listopada do Trzech
Króli 16, podob Giad wiedz 189; podczas adwentu, w okresie Bożego Narodzenia Glad
Wiedz 129, 192; od grudnia do maja Glad wiedz 184.
Najbardziej widoczna na niebie jest w wigilię Bożego Narodzenia Red. Rakówka 1984,
świeci bowiem od czasu, kiedy się Pan Jezus narodził Gaj Rozw 30.
224
JUTRZENKA - dokumentacja
JUTRZENKA - dokumentacja _______________ 225
J. nie każdego roku Świeci Glad Wiedz 131, podob. Szyf Trąd 50, Szyf MiW 146, Glad Wiedz
185, 189. Jeśli jej nie widać, to znak, że świeci na innym lądzie, np. w Turcji Glad Wiedz 130. Lata, w
których świeci nad danym krajem, są szczególnie dobre Szyf Trąd 53, pomyślne Kul Miw 436, Mosz
Kul 2/465, urodzajne Kai Lim 32. J. świeci cały rok tam, gdzie ksiądz wcześniej odprawi jutrznię
(pasterkę) 20, podob Glad wiedz 131. Niekiedy świeci nawet nad tym samym krajem trzy lata Gaj
Rozw 30, cztery lata Czap Mat 78, siedem lat 20.
Położenia zajmowane przez J. na niebie są podstawą do określania czasu wit Baj
127, K 46 Ka-S 463.
J. Zwiastuje ranek Sych SGKasz 2/114, Szyf Trąd 52, Glad Wiedz 184-185, 189, 190, 191, 193-194,
koniec nocy Kul Wiel 3/511 i nadejście dnia 18. Jeśli jest najwyżej na niebie Glad Wiedz 195 lub
południowym zachodzie Glad Wiedz 184 - wskazuje północ. Gdy J. schodzi na dół - zbliża się dzień
Glad wiedz 183.
♦ Przepowiednie pór roku: J. zwiastuje nadchodzącą jesień Glad Wiedz 19S; wschód J. zapowiada
zbliżanie się wiosny Glad Wiedz 184, 188, 196; jeśli świeci jaśniej - zbiera się na lato, jeśli natomiast
jest we mgle - zima potrwa długo Glad Wiedz 183; d o b r e g o roku: J. świeci 15; dóbr y c h u r o d z
aj ó w: J. jasna w wigilię Bożego Narodzenia 1, J. świeci długo przed Godami 2; z d r o w i a : J. świeci
przed Bożym Narodzeniem 14.
& W pieśniach religijnych J. symbolizuje M a r y j ę 4, 8, 10, 22, św. Stanisława Kostkę 9; w
pieśniach weselnych - p a n n ę m ł o d ą 5-7, w zestawieniu fraz. jutrzenka wolności oznacza nowy
p o c z ą t e k i n a d z i e j ę , w relacjach potocznych - zbliżający się dzień 17, 18.
Jest symbolem m ł o d o ś c i i p i ę k n a Mosz Kul 2/27. Jest także znakiem narodzenia
Chrystusa Kup Pol 81.
DOKUMENTACJA
PRZEPOWIEDNIE
1 - Wilija piękna, jutrzenka jasna - będzie stodoła ciasna. Wit Baj 315; war.: ... za ciasna. TN Huta
1966; ... a jutrznia ... ZWAK 1882/182, Wes Śląsk 216; Na Adama pięknie, jutrzenka jasna, będzie
stodoła ciasna. NKPP Adam i Ewa 4.
2 - Gdy jutrzenka przed Gody długo świeci, chleba mają dosyć boże dzieci; gdy zniknie gdzieś W
zasłonie, nastąpią lata plone. NKPP Boże Narodzenie 6, nadto: ZWAK 1882/182.
KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE
3 - Na wschodzie, na wschodzie jutrzenka zeszła I dobrą nowinę ludziom przyniesla. Kot Rzesz
453.^
4 - Śliczna Panienka jako jutrzenka zrodziła syna, piękna nowina. Bart Lub 142; war : ... dobra
nowina. K 5 Krak 200, 358.
PIEŚNI WESELNE
5 - Już dzień zajaśniał, jutrzenka wschodzi, już nam wstała śliczna Maryś, po podwórzu chodzi.
Chód Śp 75.
6 - Witaj, drużyno, od Boga nam przysłana, witajże i ty, jutrzenko kochana. Chód Śp 77.
7 - Gdy tylko zabłyśnie jutrzenka na niebie, niejedną panienkę zwabicie do siebie. Piat Krak 328.
PIEŚNI MARYJNE
8 - Jutrzenka to Maryja.
a. Zawitaj, ranna jutrzenko, tyś grzechów naszych lekarką. K 17 Lub 12.
b. Witaj czysta Panienko, najjaśniejsza Jutrzenko, witaj święta, wniebowzięta, nie
pokalana. K 22 Lecz 172.
c. Witaj, jutrzenko, rano powstająca! Śliczna jak księżyc, jak słońce świecąca. Ty
świecisz mile światu - Częstochowie, gdzie czołem biją świata monarchowie. K 19 Kieł 134;
war.: ... z rana ..., lśniąca. TN Nedeżów 1977.
d. Świta jutrzenka, Maryja zrodzona, wynika źródło, co ożywia ziemię, leczy od chorób
z grzechu ludzkie plemię. K 33 Chel 156.
e. Przed Słońca wejściem, ta Jutrzenka wschodzi i już świecić zaczyna. Głowę już
smoka jej narodzenie kruszy i daje światu zbawienie. K 28 Maz 349.
f. Gwiazdo Zaranna, Ranna Jutrzenko, Niepokalana Mario Panienko. Kai Lim 26.
g. Zawitaj, Pani świata, Niebieska Królowa, witaj, Panno nad Panny, gwiazdo
porankowa. K 23 Kai 251 [z tekstu Godzinek o niepokalanym poczęciu Najświętszej Maryi Panny, powsz.,
zob. np. modlitewnik Jestem z wami, Warszawa 1990, s. 379].
9 - Nowa jutrzenko kraju sarmackiego, drogi klejnocie narodu naszego. K 27 Maz 382; war.:
... Królestwa Polskiego. l/)m Śląsk 430.
10 - Ranna jutrzenka świecąca, Pani nasza kochająca W Okulicach zajaśniała, by nas
z Bogiem pojednała. Nyr Kar
1
54.
PIEŚNI PASTERSKIE
11 Kiedy będziesz wyganiała, Moja kochanecko, Nie zapominaj, zaśpiewaj: Witaj
jutrzinecko! Lom Śląsk 361; war : A jak ... moja panieneczko, spojrzyj w niebo i zaśpiewaj ...
Nie tyle-li jutrzeneczko, ale Gwiazdo morza, śpiewam z rana do wieczora, aż zagasną zorza.
ZWAK 1884/95.
PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE
12 - Światło jutrzenki zapowiedzią wolności.
a. Jutrzenka zabłysła na samym wschodzie, Wojsko polskie kościuszkowskie Na pomoc
nam idzie. Świr Piel 193.
b. Ojczyzno droga ... Lecz dzisiaj Ciebie Wróg się już lęka, Już Ci na niebie Świeci
jutrzenka. LL 1980/1-3/112.
13 - Skoro zaświta jutrzenka z rana, żywo wjarusi, stawajc'eż tu! Kam Pom 293.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
14 - Jeżeli jutrzenka świeci przed Bożym Narodzeniem - to ludzie są zdrowi i silni, jeżeli nie - to
odwrotnie. Glad Wiedz 130.
15 - Jutrzenka świeci, będzie dobry rok.
a. Jak jutrzenka świeci - to dobre czasy. Glad Wiedz 130.
b. Gdi łona śjeci, a nie zawdi w kazdi rok, to rok będzie dobri. Szyf Trąd 53.
C. Jak jutrzenka do nas przyszła - dobry rok, cieszyli się. Glad Wiedz 130.
d. Jutrzenka jak świeci 3 dni, to będzie urodzajny rok. Glad Wiedz 130.
e. Nad którym krajem jutrzenka świeci co rana, tam będzie dobry rok. ZWAK 1886/108.
16 - Jutrzenka jest to gwiazda, która świeciła trzem królom w drodze do Betlejem. Znika po
świętach Bożego Narodzenia po doprowadzeniu trzech króli do stajenki. Glad Wiedz 129.
17 - W języku ludowym to ona jest uważana za zbliżający się dzień, a w języku znów kościelnym to
do tej gwiazdy, do Jutrzenki, porównujo Matkę Boske, że tak jest blisko ludzkości, ze ciągle jest. Etnl
1989 Bilg 118.
18 - A jeżeli chodzi o nadejście dnia, no to najlepiej poznamy sie po Jutrzence, gwiazda, która
wcześniej wschodzi, bardzo jasno świeci, jest większa od innych gwiazd. Etnl 1989 Bilg 121.
19 - Jutrzenką nazywają także tę gwiazdę, która świeci nad ranem w grudniu. Wierzą, że jest to ta
sama gwiazda, która świeciła Trzem Królom w drodze do Betleem. Gwiazda ta
226 _______________ GWIAZDA WIECZORNA - eksplikacja
GWIAZDA WIECZORNA eksplikacja
227
pokazuje się około ostatniego listopada, a niknie po świętach Bożego Narodzenia, czyli po
doprowadzeniu Trzech Króli do stajenki. Or L 1938/161.
20 - Są także szczęśliwe gwiazdy, co urodzajność pól i darzenie się dobytku zwiastują ludziom. ...
Zowią ją chłopi Jutrzenką. Ma ona świecić przez siedem lat nad Polską, a przez siedem nad Węgrami,
a zabłyska pierwej nad tym z tych dwóch krajów, w którym pierwej ksiądz mszę odprawi pasterską. K
48 Ta-Rz 258.
21 - Do wyłącznie polskiej tradycji adwentowej należy odprawianie Mszy wotywnych «przy
świetle jutrzenki)). Wierzono, że jutrzenka jest okiem M. Boskiej i to stanowiło właściwie jedyny
motyw tak wczesnego odprawiania rorat. Bart Lub 15.
22 - Gdzieniegdzie w Polsce pozdrawiano ją rankiem słowami: «Witaj, jutrzenko, najjaśniejsza
panienko)), co pozostaje w niewątpliwym związku z uznawaniem obchodzącej nas gwiazdy przez
kościół za symbol Najświętszej Marji Panny (w litanji i w pieśniach). Mosz Kul 2/465.
23 - Wiele jest gwiazd inszych znowu, co sobą koronę Matki Boskiej zdobią, a między tymi
najważniejsze: gwiazda porankowa Jutrzenką zwana, gwiazda wieczorkowa co ją przy zachodzie
widać - gwiazda pólnockowa, co zawdziusieńko w jednem miejscu stoji, nigdy nie zachodzi. K 7 Krak
32.
24 - W niniejszym roku [1864] Planeta Wenus największy ma wptyw wywierać na ziemię. Planeta
ten odznacza się światłem bialem, jasnem, iskrzącem i drżącem, znany zwykle pod nazwiskiem
Jutrzenki. Oprócz Słońca i Księżyca najwięcej jest widzialny. Kalendarz berdyczowski gospodarski
1864, s. 5.
25- Ta [Jutrzenka] co teraz jest ranną, to na wiosnę będzie wieczorną. A wieczorna, której teraz
nie widać, to na jesień, może zimą, będzie ranna. To tak one co trzy lata zmieniają się: albo obie
razem widać, albo tylko jedną, a druga nie. Ta co teraz chodzi rano, to za trzy lata tam będzie
wieczorem. Glad Wiedz 125 pow. Krosno.
26 - Jutrzenka wieczorna świeci do północy, a ranna wschodzi przed wschodem słońca. Glad Wiedz
191, podob. Glad Wiedz 133, 195, Szyf MiW 146.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 1/142-143; De Vries Dic 441; Glad Wiedz 68-71, 124-138, 176-179; Herd Lek 60; Kop
SMit 445; Kop SSym 133-134; Kup Astr 1959/6-7/294-297; Kup Pol 71-76; Kup WiM 24; Lur Slow 79-80; Mif Tok
1/116; Mosz Kul 2/27-28, 465-466; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie
świata, [w:] J O S , s . 152-155; S n a r s k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyźnie
ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyf MiW 145-147; Szyf Trąd 49-51, 52, 77, 80;
Wort Hoff 7/183-214, 9/17-20.
-►GWIAZDY, GWIAZDA BETLEJEMSKA, GWIAZDA WIECZORNA, ZORZA.
Stanisława Niebrzegowska
GWIAZDA WIECZORNA
Wenus wieczorna
Wstęp. Eksplikacja; Nazwy. Kolekcje. Opozycje. Wygląd. Czynności: ruch, świecenie, funkcje. Obiekt. Czas.
Znak sakralny. Przepowiednie.
Dokumentacja: Pieśni miłosne. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.
W polskiej kulturze ludowej Gwiazda Wieczorna jest opiekunką bydła i dzikich zwierząt, którym
wskazuje drogę i wyznacza czas żerowania. W sposób stały występuje w kolekcji z księżycem: razem
z nim wschodzi, porusza się i znika z nieba stając się -►Jutrzenką.
W wielu mitologiach ś w i a t a Gwiazda Wieczorna jest postrzegana jako zabijająca i spychająca
w podziemną odchłań słońce. Jako staruszka opłakuje je i przebacza całodzienne przygody Kop SSym
133.
W mitologii i n d y j s k i e j Jutrzenka jest Brzaskiem, Gwiazda Wieczorna -Zmierzchem. Po
dziennej wędrówce Brzask (-łJutrzenka) staje się Zmierzchem, siostrą Nocy, odzianej w czarną szatę
Jak ind 26.
W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j Gwiazda Wieczorna jako zapowiadająca nadejście nocy,
bywa traktowana jako symbol Lucyfera Herd Lek 49.
W mitologii s ł o w i a ń s k i e j Gwiazda Wieczorna to siostra lub narzeczona księżyca SKSl
Lec 133.
=
Poza nazwami: Gwiazda Wieczorna Szyf MiW 146, Szyf Trąd 49, 52, Kul MiW 436, Kup WiM
23, Glad Wiedz 72, 134, Plut Dzierż 5i, Wieczornica, Wieczorniczka, Wieczorowa Gwiazda Kup WiM
23, Gwiazda na odwieczerz Glad wiedz 72, Gwiazda Wieczorkowa 8, w odniesieniu do Wenus
wieczornej używane są nazwy takie, jak dla Wenus porannej: Zorza, Zorniczka (Zornicka), Zornica
Glad wiedz 75; Zorniczka Wieczorna Kup wiM 23, Wenera 2, a nawet Jutrzenka, Jutrzenka
Wieczorna, -►Jutrzenka.
Obok nazwy podstawowej, motywowanej c z a s e m świecenia G.W. - wieczór, po zachodzie
słońca: Gwiazda Zachodowa Glad Wiedz 76 lub Zachodnia Kup WiM 23 (także nie notowana w
gwarach, lecz poświadczona w słownikach Mrocznica Lin SJP 3/m); pojawianiem się we wrześniu -
Wrzesinka Kup WiM 23; świeceniem wcześniej niż inne gwiazdy - Gwiazda Pirszo Glad wiedz 76;
używane są nazwy, które łączą się z jej f u n k ej ą - przyświecania z w i e r zę tom (zwłaszcza dzikim)
budzącym się wieczorem do wodopoju i żerowania: Gwiazdeczka Zwierzęca 1, Zwierzęca Gwiazda
4-5, 9, podob Kup WiM 23; Zwierzącka Gwiazda, Zwierzowa, Zwierzyna,
Zwierzynka Glad Wiedz 71, 73; Zwierzonka 2, 9, podob. Glad Wiedz 71, Kup WiM 23;
Zwierza Gwiazda Szyf Mi w 146, Kul MiW 436, Szyf Trąd 50; Zwierska Gwiazda Szyf MiW 146,
Szyf Trąd 50; Zwiernica, Zwiernicka Glad wiedz 71; Gwiazda Zającowa (Zająca), Wilcza Gwiazda 7,
Gwiazda Wołu Glad wiedz 71, Bydlęca Gwiazda Kup WiM 23. Jest też kojarzona z wyznaczaniem
początku szabatu - Żydowska Gwiazda Glad
Wiedz 76.
U m i e j s c o w i e n i e w sposób stały obok księżyca zostało utrwalone w nazwach: Gwiazda
Księżyca, Miesiączkowa, Służebnica Księżyca 10, podob. Glad Wiedz 73, Towarzyszka Księżyca Glad
wiedz 73
G.W. bywa nazywana także Węgierską Gwiazdeczką (bo jeśli nie świeci w Polsce, to świeci
Węgrom), Wierną, Wiełką Gwiazdą (jest większa od innych gwiazd)
Glad Wiedz 76.
+ G.W. występuje w kolekcji z - > k s i ę ż y c e m : znajduje się przed miesiącem / przy miesiącu,
razem z nim wschodzi, idzie po niebie i zachodzi Glad wiedz 73, 134.
*+ Tworzy opozycje z J u t r z e n k ą ze względu na czas świecenia: wieczór : rano 3, 11.
® G.W. jest w i ę k s z a od innych gwiazd Glad Wiedz 76, por. nazwę Wielka Gwiazda.
228 ______________ GWIAZDA WIECZORNA - dokumentacja
GWIAZDA PÓŁNOCNA - eksplikacja
229
■ Ruch. G.W. w s t a j e 4,9; u k a z u j e s i ę 6; cho d zi, idzie przy miesiączku I przed miesiącem
Glad Wiedz 73, jak księżyc Glad Wiedz 134, Szyf Trąd 50, Szyf MiW 146, Kul
MiW 436, przed światłem (księżyca) 5; z n i ż a s i ę (po północy) Glad Wiedz 190; gdy gin ie, wtedy
bydło kładzie się Kup wiM 23.
Ś w i e c e n i e . G.W. ś w i e c i powsz., np. 6-7, 11; świeci chłopakowi 1, zwierzętom w nocy
Sych SGKasz 1/388, Glad Wiedz 72, dzikim zwierzętom 9, m. in. wilkowi 7.
F u n k c j e . G.W. k i e r u j e / t o r u je d r o g ę księżycowi 5, 10; pro wad zi ptaki do ciepłych
krajów Sych SGKasz 1/388; bez G.W. zwierzęta i ptaki nigdzie nie trafią Sych SGKasz 1/388; zdobi
koronę Matki Boskiej 8.
G.W. zmienia sie co trzy lata, tzn. G.W. staje się -i Jutrzenką Glad Wiedz 125.
♦ Jest otaczana c z c i ą : Na widok G.W. chłopi odkrywali głowy, żegnali się,
odmawiali pacierze, a nawet wypowiadali specjalne formuły powitalne M osz Kul 2/465.
00 Jako pierwsza pokazuje się w i e c z o r e m (por. nazwy) powsz. Świeci przy
zachodzie 6, 8, po zachodzie słońca Kup WiM 23, pod wieczór, z wieczora 6-7, wieczorem
Glad Wiedz 72-73, 195, w nocy 6, do północy 6, ii. G.W. pokazuje się w sierpniu i znika
W kwietniu Glad Wiedz 191. Według G.W. określa się CZaS W nocy Glad Wiedz 68, 194.
• Znak s a k r a l n y . Moment ukazania się G.W. na niebie w Wigilię Bożego
Narodzenia jest sygnałem do rozpoczęcia wieczerzy wigilijnej powsz., ->gwiazda. Gdy
G.W. pojawia się na niebie, Żydzi ropoczynają szabat Glad Wiedz 76.
^ G.W. przepowiada zbliżanie się zimy Glad Wiedz 129, 186; Gdy G.W. świeci jasno jak księżyc,
to będzie dobrze się darziło 2.
DOKUMENTACJA
PIEŚNI MIŁOSNE
1 - Oświecitać mi gwiozdecka zwierzęca, Ta moja kochanecka z innemi wykręca. Lora
Śląsk 296.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
2 - To ta Wenera, zwierzonka, to ważna dla ludzi, to tak jasno świeci jak księżyc, to będzie dobrze
się darzilo. Szyf MiW 146.
3 - Zwierzonka świeci z wieczora, a do dnia jutrznia. Glad Wiedz 133, podob. Szyf Trąd 50.
4 - Zwierzęca gwiazda, bo jak ta gwiazda wstaje, to zwierzęta się podnoszą i wychodzą. Glad
Wiedz 72.
5 - Zwierzynco gwiazda idzie przed światłem (księżyca) i drogę mu kieruje. Glad Wiedz 73.
6 - Mówi się zatem o Wenus wieczornej, że świeci wieczór, z wieczora, do północy albo widać ją
przy zachodzie, pierwsza ukazuje się pod wieczór na niebie itp. Glad Wiedz 133.
7 - Wilcza gwiazda - mówią, że wilkowi tylko z wieczora świeci. Glad Wiedz 72.
8 - Wiele jest gwiazd inszych znowu, co sobą koronę Matki Boskiej zdobią, a między tymi
najważniejsze: gwiazda porankowa jutrzenką zwana, gwiazda wieczorkowa co ją przy zachodzie widać
i - gwiazda północkowa co zawdziusieńko w jednem miejscu stoji, nigdy nie zachodzi. K 7 Krak 32.
9 - W prawie całej rdzennej Polsce i w pewnej części Czechosłowacji zwie się [Wenus] ((gwiazdą
zwierzęcą)) (pol. zwierzęca gwiazda, zwierzonka itp., czes. zvffetnice), bowiem, jak powiada lud,
świeci ona «dla (dzikich) zwierząt)): «jak ta gwiazda wstaje, to zwierze się podnoszą i wychodzą)).
Mosz Kul 2/28.
10 - Wieczorną Wenus łączą jakieś ściślejsze stosunki z księżycem; tak na.przykład lud
polski mówi o niej, że «idzie przed światłem (to znaczy przed księżycem) i drogę mu kieruje));
nazywają też tu i owdzie ((służebnicą miesiąca)) albo wprost (podobnie jak lud małoruski) ((gwiazdą
miesiąca)) czy ((księżyca)). Mosz Kul 2/28.
11 - Jutrzenka wieczorna świeci do północy, a ranna wschodzi przed wschodem słońca. Glad Wiedz
191, podob. Glad Wiedz 73, Kup WiM 23.
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 441; Glad Wiedz 71-76, 124-138, 176-179; Herd Lek 49; Kop SMit 348;
Kup Astr 1959/6-7/294-295, 297-300; Kup Pol 71-72, 76-82; Kup WiM 23-24; Szyf Trąd 49-51, 52, 77,
80.
-+GWIAZDY, JUTRZENKA, KSIIJŻYC, ZORZA
Stanisława Niebrzegowska
GWIAZDA PÓŁNOCNA
Gwiazda Polarna
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Wygląd. Pochodzenie. Czynności i pozycja na niebie.
Dokumentacja: Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.
Gwiazda Północna jest największą i najjaśniejszą z gwiazd -^Małego Wozu. Stoi zawsze w jednym
miejscu i wyznacza kierunek północny. W astronomii ludowej poświęcona Matce Boskiej 3, zdobi jej
koronę 4.
W wielu m i t o l o g i a c h ś w i a t a Gwiazda Północna była uważana za oś kosmicznego kola,
wokół której obraca się sklepienie niebieskie Herd Lek 120, a nawet cały wszechświat Kop SSym 108,
bramę niebios, najwyższy szczyt góry świata Herd Lek 49, drzwi do nieba lub dziurę niebieską Chev
Dic 2/287. Bywa nazywana pępkiem nieba, a odpowiednio do niej wyznacza się też pępek ziemi Mosz
Kul 1/20. W wierzeniach e u r o p e j s k i c h i az j a t y c k i c h była traktowana jako wierzchołek
nieruchomego słupa lub gwoździa, na którym opiera się niebo. Lapończycy nazywali ją gwoździem
północy, Samojedzi - gwoździem nieba, Czukczowie -gwóźdź-gwiazdą Mosz Kul 1/18.
Według wierzeń s ł o w i a ń s k i c h (np. rosyjskich) Gwiazda Północna to jedna z gwiazd wozu
- wokół niej „chodzą na uwięzi" inne gwiazdy przedstawiające woła, konia lub łosia Mosz Kul 1/38,
->Wielki Wóz, ->Mały Wóz.
=
Na terenie Polski powszechne są nazwy dwuczłonowe związane z wyznaczaniem przez tę
gwiazdę k i e r u n k u północnego: Gwiazda Północna Glad Wiedz 62, Szyf WiM 151, Szyf Trąd 57,
Kup WiM 23, Kup Pol 69, Kul MiW 437; Gwiazda Fcihlockowa 4, Glad Wiedz 65, Kup
WiM 22; Gwiazda na północy Glad Wiedz 62; sporad. Gwiazda Północy, Północ Kup Pol 69 i
Gwiazda Polarna Glad Wiedz 67, Kup WiM 2:3, Polarska Gwiazda, Polarowa
Gwiazda Kup WiM 22; w skróceniu - (na Podhalu) Polarka (por. czes. i słów. poldrka Kup Pol 69),
sporad. polargwiazda Kup Pol 22 i 23, zorza polarna 5, z czego wtórnie popularna gwiazda Kup Pol
69.
Na traktowanie G.P. jako osi ś w i a t a , wskazują nazwy Osiowa Gwiazda Glad wiedz 63, Kup
Pol 70; Gwiazda Biegunowa Kup Pol 70; na powiązanie tej gwiazdy z -yMalym Wozem - nazwy
Dyszlowa Gwiazda i Mały Wóz Glad Wiedz 63, Kup Pol 71, natomiast na jej funkcję przewodniczki -
Gwiazda Morza Kai Lim 18, Gwiazda Morska Kai Lim 26, Przewodnicz/ca, Pozornica (dać pozór
'uważać na coś') Glad Wiedz 63.
Sporadycznie notowano nazwy: Słonecznica Kup Pol 70, Swiecidło, Ogień, Gwiazda Kuchnia Glad
Wiedz 63.
© G.P. jest identyfikowana jako jedna z gwiazd —> Małego Wozu, która najjaśniej świeci
230 ______________ GWIAZDA BETLEJEMSKA eksplikacja
GWIAZDA DETLEJEMSKA dokumentacja ______________________ 231
wśród gwiazd Wisła 1900/468. Jest j a s n a , d u ż a , w i e l g a Kup Pol 70. Cechy te znalazły
odbicie w cytowanych nazwach - Swiacidło, Ogień, Gwiazda Kuchnia Glad Wiedz 63.
X G.P. to wg wierzeń przemieniony o j c i e c , którego dziećmi są gwiazdy mniejsze gwiazdy
WiBla 1900/468, -łWielki Wóz.
■ A G.P. nigdy n i e za eh o dz i 4, Glad Wiedz 65; s t o i w jednym miejscu 2, 4 i 5.
Jest n i e r u c h o m a ; stanowi wierzchołek słupa (gwoździa), który podtrzymuje sklepienie
niebieskie 1, 6, Kul MiW 437, wokół niej kręci się cały świat Glad Wiedz 65. Jest osią całej kuli
ziemskiej 2 i przewodniczką żeglarzy 3.
Według G.P. wyznacza się kierunek północny, co zostało utrwalone w jej nazwach Szyf Trąd 57.
DOKUMENTACJA
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
1 - Niebo to na slupsie się trzimo, to ten slup jest gdzie gziozda północna; gziozda polarna to
śródifata. Szyf WiM 152, podob. Szyf Trąd 57, Kul MiW 437, Glad Wiedz 64.
2 - Północna gwiazda, to ona stoji na miejscu. Ta północna gwiazda to nazywa sie oś całej kuli
ziemskiej. A jakby coś dla niej uszkodzone było, to by przepadła cala kulia ziemska i ziemia, tak
wszystko to przepadło. Czap Mat 57.
3 - Gwiazda Polarna, wokół której jak wokół osi obraca się sklepienie niebieskie
w astronomii ludowej poświęcona została od dawna Matce Boskiej. Uzasadniano to tym,
że Bogarodzica jest dla dusz ludzkich drogowskazem do nieba i przewodniczką, podobnie jak
gwiazda biegunowa jest przewodniczką dla żeglarzy. Kai Lim 26.
4 - Wiele jest gwiazd inszych znowu, co sobą koronę Matki Boskiej zdobią, a między tymi
najważniejsze: gwiazda porankowa jutrzenką zwana, gwiazda wieczorkowa, co ją przy zachodzie widać
i - gwiazda północkowa co zawdziusieńko w jednem miejscu stop, nigdy nie zachodzi. K 7 Krak 32.
5 - Gwiazdę polarną nazywają zorza polarna. Wiedzą, że jest to gwiazda, która zawsze stoi na
jednym miejscu wysoko nad nami, nie zmieniając nigdy położenia. Or L 1938/161.
6 - Sklepienie to [niebieskie] wyobrażano sobie jako banię kulistą, obracającą się stale
równomiernie od wschodu ku zachodowi wokół kryształowej, a więc niewidzialnej osi, której jeden
koniec miał być wsparty w miejscu, gdzie świeci Gwiazda Polarna. Kai Lim 16.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/287-288; Glad Wiedz 60-67; Herd Lek 49; Kop SMit 348; Kup Astr
1959/6-7/290; Kup Pol 69-71; Kup WiM 22-23; Szyf Trąd 57; Tom Drz 72-73, 84.
-►GWIAZDY, MAŁY WÓZ, WIELKI WÓZ, ZORZA PÓŁNOCNA
Stanisława Niebrzegowska
GWIAZDA BETLEJEMSKA
Kapella w gwiazdozbiorze Woźnicy lub Wenus
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Pochodzenie. Wygląd. Właściwości. Czynności: świecenie,
ruch, wskazywanie drogi. Lokalizacja. Symbolika.
Dokumentacja: Pastorałki i kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne. Widowiska herodowe. Przemowy
weselne. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.
W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j Gwiazda Betlejemska uznawanajest za znak narodzenia
Chrystusa i symbol zbawienia Duf SNT 286. Gwiazda ta prowadziła Trzech
Króli i zatrzymała się nad stajenką, w której było Dziecię. Jako że była większa i jaśniejsza od innych
gwiazd utożsamiano ją z ->kometą.
=
OprÓCZ nazwy Gwiazda Betlejemska Kai Lim 29, TN Rakówka 1984, TN Krasiczyn
1985 (częściej gwiazda 1-18, 20) funkcjonują inne, wiążące ją z Jezusem: Gwiazda Jezusa (Jezusowa)
Kai Lim 30; Gwiazda Chrystusowa 19, podob. Or L 1934/120; Gwiazda Mesjasza Red Jelna 1985;
Gwiazda zbawienia 9. Bywa utożsamiana z -łJutrzenką Kai Lim 29.
+ GB. wraz z Gwiazdami Trzech Króli, Stajenką Betlejemską, Pasterzem Wojciechem, Baranem i
Kurcczką traktowana jest jako część s c e n y b o ż o n a r o d z e n i o wej Kai Lim 30, ->gwiazda; ze
słońcem, miesiącem i planetami witają Jezusa 14.
* Aniołowie wytoczyli ją na niebo, gdy Jezus się narodził 19; w kolędzie: Anioł z północy światło z
nieba toczy, -vświatło.
® G.B. jest b i a ł a 12, j a s n a 2, 3a-b, 4a; jaśniejsza od innych gwiazd 19; największa,
świeciła najmocniej z gwiazd TN Krasiczyn 1985.
O Jest to gwiazda w e s o ł a 4h; piękna 15; śliczna 3c; nadzwyczajna 4i; najświętsza 4h.
■ Ś w i e c e n i e . G.B. zaczęła świecić gdy Jezus narodził się 2,3a-c, 6. G.B. miga światłem 16;
go re Jezusowi 1, b ł y s z c z y 9, l ś n i i m r u g a do ludzi 8. W sensie metafizycznym rozświeca
ciemności 7, cały świat 2 czyli zwiastuje nadejście Mesjasza, Królestwa Chrystusowego; gaśnie, gdy
Trzej Królowie przychodzą do Heroda 20.
Ruch. G.B. chyli się ku ziemi i wytycza drogę aniołom, którzy zstępują z nieba na ziemię 15; rusza
po niebie 10, idzie 4g, bieży 10, płynie 12.
G.B. w s k a z u j e d r o g ę do Betlejem Trzem Królom 4a-c, 4e-i, 6, 8-10, 17, 18, 20, 21 i
pasterzom u, 19 oraz Świętej Rodzinie w czasie ucieczki do Egiptu Bart Lub 188. Ukazuje się
ponownie, gdy królowie ruszają w dalszą drogę 20, gdy dochodzą do Betlejem G.B. staje nad Betlejem
4g, 12, 13.
A G.B. znajduje się nad Maryją / przy Maryi 2, Or L 1934/119, nad szopą/koło szopy 3c^i, K 35
Przem 25, nad Betlejem 3b, na wschodzie 5, 8-9, 17, w obłoku 1.
•I* G.B. zwiastuje cud cudów czyli narodziny M e sj as z a 9, 17, uważana jest za znak
z b a w i e n i a , wiecznego wesela 7, 9, 12.
DOKUMENTACJA
PASTORAŁKI I KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE
1 - Gore gwiazda Jezusowi w obłoku, Józef stary z Panienecką przy boku. K 5 Krak 199;
war.: ... z Panną asystują ... Miód Pas 60; ... Józef z Panną asystują przy boku. TN Klocówka
1979.
2 - Stała się nam nowina - Maryja porodziła Syna. Porodziła i umyła - Jasna gwiazda nad Nią
była. Taka gwiazda jasna była, Ze cały świat rozświecila. Kot Zn 372.
3 - (Jasna/śliczna) gwiazda świeci na niebie/nad Betlejem/ nad szopą/koło szopy (gospodarza),
Maryja rodzi Jezusa.
a. Zaświeciła jasna gwiazda na niebie, Porodziła Panna Syna u siebie - lelija! Kot Rzesz 147.
232 ____________ GWIAZDA BETLEJEMSKA dokumentacja
GWIAZDA KŁOSU PSZENICZNEGO cksplikacja 233
b. Nad Betlejem jasna gwiazda świeciła, gdy Panna Maryja Dzicciątcjko zrodziła. K 35
Przem 22; war.: ... Jasna gwiazda nad Betlejem ..., Kiej Maryja swego Syna powiła. Kot Rzesz 518;
Jasna gwiazda zaświeciła, Panna Maryja Syna porodziła. Kot Rzesz 273.
C. Wstaje chłopek w nocy o samej północy, A nad jego sopą Słicna gwiazda świeci. iiSlicna
gwiazdo, skądeś sie tu wzięła? Jesceś nad tą sopą Razu nie świeciła)) - Jescem ani razu tułaj nie
świeciła. Najświętsa Panienka Syna porodziła. Konop Krak 97, war K 5 Krak 236; Wyszed chłopek na
dwór prawie o ..., nie widział tej gwiazdy, co świeci tej nocy. Świeci ona, świeci, świeci jak lilija,
Najświętsza Panienka Jezusa powija. K 49 Sa-Kr 182, podob. K 49 Sa-Kr 179; Wyszed ten gospodarz
... jasna ... Świeci ona świeci jak biała lelija, tam Najświętsza Panna Syna opowija. Bart Lub 139; A
gdy łogrodowy Ło północy wyszed, Nad jego szopo Jasna gżozda szweczy. Stef WarmPś 1/209; Wysed
chałupnieck na dwór ... nad jego szopą ... Nicraz-cm wychodził na dwór o północy, a jesce 'm nie
widział takij ślicnyj gwiazdy. Teraz ślicna gwiazda jaśnie oświeciła ... K 22 Lecz 21.
d. Kole onej szopy śliczna gwiazda świeci, dziwują sic starzy, dziwują się dzieci. A jeszcze-ć
tam nigdy gwiazda nie świeciła, Przenajświętsza Panna Syna porodziła. K 12 Poz 310.
4 - Gwiazda prowadzi Trzech Króli (od wschodu) (do Betlejem / do Jezusa).
a. Poszli byli Trzech Fi'rólowie - po świecie, oświecała im jasna gwiazdeczka - na
niebie. ZWAK 1885/16.
b. Trzej Królowie od wschodu, Gdy gwiazdę ujrzeli, Zaraz do Betleem Czym prędzy
bieżeli. ZWAK 1884/65.
C. Trzej Królowie, monarchowie, od wschodu przybyli - Za gwiazdą śpieszyli. Kot Rzesz 382.
d. Trzej Królowie z krajów świata jechali, O jasną gwiazdę nad Betlejem pytali. Kot
Rzesz 518.
e. Królowie jadą przez pole, Gwiazdę widzą w świetnem kole. Hej nam hej! J\tóra im
drogę wskazuje, I do Betleem kieruje. Miód Pas 70.
f. Gwiazda sie pojawiła, co królów prowadziła, prowadząc im świeciła, gdzie Panna
Z Synem była. Bart Lub 180.
g. Mędrcy króla pożegnali, Za gwiazdą się udali, I{tóra szła, jako poczęta, Az nad
Betlejem stanęła. Or L 1934/120.
h. Ze Wschodu królowie serdecznie radzi, Najświętsza wesoła gwiazda prowadzi. K 26 Maz
71.
i. Gwiazda śliczna nadzwyczajna przyprowadziła Trzech Królów od wschodu kraju, która
świeciła Na uczczenie Tego Boga, Którego niewdzięczność sroha Heroda szuka. K 35 Przem 24.
5 - Gwiazda zaświtała nowa na wschodzie, wstawaj zapadły w cieniach narodzie. K 5 Krak 250,
war.: Miód Pas 63.
6 — Bóg sie rodzi, gwiazda wschodzi, Trzej Królowie od wschodu, tu z darami, ofiarami, każdy
swego narodu. K 11 Poz 39, war.: TN Zielone z Przejmą 1979.
7 - Głos wdzięczny z nieba wychodzi, gwiazdkę k' nam nową wywodzi, która rozświeca ciemności i
odkrywa nasze złości. K 22 Łęcz 18.
8 - Gwiazdka na wschodzie tam jasno lśni ji mruga na nas, byśmy tam śli, gdzie jako zorza
Dziecina Boża na świat cały rzuca blask. TN Gorajec 1978, war.: TN Zaboreczne 1979.
9 - Jakaż to gwiazda błyszczy na wschodzie, gwiazda nowego jimienia, mędrcy wolajo: - Ciesz sie
narodzie, to gwiazda twego zbawienia. Biegno królowie za jej promieniem, a za królami tłum ludu, bo
jim ta gwiazda świeci zbawieniem, bo jim zwiastuje cud cudów. TN Rachanie 1978, war.: TN
Trzeciaków 1980.
10 - Rusza po niebie świecąca gwiazda, idzie za wodzem gromadna jazda: Bieży, bieży, bieży,
bieży, a w tropy za nią królowie biegną do ciemnej szopy. Krak 250, war.: Miód Pas 64.
11 - Gwiazda prowadzi ludzi do szopy.
a. Nie masz ci nie masz nad tą gwiazdeczkę, co mnie prowadzi prosto w szojyeczkę. TN Róża 1979,
war.: TN Zielone z Przejmą 1979, Bart Lub 173, Miód Pas 109.
b. - I^ójdźmyz prosto, mój Janeczku, do szopy, gdzie nam gwiazda drogę ściele w te tropy. TN
Aleksandrów 1978, war.: Bart Lub 176, K 5 Krak 243.
12 - Biała gwiazda plynyla, gdzieś nad szopką stanyla rozjaśnienie serdeczne i wesele wieczne.
TN Łazory 1984, war.: Bart Lub 304.
13 - [Kuba] widzi gwiazdę, że stanęła, jasność wielka ogarnęła Betlejem. K 27 Maz 118.
14 - Gwiazda, księżyc, słońce, ... witają małego Jezusa.
Hej nam hej! Witają go [małego Jezusa] ... Gwiazda go wita i słońce, planety, miesiąc i gońce. ...
Witają go narodowic ze wschodu słońca królowie. K 5 Krak 251, war.: Miód Pas 74, ZWAK 1880/104.
15 - Patrzcie, patrzcie do góry, braciszkowie mili, jaka piękna gwiazda do ziemi sie chyli i
aniołów chóry wstępujo na ziemie, śpiewając głosem cudnym, Bóg sic rodzi w Betlejem. TN Podklasztor
1979.
16 - Patrzcie jak tam gwiazda światłem swoim miga, j)ewnie dla uczczenia Pana swego Ściga. TN
Jacnia 1979.
WIDOWISKA HERODOWE
17 - Gdzie jest nowonarodzony król żydowski? Ujrzeliśmy jego gwiazdę na wschodzie,
przybyliśmy oddać mu pokłon. Bart Lub 343.
PRZEMOWY WESELNE
18 - Ja ida jak niegdyś Trzech Królowie przyjechali ze schodu słońca, a gwiazda ich
prowadziła aż na to miejsce, gdzie się Pan Jezus narodził. Tak i ja ida za takom że gwiazdom
i tyż mie przyprowadziła az tu w to miejsce. Kur Opól 52.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
19 - Gwiazda Chrystusowa poczęła świecić od dnia Zwiastowania, ale ludziom nie była widoczna.
Gdy Zbawiciel na świat przyszedł, wytoczyli ją aniołowie na niebo. Że była jaśniejszą od innych
znacznie, przeto dostrzegli ją pastuszkowie i św. Trzej Królowie - i poszli pokłonić się dzieciątku
Jezus. Lud 1895/170.
20 - [Trzech Króli do Betlejem] ta gwiazda prowadziła. Tam dzieś zmylili drogę, ale późnij znowu
dzieś sie ukazała. No zmylili wtenczas, jak do Jezusa dojechali, no to wtenczas miała gwiazda zgasnąć i
nie wiedzieli, gdzie jechać, to Heroda sie pytali, a późnij jak wyjechali dalij, no to znowu sie miała
ukazać. TN Banachy 1984.
21 - [Gwiazda Betlejemska] nie była zawsze widoczna, tylko wtedy Trzej Królowie ujrzeli take
gwiazdę, bo oni nie znali drogi do Betlejem i gwiazda ich ta prowadziła właśnie. TN Rakówka 1984,
podob. TN Łukowa 1984, Czap Mat 100, TN Krasiczyn 1985.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/289; Kop SMit 348; K r e i n er Jerzy, Gwiazda Betlejemska w oczach astronoma,
[w:] Z kolędą przez wieki. Kolędy w Polsce i w krajach słowiańskich, pod red. Tadeusza Budrewicza, Stanisława
Koziary, Jana Okonia, Tarnów 1996, s. 29-32; Mosz Kul 2/17-21.
-►GWIAZDY, JUTRZENKA, KOMETA, ŚWIATŁO, ZORZA.
Stanisława Niebrzegowska
GWIAZDA KŁOSU PSZENICZNEGO
Spica
Według wierzeń zapowiada ona nadejście maja, który niesie rolnikom nadzieję urodzaju. W
ostatnim dniu kwietnia rolnicy wyglądają Gwiazdy Kłosu Pszenicznego, marząc o tak dorodnej
pszenicy, jaką ona im przypomina. Legenda mówi, że kiedyś źdźbła pszenicy miały ziarna od ziemi do
końca kłosu, ludzie nie szanowali jednak
234
GWIAZDA SPADAJĄCA - eksplikacja
SPADAJĄCA GWIAZDA dokumentacja ______________________ 235
zboża, pszenica marnowała się, a oni narzekali na urodzaj. Wówczas Bóg rozgniewał się i zesłał suszę,
grad i nawałnice, które niszczyły zboże. Matka Boska zlitowała się nad ludźmi i prosiła Boga, by
odwrócił klęskę. Bóg usłuchał prośby Maryi i pozostawił taki kłos, jaki Ona dłonią objęła. Na kłosie
pozostało światło tego spojrzenia, którem Bóg ludziom przebaczył - i jaśnieje po dziś dzień wśród
nieba gwiazdeczka « Gwiazda
Kłosa* Zorza 1901/19465-466, war.: Lud 1895/173.
Stanisława Niebrzegowska
GWIAZDA SPADAJĄCA
meteor
Eksplikacja: Nazwy. Spadanie jako czyszczenie się gwiazd. Postać. Czas spadania. Zalecenia. Zakazy.
Przepowiednie. Symbolika, sennik. Spadla gwiazda.
Dokumentacja: Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.
s
Gwiazdy spadające 5, 7, 9 ze względu na ich nasilenie w okresie sierpnia, w dniu św. Wawrzyńca
(10.VIII) nazywane są też łzami św. Wawrzyńca K 15 Poz 224.
B Spadanie gwiazd jest wynikiem c z y s z c z e n i a się gwiazd 3,4,8-9, odchodzenia gwiazd na
odpowiednie miejsce, bo już odsłużyły swoje Sych SGKasz 1/388; -vgwiazdy. G.S. według wierzeń są
rezultatem pęknięcia sklepienia niebieskiego, gdy na niebie powstają „ogniste rysy" Mosz Kul 2/17,
jak w momencie -^błyskawicy. W wierszu współczesnego poety ludowego śladem „rozdarcia" nieba
jest -+Droga Mleczna, przez którą gwiazdy spadają na ziemię 12.
• P o s t a ć . G.S. przyjmują d u s z e l u d z k i e , zwłaszcza dusze pogrzebanych
bez chrztu dzieci 10, podob. K 34 chel 255, Pei Dem 49; są siedzibą dusz pokutujących Wisła
1896/57. Jest to diabeł zepchnięty przez anioła 5; Żmij Szy! MiW 153; wicher, który spada
Lud 1902/58; demony powietrzne Pel Dem 48; duch powietrzny wój Klech 279.
00 Najwięcej gwiazd spada w s i e r p n i u , koło ś w. W a w r z y ńc a (10.VIII) 3. W pieśni G.S.
wyznaczają czas końca świata, podobnie jak zaćmienie słońca 1 księżyca
ZWAK 1886/184.
• Z a l e c e n i a . W czasie spadania gwiazd dobrze jest pomyśleć życzenie, może
ono się spełnić Kup WiM 20, podob. Szym SDom 2/287. W momencie, gdy gwiazda spada
należy: przeżegnać się (co oczyszcza grzeszną duszę z win) K 34 chel 255; odmówić
pacierz Sych SGKasz 1/388, np. „Wieczne odpoczywanie" lub „Zdrowaś Maryja" K 7 Krak
31, Udz Krak 91, Wisła 1902/441; odmówić modlitwę za konających i zmarłych Kai Lim 22.
Kobiety „chrzczą" G.S. Mosz Kul 2/683 i nadają im imiona 10. Jednym ze sposobów uratowania
G.S. (= duszy) jest rzucenie w górę płatka płóciennego Pei Dem 49.
Z a k a z y . Gdy gwiazda spada, nie należy na nią patrzeć, bo można wkrótce umrzeć Lud
1907/203, zwiastuje ona bowiem śmierć temu, kto ją widział Lud 1900/65.
• Spadanie gwiazd jest zapowiedzią morowej z a r a z y K 42 Maz 343, krwawego
boju Mosz Kul 2/467, ś m i e r c i wisla 1901/80, Or L 1926/154; ogólnie to - złowrogi znak
niebieski wista 1889/495.
Gorące lato nastąpi, jeśli gwiazdy spadają w lutym K 42 Maz 391.
^ W powszechnym przekonaniu, gdy gwiazda spada, leci, jest to znak, że u m a r ł
Człowiek 1, 6-7, 13-15, podob. Kup WiM 20.
W s e n n i k u S.G. oznaczają coś niedobrego Etnl 1994 Nieb 151, ś m i e r ć K 42 Maz
233, K 57 RuśC 607, Etn! 1994 Nieb 151, Śmierć dziecka K 7 Krak 178.
Spadła gwiazda 'meteoryt'
Obok nazwy spad/a gwiazr/Jca s używa si<; wyrażeń niodopały gwiazd 7 lub
kamienic, które spadły z nieba 2, -ł-kamień. Na niektórych obszarach Polski za knoty S.G. uważane są
wodorosty ZWAK 1882/218 Tarnopol. S.G. wyglądają jak mniejsze lub większe bryłki 8, jak galareta 9.
W miejscu, gdzie spadła gwiazda, powstaje tłusta, galaretowata masa K 46 Ka-s 462, podobna do
łojowej świeczki K 7 Krak 31. Są też podobne do kamyków: wodniste i przypominające żółto
zabarwioną polewkę lub wnętrze kurzego jajka Mosz Kul 2/40. Włosy posmarowane masą powstałą ze
S.G. wyrastają bardzo długie 9.
S.G. znaleziona w dniu Matki Boskiej Zielnej na Kalwarii stanowi cenny skarb dla tego, kto ją
znajdzie 11.
DOKUMENTACJA
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
1 - Mówili kiedyś, ze każdy czlouiiek ma swojo gwiazdę. Jak meteoryt leciał, to że już człowiek ten
umar, że gwiazda spadla jego. Etnl 1987 Bilg 118, podob. Or L 1938/161, Kul Wiel 3/512.
2 - Spad jakiś kamień z nieba, no a teraz mówio, że jakiś meteoryt czy tam co. TN
Krasiczyn 1985.
3 - Spadanie gwiazd - zresztą często mylone ze spadaniem meteorów - nazywano na całym terenie
czyszczeniem: gwiazdi się cziszczo, no spadajo [tzn.] przecziszczajo się koło Śfentego Wawrzinca. Szyf
MiW 148, podob. Szyf Trąd 52, Kul MiW 437, Lud 1952/343, Or L 1938/161.
4 - [Gwiazda spadająca czyści się, a dusza ludzka zostaje zbawiona, gdy łza św. Wawrzyńca
upadnie na gwiazdę. Gwiazdy, które „pociemniały do szczętu", spadają do szklanej bani Piotrowej, w
której palą się „roztopione żary".] Lud 1895/171.
5 - Gwiazda spadająca, jest to dyabel, zepchnięty przez anioła, dlatego też na gwiazdy spadające
patrzeć niebezpiecznie, gdyż dyabel spadłszy na ziemię, może się do człowieka przyplątać. Lud
1896/163.
6 - Kiedy meteor świecący spada z powietrza ku ziemi, mówią: «że spadła gwiazda, ktoś umarło
albo że «ktoś umrze». K 17 Lub 71.
7 - Meteory uważano za spadające gwiazdy, czy niedopaly gwiazd, które aniołowie
zrzucali z chwilą śmierci ludzi reprezentowanych przez te gwiazdy. Kai Lim 22.
8 - Ruch meteorów informatorzy utożsamiali z ruchem gwiazd, tak zwanym czyszczeniem się i
spadaniem, a to, że ludzie znajdują czasem na polach mniejsze czy większe bryłki spadłych meteorów,
nic tu nie przeszkadza. Na całym bowiem badanym terenie nazywa się je spadłom gziazdko. Szyf MiW
153, podob. Kup WiM 20.
9 - Gwiazdy spadające uważają za oznakę czyszczenia się gwiazd. W miejscu, na które gwiazda
spadła, pozostaje masa galaretowata, wypalająca trawę. Włosy nią posmarowane, wyrastają bardzo
długie. MAAE 1908/132, podob. ZWAK 1886/94, Wisla 1889/437, Wisla 502.
10 - Trafia się, że dziecko umiera bez chrztu; to duszyczce (zdrobniale od «dusza») takiego
dziecięcia wolno latać po świecie szukając, kto by je ochrzcił. Więc gdy kto zobaczy taką duszę,
236 ___________________ KOMETA - eksplikacja
KOMETA dokumentacja
237
czyli niechrzczeńca (meteor), to powinien go ochrzcić wymawiając imiona męskie i żeńskie K 42 Maz
393, podob. Mosz Kul 2/467.
11 - [Około święta Matki Boskiej Zielnej (tj. 15 sierpnia) nad Kalwarią spada bardzo
dużo gwiazd. Gwiazdę taką może znaleźć jedynie uczestnik odpustowej uroczystości; tylko on
może ją dojrzeć w czasie, gdy spadnie na ziemię. Gwiazda znaleziona w pobliżu cudownego
miejsca, stanowi ogromny skarb dla tego, który ją posiada, o ile nie zdradzi tego nikomu]
Lud 1908/300.
PISANA POEZJA CHŁOPSKA
12 - lubię chodzić na łąki złote/ w wieczory jasne/ ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny pękniętego
nieba - / wieczność kapie/ wielkimi kroplami/ sosnom na piersi/ światom na głowy/ ludzie mówią:
gwiazdy spadają/ uczeni meteory/ a my poeci że to wieczność kapie/ otulona w ostatni/ blask zorzy Poc
Poez 197.
13 - nie wiem która jest moja gwiazda / nie wiem do której się modlić / bij w chwili śmierci w
serce nie spadla / jak / spada w gniazdo / ptak polny Poc Poez 458.
14 - Serce zabije rytmem ostatnim / drzewo zakwitnie kwiatem białym / niebo przeszyje błyskawica
/ gwiazda spadnie na nieboskłonie / - moment końca życia człowieka. [S Chojnowski] Szcz Ant 253.
15 - Z pierwotku sio sie mi letko śmiele - / wiecorem świeciły gwiozd kerdele. / Przyślą noremnica
w niebie ugór, / pozrucała gwiozde jedne, dragom. / Licylak ik - zol mi było kozdej - / nie zapoli
cłowiek spadłej gwiozdy ... [H. Nowobielska] Szcz Ant 561.
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 6, 441; G a w e I e k Franciszek, Dwie legendy z Kalwaryi: 1) Gwiazdy spadające z
nieba; 2) Cudowny kamyczek, Lud 1908/300; Kop SMit 348; Kup WiM20-22; N i e b r z e - g o w s k a Stanisława,
Każdy człowiek ma swoją gwiazdę..., „Twórczość Ludowa", 1994, nr 3-4 s, 7-10; Szyf MiW 152-153; SzyfTrąd 52,
63; Wort Hoff 6/217-228, 8/470-476.
-►BŁYSKAWICA, DROGA MLECZNA, GWIAZDY, KAMIEŃ, NIEBO.
Stanisława Niebrzegowska
KOMETA
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i kategoryzacje. Wygląd. Pochodzenie. Czynności. Przepowiednie.
Dokumentacja: Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.
W polskiej kulturze ludowej - podobnie jak w wielu innych kulturach - pojawienie się komet było
uznawane za znak wojen, nieszczęść, a nawet końca świata
W plastyce c h r z e ś c i j a ń s k i e j w kształcie komety była przedstawiana Gwiazda
Betlejemska Herd Lek 67, Kop sśym 156, ->Gwiazda Betlejemska.
=
ft Kometa jest rodzajem gwiazdy i, 2. Obok ogpol. nazwy kometa, kometka (zapożyczonej
poprzez łac. z greki, kóme 'włosy', kometes 'mający długie włosy' Vas ES 2/302, si SE 2/282), sporad.
makometa, moneta, na Śląsku, Warmii i Mazurach w r.m. komet, występują inne: w Wielkopolsce,
Małopolsce, Podlasiu i Sieradzko--Łęczyńskim, sporad. na Śląsku i Ziemi Chełmińskiej gwiazda z
ogonem 1, TN
Krasiczyn 1985, ZWAK 1878/131, Kul MiW 438, K 7 Krak 33, MAAE 1908/132, Szyf MiW 153; gwiazda
z ogonem jak drapka Szyf MiW 153; sporad. gwiazda ogoniasta Wisła 1891/628; kwościca (tj.
chwościca od chwost 'ogon') 2-3; ogon Kup pol 66; W pd. Małopolsce,
sporad. na Śląsku i Ziemi Chełmińskiej gwiazda z miotłą 7 i 8, Sych SGKasz 1/388; w pd. Małopolsce,
na Podlasiu i woj. zachodnich miotła Kup Pol 66. Sporad. na obszarze Polski notowano też nazwy:
pomietło, wiecha Kup Pol 66, wicha Lud 1907/211; gwiazda z wiechą Sych SGKasz 1/388; gwiazda z
grzywą Kup Pol 68, gwiazda z kitą Kup Pol 67; gwiazda z rózgą (z rózgami), gwiazda z ognistym
warkoczem 7; gwiazda z warkoczem, palma, miecz Kup Pol 66; gwiazda z mieczem 5; gwiazda z
łańcuchem, z pawim piórem, z pawim ogonem, łisia gwiazda, rakietowa gwiazda, gwiazda marsz,
świetlna gwiazda Kup Pol 67; sporad'. gwiazda ognista,
Ogniowa Kup Pol 68.
® K.ma kolor b l a d y l u b c z e r wo n y Lud 1907/203; porównywana jest do miotły, rózgi,
miecza, warkocza, co zostało utrwalone w nazwach. Zwraca się uwagę na jej ogon 3, 4, 11, który K.
wlecze za sobą. Ogon K. jest duży, żółty Etn! 1989 Bilg 119 i ognisty TN Krasiczyn 1985; dodany tej
gwieździe przez Pana Jezusa w celu smagania ludzi K 7
Krak 33.
X K. zsyła Pan Bóg jako ostrzeżenie Wisła 1891/628 lub karę za grzechy 9 i 10.
■ K. gdy spadnie, może s p a l i ć / z a p a l i ć całą ziemię 1, 10, wywrócić ją i przykryć sobą
10. Swoimi ogonami K. ś c i n a j ą ludzi 5, biją i smagają K 7 Krak 33; ogonem (miotłą)
z a m i a t a j ą cały świat (niebo) 2, 8.
♦ Pojawienie się K. traktowane jest jako lichy znak Sych SGKasz 1/388, Wisła 1889/495,
zapowiada bowiem w o j n ę 6, 7, 11, Kul MiW 438, ZWAK 1878/131, ZWAK 1886/108,
Or L 1928/156, TN Krasiczyn 1985, n i e s z c z ę ś c i e Szyf MiW 153; Z ar a Z ę Bar ŚrodP 236,
s u s z ę 6, n i e u r o d z a j e lub klęski w gospodarstwie 6, K 7 Krak 33, Bar ŚrodP 236,
plagi K 7 Krak 33, g ł Ó d 6 i 7, K 48 Ta-Rz 259, n ę d z ę K 46 Ka-S 462, Lud
1900/65,
c h o r o b y K 7 Krak 33, Wisła 1889/495, p o m ó r bydła i ludzi 2, 6, 7, 11, n i e s z c z ę ś c i a
Kul MiW 438, MAAE 1908/132, Szyf MiW 153, Szym SDom 3/408; smutne losy kraju Wisła 1889/495,
a nawet k o n i e c ś wiat a 1, 2, 4, 8-10.
Niektórzy twierdzą, że K. blada zwiastuje pomór, czerwona - urodzaje na zboże Lud 1907/203,
jeśli ma ogon zwrócony ku górze, zapowiada plagę na ludzi, jeśli na dół, będą to rózgi na zwierzęta
Kup Pol 68.
DOKUMENTACJA
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
1 - [Gdy kometa pokaże się na niebie] To wróżyli, no że może być koniec świata wtedy. I właśnie
ów starzy ludzie to mówili, że właśnie taka gwiazda z ogonem spadnie, wtedy spali cało ziemie i juz. TN
Krasiczyn 1985.
2 - Przecie kie ci tako gwiazda, kwościca, uniży sie ku ziymi i zamiecie ogonem, to syścik ludzi
może na wieki wywrócić i hnet po ludzkim zywobyciu na ziymi. Mieś Pog 64.
3 - Skąd sie wzina, to sie wziyna jednego wiecora na niebie, niewysoko nad gronicami tako setno
gwiozda, co miała długaśny kwost, jako nie przymiyrzający mietla brzezowo. Bez tyn kwost nazwali
jom ludzie kwościcom, tom gwiozde. Mieś Pog 64.
4 - Jes hań na niebie kwościca, co wielgim kwostem co wiecora niebo zamiato, kie zamiecie po
ziymi, to wte chlaśnie wos i nos i pódemy syćki jednom drogom. Mieś Pog 67.
5 - Czasem za grzechy ludzkie zsyła Pan Bóg gwiazdę z mieczem (kometę), gwiazdę jak miotła.
Tym mieczem ścina ona ludzi, więc ludzie mrą bardzo. Wisła 1898/139.
6 - Komety, szczególniej z ogonami, a jak oni mówią z miotłą, zawsze u nich stanowią wróżbę
złych następnych lal, jak np. wojny, suszy, nieurodzaju, głodu, pomoru na bydło
238
WIELKI WÓZ eksplikacja
WIELKI WÓZ eksplikacja _______________ '239
i ludzi. K 17 Lub 72, podob. K 46 Ka-S 462, K 7 Krak 33, Dar ŚrodP 236, Lud 1900/65, Lud 1907/203, Kai Lim 33.
7 - Komety czyli gwiazdy z grzywą, rózgą, miotłą lub warkoczem ognistym, uważa gmin zawsze za
przepowiednie wojen, ciężkiego głodu lub pomoru. Gdy jednak ludzie ukorzą i szczerze błagają Boga, natedy
odwraca się nieszczęście. Lud 1895/171, podob. Wisła 1889/502, Wisła 1891/628, Wisła 1900/644.
8 - Jedna z informatorek widziała około 30 lat temu gwiazdę z miotłą. Pamięta, że jak gwiazda ta ukazała się, to
ludzie bardzo się bali i modlili, gdyż wierzyli, że gwiazda to zamiata miotłą cały świat, a jak przeleci, to nastanie
koniec świata. Or L 1938/161.
9 - Kometa, jak się ukaże, strach ogarnia ludzi; mówią że ziemia przewrócić się może do góry nogami i koniec
będzie świata; ujrzawszy ją, ludzie modlą się i płaczą; za grzechy ludzkie Bóg ją też zsyła. Wisła 1900/464.
10 - Komety czem są? nie wiadomo; są one zwykle zwiastunami wielkich klęsk na ziemi, zsyłanemi przez
Boga na upomnienie ludzi do pokuty. Kometa może zapalić całą ziemię, wywrócić ją i przykryć ją sobą. K 34 Chel
255, podob. Mieś Pog 64.
11 - Gwiazdy z ogonem (komety) zwiastują błyskawice, grzmoty i pioruny, ona zaś sama przepowiednią
pomoru, głodu lub wojny. K 48 Ta-Rz 259.
BIBLIOGRAFIA: B i r k e n m a j e r Józef, Ten czy ta kometa, JP XIV, 1929, s. 154-155; Chev Dic 2/73; De Vries
Dic 109; Herd Lek 67; Kup Astr 1959/6-7/291-294; Kup Pol 69-71; Kup WiM 22-23; N i e b r z e g o w s k a
Stanisława, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 155-156; N u z i k o w s k a Helena,
Kometa r. 1812 w Muszynie, Lud 1909/67-69; Szyf MiW 152-153; Szyf Trąd 62—64; U ł a s z y n Henryk, O
rodzaju rzeczowników kometa i planeta, JP 1930, nr 15, 8. 54-56; W e i n t r a u b Witold, Ten i ta kometa, JP
1929, nr 14, s. 178; WSrt Hoff 5/89-170.
-łGWIAZDY, GWIAZDA BETLEJEMSKA.
Stanisława Niebrzegowska
WIELKI WÓZ
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Ilość gwiazd. Części. Czynności. Obiekt. Czas i
miejsce. Przepowiednie.
Dokumentacja: Opowieści wierzeniowe i bajki. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska.
Bibliografia
Polski ludowy językowo-kulturowy obraz Wielkiego Wozu wpisuje się (wraz z Ko-
siarzami, Babami, Małym Wozem, Drogą Mleczną) w widzenie niebajako chłopskiego
gospodarstwa.
W mitologii g r e c k i e j Wielka Niedźwiedzica to kapłanka Artemidy - Kallisto,
przemieniona przez Artemidę w niedźwiedzicę, a przez Zeusa przeniesiona na niebo
Grav Mit 87, Mif Tok 1/U7.
W mitologii c h i ń s k i e j siedem gwiazd Wielkiej Niedźwiedzicy odpowiada siedmiu
otworom ludzkiego ciała i siedmiu otworom w sercu Chev Dic 3/344.
W kulturze s ł o w i a ń s k i e j Wielki Wóz to grupa gwiazd widoczna cały rok na
północnej części nieba, potocznie postrzegana jako wóz, jego koła i złamany dyszel,
rzadziej także jako wół, wilk lub niedźwiedź. Wyróżniane (np. przez Serbów i Chorwatów)
gwiazdy w tym zbiorze to oprócz wołów także oracz i/lub pasterz.
Według wierzeń rosyjskich cały gwiazdozbiór ma przedstawiać wołu, konia lub łosia
chodzącego na uwięzi wokół osi świata Mosz Kul 2/38, ->Gwiazda Północna.
Słowiańskie nazwy tego gwiazdozbioru (podobnie jak germańskie i romańskie) odnoszą
się przede wszystkim do wozu i woźnicy: pol. wóz, wasąg, furmany; błrus. kol'asa; ukr.
viz; ros. voz, woźnica; bułg. kola; serb. i chorw. kola, furmani. Dodatkowo u Serbów i
Chorwatów funkcjonują także odnoszące się do wołów, u Bułgarów do niedźwiedzia
(mećka) oraz zbójów (chajduci), a w pd. Białorusi do czerpaka, miarki
(karec) Mosz Kul 1/38.
=
Ogpol. nazwa Wielki Wóz Etnl 1989 n i i
s
119, Kup Astr 2:19, 241, nawiązująca do w y g l ą d u ma nazwy sy
nonimiczne: Wóz Kul MiW 437, Kup Astr 239, Szyf MiW 147, 151, Kup WiM 25, Glad Wiedz 53, Wisła 1900/468,
TN Krasiczyn 1985; Duży Wóz, Srogi 'wielki' WÓZ,
Wózek, Wbzik, Wozisko, Duże Wozisko Kup WiM 25, Kup Astr 239, KaJasa Kup Pol 83,
Kareta, Kareta z Dyszlem, Wasag Gład Wiedz 55, Wóz z Dyszla Kup Astr 239, Kup WiM
25, Woz z DyszJem Glad Wiedz 55, Wóz z Krzywym Dyszlem Glad wiedz 55, Kup Astr
239, Maćków Wóz z Krzywym Dyszlem, Wóz ze Złamanym Dyszlem, Dy-siel, Dysiel
Złamany Glad wiedz 55; utworzone od m i e j s c a występowania W.W.: Wóz na Niebie
Glad wiedz 55, Niebieski Wóz Kup WiM 25, Kup Astr 240, Wóz na Północy I Północny
Wóz Glad Wiedz 55; a n t r o p o m o r f i c z n e : Furman Glad
Wiedz 53, Sych SGKasz 1/288, Kup Astr 239; Duży Furman Kup Astr 240; Z O O m o r f i c z n e : Niedźwiedź
Kul MiW 437, Kup WiM 25, Kup Astr 240, Glad Wiedz 53, 59; Duży, Wielki
Niedźwiedź, Niedźwiedzica Kup Astr 240, Glad Wiedz 59, Wielka Niedźwiedzica Lud
1898/414; związane z w i e r z e n i a m i : Wózek Antychrysta, Lucypera 9; inne: Mleczny
Wóz (jako wynik kontaminacji nazw Mały, Wielki Wóz i Mleczna Droga) Kup WiM 25,
Kup Astr 239; Wóz, co ciągnie przy koniowi, Furmański Wóz (połączenie nazw Wóz i
Furman) Glad Wiedz 55.
+ W.W. i K o s i a r z e razem zachodzą w zimie Glad Wiedz 183, gdy ukazują się na
zachodzie, zwiastują lato Glad Wiedz 190.
<-> W. W. wchodzi w opozycje wielkości z -* M ał yrn W o z e m i czasu świecenia z -*
K o s i a r z a mi i -> B a b a m i.
X Według legend pochodzenie W.W. na niebie jest rezultatem kary: zaniepójście do
kościoła w święto Bożego Narodzenia 2-3 Bóg przeniósł woźnicę z końmi i wozem między
gwiazdy; ukarał furmana za jego za pychę 4; przeniósł między gwiazdy syna, który wiózł
swoją matkę-grzesznicę do piekła 5; na rozkaz Pana Jezusa Michał Archanioł zrzucił wóz
Lucypera z nieba 9. Według innych wierzeń W. W. to król i jego sześcioro dzieci,
umieszczeni na niebie przez Boga, gdy wóz im się złamał i.
.*• W W.W. wyróżnia się: c z t e r y gwiazdy Etnl 1989 Bilg 119, piąć gwiazd Kup Astr
241, Glad Wiedz 51, SZeŚĆ Kup Astr 241, S I e d e m TN Krasiczyn 1985, Gład Wiedz 51, OSiem lub
dwanaście gwiazd Gład Wiedz 51.
ińr Cztery gwiazdy to koła wozu, następne trzy to d y s z e l 2, 6, który jest złamany lub
skrzywiony 6-8. Jest on zwrócony w stronę wschodnią, a tylne koła wozu w stronę
zachodnią 2. Koła tworzą układ trapezowaty: W.W. zadnie koła ma syrzyj, u przodka
wązyj, dwa konie na przedzie, woźnica na samym przodku Glad Wiedz 51. Jedno z kół jest
wytrącone Kup Astr 240, naderwane 2, 4. Niekiedy wyodrębnia się konia
240
WIELKI WÓZ dokumentacja
MAŁY WÓZ eksplikacja _______ ___________ 241
(jednego lub dwa), woźnica (furman) Glad Wiedz 51, Kup Astr 241 i mały jeździec [gwiazda ta leży
nad trzecią gwiazdą dyszla] Glad Wiedz 57.
■ W.W. i d z i e od wschodu ku zachodowi i niejako cofa się tylnymi kolami
W kierunku ruchu 2, podob. Glad Wiedz 119, Wisła 1898/138.
♦ Michał Archanioł na rozkaz Pana Jezusa zrzucił W.W. z nieba i złamał mu
dyszel 9; na W.W. jeździł św. J e r z y K 7 Krak 29, ś w . E l i a s z Etnl 1989 nilg 122.
00 A W.W. widoczny jest nad horyzontem cały rok, lecz chodzi jedynie północną
Częścią nieba, na południe nie przychodzi Glad Wiedz 118, podob TN Krasiczyn
1985.
Utrwalają to nazwy: Północny Wóz, Wóz na północy.
Sporad. twierdzi się, że W.W. jest na śrvdku świata i kręci się na jednym miejscu Glad Wiedz 118;
jeździ po -»Drodze Mlecznej 10.
Po W.W. poznają Czas W nocy Etnl 1989 Bilg 120, Szyr MiW 151, Glad Wiedz 121, 152, 153,
183, 185, Kai Lim 41 i nad ranem Glad Wiedz 152; określają kierunek Etnl lssn nii
R
121, Kup
Astr 241, ZwłaSZCZa północny Glad Wiedz 154, 194.
Wieczorem W.W. jest na zachodzie Glad Wiedz 196, do północy obraca się na północ Glad Wiedz
188; o północy jest na północy Glad wiedz 196; po północy wykręca się na
wschód Glad Wiedz 121, 188, Kai Lim 41.
♦ W przysł. Jak widać Wóz, to siedlaku gotuj wóz, zbieraj z pola Glad Wiedz 197;
gdy w lecie widać W.W. na zachodzie, będzie d e s z c z Glad Wiedz 196.
DOKUMENTACJA
OPOWIEŚCI WIERZENIOWE I BAJKI
1 - Wielka Niedźwiedzica, a właściwie jak lud nazywa «Wóz» powstał w taki sposób: Na wielkim
wozie wiózł król swoją dziatwę i chciał ją zawieźć do nieba; w drodze, juz za chmurami, wóz się złamał
i dzieci rozsypał, ale Bóg nie puścił ich już na ziemię 1 w postaci gwiazd umieścił na niebie; razem
wszystkich dzieci było sześcioro, a ojciec siódmy. Wisła 1900/468.
2 - Najbardziej wpada ludziom w oko Wielki Wóz na niebie, który wprawdzie posuwa się
(pozornie) po niebie tak, jak wszystkie inne gwiazdy, od wschodu ku zachodowi, ale kola tylne ma
zwrócone w stronę zachodnią, a dyszel w stronę wschodnią, posuwa się też tylnemi kołami naprzód,
nie zaś dyszlem. Dlaczego cofa się tak, wyjaśnia następująca bajka. Jechoł parobek we święto Bożego
Narodzenia ze Żydami. W drodze zawodził kołem o piekło 1 musioł w tył cofać. Pon Bóg lak go ukoroł,
że ni móg dalej naprzód jechać, ani też cofać sic daleko w tył. I przeniós go na niebo, gdzie do dziś
dnia cofo się w tył. Wisła 1898/138.
3 - Furman (Woźnica) - gwiazda Wóz. O niej prawi, iż jakiś niezbożny woźnica jechał gdzieś w
sam dzień Bożego Narodzenia, zamiast iść do kościoła. I dlatego wóz mu się rozleciał i między
złowrogie przeniesiony gwiazdy. K 48 Ta-Rz 258.
4 - [Kiedyś na świecie było pełno zbójców. Pewien furman jeździł z mlekiem do miasta. By! on
bardzo pewny siebie. Chwalił się, że nie boi się jechać przez las, w którym są zbójcy. Może jechać
nawet przez piekło. Gdy podjechał pod piekło, zawadził o bramę tylnym kołem, koło oderwało się, a
mleko rozlało się. Pan Bóg ukarał furmana za jego pychę i przeniósł go na niebo, żeby ludzie
wiedzieli, iż Pan Bóg brzydzi się pychą. Od tego czasu widać jego wóz na niebie z naderwanym
kołem, a furmana koło dyszla jak poi konie. Panu Bogu żal było rozlanego mleka i też przeniósł je na
niebo. Jest to mleczna droga.] Sych SGKasz 1/288.
5 - Lud ruski i polski zna Wóz ze złamanym dyszlem - wskazuje jako taki konstelacyą Wielkiej
Niedźwiedzicy. [Na wozie tym bogobojny syn wiózł swoją matkę, wielką grzesznicę do pieklą.
Chrystys Pan postał anioła, aby zatrzyma! syna i pouczył, że dziecku nie przystoi
potępiać i sądzić rodziców. Syn pędząc ku piekłu uderzył dyszlem o róg pierwszej bramy i złamał go w
polowie. Potem zawstydzony przez anioła puścił konie i odbywaszy wraz z matką pokutę dostąpił
zbawienia.] Lud 1895/175, inne war. zob. Krz PBL nr 2457.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
6 - Cztery gwiazdy tak jak Wóz jak ma kola, a trzy jest w przodzie tak, jak dyszel. No to nazywają
Wóz. To jest przeważnie na północy. TN Krasiczyn 1985, podob. Szyf MiW 151, Kup WiM 25, Kup Astr
241, Glad Wiedz 51, 55, 57, 119, TN Danachy 1984.
7-/1 jak jest Wóz dajmy na to, to ma cztery gwiazdy rozstawione i złamany dyszel. To sie nazywa
Wielki Wóz, bo jest i Wóz Mały. Etnl 1989 Bilg 119, podob. TN Krasiczyn 1985.
8 - Wielki Wóz śtyry gwiazdy kola, a trzy taki rządecek to dysiel zlomany. Glad Wiedz 51, podob.
Kup Astr 241.
9 - [Wielki Wóz] jest to wózek Antychrysta albo też Lucypera, którego Michał Archanioł na
rozkaz Pana Jezusa zrzucił z nieba i złamał mu dyszel. Glad Wiedz 58, podob. Glad Wiedz 55.
PISANA POEZJA CHŁOPSKA
10 - Stoi noc / na skraju wsi / i parasol wznosi, / a na niebie / srebrny kapłan / mszały
/ gwiazdom głosi, / Wielki Wóz / robotnic pełen / w Drogę Mleczną / skręcił. / Kapłan
modły / kończył świtem / i wieś rosą / święcił. [W. Sitkowski] Ad Złote 237.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 3/343-345; Glad Wiedz 118-123, 176-179; Kop SMit 349; Kup Astr 1958/5/239-241;
Kup Pol 82-87; Kup WiM 24-25; Mif Tok 1/116-118; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym
językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 157-159; S n a r s k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w
polszczyźme ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyf Trąd 56-57; Wort HofT
9/679-684.
-+BABY, DROGA MLECZNA, GWIAZDY, KOSIARZE, MAŁY WÓZ, NIEBO.
Stanisława Niebrzegowska
MAŁY WÓZ
Mały Wóz jest postrzegany w łączności z Wielkim Wozem i ujmowany w ramach „sceny
gospodarskiej" razem z Drogą Mleczną, Kosiarzami, Babami, Odbieraczkami.
= Oprócz nazwy Mały Wóz Glad wiedz 60, Kup Astr 241, na obszarze Polski występują inne: Wóz;
(na Pomorzu, Kujawach i w Poznańskiem) Wózik, Wózek, Mały Wozik, Mały Wózik Kup WiM 26, Kup
Pol 88, MaJeriJci Wóz Kup WiM 26, Kup Pol 87, Mniejszy Wóz Kup Pol 87, Mały Furman, sporad.
Mała Fura, Biedka (od bida 'wóz o dwóch kółkach') Kup Astr 242, Kup Pol 88, Niedźwiedź, Mały
Niedźwiedź,
Mała Niedźwiedzica Glad Wiedz 60, Kup Pol 88, Kup WiM 26.
® Ze względu na wielkość M.W. jest porównywany do -^Wielkiego Wozu -mówi się, że M.W. jest
do kartofli, a duży do siana Kup Pol 87. Wśród jego części wymienia się cztery kółka i dyszel Kup
WiM 25, który skierowany jest w górę Kup Astr 241. Najbardziej widoczną i najjaśniejszą z gwiazd
M.W. jest ->Gwiazda Północna Kup WiM 25. Dzięki tej gwieździe, znajdującej się zawsze w tym
samym miejscu, M.W. jest łatwo rozpoznawalny na niebie. Wśród gwiazd MW., w Krakowskiem
wyodrębniają również Warsztat św. Józefa Lud 1895/173 i 174.
242 _______________________ KOSIARZE - eksplikacja
KOSIARZE eksplikacja
243
A M.W. znajduje się zawsze n a północy Kup Pol 87, nad Wielkim Wozem Glad Wiedz 60.
BIBLIOGRAFIA: Glad Wiedz 60-67; Kup Astr 1958/5/239-241; Kup Pol 87-88; Kup WiM 25-26- Mif Tok
1/116-118.
-►GWIAZDY, GWIAZDA PÓŁNOCNA, WIELKI WÓZ.
Stanisława Niebrzegowska
KOSIARZE
Pas Oriona; Orion
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Pochodzenie. Wygląd. Ilość gwiazd. Czynności: ruch, świecenie.
Miejsce i czas. Przepowiednie.
Dokumentacja: Przysłowia. Legendy. Relacje potoczne. Bibliografia
W polskiej kulturze ludowej Orion jest postrzegany jako grupa trzech lub sześciu gwiazd
przypominających kosę lub koszących mężczyzn i współtworzy „gospodarski" obraz nieba (z Wielkim
i Małym Wozem, Drogą Mleczną, Babami, Odbieraczkami).
W t r a d y c y j n y c h kulturach gwiazdozbiór Oriona jest łączony z pewnymi wydarzeniami
mitycznymi lub zajęciami gospodarskimi. W mitologii g r e c k i e j Orion był myśliwym ugodzonym
za zalecanie się do Plejad (-^Baby) strzałą Artemidy i przez nią przemieniony w konstelację Grav Mit
140. Wedle innych wersji mitu, Orion zrodził się z moczu i dlatego „konstelacja Oriona przynosi
deszcz zarówno wtedy, gdy wschodzi, jak i wtedy, gdy zachodzi". Grav Mit 141.
W kulturze s ł o w i a ń s k i e j Orion był postrzegany w stałym układzie z Plejadami: razem idą
po niebie, na wiosnę razem przestają świecić, a po upływie określonego czasu znów pokazują się na
wschodzie Mosz Kul 2/34.
Najpowszechniejsza na terenie Słowiańszczyzny dla pasa Oriona (lub nawet całego Oriona) nazwa
została utworzona od nazwy kosy lub kosiarzy: Kosiarze (Białoruś, centralne Karpaty, Słowenia),
Kośniki (rdzenna Polska), Kosy (Czechy, pd-zach. Polska), Kosari (Ukraina, pd. Białoruś, Rosja). U
Serbów i Chorwatów funkcjonują nazwy śćapi, śtdpi, śtapci, śtapovi utworzone od śtap, śtapac 'kij,
kijek, prątek', w Bułgarii - nazwa „radło": rdlo, orało, ralica, rolnica MoszKul 2/37-38.
=
Nazwy najczęściej spotykane w Polsce mają podstawę socjomorficzną i odsyłają do realiów
wiejskich: n a r z ę d z i (ze względu na kształt i funkcje): Kosa; w Małopolsce i na Górnym Śląsku
Kosy Kup Poi mapa nr 8, Glad Wiedz 42; Sierp w pow. łęczyckim, Kosok w pow. raciborskim Glad
Wiedz 41-43, Kup WiM 27; ludzi używających tych narzędzi, ustawionych w szeregu: Kosiarze,
Kosarze Glad wiedz 34 - wsch. i centralna Polska; Kośniki- na Warmii i Mazurach, Mazowszu, w
Suwalskiem i pn. części Lubelszczyzny Kup Poi mapa nr 8, Kup Astr 234; Kosce, Koścowie, Koścy -
w niektórych okolicach Karpat, pd-wsch. Śląska i w woj. białostockim Glad Wiedz 43; Kosiorki Kup
WiM 27, Kosyniery Glad Wiedz 34; do 1 i c z b y g w i a z d najbardziej widocznych w tym
gwiazdozbiorze: Trzej Królowie (Mędrcy), Trójca - w pow. gorlickim;
Trójca Święta - w pow. raciborskim Glad Wiedz 49; Trzy Jutrzenki - w pow. gorlickim; Trzy gwiazdy
w kupie - w pow. Wieliczka Glad wiedz 49.
Inne nazwy to: Panny, Gwiazdy św. Wawrzyńca lub św. Wojciecha Glad Wiedz 50, Stajenka
Betlejemska Kai Lim 30-31.
+ K. i W i e l k i Wóz zachodzą razem w zimie Glad Wiedz 183; gdy ukazują się na zachodzie,
zwiastują lato Glad wiedz 190.
* Św. Izydor dopomagający ludziom w czasie klęski wraz z kosiarzami zamienia się w konstelację
2. Jest to drąg, którym Lucy per chciał uderzyć Pana Boga, a który przy uderzeniu w skałę zamienił się
w kosę Gal star 43.
® Swoim układem przypominają k o s ę 5 , 6 lub rząd k o s i a r z y 4, podob. Mosz Kul 2/37,
j e d y n k ę f>, laskę Glad Wiedz 188.
A Najczęściej dostrzega się t r z y gwiazdy (co zostało utrwalone w nazwach) 7,
Kup Astr 233, Kup WiM 26, Glad Wiedz 42-43, 48, 185, Mosz Kul 2/37; niekiedy Wymienia Się trzy
gwiazdy na kosę i trzy na kosisko Kup Astr 233; dwie kosy Red. Sarzyna 1984, trzy gwiazdy drugiej
kosy są mniejsze i ciemniejsze od pierwszych Mosz Kul 2/36.
■ Ruch. K. w s c h o d z ą , p o k a z u j ą s i ę jesienią Glad wiedz 98, 191, 195-196, a zachodzą
na Wojciecha, na wiosnę Glad wiedz 98, 185, 191, 195. K. idą krokiem jak gęsi Mosz Kul 2/31, zaraz
za slunkiem Szyf Trąd 55 czyli od wschodu ku zachodowi Glad wiedz 106; górą chodzą w grudniu i
styczniu Glad Wiedz 107, Mosz Kul 2/33, idą ku dołowi, gdy zbliża się wiosna Szyf Miw 150, Szyf
Trąd 55.
Ś w i e c e n i e . W jesieni K. ś w i e c ącałą noc Glad Wiedz 191; najbardziej i najdłużej
widoczne są w zimie Kup Astr 233.
A 00 K. zmieniają miejsce na niebie, przemieszczając się ze wschodu na zachód, zawsze idą za
-*Babami, za nimi z kolei idą -»Odbieraczki. W pieśni weselnej umieszczane wyżej'niż księżyc:
Wysoko miesiącek, jesce wyży kosy, Weźze Kasiu grzebień, rozcesaj mi włosy, ZWAK 1888/137.
Według pojawiania się K. na niebie, zajmowanego położenia, a następnie znikania, powszechnie
określano czas w c i ą g u d o b y oraz porę r o k u Szyf Trąd 54 i 55, Glad Wiedz 157, 158, 185, 189,
191, 194. Wskazują północ - gdy są w górze, na środku nieba lub najwyżej na niebie Glad Wiedz 184,
190, 195, gdy są na dwa chłopy nad stodołą Kul MiW 437, także gdy (w zimie) znajdują się na
południu Glad wiedz 185, 189, 192; godzinę trzecią - gdy w zimie są wysoko na niebie Glad wiedz
191; czwartą - są na chłopa Szyf MiW 149, na południu 3; piątą - są nisko nad ziemią Szyf MiW 149;
ósmą - są na wschodzie Glad Wiedz 192; dwunastą - są na północy Glad Wiedz 192. •
Jeśli idzie o cykl roczny, najczęściej mówi się, że gwiazdy te w lecie są zupełnie niewidoczne
Glad wiedz 98, 184, 185, 188-191, 194-196, Or L 1938/161; pojawiają się na niebie
pod koniec lata lub jesienią Glad Wiedz 102, 185, 189, 190, 192, 196, Kup Astr 233, Or L 1938/161;
na św. Jakuba wychodzi jedna laska Kos (gdy wyjdzie druga, zbliża się zima) Glad Wiedz 102, 188. W
połowie marca ukazują się na niebie o dwunastej w południe Kai Lim 39; w czerwcu - o szóstej rano
Kai Lim 39; w jesieni - z wieczora Glad wiedz 107, 191, przed północą Kai Lim 38; w polowie
września - o północy Kai Lim 39; tydzień po Jadwidze (16.X) wschodzą o w pół do szóstej wieczorem
Kai Lim 38; miesiąc przed Godami pokazują się około ósmej wieczór Glad Wiedz 153; w zimie
pokazują się z wieczora Glad
244 __________________________ KOSIARZE - dokumentacja
ODDIERACZKI - eksplikacja
245
Wiedz 191, Kai Lim 39. Idą ku wschodowi, gdy zbliża się zima, ku zachodowi - gdy ma
nastąpić lato Glad Wiedz 189 i 190.
4* Przepowiednie oparte były na widoczności K. Wczesną w i o s n ę i ciepło zapowiada zachód K. w dniu św.
Wojciecha (23.IV) - w przysł. IA. To samo przewidywano z zachodzenia K. w dniu (lub w wigilię) św. Andrzeja
(30.XI) ID.
Na podstawie czasu ich zachodzenia w dniu św. Wojciecha, w Krakowskiem przepowiadają także, jaki będzie
cały rok: jeżeli po północy w tym dniu zajdą wcześniej, będzie rok s u c h y , jeżeli później, będzie m o k r y K
7 Krak 33.
DOKUMENTACJA
PRZYSŁOWIA
IA - Nie zejdzie ciepła na ziemię rosa, póki się z słońcem nie zetknie kosa. K 48 Ta-Rz 259; war.: Nie będzie
cieplej rosy, dopóki na Św. Wojciecha (23.IV) nie zajdą wieczór kosy. Glad Wiedz 110; ... pokiela nie zajdą na
Wojciecha kosy. Mosz Kul 2/34; ... dopóki nie zejdą wieczór kosy Glad Wiedz 158; ... na mrok k"ośi. Kuc Mlp 40; Jak
zachodzą na zmrok kosy - to się spodziewaj cieplej rosy. Glad Wiedz 110; podob. Dopóty nie będzie wiosny, dopóki
nic zejdą na zmierzchu kosy. Glad Wiedz 110; Jak rano zejdą trzy kosy, to się ludzie spodziewają cieplej rosy. Glad
Wiedz 195.
IB - Jak na św. Jędrzeja (30.XI) wejdzie kosa - to na Wojciecha ciepła rosa. Glad Wiedz 184; war.: Jeżeli kosy
zajdą wczas wieczór w dzień św. Jędrzeja, będzie wczesna wiosna. K 7 Krak 33; podob. Jak dzień przed Andrzejem
zajdą kosy - to będzie wczesna wiosna, a jak po Andrzeju - to późna. Glad Wiedz 188.
LEGENDY
2 - [Gdy na ziemi panował wielki „pomór" po wojnie i umierali zwłaszcza ludzie starzy,
wówczas, św. Izydor - rolnik i oracz - porzucił swoje brony i pług i razem z dwoma innymi
robotnikami bezpłatnie stanął do kośby. Posilali się oni chlebem anielskim przynoszonym
przez aniołów. Pracujący kosiarze cudem boskim zostali przeniesieni między gwiazdy. Rów
nież brona i pług św. Izydora znajduje się na niebie. Pług zagłębiony jest w niwę niebieską
tak, jak na ziemi tkwił jedną częścią w skibie. Gdy niebo przybliży się do ziemi, będzie on
widoczny.] Lud 1895/172, ts. Krz PBL nr 2458.
RELACJE POTOCZNE
3 - Ja nawet tak pamiętam, jak moja mama opowiadali - nie było zegara ... I oni sie znali na gwiazdach, czyli
Kosiarze tak zwane były. I były Kosiarze na południu, tu prosto świeciły, to znak byl, że jest godzina czwarta po
pólnocku. Etnl 1989 Dilg 121.
4 - [A dlaczego te gwiazdy nazywały się Kosiarze? ] A bo takie te gwiazdy jakoś tam szli, tak jak Kosiarze, tak
u
o takie były, rzęda jakiegoś były. Ji
n
oni zawsze sic znali ten mój ojciec na tych gwiazdach. To "oni gadali ... ta i ta
godzina, już Kosiarze, gadajo, so. Etnl 1989 Bilg 119.
5 - No Kosiarze, bo to już wygląd kosy. Od tego nazwa powstała Kosiarze. Red Gorajec 1984.
6 - To tak samo wyglądajo jakby te gwiazdy so tak ułożone, prawda? Tak, w formie kosy, znowu, tak jak jedynki,
o! Takie po niebie. TN Krasiczyn 1985.
7 - No, Kosiarze. To so tak równo te Kosiarze, widać takie gwiazdy trzy większe, i to widać, to nazywają
Kosiarze. TN Krasiczyn 1985.
BIBLIOGRAFIA; Glad Wiedz 93-117, 160-176; Grav Mit 139-142; Kup Astr 1958/5/233-237; Kup Pol 88-94; Kup
WiM 26-27; Mif Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/29-38; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym
językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 157; S n a r s k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w
polszczyźnie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyf Trąd 53-55, 80; Wort Iloff
9/684-686.
-+BABY, GWIAZDY, NIEBO, ODB1ERACZKI, WIELKI WÓZ.
Stanisława Niebrzegowska
ODBIERACZKI
Miecz Oriona
Odbieraczki są łączone z Kosiarzami w „scenę gospodarską" nieba, którą współtworzą też: Droga Mleczna,
Wielki i Mały Wóz, Baby.
s
Na obszarze Polski poza nazwą Odbieraczki Szyf Trąd 54, Kul MiW 437, Kup Astr
233 i 234 funkcjonują liczne nazwy synonimiczne, związanych z ludowym wyobrażeniem
->nieba jako w i e l k i e g o p o 1 a, na którym pracują „niebiescy żeńcy": po męskich
„kosiarzach", idą kobiety „odbierające" zboże, „grabiące" kłosy i pomagające koszą
cym mężczyznom - Grabarki Szyf Trąd 54, Szyf MiW 149; w Ostródzkiem - Grabiarki
Kup WiM 26, Kup Astr 233, Glad Wiedz 35 i 36, Grabiarce Kup WiM 26, Kup Astr 233; W pOW.
żywieckim - Grabcze Glad Wiedz 35; Zbieraczki, Podbieraczki, Podbieracze Kup WiM 26, Kup Astr 233, Ubieraczki
Glad wiedz 35 i 36; w Żywieckiem Żniwiarki Kup Astr
234 i Znaczki Kup Pol 89; Zastępcę Kup Astr 233; Niesiarze Glad wiedz 35; Pomocniki,
Pumocnice zy Śniadaniem Kup Astr 234, Kucharki ze Śniadaniem Glad wiedz 35,
Kup Pol 90.
•*• ® O. to ( rz y (lub dwie) gwiazdy Glad Wiedz 35, Szyf Trąd 54, Kup WiM 26, Kup
Astr 233, które świecą r z ę d e m obok siebie Glad wiedz 35.
A O. zawsze znajdują się za K o s i a r z a m i Glad wiedz 35 i 36, Kup WiM 26, Kup Astr 233 i 234. W
porównaniu jednak z Kosiarzami są one mniejszej wielkości Kul MiW 437. O gwiazdach tych mówi się (na co
wskazują także nazwy: Niesiarze, Pumocnice zy Śniadaniem, Kucharki ze Śniadaniem), że przynoszą one Kosiarzom
śniadanie Glad
Wiedz 35 i 36.
W pow. sandomierskim za O. wyróżnia się gwiazdę zwaną Pieskiem Glad Wiedz 35.
-►BABY, GWIAZDY, KOSIARZE, NIEBO.
Stanisława Niebrzegowska
246 __________________________ BABY - eksplikacja
BABY eksplikacja
247
BABY
Plejady
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Pochodzenie. Wygląd. Ilość. Czynności: ruch, świecenie.
Lokalizacja i czas. Wykorzystanie w rachubie czasu i określaniu stron świata. Przepowiednie. Dokumentacja:
Legendy. Podania. Bibliografia
W polskiej kulturze ludowej Plejady są postrzegane jako grupa siedmiu gwiazd, z których jedna
świeci jaśniej niż pozostałe. Ich powstanie legendy wiążą z zamianą grupy kobiet w gwiazdy za karę
(lub w nagrodę) przez Chrystusa.
Według mitologii g r e c k i e j Plejady były siedmioma córkami Atlasa, które po popełnieniu
samobójstwa (na wieść o śmierci sióstr Hyad), Zeus umieścił na niebie w postaci gwiazd. Według
innej wersji mitu Plejady byty kochankami bogów. Jedna z nich, Merope, zostawszy żoną Syzyfa,
wstydziła się związku ze śmiertelnikiem i dlatego dziś świeci słabiej na niebie Tok Mif 2/317, Kop
SMit 886. Wraz z matką Plejady stanowiły obiekt pożądania Oriona, który przez pięć lat ścigał je,
dopóki nie przemieniły się w gołębie (grec. pleiddes), widoczne na niebie jako konstelacja Tok Mif
2/317. Nazwa Plejad bywa wywodzona także od grec. plew 'płynę statkiem' i wiązana z czasem ich
świecenia na niebie, tj. od połowy maja do końca października, w porze
dobrej do Żeglugi Kemp Slnd 341, Grav Mit 142.
W wierzeniach I n d i a n Ameryki Północnej Plejady to tańczące święte, według
A b o r y g e n ó w australijskich - młode święte dziewczęta, dla L a p o ń c z y k ó w -grupa
wierzących. W P o l i n e z j i i P e r u uważano, że ta właśnie grupa gwiazd patronuje rolnictwu,
bowiem jej pojawienie się wiosną na niebie oznacza początek roku wegetacyjnego chev Dic 4/29.
W kulturze s ł o w i a ń s k i e j Plejady były wyróżniane jako grupa gwiazd, widoczna na niebie
od jesieni do wiosny Mosz Kul 2/34. Mają one bardzo różne nazwy: Baby, Babki (Czechy, Łużyce,
rdzenna Polska), Kura, Kwoka, Kwoczka (niekiedy rozszerzone przez dodanie określenia - z kurczętami
- Czechy, Słowacja, pd. Polska, polsko-ruskie pogranicze, Ukraina, rdzenna Bułgaria i Macedonia),
Sito, Rzeszoto (Białoruś) oraz Vołosozary, Visozary, Stożary, Sozar (Rosja), Stożari, Vlasi, Vlasci
(Bułgaria), Vlastovice (Słowenia) Mosz Kul 2/35-36.
Według wierzeń bułgarskich, okres niewidoczności Kwoki na niebie był wiązany z
wysiadywanim przez nią jaj Mosz Kul 2/468. Po fazie niewidoczności Kwoka strząsa z siebie puch i
robactwo na Ziemię, powodując tym samym choroby owiec, bydła i koni; dlatego należało wtedy
ukryć swoje zwierzęta domowe pod dachem Mosz Kul 2/179.
W języku polskim metaforycznie plejada oznacza grupę ludzi wybitnych, wyróżniających się w
określonej dziedzinie (Plejada aleksandryjska, Plejada karolińska) SJP
Saym 2/689, SJP Dor 6/462-163.
=
Najbardziej rozpowszechnione na obszarze Polski są nazwy o podstawie
s o c j o m o r f i c z n e j - Baby, Babki, znane w całej środkowej i zachodniej części
kraju Karl SGP 1/28, Szym SDom 22, Bąk Kramsk 92, K 8 Krak 303; sporad. też Baba Glad
Wiedz 24 pow Wadowice. Nazwy te wiązane są z widzeniem -mieba jako wielkiej łąki, koszonej
przez -^Kosiarzy, za którymi idą Baby 4. Rzadziej Babom nadawano nazwy Grabiarki, Grabiarze,
Zbieracze Kup Astr 239, utożsamiając je prawdopodobnie z -*Odbieraczkami.
Nazwy o podstawie z o o m o r f i c z n e j częste na południowym wschodzie Polski (pod
wpływem gwar ukraińskich) i Górnym Śląsku to: Kurki Glad wiedz 24, podob. Karl SGP 2/529,
Kwoczki Glad wiedz 3o; Kokoszki Or L 1938/160; Kurczęta, Kurczątka Glad wiedz 24-25, 30.
Przeważa jednak nazwa w l.p., co jest dowodem wyróżniania jednej, największej gwiazdy zbioru: Kura
Glad wiedz 19, 24, Kura (Kurka, Kwoka)
Z kurczętami Karl SGP 2/546, Kup Astr 237, Glad Wiedz 19, 24-25, 31; Kwoka Kai Lim 37, Glad Wiedz 24-25, 30,
189, Mosz Kul 2/35; Kwoczka Mosz Kul 2/35; Kaczka Kup Astr 239.
Do w y g l ą d u B. - bez szczególowszej charakterystyki - nawiązują też nazwy Gromadki Szyf
WiM 150, podob. Szyf Trąd 55, Kupka i Kupki Glad Wiedz 30-31, także Sito Glad Wiedz 19, 28, 30,
Sitko Glad Wiedz lg, 28. Nazwa ostatnia (powszechna także na Białorusi) wiąże się prawdopodobnie z
wierzeniami o ->gwiazdach jako otworach, przez które widać światło niebieskie Glad Wiedz 28.
Inne nazwy z motywacją mniej przejrzystą to: Panny, Babie Bajki, Spital, Wózek Dusz, Młodziki
Glad Wiedz 29-30, Siedem Braci, Plejady Kup WiM 27-28.
it B. to gwiazdozbiór 1, gwiazdy Or L 1938/160, K 7 Krak 32.
+ B. tworzą kolekcje z K o s i a r z a m i i s ł o ń c e m , bo idą razem w czerwcu Glad wiedz 185;
razem zachodzą na św. Wojciecha (23.IV) Glad wiedz 185.
x
Pochodzenie B. legendy etiologiczne wiążą: (a) z karą: Chrystus umieścił na niebie grono kobiet,
które zapytane o drogę, nie wskazały mu jej i; (b) z n a g r o d ą: za obdarowanie chlebem Chrystus
umieścił na niebie piekarkę i jej sześć córek: największa z gwiazd to kura, mniejsze kurczęta 2; (c) z
d a r e m : jest to kura podarowana Dzieciątku 3, podobnie jak -»Baran; (d) z p r z y g o d ą : Baby to
wysypane z wozu przez furmana kobiety, które teraz muszą chodzić pieszo Sych SGKasz i/io.
® U k ł a d g w i a z d . B. to k Up a (kupka) Kup Astr 237, Szyf WiM 150, Szyf Trąd 55;
gwiazdy w kupie Or L 1938/160, Kup Astr 237, Szyf WiM 150, Sz
y
r Trąd 55; skupienie gwiazd Kup
Astr 239; g r o m a d a (gromadka) małych gwiazd Or L 1938/160, podob. Glad Wiedz 31, Kup Astr
237, Kup WiM 27, Sz
y
r Trąd 55 z jedną większą na przodzie Glad Wiedz 31. Jedna z gwiazd jest duża,
a przy niej takie drobne Etnl 1989 Bilg 119, Kup Astr 237; kępka gwiazd Red. Jelna 1984.
Według niektórych przekazów, m a ł e i d r o b n e gwiazdy to kurczęta, a największa z nich -
kura Glad wiedz 31. Wygląd B. został utrwalony w nazwach (zob. wyżej). B. to gwiazdy małe Or L
1938/160.
A Ilość gwiazd składających się na zbiór nie jest dokładnie ustalona. Mówi się, że
jest ich duŻO naokoło siebie TN Krasiczyn 1985; pięć Glad Wiedz 31, 196, Kup Astr 237; SZeŚĆ Or L 1938/160,
Glad Wiedz 31; siedem 11, Glad Wiedz 31, Szyf Trąd 55, Or L 1938/160, Z których
jedna jest najjaśniejsza Kup Astr 237; więcej niż siedem Kup Astr 237; osiem Glad wiedz 31; dziewięć
Kup Astr 237; od sześciu do dziesięciu Kai Lim 37; z dziesięć w jednej gromadce, więcej jak dziesięć
Kup Astr 237; jedenaście Szyf Trąd 55, Kul MiW 437; a nawet - piętnaście
Kup Astr 237.
248
BADY eksplikacja
BABY - dokumentacja
249
■ R u c h. B. przypisuje się w tradycji ludowej właściwość poruszania się po niebie, choć spotyka
się też opinie, że B. nigdy nie zmieniają swego położenia Glad wiedz 98, zawsze stoją na środku nieba
Or L 1938/I6i; językowo utrwalony jest jednak pogląd przeciwny, że B. zmieniają swe położenie w
ciągu nocy Glad wiedz 190: ido drogo, którą słonko robzi Szyf Trąd 56, Glad Wiedz 193, tj. ze
wschodu na zachód Szyf wiM 150,
Glad Wiedz 194, Kai Lim 38| c h o d z ą kupami K 7 Krak 32. B. w s c h o d z ą Sych SGKasz 1/10,
wychodzą Glad Wiedz 189; w jesieni wschodzą o cztery godziny wcześniej niż Kosiarze Kai Lim 38;
z a c h o d z ą , giną, znikają, kończą się, gasną, kryją się Mosz Kul 2/33 zniżają się nad ranem Glad
Wiedz 196.
Ś w i e c e n i e . Jesienią i w zimie ś w i e c ą całą noc Glad wiedz 189, IUI; mc świecą w lecie
Glad Wiedz 189. Jedna z gwiazd (Kwoka) świeci najjaśniej Kup Astr 237. 0 okresie niewidoczności B.
na niebie mówi się: nie widać Bab, nie ma ich, nie świecą, kasik pójdą, idą razem ze słońcem, są
niewidoczne Glad wiedz 97.
A 00 B. znajdują się na niebie przed Kosiarzami Szyf WiM 150, Kosiarze pilnują się Babek Mosz
Kul 2/31, Glad wiedz 184; za Kosiarzami 4. Stoją na środku nieba Or L 1938/161. Pokazują się przy
końcu czerwca lub na początku lipca Glad Wiedz 104,
Kai Lim 39; W sierpniu Glad Wiedz 184, 191, W sierpniu lub We wrześniu Glad Wiedz 104;
jesienią Glad wiedz 185, 188, we wrześniu Glad wiedz 185, 190, w październiku Glad wiedz 190-191;
w październiku i listopadzie Glad Wiedz 104. W październiku widać je na wschodzie wieczorem Glad
Wiedz 108. W październiku w tydzień po św. Jadwidze (16.X) B. wschodzą w pół do szóstej
wieczorem Kai Lim 38. Jak widać B. to zbliża się zima Glad Wiedz 158. Od listopada do marca
widoczne są całą noc Szyf Trąd 56.
B. (wraz z Kosiarzami) znikają z nieba na św. Wojciecha (23.IV) Glad Wiedz 185,
W marCU Glad Wiedz 185, 190, W kwietniu Glad Wiedz 191; na wiosnę Glad Wiedz 191, 196, Szyf
WiM 150; znikają po św. Piotrze (29.VI) Glad wiedz 185. Znikają na łato Glad wiedz 185, 189-190: w
maju, czerwcu i lipcu B. są niewidoczne Glad wiedz 101, 184, bo wschodzą i zachodzą ze słońcem
Glad wiedz 101.
+ W y k o r z y s t a n i e w r a c h u b i e c z a s u i o k r e ś l a n i u s t r o n ś w i a t a .
Regularne pojawianie się i znikanie B. z nieba stało się podstawą obliczania czasu. Jesienią B. znajdują
się na wschodzie słońca Glad Wiedz 190. W grudniu wczesnym wieczorem świecą na
północno-wschodniej części nieba Glad wiedz 194, na południowo--wschodniej części nieba Glad
wiedz 192, na wschodzie Glad wiedz 191, 195, są w połowie nieba Glad Wiedz 195, na pięciu chłopów
od ziemi Glad Wiedz 190; o północy świecą na południu Glad Wiedz 192, 194, 196, na środku nieba
Glad wiedz 106, 190-191, 193, są wysoko Glad Wiedz 152, 184, 190,196; nad ranem świecą na
zachodniej stronie nieba Glad wiedz 194, na zachodzie Glad Wiedz 191, 193, 195-196, są na trzech
chłopów od ziemi Glad wiedz 190.
♦ Przepowiednie: w i o s n y : Baby w zorze zachodzą Glad Wiedz 157; zimy: zachodzą
pochmurno, wilgotną zimę znaczą; jeżeli pogodno zapadają, pogodną zimę, ale przykrą w mrozie
obiecują ZWAK 1882/196. Porzekadło gospodarskie: trzeba żyto siać, bo gromadki zeszli z nieba Szyf
Trąd 56.
DOKUMENTACJA
LEGENDY
1 - Baby to kobiety, które nie odpowiedziały Chrystusowi na pytanie o drogę.
Na niebie także są Baby. Chrystus chodził po świecie; przed chatą siedziały kobiety (baby) i
gawędząc zabawiały się ploteczkami o sąsiadach. Bóg zbliżył się do gromadki i zapytał o drogę; zajęte
swą gawędą, nie odpowiedziały Chrystusowi. Syn Bóg zapytał się raz, drugi, do piątego razu, ale one
wcale na to nic. zwracały uwagi i wciąż z sobą rozmawiały. Zniecierpliwiony Chrystus, bo mu się
śpieszyło, za karę cale grono kobiet umieścił na niebie i nazwał gwiazdozbiór ten Babami. Wisła
1900/468.
2 - Baby to piekarka z sześcioma córkami, które poczęstowały Chrystusa
chlebem.
O początku Plejad taka gadka: Chrystus przechodząc koło piekarza, posłał ucznia swego po dar
chleba, piekarz odmówił go, piekarka zaś z sześcioma córkami dala mu go tajemnie, i za to
przeniesioną jest na niebiosa, piekarz zaś zamieniony w kukułkę, i tak długo, jak kuka czy kuje ona z
wiosną (od Tiburtii do Johannis), widzialnemi są i Plejady na niebie. K 7 Krak 197.
3 - Kwoczka z kurczętami to dar pastuszka dla nowonarodzonego Jezusa.
Pows7.echnie też znaną jest pomiędzy wieśniakami gromada gwiazd, którą nazywają Kwoczka z
kurczętami. U Rusinów nazywa się Kuryczka. Ma to być podarunek od pastuszka ofiarowany przy
Narodzeniu Pańskim - następnie kwoczkę umieszczono pomiędzy gwiazdami na pamiątkę. Lud
1895/175.
PODANIA
4 - Baby za kosiarzami grabią siano niebieskie dla mającego się narodzić
Jezusa.
Tak było: najprzód poszły baby z grabiami, silą tego, zaczęły pogwarkę (rozmowę), jak zwyczajnie
niewiasty - co uszły dalej, cejco gadać do siebie. Niedaleko szli kosiarze z kosami na ramiączku i nic
nie mówiąc, wyminęli baby, ze ostały za niemi cedźkaj w tyle. Za kosiarzami jedzie furman wozem, ma
Ą konie w lejcu, w przoprzek, zadek i dyszel u wozu, widać to dobrze jak on ciągle kolami w tyl cofa, bo
mu niesporo jechać. - Ten furman woził po niebie św. Jerzego - a terez dostał nakaz, żeby zwieźć siano,
które kosiarze skoszą, a baby grabiami zgrabią, bo to sianko niebieskie, potrzebne będzie w Boże
Narodzenie dla nowo urodzonego Pana Jezusa. K 7 Krak 32, podob. Udz Krak 92.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 4/28-29; Glad Wiedz 93-117, 160-176; Grav Mit 141-142, 151, 195, 348, 420; Kup
Astr 1958/5/237-239; Kup Pol 94-101; Kup WiM 27-28; Mif Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/29-38;
N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 156-157; S n a r s
k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyźnie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP
UMCS, Lublin 1985; Szyr Trąd 55-56, 77, 80; Wort HofT 9/686-689.
-►GWIAZDY, KOSIARZE.
Stanisława Niebrzegowska
250
WAGA - eksplikacja
BARAN eksplikacja
251
KRZYŻ ŚWIĘTY
Łabędź
Grupa gwiazd zwana Krzyżem Świętym, nad którą znajdują się Niewiasty i Gwiazda św.
Jana, należy do gwiazd pasyjnych; przy tej grupie Droga Mleczna rozwidla się na dwa
szlaki Kai Lim 31. Do tej figury zalicza się pięć gwiazd drugiej wielkości, wierząc, że jest
ich znacznie więcej, lecz będą widoczne wtedy, gdy Syn Boży zasiądzie, aby sądzić ludzi i
krzyż ten weźmie do ręki jako berło Kai Lim :ii, 37-38. Czarownicy i „zatraceńcy" figury
krzyża z ziemi nie widzą Lud 1895/176.
-►GWIAZDY.
S.N.
KOŁO ŚWIĘTEJ KATARZYNY
Korona Północy
Według legendy w koło to została wpleciona św. Katarzyna i stoczona ze skalistej góry.
W czasie spadania z góry dzwona się popsuły tworząc odstępy (= szczerby). Najjaśniej Koło
św. Katarzyny świeci w listopadzie, w miesiącu, w którym męczenniczka weszła do nieba
Lud 1895/173.
-►GWIAZDY.
S.N.
WAGA
Grupa gwiazd przypominająca wagę; na jej szlakach ważone są dobre i złe uczynki po
śmierci. Według podania, bardzo bogaty człowiek wiózł na wozie bochenki chleba. W
drodze na targ spotkał go dziad i prosił o jałmużnę, ale nic od bogacza nie otrzymał. Droga
była wyboista i jeden z bochenków spadł z wozu, bogaczowi nie chciało się jednak zejść,
by podnieść chleb. Powiedział więc dziadowi, abywyciągnął sobie z błota ten chleb. Po
śmierci, w chwili „obrachunku" ze św. Michałem, gdy bogacz nie miał co położyć na wagę,
nadszedł ów dziad niosąc chleb, nie zabłocony, lecz świecący i położył go na wadze, dzięki
czemu bogacz dostąpił zbawienia Lud
1895/174.
BIBLIOGRAFIA: Kop SMit 349; Kop SSym 444.
-►GWIAZDY.
S.N.
SZNUREK Z GUZAMI
gwiazdozbiór Węża lub Smoka
Sznurek z guzami znany jest w Krakowskiem, Lubelskiem i Sandomierskiem. Według
legendy, Matka św. Piotra zesłana do piekła za grzechy, gdy dowiedziała się, że jej syn jest
klucznikiem do nieba, zaczęła prosić go o wybawienie. Św. Piotr wstawił się za matką u
Boga, wyprosił dla niej laskę i rzucił sznur, na którym zrobił węzły, aby mogła się po nich
łatwiej wspiąć. Inne dusze czepiały się matki Św. Piotra, by wraz z nią dostąpić zbawienia.
Ona oburzyła się, a szamocąc się i strząsając dusze przerwała sznur i wpadła jeszcze głębiej
w ogień piekielny, skąd żaden glos nie dochodzi. Przerwana część sznura wisi nadal na
niebie i widać go z guzami świecącymi
niby gwiazdy Lud 1895/176, nadto war.: Kra PBL nr 804.
-►GWIAZDY, OGIEŃ PIEKIELNY.
S.N.
SITO
gwiazdy Włosów Bereniki
Sito pochodzi od Trzech Króli. Sypali oni sitem owies koniom, a następnie zostawili je
Panu Jezusowi wraz z darami, które do niego włożyli. Sitem posługiwała się Matka Boska,
a po wniebowzięciu zawiesiła je między gwiazdami. Wcześniej Sito było znacznie większe,
ale czarci warząc napitek 'pierwszą wódkę', porwali je, aby „odwar" przecedzić. Wówczas
część sita spaliła się. Św. Marek tłukąc się po piekle odzyskał je z rąk szatańskich i zawiesił
Sito na dawnym miejscu Lud 1895/175, ts. Kra PBL nr 2456.
-►BARAN, GWIAZDY
S.N.
BARAN
gwiazdozbiór Barana
Według opowiadań ludowych jest to ten sam baran, którego pasterz Wojciech ofiarował
Dzieciątku. Pan Jezus umieścił podarek na niebie, podobnie jak otrzymaną od pasterzy
kokoszkę (->Baby) Kai Lim 30.
-►BABY, GWIAZDY, SITO.
S.N.
DROGA MLECZNA eksplikacja 253
DROGA MLECZNA
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie. Wygląd. Części. Czynności. Czas. Miejsce Przepowiednie.
Dokumentacja: Legendy. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska. Dibliografia.
W polskiej kulturze ludowej Droga Mleczna obrosła licznymi interpretacjami mitologicznymi,
które znalazły swój wyraz w różnorodnych nazwach oraz objaśniających je opowieściach
wierzeniowych.
W wyobrażeniach różnych ludów świata Droga Mleczna jest miejscem przejścia ze świata
ziemskiego do świata boskiego Herd Lek 33. Bywa porównywana do rzeki, drzewa, węża, śladów stóp,
rozlanego mleka i haftowanej szaty Mir Tok 1/116-117, chev Dic 1/403. Wierzy się, że jest drogą, po
której dusze zmarłych odchodzą w postaci ptaków ze świata ziemskiego w zaświaty lub drogą do
miejsc świętych chev nic 4/402-403. Jest też traktowana jako dźwigar nieba Chev Dic 4/402 lub
szczelina w sklepieniu niebieskim, przez którą widać niebiański ogień Herd Lek 33.
S ł o w i a n i e (na terenie Łużyc, rdzennej Polski, Białorusi, Polesia, Litwy) dają jej nazwy: ptasia,
gęsia, żurawia. Inaczej interpretują Drogę Mleczną Słowianie południowi, dla których Droga Mleczna
jest usypana słomianą sieczką lub sianem, które miały wypaść z worka niesionego (wiezionego) przez
złodzieja, kuma lub popa. Odpowiadające takiej interpretacji nazwy to: słoweń. kumowa slama, serb. i
chorw. kumovska slama, bułg. kumova(-e) slama (seno) lu b popowa{-e) slama [serw). Trzeci typ nazw
słowiańskich wiąże Drogę Mleczną z wielkimi miastami: Droga do Rzymu, Krakowa, Częstochowy,
Poczajowa, Kijowa, Jerozolimy, Droga Batyja Mosz
Kul 2/39, Kup Astr 243, Kup Pol 105.
= Najprostsze, jednoczłonowe nazwy polskie - Droga; w Małopolsce i wsch. Mazowszu z
Podlasiem: Gościniec Glad Wiedz 77, Kup Astr 243, Mosz Kul 2/39; w pow. łukowskim: Trakt Glad
Wiedz 82 - są zwykle rozwijane w dwuczłonowe zestawienia, tworzone od:
(a) w y g l ą d u : Droga Mleczna, Biała Droga Glad Wiedz 85; Mleczny Gości
niec Glad Wiedz 84; Cesta Mleczna, Mleczny Pas Kup Astr 244; Jaśni Prag Glad
Wiedz 85;
(b) u m i e j s c o w i e n i a : Światło Niebieskie Glad wiedz 85; (wsch. Polska) Gościniec
przez/bez niebo Kup Astr 243; Zora po niebie (na niebie) Glad Wiedz 8.5;
(c) celu, którym w szczególności są: mieszkanie Boga i świętych Droga (Gościniec) do nieba
(po niebie, przez/bez niebo) Glad wiedz 79, Ku
P
Astr 243 i 244, Kup Pol 103, 106; Droga do raju,
Droga z raju do nieba, Droga do zbawienia, Wrota do nieba, Boże Wrota Glad Wiedz 79, Kup Pol
104; miejscowości bib l i jne -Droga do Egiptu Kup Astr 243, Kup Pol 105; Droga do Jerozolimy 19;
Jeruzalemska
Cesta GlaH wiedz Ri; Droga z Jeruzalem do Betleem Kup Astr 243; miejsca kultu -Droga do Rzymu
13, podob. Kup Pol 105, Mosz Kul 2/39; gościniec do Rzymu Lud 1900/66; (w centralnej Polsce)
Droga (Gościniec) do Częstochowy 13, Mosz Kul
2/39, Szym SDom 152, Glad Wiedz 77, 83, Kup Pol 105; Częstochowska Droga Szym SDom
1/152; Droga na Kalwarię (do Kalwarii) 13, podob Kup Pol 105; (śląsk.) Droga z Częstochowy na
Kalwarię, Droga do Piekar, Droga do św. Anny, Droga do Mogielnicy Glad Wiedz 83, Kup Pol 105;
Droga do Gietrzwałdu Szyf Miw 152; Droga ze Skępego do Częstochowy Kup Astr 243, Kup Pol 105;
duże miasta - (Warmia) Droga do Olsztina Szyf Miw 152; Gościniec na Warszawę Kup Pol 105, Droga
do Warszawy Glad Wiedz 83, Kup Astr 213, z/od Warszawy do Krakowa Kup Astr 243, Kup Pol 105;
Droga do Krakowa Mosz Kul 2/39, Glad Wiedz 83, Krakowski Gościniec 10, 25; Droga do Kępcyn
Glad Wiedz 83, Droga od Budapesztu na Warszawę, Gościniec od Krakowa do Łodzi Kup Pol 105;
(d) mitycznych i domniemanych u ż y t k o w n i k ó w - którymi są ciała niebieskie:
Droga Gwiazdowa, Droga Księżycowa, Droga Księżyca Glad Wiedz 85, Kup
Pol 106, Kup Astr 244, (pow. Nowy Larg) Droga Słoneczkowa Glad Wiedz 85; osoby
boskie i święte - Droga Boga Glad Wied?, 8 i ; Droga Pana Jezusa Glad Wiedz 8i;
(w Żywieckiem) Droga Matki Boskiej, Droga Świętych Kup Astr 244, Kup Pol 104,
Glad wiedz 81, Droga św. Jakuba Glad wiedz 81, Kup Pol 104; Gościniec św. Jakuba 24,
podob. Glad Wiedz 81, ZWAK 1889/77; Gościniec Św. WawrZyjlCa Glad Wiedz 81,
Kup
Pol 104; Droga św. Eliasza Kup Pol 104; dusze zmarłych - Droga Umarłych Kup Pol 104,
(Małopolska, Lubelskie) Droga Dusz 26, podob. Glad wiedz 81, Droga Dusz Umarłych 22, Droga
Dusz (Pokutujących) Kup Astr 244, Kup Pol 104, Droga Duchów Kup Poi 104, sssi 2/181; Droga
Przodków, Bohaterów sssi 2/181; ptaki
i zwierzęta: Droga Ptasia 4, podob. Kul MiW 437, Kup Astr 244, Mosz Kul 2/39, SSSI 2/181;
Droga Ptasza, Ptasięca Kup Astr 244, Kup Pol 103, Droga dla ptaków Kup Pol 103, Droga Gęsia
Kup Astr 244, Mosz Kul 2/39, Droga dla dzikich gęsi Kup Astr 244, Żurawia Mosz Kul 2/39, Droga
Zwierzęca, Droga Zwierząt Kup Astr 244, Kup Pol 103;
(e) p r z e p o w i e d n i p o g o d y : Droga Pogody (na pogodę, do pogody), Droga na deszcz,
Mroźna Droga Glad Wiedz 85;
(f) c z a s u : Nocna Droga Glad wiedz ar,; metaf. Wskazówka Czasu Nocnego
Glad Wiedz 85, 196;
(g) inne nazwy to Droga Krwawa 29; Pasmuga s; Mgławica, Smura (od 'mgła'
lub 'chmura') Kup Astr 244; Zopyra (Zapyra) (od 'chmura'), Strychy (Strych),
Strychy Jasno Czerwone, Strale, Pomoda (od pomloda 'chmurka, biały obłok'),
Pożoga Glad Wiedz 85; Droga Wojenna (jak NapoUin sed na rusk'iego) Kup Pol 107.
x
Pan Bóg wytyczył D.M. zbuntowanym aniołom i po niej strącił ich do piekła 15; słoneczkowa
matka tamtędy jeździła 1 został znak Glad wiedz 85 pow. Nowy Targ; Matka Boska przeszła po niebie i
został ślad w postaci D.M. 1, Glad Wiedz 81 pow. Wadowice; Furman (->Wielki Wóz) zawadził
kołem wozu o piekło i rozlał mleko, które Bóg przeniósł na niebo Sych SGKasz 288; D.M. na niebie
jest znakiem rzeki, która znajduje
Się pod ziemią Glad Wiedz 88.
® D.M. - kojarzona z m l e k i e m i jego bielą (zob. nazwy) -jest opisywana jako jasna wstęga
Glad Wiedz 88, pas (pasmo) gwiazd jasnych 10, 24, b i a ł a 3 (z białego
254
DROGA MLECZNA - eksplikacja
DROGA MLECZNA - dokumentacja
255
asfaltu 29), wyraźna 2 - zob. przepowiednie; s z e r o k a 29. W wierszu współczesnego poety
ludowego D.M. to szczelina pękniętego nieba 27. Postrzegana jako dużo, mnóstwo, miliardy małych i
drobnych gwiazd Glad wiedz 88; masa gziozdecek razem Szyf Trąd 51.
"fc D.M. jest pocięta pośrodku 19. Część D.M. rozwidla się Giad Wiedz 142 tworząc dwie połowy
(= dwie drogi) Etni 1989 Biig 120. Według niektórych wierzeń D.M. ma szesnaście rzędów, a ludzie
dostrzegają jedynie cztery rzędy 12. W D.M. wyróżniane jest ramię zimowe i letnie. Ramię zimowe
biegnie od wschodu na zachód - do Bramy Betlejemskiej (która znajduje się przy największym
zwężeniu D.M. 25), między Gwiazdą Betlejemską, Stajenką Betlejemską, Gwiazdami Trzech Króli i
Gwiazdą św. Szczepana. Ramię to jest nazywane Drogą Betlejemską (lub Drogą Zimową) u. Ramię
letnie D.M. rozwidla się na dwa szlaki przy św. Krzyżu i jest nazywane Drogą Jerozolimską 18,
-^gwiazdy.
■ D.M. k r ę c i się, gdy jest wiatr 12, 23; D.M. t r a c i s i ę 'znika z nieba' jak wielkich odpustów
nie ma 13 albo gdy aniołowie nie idą do Częstochowy 20.
00 Na podstawie położenia D.M. na niebie, wnioskuje się o czasie w ciągu doby: D.M. jest na
środku nieba o północy; na zachodniej stronie nieba - nad ranem; na wschodniej stronie - wieczorem
25; wysoko na niebie - w nocy, a nisko nad ziemią nad ranem 4. Jesienią nad ranem D.M. obniża się ku
południowi Giad wiedz 152,187. Zimą od września (rano) do marca (wieczór) część rozgałęziona
pasma D.M. nad horyzontem rozwidla się Glad Wiedz 142. Od marca (rano) do września (wieczór) łuk
D.M. odwraca
się Glad Wiedz 142.
A D.M. wiedzie w dwóch kierunkach Lud 1895/170: od wschodu na zimowy zachód
Glad Wiedz 141 i Z północy ku południowi 10, podob. Glad Wiedz 141, Szyf MiW 152, Red. Dereźnia
1984. Jeździ po niej -*Wielki Wóz 28, gwiazdy 29. Wzdłuż D.M. ptactwo leci do ciepłych
krajów Kul MiW 437, Glad Wiedz 78, Kup Pol 103, na wyraj i Z niego powraca Mosz Kul 2/39;
chodzą nią dzikie gęsi Kup Astr 244. Wierzy się, że jedna połowa D.M. prowadzi do nieba, druga do
piekła (w zatracenie) u, 19, 21, podob. MAAE 1908/132, po nich spieszą dusze zmarłych 19, 20, Kup
Astr 244 i 245, czyste idą do nieba 26, podob Giad wiedz 79, potępione do piekła wisia 1904/79.
Po D.M. chodzą: mieszkańcy niebiescy Glad wiedz 82; Bóg, Jezus Kup Astr 245; Pan Jezus z
krzyżem Glad wiedz 81; Matka Boska Kup Astr 243, 245, Giad wiedz 81; święci, św. Mikołaj 9, św.
Eliasz 16; codziennie idą po niej aniołowie i święci do Częstochowy 20. Po tej Drodze szli Żydzi z
Mojżeszem do Ziemi Obiecanej Kup Astr 245; Trzej Królowie do Betlejem Glad wiedz 82; Matka
Boska z Jezusem i św. Józefem uciekali do Egiptu Glad Wiedz 81. Po D.M. wstępowali w niebo Pan
Jezus i Matka Boska 21, Glad Wiedz 81; biskupi jeździli do Ojca Świętego Glad wiedz 83; D.M.
jeździła słoneczkowa matka Glad wiedz 85; Twardowski Kup Astr 245.
♦ Dobra p o g o d a będzie jeśli: D.M. jest obecna na niebie K 17 Lub 71, Giad wiedz 139, 184,
189, 192, Kup Astr 245; gwiaździsta, gęsta w lecie 5; bardzo jasna Giad wiedz 139; wyraźna Wisła
1902/441; mocno śfeci 6; jest na krzyż Glad wiedz 141; jasna w dzień Jakuba 3. D ł u ż s z ą
p o g o d ę zapowiada D.M. jasna 3; s u s z ę : D.M. mocno jasno 7; d e s z c z : D.M. słabo świeci 6;
jest za mgłą 7; d es z c z na drugi dzień - gdy widać
jedną drogę Glad wiedz 141 lub D.M. jest na krzyż Giad wiedz 88; b u r z ę na trzeci dzień: D.M.
widoczna na niebie Glad wiedz 195, wyraźna Glad Wiedz 139; mróz: D.M. widoczna w zimę, bystra,
jasno jo widać 8; p r z e m i a n y : D.M. na niebie lub wyraźna Giad wiedz 139; bystro świeci Glad
wiedz 196; m l e c z n y rok: D.M. wyraźna w Wigilię Bożego Narodzenia 2.
DOKUMENTACJA
LEGENDY
1 - [Po wniebowstąpieniu Pana Jezusa, Matka Boska została na ziemi i pomagała
biednym ludziom. Chodziła po świecie, często cierpiąc głód i chłód. Wtedy Pan Jezus polecił
Michałowi Archaniołowi utworzenie hufca aniołów-górali i zabranie Matki Boskiej do nieba.
Michał Archanioł wybrał się na ziemię z góralami. Aniołowie-górale wiedli Maryję przez góry
i skały, a on sam przyświecał wielką księżycową lampą, która mlecznym światłem zalała cały
świat między niebem a ziemią. Maryja szła między nimi prawie niewidzialna, jedynie z daleka
widniała blaskiem gwiazdy - Jutrzenki. W czasie drogi aniołowie zbierali do toreb płaskie
i drobne kamyczki, a gdy wreszcie stanęli na najwyższym szczycie, a droga do nieba była
jeszcze bardzo długa, zaczęli pod stopy Maryi ciskać kamyczki aż się z nich utworzył bity
gościniec. W świetle lampy księżycowej bieliła się ona w oddali jak mleczny pas. Gdy doszli
do nieba, wszystkie kamyczki przemieniły się w gwiazdy i do tej pory świeci ten gościniec
pośrodku błękitu - zwany mleczną drogą dlatego, że po niej przeszła Karmicielka Zbawiciela
ludzkości.] Zorza 1901/33/799.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
2 - W wigilię Bożego Narodzenia gdy droga mleczna wyraźna, to rok będzie mleczny, a jak gwiazd
dużo, to jaj będzie dużo. Wisła 1900/465, podob. Kup Astr 245, Glad Wiedz 140.
3 - Gdy biała droga na niebie (droga Jakuba, tj. mleczna droga) jasna w dzień Jakuba (25 lipca),
pogoda pewna. ZWAK 1882/174; Droga mleczna, zwana gościńcem św. Jakuba, gdy jest jasna,
zapowiada dłuższą pogodę. ZWAK 1889/77, podob. Mosz Kul 2/50.
4 - Droga ptasia, no ta mlecna, to noco jest zidna wisoko, a jak na zranek idzie to nisko nad
ziemnio. Szyf MiW 152.
5 - Droga bez niebo jak jest taka gwiaździsta w lecie, gęsta, to tak wyglunda, jakby naprawdę
droga. To jo nazywajo ta droga. To ona wróży na pogodę zawsze. O - mówio -droga bez niebo, będzie
pogoda! Etnl 1989 Bilg 120.
6 - Jak mocno śfeci [Droga Mleczna] - pogoda, a słabo będzie deszcz. Szyf MiW 152.
7 - Jak mleczno drogę mocno jasno zidać, to będzie susza, a jak za mgłą to pluta. Szyf MiW 152.
8 - Mlecna droga, pasmuga muw'óm, jag mlecna droga jest bystra, jasno jo w'idać to
zapow'adajum mrus. Kup Astr 245.
9 - Ml'icno droga, aho gośćeńec tam śfeńći jeźjil'i, śj'enty M'iko]faj. Kup Astr 245.
10 - Krakowski gościniec - pasmo gwiazd jasnych i słabszych - ciągnie się od północy ku
południowi. Glad Wiedz 141 pow. Sandomierz.
11 - Gościniec szeroki z gwiazd prowadzi od wschodu na zimowy zachód. Glad Wiedz 141 pow.
Białystok.
12 - Mówili, że pierwy nie było ty drogi mleczny. Jak wiatr jest, to się tak kręci. Ta mlyczno droga
gwiazd 16 rzędów, a my widzimy Ą rzędy. Glad Wiedz 88 pow. Pszczyna.
13 - Droga ta wiedzie do tych wielkich odpustów do Częstochowy, na Kalwarię, do Rzymu; jak
tych wielkich odpustów nie ma, to się traci. Glad Wiedz 83 pow. Lubliniec.
14 - Jest to droga przecięta w środku: jedna polowa jej wiedzie do nieba, a druga do piekła. Glad
Wiedz 79 pow. Hrubieszów.
15 - Mlecna droga to je kumuś utorowana, ańoyov'e śe zbuntowafi i Pan Buk im droga wytyćuu 1
do p'ekya strąćiy, uńi tą drogą str\t
n
cerii byl'i do p'ekya i na znak je ta droga. Kup Astr 245, podob.
Glad Wiedz 82.
256 DROGA MLECZNA dokumentacja
DROGA MLECZNA dokumentacja _______________________ '^]_
16 - E'jas pśyjeje tom drogom na źem'e i beje trob'iu na sot, on tam jeźji po ty drodze oŚO)fam'i.
Kup Astr 245.
17 - Jedno ramię tego luku, przechodzące ponad nasz horyzont od wschodu ku zachodowi zimą,
nosiło nazwę «Drogi Betlejemskiej*. Zwano je też ((Drogą Zimową)). Nazwy te zyskało dlatego, że
przebiega od Bramy Niebieskiej między Gwiazdą Betlejemską (Kapella) a Stajenką Betlejemską
(Orion) i dalej między gwiazdami Trzech Króli (Kastor, Polluks, Porcjon) a Gwiazdą św. Szczepana
(Syriusz) ku horyzontowi dość równym szlakiem. Kai Lim 31.
18 - Natomiast drugie jej ramię luku, letnie, zwane ((Drogą Jerozolimską*), wiązano z gwiazdami
pasyjnymi... Ramię to rozwidla się przy Świętym Krzyżu na dwa szlaki, biegnące blisko siebie. Kai
Lim 31.
19 - Mleczna droga jest pociętą pośrodku, i jedna jej polowa wiedzie do raju, a druga do piekła. W
Chełmskiem zaś powiadają, że cala droga mleczna wiedzie zmarłych do nieba, a inni że jest to droga
do Jerozolimy. K 34 Chel 255.
20 - Mleczną drogą idą do Częstochowy codziennie anieli i święci, ile razy ją tylko widać na
niebie; w tych dniach jak jej nie widać, to i aniołowie do Częstochowy nie chodzą. Wisła 1900/465.
21 - Droga mleczna to gościniec do nieba prowadzący. I Zbawiciel szedł nim wstępując w niebo -
i Matkę Boską aniołowie wiedli tym gościńcem; zresztą każda dusza wstępuje na niego, gdy z chmur
zejdzie. Trzeba jednak wielkiej przezorności do tej pośmiertnej podróży, bo droga rozdziela się w dwa
kierunki, z tych jeden wiedzie w ((zatracenie)). Lud 1895/170,
podob. Lud 1900/66.
22 - Mleczna droga, to droga dusz umarłych, one po niej w kształcie ptaków krążą. Lud 1898/414.
23 - Na Śląsku obserwuje się łuk Drogi Mlecznej w związku z przepowiednią pogody: «Jak jest
na krzyż (to znaczy jak widać rozgałęziony łuk Drogi Mlecznej), to na drugi dzień padaD (Bukowiec
koło Jabłonkowa). Chcąc przy tym wyjaśnić to zjawisko mówią, że «jak wiatr jest, to nią tak kręci, tą
mleczną drogą)) Grzawa, pow. Pszczyna. Glad Wiedz 88.
24 - Szeroka świecąca pręga (mleczna droga), jakby wielki pas widniejący w pogodną noc przez
całe niebo, nazywana jest od dawnych czasów gościńcem św. Jakuba. Or L 1938/160.
25 - Gdy krakowski gościniec był na środku nieba, to północ, gdy przechylił się na stronę
zachodnią, to była późna pora, a gdy stal na wschodniej stronie, to było jeszcze wczas (wczesna pora)
(Dębiany pow. Sandomierz). Glad Wiedz 193.
26 - Drogą tą schodzą na Ziemię aniołowie z poselstwem do ludzi i przez nią prowadzą do nieba
dusze ludzi sprawiedliwych, którzy prowadzili życie zgodne z przykazaniami boskimi Stąd
wprowadzono drugą spotykaną w naszym powiecie [limanowskim] nazwę Galaktyki -«Droga Duszo.
Droga ta wiedzie do Bramy Niebieskiej, znajdującej się przy jej największym zwężeniu. Kai Lim 31.
PISANA POEZJA CHŁOPSKA
27 - lubię chodzić na łąki złote / w wieczory jasne / ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny
pękniętego nieba - / wieczność kapie / wielkimi kroplami / sosnom na piersi / światom na głowy /
ludzie mówią: gwiazdy spadają / uczeni meteory / a my poeci że to wieczność kapie / otulona w ostatni
/ blask zorzy. Poc Poez 197.
28 - Stoi noc / na skraju wsi / i parasol wznosi, / a na niebie / srebrny kapłan / mszały / gwiazdom
głosi, / Wielki Wóz / robotnic pełen / w Drogę Mleczną / skręcił. / Kapłan modły / kończył świtem / i
wieś rosą / święcił. [W. Sitkowski] Ad Złote 237.
29 - Pośrodku nieba jest droga / szeroka, do szybkiej jazdy, / a na drodze po bokach / przeglądają
się gwiazdy. / Droga z białego asfaltu / niesłusznie nazwana Mleczną, / nocą bez przerwy, gwałtem, /
tą drogą gwiazdy jeżdżą. / A jeżdżą jak te szatany, / A w reflektorach pędzą. / Wiele gwiazd jest
pijanych. / Śmierć czyha na krawędzi. / Ech, głupia to zabawa,
/ Świeć się wam światłość wieczna, / Ta droga zwać się Krwawa / powinna, a me mleczna. [T.
Machnowski] Szcz Ant 496.
BIBLIOGRAFIA: Glad Wiedz 77-89,139-143, 176-179; Kup Astr 1958/5/243-245; Kup Pol 102-108; KpM» Mi. Tok
1/116-118; Mosz Kul 2/39-40; N i e b r z e g o w s k a Stan.s.awa G-mazdy ZZdwym jakowym obL,c i^ata, [w:] JOS,
s. 159-160; Szyf Trąd 58, 61-62, 77, 80; Wort Hof. 6/367-374.
-+GW1AZDY, NIEBO, WIELKI WÓZ
Stanisława Niebrzegowska
ZORZA - eksplikacja ____________________________ 259
ZORZA
Wstęp. Eksplikacja: 1. 'blask na niebie przed wschodem i po zachodzie słońca
1
: Nazwy. Kategoryzacje.
Rodzaje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd. Ilość. Czynności. Rozmówca. Lokalizacja. Czas.
Przepowiednie. Symbolika. 2. 'Wenus': Nazwy. Wygląd. Czynności. Lokalizacja.
Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne Pieśni wiosenne Pieśni
sobótkowe. Pieśni dożynkowe. Pieśni weselne. Pieśni miłosne i zalotne. Pieśni żołnierskie. Pieśni sieroce. Kołysanki.
Zapisy wierzeń i praktyk. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.
Słowo zorza w stpol. też zarza etymologicznie związane jest z nazwami 'blasku, światła' (np.
csłow. zorja, zarja 'blask'; ukr. zorja 'gwiazda, zorza'; litew. żei-eti 'lśnić', żara i paźaras 'blask'; ros.
zarja, zarjewo 'luna') oraz 'ognia' (por. stprus. sari 'żar', litew. źarija 'zarzewie') Vas ES 2/81. A.
Bruckner łączy też zorzę z 'patrzeniem, spoglądaniem', z polskimi wyrazami wzrok, zerkać, spozierać
Briic SB 651, 656, co jest zgodne z wyobrażeniem -►nieba jako kopuły z dziurami („oknami"), przez
które widać światło niebieskie i przez które Bóg patrzy na ziemię.
W gwarach słowo zorza znaczy tyle co: (1) 'blask na niebie przed wschodem lub po zachodzie
słońca', wtórnie też: 'blask bijący od czegoś' (wtedy często obocznie w l.mn.: zorze świeciły itp. 15)
oraz (2) - 'gwiazda, widoczna na niebie rano lub wieczorem', utożsamiana z -ł Jutrzenką lub
-*Gwiazdą Wieczorną; w tym drugim znaczeniu na terenach Polski wschodniej, pod wpływem gwar
ukraińskich, funkcjonuje też nazwa zdrobniała Zorka. Zdrobniałe formy: zarzyce 28, zorzyczki 25, 28.
Wyrażenie gwarowe na zarzach znaczy 'w promieniach zachodzącego słońca' ŁSE 1962/124,
zorzyć się- 'błyszczeć się, mienić', np. na topieliskach zorzyła się woda Dek Sier 137.
W języku ogólnopolskim zorza występuje głównie w znaczeniu 'zjawiska świetlnego, polegającego
na zmianie barw nieba bezpośrednio przed zmrokiem i w czasie jego trwania lub w czasie świtu i
bezpośrednio po nim' SJP Szym 3/1054.
1. 'blask na niebie przed wschodem i po zachodzie słońca'
=
Zorza r.ż., zarza 18,; często w l.mn. zorze 15 i in.; także w r.n. - zorze, np. zgaśnie światłe zorze
12, l.mn. te zorza le.
fi Z. to światłość, światło z nieba 29, widoczne, gdy Bóg patrzy na ziemię ŁSE 1965/29. Atrybut
nieba 20, 29.
•U Z. wyróżniane są ze względu na czas i miejsce pojawiania się: zorza ranna/po-
ranna/porankowa, południowa, i wieczorowa/wieczorna 28, podob. Dek sier 182, -►zorza północna,
sporad. zorza węgierska (zlotaworóżowy blask na niebie od strony Węgier) K 48 Ta-Rz 260.
+ Razem ze s ł o ń c e m , g w i a z d a m i i m i e s i ą c e m Z. wita Dzieciątko ZWAK
1880/104; Z. i gwiazda wskazują miejsce, gdzie się narodził Jezus Bart Lub 365; z miesiącem i
gwiazdami tworzą rodzinę sieroty (Z. jest matką, miesiąc - bratem, gwiazdy - siostrami) 23, rodzinę
żołnierza (księżyc jest ojcem, słońce - matką, gwiazdy - bracia, zorze - siostrami) 21; jasne zorze i
miesiąc świecą chłopakowi, gdy się żeni 15. W ogród spokoju i zorzy wchodzi partyzant poległy w
boju 20.
++ Z. jako światło, jasność jest przeciwieństwem c i e m n o ś c i 7.
* Z. idą od s ł o ń c a Kuc Mlp 34, z n i e b a LSE 1965/29.
® J a s n a (jasne) 11, 15, 16, 21, c z e r w o n a 3, czerwone Z. (gdy Chrystus się rodzi) K 27
Maz 1 IG; k r w a w e - są oznaką śmierci K 10 Poz 375; o g n i s t a 31, z ł o t a (złote) 30,32,
światła 12, m a l o w a n a 24; otwarte zorze (czyli otwarte niebo) w momencie narodzin Chrystusa
10, dlatego Bóg wszystko widzi LSE 1965/29.
Porównania: dziewczyna jak zorza 17, podob. śmieł Opól 36, tzn. piękna Kur Opól 123,
Śliczna K 48 Ta-Rz 195, CUtfna LL 1957/3/33, bieluchna K 28 Maz 272; rumiana LL 1966/2-3/64;
wzrok dziewczyny jak poranne zorze K 36 Woł 145. Sliczniejsza K 24 Maz 82, piękniejsza K 17 Lub 6
jak zorze jest żonka; Matka Boska jako zorza K 33 Cheł 155, jaśniejsza niż zorza ZWAK 1879/60;
Dziecina Boża jako zorza 9; szabla jak zorza 19; chłopiec śliczny jak zorze K 12 Poz 238.
A W zamawianiu płacznic: Zorze, wyście trzy panny 27, Zorzyczki, zorzyczki, trzy was jest:
porankowa, południowa i wieczorowa 28.
■ Z. ws t a je (wstają), z a c h o d z ą 2; Z. świeci się Rog śląsk 232, Z. świecą się s,
b ł y s k a j ą 4, b ł y s z c z ą 4, 22; goreją 15. Z. płonie 31, pali się świr Piel 296; gaśnie 12,
13, 18.
0 O wschodzie lub zachodzie słońca zwracają się do Z. z prośbą, aby odebrały od dziecka
morzyczki 25, płacznice 26, płaczenie 28; by mężczyzna nie pokochał innej kobiety 27.
A Z. na n i e b i e 19, 21, 31, w n i e b i e 20, w o k n i e dziewczyny 22.
00 Z. jest rano i w i e cz or em Górn Maib 2/322. O rannej zorzy (podobnie jak o -+wschodzie
słońca) jest czas modlitwy 29. Formuła z wiersza F. Karpińskiego Kiedy ranne wstają zorze jest
typowym początkiem pieśni religijnych, dziadowskich Nyr Kar 266 i żołnierskich Świr Pies 308. Gdy
Z. wstają, świtają, zaczyna się dzień 4, także ZWAK 1885/241, praca stef WarmPś 1/18I, walka świr
Pies 307-308. Do rannej zorzy trwa zabawa żeńców w czasie dożynek 14. Gdy gasną Z. kończy się
praca 12, także LL 1957/2/47, zaczyna zabawa sobótkowa 13, spotykają się kochankowie 30-31. Czas
od Z. wieczornej do Z. porannej, podobnie jak od -^zachodu do --wschodu słońca, jest uznawany za
m a g i c z n y Dek Sier 77. Można wtedy skurzyć z drzewa pszczoły do ula Kot San 209, powstrzymać
zarazę K 10 Poz 375 lub zabezpieczyć wieś przed nią K 57 RUŚC 1254.
♦ Przepowiednią w i a t r u jest: Z. czerwona w Nowy Rok 3, morągowata 'pstra' z wieczora K 48
Ta-Rz 259; silnego wichru: czerwona Z. wieczorna Mosz Kul 2/52; n i e p o g o d y : czerwona w
Nowy Rok 3; obfitych p o ł o w ó w ryb: gdy w czerwcu grzmi, gdzie zorze zachodzą 2; w o j n y: Z.
czerwona na wschodzie w Nowy Rok ZWAK
1882/161.
260
ZORZA - dokumentacja
ZORZA dokumentacja 261
Z. są traktowane jako złowrogie znaki niebieskie wisia 1889/495.
•^ Jest znakiem s ł o ń c a , n i e b a i B o g a 7, 9, 10, 18. W pieśniach weselnych Z. symbolizuje
p a n n ę m ł o d ą Chód śp 77; w pieśniach miłosnych - dziewczynę 01 Pódl 28 i jej u r o d ę (zgaśnie
tobie twoja zarza is); w pieśniach żołnierskich i kolędach okupacyjnych - w o l n o ś ć (zorza wolności
zaświeci Bart Lub 329, zabłysną wolności zorze świr Pieś 249, zorza wolności się pali świr Pies 296);
ogród zorzy to r aj 20.
W zagadce symbolem Z. jest d z i e w c z y n a i.
2. 'Wenus'
=
Zorza (Ranna, Poranna, Wieczorna), Zorniczka, Zornica Kup wiM 24, Glad Wiedz 75,
(Poranna, Wieczorna) utożsamiana z -+ Jutrzenką, -^Gwiazdą Wieczorną.
® Z. j a s n a 5, 7, 11, z ł o t a 6 wskazuje miejsce narodzenia Jezusa, ->Gwiazda Betlejemska;
presup. czysta - gdyż może być kąpieleczką dla Jezusa 11. ■ Z. w sch o dzi K 33 Cheł 155;
ś w i e c i , k ą p i e się 5. A Z. na niebie 11, za morzem, za dworem 5, przy górze 8.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 - Stonce zbiera kolczyki [= rosę], zgubione przez dziewczynę [= zorzę].
Piękna dziewczyna na polu się bawiła, Jak się bawiła, kolczyki zgubiła; księżyc wiedział nie
powiedział, Słońce wzeszło, pozbierało. (Zorza, rosa). ZWAK 1878/182, war.: NKPP Urszula Sw 7,
-••gwiazdy, -^słońce, -^księżyc, -+rosa.
PRZYSŁOWIA
2 - Czerwiec gdy zagrzmi, gdzie zorze zachodzą, ryby się znacznie i obficie zrodzą. NKPP
czerwiec 1, nadto war.: ZWAK 1882/171.
3 - Gdy Nowy Rok nastąpi z czerwoną zorzą, w tym roku niepogody i wiatry się mnożą. NKPP
Nowy Rok 5; podob. Jeżeli w dzień N. Roku zorza czerwono wschodzi, znak częstych niepogod, a
jeśli słońce piękne świeci, rok dobry obiecuje. ZWAK 1882/161.
4 - Jak błysną zorze, wstawaj, niebożę. NKPP wstać 3, nadto war.: LL 1957/3/41; Jak błyszczą ...
Wit Baj 297.
KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE
5 - Z tamtej strony dwora/morza świeci/kąpie się jasna zora/zorza.
Z tamtej strony dwora świeci jasna zora, tam Maryja przybywała z niebieskiego dwora. Bart Lub
165; war.: ... wyglądała śliczna Panna ... TN Dereźnia 1984, TN Korczów 1984; ... wychodziła krasna
panna ... TN Księżpol 1984; Z tamtej strony morza kąpała się zorza, wychodzi tam śliczna panna z
niebieskiego dworza. TN Korytniki 1984; ... zileni si zorza, ... Pani ... TN Korytniki 1985.
6 - Wszyscy snem twardym leżą uśpieni, sami królowie trzej ocuceni. Rano, rano, rano, rano
powstają, złoty blask złotej zorzy mile witają. K 5 Krak 250.
7 - Narodził się Chrystus, weselmy się! ... Zorza jasna weszła, weselmy się! A ciemność już
przeszła, radujmy się! Rog Śląsk 208.
8 - Przy onej górze świecą się zorze, pasterze się uwijają i na mulłankach grają. K 16 Ka-S 6, war.:
TN Konopnica 1979, TN Michalówka 1980.
9 - Gwiazdka na wschodzie tam jasno lśni ji mruga na nas, byśmy tam śli, gdzie jako
zorza Dziecina Róża na świat cały rzuca blask. TN Gorajec 1978, war.: TN Zaboreczne 1979.
10 - A wy pasterze mali, gdzieście tę nockę spali? A wy pasterze, otwarte zorze; ze snu powstajcie
Pana witajcie z nieba. K 24 Maz 106.
11 - Porodyła panna Syna, Panna Maryja ... Ta ni mniała kąpieleczki Panna Maryja ... Jest na
niebie zora jasna, bedc kąpieleczką krasna, Panno Maryja. K 49 Sa-Kr 151.
PIEŚNI WIOSENNE
12 - Spicwajże skowroncczku, A ja niechże orzę, Ro wnet dla mnie i dla ciebie Zgaśnie
światłe zorze. Ow obłok, co na sklepie Niebieskim się wozi, - Zachowany w nim piorun
Ciemną śmiercią grozi. Kog Śląsk 201.
PIEŚNI SODÓTKOWE
13 - Jeszcze nie zgasła wieczorowa zorza, już mój wianeczek dopłynął do morza. Chód
Śp 204.
PIEŚNI DOŻYNKOWE
14 - Do rannej zorzy bawią się / tańczą żeńcy podczas dożynek.
a. Me żałuj, panie, swego drygania, a poślej choćby za morze po muzykanta, bo my
tu bawić się będziem do rannej zorze. K 41 Maz 21, war.: ZWAK 1882/136.
b. Tańcujcie na dworze Aż do rannej zorze, Aże do świtania, Ale nie bez grania.
K 24 Maz 350.
PIEŚNI WESELNE
15 - Jasne zorze świecą/goreją chłopakowi, gdy się żeni.
Jak ja mlodziuchny żenił się, wtenczas miesiączek spełnił się, a jasne zorze, najjaśniejse przez całą
nockę świeciły. K 28 Maz 151; podob. Jakem się żenił młody, Miesiąc pełnił się wtedy; Gwiazdy niebo
zasiały, Jasne zorze gorzały. Lud 1903/226.
16 - Jak ci ja spoźre (spojrzę) pod jasną zorzę, pono mój Jasio jedzie, K 2 San 56; war.:
Kiedy jo spojrzą pod jasne zorza, Mój najmilejszy jeszcze jedzie, jedzie. Ster WarmPś 3/43.
PIEŚNI MIŁOSNE I ZALOTNE
17 - U młynarza jest Kasia/córka/dziołcha jak zorza.
U naszego młynarza, jest tam Kasia jak zorza. K 48 Ta-Rz 159, war.: K 12 Poz 194, K 42 Maz 35, K
48 Ta-Rz 157, K 46 Ka-S 234, ZWAK 1886/288 pow. olkuski, Pies Śl 1/494; U jednego ... tam jest córka ... K 40
MazP 551; U Marcina ... Jest tam dziołcha ... Pies Śl 2/685; A wiemcić ja ..., Ma Kasinkę ... Lom Śląsk
165; Wiem ja w lesie ..., Ma Kasinkę ... Lom Śląsk 184; Wiem ja w lesie młynarza, Co ma Kaśkę ... Pies
Śl 1/495; A w tym lesie młynorza ... Pies Śl 1/494; W tym mynecku ..., ma-ć ta Kasię ... K 18 Kieł 161.
18 - Zorza/zarza dziewczyny gaśnie, gdy ta wychodzi za mąż.
Jak ty pójdziesz do ołtarza, Zgaśnie tobie twoja zarza; Zgaśnie zarza i słoneczko, Płakać będziesz,
kochaneczko. Rog Śląsk 92, war.: Pies Śl 1/447; Jak ja pójdę od ..., Zgaśnie świeczka, zgaśnie zorza,
Zgaśnie świeczka ... Zostań z Rogem, kochaneczko. ZWAK 1885/197, Pies Śi 2/671; Jak przyklękniesz
..., Zgaśnie z ciebie wszystka zarza, Zgaśnie zarza we słoneczku Wspomnisz sobie, kochancczku, Ize ci
się źle wiedzie. Pies Śl 1/425.
PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE
19 - Szabla żołnierza błyszczy/migocze jak zorza.
Na wojnę mnie dacie Pod króla, cesarza, Redzie mi się szabla błyskać. Jak na niebie zarza. Rog
Śląsk 5, war.: Pies Śl 1/502; Oddajcie mnie na wojnę, ... błysceć ... zorza. Pies Śl 2/701; A jak ci mię
oddas do króla cesarza, będzie mi sie sabla michtać (migotać) ... K 18 Kieł 180.
20 - W niebie jest ogród ciszy i zorzy.
Święty Pieter ci niebo otworzy, Spyta: skąd? Z partyzantki jam jest! Wejdziesz w ogród
262
ZORZA dokumentacja
ZORZA PÓŁNOCNA eksplikacja ________________________ 263
spokoju i zorzy, Boś jest Polak i walczyłeś fest! Świr Pies 313, war : TN Gorajec 1972; Święty Pioter ci bramę
otworzy, spyta kto? ... TN Kol. Galęzów 1979.
21 - Miesiąc - ojcem, słońce - matką, gwiazdy - braćmi, zorze - siostrami
żołnierza.
Jak na niebie miesiąc jasny wzejdzie, żołnierzowi rodnym ojcem będzie ... Jak na niebie jasne słońce wzejdzie,
żołnierzowi rodna matka będzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejdą, żołnierzowi rodni bracia będą ... Jak na
niebie jasne żarzy wzejdą, żołnierzowi rodne siostry będą. K 18 Kieł 182.
22 - Przy drodze stoi biały dom, W okienku błyszczą ranne zorze, Tam dziewczę nuci
piosnkę swą I ciężko wzdycha: Ach, mój Boże! Świr Pies 351; war : ... Dziewczyna nuci rzewny
ton I wzdycha: ach, mo mocny Boże. Świr Pies 350.
PIEŚNI SIEROCE
23 - Zorza matką sieroty.
Matka mi zorza, Miesiąc mi jest miłym bratem, Gwiazdy szląskie siostrami memi, ZWAK 1878/100.
KOŁYSANKI
24 - Hej, uśnijże mi, uśnij, I śpij mi do rana, Niechże ci się przyśni Zorza malowana.
Kot Las 195.
ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK
25 - Jeśli dziecko ma morzenie, tj. nie śpi, płacze, jest niespokojne, należy o zachodzie słońca wyjść z nim na
dwór lub podejść do okna i trzykrotnie powiedzieć: « Zorze, zorzyczki, Odejmcie mojemu dziecku morzyczki,
Odejmcie od niego płakanie, wzdychanie, A dajcie mu dobre wyspaniem. Wisła 1901/75.
26 - Kiedy małe dziecko, często popłakuje, należy je wieczorem wykąpać, wodę zlać do wiaderka, przetrzymać
ją do rana. Rano, przed wschodem słońca, zanieść wodę na skrzyżowanie dróg, tam wylewać wodę i mówić: ((Zorze,
zorznice, zabierzcie od dziecka płacznicen. Dziecko przestaje płakać. LL 1976/1/46.
27 - [O wschodzie czarownica chcąc pozyskać miłość mężczyzny do proszącej ją o to kobiety mówiła te
słowa:] Witajcie żarze, wyście trzy panny, idźcież mi do tego Filipa, roztargnicież mu serce, jego żądze, jego troję
dziewięć sił, iżby nie mógł ni pić, ni jeść przez niej, iżby nie miał wolej ni do dziewki, ni do wdowy, ni do żadnego
stworzenia, jedynie do samej Łucyjej. In ńomine Patris. LL 1972/3/53, podob. K 15 Poz 241.
28 - O zachodzie słońca matka idzie z dzieckiem w pole, mówiąc: „Niech będzie
pochwalony Jezus Chrystus", a sama odpowiada: „Na wieki wieków". Następnie z twarzą
zwróconą do zachodzącego słońca woła: Zorzyczki, zorzyczki, trzy was jest: jedna porankowa,
druga południowa, trzecia wieczorowa. Weźcie od mego dziecka płaczenie, oddajcie mu spanie.
Was Jag 228; war. średniowieczny: Żarze, zarzyce, trzy siestrzyce. Poszła Matka Boża po morzu
zbirając złote pianki, Potkał ją święty Jan: ( (A gdzie idziesz, matuchno?)> ((Idę synaczka swego
łęczyca. S. Vrtel-Wierczyński, Średniowieczna poezja polska świecka, Wrocław 1952, s. 92.
29 - Zorza to znak, że chmury się ściągnęły i odpoczywają, a widoczny kawałek światłości
różowej, to światło z chórów anielskich. Ranna zorza pobudzać powinna do modlitwy. Wisła
1900/467.
PISANA POEZJA CHŁOPSKA
30 — przy blasku złotej zorzy / jabłuszka rwałam w sadzie / i przez płot kochankowi / podatkiem sypałam w
trawę. Poc Poez 403.
31 - płonie zorza na niebie sinym / pod zorzą kwitną jabłonie / oj całowałem kraśną dziewczynę / gdy gnała
gąski przez błonie / ... maki pachniały ognistą zorzą / miłością wierzbowe bazie. Poc Poez 404.
32 - Zapłakajcie, złote zorze, / I ty, jasne słonko boże, / Błonia, gronia, łąk kobierce, -/ Już przestało bić Jej[M.
Konopnickiej] serce. Pig Wyb 155.
33 - lubię chodzić na ląkt złote / w wieczory jasne / ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny pękniętego nieba - /
wieczność kapie / wielkimi kroplami / sosnom na piersi / światom na głowy / ludzie mówią: gwiazdy spadają / uczeni
meteory / a my poeci że to wieczność kapie / otulona w ostatni / blask zorzy. Poc Poez 197.
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 130; Chev Dic 1/142-143; C z e r n i k Stanisław, Trzy zorze dziewicze, Łódź
1984, s. 58 62; Kup WiM 28-29; WSrt HofT 1/55-59, 9/13-16.
-►GWIAZDY, GWIAZDA WIECZORNA, JUTRZENKA, KSIĘŻYC, NIEBO, SŁOŃCE,
WSCHÓD SŁOŃCA, ZACHÓD SŁOŃCA,ZORZA PÓŁNOCNA.
Stanisława Niebrzegowska
ZORZA PÓŁNOCNA
Zorza północna to jasność widoczna na północnej części nieba, utożsamiana ze światłem niebieskim, -+światło.
Gdy jest obecna na niebie, należy modlić się dopóki niebo będzie otwarte, gdyż nowy święty zosta! przyjęty do
jednego z siedmiu chórów anielskich K 7 Krak 22.
Z.P. ma światło p u r p u r o w e K 1 7 Lub 74; w baśni do niej podobne jest ogniste sklepienie, widziane z
wnętrza ziemi K 14 Poz 135.
Jeśli Z.P. wystąpi na niebie, zapowiada woj ny K 46 Ka-s 462, Wisła 1889/502, K 17
Lub 74, n ę d z ę K 46 Ka-S 462, Wisła 1889/502, mór 1 głód K 17 Lub 74.
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 30; Wórt HofT 6/1118-1121.
-+NIEBO, ŚWIATŁO, ZORZA
S.N.
OGIEŃ eksplikacja 265
OGIEŃ
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie i przemiany ognia. Władza nad
ogniem. Własności. Wygląd. Zachowania i działania sprawcze. Lokalizacja i lokalizator. Czas i obiekt: rozpalanie
ognia, zakazy rozpalania; podtrzymywanie i odnawianie ognia; gaszenie ognia, zakazy gaszenia; duszenie ognia;
święcenie ognia; pożyczanie ognia, zakazy pożyczania; darowanie ognia. Szacunek dla ognia. Zastosowanie w
sferze bytowej, obrzędowej i leczniczej. Narzędzie. Próba ognia. Przepowiednie. Symbolika, sennik.
Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Formuły witania i żegnania ognia. Zamówienia. Modlitewki Proroctwa.
Przekleństwa. Kolędy bożonarodzeniowe i pastorałki. Pieśni sobótkowe. Pieśni zaduszkowe. Pieśni weselne. Pieśni
miłosne. Pieśni żartobliwe. Pieśni dziadowskie. Pieśni o świętych. Ballady. Legendy. Bajki. Opowieści wierzeniowe.
Relacje potoczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Bibliografia.
Charakterystyka ognia w kulturze ludowej podobnie jak i innych żywiołów -zwłaszcza wody i
ziemi - obarczona jest dwuznacznością. W pozytywnym aspekcie ogień dostarczający ciepła jawi się
jako warunek życia i traktowany jest jako oczyszczający i odnawiający. Obdarzany był czcią,
szanowany, podtrzymywany rytualnie, łączony ze sferą sakralną. Wygasanie ognia utożsamia się z
wygasaniem życia; por. metaforykę domu jako ogniska domowego s SFr 1/581, fraz. założyć, strzec
ognisko domowe. W polskiej kulturze ludowej ogień to dar od Boga, otaczany czcią i szacunkiem
połączonym z bojaźnią; objęty szeregiem zakazów, także zakazem dzielenia się nim (pożyczania).
Traktowany jak istota żywa, czująca, mówiąca. W domach podtrzymywany z największą troską;
gaszony w wyjątkowych sytuacjach, rytualnie w dniu św. Wawrzyńca (10.VIII) (dzień odpoczynku
ognia); -t-nowy ogień, ->ogień sobótkowy. Natomiast w aspekcie negatywnym ogień to siła, która pali,
pożera, niszczy, -tpożar.
Ludy s t a r o ż y t n e czciły bóstwa ognia, np. Agni w Indiach chev Dic 2/309, Atar w Persji, w
starożytnej Grecji i Rzymie bogami związanymi z ogniem była Hestia, Westa, Hefajstos, Wulkan Herd
Lek 107, Kemp sind 315; w doktrynie hinduskiej Brahma jest identyczny z ogniem. Personifikacje te
ucieleśniały ogień kultowy i domowy. Ogień wiecznie palący się w domu wyznaczał najświętsze
miejsce rodziny, był symbolem życia rodzinnego. Ogień ofiarny identyfikowany był z centrum świata
Kemp sind 315. W mitologiach pojawiają się różne ujęcia sposobu, w jaki człowiek wszedł w
posiadanie ognia: powtarza się motyw wykradzenia go bogom, np. w mitologii greckiej przez
Prometeusza, w innych przez ptaki Mif Tok 2/240. W micie australijskim jest kawałkiem słońca Mif Tok
2/239.
W kulturze j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j ogień jest jednym z symboli Boga, Jahwe ukazał się
Mojżeszowi w postaci ognia [krzew gorejący) For Sym 73. Ogniste jeżyki, pod postacią których Duch
Święty zstąpił na apostołów w dniu Zielonych Świąt, wskazują na dary jakich udzielają: jako języki -
dar mówienia we wszystkich językach dla szerzenia wiary; jako ogień (płomień) - światło i płonący
zapal miłości For Sym 75, Duf SNT 449, 450. Równocześnie ogień to znak gniewu i kary Doga. Ważne
miejsce zajmuje ogień eschatologiczny, który posiada własności oczyszczające, -łogień czyśćcowy.
Ogień piekła czyni śmierć ostateczną, pali, nie pożerając, ale wyklucza na zawsze regenerację chev Dic
2/310, Duf SNT 449, ->ogień piekielny. Ogień jest jednocześnie niebiański, boski (->ogien niebieski),
jak i piekielny (->ogień piekielny), szatański (->ogień demoniczny).
W tradycji s t a r o s ł o w i a ń s k i e j łączono kult ognia ziemskiego i ognia niebieskiego,
słońca, z imionami dwóch powiązanych ze sobą bóstw, Swaroga i Swarożyca. Swarożyc (dosłownie -
'syn Swaroga' albo 'maty Swarog') miał też nazwę Dadźbóg Giey Mit 130 134. Nazwa Swainga i
Swarożyca jest wiązana z ind. svar- 'blask, niebo,
słońce' Giey Mit 131 .
W ogólnym języku polskim słowo ogień prócz znaczenia podstawowego (1) 'coś, co pali się i spala
(pa l i ) , świeci i grzeje', znaczy też (2) 'płomień'; (3) 'pożar' (puścić co z ogniem); (4) 'ognisko, stos
zapalony' (ognie świętojańskie); (5) 'płonący lub świecący przedmiot (pochodnia, lampa, świeca)';
słowo ogień przyjmuje też znaczenia przenośne: 'wojna, zamieszki, pożoga wojenna'; 'gwałtowne
uczucie, zapał, namiętność' (ogień gniewu, namiętności, uniesienia); 'rumieniec, wypieki na twarzy'
(stanąć w ogniu 'zarumienić się gwałtownie'); 'czerwone znamię na skórze', 'podniesiona temperatura
ciała, gorączka'; 'upał, żar'; 'blask; luna'. W gwarach notowane jest nadto znaczenie 'choroba świń;
czerwonka' Karl SGP 3/416. Wszystkie te znaczenia są ze sobą powiązane.
Najważniejszym kulturowo derywatem jest ognisko 'stos zapalony po to, by się ogrzać, rozjaśnić
ciemności, ugotować/upiec jedzenie', które przejmuje najważniejsze dla człowieka funkcje ognia i
pozostaje równocześnie pod kontrolą człowieka. Inne wyrazy p o c h o d n e utrwalają podstawowe
cechy ognia, np. ognisty 'pałający ogniem, rozżarzony, płomienisty'; 'mający barwę ognia; rudy'
(ogniste włosy); 'pełen temperamentu, energii, żarliwy, gorliwy; będący wyrazem takich uczuć'
(ogniste oczy, ognista mowa); ogniście 'czerwono, purpurowo', 'namiętnie, żarliwie'; ognica 'robaczek
świętojański' (świeci w nocy); ognicha albo ognik 'gorczyca albo łopian, łopuch' (rośliny o żółtych
kwiatacłi); ogniopiór albo ognie pióro, ognik 'choroba skóry, występująca na twarzy i głowie w postaci
pęcłierzyków, krost i strupów'; ognić się 'o ranie: być w stanie zapalnym, nie goić się, jątrzyć'.
=
Nazwa ogień ma zasięg ogólnosłowiański i jest wywodzona z praindoeuro-pejskiego rdzenia
kontynuowanego np. w stind. Agni- 'ogień', 'bóg ognia', łac. ignis 'ogień', 'niebieskie światło',
'błyskawica' Gamlv ind 274, Vas ES 3/118. Nazwa ta odnosi się do zjawiska przyrody, któremu nadaje
się cechy bóstwa, jak w ind. Agni- 'bóg ognia', ros. car ogon' 'car ogień' i uwydatnia się jego aktywność
Gamlv ind 274.
O sakralizacji O. świadczy nazywanie go świętym ogniem Mosz Kul 2/498, świat/ością Pana i9Aa,
Panem, Jezusiń/ciem i9Aa; formy zdrobnień używane w formułach witania i żegnania O., np.: ogienek
i9Ab, ogicneczek 20e, ogieniaszek 19B, 20a-c, niekiedy z epitetami: święty i9Ab, siawiony
'błogosławiony' 20b, kochany 20d. O. nazywa się również gościem pożądanym i9Aa, na terenach
wschodniej Polski - miłym gościem Lud 1908/49, co można porównać z dwuczłonowym imieniem
Radgost, ('rad gostb), które było prawdopodobnie epitetem Swarożyca Giey Mit 129.
Nazwa Zygmunt/Zygmant Karl SGP 6/427 pojawiająca się w formułach powitania
266
OGIEŃ - eksplikacja
OGIEŃ eksplikacja
żbi
i zażegnywania O. (->pożar) indywidualizuje O. i łączy się z postrzeganiem O. jako istoty aktywnej;
ma zapewne związek ze słowami zygi || żegi 'długie iskry przy watrze' Karl SGP 6/439, zyga 'bąk
(zabawka), kręcący się, niespokojny człowiek' Vas ES 2/109, zygać/zyzać 'wyciągać na kogo rękę,
drażnić go' Karl SGP 6/427, 439, podżegać (1) 'podburzać, judzić kogo przeciw komu, czemu;
namawiać kogo do popełnienia przestępstwa', (2) 'podkładać; wzniecać ogień; podpalać' SJP Dor 6/774.
1t O. kategoryzowany jest jako żywioł 'coś żywego': to jest żywioł niszczący i jest dobrodziejstwem
dla człowieka, bez którego nie można żyć TN Motycz 1985, TN cholowice 1985; w formule: zaklinam
cię straszny żywiole ognia [tu stosowna prośba] K 1 Krak 207. O traktowaniu O. jako istoty żywej zob.
niżej.
+ O. jako jeden z praelementów świata funkcjonuje w zespole z - > w o d ą i ~* z i e m i ą 74a
oraz - ^ p o w i e t r z e m .
W pieśni zaduszkowej dusza, która szuka swego świata, prosi o przyjęcie kolejno wodę, ogień,
ziemię, obłok, piekło, las, drzewa, cmentarz, kościół 40.
O. tworzy zespół z -^płomieniem, -łiskrą, ->dy
r
mern 9, ->popiołem 10.
*•* O. znajduje się w podstawowej opozycji z - v w o d ą ; w przysl. Trudna zgoda z ogniem woda
7A, fraz. w wodzie ognia szukać NKPP szukać 17. Woda jest przeciwstawiana O. jako siła go
poskramiająca - Nie zgasi ognia olej, chyba woda NKPP ogień 5b; lecz domowego O. nie wolno nią
zalewać ZWAK 1886/114. Pochodną jest opozycja O. : lód 32. Opozycja ta jest znoszona w
cudownościowych formułach kolędowych: ogień lodowy 32t>, ogieniek śniegowy 32c.
Ze względu na lokalizację i właściwości ogień ziemski przeciwstawiany jest ogniom
zaświatowym: -^ogniowi niebieskiemu, -łogniowi piekielnemu, -»ogniowi czyśćcowemu oraz
-togniowi demonicznemu.
x
O. jest stworzony przez Boga dla wygody człowieka 74, zsyłany na ziemię w postaci -+pioruna,
-►ogień piorunowy.
W baśniach częsty motyw z a m i a n y w O. rzucanych za siebie przedmiotów dla stworzenia
przeszkody utrudniającej pościg 70; oraz zamiany O., który osądza i wymierza sprawiedliwość, w złoto
lub gady 60, -zwęglę.
• Władzę nad O. sprawuje Bóg, może go zesłać jako karę, -»ogień niebieski, -►ogień piorunowy,
-+pożar. Wedle wierzeń zmniejszyć lub zwiększyć moc O. mogą czarownicy, owczarze, sowizdrzały
Czub Aneg 32, diabeł Jaz Spis 300; także ci, co mają uroczne oczy Czub Aneg 155. Istnieje wierzenie,
że O. może opiekować się krasnoludek, taki O. nie szkodzi budynkom Krz PBL nr 504A.
O Podstawowe własności O. to c z y s t o ś ć i ś w i ę t o ś ć . O. „jest samą czystością, bruka się
przez zetknięcie ze światem" 81, dlatego w domach na noc stawiano przy O. garnek z wodą, by O.
czyścił się Lud 1908/44. Z jego skalaniem związany był zwyczaj corocznego krzesania nowego ognia
oraz wiara w to, że wraz z jego zanieczyszczeniem zmniejsza się jego ochronna, magiczna moc,
-►nowy ogień.
O. w kulturze ludowej jest ogniem b o ż y m Czap Mat 122, świętą rzeczą wisla 1898/151, to
świenty ogień, co go wse trza sanować Baz Tatr 83, w formule witającej rozpalany O. określany jest
także jako dar boży 74c, dar nieba 78, skarbicek boży I9b, światłość Pana i9a.
Za ś w i ę t y uważa się O. niecony przez tarcie Baz Tatr 143, niecony drewnianymi świdrami,
krzesany krzesiwem Kul Wiei 3/524, wywołany uderzeniem pioruna (-+ogień piorunowy, -*ogień
sobótkowy, ->nowy ogień), O. święcony w kościele Kul Wiel 3/524, wzniecony poświęconą hubką 75.
Pośrednio O. uświęca przedmioty, z którymi ma kontakt Lud 1908/46.
N i e c z y s t y m jest O. niecony przy użyciu siarki Kul wiel 3/525, a także O. kojarzony z
istotami demonicznymi, -łogień demoniczny.
O innych cechach: O. jest g o r ą c y 21, 24-25, we fraz. gorący jak ogień NKPP ostry 5. W
pieśniach miłość gorętsza niż O., np. Zapomnieć, zapomnieć, ani me zapómnim, Bo moji serdeczko
gorętsze niż łogiyń Pies śl 2/417. W pieśni religijnej o Św. Stanisławie: Świeco kochania boskiego!
Ogniu żarliwości! Lom Śląsk 434.
® Najsilniej ustabilizowaną cechą wyglądu O. jest jego c z e r w o n a b a r w a : stale w
zagadkach 6 i we fraz. czerwony jak ogień NKPP czerwony 19. Tę stereotypową cechę utrwalają
znaczenia pochodne, np. 'rumieniec, wypieki na twarzy', 'czerwone znamię na skórze'. W celu zdobycia
zaczarowanych ziół pozorowano płonący O. za
pomocą czerwonej chusty Wisla 1889/514, Dek Sier 286.
Kolor O. określa się również jako złoty, blady, żółty, niebieskawy, fioletowy, lila TN Krasiczyn
1985, TN Motycz 1985, zielony 29, por. ogień demoniczny.
W i e l k o ś ć . O. może być: duży Czub Aneg 88, srogi K 8 Krak 109, obfity, ogromny, wielki lub
mały, wątły, nikły s SFr 1/577. W przysl. Słaby ogień lada wiatr zgasi, a wielki się od wiatru mnoży 17.
O. jako i s t o t a żywa porównywany do panny, dziedzica, krowy, ciołka, roba-ska 6; ma o c z y n,
np. w opow. O. mówi 73; j ę z y k , którym lizę np. ściany pieca 6d-f, wisla 1902/418, we fraz. języki
ognia s SFr 1/577; z ę b y , którymi w zag. gryzie /żre /uje jak bąk 4, podob. K 51 Sa-Kr 214,
g ł o w ę i r a m i o n a Mosz Kul 2/502, albo nie ma nóg ani rąk 4.
■ Podstawowe zachowania O.: (a) palenie, (b) poruszanie, (c) świecenie, (d) wydawanie
specyficznych dźwięków, ponadto (e) zachowania właściwe istocie żywej.
(a) O. pali się, w zależności od intensywności: powsz. gore, buzuje, pała 16, bucha Gaj Rozw
248, wesoło w górę bucha Sim Gad 184; wytryska LL 1974/2/41, Nyr Kar 158; pryska ZWAK 1886/91;
tleje IOA. W barokowej kolędzie (formuła łączenia przeciwieństw) krzepnie 30.
(b) O. p o r u s z a się: idzie do góry, w górę pała 16, ale gdy stoi mu na przeszkodzie diabeł
idzie bokiem Czub Aneg 87; wyłazi na najwyższy drąg 4; powinien siedzieć na kominku, nie chodzić do
sąsiada 2od, ->pożar.
(c) O. jest źródłem ś w i a 11 a i często występuje jako jego synonim, por. kaszubskie wid Tred
Kasz 44 oraz znaczenia wtórne słowa ogień, np. 'blady odblask czego; łuna'; 'płonący lub świecący
przedmiot, np. lampa, świeca, zapałka'. Jako źródło światła: błyszczy K 42 Maz 420, błyska K 3 Kuj
155, w por. złoto błyszczy się jak ogień K 17 Lub 153, jak łogiyń błyszczały klejnoty sim Gad 53; świeci
się: w por. świconco, kieby
u
ogieniasek ZWAK 1892/133; jarzy się K 17 Lub 79.
(d) Paleniu się O. towarzyszą określone d ź w i ę k i : O. huczy ZWAK 1886/91, bo złe się w nim
odzywa K 33 Chel 75; strzela ZWAK 1879/28, Wisla 1904/103; furczy K 48 Ta-Rz
268
OGIEŃ - eksplikacja OGIEŃ eksplikacja
269
260J SyCZy Wisła 1889/491, Wisła 1896/137; trzeszczy Wisła 1892/396, Wisła 1905/168; trzaska Kot Las 120.
(e) 0. w ludowych wyobrażeniach jest ż y w y , por. nazywanie żywym ogniem O. nieconego przez
tarcie Lud 1908/44, ale jest to życie swoiste, paradoksalne, co oddaje dobrze zag. Żyję nie żyję, ale
pożeram, całe me życie z głodu umieram 3. O. rodzi się 2, umiera 3, zdycha 'gaśnie' Tred Kasz 44.
Określenie ostawić ogiń prze zecym oznacza zostawienie ognia na noc, zaś usmircec ogiń to 'zgasić
ogień na noc' Tred Kasz 44. O. przekazuje życie: jest ojcem dymu 2, Tred Kasz-44; w baśni jest ojcem
bohatera obdarzonego niezwykłą siłą 62. W Chełmskiem odróżniano O. - samicę i samca, nazywając
odpowiednio samicę - kóźmychą, kuźmiszką, samca - kozmeciem K 34 Chel 160 (por. ros. kuznec
'kowal' Mif Tok 2/21). Dy żyć O. oddycha, musi jeść 4 i pić Mosz Kul 2/501; jest nienasycony 7B.
Musi regenerować swoje siły, więc: śpi por Wisła 1898/IGI, jest układany do snu (= gaszony),
budzony (= rozpalany) prośbą o wstanie i witany specjalnymi formułami 19-20; odpoczywa w dniu św.
Wawrzyńca 19, 20.
Odczuwa emocje i reaguje na to, jak się go traktuje: z ł o ś c i się, gdy się go gasi 20f; g n i e w a
się TN Cholowice 1985, gdy się nim miga ZWAK 1892/253, gdy się go pożycza TN Motycz 1985;
s p r z e c i w i a s i ę TN Motycz 1985; mści się za nieuszanowanie Wi»la 1898/150, albo gdy nie
postawi mu się na noc garnka z wodą Lud 1908/44; w o j u j e , tzn. wywołuje pożar Wisła 1898/151;
i g r a 72.
O. r o z m a w i a TN Motycz 1985; w przekazach wierzeniowych dwa O., z różnych domostw,
żalą się na złe traktowanie i postanawiają zemścić się spalając chałupę 72, podob. 73. W szczególnych
sytuacjach ogień g a d a pod kominem Dek sier 158. Mowę O. rozumie dziad wędrowny, człowiek
obdarzony specjalnymi zdolnościami, niemowlę 73.
n Działania sprawcze: (a) spala, (b) grzeje i parzy, (c) hartuje, rozgrzewa, topi, wysusza.
(a) O. spala: spalanie wiąże się z unicestwieniem, co ilustrują przysłowia i frazeologizmy, np.
przysl. Jako ogień wszytko pali, tak zły człowiek żadnego nie chwali NKPP zly 70, fraz. jak w ogień
rzucił 'znikło, przepadło' NKPP ogień 11; pochłania 28. W kolędowej formule cudowności Bóg ogniem
bywszy - nie spala siana, na którym leży 31.
Wierzono, że O. nie spala przedmiotów świętych, np. drzewa krzyża świętego K 20 Rad 274,
obrazu N.Marii Panny i obrazu św. Barbary K 10 Poz 132; przedmiotów symbolizujących czystość, w
pieśniach wianka/cnoty panny 36, 41; w przysł. cnoty, nauki 8. Nie przyjmuje grzesznika, podobnie jak
ziemia i woda 40, podob. 68; w baśniach nie spala drzewa, które wyrosło z mogiły zabitego 67; w
legendzie - serca chłopaka, który zabił rodziców 59; kogoś przeklina się: Ażeby cie ogień pochłonął
28, zob. też 29. W żart. pieśni O. nie chce kija palić 48.
Rytualne s p a l a n i e symbolicznych przedmiotów. W obrzędzie nowego latka palono
śmierć/śmiercichę, tzn. bałwana ze słomy, wyobrażenie zimy Kul Wiel 3/50, 316. W Siedleckiem w
Wielki Czwartek spala się Judasza 'kukłę ze słomy' Lud 1898/185, podob. na Pogórzu K 44 Gór 93. Na
Warmii w dniu Zaduszek palono krzyż misyjny (węgle z niego służyły jako uniwersalne lekarstwo)
Szyf MiW 73. W Wielkopolsce palono słomę, która służyła za podkładkę pod trumnę na wozie
pogrzebowym Kul wiel 3/187, bo bydło, któreby ją zjadło, straciłoby zęby ZWAK 1884/281. W
pieśniach miłosnych spalenie
w O. podarunków od ukochanej/ukochanego jest znakiem odrzucenia miłości ZWAK
1884/81, LL 1964/1-2/56. K 10 Poz 271.
Wierzono, że należy palić obcięte paznokcie, aby kiedyś, przy zmartwychwstaniu znalazły się i one
także i nie potrzeba było szukać ich po świecie nie wiadomo gdzie K 34 Chel 165, podob ZWAK
1878/127, ZWAK 1887/31 - kryla się w tym wiara, że to, co spalone trafia na „drugi świat"; palono
obcięte włosy, by były mocne i długie, także dlatego, że gdyby ptaki zbierały je do gniazd, wszystkie
włosy wyjdą lub będzie bolała głowa K 35 Przem 235, podob. ZWAK 1878/127, ZWAK 1887/31. Także
należało palić stare łyżki, by nie było w domu biedy K 7 Krak 135.
W O. nie wolno palić: obrazów świętych, boby ręka uschła ZWAK 1892/266. Na Podhalu nie
zużyte sakramentalia, np. wodę święconą, ziele itp. rzuca się w O., by nie psuć świętości Baz Tatr 1R0.
Nie wolno w O. palić skorupek z jaj, bo ten, kto to zrobi, będzie miał wrzody na głowie ZWAK
1886/94; zawiązanego powrósła, bo w węźle pokutuje dusza ZWAK 1890/127; starej miotły, bo pszenica
się zasnieci; na Podhalu: kija pasterskiego, bo owce się rozejdą Baz Tatr 187; chraści 'igliwia' ze
smrecyny, bo mleko wodmeje Baz Tatr 187; płótna zdjętego z rany, bo rana się zaogni K 42 Maz 334.
Do O. nie wolno wkładać przedmiotów mających związek ze śmiercią: słomy spod umarłego, wiór od
trumny K 6 Krak 6, Udz Krak 88, czasem po kilku dniach leżenia słomy w rowie pali ją babka siedząca
nocą przy zmarłym K 16 Lub 134.
(b) Jako źródło ciepła O. g r z e j e , prosi się go o to podczas rozpalania 19B, w pieśni: "ogienek
sie poli, pódźmyz tam, Kasinko, bydziemy sie grzołi stoin Żyw 51, Oj, wezmę ja w skorupecke ognia;
rozgrzeję ja jeziorecko do dna K 40 MazP 139; ale w przysl. Cudzy ogień nie grzeje HA. W
uprzyslowionym ostrzeżeniu - O. parzy: Nie dotykaj ognia, tedy się me sparzysz HB, zob. też nc-D.
(c) O. hartuje stal 12; w y s u s z a : por. przysł. Schnie jak od ognia woda NKPP schnąć 4;
powoduje, że ze słonej wody rośnie sól: Z wody pochodzi, przez ogień się rodzi, z matką się zobaczy i
umiera (Sól) Folf Zag nr 40.
O. wywołuje s t r a c h , co utrwala fraz. czegoś jak ognia bać się NKPP ogień 9; jest straszny K 7
Krak 207, ale dla kogoś można chcieć w ogień i wodę skoczyć/pójść NKPP
ogień 51.
O wykorzystaniu działań sprawczych, zob. zastosowania.
A O. lokalizowany jest: (a) w/na n i e b i e , ->ogień niebieski, -^słońce, -+piorun; (b) w
p i e k l e , ->ogień piekielny; ( c ) w c z y ś ć c u , ->ogień czyśćcowy; (d) na ziem i: w domu
najczęściej w piecu, na kominie, 5, 6e, 6h-j, jest zawsze u kowala, w kuźni 34, 56; -►ogień sobótkowy,
-»-nowy ogień; i (e) we wnętrzu ziemi, np. Wulkan ... wieczny ogień w wnętrzach swych żarzy K 50
Sa-Kr 361.
W pieśniach miłosnych O. żarzy się w s e r c u zakochanego Lom śląsk 398; tłumi się w nim K 28
Maz 230; w metaforze pieśniowej O. (= namiętność) rzuca się/wdaje w kulawą/chorą/trzecią nogę
chłopca 46.
W O., zgodnie z wierzeniami, żyją lub przebywają d u c h y żywiołowe K 15 Poz 189,
opiekuńcze 75; demony, które w baśniach wabią podróżnych do O. wołają o ratunek, a następnie
napadają na swą ofiarę K 51 Sa-Kr 251, dusze: Gdy głownia w ten dzień [Zaduszki] lub węgielek z
pieca lub komina wypadnie, mówią, że to dusza je wyrzuciła, lub też sama się w tym ogniu miota K 5
Krak 311.
270
OGIEŃ eksplikacja
OGIEŃ eksplikacja
271
°o ♦ O. jest obiektem szeregu czynności wykonywanych w ściśle określonym czasie, np.
rozpalania, podtrzymywania, odnawiania, gaszenia, pożyczania, darowania, okazywania szacunku.
R o z p a l a n i e O. Nazwy tej czynności wskazują na różny sposób jej wykonania: krzesanie 32a,
78, farcie 57a, niecenie 32d, klepanie Rog śląsk 53; złożenie Mika Oraw 71; kładzenie Kom Tatr 56,
składanie Rog śląsk 9, MAAE 1898/IOO; zakładanie/nakładanie 32b-c, 44; ogólnie zapalanie powsz.
Bóg nauczył człowieka niecić O. Mosz Kul 2/714; wierzy się też, że umiejętność tę człowiek
posiadł sam 57. W polskiej kulturze ludowej nie występuje (częsty w wielu mitologiach) motyw
wykradzenia O. W kolędach Matka Boska / aniołowie / św. Piotr i Paweł / pszczółki, by ogrzać Jezusa
w cudowny sposób krzeszą, niecą O. z lodu/kamienia 32.
Wierzono, że diabeł wznieca O. bez użycia rąk K 7 Krak 271, krzesze kopytem LL 1975/1/53, a
czarownica krzesze go paznokciem K 7 Krak 95, -łogień demoniczny Duch człowieka, który nie
pojednał się z Bogiem przed śmiercią, rozpala go sobie kolo miejsca swej śmierci Lud 1911/62; w
pieśni - O. w domu rozpala nieboszczka, która przychodzi do swoich dzieci Nyr Kar 307. Stara panna
po śmierci musi go na miysiónczku połlić Śmiel Opól 76.
Podczas codziennego (porannego) rozpalania O. w domu wykonywano szereg czynności
sakralizujących O. i przestrzeń, w której miał płonąć: żegnano się znakiem krzyża 78, Wit Baj isi, K
17 Lub 79, Baz Tatr 83, żegnano rozpalony O. i9Aa; witano go słowami Niech będzie pochwalony
Jezus Chrystus K 16 Lub 22, Wisła 1916/74, Niech będzie pochwalone światło/święty ogień Mosz Kul
2/498 i formułami specjalnych modlitewek 19. Podob. rytualnie witano nowy ogień rozpalany w dniu
św. Wawrzyńca 19B; -vnowy ogień.
O. rozpalano za pomocą: strzałki piorunowej (-^kamień piorunowy) i kawałka metalu TN
Cholowice 1985, Szyf Miw 157; hubki święconej 75, krzesiwa 1 hubki wierzbowej TN Motycz 1985,
hubki z buku Baz Tatr 83 nazywanej zogiew Hajd Nie 220, krzemienia TN Krasiczyn 1985, krzesiwa,
krzemienia i huby albo noża, siekiery i huby Baz Tatr 81, torfu TN Krasiczyn 1985, żelaznej monety z
rąbkami na obwodzie Lud 1952/432.
W pieśni miłosnej rozpalenie O. dla ukochanej/ukochanego posiada sens naddany, oznacza
odwzajemnienie miłości: Na holi, na holi ogienek sie poli, naklod go Jasinek ku dziywcyny woli 44.
Rozpalenie w specjalny sposób O. mogło wedle wierzeń sprowadzać czarownice, np. rozpalano
O. w wigilię Bożego Narodzenia ze zbieranych codziennie od dnia św. Łucji (13.XII) do Bożego
Narodzenia gałązek osiki Lud 1937/73, ZWAK 1886/87; odkładano po jednym drewienku, by w dzień
Bożego Narodzenia rozpalić z nich O., do którego przystawiano garnek z powązką nabitą szpilkami
wit Baj 281, podob Lud 1926/89, w Kieleckiem kładziono na O. cegłę, którą uderzano sierpem ZWAK
1879/34. Także rozpalano O. za pomocą odkładanych w tym okresie kloczków 'powróseł ze słomy' i
guzeczków 'główek koniczyny' ZWAK 1882/301.
W Wigilię nie wolno było O. rozniecać słomą ŁSE 1961/90, O. nie wolno zapalać w domu w
pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia ŁSE 1965/31, w pierwszym dniu Wielkanocy - bo rozpleni się
oset i chaber Karw Dobrz 197; w Wielką Niedzielę, kto
pierwszy rozpali O., temu zboże będzie się śnieciło ZWAK 1891/49. W Dniu Zmarłych nie palono O.,
ze to sie oddaje cześć zmarłym, żeby ten spokój był w domu TN Motycz 1985.
O. nie mogła rozpalać położnica przed wywodem ZWAK 1885/55; ten, kto na hale przyszedł po
zachodzie słońca nie mógł od O. nic zapalić, bo by szałas się zapalił albo owce wyginęły Baz Tatr 188.
P o d t r z y m y w a n i e O. Powsz. była praktyka podtrzymywania O. w domu przez cały rok.
Na Podhalu wierzono, że O. na hali musi się palić przez cały czas obecności tam pasterzy i bydła, bo
tak Duch Sw. rozkazał i tak od lat kazują. Jak się zagasi, to niescyńście jest Baz Tatr 84, podob. Baz
Tatr 88. Zwyczaj corocznego o d n a w i a n i a O. służący wzmożeniu jego dobroczynnych sił,
polegał na zastąpieniu starego ognia - nowym. O. świeżo, uroczyście wzniecony był uważany za
silniejszy i żywotniejszy Mosz Kul 2/506, ->nowy ogień. O. odnawiano w domu przez
rozdmuchiwanie żaru TN Motycz 1985. Wierzono, że dmuchany O. przynosi szczęście TN Moniatycze
1979. Ciężarnej nie wolno dmuchać na O. Bar środp 312, bo dziecko będzie rozdęte ŁSE 1963/132.
G a s z e n i e O. Wygasanie O. traktowano jak wygasanie życia, dlatego czynność jego gaszenia
była zrytualizowana. Gasząc O. żegnano się TN Cholowice 1985, Lud 1908/44, wypowiadano formułę
W imię Ojca 1 Syna i Ducha Świętego Czap Mat 119, niekiedy rozbudowywaną, w której m.in.
oddawano go pod opiekę św. Wawrzyńca, anioła 20a-c, e. Na Podhalu, gdy jesienią pasterze opuszczali
hale żegnano O. i zalewano święconą wodą Baz Tatr 83 lub rosołem z oscypków, bo to przyjente, że
woda poświencona przez sól Baz Tatr 182. Wykonywano również czynności, które chroniły gaszony
O., np. rozgarniano żar na krzyż i przygarniano popiołem, żeby czarownica nie miała dostępu do O. TN
Motycz 1985. Nie gasi O. oliwa/olej, wręcz go wzmaga, por. fraz. do ognia oliwy dolewać NKPP ogień
5a. Na całą dobę gaszono go rytualnie w wigilię św. Wawrzyńca (10.V I I I ) K 9 Poz 142, K 3 Kuj 92,
był to dzień odpoczynku dla O., żegnano go wtedy specjalnymi formułami 20a. Stary ogień gaszono
wieczorem w wigilię Trzech Króli (6.1)
K 23 Kai 66, Bar ŚrodP 280; ->nowy Ogień.
O. należało gasić, gdy w domu był zmarły ŁSE 1965/29, Szyf Miw 91, Kul Miw 425; w Dzień
Zaduszny nie należało palić O., ale wierzono, że gdy w tym dniu wypadnie z pieca głownia, należy O.
zgasić święconą wodą K 7 Krak 24.
Na Podhalu wierzono, że wiatr gasi O. na ha l i , ale gdy mu się posypie mąki i soli święconej
przestaje wiać Baz Tatr 88; w baśni wiatr pojawia się w cudowny sposób, by ugasić O. zagrażający
bohaterom K 14 Poz 155. W przysł. Słaby ogień łada wiatr zgasi, a wielki się od wiatru mnoży 17.
Garncarze wierzyli też, że jeśli żaba, tj. czarownica wskoczy do pieca garncarskiego i zgasi O., to w
takim piecu nie można już go rozpalić zanim nie odmówi się koronki Czub Aneg 88, 94-95.
W baśniach kogut wypija wodę ze studni, a potem wrzucony do O. gasi go i wychodzi z pieca cało
71. Baśniowym sposobem ugaszenia O. jest jego zamrożenie. O. może zamrozić Mróz (baśniowy
pomocnik) 65.
W pieśniach miłosnych pojawia się motyw prośby o niegaszenie O. - czyli o nie-odrzucanie
miłości 43d, 45. O. zalewano, gdy przyjeżdżali swaci - na znak odmowy 42a i gaszono podczas
oczepin 42b.
Zalewać wodą O. domowego nie wolno było, należało go tylko przysypać popiołem
272 ________________________ OGIEŃ eksplikacja
OGIEŃ eksplikacja _________________________ 273
80, -*pożar. Nie należało gasić ognia w noc wigilijną, gdyż zmarli członkowie rodziny przyjdą się do
niego ogrzać Red. Lubartów 1995.
D u s z e n i e O. O. miał być obiektem działania sił demonicznych, np. dusi go mara/zmora LL
1962/1-2/63, Kul MiW 429, Szyf Miw 120, 122; zmora oskopuje (rozrzuca) ogiń na kominie ZWAK
1887/20.
Ś w i ę c e n i e O. w Wielkim Tygodniu (Wielką Sobotę) - i w inne święta, co miało (i ma) oparcie
w katolickich praktykach liturgicznych, krzesze się i poświęca słowami następującej modlitwy: „Boże,
Ty przez swojego Syna, który jest prawdziwym kamieniem węgielnym, udzieliłeś wiernym ognia
Twojej światłości, poświęć ten nowy ogień wykrzesany z kamienia dla naszego użytku i przez te
święta wielkanocne rozpal w nas pragnienia, abyśmy z czystym sercem mogli dostąpić świąt
wiekuistej światłości" For Sym 75. Na Warmii zachował się zwyczaj święcenia wody i O. w Wielki
Piątek Szyf Miw 56. O. święci się również w okresie Bożego Narodzenia Baz Tatr si, w wi g i l i ę
Trzech Króli (5.1) K 23 Kai 66, Bar środP 280. O. krzesano tradycyjnie krzesiwem wista 1897/802,
Baz Tatr 83; rozpala się go obok kościoła i wrzuca doń tarninę (Pan Jezus nosił
cierniową koronę) TN Tyszowce 1985, Gaj Rozw 56, ŁSE 1961/205, Grodź Lecz 73, LSE 1974/65, TN Motycz
1985, głóg Karw Dobrz 195, LSE 1974/65.
P o ż y c z a n i e O. Chodzenie po ogień było praktykowane w codziennym życiu wiejskim, stąd
zwrot wpaść/przyjść jak po ogień 'na krótko, spiesząc się NKPP ogień 10. W pieśni motyw chodzenia
dziewczyny po O. przyjmuje znaczenie naddane szukania miłości chłopca: W stodole świta biały dzień,
poszła Kasieńka po ogień. Nic tak po ogień chodziła, jak swego Jasia budziła 38; podob. 43.
Wynoszenie O. wbrew zasadzie utrwalonej w przysł. Ognia każdemu 1 wody użycz, bo w tym nie
masz szkody I4b - byto objęte z a k a ż e 111. Dotyczyło to zwłaszcza pory po -►zachodzie słońca
Wisla I890/100, K 57 Ruśc 1270. Wyniesienie go z domu traktowano jako wynoszenie zeń życia,
szczęścia K 17 Lub 80, ŁSE 1963/134. Pożyczenie O. miało grozić śmiercią domowników Lud
1924/73, nieszczęściem Baz Tatr 84, tym, że dzieci spać nie będą i będą płakać K 7 Krak 141, K 31
Pok 150, Lud 1924/73; konie me darzą się ZWAK 1885/40. Pożyczany O. obraża się, gniewa TN
Motycz 1985. Wierzono też, że Kto za życia ognia pożycza, w piekle oddawać musi I4a.
Nie pożyczano O. w dni święte: w niedzielę TN Motycz 1985; w Wigilię (szczególnie kobiecie)
TN Motycz 1985, K 32 Pok 320; bo słonko kwiaty opali Lud 1924/GO; bo przez cały rok grożą rodzinie
kłótnie i ogień by się kupki nie trzymał Bart Lub 19; bo cały rok trzeba by po niego chodzić ZWAK
1886/215; bo szczęście wyszłoby z domu Kul wi.-i 3/32; w Boże Narodzenie, bo słońce kwiaty
opalizwAK 1891/47; bo oddaje się całe powodzenie ZWAK 1891/47; w Wielki Poniedziałek i Piątek K
51 Sa-Kr 69; w Dzień Wniebowstąpienia K 51 Sa-Kr 42, 68, 69; w Przemienienie Pańskie K 51 Sa-Kr
42; w Boże Ciało K si Sa-Kr 42; we wszystkie dni Matki Boskiej K 51 Sa-Kr 69, bo mleko będzie
zaczarowane K 51
Sa-Kr 42.
Nie pożyczano O. w dniu przyjścia na świat istoty żywej, a nawet w okresie jej rozwoju w łonie
matki, np. w dniu urodzin dziecka Lud 1924/62, w ciągu trzech dni od urodzenia dziecka, żeby dziecku
szczęścia nie odebrać ŁSE 1953/1.34, podob. Lud 1924/59; gdy przybyło coś z inwentarza, bo ciele
zawsze głodne by było K 51 Sa Kr es; będzie beczeć późni TN Motycz 1985; bo krowa mleko straci K
17 Lub 79, Lud 1924/63, 73. Zakaz ten
trwał czasem do dziewięciu tygodni Lud isps/419 i dotyczył również połogu K 17 Lub 80,
Lud 1924/73, K 52 Br-Pol 433.
Zakaz pożyczania O. był przestrzegany w czasie rozpoczynania corocznych czynności
gospodarskich, np. podczas pierwszego wyjścia bydła na pole, bo krowom na wymiona szkodzi K 51
Sa-Kr 69; w czasie zasiewu, bo się zboża nie udadzą Wisla 1892/772, Lud 1924/64 lub woły na karki
zachorują K 51 Sa-Kr 68 i 69. Zakaz dotyczył przedmiotów, w które nie wolno przekładać
pożyczonego O., np. z rondlem lub rynką nie wolno chodzić po O., bo krety w stodole i chlewie ziemię
będą toczyły ZWAK 1885/44 oraz osób, np. wierzy się, że gdy kobieta w ciąży pożycza O. porodzi
dziecię glinę jedzące K 32 Pok 320. Skarbnikowi górnik może podać O., ale robi to w specjalny
sposób: Trza mu było podać ogień na łopacie, albo w czapce, kiedy prosił. Jakeś tego nie miał ze sobą,
trza było lampę zdjąć ze stojaka 1 dać onemu, by odpalił Lig śląsk 139, O. podaje się lampą
zawieszoną na kilofie ZWAK 1887/21, por. Lig śląsk 93, bo jeśli skarbnik chce od kogoś O., chce mu
wyrwać rękę Lig śląsk 93.
Za pożyczony O. nie dziękuje się, bo go po śmierci będzie dość 15, ale kto zabiera O. bez
pozwolenia domowników nie dziękując, to na tego spada kara Lud 1924/74.
Nie można przekładać O. z watry do szałasu, bo się szałas spali Baz Tatr 188, ani z innego szałasu,
bo się oba spalą Baz Tatr 188 lub owce się targają Baz-Tatr 188.
D a r o w a n i e O. W bajkach występuje motyw darowania O., który osądza i wymierza
sprawiedliwość, zmieniając się w złoto i rzeczy wartościowe lub paląc i zmieniając się w gady 60. O.
darują sierocie bracia-miesiące w zamian za wymienienie ich imion lub odpowiedź na pytanie, który z
nich najpiękniejszy 60; zbójcy w zamian za gadkę, w której nie ma słowa prawdy 61; zmarły ojciec
prosi syna o przyniesienie na grób O. w zamian za złotą koronę, złote ubranie i strzelbę MAAE
1908/259; w zamian za ogrzanie się przy O. bohater baśniowy otrzymuje w prezencie gwizdek, na
którego głos pojawia się wojsko cisz Krak 185, zaczarowane trzewiczki cisz Krak 185.
S z a c u n e k d 1 a O. O. traktuje się jak ś w i ę t o ś ć , której nie wolno znieważyć, a także jak
żywą istotę, której nie wolno krzywdzić, nie tylko z obawy przed zemstą, ale także z szacunku dla O.
Dlatego n i e w o l n o : pluć w O. Bieg Lecz 18, wisla
1898/150, TN Cholowice 1985, Lud 1908/46, bo to grzech Wisla 1891/628, Czap Mat 117, bo to
tak, jakby w Pana Jezusa TN Krasiczyn 1985, bo się ogień zagniewa TN Cholowice 1985, bo
plującego O. spali Sych SGKasz 3/300, bo po śmierci każą łizać kamień rozpalony
do czerwoności ZWAK 1878/126, bo OprySZCZy Wisla 1890/109, TN Krasiczyn 1985, bo język SprySZCZy Wit
Baj 80 i 151, Baz Tatr 188, albo d . . M SparSZyWieje ZWAK 1892/253, bo ból OCZU
jest nieunikniony Wisla 1889/491, bo to niedobrze TN Krasiczyn 1985, może kiedyś pożar
być TN Motycz 1985; Zalewać wodą Wisla 1891/628, Wisla 1898/150, TN Motycz 1985, gorącą
wodą ZWAK 1892/253; z a l e w a ć n i e c z y s t o ś c i a m i TN Cholowice 1985, pomyjami
72, 73b, Wisla 1890/109, Wisla 1893/141, ZWAK 1892/253, brudną Wodą Wit Baj 151; Wymiatać
pomiotłem umoczonym w pomyjach Lud 1908/46. Nie wolno o d d a w a ć m o c z u na O., bo tę
część ciała spryszczy Wit Baj 151, bo cały oparszywiejesz TN Cholowice 1985, bo sie co złego stanie
TN cholowice 1985, podob. Lud 1908/46; s t a w a ć t y ł e m do O. Mosz
Kul 2/501, TN Motycz 1985; p r z e k l i n a ć przy O. Baz Tatr 187; d e p t a ć Baz Tatr 188,
bo to jest żywe TN Motycz 1985. Nie można też: d r a ż n i ć O. TN Motycz 1985; b a w i ć się O., w
przysł. Ogień nic twój brat, żebyś się z nim bawił I3b, 79, TN Motycz 1985,
274
OGIEŃ - cksplikacja
OGIEŃ cksplikacja
275
K 17 Lub 79; igrać z nim, bo igrający będzie w nocy posianie moczył I3a, Wit Daj 80,
284, ZWAK 1892/253, K 46 Ka-S 494, TN Motycz 1985, Śmiel Opól 42, Wisła 1897/350; Ż a r t o w a ć
z O. I3c; migać, bo będzie się gniewał ZWAK 1892/253; w k ł a d a ć doń o s t r y c h
p r z e d m i o t ó w (bo można go skaleczyć), np. kłuć łasko, pałko bo się sprzeciwi TN Motycz 1985;
wkładać noża: bo ogień ostry i nóż ostry, to lepiej tego nie łączyć TN Motycz
1985.
♦ Zastosowania: w sferze bytowej, do grzania, gotowania, oświetlenia, w sferze kulturowej, jako
środek magiczny, leczniczy. Ogień pochodzi od Boga i temu ma takie przywileje, że ma moc i łeczy, i
przeciw złemu on pomaga Baz Tatr 83; wielka jest moc Boża przez ogień K 21 Rad no.
Wierzono, że O. c h r o n i p r z e d z ł y m i mocami: dlatego płonął w domu przez całe święta,
analogicznie po urodzeniu dziecka dbano, by do chrztu w izbie, gdzie ono leżało, płonął nieprzerwanie.
Zapalenie O. (nawet fajki, papierosa) podczas wyruszania w podróż miało zabezpieczać przed złymi
przygodami, podob. przejście przez matkę idącą z dzieckiem do chrztu przez rozżarzone węgle
położone na siekierze Lud 1908/43. Funkcję ochronną przejmowały także przedmioty mające kontakt z
()., np. gałązki wyjmowane z poświęconego w Wielką Sobotę O. i zatykane na rogach pola Lud
1898/321, ZWAK 1879/14. Obejście z poświęconym O. naokoło izby z ape w n i a 1 o z d r o w i e Baz
Tatr 165. Z ogarków robiono krzyżyki i wbijano je w Wielki Poniedziałek na polu, by zboże się
darzyło ZWAK 1892/261, podob. ZWAK 1882/283. Węgle z poświęconego O. miały chronić przed
-^pożarem, -►gradem, obejście z nimi domu wokół - zapewniać szczęście na cały rok Wisła 1897/802,
powodować, że zły duch nie ma przystępu Grodź Łęcz 73; chronić przed cierpieniem LSE 1961/206.
Wierzono, że O. n i s z c z y z ł e m o c e . Można było przy jego pomocy zakląć ducha, pisząc
jego imię na karteczce i paląc ją w O. K 7 Krak 207. Palono w nim ropuchy, jako od złego ducha
pochodzące, albo <złym duchem będące K 17 Lub 149, podob. ZWAK 1881/161. Wrzucano doń butelkę
ze złapaną zmorą, „która w dymie jako czarna, długa pręga uchodzi kominem" Wój Klech 284.
Uważano, że należy palić w nim zwłoki samobójców podejrzanych o chodzenie po śmierci K 51 Sa-Kr
36, 38, 40. O. miał także wypłaszać złe moce, istoty demoniczne, których siedliskiem jest woda,
dlatego dzieci kąpano w wodzie, do której przedtem wrzucano rozpalony węgielek, dla dodatkowego
zabezpieczenia taką wodę wylewano w O. Karw Dobrz 141. Gwizd, bulgotanie i inne odgłosy
wydobywające się z garnka podczas gotowania uważano za pisk dusz potępionych przebywających w
wodzie; gdy drzewo piszczało w O., mówiono, że to dusza pokutująca odzywa się i litości błaga K 17
Lub 124, Czap Mat lis; podob. wił -demon zamieszkujący w wierzbie lub brzozie żałośnie piszczy, gdy
drzewo znajduje się w O. K 15 Poz32, ts. Kul Wiel 3/439. O., do którego wrzucono święcone zioła
miał odpędzać płanetników Baz Tatr 86; podobny skutek dawało spalenie ułożonych na krzyż patyków
Baz Tatr 87 albo mąki Peł Dem 63 i 73. Odpowiednio użyty O. odpędzał ->deszcz, ->grad, -+burzę,
->-wiatr, ->chmury.
O. - wedle rozpowszechnionych wierzeń - ma moc o c z y s z c z a n i a , bowiem oczyszcza
wszystko ZWAK 1878/126. Oczyszcza z grzechu dusze zmarłych K 51 Sa-Kr 38, dusze żyjących, np.
przed końcem świata 26. Górale wierzą, że jeśli w miejscu, gdzie ktoś popełnił samobójstwo,
zgromadzi się przez okres kilku lat pewną ilość chrustu,
ułożoną w tzw. namioty a następnie zapali, wtedy O. oczyści duszę samobójcy i trafi ona do nieba K 51
Sa-Kr 38; podob. gromadzono drewno i palono je w miejscach, gdzie ktoś został zamordowany K 23
Ka 263, ->ogień czyśćcowy. Wierzono, że jeśli znajdzie się coś na drodze, należy to trzy razy
przepuścić przez ogień zanim przyniesie się to do domu Wisła 1902/414, -»ogień sobótkowy.
O. ma moc o d m ł a d z a n i a i czynienia pięknym. W baśni za podkucie konia Chrystus
odmładza kowalowi starą żonę, włożywszy ją w O. 66, por. motyw odmładzającej kąpieli we wrzącym
mleku K 19 Kieł 236, ZWAK 1886/ns; w wierszowanej legendzie o Św. Dorocie: Dorotka w ogień
wstąpiła, Wyszła piękniejsza niz była 51.
W magii p l o d n o ś c i o w e j : palono kości pozostałe po zjedzeniu święconego mięsa i
rozrzucano popiół po polu ZWAK 1878/21, ZWAK 1887/28. W baśni mnoży się włożone w O. ziarno
podarowane biedakowi przez Najświętszą Pannę K 42 Maz 490; w sposób cudowny słup ognisty
spadający z nieba rozsypuje się w kłosy, ->ogień niebieski.
W m e d y c y n i e ludowej. Zakładano działanie reguły, że Ogień leczy ogień, truciznę trucizna
18 praktykowanej przy leczeniu oparzeń Bieg Lecz 91, zanokcicy Bieg Lecz 29; na ból nóg zalecano
chodzenie boso po O. z gałązek tarniny, sosny i ziela, wierząc, że niemoc z nóg ogień święty wyciągnie
Bieg Lecz 28. W przypadkach traktowania choroby jako istoty żywej straszono ją albo wyganiano z
ciała za pomocą O., np. wkładano chorego do pieca chlebowego i gdy ten zaczynał krzyczeć, że się
pali, wystraszona febra miała porzucić chorego K 34 Cheł 209. Uważano, że choroby mogą
przechodzić na odpowiednio dobrane przedmioty, które następnie palono w O., tak np. leczono:
jęczmień poprzez potarcie chorego miejsca ziarnami jęczmienia i spalenie ich 82, mówiono przy tym:
Mam jęczmień na oku, a ktoś obcy odpowiadał: Masz gówno, a nie jęczmień wit Baj 272, albo: zjedz
jęczmień ZWAK 1887/55, nidzem ci nie zrobiul złego, złaź z oka mojego ZWAK 1889/70, nadto: Bieg
Lecz 22. Leczyć miało samo spalenie ziaren jęczmienia MAAE 1908/141, K 57 RuśC 1255, brodawki -
dotykając grochem i spalając go Bieg Lecz 29. Podobnie leczono febrę K 48 Ta-Rz 302. Kokoszanki,
kurzajki, brodawki, - należało rozkrwawić, wytrzeć chlebem i spalić go w O. ZWAK 1878/138. Przy
leczeniu kołtuna należało spalić obcięte włosy K 7 Krak 169, ZWAK 1884/297.
Wierzono, że można leczyć przez spalanie rzeczy zostających w kontakcie z chorym Bieg Ucz 29,
np. leczono różę (czerwone plamy na skórze) poprzez spalanie nad gromnicą gałeczek
Inu/pakuł/konopi, wierząc, że jeden ogień drugi zwalczy TN Motycz 1985, podob. MAAE 1908/142, Bieg
Lecz 130; w ok. Dąbrówna zamawiano różę słowami: Jezus szedł ogrodem koprowym z głownią w ręku
1 mówił (do róży): Nie będziesz więcej ogniem pustoszyła, odmawianymi trzy dni z rzędu po zachodzie
słońca Bieg Lecz 133. Dymienicę 'wrzód w pachwinie' leczono przez trzykrotne przerzucenie O. przez
zanadrze Wit Baj 271, albo pomiędzy nogami chorego klęczącego na miotle i siekierze wit Baj 75.
Podob. leczono z otrzęsienia powstałego w wyniku jazdy lub biegania Bieg Lecz 28. Suchoty leczono
huśtając dzieckiem nad rozpalonym na rozstajnych drogach O. K 39 Pom 389. Wpatrywanie się w
palący O. zalecano przy żółtaczce Wisła 1899/81. W zamówieniach uwku wysyłano go na ogień gorący
21, zalecano także rzucanie szczypty soli raz do ognia, raz do garnka z wodą Sim Wierz 268; podob. w
trakcie zamówienia płaczki 22.
O. wykorzystywano jako n a r z ę d z i e t o r t u r, męczeńskiej ś m i e r c i i pokuty:
276
OGIEŃ eksplikacja
OGIEŃ dokumentacja
277
np. kąpiel w O. Św. Doroty 51, chodzenie po O. Jezusa 25, dusz,y grzesznej 2-1, spalenie w ogniu św.
Wawrzyńca 52, po O. miał jeździć konno za karę duch nieuczciwego geometry ZWAK 1883/26; zob.
też przekleństwa 28-29, -»ogień piekielny, -»ogień czyśćcowy, -►ogień demoniczny. W pieśni
miłosnej: Nie wierz mu, dziewucho, choćby w ogniu gorzał, Bo jak cie uwiedzie, nie będzie cie mu żal
47. S p a l e n i e wO. jest jednym ze sposobów zadawania śmierci: w baśni teściowa - królowa, każe
spalić synową K 8 Krak 37; w pieśniach macocha chce spalić pasierbicę 50; a matka - dziecko 10
ogień wrzuciła K 22 Lecz 160. Porzucona dziewczyna chcąc doznać oczyszczenia prosi o spalenie 54.
Spalenie było karą i jednocześnie narzędziem o c z y s z c z e n i a grzesznika (-»popiół): (a) za
morderstwo dziecka, np. w balladzie: A ty wójtówna - co wolisz, czy tu iv tę wodę - czy w ogień 53, za
urodzenie dziecka przez pannę i za wyrzeczenie się go 55; za zabicie pasierbicy 64; za zabicie
rodziców i przyjaciela 59; (b) za czary, np. powsz.
palono czarownice K 15 POZ 246, 250, 252, 299; Wisła 1887/61, 138, 139, 141 i 173, Lud 1927/72, Kul
Wiel 3/451, ZWAK 1879/37, 40, ZWAK 1892/9. Wierzono, że diabeł może uratować czarownicę z O.
K 7 Krak 98, dlatego przyczepiano do słupa kartkę z napisem Jezus, Maria, Józef
K 15 Poz 250.
P r ó b ą o g n i a , tzn. sprawdzaniem czystości/cnoty było włożenie wianka panny do ognia /
rzucenie na wodę 41.
Wedle ludowych proroctw ziemia na końcu świata będzie spalona przez O. 27; por. obraz
Apokalipsy św. Jana Ap 20, 7-10.
♦ Z obserwacji O. przepowiadano:
(a) stan p o g o d y : będzie pogoda, jeśli O. dobrze się pali 78, jarzy 7,WAK 1882/199,
K 17 Lub 79; s ł o t a , jeśli O. źle się pali 78; w i a t r będzie wiał z tej strony, z której
furczy O. K 48 Ta-Rz 260; ś n i e g , jeśli się kurzy K 48 Ta-Rz 260; d e s z c z , jeśli O. gaśnie
ZWAK 1882/199; mróz, gdy czerwony O. w piecu ZWAK 1878/133, gdy kot do O. ogon
odwróci K 42 Maz 403; z i m n o , gdy koty pchają się do O. ZWAK 1881/137;
(b) w y d a r z e n i a : np. przybycie g o ś c i zapowiada O. strzelający na kominie
ZWAK 1879/28, gdy pryska, że aż iskry wylatują ZWAK I88S/91, ZWAK 1892/197; będzie
k ł ó t n i a , gdy O. huczy, trzeszczy K 7 Krak 254, o b m o w a , gdy O. syczy Wisła 1889/491,
Wiała 1896/137, Wisła 1900/322; strzela Wisła 1904/103, trzeSZCZlJ Wisła 1892/396, Wisła 1905/168,
należy wówczas na O. sypnąć trzy garstki soli, a obmawiającego zaboli język Wisła
1889/491, USta OprySZCZą się Wisła 1896/137, język SprySZCZy Wisła 1892/396, Wisła 1904/103,
podob. Wisła 1905/168; ś m i e r ć , gdy O. bucha z komina Gaj Rozw 248.
^ W polskiej kulturze ludowej O. jest symbolem Boga np. w formule powitalnej i9Aa,
J e z u s a , np. w kolędzie 31.
O. jako obraz m i ł o ś c i pojawia się w pieśniach ludowych. Chodzenie po O., szukanie,
pożyczanie, wynoszenie, gaszenie i zapalanie O. to figury zalecania się i akcji miłosnych 43. O.
oznacza też namiętność miłosną, np. w pieśni: Posiać ci się nie odrzekam, lecz czuwać nie mogę, Zęby
ci się ogień nie wdał w tę kulawą nogę 46. O miłości mówi się, że rozpala TN Łęka 1979, zapała
duszę zakochanego K 4 Kuj 234, K 16 Lub 150. O. symbolizuje n i e n a w i ś ć i niską namiętność,
por. fraz. ogień gniewu, ogień namiętności, ogień żądzy.
Jako podstawa bytu człowieka jest symbolem domu, bezpieczeństwa (por. fraz.
ognisko domowe) życia i szczęścia (zob. wyżej o zakazach pożyczania ognia i sposobach jego
gaszenia).
Symbolami O. są (w zagadkach): czerwona krowa 6e, czerwony ciołeczek 6f, czerwony robasek 6g,
czerwony dziedzic 6a, panienka w czerwonych sukienkach 6b, czerwony koral 6h.
W s e n n i k u O. zapowiada generalnie coś n i e d o b r e g o : złodzieja K i7Lub 119, Etnl 1994
Nieb 152, stratę materialną LL 1964/3/4.1, z ł e g o człowieka, k ł ó t n i ę , myszy, chorobę Etni
1994 Nieb 152; nadto ś m i e r ć kogoś z rodziny Czap Mat 120, w i a d o m o ś ć , list TN Krasiczyn
1085, nowinę ZWAK 1878/136. Dodatkowo ogień jasny oznacza obmowę, ciemny smutek, mały małą
kłótnię, a duży wielką k łó t n i ę Etnl 1994 Nieb 153, ogień z dymem chorobę TN Cholowicc msr,,
złodzieja TN Krasiczyn 1985. O. w śnie może też wg sennika ludowego zapowiadać coś
d o b r e g o : słońce K 46 Ka-s 489, pogodę, radość,
gOŚcia Etnl 1994 Nieb 152.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 - Dobry gospodórz a lichy gosc. (Ogień). Folf Zag nr 365; por. przysł.: Ogień i woda dobrzy
słudzy, lecz źli gospodarze. ZWAK 1878/176.
2 - O.gień i dym jak ojciec i syn.
Ojciec się rodzi, a syn po dachu chodzi. (Ogień i dym). Folf Zag nr 580; tamże war.: Jeszcze się
ojciec me narodził, juz syn po dachu chodził. (Ogień i dym), nadto war.: ZWAK 1890/246, Lud
1911/81, LI. 1962/1-2/87.
3 - Żyję, "'e żyję, ale pożeram, cale me życic: że z głodu umieram. (Ogień). Folf Zag nr 1194.
4 - Ogień nie ma nóg ani refk, a łazi/gryzie/żre/je.
Nie ma nóg, ani rąk, a wylezie na najwyższy drąg. (Ogień). LL 1957/3/37; war.: ... ugryzie, jak
bąk; ... Corzy uje, jak bąk; ... A gorzy zre, jak bąk. Cisz Krak 343.
5 - W piecu mnie jest zamykają, a w lesie mi przeszkadzają. Gdy cię dotknę, cierpieć musisz, ale
wodą mnie zadusisz. (Ogień). Folf Zag nr 741.
6 - Ogień to czerwony dziedzic / panienka w czerwonych sukienkach / ktoś w czerwonym
gorseciku / czerwona krowa / czerwony ciołeczek / czerwony robasek I czerwone łacisko / ...
a. Czerwony dziedzic na żerdzi jedzie. (Ogień na łuczywie). Folf Zag nr 364.
b. Jechała panienka w czerwonych sukienkach, nikt do niej nie dojdzie, jeno swajt
majt. (Ogień i ścierka). Folr Zag nr 533.
c. Stoi w kąciku w czerwonym gorseciku. (Ogień). Folf Zag nr 1140.
d. Czerwone czarne liże. (Ogień i czeluście). Folf Zag nr 962.
e. Czerwona krowa czarne ciele lizy. (Ogień w piecu). Folf Zag nr 107.
f. Czerwony ciołeczek sadą górkę liże. (Ogień). Folf Zag nr 83.
g. Czerwony robasek ma ze sobą piasek. (Ogień i iskry). Folf Zag nr 198; tamże war.: ...
myli tylkiem piasek.
h. Czerwony koral po piecu orał. (Ogień). ZWAK 1878/180.
i. Czerwone łacisko w czarnym dupisku. (Ogień). Folf Zag nr 946; tamże war.: Cerwone
uacisko skubie w carnem d...u.
j. Bióly bez czerwiony go zapychó, czórny - modrawemu drogę przepychó, zebe czerwiony
modrawym dobrze oddychół. Jak czerwiony łecho nagrzeje, to bruny bez glene nie je. (Bióly - pickórz;
czórny - kominiórz; modry - dym; czerwiony - ogiń; bruny - chleb, glena zakale (zakalec)). Folf Zag nr
955.
278
OGIEŃ dokumentacja
OGIEŃ dokumentacja
279
PRZYSŁOWIA
7 A - Trudna zgoda: z ogniem woda. NKPP ogień 49; war.: Trudnoć w przyjaźni ma być ogień z
wodą. NKPP ogień 49g; Jako ogień bywa z wodą, tak i stary z żoną młodą. NKPP żona 36. 7 B- Woda,
ogień i niewiasta nigdy nie powiedzą basta. NKPP niewiasta 55.
7 C - Daleka woda ognia nie gasi. NKPP woda 13.
8 - Cnoty/nauki ogień nie spali, nie zabierze woda.
a. Cnota skarb wieczny ... Nie spali ogień, nie zabierze woda, Nad wszystkim inszym
panuje przygoda. NKPP cnota 40b, war.: ZWAK 1889/65.
b. Nauki woda nie zabierze, a ogień nie spali. NKPP nauka 33, war.: K 20 Rad 99.
9 A - Jaki ojciec, taki syn; jaki ogiyń, taki dym. NKPP ojciec I3m.
9 B - Nie ma dymu bez ognia. NKPP dym 12.
10 A - Ogień tleje i w popiele. NKPP ogień 38.
10 B - Po ogniu i popiół pozbieraj. NKPP ogień 45.
11 A - Cudzy ogień nie grzeje. NKPP cudze 6d.
11 B - Nie dotykaj ognia, tedy się nie sparzysz. NKPP ogień 22; podob. Kto się raz sparzył, ten się
ognia boi; NKPP parzyć 6i.
11 C - Wrzeszczy, jakby go ogniem posypano. NKPP wrzeszczeć 18, nadto war.: Wit Baj 297.
11 D - Daleko od ognia - nie spalisz się. NKPP ogień 2; war.: Nie sparzyć ogień, kto od niego
stroni. Wisła 1897/346.
12 - Stal w ogniu się hartuje. NKPP stal 1.
13 - Nie należy igrać/bawić się/żartować z ogniem.
a. Nie igraj z ogniem. NKPP ogień 23; war.: Nie igraj z ogniem, bo popuścisz wodą.
NKPP ogień 24.
b. Ogień nie twój brat, żebyś się z nim bawił. NKPP ogień 23.
c. Z ogniem i złym człowiekiem żartować nie trzeba. NKPP ogień 23c, nadto war.: ZWAK
1878/178.
14 A - Ognia nie należy pożyczać.
Kto za życia ognia pożycza, w piekle oddawać musi. NKPP ogień 17.
14 B - Ognia nie należy odmawiać.
Ognia każdemu i wody użycz, bo w tym nie masz szkody. NKPP ogień 41.
15 - Za ogień się nie dziękuje, bo go po śmierci będzie dość. NKPP ogień 53.
16 - Tam ciągnie natura, skąd początek dala: kamień ku ziemi leci, ogień wzgórę pala. NKPP
natura 12.
17 - Slaby ogień lada wiatr zgasi, a wielki się od wiatru mnoży. NKPP ogień 48.
18 - Doktorska to reguła, i najgłupszy przyzna, że ogień leczy ogień, truciznę trucizna. NKPP
trucizna 3b.
FORMUŁY WITANIA I ŻEGNANIA OGNIA
19 A - Witaj ogieńku święty / gościu / Jezusieńku / skarbiczku boży /
Zygmuncie ...
a. Jak rozpalom to też przeżegnam ogień i tak mówię: Witoj, gościu pożądany,
Jezusieńku nasz kochany. Witamy Pana naszego i światłość jego. Etnl 1989 Bilg 133.
b. [W Żywieckiem wygłasza się modlitwę] do tylko co rozpalonego ognia: Ogieńku
święty, skarbicku boży, nie dejże nas też nigdy zubożyć. Mosz Kul 2/499.
c. Ogień nazywa się Zygmunt. Kto wstanie rano i roznieca ogień, powinien go
przeżegnać i powitać słowami: witajże, Zygmunciu. ZWAK 1886/114.
19 B - Rozniecali go [po wygaszeniu w wigilię św. Wawrzyńca], zapalając zapałką trzaski
sosnowe i olszowe lub z dwojga innego drzewa i mówiąc: W imię Ojca i Syna i Ducha Św., wstań z
Bogiem ogieniaszku, a grzej. K li Poz 44.
20 — Ogieniaszku, idź z Bogiem, śpij/ siedź w kominku.
a. W wigilię dnia św. Wawrzyńca ogień wieczorem gaszono mówiąc: W imię Ojca i Syna i
Ducha Świętego, idź z Bogiem ogieniaszku, a śpij. K 11 Poz 44.
b. Co wieczór, gdy się ma iść spać, to gospodyni powinna ogieniaszek przeżegnać
temi słowami: W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, Amen; Święty Wawrzeńcze przeblogo~
sławiony, lobie oddaję ogieniaszek sławiony, pod najświętszą twoją opiekę. K 9 Poz 144.
c. [Wieczorem po kolacji gasi się ogień ze słowami:] W imię Ojca i Syna i Ducha
Świętego, Amen; śpij tu ogieniaszku z Panem Jezusem i ze wszystkiemi Swiętemi. K 9 Poz 144.
d. [Wieczorem gasi się ogień ze słowami:] Ogieńku kochany, Siedź w kominku, Nie
chodź do sąsiada, Bom ja tobie rada. Grodź Le.cz 73.
e. [Podczas gaszenia ognia mówi się:] Święty Janiolecku, siedzę na stołecku, przi tern
„ogienecku". ZWAK 1892/253, nadto: Wisła 1893/141.
f. Og'mku, og'inku, ń'e bąjkej złi, jis ja ce gaśą, vitro ja ce nazed złożą. Sych
SGKasz 3/300.
ZAMÓWIENIA
21 - Uroki! Urocyska!... Zamowiom!... Zakrzykom! Na ogień gorący, Na kamienie gorące, Na
ludzkie slipie!... Kot Zn 246.
22 - [Zamówienie płaczki:] Idź, czorcie! Idź w ogień wiechy Z tego niewinnego ciała! Idź za lasy,
Za góry, Na bagna, Na rozstajne drogi! Nie wracaj tu nigdy, Polom sobie nogi! Niech to kadzenie
wyjdzie na pożytek, Ze ustanie ten plac wszystek. W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego! ... Niech sie
stanie wolo Bożo! Kot Zn 190.
23 - [Zamówienie łuszczki:] Przyszła święto Jewka Ze siekiramy, Z brzytwamy, ...
Wypolala, Wycinała, ... Łuszczkę, Ogień Z oka Ze wszystkich kotów [kątów]. Kot Zn 285.
MODLITEWKI
24 - Dusza pokutuje na ogniu gorącym.
Wyszła duszyczka z ciała - Nie widzą, gdzie się podziała. ... A czemu ty, duszyczko, plączesz
1
?
Bom się na matkę zamierzyła. Gorsze moje zamierzenie, Niźli czyje uderzenie. Wiedźcież mnie na ogień
gorący, Zęby ze mnie tak krew kapała, Jak mojej matki łzy kapały. Kot Zn 472, war.: Kot Zn 72, 88,
114, 115, 310, 449, 489.
25 - W Wielki Piątek zimno było, Jak Pana Jezusa na mękę wodzono. Wodzono Go przez
tarki kolące, Przez ogień gorący. Kot Zn 484, war.: Kot Zn 293.
PROROCTWA
26 - Na rok przed końcem świata, będzie jeździł człowiek z wozem żelaznym, w którym
będzie ogień. Człowiek będzie się ludzi pytał, czy wolą z nim jechać, czy też ma ich wrzucić
do ognia. Kto wybierze pierwsze, pójdzie do piekła; kto drugie, będzie oczyszczony z grzechów
przez ogień i pójdzie do nieba. Wisła 1895/507 Poznańskie.
27 - / teraz tak przewiadujo, że ogniem ta ziemia zniszczona będzie. Tylko ^ogniem.
Przyjdzie czas na wszystko. Czap Mat 115.
PRZEKLEŃSTWA
28 - Ażeby cie ogień pochłonął! TH Krasiczyn 1985.
29 - a. Żebyś ty zielonym ogniem spalił się! ZWAK 1891/191.
b. Bodaj cię ognie spiekły! K 28 Maz 31.
C. A paliła byś ty sie! TN Krasiczyn 1985.
KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I PASTORAŁKI
30 - Bóg się rodzi, moc truchleje, Pan Niebiosów obnażony. Ogień krzepnie, blask
ciemnieje, ma granice Nieskończony. K 20 Rad 76, war.: Milk Pas 458-460, TN Hutków 1978 [kolęda
F. Karpińskiego].
31 - Jezus [= ogień] położony na sianie, nie pali go.
Rzecz to dziwniejsza, że Bóg ogniem bywszy, w siano sie ukrył, siana nie spaliwszy. Oj siano siano,
czemu nie gorejesz, czemu przynajmniej Pana nie ogrzejesz. TN Lubcze 1978, war.: TN Michalówka
1980, TN Ułów 1967, komentarz w Mosz Kul 2/498.
280
OGIEŃ - dokumentacja
OGIEŃ - dokumentacja
281
32 - Maria/aniołowie/św. Piotr i Paweł/pszr.zółki krzeszą/niecą ogień z lo-
du/śniegu/kamienia, by ogrzać Jezusa lub ugotować mu obiad.
a. [Maryja] Z lodu ognia wykrzesała, Pana Jezusa wygrzewała, w pieluszki go powijała
i do siebie przytulała. Bart Lub 163; war.: TN Michalówka 1980, TN Konopnica 1979, TN Aleksandrów
1978, TN Okale 1986, TN Motycz 1981, TN Motycz 1985, TN Częstoborowice 1980, TN Dereźnia 1981, TN
Nasutćw 1979, TN Potoczek 1979, TN Zawada 1965, TN Krasiczyn 1984; nadto war.: Przyszła Maryja
w ciemny las ... Zrobiła sobie wielki czas. Z kamienia ognia ukrzcsala. Pana Jezusa ogrzewała
— Hej, lelija. Kot Rzesz 215; A Maryja uchadzała, w ciemnym lascńku nocowała. Z kamienia
ognia wykrzesała, i z lodu drew narąbala. I Pana Jezusa ogrzewała. K 33 Chel 117.
b. Anieli ogień składali, objad gotowali. ... stał im się ogień lodowy, a płomień
wiatrowy. K 5 Krak 235.
c. Ty Piętrze i Pawle, złóż ogień lodowy. ZWAK 1885/15, nadto war.: K 5 Krak 235;
Zakładaj Piętrze ogieniek, ogieniek śniegowy. Święt Nadr 75.
d. Jare pcółecki toć jej rade były - Matuchnicce Boży światełko sprawiły - Z lodu
ognia unieciły. Kot Rzesz 498.
33 — Józef daje ognia z fajeczki/fajerki, by podgrzać Dziecinę.
Józefie stareńki, daj "ognia z fajeczki, podegrzejmy tą dziecinę, by mu było cieplij. Bart Lub 164,
war.: TN Dereźnia 1984; nadto: ... weź ognia w fajerkę ... K 49 Sa-Kr 126.
34 - Kowal kuje w kuźni, w której nigdy ogień nie jest gaszony [= symbol
drzewa życia].
A w tej kuz'ni kowal kuje, ... nigdy ogniu nie zgasuje, ... Oj, ty zlolny kowalczyku, ... ukujze
mnie złotny piers'c'ień. EtnI 1992 Pódl 111, war.: Etnl 1992 Pódl 112, por. nr 5fi.
PIEŚNI SOBÓTKOWE
35 - Tam na górze ogień gore, noceł moja, kopie! moja. Na tej górze dwoje drzewa, ... Jedno
drzewo, boże drzewo ... K 28 Maz 92, war.: K 28 Maz 86.
36 - Oj sobótka, sobótecka, pójdźze do mnie, dziewusecka. A cyś godna, cy me godna me
uciekaj-ze od ognia. Nie uciekaj-ze od środka, nie spali się twoja cnotka. K 5 Krak 295.
37 - Płynie, mój wianeczku, po tej modrej fali, póki się ten ogień świętojański pali. Piat Krak 136.
38 - Dziewczyna idzie/chodzi po ogień [= szuka miłości chłopca].
a. W stodole świta biały dzień, poszła Kasieńka po ogień. Nie tak po ogień chodziła,
jak swego Jasia budziła. Ol Pódl 115, war.: K 20 Rad 233, Krzyż Kuj 1/214, K 24 Maz 290, K 42
Maz 85, K 27 Maz 160, 184 i 239, K 16 Lub 231, Piat Krak 92, ZWAK 1891/152; ... Po ogień chodziła,
Janeczka budziła. TN Jacnia 1965; W niedzielę rano, w biały dzień, Chodziła Kasieńka po ogień.
Kot Rzesz 422; ... posła do karcmy po ogień. Oj, nie po ogień chodziła, jeno kochanka budziła.
K 40 MazP 204; ... posła do stajni po ogień. Wstań-ze Scepanku, umyj się ... K 24 Maz 183;
Wstań-ze Rozyno, bo juz dzień, idź do Antosiaka po ogień. Ona po ogień nie poszła, jeno
Józieńka budzić szła. K 22 Łęcz 77.
b. W stodole świta w brogu dzień, poszła Marysia po ogień. Ni ognia szukała, młodego
Iwasia dostała. K 35 Przem 65.
39 - Palenie w ogniu ziół (bylicy, ruty) ochroną: a. przed zabraniem mleka
przez czarownicę, b. przed śniecią pszenicy.
a. Niechaj ruta w ogniu trzeszczy, czarownica z złości wrzeszczy. Niech bylicy gałąź
pęka, czarownica próżno stęka. Myśrńa tu przyszły z daleka, popalili zioła święte; nie zabiorą
już nam mleka czarownice te przeklęte. Spokojnie nam ogień świeci i zióleczko każde tleje.
Oj nie pomrą nasze dzieci, oj nie będzie swaru w doma. K 27 Maz 135, nadto: K 24 Maz 349.
b. [Sobótkowa pieśń, śpiewana w dniu św. Szczepana:] Na mojej grządeczce rosła
w lecie rutka, Dziś wśród ciężkich mrozów płonie mi sobótka. Dziś mojej pszeniczce sobótkę-m
spaliła, Pamiętajże o tern, byś się nie śniecila. Ty, moja sobótko, rzuć płomień w niebiosy,
Na świętego Jana zakwitną tu kłosy. Zieleńże się, zieleń - ty, pszeniczko złota, Przyjdę ja tu
znowu, gdy minie sobota. Lud 1898/318.
PIEŚNI ZADUSZKOWE
40 - Dusza, która szuka swego świata, prosi las, wodę, ogień, by ją przyjęły.
Gołębica (dusza) juz wylata sukający swego świata. Sukający pociesenia i swych grzechów
odpuscenia. ... Ogień, ogień przyjmnij-ze mnie, bo Pan Jezus nie wie o mnie. w ciągu dalszym też: ...
/ wleciała do ognia sukający ogrzania. O Najświętsa Matko Boska, raluj-ze mnie
Cęstochowska. K 23 Kai 12fi, war : Biel Kasz nr 35; por z tekstem roty: Jeżeli nie mówię prawdy,
niech mnie mc przyjmie po śmierci ani ogień, ani woda, ani ziemia, ani piekło, ani niebo. K 45 Gór
555.
PIEŚNI WESELNE
41 - Panna/chłopiec wkłada wianek panny do ognia / rzuca go na wodę
[= próba niewinności].
a. A za dworem siwy kamiń, modra lelija, uwijze mi z ruty wieniec, moja jedyna.
A nie daj go dworakoju, bo go nie godzien, jeźli mnie go w rękę nie dasz, włóż go na ogień.
Jeźli w ogniu nie zgorzeje, puść go na wodę, jeźli z wodą nie popłynie, włóż go na głowę.
A z gloweczkt do piwniczki, co nie zwiędnieje, mechajże się hultaj dworak z niego nie śmieje.
K 27 Maz 253; Nie dajze ich [wianeczków] chłopu na wieś, bo ich niegodzien - zawińze je
w te chusteckę, włóż je na ogień. A wyjmij je z ogieniaska, niech nie więdnieją, zanieśze
je do piwnicki, niech ojędrznieją. K 18 Kieł 72; Uwijze go [wianek] w zapaseckę, wlóz go na
ogień. A weźze go z ogieniaska, niech ci nie tleje, zanieśze go do piwnicy, niech ci rumieje
(rumieniejc). K 18 Kieł 100, war.: Biel Kasz nr 40; nadto: A nie daj go [wianka] dworakowi, bo go
nie godzien, jeźli mnie go w rękę nie dasz, włóż go na ogień. Jeźli w ogniu nie zgorzeje, puść
go na wodę. K 40 MazP 532; Me dajze go [wianka] chłopcu na wieś, bo go nie godzien, A jak ci
ja nie przyjadę, rzuć go na ogień, A jak w ogniu me zgorzeje, puś go na wodę. A jak z wodą
nie popłynie, list pisać będę. Święt Nadr 200; Przede wroty - kamień zloty, ślicna lelija, uwij-ze
mi jeden wianek, panna Zojija. Nie daj-ze go chłopu ze wsi, bo go nie godzien, a skoro ja. nie
przyjadę, wlóz go na ogień. A jak w ogniu nie zgorzeje, puść go na wodę; a jak z wodą nie
popłynie, list pisać bandę. K 26 Maz 212; Kiedy nie das mnie młodemu, włóż go na ogień. K
28 Maz 240.
b. Aleś już ty, dzieweczko, Wianka niegodna. Jach go godna, ... Tyś go niegodzien,
Toż go weź z mojej głowy, Włóż go na ogień. Pies Śl 1/467, nadto Rog Śląsk 233; war.: Jest tam
szelma, nie młodzieniec, co mi wziął wieniec. Ale wejźcie mu go, włóżcie go na ogień. Pies Śl
2/745.
42 - Gaszenie/zalewanie ognia, a. gdy przyjeżdżają swaci na znak odmowy;
b. podczas oczepin.
a. Oj zalej, matko ogień, bo w zaloty jadą, Zalej-ze go, zalej - niechaj jadą dalej!
Chyba bym, mateńku, rozumu nie miała, bym przed zalotnikami ogień zalewała. K 16 Lub 227,
war.: K 1 Pies 434.
b. Zagaś ogień, zagaś, niechże się nie pali, niechże się matula z córeczką nie chwali.
Chód Śp 95.
PIEŚNI MIŁOSNE
43 - Dziewczyna/chłopiec a. chodzi po ogień, b. szuka ognia, pożycza komuś
ogień, c. prosi o wyniesienie ognia, d. gasi/zapala ogień [= kocha i zaleca się].
a. Moja matulu, moja kochana, przeehowajże ten ogień, niechajże nie chodzę do
sąsiada po niego co dzień, bo u sąsiada ... parobeczek tam gładki, dałam wianeczek, dałam
ruciany, nie radząc się matki. Chód Śp 126, war.: K 25 Maz 72, K 34 Chel 69; Kazes mu [staremu
kawalerowi] po wodę, wytknie sobie nogę, kazes mu po ogień, opali se brodę. K 6 Krak 143, 513,
war.: Mika Oraw 57, Sad Podh 115.
b. Córulino, dziecię moje, chto w okienko puka? Matulmo najmilejsza, dziewka ognia
szuka. K 39 Pom 152; war.: [ognia szuka] kowal ... K 4 Kuj 43; ... sąsiada [sąsiadka] ... K 42 Maz
40, K 22 Lecz 124.
282
OGIEŃ dokumentacja
OGIEŃ dokumentacja
283
c. Wynieś-ze mi, wynieś, okrzejanko ognia. Nte będę ja tobie ognia wynosiła, będzie
ci na niebie gwiazdecka świeciła. LL 1960/2-3/78.
d. Nie zagaszaj, Maryś, "ognia, jadę dó ciebie, dó ciebie. Jak zagaszę, tak za]Kił'e, "o
ciebie, Janku, nie stoję. Krzyż Kuj 1/146; Ej, jak ci ja pojadę, da, z konikami do dnia, ej, da,
moja dziewcyno, da, nie zagasaj ognia, war.: K 41 Maz 470, TN Rozkopaczew 1982.
44 - Na holi, na holi ogienek sie poli, naklod go Jasinek ku dziywcyny woli. Stoin Żyw 51,
war.: Sad Podh 58, Mika Oraw 70, MAAE 1898/100.
45 - Tancerz prosi karczmarkę o niegaszenie ognia w karczmie.
Kaczmareczka guodna, ńe zalewaj uogńa, bądzem pic, tańcować caló nocka do dńa. Kam
Pom 243, war.: K 25 Maz 173, K 45 Gór 150, MAAE 1898/98, ZWAK 1890/225.
46 - Ogień wdaje się/dostaje się w kulawą/chorą/trzecią nogo chłopca [= fal-
lus].
a. Posiać ci się nie odrzekam, lecz czuwać nic mogę, Zęby ci się ogień nic wdał w tę
kulawą nogę. A nie bójże się, dziewczyno, nie bój się ognia, Będę ściskał i przytulał, choćby
do samego dnia. Pies Śl 1/246, war.: K 12 Poz 25, K 4 Kuj 16, Krzyż Kuj 1/198, K 40 MazP 139 i 520,
TN Janowiec 1979, K 18 Kieł 78, K 21 Rad 7, Piat Krak 153, ZWAK 1878/ 44-45, ZWAK 1880/243, LL
1961/3/30; Posłać ci się nie wymawiam, Gadać nie mogę, ... Boby ci się ogień dostał W kulawą
nogę. Piel Śl 1/342, nadto: K 25 Maz 18, Rog PieS 249.
b. Jak się ogień wrzuci w nogę, poratujes mnie. K 27 Maz 258.
c. Nie bój ze się, Kasiu, ognia, ani puchliny, położę ja chorą nogę wedle pierzyny.
K 2 San 131, war.: K 12 Poz 25, K 22 Łęcz 90, K 40 MazP 201, K 21 Rad 6.
47 - Nie wierz mu, dziewucho, choćby w ogniu gorzał, Bo jak cie uwiedzie, nie będzie cie
mu Żal. Pies Śl 1/356, nadto: ZWAK 1885/178, K 40 MazP 252, Pies Śl 2/719.
PIEŚNI ŻARTOBLIWE
48 - Woda nie chce ognia lać, ogień nie chce palić kija.
Stworzył Pan Bóg grusze, żeby gruszki były, żeby gruszki miała. Stworzył Pan Bóg kozę, żeby
gruszki trzęsła. Koza nie chce gruszek strząsać, gruszki nie'padają ... Stworzył Pan Bóg ogień, żeby
pałę palić. Ogień nie chce pały palić, pala nie chce piesa walić, pies nie chce kozy kąsać, ... Stworzył
Pan Bóg wodę, żeby ogień zalać. Woda nie chce ognia lać, ogień nie chce pały palić ... TN Krasne
1966, war.: Kupiul se Zyd wody, zęby ogień gasić, Woda nie chce gasić, Ogień nie chce kija spalić.
MAAE 1908/222; por. motyw bajki łańcuszkowej Krz PBL nr 2030D oraz podob. motyw o babie,
która nie może zapędzić prosięcia do chlewika i prosi o pomoc psa; gdy ten odmawia, zwraca się do
kija itd. Krz PBL nr 2030.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
49 - [Przed Sądem Ostatecznym:] Mówią wciąż, że ciemność przez trzy dni nastanie, Ze
grzesznemu żaden ogień nie ożyje. Nyr Kar 112.
50 - W zbrodnicze ręce sierotkę porwała, I żywcem w ogniu spalić ją chciała. Nyr Kar 299.
PIEŚNI O ŚWIĘTYCH
51 - Św. Dorota wstępuje w ogień i pięknieje.
Kazał król ogień napalić, Kocioł ołeju przystawić, Świętą Dorotkę w nim smażyć. Kot Zn 150,
war.: LL 1972/4-5/10, K 22 Łęcz 171, K 26 Maz 342, K 19 Kieł 140, Kot Zn 152; Kazał oleju nawarzyć,
Świętą Dorotę usmażyć. Dorotka w ogień wstąpiła, Wyszła piękniejsza niż była. Kot Zn 151.
52 - Lewito święty oraz męczenniku, sługo Chrystusów, wiary miłośniku, Wawrzyńcze,
ogniem dla wiary palony, srodze męczony. K 22 Lecz 177.
BALLADY
53 - Dzieciobójczynię karze się śmiercią przez spalenie w ogniu/utopienio.
A ty wójtówna - co wolisz, czy tu w tę wodę - czy w ogień? A ty wójtówna - co wola, CZy ty popłyniesz -
czy spłoniesz? K 4 Kuj 51, nadto war.: Biel Kasz nr 85.
54 - Rozpalcie ogień, ... Z smolnych drew, z smolnych szczyp. Wrzućcie mnie w niego, ... na ten
wstyd. ... Będzie tam ze mnie garsteczka popiołu. I rozsiejcie go ... po polu. Kot Rzesz 253.
55 - Bracia spalają występną siostrę w ogniu.
Tarnowy ogień napalemy, swoje siostrzyckę w nim spalemy. - O nie palcie mnie o północy, o bo już
mnie nikt nie zobacy. Oj jeno palcie na świtaniu, jak panny wołki wygieniają, jak skowroneńkl zaśpiewają. K
16 Lub 292, nadto war.: Biel Kasz nr 90.
56 - Kowal kuje w kuźni, w której nigdy nie jest gaszony ogień [= symbol
drzewa życia].
Na podolu w szczyrcm polu stoi kuźnia na kamieniu. A w tej kuźni kowal kuje, nigdy ognia nie
zgasuje. Ty kowalu, kowalczyku, ukuj ze mi trzech koników. Ukuj że mi bardzo rano, na wojenkę nakazaną.
K 1 Pies 234, war : K 25 Maz 107, K 26 Maz 108 i 276, K 40 MazP 200, Ol Pódl 164, por. nr 34.
LEGENDY
57 - Wzniecenie pierwszego ognia: a. przez tarcie leszczyny; b. krzesanie
kamieni.
a. O pochodzeniu ognia powiadają: że wygnany przez ojca syn kupiecki, puściwszy
się na morze został wyrzucony na bezludną wyspę. Gdy tam bez myśli żadnej począł trzeć
leszczynę o leszczynę, wzniecił on ogień, który się stamtąd rozszerzył po całym świecie. K 34
Chel 257-258.
b. Ali on [mądry człowiek] sobi pomyśliał, jakby to ten ogień zdobyć? Znaliaz taki
dwa kamieni i miał przy sobi knota takiego z wełny takiej. [Udało mu się wykrzesać pierwszy
ogień.] Czap Mat 114.
58 - Burśtyn [który powstał podczas potopu z łez ludzkich] ocysca sie w ogniu cy na zazących
węglach i z tego, co dobre było w ludzioch, wydaje dym psijemny dla nosa i oców, a ze złek reśtek
zostoje na dnie trochę smrodliwych woglów i carnech sadzy. PSL 1973/4/198.
59 - [Syn zabił swoich rodziców i swego kołczana, ksiądz wyznaczył mu pokutę] Będzies
zbawiony ... ale jeżeli .się drugi raz na świat narodzis. [W tym celu ksiądz polecił] Idź do lasu, napal
ogień, a jak sie to drzewo będzie dopalać, skoc w niego i spal się na popiół, a jak się spalis, wtenczas
odpokutujes i znajdzies matkę i zonę. [Gdy chłopak tak uczynił] zgorzał, tylko serce jego zostało całe
pod węglami. K 21 Rad 182.
BAJKI
60 - Ogień osądza i wymierza sprawiedliwość: I. podarowany sierocie/ubogie
mu zamienia się w złoto, rzeczy wartościowe; II. podarowany niegodnej osobie
spala ją lub zmienia się w gady.
a. I. [Sierota wysłana przez macochę po ogień, prosi o niego: a) mróz, wiatr i miesiąc,
b) dwanaście miesięcy; odpowiada trafnie i grzecznie na zadane pytania i otrzymuje w darze
pełną zapaskę ognia, który w domu okazuje się złotem, odzieżą lub rozrzucony po polu
zamienia się w budynki. II. Córka macochy, która niegrzecznie odpowiada na zadane pytania,
otrzymuje ogień, który ją spala lub zmienia się w kłąb gadów.] Krz PBL nr 480B.
b. [1. Ogień daruje biednemu za grzeczną rozmowę Bóg, św. Piotr i Paweł; ogień
zmienia się w złoto, budynki. II. Bogatego brata, który był niegrzeczny dla wędrowców ogień
spala.] Cisz Krak 136, war.: K 42 Maz 493.
61 - Ogień podarowany za opowiedzenie historii bez słowa prawdy. Krz PBL nr
1922.
62 - Bohatera o nadludzkiej sile poczęła matka zapłodniona przez ogień. Krz
PBL nr 301, nadto war.: ZWAK 1878/151.
63 - I. Chrystus (i św. Piotr) w zapłatę za nocleg młócą zboże ogniem.
II. Chłop chce ich naśladować i wznieca pożar. Krz PBL nr 752A.
64- Zamordowane dziecko (ptak) zrzuca na głowę macochy-zbrodniarki ogień.
Krz PBL nr 720.
284 ________________________ OGIEŃ - dokumentacja
65 - Bohater ma nadzwyczajnych pomocników, m.in. człowieka zamrażającego Ogień. Kra PBL
nr 513, nadto war.: K 51 Sa-Kr 214.
66 - I. Za podkucie konia Chrystus odmładza kowalowi starą żonę włożywszy ją w ogień. II.
Kowal próbuje odmładzać innych, ale to mu się nie udaje. Krz PBL nr 753; nadto war.: [diabeł
odmładza kowalowi żonę] TN Kawęczyn 1964.
67 - Ogień nie chce spalić drzewa wyrosłego z grobu zamordowanego, ZWAK
1878/143. '
68 - Ogień nie chce przyjąć ciała krzywoprzysiężcy. K 45 Gór 555.
69 A - Wrzucenie węża w ogień.
[Bohater służy u staruszki przez rok, ma zbudować płot i wrzucić wypelzle z niego węże w ogień,
z chwilą wrzucenia w płomienie węża ze złotą koroną, staruszka zmienia się w królewnę.] Kra PBL nr
421.
69 B — Za uratowanie węża z ognia bohater otrzymuje dar rozumienia mowy zwierząt, LL
1961/4-6/74.
70 - Ścigany bohater rzuca za siebie przedmioty, które zamieniają się w ogień. Kra PBL nr 314.
71 - I. Kogut chce odebrać pożyczone pieniądze. II. Zostaje przez dłużnika skazany na spalenie.
III. Zalewa ogień wodą. Krz PBL nr 715.
OPOWIEŚCI WIERZENIOWE
72 - Dwa ognie rozmawiają o złym traktowaniu przez gospodynię i postana
wiają zemścić się spalając jej chałupę.
Ognie rozmawiają między sobą. Nie godzi się pożyczać ognia z innej chałupy. Pewna kobieta
pożyczyła sobie ognia. Na kominie pożyczony ogień zaczął rozmawiać z miejscowym. „Moja
gospodyni, mówi pierwszy z nich, co wieczór i poranek oczy mi przemyje, przeżegna." „A moja, mówi
drugi, pomyjami mię zachlapie." - „Co jej za to zrobić?" „Trzeba z nią poigrać!" Wziena się chałupa i
spaliła. Opowiadająca uważa tę karę za bardzo słuszną, gdyż ogień powinno się na noc zalewać czystą
wodą i „ogarniać". Wisła 1889/307 Łuków, war.: Wisła 1898/151, K 53 Lit 403, K 17 Lub 79, K 33
Che! 75, wg Mosz Kul 2/502 motyw zachodnio-i wschodnioslowiański.
73 - Mowę ognia rozumie dziad/niemowlę/...
a. Raz jeden człowiek rozumiejący mowę zwierząt, ptaków i ognia podsłuchiwał, jak
rozmawiały ze sobą dwa ognie. Czy dobrych masz gospodarzy? - pytał ogień przeniesiony
[z innego domu]; ja swoich będę palił - mówił dalej - źle się ze mną obchodzą; gospodyni
leje wszelkie brudy na pomiołę, a potem nią mię zamiata, dzieciom dozwala ze mną swawolić
i bić mię. Ze mną inaczej się obchodzą - mówił drugi - i nie mam potrzeby uskarżać się
za to, więc gdy go będziesz palić, zostaw mego gospodarza kolasy, które są twemu pożyczone.
Wkrótce spłonął ów dom i wszelkie zabudowania, a kolasy pod powiatką [wiatą, szopą] ani
tknięte zostały. K 53 Lit 403; [Mowę ognia rozumie też miemowlę.j Wisła 1905/168;
b. Baba żebraczka opowiadała, jako: Raz pewien dziad wędrowny zapowiedział we
wsi, że nazajutrz spali się jedna z chat, którą wskazał. Zapytany: z czcgoby to wnosił?
Odpowiedział, że siedząc w przyległej chacie przy kominie, ujrzał ogień z owej zagrożonej
chaty, przychodzący tam w odwiedziny. Przybyły ogień miał mówić: „jutro spalę moją chatę,
bo moja gospodyni źle się ze mną obchodzi, nie żegna mię wieczorem, pomyjami mnie zalewa".
Drugi ogień ... odpowiedział ... „Ja zaś zachowam się spokojnie, bo nie mam się za co żalić
ani mścić; moja gospodyni codziennie mnie znakiem krzyża św. żegna, pomiotło w czystej
macza wodzie, popiołem pięknie zagarnia". [Następnego dnia wskazana przez dziada chałupa
spłonęła.] K 38 Chel 75.
RELACJE POTOCZNE
74 - Bóg stworzył ogień.
a. Ogień? Jest tyż stworzony przez Pana Boga dla człowieka. Pan Bóg stworzył
uogień, wodę i ziemie. TN Krasiczyn 1985.
b. Ogień stworzył Pan Bóg dla człowieka, dla jego wygody. TN Motycz 1985.
OGIEŃ dokumentacja
c. Prawie święcono ten ogień, że to był wielki dar Boży ten ogień. TN Krasiczyn 1985.
75 - Hubkę - to sie jom gotuje. Jom sie bierze z bukowego drzewa i we wodzie gotuje, a pote susy i
tłuce na mientko, wie sie łatwo ogień hyta. I to ino po malej drobince nosili bacowie w poście - to
opiekunowało kie poświęcili. Hubę sie święciło - bo to „dobry ogień" dawało. ... Wengiel drzewiany
opiekunuje tyz bydło i owce na holi - temu musi sie stale tamoj ogień palować w sałasie, bo w nim duk
mięsko i sytko opiekunuje. Baz Tatr 166.
76 - [O rozpalaniu ognia 23 czerwca:] Bo jak Chrystus przyjmywał chrzest na rzeki Jurdanie, to
zejszed Duch w ogniu i słyszę, ze to Syn mój ukochany i jego słuchajcie. To zamiast tego Świętego
Ducha to palio ten ogień. Czap Mat 121.
77 - Na Świętego Jana były sobótki, myśmy pletly takie wieńce. U nas jest tutaj przewóz i szło sie
na środek Sanu, jechało sic na tym promie, i rzucało sie, i w tym wieńcu była świeczka ..., a myśmy
mieli ogień rozpalony na brzegu. TN Krasiczyn 1985.
ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK
78 - Nim krzesać ogień zaczną, żegnają się wprzódy. Skoro rozdmuchają iskrę między węglami i
skoro już ... łuczywo zapalą, żegnają się także, jak gdyby dla pobłogosławienia szczególnego daru
nieba, który utrzymuje życie tyla ludzi i zwierząt. Jeżeli rozniecony ogień dobrze się pali, mówią, że
będzie pogoda, w przeciwnym razie słota. K 17 Lub 79.
79 - Wieś ma ... wielki szacunek dla ognia, np. gdy w Wielkopolsce dzieci bawią się ogniem,
mówi się: Daj spokój, ogień nie twój brat, żebyś się z nim bawił. Kul Wiel 3/17.
80 - Zalewać ognia nie wolno, bo to grzech; chcąc zaś ogień przygasić, należy go tylko przysypać
popiołem. ZWAK 1886/114.
81 - Choć ogień jest samą czystością, bruka się przez zetknięcie ze światem i musi się oczyszczać,
a „czyści się" w wodzie: gdy woda wre, to on właśnie, kąpiąc się w niej, wywraca koziołki. Lud
1908/44.
82 - [Jęczmień leczono spalaniem jęczmienia lub pocieraniem chorego miejsca ziarnami
jęczmienia, które potem wrzucano w ogień.] K 7 Krak 160, podob. K 34 Chel 211, Pęk Bilg 236, TN
Krasiczyn 1985, K 52 Br-Pol 441, K 51 Sa-Kr 18, K 31 Pok 163, MAAE 1908/141, ZWAK 1882/261, ZWAK
1885/46, ZWAK 1892/259, Lud 1908/183, Lud 1931/51, ŁSE 1966/110.
BIBLIOGRAFIA: Aian Poet 1/193-194, 204-206, 2/1-51 Briic Mit 238-239; C i s z e w s k i Stanisław, Ognisko.
Studyum etnologiczne, Kraków 1903; Chev Dic 2/309-314; De Vries Dic 186-188; Duf SNT 449-450; Duf STB
615-620; For Sym 72-76; Gamlv Ind 274; Giey Mit 127-136; Grav Mit 79-80, 133-138; H e c k o w a K.W., Pod
znakiem świętego słońca. Dawne wierzenia śląskie, Wrocław 1961; Herd Lek 107-108; IvTop Slav 140-147; IvTop
Issł 18, 48, 95-96, 99, 100, 103, 118, 121, 148-149, 158-163, 172, 173, 199, 207, 218, 236, 240, 241; Kemp SInd
315, 394; Kop SMit 777; Kop SSym 266-270; K o z i o ł Maria, „Gość w czerwonym płaszczu". Pogańskie i
chrześcijańskie elementy w ludowym stereotypie ognia, „Akcent" 1986, nr 26, s. 48-51; L a t e r n e P., Pochodzenie
światów, Warszawa 1951; Lur Slow 149-151; Low Rei 218 220, 224-225; f , u k a Leon Jan, Wierzenia pogańskie
na Pomorzu Wschodnim w starożytności i uie wczesnym średniowieczu, Gdańsk 1973, s 41-43; Mif Mel 402; Mif Tok
2/239-240; M l e c z k o Teofil, Ogień. Wierzenia l u d u związane z ogniem, Lud 1904/95; Mosz Kul 2/493 509;
R e m i s z e w s k a Urszula, Konotacja semantyczna ognia w polszczySnie ludowej, praca magisterska napisana w
ZJP UMCS, Lublin 1986; S K S I Lec 272; SSSI 462-463; Slav Mif 284-285; S zy d e I s k i J., Kult ogniska
domowego i przodków, Poznań 1917, s. 45; Tom Drz 28, 40, 58-59, 170; Usp Rus 106-107, 124, 196, 267; W al I i s S
, Krzesanic ognia, „Na tropie", R. 2: 1947, nr 4, s. 8; Woź Low 171-174, 218-220, 225; Wórt Hofl 2/1389-1402.
-►DYM, ISKRA, NOWY OGIEŃ, OGIEŃ CZYŚĆCOWY, OGIEŃ DEMONICZNY, OGIEŃ NIEBIESKI,
OGIEŃ PIEKIELNY, OGIEŃ PIORUNOWY, OGIEŃ SOBÓTKOWY, PIORUN, PŁOMIEŃ, POPIÓŁ,
POŻAR, SŁOŃCE, WĘGLE, WODA, ZACHÓD SŁOŃCA, ŻAR.
Joanna Szadura
285
286 _________________ OGIEŃ SOBÓTKOWY - eksplikacja
I
OGIEŃ SOBÓTKOWY eksplikacja
287
OGIEŃ SOBÓTKOWY
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Czas. Miejsce. Rozpalanie i żegnanie. Funkcje magiczne: oczyszczające i
ochronne. Wróżby.
Dokumentacja —Vogień. Bibliografia.
W polskich ludowych obrzędach sobótkowych dokonało się zespolenie słowiańskiego kultu ognia
i wody z kultem świętego Jana Chrzciciela. Za powód rozpalania ogni świętojańskich podaje się
upamiętnienie ochrzczenia Jezusa przez św. Jana 76, pamiątkę dnia narodzin św. Jana PSL
1983/3-4/175, lub jego męczeńskiej śmierci Lud 1898/322; śmierci św. Jana Nepomucena, który był
palony i smażony w ogniu K 19 Kieł 195. Ognie rozpalane w Zielone Świątki miałyby upamiętniać
zesłanie Ducha Świętego w postaci języków ognistych Lud 1898/322.
Wzmaganie sil słońca poprzez rozpalanie na ziemi ogni (ognisk) w momentach letniego i
zimowego przesilenia słonecznego, podczas równonocy jesiennej i wiosennej było praktyką stosowaną
w r ó ż n y c h k u l t u r a c h Kop ss
y
m 268. Ognie rozpalano: w czasie głównych świąt rzymskiego
boga słońca - Sola (obchodzonych 24-25.XII); - celtyckiego święta ognia w starożytnej Brytanii i
Irlandii obchodzonego w Nowy Rok; 31.X - w wigilię Wszystkich Świętych, późniejsze ang.
Halloween; w wigilię Bożego Narodzenia spalano wielkie kloce na ogniskach, staczano ze wzgórz
koła ogniste (naśladowanie obniżającego się biegu słońca); w noc świętojańską; w kościele katolickim
przyjęto poświęcać ogień przed kościołem w Wielką Sobotę zgodnie z terminem pierwotnego obchodu
narodzin wiosennego słońca Kop ssym 268.
W kulturze s ł o w i a ń s k i e j rozpalanie ognia sobótkowego miało na celu wzmaganie siły
słońca w okresie letniego przesilenia, zapewnienie sobie zdrowia na cały rok, zapewnienie płodności
zwierząt gospodarskich oraz upraw; ognie te rozpalano, by uczcić połączone żywioły: niebieski ogień
(słońce) i wodę wisla 1916/150.
— Nazwa ogień sobótkowy lub krótko sobótka K 43 śl 19 wiąże się ze zwyczajem rozpalania O.
(ognisk) w kolejne soboty od Wielkanocy do Zielonych Świątek, tj. przez siedem sobót Lud 1898/312.
Zwyczaj ten jest znany w Polsce do dziś Etn Pol 2/145.
O. rozpalane w wigilię św. Jana Chrzciciela (23.VI) nazywane są ogniami świętojańskimi 37, K 27
Maz 133, K 43 śl 19; oraz na zasadzie zwężenia zakresu - nazwami całych obrzędów, którym
towarzyszą: sobótka 36, 39b, 77, Karl SGP 5/186, sobóteczka 36, kupalnocka, kopalnocka,
kupalonecka, kopiclnocka, kopernocka, kąpała, kupała, kupalina Karl SGP 2/526, K 28 Maz 92. Nazwa
sobótka występuje na terenie północno-wschodniej Polski, nazwa kupała, kąpała, kupalnocka,
etymologicznie związana z ruskim imieniem św. Jana Chrzciciela: Iwan / Janko Kupała, występuje w
pasie wschodniej Polski Etn Poi 2/145. Inne nazwy to: ognie Jcupaine K 5 Krak 308, K 33 Chel 149,
na obszarze graniczącym z Białorusią i Ukrainą - palinocka Etn Poi 2/144. Z czasem rozpalania tych
O. wiąże się nazwa ognie czerwcowe K 20 Rad 1 te; też ognie byłiezne, tj. takie do których wrzuca się
bylicę K 16 Lub 119.
00 O.S. najczęściej rozpalano nocą w wigilię św. Jana (23.VI) 76, Etn Pol 2/145, K 27
Maz 133, K 28 Maz 92, K 16 Lub 119, K 20 Rad 116 , K 43 Śl 19, K 5 Krak 308 OraZ W dniu Św. Jana
(24.VI) 77, K 49 Sa-Kr 267; ponadto rozpalano obrzędowe ognie w innych istotnych momentach
obrzędowego cyklu dorocznego: w okresie l e t n i e g o i z i m o w e g o p r z e s i l e n i a
s ł o n e c z n e g o , podczas równonocy jesiennej i wiosennej, a więc: w Wielkim Tygodniu lub w
Niedzielę Wielkanocną - w Kieleckiem, Sandomierskiem i Krakowskiem, na Podlasiu Etn Pol 2/145; w
każdą sobotę od Wielkanocy aż do Zielonych Świątek, tj. przez siedem sobót Lud 1898/312; w wigilię
lub dzień Zielonych Świąt - na Podlasiu, w Kieleckiem, Sandomierskiem, Krakowskiem,
Rzeszowskiern i na Pogórzu Etn Pol 2/145 na pamiątkę zesłania Ducha Świętego w postaci ognistych
języków K 19 Kici 194; w dniu św. Piotra (29.VI) K 49 Sa-Kr 271, 284; w dniu św. Rocha (16.VIII) -
na Kurpiach, Mazowszu Etn Pol 2/145; w okresie świąt Bożego Narodzenia - w Zamojskiem Etn Pol
2/145; sporad. w dniu św. Szczepana (26.XII) 39b, Lud 1898/313, np. paliła je na polu dziewczyna z
resztek wigilijnej słomy i siana wyniesionych z domu Lud 1898/318. Na Lubelszczyźnie sobótki
palono jesienią, po zbiorach K 17 Lub 100, K 16 Lub 120.
A Ogień świętojański (w wigilię św. Jana) rozniecano w miejscach kulturowo
„ważnych": W pobliżu WÓd, strumieni K 27 Maz 135, K 28 Maz 97, K 24 Maz 180, K 52 Br-Pol
124, 125, na wzniesieniach K 49 Sa-Kr 268, na szerokich miedzach między polami Kot Las 228, na
drogach K 49 Sa-Kr 278. W wigilię Zielonych Świątek rozpalano O. przy drogach, rzadziej za wsią
pod krzyżami K 28 Maz 34, 89. W dniu św. Rocha (16.VIII) na drodze przed wsią K 27 Maz 138, na
placu przed kościołem PSL 1962/2/93. Na Lubelszczyźnie palono je na polach K 17 Lub 100, K 16 Lub
120.
♦ R o z p a l a n i e ognia świętojańskiego. O. świętojański rozpalano w rytualny sposób.
Rozpalano go z czterech stron, na cztery rogi, co symbolizowało strony świata i ruch słońca Lud
1898/315. O. ten krzesano deskami Pei Dem 14, przez tarcie drzewa K 24 Maz 347, Lud 1898/315, co
nazywano żywijm rozpaleniem. Do rozpalenia używano słomy zdartej ze strzechy i zabranym
gospodarzom bez ich wiedzy starym płotem K 20 Rad ni, tzw. stopkami, tzn. szczątkami łapci, które
przez rok cały były rzucane na strzechę K 52 Br-Pol 126. Wrzucano do niego zioła takie, jak bylica 39,
K 2 San 112, ruta 39, łopucha K 49 Sa-Kr 281, przestęp, mikołajek Kul Wiel 3/527, dziurawiec - zioła
lecznicze wspomagające siły magiczne O.; rośliny, których użyła Matka Boska chcąc, aby głowa św.
Jana napowrót do ciała przyrosła PSL 1983/3-4/178. Tańczono wokół O., co symbolizowało ruch
słońca PSL 1985/1/67, 69.
Z e g n a n i e ognia świętojańskiego. O. świętojański żegnano znakiem krzyża, by diabeł nie miał
do niego przystępu i nie zaniósł go na budynki gospodarskie Lud 1898/321, 1899/258. Przeżegnanie O.
miało uniemożliwić dostęp do O. czarownicy, która tej nocy miała obowiązek zawiezienia do piekła
wozu pełnego masła i sera, na którego zrobienie musiała ogrzać kwartę kwaśnego mleka przy
ogniu świętojańskim wisla
1892/924.
ł Funkcje magiczne: O. sobótkowemu przypisywano własności: (a) oczyszczające i (b) ochronne.
(a) Wierzono, że przeskakiwanie ogni kupalnych K 33 Che! 149 o c z y s z c z a Szyf MiW 67.
Uważano, że jest to kąpiel przez ogień dla oczyszczenia z grzechów K 5 Krak
288 OGIEŃ SOBÓTKOWY eksplikacja
NOWY OGIEŃ eksplikacja
289
296, źe tego dnia św. Jan chrzci wodę i przepędza z niej demony czyniąc ją bezpieczną dla kąpieli Lud
1907/91. O. rozpalany w wigilię Zielonych Świątek miał oczyścić bydło i zachować je od zarazy K 5
Krak 294. Palenie przez mężczyzn O. w okresie Wielkanocy na polach służyło oczyszczeniu miejsca
już przed wiosennym wyprowadzeniem koni
Ha pastwiska Gaj Rozw 57.
(b) Wierzono, że palenie O. świętojańskich z a p o b i e g a wzmożonemu w tym dniu działaniu
czarownic, ogniska palono, aby w ich ogniu spłonęły czary i czarownice Szyf MiW 67, by nie
odbierały krowom mleka 39a. W niektórych okolicach przed 24.VI palono wszystkie miotły Kul Wiei
3/66, aby czarownice nie mogły polecieć do piekła.
Rozpalanie O. sobótkowych miało chronić przed ->gradem, co znalazło utrwalenie w przysł. Gdzie
sobótki zapalają, tam grady nie przeszkadzają NKPP sobótka 1. Udział w obrzędzie chronił przed
bólem głowy: Kto na sobótce nie będzie, główka go boleć wciąż będzie NKPP sobótka 2, a
przeskakiwanie przez ogień sobótkowy chroniło przed bólem nóg Lud 1898/316, podob. K 49 Sa-Kr
268. Rozpalenie O. sobótkowych w dniu św. Szczepana (26.XII) chroniło pszenicę przed śniecią 39b.
Rodzajem magii ochronnej było o b n o s z e n i e O. po g r a n i c a c h pól i przepędzanie przez
0. lub popiół z ognisk bydła. O. obnoszono po granicach pól, by chronić uprawy przed zarazą,
szkodnikami czy gradobiciem, a także by zapewnić im p ł o d n o ś ć . Praktyki takie wykonywano w
Wielki Poniedziałek lub w Wielką Sobotę ŁSE 1967/294, podob. Lud 1898/320; w wigilię Zielonych
Świątek, kiedy to obnoszono płonące smolne szczapy lub stare miotły wokół pól z okrzykami: Świeć
się świeć, uciekaj śnieć! albo: Uciekaj kąkolu, bo cię będę smolił! ŁSE 1967/294, war.: Lud 1898/320, a
także: Sobótki! Maju! Raju! K 44 Gór 94, podob. K 48 Ta-Rz 82 czy: Sobótki na Zielone Świątki! Lud
1898/320. Robiono to po to, by się ziarno zapaliło, tj. aby ziarenka w kłosach zaczęły twardnieć Udz
Krak 56. Rozpalano O. tego dnia, by niedźuńadki (owady) korzeni u zboża nie podgryzały K 19 Kieł
191, 194.
O. świętojańskie obnoszono po polach i wokół ogrodów, miały one chronić rośliny od robactwa K
49 Sa-Kr 268; śnieci, gradobicia i złych duchów ŁSE 1962/139, ŁSE 1957/294, Mosz Kul 2/3U; wokół
prosa, by był urodzaj K 19 Kieł 195, K 20 Rad no; wołano przy tym: Uciekajcie niedźwiadki (owady)
w Kubowe ziemniacki lub śpiewano nabożne pieśni Lud 1907/89. Uważano przy tym, by nie
przechodzić przez wodę K 49 Sa-Kr 272.
W środkowej Polsce zabezpieczano ziarno przed śniecią oraz zapewniano urodzaj zboża przez
przepalanie (nazywane też kadzeniem) np. prosa podczas wigilii Bożego Narodzenia.
Wykorzystywano do tego jeden ze snopów przyniesionych w tym dniu do domu, ziarno przesypywano
przez płonący O. do naczynia stojącego na podłodze Gaj Rozw 98. Ziarna te wykorzystywano do
wiosennego siewu Gaj Rozw 99, LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/45. W Pinczowskiem proso przepalano
bezpośrednio przed sianiem - przesypywano je nad O. zapalonym z patyków wierzbowych, do którego
wkładano rózgę drużby weselnego. Dodatkowo mieszano O. sierpem lub palmą weselną ZWAK
1885/36. Popiół z O. sobótkowego zmieszany z pokrzywą (żegawką) i solą dawano bydłu do żłobu w
wigilię Bożego Narodzenia, by na krew nie chorowało K 49 Sa-Kr 269.
P r z e p ę d z a n o b y d ł o o b o k O. i p r z e z O. rozpalany na drodze pod
Wsią K 27 Maz 138, podob. PSL 1962/2/93 przez dogasające O. Świętojańskie Bar ŚrodP 302
wierząc, że jak przez ogień nie przechycme, to czary się imają LL 1963/4/26, bo to bydło się
przeczyszcza i czainwnice nie mają dostępu Szyf MiW 67, nikt krowom nie
odbierze mleka ŁSE 1961/207. Zabiegu tego dokonywano w dniu św. Rocha (16.VIII), O. wzniecano
pocieraniem np. drąga osicowego [? osikowego - J.B., S.N.] o bal osicowy albo sosnowy K 27 Maz
138, lub palono ciernie (drzewo męki Pańskiej) K 24 Maz 187, słomę z włożonym zielem święconym
w dniu Matki Boskiej Zielnej (15.VIII), O. ten poświęcał ksiądz Grodź Lecz 74. Uważano to za
skuteczne lekarstwo przeciw zarazie Karw Dobrz 60, K 27 Maz 138, ZWAK 1878/22; także uspokajało
to nie dające się doić krowy PSL 1962/2/93. W Olkuskiem praktyka ta była stosowana w Zielone
Świątki, ażeby bydła nogi nie bolały ZWAK 1886/224, ZWAK 1887/30.
Na Huculszczyźnic przepędzano bydło przez żywy ogień rozniecany w wigilię Bożego Narodzenia
Wisła 1897/354. Na Podhalu owce przepędzano przez O. w dniu przyjścia na hale Baz Tatr 81.
♦ Przeskakiwanie przez O. świętojańskie traktowano jako wróżbę o wczesnym lub późniejszym
małżeństwie: która dziewczyna łatwo przeskoczy przez O., wyjdzie w ciągu roku za mąż K 4 Kuj 267,
K II Poz 44. W Krakowskiem zachował się zwyczaj huśtania i przenoszenia przez chłopców dziewcząt
nad O. ze słowami: W ostatki oproszona, w śmigus pokropiona, a teraz osuszona została Lud
1898/316. Przeskakiwanie przez O. łączono z puszczaniem przez panny na wodę wianków z
wstawionymi weń świecami 37, 77, bo bez ognia wianek na nic, nie ma siły TN Motycz 1985, podob.
Bart TLub
28, K 27 Maz 133, Karw Dobrz 203.
Wierzono, że kobieta, która nie przychodzi do O. świętojańskich jest czarownicą K 27 Maz 135,
podob. jeśli podczas przeskakiwania przez O. wpadła do ogniska K 10 Poz 204. Na Pomorzu zapisano
wierzenie, że O. świętojańskie palone są dla czarownic, które niewidoczne tańczą przy ogniskach K 39
Pom 69.
DOKUMENTACJA-tOGIEŃ
BIBLIOGRAFIA: Briic Mit 309-310; D e k o w s k i Jan Piotr, Obrzędy i zwyczaje świętojańskie w
Piotrkowskiem, ŁSE 1962/131-145; Etn Pol 2/143-146; For Sym 73; K a l i n o w s k a - K l o s i e w i c z
Danuta, Obrzęd sobótkowy. Taniec w aspekcie ruchu obrotowego, PSL 1985/1/67-75; Kop SMit 759; K r ć e k
Franciszek, Sobótko w Galicji, Lud 1898/308 322; K u b i a k Krzysztof, Dzień narodzin głowy. Przyczynek do
badań nad problematyką świętojańska, PSI, 1983/3 4/175 184; L i s n o w s k i Leon, Sobótka, W is ł a 1892/923
927; M a t u s i a k Szymon, Sobótka, Lud 1907/87-97; Toin Drz 195-200; Ś w i c t e k Jan, Sobótka, Lud
1899/256-258; Wórt Holi 4/733 740; Z a w i s t o w i c z K., Obrzędy świętojańskie, „Wiedza i Zycie", R. 4, 1929,
nr 7.
-+NOWY OGIEŃ, OGIEŃ, SŁOŃCE, WODA.
Maria Kozioł, Joanna Szadura
NOWY OGIEŃ
Nowy ogień to ogień obrzędowy rozpalany tradycyjnymi sposobami przez tarcie. W polskiej
kulturze ludowej rozpalanie nowego, żywego ognia miało na celu wzmożenie jego siły. Ogień w ten
sposób rozpalany był potem podtrzymywany w domach przez cały rok. Rozpalanie ognia przez
pocieranie wiązano w wielu kulturach z seksualnością;
290
NOWY OGIEŃ - eksplikacja
OGIEŃ PIORUNOWY - eksplikacja
291
powstawanie, narodziny ognia kojarzono z aktem płciowym mitologicznych istot lub
zwierząt Herd Lek 108. Ogień uzyskany tą techniką był ogniem sakralnym.
W s t a r o ż y t n y m R z y m i e z początkiem nowego roku (l . III) Pontifei Maiimus
rozpalał nowy ogień za pomocą wklęsłego lustra od promieni słonecznych albo przez tarcie
owocującego drzewa; nigdy żarem wziętym z innego ogniska, gdyż święty ogień musiał
być nieskalany For Sym 73.
■ Nazwa żywy ogień Lud 1908/44 wiąże się z techniką otrzymywania ognia poprzez
pocieranie (obraz aktu płciowego). O traktowaniu O. jako istoty żywej, -►ogień. Nazwy
boży ogień Wisła 1890/245, czysty ogień, pierwszy ogień LSE 1963/113, Baz Tatr 83 i 140
mają charakter nie tylko opisowy, ale i wartościujący.
Zdrobnienia: ogieniaszek, ogienek świadczą o pozytywnym stosunku do ognia.
*+ N.O. (młody) uważany jest za silny i stawiany w podstawowej opozycji do
s t a r e g o O. pozbawionego siły Mosz Kul 2/506, a jako święty i czysty w opozycji do
o g n i a d e m o n i c z n e g o Kul wie] 3/524, ->ogień demoniczny.
O 00 A O. świeżo, uroczyście wzniecony uważano za silniejszy i żywotniejszy Mosz
Kul 2/502. Zwyczaj rozpalania nowego O. wiąże się z wiarą, że O. w ciągu roku traci swą
moc ochronną, zanieczyszcza się, dlatego należy wzmóc jego siłę poprzez tzw. żywe
rozpalenie. Stary O. był gaszony 10.VIII w wigilię św. Wawrzyńca (patrona ognia), po
czym rytualnie rozpalany pod gołym niebem K 23 Kai 103, Wisła 1889/501, wieczorem K
22 Lecz 176, K 24 Maz 187 i przenoszony do domów. Dzień św. Wawrzyńca był dniem
odpoczynku O. Jednocześnie jest to dzień, gdy widać najwięcej spadających gwiazd. W
dniu św. Wawrzyńca O. rozpalano przez tarcie specjalnego rodzaju drzewa, np. olszowego,
laskowego lub osikowego wit Baj 149. Był rozpalany tarciem o bont lub belkę w stodole K
3 Kuj 92.
W domu nowy ogień rozpalano w dniu Trzech Króli (6.1) powrozem zapalonym od O.
poświęconego w tym dniu w kościele. O. ten utrzymywano w domu przez rok K 23 Kai 66,
Bar środP 280, lub do wigilii św. Jana (23.VI) Kul Wiei 3/35. Nowy ogień przez tarcie
rozniecano także w Wielką Sobotę w obejściu Wisła 1891/432, ->ogień.
W Lubelskiem i Chełmskiem wierzono, że epidemia zarazy, cholery była znakiem, że
O. na tym terenie został zanieczyszczony i nie spełniał swojej ochronnej funkcji, dlatego
należało zgasić wszędzie O. i rozniecić nowy ogień przez tarcie drewna o drewno, np. dwu
drążków leszczynowych, z których jeden przywiązany był do płotu
Wisła 1891/432, podob. Wisła 1897/242, Lud 1908/44. O. potem przenoszono do domów.
W sposób specjalny rozpalano pierwszy O.: w nowym domu wrzucano doń święcone
zioła ŁSE 1963/113. Pierwszy ogień pod kuchnią w Wielką Niedzielę rozpalano z
zeszłorocznych wianeczków z cierni Karw Dobrz 195, krzesano go na hubę Baz Tatr 140.
W Karpatach i na Podhalu żywy albo boży ogień rozpalano w dniu przyjścia na halę Baz
Tatr 81. Na hali pirsy ogień trza zapolować samemu w salasie, coby nifto nie widzwl,
wrzucić do niego węgiel, co święcony bel, drzazgę z laski cisowej, co je poświęcona 1
cetynki 'igliwie' ze skorusy i smerka Baz Tatr 83.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/257, 2/18; C i s z e w s k i Stanisław, Wzniecanie ognia za pomocą tarcia, Wisła
1899/666 669; De Vries Dic 339; For Sym 73; IvTop Issi 18, 117; IvTop Siav 144; L u b i c z Rafał, Niecenie ognia
przez tarcic, Wisła 1891/432-433; Slav Mif 285; Usp Rus 120, 196.
-►GWIAZDY, OGIEŃ
Joanna Szadura
OGIEŃ PIORUNOWY
W polskiej kulturze ludowej ogień wywołany uderzeniem pioruna jako pochodzący z
nieba jest uznawany za święty, za boskie narzędzie kary lub łaski, ->piorun.
= Ogień piorunowy K 14 Poz 160, TN Choiowice 1985, nazywany inaczej: ogień od
pioruna TN Motycz 1985; pożar piorunowy / od pioruna Pel Dem 45, TN Krasiczyn 1985, K 48 Ta-Rz 262;
niebieski Ogień, boży Ogień ZWAK 1887/217, TN Motycz 1985, Baz Tatr 83; boski Ogień K 7 Krak 278.
x
O.P. traktowany jest jako święty, bo pochodzi od Boga Kul wiel 3/524, TN Motycz
1985, Lud 1908/49. O.P. z dopuszczenia Boskiego wynika i< 17 Lub 78; z rozkazu Boga ZWAK
1890/189, podob. Szyf MiW 156, K 48 Ta-Rz 262, Pel Dem 45. Taki O. Pan JeZUS Zapali K 17 Lub
153; jest z nieba rzucony TN Choiowice 1985, -^piorun. Inaczej niż u Słowian wschodnich,
gdzie O.P. jest znakiem laski Bożej Mosz Kul 2/489, w kulturze polskiej to narzędzie kary
Bożej Wisła 1889/491, podob. Kul Wiel 3/520, np. za: odmówienie sierotom chleba K 14
Poz 160; za to, że panowie nie troszczyli się o chłopów, tylko o swoje bogactwo Sim
Gad 46-47.
■ O.P. żyka 'rozchodzi się, pryska', p r z e c i w i a sie w razie gaszenia Etn! 1989 Biig
124; spala K 39 Pora 22, TN Motycz 1985 dobytek ludzi złych i grzesznych ZWAK 1890/189, ale
oszczędza człowieka, który ulitował się nad głodnymi dziećmi K 14 Poz 160; nie spala
obrazu Matki Boskiej K 39 Pom 22.
♦ O.P. nie g a s z o n o K 17 Lub 78, 154, TN Motycz 1985, TN Choiowice 1985, K 48 Ta-Rz
262, ZWAK 1890/189, Pel Dem 45, powsz. jest bowiem wierzenie, że ognia od piorunu nie
należy gasić ZWAK 1887/3, podob. Kul Wiel 3/520 i 524, K 3 Kuj 90, K 34 Chel 159, TN Banachy 1984, TN
Choiowice 1985, K 7 Krak 136, Mosz Kul 2/489, bo to ciężki grzech Sprzeciwiać Się Woli Boga Wisła 1890/109,
Wisła 1891/628, K 42 Maz 402, K 46 Ka-S 462, Pel Dem 45, ZWAK 1878/125, Lud
1907/88, Lud 1908/46. Obawiano się kar za gaszenie O.P.: bo by piorun samych gaszących
zabił ZWAK 1890/189; to miało porazić człowieka TN Motycz 1985; przez bronienie jeszcze
więcej zabudowań zapalić się może K 46 Ka-s 462, podob. K 34 Chel 159; O.P. gaszony
przeciwia sie Etn! 1989 Bi!g 124. Uważano, że ugasić go nikt nie jest w stanie Wit Baj
292
OGIEŃ NIEBIESKI eksplikacja
OGIEŃ NIEBIESKI dokumentacja
293
152, podob. K 46 Ka-S 462, K 17 Lub 78, K 48 Ta-Rz 262, Pel Dem 45; Wg pieśni piędzć]
UŚtlic
jadący po grudzie, prędzej się piwo w chłodnym sklepie skwasi, mz piorunowy ogień kto ugasi K 10
Poz 383, podob. TN Krasiczyn 1985. Równolegle utrzymuje się wiara, że jest to możliwe, jeśli d o
g a s z e n i a z a s t o s o w a ć : (a) m 1 e k o: ZWAK 1878/125, ZWAK
1887/217: k o z i e K 15 Poz 181, K 42 Maz 402, K 17 Lub 78, K 48 Ta-Rz 262, ZWAK
1881/139,
ZWAK 1892/253; ale „potrzeba przytem, aby na początku pożaru ktoś rozebrany do naga obiegł trzy
razy palący się budynek" K 34 Chel 255; w ok. Nowego Targu gasi się „mlekiem kozy zupełnie białej,
któraby ani włoska ciemnego na sobie nie miała" Wisła
1893/115; O W C Z e Lud 1897/143; k W a Ś n e/(zsiadłe)'Kul Wiel 3/521, Lud 1905/214, Etn] 1989
Bilg 124, Czap Mat 119, K 52 Br-Pol 31; S ł od k i e Baz Tatr 145; (b) kozi I Ój ZWAK 1892/253
Wieliczka.
Wierzenie to - jak można sądzić - ma swe podłoże w starosłowiańskim micie o walce Peruna z
Wołosem. Atrybutem Peruna był piorun, atrybutami Wołosa (boga bydlęcego) - mleko, sierść i nawóz
bydlęcy, którym np. na Rusi przypisywano zdolność
poskramiania O.P. Usp Rus 172, Afan Poet 1/538, 667-668, 687, 716, 2/560.
Nadto moc ugaszenia O.P. mają: (a) o s o b y ś w i ę t e , np. Maria Panna w Obrazie
Piękoszowskim K 21 Rad 236 oraz o b r a z y i f i g u r y ś w i ę t y c h , ->pożar; (b)
p r z e d m i o t y p o ś w i ę ć on e jak: sól, woda, chleb, zioła, ->pożar; (c) d r u g i p i o r u n , gdy
w to samo miejsce uderzy Pel Dem 45, wierzy się bowiem, że piorun bywa ognisty i wodny, pierwszy
zapala, drugi gasi ogień ZWAK 1887/3 pow. olkuski, podob. uważano, że piorun zapala, a grom gasi
ZWAK 1878/125 ziemia Dobrzyńska, -►piorun, -►kamień piorunowy.
Zabiegiem stosowanym w przypadku pożaru od pioruna było wyprowadzanie ognia w pożądaną
przez siebie stronę za pomocą: (a) przedmiotów poświęconych, np. o b r a z u Św. A g a t y i
ś w i ę c o n e g o c h l e b a , ->pożar; (b) przedmiotów mających związek z drogą: ustawiają wozy w
kierunku, w który ma iść ogień Pel Dem 63.
Przed O.P. c h r o n i ą : Bóg, Jezus, N.M. Panna i święci (szczególnie św. Florian, św. A g a t a ) ,
-►pożar. W celu odwrócenia gromów i piorunów wystawiano w oknach zapalone g r o m n i c e K 11
Poz 143, palono ś w i ę c o n e z i o ł a K 11 Poz 147,148, -►dym, -►piorun.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/538, 667-668, 687, 716, 2/516, 560; De Vries Dic 466; Kop SSym 269;
Usp Rus 71, 116, 124, 131, 172-173, 228.
-►OGIEŃ, PIORUN, POŻAR.
Joanna Szadura
OGIEŃ NIEBIESKI
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i pochodzenie. Kompleks i kolekcje. Własności Przyczyna.
Dokumentacja: Pieśni dziadowskie. Legendy. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.
W kulturze ludowej ogień niebieski jest praogniem, pierwszym z ogni zaświatowych (-»ogień
piekielny, -»ogień czyśćcowy), pozostaje w ścisłym związku ze swym
odpowiednikiem -►ogniem ziemskim, -►słońcem, -łpiorunem, ->błyskawicą, deszczem ognistym,
slupem ognistym, oraz ->kometą.
W ludowych wyobrażeniach Bóg reprezentuje ogień niebieski, jest jego uosobieniem Tom Kos no,
jednocześnie utożsamiano go ze światłością, którą wypełnione jest niebo, -►światło.
=
x
Nazwy ogień niebieski i ogień z nieba 7 uwydatnają pochodzenie i mają charakter
wartościujący. Synonim świat/ość wskazuje na metafizyczny charakter O., który nie paląc świeci 5,
inny charakter ma określenie świat/o niebieskie, od którego pali się -łsłońce.
O.N. „spada" na ziemię w postaci pioruna (nazywanego też ogniem niebieskim) SFr s 1/577,
błyskawicy o, deszczu ognistego 1, słupa ognistego 2, 3, komety TN Krasiczyn 1985. O.N. jest wtedy
zapowiedzią bądź n a r z ę d z i e m kary, por. proroctwa o zniszczeniu -►świata przez ogień 8,
ognistą planetę K 26 Maz 356, deszcz ognisty 1, por. obraz z Apokalipsy św. Jana Ap 20, 7-10. W
legendzie O.N. podtrzymuje, a nie niszczy życie 3.
O.N. zesłanego na grzeszników nikt nie jest w stanie ugasić, -►ogień piorunowy. Wierzy się, że
O.N. (= piorun) zabija/ściga zło, które uosabia szatan/czarownica/grzesznik 4, 7, dlatego śmierć lub
pożar od pioruna uważano za karę bożą.
+ W obrazie Sądu Ostatecznego deszcz ognisty współwystępuje z -+piorunami, -►pożarami,
topieniem obłoków, równaniem dolin i zbijaniem się gór 1. Jako zapowiedź kary bożej na ziemię spada
slup ognisty, któremu towarzyszy gwiazda z ogonem, krwawy zachód słońca, jęk ziemi 2.
O O.N. jest ś w i ę t y i w i e c z n y K 7 Krak 28; pali 1, 8, ale nie zawsze spala 3,
K 7 Krak 28.
0 Od O.N. pall się ->s!ońce, świecą ->księżyc i -(-gwiazdy. Samo słońce traktowano
jako ogień płonący na niebie Mosz Kul 2/440, stąd nazywano je ogniem, ogniskiem K 34
Chel 254, Lud 1896/326, kulą ognistą Etnl 1989 Bilg 100, kręgiem ognistym Kul Wiel 3/508,
-►słońce.
DOKUMENTACJA
PIEŚNI DZIADOWSKIE
1 - Ognisty deszcz spadnie na ziemię w dniu Sądu Ostatecznego.
Wtenczas przed skończeniem [świata] wielka ufność będzie, jak iz nieba - wognistyj deszcz na cały
świat pójdzie. Wtenczas z nieba i pierony będą bardzo bili, i mniasteczka i klasztorze będą si palili. ...
oblaki będą si topili. Wtenczas góra i z górami będzie sie zbijała, a dolina z dolinami będzie sie
równała. K 30 Pok 285, war.: K 50 Sa-Kr 341.
LEGENDY
2 - Słup ognisty na niebie [= zapowiedź kary Bożej].
Straszno było wtedy [za rządów młodego Sicińskiego] na świecie, na niebie pokazała się gwiazda z
długim ogonem i jakieś slupy ogniste, słońce zachodziło krwawo, ziemia jęczała głucho. ... Pan Bóg
zaczął karać ludzi za ich grzechy. Hajd Nie 242.
3 - Snop zboża w postaci słupa ognistego spada na ziemię w czasie wielkiego
głodu.
Wtem słup ognisty w kształcie wielkiego snopa ukazał się na sklepieniu niebios i tak pędził z
hukiem ku ziemi, ... Wreszcie huk się ponowił - wielki snop rozprysł się w milijonowe
294
OGIEŃ CZYŚĆCOWY eksplikacja
OGIEŃ CZYŚĆCÓW V dokumentacja
295
snopki, co jak gwiazdy spadające leciały ku ziemi i nie tylko nie uszkodziły nikogo, ale owszem, lud
zgłodniały pokryły cały pełnymi swymi kłosami. Za chwilę znikły ciemności, promienie słoneczne
oświeciły miasto, a lud zdumiony z radością wykrzykiwał „ Chleb z nieba! Chleb z nieba! Chleb!" K 46
Ka-S 498.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
4 - Cioty ginęły zwykle przez wodę lub ogień naniccony przez ludzi. Ale ginąć mogły i od
niebieskiego ognia. K 15 Poz 90.
5 - No ogień niebieski, to znowuż te różne objawienia były, co ludzie nieraz i w snach widzo to
raczej to w ogniu, w światłości. TN Motycz 1985.
6 - Ogień niebieski to według tego tutaj były uznawane błyskawice. Starzy ludzie mówili, że
błyskawica to już otwiera się niebo. TN Cholowice 1985,
7 - Potem znowu zepsuło się pokolenie ludzkie, różne też insze bywały ukarania Boże i nawet ooieri
z nieba złatował na grzeszników. K 7 Krak U.
8-7 teraz tak przywiadujo, że ogniem ta ziemia zniszczona będzie. Tylko "ogniem. Przyjdzie
czas na wszystko. Czap Mat 115.
BIBLIOGRAFIA: Kop SMit 778; Tom Drz 29, 58; Tom Kos 110-112.
-^BŁYSKAWICA. DESZCZ, GWIAZDY, KSIĘŻYC, KOMETA, NIEBO, OGIEŃ, OGIEŃ
CZYŚĆCOWY, OGIEŃ PIEKIELNY, OGIEŃ PIORUNOWY, PIORUN, SŁOŃCE
Joanna Szadura
OGIEŃ CZYŚĆCOWY
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i lokalizacja. Pochodzenie. Opozycje. Działania. Własności.
Dokumentacja: Pieśni wielkopostne. Pieśni pogrzebowe. Pieśni dziadowskie. Bibliografia.
W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j ogień czyśćcowy to jeden z ogni zaświatowych (-►ogień
niebieski, -rogień piekielny), narzędzie pokuty, przejściowej kary i oczyszczenia.
■ A Nazwy ogień czyśćcowy i, 3, ogień w czyśćcu 2 uwydatniają miejsce jego lokalizacji, a tym
samym funkcję, którą jest oczyszczanie z grzechów dusz przebywających w czyśćcu na pokucie K 3
Kuj 177.
X Według wierzeń krakowskich O.C. rozpalany jest od promieni słonecznych K 7 Krak 23 (por.
wyobrażenie czyśćca jako pustyni pełnej spiekoty Wisła 1901/485, obszernego pola, budynku, w
którym każda dusza ma swoją celę K 7 Krak 23, por K 7 Krak 39); spalenie starych mioteł miałoby
wzmagać O.C. i sprawiać, że dusze w czyścu pozostające więcej cierpieć będą K 7 Krak 91.
«■* O.C. pozostaje w opozycji do -rognia ziemskiego, bo nie spala K 7 Krak 23, 39, do -+ognia
piekielnego, wiecznego, bo trwa tylko określony czas 1-5, oraz do -vognia niebieskiego, który jest
święty i wieczny.
O ■ Opisuje się go jako s t r a s z n y , w i e l k i LL 1978/4-6/177, g o r e j ą c y Ah, s u r o w y
5, bardzo o s t r y 4b. O. ten zewsząd p i e c z e 2, pali 4b przebywające w nim dusze 2. Istotną cechą
jest to, że n i e s p a l a : Słońce tam pali [w czyśćcu]
kieby ogień rażący, lecz nic w mm me spłonie K 7 Krak 23, 39, podob. a mc się od niego nie spali, ...
chociaż gorzeje K 1 Krak 23, podob. i< 8 Krak 126.
Według wierzeń z Krakowskiego każda dusza wysiaduje w czyśćcu na popiele rozpalonym i coraz
zimniejszym, gdy z grzechów się o c z y s z c z a , diabli wymierzają karę, a aniołowie zapisują, ile kto
w O.C. wybył 1 co wytrzymał K 7 Krak 23.
Powsz. wierzy się w skuteczność próśb patronów i aniołów stróżów K 7 Krak 23 oraz modlitw o
wybawienie dusz z O.C. 2-4. Powszechnym dniem modlitwy za dusze przebywające w O.C. jest Dzień
Zaduszny K 7 Krak 23. W pieśniach pogrzebowych (określanych też jako pieśni do ognia czyśćcowego
TN Krasiczyn 1985) prosi się Jezusa 1, 4 o wybawienie z O.C; także św. Wawrzyńca 5. W lamencie
żałobnym Matka Boska podaje grzesznym duszom różaniec w środę i sobotę, by wydostać je z O.C. K
7 Krak 23.
W Krakowskiem zapisano wierzenie, że jeżeli dziecko trzymane do chrztu przeżyje chrzestnych
rodziców, modli się za ich dusze, jeżeli umrze, przechodzi za nich jeden raz upały czyśćcowe K 7 Krak
21.
DOKUMENTACJA
PIEŚNI WIELKOPOSTNE
1 - Krzyż okrutny dźwigający, po trzykroć upadający, o Jezu! Przez ten ciężar krzyża
Twego, wezwól z ognia czyśćcowego, o Jezu! TN Lu beze 1978.
PIEŚNI POGRZEBOWE
2 - Słuchaj, żyjący człowiecze, co za "ogiń w czyjścu piecze przybywający, ... Oj, cierpi matka, jak
sie tam pali, ... na syny, córki z płaczym sie żali, ... Bracie i siostro w jednyj wnętrzności, ... kiedy jest
afekt wspólny w miłości, ... podaj rynkę miłosierno, ... ugaś gorączkę niezmierno aby z litości, ... Ad
Pies 103 [Grodzisko Dolne woj. rzeszowskie].
3 - Krwawy to glos, smutna nuta jego, któren unika [wynika] z ognia czyścowego. Tak dusze w
czyścu smutnie narzekają, które zostają. A podajcież nam szczodrobliwą rękę, wybawiajcie nas z tej
okrutnej męki. Co wy nam dzisiaj, my wam zaraz potem, nie odkupi się śreblem ani zlotem. K 49 Sa-Kr
546.
4 - Więzień prosi Jezusa o wybawienie z ognia czyśćcowego.
a. Więzień w cyjśćcu zatrzymany prosi na Jezusa rany: ratuj z ognia moje duse, bo
jo barzo cirpić muse, o Jezu! TN Rudzienko 1953.
b. Ogień w czyścu bardzo ostry, otoczył mnie płomień bystry, i zesząd mnie ogień
pali, nikt się nade mną me użali. ... Córki, syny nie ratują, bracia, siostry też nie dbają,
przyjaciele, inni krewni, nikt o duszy mej nie wspomni, o, Jezu! Mają z pisma ogłoszenie,
jak w czyścu pałą płomienie, tam za moment grzechu płonąc, we łzach gorzkich długo tonąc,
o, Jezu! Dekret Boski nic przeminie, co mnie dziś, tak wam się stanie, uważaj każdy żyjący,
na ogień w czyścu gorejący, o, Jezu! Przez Twą, Jezu, srogą mękę, podaj w czyścu duszom
rękę, wyciągnij je zranionemu, z czyśca rękami swojemi, o, Jezu! Wyprowadź z twej świętej
miłości, do niebieskiej wesołości, niech się cieszę z Tobą, Panem, aż na wieki wieków, Amen,
O, Jezu! Etnl t.9 Szym.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
5 - [Do św. Wawrzyńca] Wszakżeś Patronem nie tylko żyjących, ale też i dusz w czyścu
zostających. Dodaj ratunku duszom tym czyścowym w ogniu surowym. K 22 Łęcz 177.
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 187, 192; D e l u m e a u Jean, Grzech i strach. Poczucie
winy w kulturze Zachodu X1!1-XVII1 w., Warszawa 1994; For Sym 74; Wort Hoff 2/1294-1299.
-+OGIEŃ, OGIEŃ NIEBIESKI, OGIEŃ PIEKIELNY.
Maria Kozioł, Joanna Szadura
OGIEŃ PIEKIELNY eksplikacja
OGIEŃ PIEKIELNY
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Opozycje. Lokalizacja. Wygląd. Własności. Działania. Obiekt. Ogień
jako narzędzie męki.
Dokumentacja: Przysłowia. Zamówienia. Modlitewki. Widowiska bożonarodzeniowe. Pieśni pogrzebowe.
Pieśni miłosne. Pieśni dziadowskie. Ballady. Baśnie. Relacje potoczne. Bibliografia.
W c h r z e ś c i j a ń s k i c h wyobrażeniach piekła ogień jest jego nieodłącznym atrybutem i
narzędziem wiecznej męki. Tak jak inne ognie zaświatowe (->ogień czyśćcowy, -+ogień niebieski)
posiada specjalne własności; jego dysponentem jest diabeł. Wyobrażenie morza ognia, które ma
pochłonąć wszystko, służy też określeniu piekła jako miejsca kary wiecznej i gehenny Duf SNT 270,
407, 449, 474.
W s ł o w i a ń s k i e j mitologii chrześcijańskiemu piekłu odpowiadał ad (z grec. ha-ides 'świat
podziemny'). Wejście do niego wyobrażano sobie jako paszczęki węża/smoka/robaka dyszącego
ogniem Mif Tok 2/266; świat w którym dusze odbywały karę wyobrażano sobie również jako ogniste
jezioro; obydwa te obrazy łączą się. Pogłos tych wierzeń obserwuje się w polskiej kulturze
l u d o w e j .
=
Ogień piekielny, ogień piekła 12, także w l.mn. ognie piekielne PSL 1956/3/135 Beskidy,
nazywany inaczej ogniem czartowskim PSL 1956/3/136, ogniem diabelskim Baz Tatr 95, ogniem
wiecznym 13, 17, ogniem wieczystym 19; metaf. piekielne tonie 16.
+ Razem z s i a r k ą , s m o ł ą , o s t r y m i p r z e d m i o t a m i (brzytwy, noże)
jest narzędziem męki 6, TN Motycz 1985, podob. TN Jacnia 1965, Czap Mat 125, Sim GŚląsk 30, ZWAK
1890/224.
** O.P. wchodzi w podstawowe opozycje piekło : niebo; kara : nagroda 6, 9, 14: w niebie dusze
kwiatki zbierajo i śpiewajo, a w piekle poprzywiązywane są do słupków ognistych MAAE 1908/124.
O.P., który nie spala i nie daje światła 19, pozostaje w opozycji do -+ognia niebieskiego, który
jaśnieje.
A Wierzy się, że O.P. znajduje się w piekle 1, 17, które jest gdzieś pod ziemią K 7 Krak 38, Wisła
1904/79 (-+podziemie) lub gdzieś na ziemi LL 1975/1/51. O.P. zgodnie z przekonaniami ludowymi
można zobaczyć przez szpary w drodze Bąk śląsk 20. Na Kaszubach wierzono, że widać go w miejscu,
gdzie morze się pali 15. Na Podhalu wierzono, że gdzieś (od strony słowackiej) było wejście do piekła,
celuść okropna i ś niej śmierdziało okrutnie, i ogień diabelski buchał Baz Tatr 95.
W piekle O.P. pali się pod kotłami, w których gotują/smażą się dusze K 8 Krak 127, Wisła
1899/216; pod tyglami z węglami (= duszami) K 42 Maz 479; w piecu ognistym 11,
K 14 Poz 207; pod łożem Madejowym Sim GŚląsk 30, TN Jacnia 1965, Wisła 1889/113.
® Piekło wyobrażano sobie jako miejsce wypełnione ogniem, np. jako ogniste jezioro Czap Mat
125, a granicę między piekłem a czyśćcem jako ognistą rzekę polną wody jak sadze czarne, które
płoną ognisto w różnych kolorach K 8 Krak 126, podob K 7
Krak 23.
OOIEN PIEKIELNY dokumentacja 297
O Jest W i e c z n y 2, 9, 13, 17, K 10 Poz 79, Wisła 1904/79, Wisła 1899/73,
216, ZWAK
1889/62; wieczysty 19; siarczysty TN Motycz 1985, pioruński LL 1975/2/48; g ł ę b o c z e ń k i 3; w
ludowych wyobrażeniach piekło mogło mieć kilka poziomów por. 16; też dno beze dna Śmie! Opol 61,
piekielna toń I6a.
■ Wierzy się, że O.P. pali, p i e c z e , g o r e j e , g ó r z e powsz. Nie spala tylko p a r z y 18; u
gar a i; p a l i , a nie żywi K 3 Kuj 286; b u c h a 15, Baz Tatr 95; szumi Kul wiel 3/513; nie daje
ś w i a t ł a Wisła 1904/79.
♦ W ludowych wyobrażeniach szafarzem O.P. jest d i a b e ł . Także św. Piotr może
cisnąć grzeszną duszę w ogień 3, por 4. Wedle pieśni z widowisk bożonarodzeniowych
gasi go krew z ran Jezusa, krwawe Izy Jezusa 5.
W baśniach O. I', p o d t r z y m u j e chłopiec/sierota będący na służbie u diabła K 8 Krak 127. W
Chełmskiem zapisano wierzenie, że gwiazdy spadające to głownie porwane z nieba przez szatana na
podsycenie O.P. K 34 cheł 255.
♦ O.P. jest n a r z ę d z i e m mę k i dusz przebywających w piekle PSL 1956/3/135:
złej macochy 14, złych dzieci 3, 4, mordercy ojca 13, bogacza 12 i innych grzeszników
7, którzy wieki w ogniu piekielnym gorzeć będą MAAE 1908/123. Próby wydostania się
z O.P. są nieudane 16. Grzesznicy smażą się w O.P. Udz Krak 95, PSL 1956/3/136, Wisła
1899/73, TN Motycz 1985, Pig Wyb 20; warzą się K 8 Krak 127; pieką 14, TN Motycz 1985; palą
się LL 1975/1/51. Poprzywiązywani są w piekle do słupków ognistych za tę część ciała,
którą najwięcej grzeszyły MAAE 1908/124.
W przekleństwach wysyła się w O.P. diabla ZWAK 1889/62, ludzi: ażeby cie ogień piekielny
pochłonął TN Motycz 1985; żeby cię wieczny ogień nie ominął TN Krasiczyn 1985; ducha: Bodajś w
ogniste piekła przepadło! K 14 Poz 379. W zamówieniu płaczkę 'płacz u dziecka' wysyła się w ogień
wieczny 2. W modlitwach: zachowaj nas Parne od ognia piekielnego TN Krasiczyn 1985; prosi się o
wstawienniectwo Matkę Boską 11, w liście niebieskim: Zęby się moja Matka nie modliła, I nie
upraszała za wami, Wszyscy byście marnie pogmęłi 1 w piekielny ogień się dostali Kot Zn 459.
DOKUMENTACJA
PRZYSŁOWIA
1 - Jest ci wprawdzie ogień w piekle, ale nic tak tez bardzo ugara [tj. 'pali, piecze'] jak
mówią. NKPP piekło 9.
ZAMÓWIENIA
2 - [Zamówienie płaczki u dziecka:] Idź, czorcie! Idź w ogień wieczny Z tego niewinnego
ciała! Idź za lasy, Za góry, Na bagna, Na rozstajne drogi! Nie wracaj tu nigdy, Połom sobie
nogi! LL 1973/3/53.
MODLITEWKI
3 - Pawlcpiotrze, weź te klucze, Idź do raju, otwórz dusze. Tę jedną weź pod boczeńki I ciś w ogień
głęboczeńki! Kot Zn 477.
4 - Ino jedna [duszyczka] nie rada była, Co ojca i matkę bita. - „Jcscern ci go nie bijała,
Dopierom Sie powierzała"'. - „Gorse, duso, pomierzenie. Nieśli ojca i matkę uderzenie. Idze duso po
ogniu, Po cierniu - Po kolącym!" Święt Nadr 255.
296
298
OGIEŃ PIEKIELNY dokumentacja OGIEŃ DEMONICZNY eksplikacja
299
WIDOWISKA BOŻONARODZENIOWE
5 - Ogień wieczny będzie zalany przez krew / krwawe łzy Jezusa.
Oto krew leją zbawienne rany, Ten ogień wieczny będzie zalany. ŁSE 1965/198; war: Po to krew
toczysz z najświętszej rany, ten ogień ... Bart Lub 255; Otóż krew broczy zbawienne rany, a ... zalany.
Bart Lub 271; Spojrzyj na obraz krwawemi łzami, tyn święty ogiń ... Bart Lub 224.
PIEŚNI POGRZEBOWE
6 - Idcie-z dobrzy, gdzie dobrota, otworzą się rajskie wrota. A wy gorsi, gdzie lichota,
w piekle - ogień, zła robota. Bo ta w piekle siarkę, smolę, nalewają; ścielą, ścielą strasne
łozę: miece, brzytwy, ostre noże. K 19 Kieł 147, tamże war., nadto ZWAK 1890/224.
PIEŚNI MIŁOSNE
7 - Godna jo se, godna, piekic!neg
u
o "ognia, aleś i ty g" odzień - po coś ku mnie chodził. Sad Podh
148.
8 - Dy mie
u
omówiyła ta jedna pr"qh"ownia, Dy una nie minie piekiclncg"o "ognia. Mika Oraw
40.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
9 - W dniu Sądu Ostatecznego - dobrzy do nieba, źli na ogień wieczny.
A kiedy przyńdzie ów dzień ostateczny, dobrzy do nieba, źli na ogień wieczny. Ach jakież to
wtenczas bandzie narzekanie, zambów zgrzytanie. K 4 Kuj 68; war.: ... zli na uodzin wjeczn i. Biel
Kasz nr 69.
10 - W dniu Sądu Ostatecznego diabli dusze grzeszników porwą/wrzucą
w ogień piekielny.
Posłuchajcie, proszę was o straszliwym sądzie, Jak Pan Bóg złych, dobrych wraz sądzić zasiądzie
... Wtenczas czarci porwą duszę do piekła w ten płomień okrutny. Oj, będzie tam wtenczas płacz i
narzekanie Lud 1934-1935/52; war.: Słuchajcie, grześnicy, o straśliwym sądzie, kiedy na tym sądzie
sam Pan Jezus będzie, żywych i umarłych, wszystkich sądzić będzie. ... jakeś zasłużyło, tak ci płacić
będą, kiej carci okrutni na strasny sąd idą. Idą oni, idą, jako źli, okrutni, będą duse wrzucać w ten
ogień okrutny, będzie tam placu dość i zębów zgrzytania, na ojca, na matkę swego narzekania. K 46
Ka-S 329.
11 - Posłuchajcie, proszę, pilno, jak płacze niebo usilno. ... Najświętszej Panny błagajmy. By nam
dała ubłagać Syna Swego, złych lat doczekać nam nie dała. Postawion tam piec ognisty pójdzie w
niego lud nieczysty. K 48 Ta-Rz 209.
12 - Czerwieńce i talary Narobiły tej kary, Zem [bogacz] nie dawał ofiary. Za perły i łańcuchy
Krępują mnie złe duchy, Uczą mnie w piekle skruchy. Z aksamitu załeczony(m), W ogień piekła
wrzucony, Który jest z każdej strony. Nyr Kar 57.
13 - A syn niedobry na śmierć skazany. „O Jezu Chryste ukrzyżowany! Co ja mordował ojca
swojego, Oj, już nie ujdę ognia wiecznego". Nyr Kar 164.
BALLADY
14 - Przysłał-ci Pan Jezus dwóch aniołów z nieba, oj wzięni sierotkę prościuchno do
nieba. Przysłał-ci Pan Jezus dwóch czartów z piekła, oj wzięni macochę, by się w ogniu
piekła. K 21 Rad 88.
BAŚNIE
15 - [Kapitan okrętowy, któremu źle się wiodło zgodził się oddać duszę diabłu pod
warunkiem, że zawsze będzie miał dobrą bryzę. Kapitan nie chciał dotrzymać umowy. Za
radą przyjaciela postawi! warunki.] Zażądaj od djabła jak najsilniejszego wiatru i wypłyń
zaraz na morze pod wszystkiemi żaglami. Skoro statek twój pocznie biec bardzo chyżo, wyrzuć
kotew z łańcuchem, długości najmniej 200 metrów, a gdy w rękach pozostanie nie więcej nad
dwa ogniwa owego łańcucha przy spuszczaniu go do morza, każ czartowi zatrzymać statek.
wołając: „Dyweł stop!" Jeżeli mu się wtedy uda okręt wstrzymać, to sprawa twoja przegrana
... djabeł ze złości, że mu się nie udało porwać duszy do pieklą, począł gryźć ów nieszczęsny
łańcuch - leży więc i gryzie go do dziś dnia na dnie morskim tak, ze aż ogień piekielny w tym miejscu
bucha. Wisła 1916/115.
16 - Św. Piotr/ksiądz próbuje wydostać swą matkę z ognia piekielnego: a. za
pomocą trzech szczypiorów, b. po nitce.
a. Matka Piotrowa za życia tylko raz jednemu ubogiemu trzy szczypiorki od cebuli
dala. Za te trzy szczypiorki miał Piotr święty matkę swoją wyciągnąć z piekielnych toni ...
Zaczął więc najprzód za pierwszy szczypiorek ciągnąć, za który się matka uchwyciła, ale ten
się zerwał; tak samo i drugi; na koniec na trzecim już się prawie wydostała, kiedy w tym
spostrzegła, że się także kilka dusz kolo niej uwiesiło, a jako była zawsze zawistną kobietą,
tak i teraz zawołała: - „A wy przeklęte dusze, a wy potępieńce, a zaraz do pieklą napowrót.
Nie dla was niebo!" Spadły dusze do piekła, ale z nimi i owa niegodziwa kobieta gwoli zawiści.
LL 1957/2/39 [Poznańskie], nadto war.: K 15 Poz 172, Krz PBL nr 804.
b. [Sw. Piotr spuścił nitkę do piekła] Ale óna [matka św. Piotra] odezwała się
w gniewie: „Idźcie precz, mnie - to syn u Boga łaskę wyprosił, nie wam!" I otrząsnęła się
mocno, a wtedy nitka urwała się i ona jeszcze głębiej do ogieniaszka spadła. K 17 Lub 208.
c. Ale kiedy już ksiądz wychodził z tą laską [dziewięć razy święconą] ku bramie
piekielnej, matka obejrzała się i rzekła: - A wy, dusze potępione, po co się za mną wieszacie?
Nie jesteście godne przenieść się tam, gdzie ja się przeniosę! - I natychmiast wszystkie
duszyczki spadły, a zazdrośnica przepadła się aż na samo dno piekielne. LL 1957/2/38.
RELACJE POTOCZNE
17 - Wieczny ogień, to kiedyś mówili, że w piekle będzie. TN Motycz 1985.
18 - [O ogniu piekielnym:] Ten ogień nie pali, tylko parzy. O! Nie pali, bo człowiek by sie spalił w
nim. TN Chołowice 1985.
19 - Piekło to jest po prostu ciemność tam straszna, i gorąco bardzo. Tam jest ogień wieczysty.
TN Krasiczyn 1985.
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 187, 247; D e l u me a u Jean, Grzech i strach. Poczucie winy tu kulturze Zachodu
XIII-XV1II w., Warszawa 1994; For Sym 74; Herd Lek 107-108; Tom Drz 132; Usp Rus 93, 94, 211-216, 218; Wrjrt
HofT 4/184-257,
-+OGIEŃ, OGIEŃ CZYŚĆCOWY, OGIEŃ NIEBIESKI.
Maria Kozioł, Joanna Szadura
OGIEŃ DEMONICZNY
Wstęp. Eksplikacja: Pochodzenie. Wygląd. Działania. Narzędzie. Lokalizacja. Czas. Obiekt. Dokumentacja:
Przysłowia. Pieśni dziadowskie. Ballady. Opowieści wierzeniowe i zapisy wierzeń. Bibliografia.
W polskiej kulturze ludowej ognistość/iskrzenie się przypisywano istotom mitycznym, np.
demonom sporzącym dobytek Mosz Kul 2/611, ich funkcje i więź z bogactwami zbliżają je do
żar-ptaka WTop siav 140-141. Są to: na Warmii i Mazurach kłobuk 6, inaczej chobołd, zły, lataniec 6,
Szyf MiW 107, Mosz Atl 2/35, też na Białostocczyźnie latawiec 8, podob. w Kociewskiem,
Malborskiem i Ziemi Chełmińsko-Dobrzyńskiej Mosz Atl 2/35; w Wielkopolsce skrzat K 15 Poz 28, na
Śląsku diabeł Sim Gad 29, por. Mosz Atl 2/35, na Lubelszczyźnie diabeł 9, Mosz Atl 2/35; demonom
powietrznym, np. Ognistemu Żmijowi, też ognistemu wężowi Pel Dem 54; smokowi K 14 Poz 101, Sim
Gad 185.
300
OGIEŃ DEMONICZNY - eksplikacja
OGIEŃ DEMONICZNY eksplikacja
301
x W baśniach i opowiadaniach wierzeniowych d i a b e ł ma pełno ognia w pysku Lud
1982/116, Piat Cechy 8; diabeł prycha/zionie ogniem Kot Podg 58; daje ognia z gęby, pluje ogniem K
14 Poz 6i; O. bucha z gęby/ust diabła/Boruty 5, podob. sim wierz 255, Pel
Dem 107, Piat Cechy 10; Lucyper nieci go Z paSZCZy 2, chucha O. Cisz Krak 254.
W baśniach częsty jest motyw s m o k a ziejącego ogniem K 14 Poz 101, Sim Gad 185, możliwe
jest, że smok suje na zmianę ogniem i mrozem ZWAK 1881/226-227. Na Kaszubach zanotowano
wierzenie o smoku, z którego paszczy zionie O. zawierający w sobie złote monety Sych SGKasz
5/98-99, ->złoto. Inny bajkowy obraz: Smok pyrskoł logniym i smołom, ogień mu z pyska wybuchał i
czorne mrókwie z tego łognia śmiel
O pol 80.
O. bucha/idzie z pyska, nozdrzy zwierząt pod których postaciami kryje się diabeł, np. czarnego
psa, który mioł ozór wywalony, ogień w garle ji zbonek zielony pimęndzy przi sobie susyl Lud
1899/366, Piat Cechy 7, z pyska psa pokazującego się o północy Sim
Gad 20, 118-121, Sim Wierz 255, Sim ŚlOpol 133, 151, Lig Śląsk 120, ŁSE 1963/109, Wisła 1903/565, Pel Dem 91,
Lud 1911/65; podob. Z pyska CZamegO k o n i a K 15 Poz 198, Sim Gad 144, podob Wisła
1903/564; z nozdrzy K 15 Poz 2ii; diabelskie konie sypią ogień z podków K 8 Krak 152, spod kopyt
LL 1962/1-2/77; O. sunie przed czarnymi końmi bez łbów śmiel Opól 82; z pyska czarnego
b a r a n a Lud 1899/365, Piat Cechy 7, z pyska okrutnego zwierza pilnującego skarbów LL
1962/3/41. Też źrebięciu (=diabeł) ogień zieloniaty z kufy buchał Pig Wyb 223.
W baśniach i wierzeniach szeroko rozpowszechniony motyw ognistego p t a k a (kłobuka,
raroga), któremu przysługuje szereg atrybutów związanych z O.: ogniste pióra, zianie O., ciągnięcie
za sobą ognistego ogona, związek z bogactwem (przynoszenie pieniędzy i ziarna) K 40 MazP 59, K 7
Krak 204, por. 9.
C z a r o w n i c a sunie 'zionie' ogniem ZWAK 1881/254, krzesze go paznokciem K 7 Krak 95.
O. bucha z ust różnych istot demonicznych np. z ust upiora K 17 Lub 96, zioiu z ust potępieńca ZWAK
1885/61, z ust wstającej z grobu zmarłej (strzygi) K 51 Sa-Kr 169, z ocy i z nosa i z piska stracha
ZWAK 1880/200.
® Wygląd O.D. zależy od tego, jakim istotom towarzyszy. Np. demona sporzącego dobytek
(kłobuka, latawca, chobołda) na Warmii i Mazurach opisuje się jako słup o g n i s t y 8, ptaka o
ognistym ogonie łub grzywie, który za sobą prowadzi płomień O. 6, gdy coś niesie swemu
gospodarzowi wygląda jakby płonął 6, jak miotła ognista
Sypiąca iskrami Mosz Kul 2/676, podob. Szyf MiW 113, Ognista drapaka Kul MiW 428, por. 9.
Mówi się o nim, że przybiega w ognistej osłonie K 40 MazP 59, jego lot porównywany jest do lotu
spadającej gwiazdy Mosz Kul 2/675, -►płomień demoniczny, ->gwiazda spadająca. S k r z a t
pokazuje się z błyszczącymi oczyma i pałającymi ogniem ustami K 15 Poz 28. O g n i s t e g o
Ż m i j a na terenach północno-wschodnich opisuje się jako człowieka z parą skrzydeł lub ptaka o
wężowym ogonie Tom Kos 118-119. Podczas swego lotu wygląda jak -►błyskawica. Wierzy się, że
gdy leci nocą, świeci się jak O., albo nawet miota z siebie iskry naokół, zapalając snopy, plewy Mosz
Kul 2/612. Widziano go jak przylatywał jako wietrzny wąż z ogniem Pel Dem 53.
Ognistość to jedna z istotnych cech diabelskości i demoniczności. Przejawia się ona nie tylko w
możności ziania nim przez istoty demoniczne, ale również manifestowała się w ich wyglądzie, por.
oczy ogniste/świecące/płomienne/czerwone (=pałające ogniem piekielnym) w obrazie diabla Mosz Kul
2/615, Kul Wiel 3/448, z ognistymi ślepiami Pet
Dem 110, czy wiła, czarownicy, upiora, boginek a nawet wodników Mosz Kul 2/615, ślepia potwora
pilnującego zaklętych skarbów ziały ogniem, którego płomienie były całkiem zielone Dek Sier 146. Też
smok ma ogniste ślepia Pel Dem 79. Przysługują tym istotom również ogniste atrybuty, np. diabeł ma
ognistą czapeczkę 3.
W i e l k o ś ć O. towarzyszącego istotom demonicznym interpretowana była jako rodzaj
miernika, np. wielkość ognistego ogona kłobuka zależy od wartości przynoszonych swemu
gospodarzowi dóbr 6, podob. K 17 Lub 74, K 40 Mazi' 57.
U a r w a 0.1). zależy od tego jakim istotom i zjawiskom towarzyszy, ale też uwarunkowana jest
ich specyfiką. O., w którym przepalają się pieniądze, jest n i e b i e s k i święt Nadr 105, Dek sier 48,
54-55, sinawy ZWAK 1880/4, niekiedy opisywany jako czerwony Wisła 1904/525. Wierzy się też, że
jego kolor zależy od zakopanego metalu Red. Golęcin 1993. O., którym posługuje się diabeł, ma
najczęściej c z e r w o n ą barwę Mosz Kul 2/615, pojawiają się też relacje, wedle których ma on
kolor z i e l o n y : np. ogień zieloniaty Pig Wyb 223, pilnujący skarbów potwór zieje zielonym ogniem
Dek Sier 146.
■ Działanie O.D., który towarzyszy istotom demonicznym to przede wszystkim palenie się, ale nie
spalanie. O., w którym czyszczą się pieniądze, nagle pojawia się i równie nagle znika, s k a c z e Kon
wiM 54, zawsze się przesuwa Lud 1965/267. O. towarzyszący istotom demonicznym p a l i s i ę :
Ognisty Chłop zrobił się jak snop słomy, taki srogi, iskry szły i palii się Dob Niem 114; skarb diabelski
tli się Dek sier 48, ale nie spala; O. towarzyszący kłobukowi nie szkodzi mu Mosz Kul 2/675, nie pali
domu, gdzie przebywa, choć obrażony kłobuk może ukarać człowieka pożarem Mosz Kul 2/675.
Ognisty Chłop odprowadzający nocą wędrowców do domu otrząsa obok drzwi iskry, ale nic. me robi
Plut Glog 120, jeśli jednak człowiek mu nie podziękował, to się taki ogień zrobił Plut Glog 99, 101,
110, 121, -»pożar. O., w którym przepalają się skarby, nie pozostawia po sobie żadnego śladu na ziemi
ZWAK 1890/135, ale wierzy się, że podczas każdego takiego „pożaru" skarbu jedna moneta zostaje na
ziemi 4; na przepalający się skarb należy rzucić, np. część odzieży, a ogień tego co zostanie nań
rzucone nie spala 12.
ł Ogień towarzyszący przepalaniu się skarbu jest narzędziem jego oczyszczenia. Są to „ognie
prawdziwe", którymi diabeł oczyszcza z rdzy i wilgoci zakopane pieniądze K 17 Lub 74, K 34 chel
258. Diabeł/Z?o;u(a miesza wtedy złoto w O. K 7 Krak 62, por. zwroty diabeł skarby pali Kul Wiel
3/443, pali się skarb K 40 MazP 80.
A Skarby palą się na polu I2a, na bagnach I2c, K 34 Chel 138, na rozstajach Dek Sier 48, na
łąkach Kon WiM 54, w dziupli starego dębu Dek Sier 54 i na cmentarzu LL
1958/2-3/79.
00 Czasem działania istot demonicznych jest noc, ale bywają też okresy/momenty szczególnej ich
aktywności, np.: ognistość/iskrzenie się przypisywane jest kłobukowi w momencie powrotu do domu z
łupem Szyf MiW 113, Pel Dem 206, zazwyczaj o północy 6.
W czasie suszy, wyschnięcia studni na Śląsku Opolskim spodziewają się nadejścia Ognistego
Chłopa 1, też przestrzega się: elito przi świycy lygać idzie, tego Łognisty Chop ze spanio łozbudzi
śmiel Opól 42.
Skarby wydobywać się mają na powierzchnię ziemi i przepalać wedle relacji ludowych w Kwietną
Niedzielę, kolo południa, gdy diabeł jest na ewangelii w kościele
302
OGIEŃ DEMONICZNY - dokumentacja
OGIEŃ DEMONICZNY dokumentacja
au;j
7a, przed rezurekcją ZWAK 1887/217; kolo św. Jana Lud 1965/269 Kartuzy; co roku od momentu
złożenia w ziemi ZWAK ISSO/4, co trzy lata K 17 Lub 74 albo co sześć, siedem lat
K 42 Maz 410, Szyf MiW 132, podob Hajd Nie 260, Dek Sier 146; także W noc przednoworocziią
K 29 Pok 122. Wierzy się też, że czyszczą się tyle razy, ile było złych uczynków przy nabywaniu ich K
15 Poz 48, -»płomień demoniczny.
Płonąca beczka tocząca się po drodze ukazała się o dwunastej w południe Sim
Gad 132.
♦ By zdobyć diabelski skarb O. nad nim należało przyrzucić/przykryć pierścio-
nkiem/czapką/chustką/butem (jakąś częścią odzieży), nożem 1. Wierzono, że w zależności od rodzaju
rzeczy rzuconej na O. skarb zapada się odpowiednio głęboko 7.
DOKUMENTACJA
PRZYSŁOWIA
1 - Kej dno studnie zaszkrobie, to Lognisty Chop do drzwiyrzi klupie. [Czas suszy jest
okresem częstych pożarów.] Śmiel Opól 41-42.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
2 - Jak piorun trzasnął, łańcuch zabrzęczał, Wił się Lucypcr, jak wściekły jęczał,
Wszystkim złym duchom w piekle złorzeczył, Siarczysty ogień z swej paszczy niecił. Nyr
Kar 322.
BALLADY
3 - W niedziele, w niedziele poszła panna na ziele. I przyjechał do nij pan, z piekła
rodem sam szatan. ... Po czem żeś mnie poznała, żeś mnie takim nazwała? Po koniku po
wronym, i po siodle smolonem. Po uzdecce złocisty, po capecce ognisty. K 25 Mn?, 160, ballada
o dzieciobójczyni porwanej do pieklą, war.: Biel Kasz nr 86.
OPOWIEŚCI WIERZENIOWE I ZAPISY WIERZEŃ
4 - Śladem po przepalaniu się pieniędzy jest zlota/srebrna moneta znaleziona
W miejSCU palenia się Ognia. Krz PBL nr 8014, nadto war.: ZWAK 1880/4.
5 - Diabłu ogień bucha z pyska.
Z pyska mu [diabłu] "ogiń buchoł LL 1962/1-2/76; widzieli, jak mu ogień z gęby buchoł i jak mu
ślepia świeciły. Sim Gad 27.
6 - Kłobuk/chobołd/lataniec [=demon sporzący dobytek] wygląda jak ognista
miotła i sypie iskrami.
Kłobuk, gdy coś niesie, leci jak płonąca drapaka lub tylko jego ogon wygląda jakby płonął. Sypie
on iskrami tym więcej, im cięższy niesie łup na ogonie. Szyf MiW 107; Czasem taki ptak leciał, co za
sobo prowadził płomnień ognia, to mówili: lataniec. Kon WiM 72; D'iło zidać w noc'i o dwunastej
godzinie, że taki szum i ogień, skri takie wpadali przez konin do tego gospodarza. ... tilko kołbuk
prziszedł do niego. Szyf MiW 114.
7 - Diabelskie pieniądze przepalają się/płoną w ogniu i można je zdobyć
rzucając na nie części ubrania, nóż.
a. [W Kwietną Niedzielę, kiedy diabeł jest na ewangelii w kościele i jego skarby
pozostają bez opieki] z wnętrza ziemi coraz więcej dobywając się ku wierzchowi, przepalają
się. Pieniądze takie można sprzątnąć dyabłu ... Jeżeli się więc w Kwietnia Niedzielę podczas
czytania ewangelii w kościele; zobaczy w polu płonący ogień, a jest kto odważny, niech
czemprędzej spieszy w to miejsce i płomień ten przerzuci pierścionkiem, czapką, chustką,
pasem, bułami lub w ogólności takimi rzeczami, które służą do ubrania. Przez spełnienie tej
czynności ma tracić dyabel moc do swych pieniędzy. Święt Nadr 104.
b. Kto śmiały, skarb ten otrzymać może, byle tylko przybiegł na miejsce, a dla
poznania w którem miejscu kopać, zostawił tam jakąś część ze swojej odzieży. Kto rzucił
np. czapkę, będzie kopal do pieniędzy tak głęboko, jak sam jest wysoki; kto sukmanę rzucił, będzie
kopal po szyję; a kto zdążył rzucić but, będzie kopal po kolana. K 17 Lub 74.
8 - Latawiec - to slup ognisty, co sunie w powietrzu poniżej księżyca, sypiąc iskry. Wisła 1902/62.
9 - Jeżeli prędko ognik przelatuje, mówią, że komuś diabeł pieniądze niesie, a odznacza się
ognistym ogonem. K 17 Lub 74.
BIBLIOGRAFIA: Mosz Kul 2/615, 675; Tom Kos 118-119; Usp Rus 235-237; W6rt Hoff5/29-47.
-►GWIAZDA SPADAJĄCA, OGIEŃ, OGIEŃ PIEKIELNY, POŻAR, PŁOMIEŃ DEMONICZNY,
ZŁOTO
Joanna Szadura
PŁOMIEŃ eksplikacja
305
PŁOMIEŃ
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Wygląd i właściwości. Czynności. Działania sprawcze. Obiekt
Zastosowanie. Przepowiednie i wróżby. Symbolika, sennik.
Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia Kolędy i widowiska bożonarodzeniowe. Pieśni miłosne. Baśnie
Opowieści wierzeniowe i zapisy wierzeń. Bibliografia.
W polskiej kulturze ludowej płomień, podobnie jak ogień, jest związany z życiem, śmiercią i silą,
ma moc oczyszczającą, ochronną i niszczącą. W dużym stopniu jest identyfikowany z -►ogniem jako
jego podstawowa postać.
W tradycji b i b l i j n e j ogień jest plastycznym symbolem Doga, w płomienie wpisywany jest
znak Jahwe, tetragram YHWH Kop ssym 267.
W kulturze c h r z e ś c i j a n s k i e j symbolika płomienia łączy się z obrazem Boga i miłości,
ale również grzechu, chciwości, zawiści czy lubieżności. Sztuki plastyczne za pomocą płomienia
wydobywającego się z serca, oczu, ust wyrażają zarówno żarliwość uczuć, słów w sensie niezwykłej
siły, jak i przemocy Herd Lek 12-1. Symbolem gorącej miłości są płomienie otaczające Serce Jezusa i
IVlaryi, płonące serce jest również atrybutem niektórych świętych For Sym 76. Częstym motywem
malarskim jest obraz Ducha Świętego w postaci ognistych języków Lur slow 150, For Sym 76.
W potocznym języku polskim słowo płomień oznacza nie tylko (1) 'czerwony język ognia
unoszący się nad płonącym przedmiotem', lecz także (2) 'rumieniec, wypieki na twarzy'; (3)
'gwałtowne uczucie, zapał, namiętność' płomień entuzjazmu, miłości, nienawiści; (4) 'drogi kamień,
diament'; (5) 'czerwone znamię na ciele'.
Wyrazy pochodne to: płomieńczyk (1) 'jeden z gatunków jaskra o drobnych żółtych kwiatach i
wąskich liściach, Ranunculus flammula '; płomyk (1) 'floks, roślina ozdobna, Phlox'; (2) 'bursztyn
czerwony'; płomykówka 'gat. sowy, o której mówi się, że zjada świece z ołtarzy; Tyto'; przymiotniki
płomienisty i płomienny znaczą min. 'płonący', 'świetlisty, świecący', 'gorący', 'namiętny'; płomiennie to
'żywiołowo, z pasją, gwałtownie', 'jaskrawo, czerwono jak płomień, 'lśniąco, błyszcząco'.
= Płomień, na Pomorzu płoni K 39 Pom 500, Kart SGP 4/139, Sych SGKasz 4/89, ma ten sam psł.
pień *pel-, co wyrazy palić, polano, popiół Briic SE 421-422, Vas ES 3/273; zdrobniale płomyk,
płomyczek Kot Podg 55, płomyszek, płomieniek Karl SJP 4/261; płomik Sych SGKasz 4/9o; w
zgrubieniach płomienisko 3A; formy ze zmianą rodzaju:
płomię Karl SGP 4/139, płomie Karl SGP 4/139, płumię Dek Sier 240 i 327.
+ Występuje w kolekcji z -tdymem, np. w zag. Ojciec się rodzi, a syn po dachu chodzi. {Dym i
płomień) 2, w przysł. Pospołu te rzeczy chodzą: dym za płomieniem, grzech za lubieżnym pojrzemem
5; był płomień i z płomienia dym TN Cholowice 1985; wymienia się z -►ogniem, np. we fraz. stanąć w
płomieniach 'palić się', stać się pastwą
płomieni: oddać ro na pastwę płomieni; ginąć w płomieniach 'spalić się żywcem'. Tę samą
równoważność P. i ognia wyraża przysł. Jeden z ogniem, a drugi z płomieniem 'jeden wart drugiego'
NKPP ogień 14.
W zag. i pieśniach słońce i cnota goreją bez płomienia 7. W kolędowej formule cudowności obraz
ognia rozpalanego przez aniołów: Oj stał im sie ogień lodowy, a płomień wiatrowy 10, ->ogień. W
proroctwie, przed sądnym dniem krew ludzka potoczy się strumieniami ... zapali się płomieniem, 1 palić
będzie wśród najstraszniejszej
WOjny K 7 Krak 27.
• Metaforyzacja miłości i namiętności jako ognia i towarzyszącego mu P. we fraz. miłosne
płomienie, por. z kościelną pieśnią maryjną Ty, coś płomieni innych nie znała, tylko miłością Boską
gorzała, spraw, niechaj pożar dom nasz omija K 41 Maz 516.
® O 13 a r w a P. określana głównie jako c z e r w o n a : w zag. czerwony kulas 1, czerwona
krowa 3B, cerwone lelitko 3C, cerwony koral 3D; w porównaniach płomień czerwony jak krew Lig
śląsk 78. Barwa utrwalona we fraz.: płomień uderza komuś na twarz znaczy 'ktoś czerwieni się' s SFr
1/692 i w znaczeniach wtórnych: płomień 'czerwone znamię na ciele', płomyk 'czerwony bursztyn'.
Na Śląsku wierzy się, że czerwony jak ki-ew P. płonie w karbidce skarbnika Lig śląsk 78. Na
Mazowszu, gdy P. palącej się świecy jest błękitny wierzy się, że duch pilnujący spraw ludzkich jest w
izbie K 42 Maz 398. P. z ogniska może być niebieskawo--zielony ZWAK 1882/198, węgiel zaś palić się
P. żółto-niebieskawym Lig śląsk 129, a zgodnie z garncarskimi doświadczeniami w zależności od
stopnia rozgrzania 1'. najpierw jest czerwony, potem żółty, a na końcu biały Jan śląsk 170.
P. określany powsz. jest jako j a s n y , j a s k r a w y 7; niekiedy - ciemny, np. P. beczki
smolnej K 5 Krak 295.
W i e l k o ś ć charakteryzowana przez zdrobnienia i zgrubienia, nadto określenia: wątły SJP Dor
6/509; smgi Kap Baj 72; bujny Kot San 108; fraz. morze płomieni s SFr 1/691.
Porównywany do węży ognistych Nyr Kar 286, języków ognistych K 22 Łęcz 33.
T e m p e r a t u r a . Fraz. gorący jak płomień s SFr 1/691.
■ Typowe czynności P. to (a) palenie się, (b) świecenie, (c) ruch, (d) wydawanie
charakterystycznych odgłosów oraz (e) wynikające z przypisania mu cech istoty żywej:
(a) P a l e n i e s i ę P. p ł o n i e i g a ś n i e powsz. Aby P. był niegaśliwy górale
przy zapalaniu ognia żegnają watrzisko Baz Tatr 83.
(b) Jako źródło ś w i a t ł a P.: b ł y s k a , m i g a , migocze powsz.; bije ZK; por. fraz. blask,
żar płomienia s SFr 1/691; i znaczenie płomień 'drogi kamień' Lin SJP 4/160.
(c) I', p o r u s z a się: językowo utrwalony jest szybki ruch P., np. we fraz. jak płomień 'szybko,
gwałtownie' Karl SJP 4/261, iść płomieniem s SFr 1/691, żywy płomień; charakterystyczne określenia:
P. wytryska ZWAK 1882/198; powsz. b u c h a , bucha w górę, wybucha, skacze, szerzy się. W przysł.
Gniew do płomienia równy z imienia NKPP gniew 2. Określenia powolności ruchu O.: przyłazi 1;
c h o d z i powoli Baz Tatr 83, neutralne: chodzi 2, idzie PSL 1965/2/m.
Typowy kierunek ruchu P. to kierunek góra : dół - P. rośnie e; wychodzi słupem ponad komin Jan
śląsk no; wznosi się K 2 San 110 i opada K 46 Ka-s 498, pełga 'pełznie po
ziemi' SJP Dor 6/509.
306
PŁOMIEŃ eksplikacja
PŁOMIEŃ dokumentacja
307
Ruch P. w poziomie: P. idą ku sobie lub nie chcą się zejść, powiewają K 42 Maz 390. Nadto P.
mogą nachylać się ZWAK 1885/21, rozszerzać K 48Ta-Rz73. P. ucieka [przygasaj, ale wraca gdy
pokropi się drzewo w palenisku tłuszczem lub wodą Czub Aneg 147. Jest równy lub chwieje się s SFr
1/691-692; drży, jest chybotliwy SJP Dor 6/509.
(d) od g ł o s y : P. s t r z e l a s s F r 1/692; t r z a s k a K 14 Poz 207; s y c z y (por. węże
Ogniste) S SFr 1/692, Nyr Kar 286.
(e) P. podobnie jak ogień jest antropomorfizowany. Jako i s t o t a żywa w y c h y
la się z pieca, by rzucić oczkiem na izbę K 54 RUSK 159; gada, gwarzy Red. Lubartów
1992; nadto P. obgryza K 14 Poz 258; liże 3B, s SFr i/69'i.
Q P. jako element ognia (a) spala, (b) grzeje i parzy, (c) pełni funkcje ochronne.
(a) P. spala: fraz. oddać na pastwę płomieni, stać się pastwą płomieni, stać
w płomieniach, zająć się płomieniem, pójść z płomieniem, ginąć w płomieniach s SFr
1/691 czy płomień pochłania K 51 Sa-Kr 78, ogarnia coś Jan śląsk 170; obejmuje Nyr Kar 157.
Wg legendy P. nie przepala włosa, za który Jezus trzyma złodzieja swojej korony
K 24 Maz 309.
(b) Podobnie jak ogień P. g r z e j e i p a r z y 8; por. fraz. wił się jak gadzina
w płomieniach NKPP wić się 7, jak płomieniem ogarnięty 'szybko, jak oparzony' Kap
Baj 68. Wierzy się, że nie szkodzi św. Eliaszowi, który na złotym koniu przez P.
przejeżdżał i nie sparzył sie Etnl 1989 Bilg 122, także św. Szymonowi, który chodził
po P. nieskażony K 7 Krak 324. Nie parzy demonicznych istot ogniowych np. skrzatów
latających (kłobuka, latańca) Mosz Kul 2/675, czy salamandry (wierzono, że ogień jest
jej Żywiołem) NKPP salamadra 1.
W formule zag. słońce piece/pali bez płomienia 4a, ale w przysł. Na św. Bartłomiej słońce żywy
płomień NKPP Bartimiej św. 20. Na Podhalu wierzono, że noszenie pod językiem kawałka ścierwa ze
smoka przytępia gorąco płomieni słonecznych Baz Tatr 102.
(c) Na Podhalu wierzono, że mocno skaczące P. watry c h r o n i ą owce i mleko
przed zauroczeniem Baz Tatr 181.
ł W l e c z n i c t w i e ludowym (w celach profilaktycznych) przesuwano pod brodą P.
poświęconej gromnicy, aby zabezpieczyć się przed bólem gardła MAAE 1908/H7, -»dym.
P. gromnicy/świecy, szczególnie poświęconej w kościele, posiadał szczególne właściwości
o c h r o n n e , np. za pomocą P. gromnicy przyniesionej z kościoła w dniu Matki Boskiej Gromnicznej
(2.II) wypalano krzyż na tragarzu środkowym w izbie, aby dom zabezpieczyć przed uderzeniem
-^pioruna Udz Krak 48, także na powale lub na górnej futrynie okna ZWAK 1886/89, podob. MAAE
1908/117. W dzień św. Jana (24.VI) P. zapalonej gromnicy gospodynie czyniły znak krzyża nad
wiankiem przyczepionym do rogów krowy, by chronić je przed zauroczeniem K 27 Maz 137.
♦ Na podstawie wyglądu i zachowania się P. przepowiadano stan p o g o d y : pogoda będzie jeżeli
z palącego się drzewa na ognisku wytryska płomyk niebieskawo--zielony ZWAK 1882/198, podob. gdy
zapalona zapałka zajmie się płomieniem buchającym ZWAK 1882/200, ->pogoda.
Gdy dziewczyna ujrzy iskrę wylatującą z P. to dostanie męża, który będzie ją ogniście kochał K 42
Maz 396.
Jeżeli P. na ognisku „chodzą powoli, to owce dobrze się pasą, jeżeli dzielą się albo skaczą - to
znaczy, że stado się rozproszyło, albo owce biegają" Baz Tatr 83.
Z wielkości i kierunku P. w r ó ż o n o o urodzajach, zamążpójściu i śmierci:
(a) W r ó ż b y a g r a r n e ; popośnik (wieczerzy wigilijnej) gospodarz rozkładał
na trzy kupki żarzące się -»węgle, a następnie wróżył kiedy zacznie się siew, gdy węgle
na pierwszej kupce żarzyły się jasnym P. mówiono, że będzie siew wczesny i dobry
Urodzaj Bart Lub 27.
(b) W r ó ż b y m a t r y m o n i a l n e : między pierwszym dniem Bożego Narodze
nia a dniem Trzech Króli dziewczęta wykonywały z lnianych pakuł figurki chłopca
i dziewczyny - jeśli po zapaleniu ich P. zbliżały się ku sobie, był to pomyślny znak
K 42 Maz 390.
(c) Z wielkości P. gromnicy danej umierającemu do ręki wróżono o w y z d r o w i e
niu i ś m i e r c i (niewielki P. znamionował szybki zgon) Kuk Pow 189. Wróżono także
z kierunku pochylania się P. Gdy po namaszczeniu przez księdza P. nachylał się w jego
kierunku - chory umrze, gdy w przeciwnym - wyzdrowieje ZWAK 1885/21. Podobnie
gdy P. świecy zapalonej w Wigilię zwrócony był w kierunku drzwi, wróżył żałobę
W domu Bart Lub 28.
Kto w dniu Oczyszczenia Najświętszej Panny (2.II) - ustrzeże P. gromnicy w drodze z kościoła do
domu, temu będzie się szczęściło K 24 Maz 114.
•£ G a s n ą c y P. symbolizuje ś m i e r ć , P. nagle buchający spod komina -znak śmierci kogoś
bliskiego Kuk Pow 189; P. świecy gasnący podczas ślubu zapowiada rychłą śmierć jednego z
małżonków Red. Krzywe 1993; w baśniowym motywie śmierć pilnuje P. życia ludzkiego, w miarę, jak
się która [świeca] dopala i zgaśnie to i umiera człowiek 17.
W s e n n i k u P. zapowiada, że myszy coś zjedzo Etnl 1994 Nieb 152.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 - Czerwony kulas od Bartosza do nas przylazl. (Płomień). Folf Zag nr 318,
2 - Ojciec się rodzi, a syn po dachu chodzi. (Dym i płomień). Folf Zag nr 580, nadto war.: ZWAK
1886/140.
3 - Płomień - czerwona krowa / cerwone lelitko / cerwony koral ...
3 A - Bije cyrwone płomienisko w corne rzicisko. (Bije płomień w kocieł). K 45 Gór 557. 3 B -
Czerwona krowa czarne ciele liże. (Płomień i czeluście). Wisła 1899/672, war.: K 32 Pok 297.
3 C - Cerwone lelitko bije w carne sitko. (Płomień). MAAE 1908/324.
3 D - Cerwony koral po piecu orał. (Płomień). Wisła 1892/315.
4 - Słońce/cnota pali/gore/piecze bez płomienia.
a. Rośnie bez korzeni, pali bez płomieni, a huczy bez wichru. (Kamień, słońce, woda).
Folf Zag nr 1221; nadto war : Rośnie bez korzenia, gore bez promienia, a sumi bez wiatru.
(Kamień, słońce, woda). ZWAK 1886/143.
b. [W pieśni dziewczęta wypytują przyjmowaną w swoje grono obcą dziewicę:] A ty
druhnicko z obcego sioła, odgadnij mnie siedem zagodynkow ... co piece bez płomienia! K 28
Maz 154, war : tamże; [w pieśni sobótkowej:] Oj, poczekaj, doczekaj, nadobna Kasieńko ..., Oj,
wiem gadeczkę, zagadnę ci ją ..., Co gore bez płomienia ... ? Cnota gore bez płomienia Chód
Śp 208, war.: K 24 Maz 349, -►kamień, -»6lońce, -+woda.
308
PŁOMIEŃ - dokumentacja
PŁOMIEŃ DEMONICZNY oksplikacja 309
PRZYSŁOWIA
5 - Pospołu te rzeczy chodzą: dym za płomieniem, grzech za lubieżnym pojrzeniem (dotlenieniem).
NKPP dym 13.
6 - Z małej iskierki często wielki płomień urasta. NKPP iskra 6a.
7 - Lepsze światło tlejące niż jaskrawy płomień. NKPP światło 1.
8 - Nędznik z płomieni chleb chwyta. NKPP nędzarz 3.
9 A - Na święty Bartłomiej (24.V II I ) już z ręką na płomień. NKPP Bartłomiej św. 18.
9 B - Święty Bartłomiej dorzuci drewek na płomień. NKPP Bartłomiej św 2R.
KOLĘDY I WIDOWISKA BOŻONARODZENIOWE
10 - Anieli ogień składali, Objad gotowali... Stal im się ogień lodowy, a płomień wiatrowy. K 5
Krak 235, por. war.: ogień nr 32.
11 - Płomienie idą z ust szatana.
Oto jestem zwodziciel, stary świata zdraciciel. Mam czarne odzienie, z ust mie idzie płomienie.
Bart Lub 224; war.: Oto szatan zwodziciel, stary świata kusiciel. Ma czerwone odzienie, z ust mu idzie
płomienie, jak to sie śmieje wściekle, jakby chodził po piekle. Bart Lub 303.
PIEŚNI MIŁOSNE
12 - Serce zakochanego gore płomieniem.
Moja mamuliczko, podźcie sam, Bo wam moje serce pokażę, Jak ono płomieniem gore I od żalu
umiera. Pies Śl 1/395, war.: Pies Śł 2/566.
BAŚNIE
13 - Śmierć pilnuje i gasi płomień świecy [= symbol życia ludzkiego].
Śmierć wzięła bańkę z olejem i leje; chłop, chcąc, by więcej nalała, trącił śmierć w łokieć;
olej prysnął na knot i płomień zagasił. Chłop też zaraz żyć przestał. ZWAK 1878/129; war: [śmierć
mówi do chłopa] Te świczki, które tu widzisz, są to płomyki żywota ludzkiego; w miarę jak się która
dopala ... i zgaśnie to i umiera człowiek. K 8 Krak 137, war.: Krz PBL nr 332.
OPOWIEŚCI WIERZENIOWE I ZAPISY WIERZEŃ
14 - [Muzykant wracał nocą do domu] Idzie ... przy smrecku źrebię uwidziol. ... He, mięły, mocny
Boże! Kie to skocy, kie mu buhnie płomień z kufy, kie nie zacnie rość ... Powiedziol, ze rożki śrybełne,
a zęby mosiężne miało, a ogień mu taki ziełonialy z kufy buhał. Pig Wyb 223.
15 - Błękitny /jasnoniebieski płomyk nad ziemią wskazuje miejsce, gdzie są zakopane skarby.
a. Błękitny płomyk wzbijający się na roli, nagle i wkrótce niknący, jest wskazówką
miejsca, gdzie skarb leży zakopany. Kto płomyk ten ujrzy, niech zdejmuje szybko but lub
trzewik z lewej nogi i odrzuci go poza siebie. Jeśli tego nie uczyni, skarb się zapadnie. K 40
MazP 80; podob. Kto butem rzuci w taki sposób, aby but zdążył polecieć do ziemi, nim zgaśnie
płomie[ń], może pieniądze zdobyć. K 42 Maz 410.
b. Skarby zakopane muszą się co sześć lat czyścić; wtedy można widzieć, jak palą się
płomykami jasnoniebieskiemi. Skoro się wypalą, zapadają się znowu głęboko w ziemię. Wisła
1892/183.
C. Jeżeli płomień wydobywający się z ziemi od przepalających się skarbów dyabelskich
przerzucił pierścionkiem, znajdzie pieniądze w ziemi na palec głęboko, gdy butami, musi kopać po
kolana, gdy pasem, po pas, jeżeli zaś czapką, kapeluszem lub chustką musi kopać na wysokość chłopa.
Święt Nadr 105.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/324; De Vries Dic 192; Herd Lek 124; Kop SSym 267; For Sym 76; Lur
Slow 149; Mosz Kul 2/675.
-►DYM, OGIEŃ NIEBIESKI, OGIEŃ SOBÓTKOWY, POŻAR, SŁOŃCE, WĘGLE
Joanna Szadura
PŁOMIEŃ DEMONICZNY
Eksplikacjn: Lokalizacja. Wygląd. Czynności Narzędzie. Czas. Skutki
Dokumentacja ~*plomień.
A P. towarzyszy istotom mitologicznym, np. kłobukowi/latańcowi/skrzatowi. Towarzyszy
przepalaniu się diabelskich pieniędzy 15. Wierzy się, że P. bucha z paszczy diabła K 31 Pok so, z ust
mu idzie ii, oczy diabła miotały płomieniste strzały Kap Baj 101; także towarzyszy postaciom
zoomorficznym diabla, np. bucha z pyska psa K 28 Maz 370, Baz Tatr 104, konia Baz Tatr lo-i, z
nozdrzy karego konia K 15 Poz 211, cielęcia Baz Tatr 104; bucha z kufy źrebięcia H, z ust upiora K 17
Lub 96. Wierzy się też powsz., że P. zieje z paszczy smoka, a ślepia smoka pilnującego zaklętych
skarbów ziały ogniem, którego płomienie były całkiem zielone Dek sier 146.
P. widoczny jest w miejscach działania/ukazania się istot nadprzyrodzonych.
P. towarzyszący kłobukowi/latańcowi widoczny w powietrzu, por. Wisła 1899/290, szczególnie w
okolicach domu, -»ogień demoniczny.
P. widoczny nad przepalającymi się skarbami Dek Sier 283, jest widoczny na ziemi Wisła
1899/290; „na polu pod gruszką, pod figurą (krzyżem) lub kamieniem" K 46 Ka-S
483, na bezdrożach Kul Wiel 3/443.
® B a r w a . Skarby ukryte w ziemi pozostające pod opieką diabla palą się P. b ł ę k i t n y m I5a,
jasnoniebieskim I5b, niebieskawym K 46 Ka-S 483, ŁSE 1962/83, n i e b i e s k i m Wisła 1892/183,
Dek Sier 283, sinym święt Nadr 106, s i w y m , w którym się wiły węże K 42 Maz 369. Natomiast gdy
P. towarzyszy demonowi/istocie ogniowej i określany jest jako płommeń ognia Kon WiM 72,
porównywany jest do płonącej drapaki/miotły, przysługują mu atrybuty ->ognia (również barwa).
Podob. P. towarzyszący diabłu może mieć barwę czerwoną Dek Sier 118.
Z i e l o n y m płomieniem zieją ślepia smoka pilnującego zaklętych skarbów Dek Sier 146, też
płomień zielomaty buchał z kufy źrebięcia (diabla) 14.
■ Działania P. to przede wszystkim ruch. P. l e c ą c y powietrzem towarzyszy ognistemu
demonowi latającemu Wisła 1899/290.
P., który w y b i e g a z z i e m i święt Nadr los to znak miejsca, gdzie przepalają się skarby, P.
ten pojawia się nagle i nagle znika 15, Wisła 1892/183, pali się równo i spokojnie ŁSE 1962/83. By
zdobyć skarb należy zanim P. zgaśnie, rzucić na P. jakąś część odzieży lub obuwia 15, K 34 ciiel 259,
K 46 Ka-S 483 lub odrzucić od siebie na bok pantofel, kij lub coś z rzeczy, jakie ma się przy sobie K
40 MazP 80.
♦ P. może być narzędziem podpalenia przez obrażonego kłobuka/chobołda/skrzata
Mosz Kul 2/675, Szyf MiW 113-114, CZ}' diabla K 31 Pok 90.
co Jeśli I', towarzyszy przejmlantu się zaklętych skarbów widoczny jest przede wszystkim nocą,
obok tego notuje się wierzenia o tym, że skarby będące pod opieką diabła wietrzą się ZWAK 1887/31;
przesuszają Kul MiW 1/430; przeczyszczają się przez ogień z pleśni i rdzy co sześć lat 15b, K 40 MazP
so. co siedem lat K 42 Maz 410 i wydobywają
310
ISKRA eksplikacja
ISKRA eksplikacja
311
się w ten sposób nocą na powierzchnię lub ukazują się koło południa w Niedzielę Palmową, gdy diabeł
jest na Ewangelii święt Nadr 105. Także P. pojawia się, gdy skarb jest przypadkowo
wykopany/wydobyty Dek sier 56.
B P. towarzyszący istotom mitologicznym wywołuje u ludzi lęk, opisuje się go jako przeraźliwe
płomię Dek sier us.
DOKUMENTACJA-rPŁOMIEŃ
-►OGIEŃ, OGIEŃ DEMONICZNY, ISKRA, POŻAR.
Joanna Szadura
ISKRA
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie i powstanie. Wygląd. Własności. Ilość. Działania. Działania
sprawcze. Przepowiednie. Symbolika.
Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Modlitewki. Pieśni. Legendy. Relacje potoczne. Bibliografia.
Iskra jako najmniejsza cząstka ognia i jego „zarodek", ma podobne znaczenie symboliczne jak
-łogień.
W języku polskim słowo iskra występuje w podstawowym znaczeniu (i) 'błyszcząca, ulotna
cząsteczka ognia, która parzy'; przenośnie też (2) 'człowiek ruchliwy, zwinny, wesoły' oraz (3)
'odrobina', np. iskra nadziei, iskra życia, iskra szczęścia.
Wyrazy pochodne to iskierkowaty 'trwający krótko jak iskierka, chwilowy, przelotny'; iskrzysko
'ognisko' śmiei Opoi 107.
■ Nazwa iskra (I.), obocznie skra (S.) pochodzi od tego samego psi. rdzenia *jbsk- II *esk-, który
jest podstawą słów jaskrawy, jasny, jaskier i oznacza 'coś jasnego' Vas ES 2/140, Sł SE 1/467, Briic SE
193. Nazywana zdrobniale iskrzyną Karl SGP 2/209, iskierką 4, 8, skierką Now Raw 248, PSL
1963/2/IOI Kurpie, iskiereczką 10, ii. Na określenie I. lecącej z ogniska na Podhalu używa się nazwy
irze, jerzynie Karł SGP 2/255, irzenie Baz Tatr 83; też żegi/zygi 'długie iskry przy watrze' Karł SGP
6/439.
Jest najmniejszą cząsteczką ->ognia: ogień pogasiliśmy w całej wsi, że nigdzie ani iskierki nie było
Baz Tatr 82; zwroty pieśniowe iskiereczką ognia 10, 11; ogień trwa w iskierce Lom śląsk 257.
X W legendzie o św. Dorocie I. spadają na ziemię z nieba (->ogień niebieski), by uratować ją
przed śmiercią w lodowatej wodzie 14.
I. Powstają w wyniku krzesania, tarcia, uderzania: (a) kamienia o kamień (krzemień) 17; szkła o
krzemień: szkłem można drapnąć i krzemień iskry puszcza TN Krasiczyn 1985; noża lub podkowy o
krzemień K 54 RUSK 208. Mm krzesać zaczną, żegnają się wprzódy (dla pobłogosławienia
szczególnego daru nieba) K 17 Lub 79; (b) metalu o coś twardego: np. podkówek obuwia o podłogę: w
tanecku biją iskrami podkowy K 6 Krak 506, por. K 6 Krak 375; w bajce krzesze je podków kami osioł
K 32 Pok 269; czy rne-
talu o metal; (c) we fraz.: oczy sypią iskrami nienawiści Kot San 184; I. lecą z oczu .świr
Pieś 408.
S. sypią/miotają istoty demoniczne, własność ta przysługuje szczególnie „istotom ogniowym", np.
kłobukowi (na Warmii i Mazurach kłobukowi/latańcowi), tzn. demonowi w postaci ptaka, który
przynosi swojemu gospodarzowi zboże i bogactwa; S. sypią mu się z ogona Szyf Miw ios, podob. m,
113, 114, 153, Kul MiW 428, Pel Dem 206, im więcej zboża ciągnie na ogonie, tym więcej S. sypie
Szyf Miw 107, 113; podob. w Wielkopolsce skrzat, skrzatek, lotalica, latawica, sporysz 'demon
przynoszący zboże i pieniądze' wylatuje w nocy w chmurze dymu i pryskających iskier Kul Wiel 3/438,
podob. K 15 Poz 27; por. z postaciami Zar-Ptaka i Żmija, ->ogień.
Innym demonom iskrzenie przypisywane jest wyjątkowo, np.: Ognisty Chłop suje iskrami (ma w
rękach ognisty świerczek) 18, otrząsają się z nich ogniki (demony) Plut Głóg 105, a rozzłoszczony
odmieniec, tj. dziecko demona podrzucone ludziom na miejsce ich własnego, rozpoznany iskry z siebie
wypuszcza Mosz Kul 2/612.
W baśniach z pyska sypie S. latająca żmija K 51 Sa-Kr 130, wierzy się też w istnienie węża,
któremu S. pryskają z pyska ZWAK 1881/172 Janów, zioczów.
Wierzy się powsz., że S. sypią się z gęby diabła Wisła 1903/564, i z pysków zwierząt będących
jego wcieleniem: bryzgają z pyska czarnego psiska K 17 Lub 234, parskają z nozdrzy białego konia K
31 Pok 91; idą spod kopyt dzikiej świni (= złego ducha) LL 1962/4-6/88; też na miedzy, gdy o północy
diabły wożą się wózkami, spod ich kół lecą
I. Baz Tatr 1976.
Wierzy się, że czarny kot to zwierzę demoniczne: Kot czarny ma w sobie nieczystą siłę. Wskutek
tego od dotknięcia w ciemności wyskakują zeń iskry Wisła 1904/525, mieści w sobie ogień piekielny K
17 Lub 131; podob. sowa sim ślOpol 140.
Z I. powstaje ->ogień, por. przysł. Mała iskierka najwiękse pożary robi 4.
® M a ł o ś ć I. jest cechą wyglądu najsilniej ustabilizowaną: malućka iskierka światełka Kom Tatr
27; stąd znaczenie iskierka 'odrobina': iskierka chleba Karl SGP 2/209, bywa wzbogacane o znaczenie
'taka, z której może powstać coś większego': iskra litości Nyr Kar
1
136, 266; iskierka życia Nyr Kar
1
272; iskra nadziei, iskra szczęścia s SFr 1/294, czy w pieśni do św. Stanisława Kostki iskra ognia
zbawiennego, tzn. iskra miłości do Boga 13; we fraz. iskra boża 'talent' s SFr 1/294; w zag.
porównywana do równie drobnego piasku 3.
I. porównywane do gwiazd (błyszczenie, duża liczba): np. gwiaździste iskry K 15 Poz 10; słońca:
Witam cię słonko, iskro niebieska Grzeg Wier 7, i jego promieni: słońce blask swój ciska, Rzuca iskier
snop Pig Wyb 102.
B a r w a określana jako c z e r w o n a 1, 2, 3; w pieśni Konik obrócił, aż spod kopyta czerwona
iskra zatrysla TN Janowiec 1979. I. towarzyszące kłobukowi porównywane są do miotły ognia Szyf
MiW 113, palącej drapaki Szyf MiW 113, płonącej drapaki Szyf MiW 107, ognistej drapaki Kul Miw
428, ognistego pióropusza Szyf MiW 153.
O Są g o r ą c e PSL 1964/4/287, K 22 Łęcz 171; w pieśni grzeją lodowatą wodę 14. W przysł. I.
powodująca pożar jest zła 6.
A O dużej ilości: snop/snopy iskier s SFr 1/294, Lig śląsk 130, Pig Wyb 102; iskrów poleciało
całkę iskrzysko 18; gęste iskry K 5 Krak 112, rzęsiste s SFr 1/294, K 39 Pom 262.
312
ISKRA - eksplikacja ISKRA dokumentacja
313
■ Podstawowe czynności I. to: (a) ruch, (b) świecenie,: (c) palenie się i grzanie. Osobny zespół
stanowią (d) zachowania I. w modlitewkach i bajkach.
(a) I. poruszają się: pa da j ąj wypadają z ognia ZWAK 1878/131.K36 Wol 430; z komina
ZWAK 1878/131J Wylat U ją spod blachy Lud 1908/369, Z komina ZWAK 1887/32; lecą Śmie!
Opól 45, polatują Lig śląsk 130; i d ą 17, idą w powietrze TN Krasiczyn 1985; chodzą po kotle Baz Tatr
83; skaczą K 31 Pok 149; p r y s k a j ą K 3 Kuj 181, ZWAK 1881/172, K 42 Maz 408, Wisła
1903/272; tryskają Bart Lub 363, TN Janowiec 1979; odstrzelają K 17 Lub i3i; spod podkóweczek
K 6 Krak 82, K 20 Rad 143, K 32 Pok 269; T O Z S yp U ją S i ę Wisła 1905/168. furają Szyf MiW
113; sypią się 16; s y p i ą się z pyska latającej żmii K 51 Sa-Kr 130, z ogona kłobuka Szyf MiW 108,
113, wokół skrzatków (demony w postaci ptaszków) K 15 Poz 27; b r y z g a j ą z pyska czarnego psa
K 17 Lub 234; pryskają z pyska węża ZWAK 1881/172 i ognistego skrzata (kłobuka) Kul Wiel 3/438.
Na Warmii i Mazurach wierzy się zaś, że I. wpadają przez komin, gdy wraca do domu kłobuk, lataniec
Szyf Miw 114, Pel Dem 206.
W porównaniach podkreśla się szybkość, energiczność ruchu I.: kobieta jak iskra: żywa, wszędzie
szybko wszystko robiła i już tu była, już tam TN Cholowice 1985; iskra też o 'człowieku ruchliwym,
zwinnym, wesołym' s SFr 1/294; w pieśni porównanie o charakterze wartościującym: Moja
kochanecka jako iskierecka, nigdy mi nie powie marnego słówecka Sad Podh 111.
(b) I. b ł y s z c z y Kam Pom 295.
(c) I. ż a r z y się Stef WarmPś 2/104, K 34 Chel 160; z a p a l a , np. suchą trawę K 54 RuśK 208;
spala 5, 6; w pieśni: Chciałbym jak iskierka świat cały sobą podpalić TN Kraśnik Fabryczny 1982;
t l e j e / tli się s SFr 1/294; g a ś n i e 5, 6, Pies śi 2/675. I. p a r z ą PSL 1964/4/287, K 3 Kuj 181;
w pieśni rozplecinowej I. padające z płonącego drzewa parzą dziewczynę/fartuszek/koszulkę, jej
kolanka s; w żart. pieśniowej formule niemożliwości I. parzy/pali wodę 12.
(d) W modlitewkach I. jak istota żywa s ł y s z y , b i e g n i e do kościoła, świece
z a p a l a 7.
D I. miotana z krzemienia o d s t r as z a i n is z cz y zło Mosz Kul 2/312, np. przy leczeniu róży
najmłodszy z trzech braci krzesze dziewięć razy I. z krzemienia licząc głośno wspak od dziewięciu do
jednego K 39 Pom 388, ->ogień, ->krzemień; na Podhalu podczas robienia sera rozpala się pod nim
ogień tak, by iskry 1 płomienie mocno skakały, to żaden babroś nie zepsuje mleka ani sem ani nie
będzie miał przystępu do Owiec Baz Tatr 181.
I. towarzyszące ognistemu demonowi w postaci ptaka nie zapalają wisla 1904/330; zapalają I.
towarzyszące Ognistemu Chłopu: por. Kej las gore - to tyn Lognisty Chop idzie Śmiel Opól 41 i
wierzenie o wężu, który I. sypanymi z pyska zapala siano ZWAK
1881/172 Janów, Zloczów.
♦ Na podstawie obserwacji I. przepowiadano przybycie krewnych/gości - gdy
wypadały/wypryskały z komina/pieca/spod blachy ZWAK 1878/131, ZWAK 1886/91, ZWAK
1887/32, Wisla 1903/272, Lud 1908/369, K 31 Pok 149J gdy rozsypywały się około Ogniska Wisla
1905/168, odstrzelały od drewna K 17 Lub 131, pryskały K 42 Maz 408, wylatywały K 7 Krak 254,
padały dałeko wisla 1889/491.
Na Podhalu, kolędnik w Boże Narodzenie uderzał kociubą w nalepę (gdzie pali się
ogień) i jako leciały iskry z tego uderzenia to on telo zycył bacowi owiec t krów Baz
Tatr 135.
• Kto na św. Jana (24.VI) rzuci jakąś część odzieży na iskierki z zaklętych pieniędzy, objawiających
się tego dnia, odnajdzie te pieniądze, ZWAK 1891/258.
Na Pomorzu wierzy się, że I. sypiące się z ogona skrzaka, demona w postaci kota padające na
osobę goniącą skrzaka mogą zmieniać się w złoto lub wszy K 39 Pom 262.
^ I. jest w pieśniach symbolem m i ł o ś c i i n a m i ę t n ośc i miłosnej 8. I. jest
symbolizowana przez: czerwoną igłę 1, czerwony czubek kury 2, czerwonego robaszka 3.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 — Ceryóna jigła kómińinam yistfigła/ vif 'igła. (Jiskra). Sych SKoc 2/57.
2 - Czarna kura (czerwonym) czubkiem rusza, a skrzydłami bucha. (Chałupa, z której wychodzi
dym, czasem z iskrami). Fol f Z ag nr 180.
3 - Czerwony robasek ma ze sobą piasek. (Ogień, iskry). Fol f Z ag nr 198.
PRZYSŁOWIA
4 - Mała iskierka wielki pożar wznieci. NKPP iskra 6, nadto war.: ZWAK 1883/104, Lud 1907/157,
TN Motycz 1985, TN Cholowice 1985, TN Krasiczyn 1985, NKPP początek 14.
5 - Dom spaliwszy, iskra gaśnie. Wisla 1897/348.
6 - Zła iskra spali i sama też zgaśnie. NKPP iskra 10.
MODLITEWKI
7 - Iskierka [=dusza] słyszy, biegnie do kościoła, zapala świece, gdy Jezusa
prowadzą na męki.
Pan Jezus pod krzyżem stał, Wielkiej męki s ię bał. Żydowie jadą, pytają się: Jezusie Chrystusie,
gdzie idziesz? Do gospody napić się zimnej wody. Gdy to iskiereczka usłyszała, Do kościoła pobieżała.
Kot Zn 475; war.: Jak mnie wzięli Żydzi bić, Ino mi jedna iskiereczka została. Wszystkie kościoły
poobiegała. Kot Zn 419; Ino jedna iskierecka była, Co rano stajała, Do kościoła chodzała, Świece
zagorzała. Święt Nadr 254; Iskiereczka ognia do kościółka biegła, Świece zażygała. Kot Zn 419;
[Maryja] Z iskiereczka ognia do kościółka biegła. Świece się świeciły, Anieli śpiewali, Pana Jezusa na
męki prowadzili. Kot Zn 413.
PIEŚNI
8 — Iskry z płonącej sosny/lipki padają na / parzą dziewczynę.
Wysoko sosna gorzała, pod nią ma mila leżała, iskierki na nią padały, przez koszulkę ją parzyły.
Ach, miłemu je było zal, sukmaneczką ją przyodział. K 44 Gór 158; war.: Gorzała lipka, gorzała,
Marysia pod nią siedziała, iskierki na nią padały, po główce ci ją parzały, a Jasio się jej użalił,
czepeczkiem ci ją przywalił. Wit Baj 177; Pod borem sośnia gorzała, pod nią dziewcyna stojała. Iskry
na nią padały, suknie na nij gorzały, jaz do dnia. ... Przyjechał do nij pan młody, prosi o wionek
lawendy! K 27 Maz 162; Zgorzała lipka, zgorzała, ... pod nią dziewcyna Iczala. Na nią iskierki
spadały, ... Jasiowe ocka płakały. Stoin Żyw 343, zob. war.: Biel Kasz nr 57.
9 - Gore lipka, gore, iskierki padają, O tobie, syneczku, ludzie rozprawiają. Pies ŚI 2/286.
10 - Iskerecka
v
ogńa śvyćyła śe do dńa, Ta moja Jańelća sto tyśę"cy głodna. MAAE 1898/88;
tamże war.: ... nie tak'ego ja se kochanecka godna.
11 - Iskiereczka ognia, Gałązcczka ziela, Nie będziecie widzieć Mojego wesela. ZWAK 1886/267;
war.: Iskiereczka ognia, gałazeczka chmielu, nie będzie tu żaden na moim weselu. Lom Śląsk 422; ...
nikt sie nie doceka mojego wesela K 44 Gór 153, podob. Pies Si 1/132, 483;
314
DYM - eksplikacja
DYM eksplikacja
315
... juz my sie d
u
ockali, Dziywcynie weselo. Mika Oraw 36; ... galązeczka z cisu, czekaj mnie,
dziewczyno, aż przyjdę od flisu. Chód Śp 267.
12 - Iskra pali/parzy wodę.
Jechałem przez Wistę, Paliłem se fajkę, Upadla mi iskra, Spaliła się Wisła. ZWAK 1880/222
Wieluńskie, war.: TN Jacnia 1964, ZWAK 1880/168 Kieleckie.
LEGENDY
13 - [O Św. Stanisławie Kostce] Miłością pałasz Boga wszechmocnego, Użycz iskierki ognia
zbawiennego. Nie trzeba wodą zalewać miłości; Twój ogień nasze niech pali wnętrzności. Lom
Śląsk 430.
14 - Iskra spada z nieba i grzeje wodę, w której król kazał umrozić św. Dorotę.
/ kazał król [Herod] wody zimny nanosić, [kazał kadź wody nawozić), i świętą Dorotę
umrozić. A woda tak uczyniła, co się letnią stanęła. Z nieba skry gorące leciały, święty Dorocie wodę
grzały. K 22 Lecz 171.
15 - W raju znajduje się ze złotemi piórami rajski kogut; skoro nadchodzi północ, niebo
się wnetki otwiera, iskry spadają, a kogut rajski zaczyna piać. Koguty ziemskie, usłyszawszy
to pianie, budzą się, mając obsypane skrzydła iskrami, zaczynają je otrzepywać i jeden na
drugiego wołając, pyta się w te słowa: „Czy byłeś w raju". ZWAK 1883/111.
RELACJE POTOCZNE
16 - Strasznie iskry się sypią, jak strzecha się paliła, to takie iskry byty, że trudno też było na
kilkanaście metrów podejść. TN Motycz 1985.
17 - Kamień sie ocierało i przykładało sie szmatkę do tego, i iskrę, kamień o kamień sie tarło.
Iskra szła na szmatkę. TN Krasiczyn 1985.
18 - [Ognisty Chłop walczy z wodnikiem Norkiem.] S colkyj mocy przidepnól tego
Łognistego Chopa do ziymie. A iskrów tela polejcialo, colke iskrzysko tego bolo. [Wodnik
Norek wgniótł w ziemię Ognistego Chłopa. W tym miejscu powstał dół] A w tym dole to
sam sie taki łógyń palól, take gorónco ś niego szło. Kej ból ćmok, to s tego dola take iskry
porzónd lejciały nade Łostrowie i barzoły, take świateleczka małe. I dycki tak bolo. A tyn dól
jyni Noroczóny miónować Czortowym Dołym, a te świateleczka kleklimankóma. Śmiel Opól 45.
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 433; For Sym 75; Kop SMit 410.
-+OGIEŃ, PŁOMIEŃ, KRZEMIEŃ.
Joanna Szadura
DYM
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie i kolekcje. Wygląd. Właściwości. Czynności. Działania
sprawcze. Lokalizacja. Zastosowania obrzędowe, ochronne i oczyszczające, lecznicze i praktyczne. Zakazy
Przepowiednie i wróżby. Symbolika, sennik.
Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Przepowiednie pogody. Zamówienia. Pieśni. Relacje potoczne.
Bibliografia.
W polskiej kulturze ludowej dym traktowany jest jako łącznik nieba i ziemi, przypisuje mu się
możliwość przenoszenia spalanych przedmiotów z tego na tamten świat. Wiąże się go z -►ogniem, a
tym samym z jego własnościami apotropeicznymi i magicznymi. Jest symbolem ulotności i marności
(por. fraz. obrócić w dym), powiązania nieba i ziemi, ducha i materii Kop ssym 79, Herd Lek 37.
W wielu kulturach traktowano go jako przekaźnik ofiar składanych bóstwom/Bogu Lur slow
80-81. Z jego gęstości, koloru, kierunku unoszenia wróżono o pomyślności Mosz
Kul 2/392-393.
W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j okadzanie dymem kadzidła miało początkowo znaczenie
oczyszczające i odstręczające złe moce; kierunek unoszenia się dymu miał wskazywać duszom drogę
ku wieczności, stał się też symbolem wznoszenia do nieba
modlitwy, Uwielbienia Boga Lur Slow 80, For Sym 218-219, Herd Lek 60.
W języku polskim słowo dym występuje w podstawowym znaczeniu 'wznoszące się w powietrze w
postaci kłębów lub mgiełki drobniutkie cząstki, które powstają przy spalaniu'. Oznacza też 'dom
mieszkalny', a wtórnie też 'mgłę', 'opary, wyziewy unoszące się nad wodą'.
Wyrazy pochodne to dymnik 'miejsce, gdzie powstaje dym; otwór do odprowadzania dymu';
dymnica (i) 'wędzarnia, suszarnia', (2) 'roślina z rodziny makowa-tych, Fumana'; (3) 'zadymka
śnieżna', (4) 'pole z lotnymi, jałowymi piaskami' też (5) 'komin'; dymienica 'nabrzmiałość w
pachwinie'; zadymka 'gęsty śnieg z silnym wiatrem; zamieć, zawieja'; dymka ( i ) 'drobna cebula
wędzona w dymie', (2) 'śliwka wędzona w dymie'; dymek (i) 'zapach, który wydają z siebie ptaki' oraz
(2) 'kowal', (3) 'biały kwiatek'; zadymiony 'mający barwę przypominającą kolor dymu, szarawy';
dymić/dymić się, zadymić (i) 'napełnić, przesłonić dymem', (2) 'wydzielić dym; buchnąć dymem'.
=
Nazwa dym, etymologicznie pokrewna z duć, nadymać, wzdymać, kontynuuje ie. dhu-mo-s
'kłębienie się' sPr 5/208, Si SE 1/185, Vas ES 1/558. Nazwy synonimiczne D. z komina/pieca to: na
Śląsku smąri, kurz - stąd kurna chata; w północnej Małopolsce, południowo-wschodniej Wielkopolsce
i na Mazowszu swąd; smród -głównie na północnym wschodzie; sopucJi na Kurpiach; gaz, gazy -
sporad. na wschodzie; rzadko czad MAGP 12/2/28; Hania Plut Glog 142.
* T D. powstaje z o g n i a i p ł o m i e n i : był płomień i z płomienia dym TN Cholowice 1985,
także 11, ale pojawia się wcześniej od nich w zag. Ojciec się rodzi, syn po dachu chodzi (Ogień i dym)
3; z ogniem tworzy zespół, por. przysł. Nie ma dymu bez ognia 9, por. 10; w pieśni Syczą płomienie,
ogniste węże, W płuca się wdziera duszący dym Nyr Kar 2RG. W ulotny, bezwartościowy 1). mogą w
ogniu z a m i e n i ć się rzeczy cenne, stąd fraz. puścić z dymem 'spalić, zniszczyć coś' NKPP dym 15,
por. Dek Sier 215, 217; pójść/ulecieć/zniknąć z dymem 'spłonąć, spalić' s SFr 1/198, Gaj Rozw 47, ten
sam fraz. objaśniany też jako 'przehulać, roztrwonić' NKPP dym 14; w dym się obrócić 'zginąć, przepaść'
S SFr 1/198.
Wierzy się, że z D. uniesionego do nieba powstaje d e s z c z Lud 1903/65; także chmury mogą
brać się z dymu Pet Dem 60, Mosz Kul 2/46; podob. ->obłoki to D. uniesiony do góry i tam
zgęszczony K 34 Chel 256. Wierzono, że deszcz można wywołać paląc w ogniu różne zioła, jeśli dym
pójdzie w górę TN Krasiczyn 1985. Porównaj praktyki sprowadzania -t-deszczu.
® S i w y / c i e m n y : w zag. porównuje się go do siwego konia 4, skrzydeł czarnej kury 8,
określany jako bury Lig śląsk 129. Ma postać kłębów, chmur; jest gęsty powsz.
O Na specyficzny z a p a c h wskazują nazwy synonimiczne smąd/swąd, smród MAGP 12/2/26-28,
np. inny jest zapach D. z ognisk przy pieczeniu ziemniaków Kot
316
DYM - eksplikacja
DYM eksplikacja 317
San 173, inny D. związanego ze złymi mocami (czarownicą, diabłem), np. masło czarownicy czuć
dymem takim jak kopeć ze smoły K 17 Lub 111, D. palącego się węgla bywa kojarzony z diabelskimi
sztuczkami - taki kieby diabla rozdeptał Lig śląsk 129; smrodliwy dym czyniący powietrze zaraźliwe
wydobywa się z paszczęki diabła Kap Daj 102. Podobnie w piekle D. jest smrodliwy K 7 Krak 25, K H
Poz 213. D. z palącego się bursztynu jest psijemny dla nosa i oców PSL 1973/4/198. Zapach D.
wsiąka./oblatuje ubranie, włosy, czuć nim potrawy wit Baj 115, por 13.
■ R u c h : D . w z n o s i s ię do góry / do nieba / w powietrze, po świecie c h o d z i 3, na dach
wylezie 1, do nieba 1, pod niebiosy i d z i e 1, 4, wyjdzie na góię it>, po górze chodzi 3, lezie lc, fruwa
6. Może też wisieć 5. D. też rozchodzi się na różne strony ZWAK
1891/52; rozłazi się po ziemi ZWAK 1886/107, ZWAK 1889/77; Ściele się TN Krasiczyn 1985,
LL 1964/3/41, ZWAK 1878/133; przylega do ziemi K 31 Pok 157; tłucze/bije się po ziemi TN
Zaleś 1991; Snuje się jak mgła Mosz Kul 2/52 nisko po dacliacll Gaj Rozw 135, podob. ZWAK
1882/198, szybuje 15, kurzy się K 31 Pok 157, Nitsch Tek 94. W zależności od intensywności D.: idzie
kłąbkiem Czap Mat 127, oknami i dźwiami wali Cisz Krak 164, Lud 1910/83, bucha
kłębami K 15 Poz 95, ZWAK 1882/198.
Porusza się cicho, bez żadnych odgłosów, por. zag. Widać, jak leci, a nie słychać Folf Zag nr
1167, we fraz. rozwiać się jak dym 'zniknąć, ulotnić się'.
K ł ę b i e n i e się D. ma odbicie w etymologii słowa (zob. wyżej) oraz w znaczeniach wtórnych
słowa dym typu: 'kurz, kłęby kurzu, kurz na drodze', por. kasz. d'emńica 'pole z lotnymi jałowymi
piaskami' Sych SGKasz 1/197, zadymka śnieżna, kasz. d'emńica 'śnieżyca, zadymka, zawierucha
śnieżna' Sych SGKasz 1/197; lokalnie na Kaszubach o morzu d'erhic 'brukać, zanieczyszczać, brudzić'
Sych SGKasz 1/196.
D D. jest łącznikiem między niebem a ziemią, por. typowy kierunek wznoszenie się D.: wyjdzie do
nieba ib, pod niebiosy idzie 4. Wierzono, że dym idzie do góry na chwałę Bożą TN Krasiczyn 1985,
„przenosi obiekty" z tego świata na tamten świat (w tym też do nieba), por. w żartobliwej pieśni: /
matkę nam juz spalili, 1 to dobrze ucynili. Sła z dymem do nieba, cegoz jej potrzeba? 17; znane są
praktyki spalania paznokci, włosów - by znalazły się na tamtym świecie i aby ich po śmierci nie szukać
na ziemi, -+ogień, -+świat.
Podobnie w praktykach znachorskich wierzono, że choroba opuszcza chorego w I) , którym chory
jest okadzany i jeśli kogoś ten D. owionie przeniesie na niego chorobę, dlatego przy spalaniu chorób,
zamawiający musi uciekać przed D. ZWAK 1892/259, uważa się również, by D. nie doleciał chorego K
48 Ta-Rz 302, -»ogień.
D. dusi: K 34 Chel 209, w bajce oszukiwany mąż rozpalając w piecu zadusił dymem schowanych
do pieca przez żonę kochanków ZWAK 1880/199, war.: ZWAK 1887/262. W innej bajce upominający
się u pana o skradziony kubek kogut, wrzucony do ognia, łyka D. i wypuszczając go potem z siebie
wszystkie konie w stajni czadzi tak, ze zdechły Krz PBL nr 715. Wg podania D. dusi bestię podczas
pożaru miasta K 20 Rad 262. Określa się
gO jako duszący Nyr Kar 286, TN Motycz 1985, wdzieiującij Się W płuca Nyr Kar 286.
Wierzono, że czarownic D. nie dusi, ale połknięty przez nie powoduje, że gdy nie mogą być na
sejmie z czartem bioro gruby dym w gębę, który trzymając, wszystko jak na dłoni widzą K 21 Rad 225.
Jest p i e k ą c y i o s t r y s SFr 1 /198, gryzie w oczy 2, scypie w ocy K 22 Lecz
130, podob K 21 Rad 86. W czasie oczepin robiono w izbie D. z grochowin, żeby drużba i drużka
płakali K 49 Sa-Kr352. Bywał przyczyną chorób oczu Kot Podg83. Fraz. być komu dymem w oczach
znaczy 'przeszkadzać widzieć' NKPP dym 2, co utrwalone w pieśni Dla dymu bardzo tęgiego Nie poznał
brat brata swego Nyr Kar 80, por. przysł. 14. Fraz. jak w dym znaczy 'bez wahania, bez namysłu' NKPP
dym 9.
D. b r u d z i : garcyska w kominie okopciałe dymem 18; D. c z e r n i , smoli K 20
Rad 61, Wit Baj 115.
W przysł. wymieniane właściwości D. oceniane są jako przykre, nieznośne, szczególnie w
mieszkaniach: Dym, dach dziurawy, zła żona najrychlej wypędzą z domu NKPP
żona 23.
A Mimo przekonania, że ciepło wraz z D. ucieka z izby K 20 Rad 61, instalowano kominy, które
znalazły nawet swoje miejsce w pieśniach i wierszach ludowych: Dym kominem chodzi, do góry
uchodzi. Powiedz mi Kasieńko, kto do ciebie chodzi? 01 Podl 35; dymem z komina dymi chałupina K 6
Krak 507, dym z kominów idzie prosto w niebo Pig Wyb 166.
D. w kurnych chatach uchodził dziurą w powale, którą w razie potrzeby zatykano babą lub
onuczką; część D. uchodziła przez otwarte drzwi do sieni i stąd na strych PSL
1961/3/161, PSL 1966/1/28, Wit Baj 114, Lud 1954/702, TN Cholowice 1985, K 16 Lub 59. W chacie
D. uchodził przez świnkę K 16 Lub 56, kachłę K 29 Pok 59, dziurę w powale nazywaną też
okiennicą/dymnikiem Wit Raj 114.
♦ Ze względu na wiarę w m a g i c z n ą moc D. stosowano go do: (a) rytualnej ochrony i
oczyszczania; (b) do leczenia; (c) w celach praktycznych.
(a) O c h r o n n a moc D.: D. w wierzeniach ludowych często przejmuje funkcje obiektów, z
których powstaje. Wierzono, że D. z palących się ziół święconych, gromnicy, gałązek z procesji
Bożego Ciała (wykorzystuje się je powsz. do zwalczania tego, co związane jest ze sferą złego) ma
specjalne właściwości.
Ochrona przed burzą 19. Skutecznym środkiem ochronnym był D. z: gałązek z procesji Bożego
Ciała Szyf Miw 66, wianków święconych w wotywny czwartek [oktawa Bożego Ciała] Kul Wiel 3/67,
K 15 Poz 190, TN Cholowice 1985; w okolicach Konina na Boże Ciało wianki wiła mądra 7, takich
ziół, jak: rozchodnik, rosiczka, kurze ziele, macierzanka, czarnyszka, łzy matki Boskiej, marchwica,
kobylak, żywokost, rumianek, mięta - wianek składał się z dziewięciu lu b jedenastu wianuszków -
wtedy D. miał siłę Kul Wiel 3/420. Palono wierzbę święconą w kominie, ażeby D. rozpędzał chmury
ZWAK 1889/189. Ochrona przed planetnikami to w istocie ochrona przed burzą, gradem, przeganiano
ich I), z mąki święconej i ziela święconego - planetmki uciekały z chmurami 1 wysypywały gmd 1 dysc
tam, gdzie tego me robili Baz Tatr 86, podob. Pel Dem 73. Obok tego funkcjonuje przekonanie, że
płanetnicy żywią się D. z mąki wysypanej do ognia podczas wypieku chleba Mosz Kul 2/656.
Dla ochrony przed piorunem 19, zapalano gromnicę Pel Dem 64, stawiano ją w oknie, uchylano
nieco kwaterę okna, aby D. wyszedł przez ową szparę na zewnątrz Gaj Rozw 136, jak ten dym sie
rozchodzi, to pomaga TN cholowice 1985, podob. gdy ziele święcone wyleci z dymem z komina,
rozegna chmury nad zagrodą i piorun w dom nie trzaśnie Pel Dem 65, podob. Kul Wiel 3/420.
Szczególną moc zabezpieczenia przed piorunem miał mieć D. z ziela bylicy i liści dębowych Lud
1913/115.
318
DYM - eksplikacja DYM eksplikacja
319
W celu ochrony zboża przed gradem gospodarz zatykał krzyżyki w zboże i palii ze wszystkich
stron pola po garści słomy, aby dym obsiadł całkiem oziminę ŁSE 1967/295.
Do ochrony przed diabłem/demonami używano D. z liści dębowych Lud 1913/115. Wierzono
powsz., że diabeł lęka się D. kadzidła kościelnego K 22 Łęcz 272. Gdy pierwszy raz wyprowadzano
bydło na pastwisko, okadzano je D. z palących się święconych wianków, by nikt krowom nie odebrał
mleka ŁSE 1961/207, Bar środP 299, Karw Dobrz 60, Kot San 70. Także w noc poprzedzającą
Wniebowstąpienie Pańskie (gdy czarownice są najbardziej aktywne) gospodynie podkadzały wymiona
krów D. ze święconych wianeczków z rozchodnika i terlyczu K 34 chel 154. Gdy krowom czarownica
mleko odebrała zalecano kadzenie wymion krowy D. z gromnicy Dek Sier 161, U. z czarciego łajna
Dek sier 161, z ziół święconych sim wierz 271, K 15 Poz 283, z białego zieła 'czosnku' K 7 Krak 129.
By przywrócić krowie mleko okadzano też krowy kadzidłem ze skóry łasicy
Woź Low 48.
Na Podhalu owce, które przyszły pierwszy raz na hale okadzano D. z ognia z pierwszego palenia,
z zielem i smolą na łubku zebraną po drodze ze starych drzew. Dym ze smoły pilnuje, coby owce
dobrze sie chowały i nie chorowały Baz Tatr IST; podob. kadzili D. z ziela i ze smoły z dziewięci
smreków Baz Tatr 179.
Moc o c z y s z c z a j ą c a D.: wierzono, że D. wykurza zło, nieczystość Mosz Kul 2/313. Gdy na
halę przyjdzie obcy pies (szczególnie siwy lub biały) to po takim psie trza okadzić całom hale, a
nobarzyj salas i stronge Baz Tatr 98. Na Podhalu baca laskę skorusowom [leszczynową] święconą w
wigilię Matki Boskiej okurzał w D. z pierwszego ogniska rozpalanego na hali - gdy nią uderzał o
ziemię, to wiedzioł, kto mu co robi, a takom gałęziom on piknie złe odpędził Baz Tatr 164.
Funkcję tę prawdopodobnie pełni też okadzanie kadzidłem (na Kurpiach składnikami kadzidła
były jagody jałowca i bursztyn) w niektórych obrzędach kościelnych Lud 1952/399; podob. w domach,
gdy miał przyjść ksiądz po kolędzie wykadzano izby D. z jałowca lub mirry TN Motycz 1985, TN
Krasiczyn 1985; na Pokuciu gospodarz kadził izbę przed wieczerzą wigilijną K 29 Pok 86. Kadzidłem
kadzono w izbach po wyniesieniu
Zwłok MAAE 1908/117.
(b) L e c z e n i e : wykorzystanie D. w ludowej medycynie opiera się m.in. na przekonaniu, że
wykurza on chorobę Kul wiel 3/420, ale wierzono, że może stać się także ich przyczyną 16.
Przez o k a d z a n i e D. leczono ludzi i zwierzęta. Leczono: katar D. z pióra, rogu z końskich
kopyt, kawałka starej skóry K 7 Krak 167; ból zęba - D. ze święconych ziół TN Krasiczyn 1985;
choroby oczu - D. z wianeczków WOŹ Low 48; podob. różę K 46 Ka-S 469; ukąszenie przez węża - D.
z kminku Kot Las IOO, lub surowym leniem gadzim Baz Tatr ioo; febrę - D. z pręcika leszczyny K 48
Ta-Rz 302, D. z rózeg miotły, którą zamiatano cerkiew lub z koszuli, w której nieboszczyk wyzionął
ducha K 31 Pok 172; urok zadany dziecku - dymem rózg dziewięciu dziewięć razy kadź K 15 Poz 115,
nadto K 43 Śl 71. Kadzidła używano, gdy kogo nagłe zimno porwie, od kołek brzusznych, nagłego
przestrachu, przywidzenia Wisła 1902/363. D. z cetynki cisowej 'igliwia cisowego' zdejmowano urok z
krowy, której odebrano mleko Baz Tatr 162. Po ocieleniu krowę okadzano D. z żółwiowego ziela
zerwanego przed św. Janem, wierzono, że okadzanie przynosi mleczność krowom i spędza żółwia
'nabrzmienie na wymionach' TN Motycz
1985. Krowy chore i po ocieleniu okadzano D. z kadzidła MAAE 1903/117. Okadzenie owiec sierścią
wilczą powoduje strachanie się owiec Baz Tatr 98.
Okadzanie w niektórych obrzędach magicznych ma miejsce o wschodzie lub zachodzie słońca,
rzadziej w południe lub o północy Baz Tatr 84.
W d y c h a n i e D. zgodnie z przekonaniami jest skuteczne w leczeniu: bólu zęba: D. z lulka
mający „odmienny odór", wyciąga robaki z zęba ZWAK 1882/263; D. z korzenia pokrzywy leczono
gruźlicę, szkarlatynę, tyfus LL 1976/3/46; D. z palącego się bursztynu miał pomagać na boleści w
chrzodku, pomaga też kobietom na bóle maciczne, podobnie jak wąchanie D. z włosów swoich z głowy
Lud 1952/399. Kiedy zapaloną gromnicę przynosi się w dniu Matki Boskiej Gromnicznej (2.II) z
kościoła do domu, gasi się ją a D. wdycha, by nie bolało gardło Udz Krak 48.
(c) Z a s t o s o w a n i e p r a k t y c z n e : właściwość odurzania, powodowania utraty
przytomności wykorzystywano w łowieniu zwierząt gnieżdżących się dziuplach (tchórze, kuny i łasice)
i norach (królik i , lisy, gronostajki, piżmaki) Kul Wiel 2/338, 339, 340; w pszczelarstwie do
poskramiania złości pszczół podczas dostawania się do ula Kul Wiel 2/240-241, por. podkurzacz,
podkurzaczka, dymaczka, dymka, kurzydło, dmuchawka - urządzenie służące do robienia D. najczęściej
z próchna wierzbowego. Utrwalone w przysł. Chroni się, jak pszczoła dymu Wisła 1897/346. Wędzono
w nim mięso, ryby, na Podhalu w D. wędzono ser Baz Tatr isi.
Znaki dymne: w dniu św. Wojciecha zbójnicy schodzili się w kompanię, znakiem spotkania był D.
ukazujący się nad Osobitą (z ognia, który rozpalał tam harnaś) Kom
Tatr 37.
Z a k a z y . D. podobnie jak ognia nie wolno ręką kłócić 'rozganiać', gdyż bodłoby się bydło; gdy
D. jest w kuchni nie należy motać Wisła 1903/159, nadto ZWAK 1881/116.
♦ Z wyglądu i kierunku poruszania się D. przepowiadano stan pogody: pogoda będzie jeśli D. unosi
się prosto do góry powsz., np. 15; n i e p o g o d a - jeśli D. rozściela się TN Cholowice 1985, ściele
TN Krasiczyn 1985; d e s z c z -jeśli D. rozłazi się, rozchodzi się na różne strony, ściele się po ziemi
nisko powsz., gdy D. z pieca kurzy się na izbę K 31 Pok 157; odwilż, plusk - jeśli D. ściele się po ziemi
Mosz Kul 2/52, ZWAK 1978/133, bucha kłębami ZWAK 1882/198; slota -jeś li D. ściele się po ziemi
ZWAK 1882/198; mróz -jeśli D. wzbija się w górę ZWAK 1878/133, Mosz Kul 2/52, ->pogoda.
Z kierunku D wróżono: (a) o z am ąż pój ś c i u, np. dziewczęta paliły starą miotłę, aby dowiedzieć
się z której strony nadejdzie pan miody (z tej, w którą wiatr D. niesie) Kul wiel 3/522; (b) o ś m i e r c i,
np. w wigilię Bożego Narodzenia komu D. ze świecy idzie najprościej, ten będzie długo zył Wisia
1889/758, es. Kul Wiel 3/181; na Śląsku w wigilię Bożego Narodzenia gaszono świece do trzeciego
razu, gdy D. idzie w górę - z d r o w i e , jeśli opada - osoba, która gasiła świecę niedługo umrze Wisła
1904/531. Gdy po zgaszeniu świecy, która paliła się przy chorym, D. pójdzie przez drzwi / w stronę
księdza Kul Wiel 3/492, ZWAK 1885/21 - chory umrze, gdy po kątach / w górę pociągnie/idzie ku
choremu - nie umrze wisia 1903/444, Kul wiel 3/isi. Z kierunku D. z palącej się słomy, na której leżał
zmarły wróżono, w której stronie śmierć wioskę odtąd najpierw nawiedzi Kul Wiel 3/187, Lud
1909/103.
* Z powodu swej nietrwalości traktowany jest jako symbol u l o t n o ś c i i m a r n o ś c i , co
utrwalają fraz. dym to szczery 'marna rzecz' NKPPdym 5; rozwiać się
320 DYM - dokumentacja
ŻAR eksplikacja
321
jak dym 'zniknąć, ulotnić się' SJP Szym 1/483; Ani dymu, ani popiołu 'ani śladu' NKPP dym i. Jeszcze inną
cechę sygnalizuje się we fraz. dym kupują 'robią coś nieprawdo podobnego' NKPP dym 4. W żartobliwej
przemowie weselnej: Na rożen maku, na sito dymu K 16 Lub 243.
W s e n n i k u śniący się D. oznacza c o ś n i e d o b r e g o , złodzieja, zmarłego w
rodzinie, wstyd, pochwalę, pieniądze, podróż; czarny U. - smutek i żałobę Etn! 1994
Nieb 151; Ogień Z D. - chorobę TN Cholowice 1985.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 — Dym nie ma rąk ani nóg, ani oczu, a chodzi/wychodzi/wyleci/wyłazi na
dach/na górę/do nieba.
a. Ni mo rąk, ni nóg, a jak wstanie, to do góry dostanie. (Dym). Folf Zag nr 335, war.:
tamże; Lezie, lezie, ani nóg, ani rąk, a wylezie. (Dym).. Cisz Krak 331, por. też Fol f Z ag nr 1080.
b. Bez nóg, bez rąk, a na dach wylezie. (Dym). ZWAK 1886/135, war.: Lud 1911/81; Ni
ma nóg, ani rąk, a wyjdzie na górę. ZWAK 1886/135, nadto MAAE 1908/316, Wisła 1902/418, ZWAK
1883/81; Ani nóg, ani rok, a na górę wylezie, jak dróg. Wisła 1892/315; Ni ma nóg, ani rąk,
a wyjdzie do nieba. ZWAK 1886/135; Nie ma nóg, ani rąk, ani oców, na kalonkc wyleci. (Dym.
Kalonka 'szczyt dachu z ubitego perzu i gliny'). Cisz Krak 331.
2 - Dym gryzie w oczy.
Me ma rąk, ani nóg, do góry wylizie, panów w ocy gryzie. (Dym). Folf Zag nr 335.
3 - Ojciec [= ogień] się rodzi, gdy syn [= dym] już po świecie/po górze/po
dachu/po domu chodzi.
Ojciec się rodzi, a syn po dachu chodzi. (Ogień i dym). Folf Zag nr 580; war,: Jeszcze się ojciec
nie urodził, Gdy syn już po dachu chodził. ZWAK 1887/127, nadto ZWAK 1886/140; ... już po świecie
chodzi. ZWAK 1878/178; ... po górze chodziul. Wisła 1889/669; Dosyć się syn nachodzi, Nim się
ojciec narodzi. ZWAK 1883/136; Nim sie ociec urodzi, syn juz po domu chodzi. Lud 1911/81.
4 - Siwy koń pod same niebiosy idzie. (Dym). Folf Zag nr 91.
5 - Co bez klinka wisi? (Dym). Folf Zag nr 788; war.: Wisi bez klinka. Lud 1911/85; Wisi, a nie
trzyma się. Folf Zag nr 1171, nadto Lud 1911/81.
6 - Bez skrzydeł - fruwa, bez nóg - chodzi. (Chmura. Dym). Folf Zag nr 255.
7 - Od kąta do kąta biją się chomąta. (Dym, tluczący się po izbie w chacie kurnej). Folf Zag nr
777; tamże war.: ... tłuką się chomęta.
8 - Czarna kura (czerwonym) czubkiem rusza, a skrzydłami bucha. (Chałupa, z której wychodzi
dym, czasem z iskrami). Foir Zag nr 180.
PRZYSŁOWIA
9 - Me na dymu bez ognia. NKPP dym 12c; tamże war.: Ni ma ognia bez demu, a demu bez
ognia.
10 - Z dymu ogień znaj, a gaś, nie czekaj. NKPP dym 17.
11 — Pospołu te rzeczy chodzą: dym za płomieniem, grzech za lubieżnym pojrzeniem
(dotknieniem). NKPP dym 13.
12 - Więcej dymu niż płomienia. NKPP dym 16.
13 - Kto w dym wlezie, dymem śmierdzi. NKPP dym 10; tamże war.: Kto w dymie siedzi, dymem
śmierdzi.
14 - Kto w pochlebnym kocha się dymie, ten w mgle grubej osiędzie. NKPP dym 11.
PRZEPOWIEDNIE POGODY
15 - Dym wznoszący się do góry zapowiada pogodę/mróz.
Jak dym w górę szybuje, zawsze to mróz zwiastuje. NKPP dym 8, podob. Mosz Kul 2/52, ZWAK
1878/133, ZWAK 1886/107, ZWAK 1889/77, ZWAK 1891/52, LL 1964/3/41, Gaj Rozw 135, TN Cholowice 1985,
Czap Mat 127, TN Krasiczyn 1985, K 48 Ta-Rz 260.
ZAMÓWIENIA
16 - [Zażegnywanie łuszczki i rysiego pazura:] Sed(ł) Pan Jezus z Najświętsą Panną
dróżką, Spotkał się z rysim pazurem i łuszczką. Wezmę sobie rusckę brzozową, Na tego
rysiego pazura i luscki siekanie, rzezanie. Bo ten rysi pazur i łuseka słoniowa (słoneczna),
gwiazdcczna, rzymna, dymna, wrzodala zapamiętała. Zegnam cię, zegnam, Pana Jezusową
mocą, Najświętscj Panny i wsytkich świętych pomocą. ZWAK 1879/56 Maslow.
PIEŚNI
17 - Juz nam ojca na pal wbili, t to dobrze ucynili. Wysoko on stoji, wody się nie boji ... I matkę
nam juz spalili, i to dobrze ucynili. Sla z dymem do nieba, cegoz jej potrzeba? K 6 Krak 188.
18 - U leniwej dziewczyny w domu garnki okopcone dymem.
Jzby nie zamiecie, warkocą nie splecie. Garcyska w kominie okopciale dymem, miscysko pod
progiem przykryte barłogiem. K 6 Krak 117, podob. Pies Śl 2/165; ... Łyżki pod kominem Zakopcialy
dymem ... święt Nadr 286, war.: Biel Kasz nr 197.
RELACJE POTOCZNE
19 - Dym z gromnicy / zapalonych wianków chroni przed burzą/piorunem.
a. [Gdy nadchodzi burza z piorunami] Przeważnie po domach zapaliajo takie wja-
nuszki święcone, palio, kopco, dymio tak, żeby to ten piorun nie uderzył w dom. Świece palio,
spiewajo piosenki taki nabożne. Czap Mat 76.
b. Gromniczno świece zapalajo, ten dym sie rozchodzi, to pomaga. TN Cholowice 1985.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/365-366; De Vries Dic 429-430; Herd Lek 37; Kop SSym 78-80; Lur Slow 150; W5rt
HofT 7/521-529.
OBURZA, CHMURA, DESZCZ, GRAD, MGŁA, NIEBO, OGIEŃ, PIORUN, PŁOMIEŃ.
Joanna Szadura
ŻAR
W polskiej kulturze ludowej żar podobnie jak -»węgle przez swój kontakt z ogniem posiada
podobne jak on własności magiczne (ochronne) i lecznicze.
Słowo żar w ogólnym języku polskim ma znaczenia: (i) 'rozpalone węgle w gorącym popiele', (2)
'upal, spiekota, gorąco' (żar słoneczny) oraz znaczenie przen. 'gwałtowność uczuć, zapał; ogień
namiętności' (z żarem przemawiać, żar miłości, pocałunków, spojrzeń) utrwalane w derywacie żarliwy
'pełen wewnętrznego żaru, zapału, gwałtowny' (żarliwy mówca, wyznawca, kochanek).
Wyrazy pochodne takie, jak np. żarzyć się (i) 'palić się bez płomienia świecąc jasnym blaskiem',
(2) 'świecić, błyszczeć, lśnić; odbijać się od tła jaskrawą, czerwoną
322
ŻAR cksplikncja
ŻAR cksplikaeja
:S2:t
barwą'; żarzyć (i) 'poddać co działaniu wysokiej temperatury, rozpalać do czerwoności, powodować, że
coś się żarzy' też (2) 'jątrzyć się, srożyć, zaostrzać się, zaognić, rozpalać, wzmagać, potęgować';
żarzeniec 'silne zaczerwienienie twarzy, rumieniec'; żarzeJnia 'fajerka'; żarzysty 'pełen żaru, żarzący
się jaskrawię, iskrzący się, rozżarzony, rozpalony, pałający'; żarzyzna 'całopalenie, ofiara spalana w
ogniu' - łączą znaczenie słowa żar z ogniem i utrwalają stereotypowe własności żaru takie, jak ciepło,
świecenie, czerwona barwa.
=
Forma podstawowa żar i jej pochodne etymol. od psł. pnia "gćrr, 'gorący, ciepły' Vas ES 2/35, SI
SE 1/323 będącego też podstawą utworzenia wyrazów: pożar, żarliwy, Żarki, gorący, gorliwy, gorzeć,
grzać Briic SE 661. Vasmer zestawia słowo żar z pokrewnym struś, górnie 'żar' i grec. termos 'ciepły'
Vas ES 2/35.
Formy pochodne to: żarz Lin SJP 6/882, Karl SJP s/rai; żarzew Lin SJP 6/883, Karl SJP 8/695; z
sufiksem -ewie wskazującym na nazwę zbioru: zarzewie K 39 Pom 527, Karl
SGP 6/96, K 9 Poz 143; Zarzewie/Zarzywie Karl SGP 6/435, Sych SGKasz 6/188, Dek Sier 107;
oraz żarzywo Lin SJP 6/883, Karl SJP 8/695; na Pomorzu rzerzeclze, rzerzedza Sych SGKasz 4/386, K
39 Pom 527, zarzywie K 3 Kuj 184; formy zdrobniałe: żarzątek Lin SJP 6/883; żerzatek Karl SJP 8/695;
z przestawką też rzeżatek Lin SJP 6/883, Karl SJP 8/691; na Lubelszczyźnie w l.mn. żarzotki wisia
1897/246.
Bliskoznaczna nazwa prysk 'gorący popiół, w którym drobne węgle jeszcze nie wygasły' K 42 Maz
392, por. Wisła 1890/101, jest spokrewniona z wyrazami pryszcz/prysz-czec/pryszczel 'bąbel, pęcherz
od ognia, wrzód'; pryszczeniec/pryskirnik 'ziele, które usta bardzo rozpala i pryszczy'; pryszczenica
'ziele, rozchodnik pryszczący' Lin SJP 4/493; perzyna, perz 'zarzewie' Briic SE 402, 'to, co się pali lub
zostało zniszczone pożarem; zgliszcza' obecne we fraz. obrócić/rozsypać/zamienić (się) w perzynę
'spalić (się) doszczętnie, zniszczyć (się) całkowicie', oraz w derywacie zaperzyć się 'zaczerwienić,
rozognić' Briic SE 402 znaczącym współcześnie 'unosić się gniewem, wpadać w złość, irytację'.
+
x
Z. pozostaje w ścisłym związku z -* o g n i e m , może wzniecać płomienie, por. też
metaforyzację miłości jako ognia i Z., w pieśniach niech miłość bliźniego w ich sercach się żarzy Nyr
Kar 174; ogień dla ciebie w mym sercu się zarży Lom śląsk
398.
A Z. z pieca wymiatany jest pociaskiem, grzebłem, słomianym pomiotłem zmoczonym W Wodzie
Kul Wiel 1/209, Hol Wes 56.
Z. łączony z nie6em i słońcem (boże ognisko, niebieski ogień), zaćmienie słońca tłumaczono m.in.
tym, że diabeł ukradł nieco żaru u Boga ZWAK 1878/126 ziemia Dobrzyńska; wg pieśni Słońce się
żarzy nam na zbawienie K 5 Krak 250, ->ogień niebieski, por. znaczenie Z. 'upał, spiekota, gorąco'.
Też w piekle zarzewie wieczne, ogień, żar, ciepło TN Krasiczyn 1985, ->ogień piekielny. W pieśni
wojennej żar piekła przygotowany Nyr Kar
1
346, war.: świr Pies 276.
® Językowo ustabilizowana czerwona/jasnoczerwona b a r w a Z. TN Krasiczyn 1985, cecha
utrwalona w znaczeniu słów żarzeniec 'silne zaczerwienienie twarzy, rumieniec' SJP Dor 10/1406 i
żarzyć 'rozpalać do czerwoności' SJP Dor 10/1406 oraz w przysł. Znać prędko i po twarzy, Jaki się w
kim ogień zarży Lin SJP 6/886.
O W wierzeniach Z. podob. jak ->ogień, ->węgle ma własności o c h r o n nc Wisła 1897/246;
jego moc ma być tak duża, że wystarczy wymówienie słowa zar, by np. przepędzić upiora Mosz Kul
2/311.
T e m p e r a t u r a: Z. jest gorący, por. piasek gorący jak żar K 24 Maz 307. W znaczeniach
metaf. Z. to 'ogień namiętności, gwałtowność uczuć; zapał' SJP Dor 10/1400, we fraz. żar miłosny, zar
patriotyczny, zar wewnętrzny, zar namiętności, uczucia, pocałunków s SFr 2/sm.
■ Typowe zachowania: zarży się to 'pa l i się bez płomienia świecąc jasnym blaskiem', nie ma
płomienia tylko jest żar, taki czerwony, ogień TN Krasiczyn 1985; bije s SFr 2/89, we fraz. zar bije z
ócz Folk Lodź 164; bucha s SFr 2/891; zieje S SFr 2/891; błyszczy, w porówn. oczy upiom błyszczące,
jak zar i< 31 Fok 211
D /, parzy n.k si.-r 107, co utrwalone we fraz. siedzi jak na żarzących się węglach j zarzewiu NKPP
siedzieć 69, nadto: siedzieć jak na rzerzeuim 'niepokoić się' Sych SGKasz 4/386; jakby mu kio nasypał
prysku za cholewy Lin SJP 4/492, pali w porówn. brakło mu tchu w piersi, jakby pełnej palącego żaru
Lig śląsk 139. Wierzy się, że jeśli posypie się gorącym zarzewiem w znanych sobie miejscach, to
czarownica dostaje wyrzutów na całym ciele Szyf MiW 158.
♦ Z. przechowywano przez noc w piecu, w celu wzniecenia rano ognia Mosz Kul
2/504, na podpał Karl SGP 6/435; Z ćećora może kapą torfu vłoźec v pec, a reno jes je
zafede Sych SGKasz 6/188. Rozdmuchuje się go S SFr 2/891.
W zwyczajach weselnych ojciec przekazywał panu młodemu Z., gdy syn zakładał nowe ognisko
domowe; od tego Z. rozniecano nowy ogień w nowym domu; podobnie przy przenosinach do nowego
domu Mosz Kul 2/504.
X Oprócz praktycznego zastosowania jako źródła ognia czy wkładu do żelazek Kul wiel 2/614, Wit
Baj 205 używany w m e d y c y n i e ludowej, np. przy leczeniu przez s p a l e n i e symboliczne lub
rzeczywiste różnych przedmiotów związanych z chorobą Wisła 1897/246, l< 42 Maz 337, K 7 Krak
169, Pęk Bilg 236. Szczególne zastosowanie mają węgle wyjęte z Ż.
Z a k a z y . Z. podob. jak ognia nie wolno kłuć, drażnić, obrażać Mosz Kul 2/501, gdyż uważa się
go za istotę żywą. Obowiązuje też powsz. zakaz pożyczania ognia/zarzewia, a także jego sprzedaży
MAAE 1897/207.
• Dziewczynę, która w noc świętojańską skacząc przez ognisko wpadała w Ż.
uznawano za czarownicę i< 10 Poz 204.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/203, 512-515; Gamlv Ind 683; Mif Tok 1/439.
-f-OGIEŃ, OGIEŃ NIEBIESKI, OGIEŃ PIEKIELNY, POPIÓŁ, WĘGLE.
Joanna Szadura
324
WĘGLE eksplikticja
WĘGLE eksplikacja '.YZTi
WĘGLE
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie. Ekwiwalencje. Kolekcje Wygląd Czynności i właściwości
Działania sprawcze. Lokalizacja. Węgle jako narzędzie kary i pokuty. Zastosowania praktyczne, magiczne i
lecznicze. Ilość. Przepowiednie i wróżby.
Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Zamówienia. Bajki. Relacje potoczne i zapisy praktyk. Bibliografia.
W polskiej kulturze ludowej węglom przypisuje się szczególne własności magiczne wynikające z
łączenia go z -t-ogniem. Służyły do rozpoznawania i odczyniania uroków, ochrony przed złem oraz
oczyszczania.
W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j węgle są symbolem wszystkiego co straszne i groźne:
objawionego gniewu Boga, mąk piekielnych For Sym 76, Lur slow 259. Równocześnie widzi się w
nich symbol Chrystusa i Eucharystii For Sym 77.
Słowo węgiel (zwykle w l.mn. węgle) występuje w znaczeniu 'to, co zostaje po paleniu się, w
postaci drobnych kawałków, często rozżarzonych', np. w zwrocie pot. siedzieć jak na rozżarzonych
węglach; wyrazy pochodne utrwalające cechy węgli uznawane za typowe: wąglik (1) 'wrzód ognisty,
iskrzyk', (2) 'ptak, ognik, zapalacz', zwęglić 'spalić na węgiel'.
=
Nazwa węgiel, zwykle w l.mn. węgle, ma zasięg ogólnosłowiański, a wywodzona jest od ie.
rdzenia Gamlv ind 274. Etymologia wskazuje na to, że W. traktowane są jako bierny przedmiot
działania ognia Gamlv ind 274. Inne nazwy węgli to zdrobniałe węgielek ŁSE 1963/113, wąglik Baz
Tatr 185 oraz wskazujące na ich związek z ogniem: ogień K 48 Ta-Rz 280, ogień jarzący z drzewa 10,
pęcyna 9, -+żar.
* W. pozostają w ścisłym związku z o g n i e m , co oddają charakterystyczne określenia: spalić
(co) na węgiel; zgorzeć na węgiel; zwęglić (co), np. zwęgleniu ulega ciało dziewczyny, która nie
szanowała matki i w którą za karę uderzyły dwa pioruny Nyr Kar 169; ciała matki i córki, które
zginęły w pożarze Nyr Kar 157; pozostałością W. jest p o p i ó ł 3.
W baśniach spotykany jest motyw zamiany W. podarowanych przez Doga/świętych/mitologiczne
istoty sierocie/ubogiemu w -łzłoto lia-c lub skarbów przypadkowo wydobytych w W. K 48 Ta-Rz 266;
w W. Bóg zmienia złoto, aby ukarać kłamców K 3r, Przem 200, podob. diabeł, by dokuczyć babie
ZWAK 1881/162. W. (= dusze grzeszne) zabrane przez litościwego chłopa z piekła zamieniają się w
czarne owieczki 12.
W W. są ekwiwalentem rozgrzanego -+kamienia przy odczynianiu uroków Lud
1905/384 i 395, Baz Tatr 93.
+ W praktykach magicznych W. były powsz. używane razem z c h l e b e m przy rozpoznaniu i
odczynianiu uroku 15 oraz leczeniu chorób pochodzących z zauroczenia K 3 Kuj 94, K 15 Poz 117. W
podobnej funkcji stosuje się W. z: chlebem i r ó z g a m i , solą, k a m y k i e m (rzadziej z włosiem ze
szczotki) 15. Chleb, sól i W. miały chronić
od CZarÓW K 7 Krak 224.
® W. żarzące się. ogniste węgle K M POZ 218 są c zer w one 1,2, Czub Aneg 92, Baz Tatr 128, por.
fraz. prażyć węgle do czerwoności K 42 Maz 479; w bajce płomyk grzejących się skarbów wyglądał
jak żarzące się węgle lub kocioł pełen czerwonego złota K 7 Krak 212.
Wygasłe W. są c z a r n e , fraz. czarny jak węgiel, poczernieć na węgiel, np. poczerniał na węgiel
i został porwany przez Lucypera zły łotr ukrzyżowany obok Jezusa K 7 Krak 18. W pieśni ironicznie o
rączce dziewczyny bieluchna jak węgiel spalony
K 28 Maz 237.
■ O W. Są Q O T (£ C 6 K 20 Rad 132, Woź Łow 48, TN Krasiczyn
1985; W tekstach
z określeniami: żarzące K 39 Pom 527, żarzące, żarzyste Lin S.IP 6/210. Wygasłe W. są zimne 13. W.
ż a r z ą się powsz; przepalające się skarby wyglądają jak żarzące się węgle K 7 Krak 212, podob l,ud
1895/204; żarzą się płomieniem Bart Lub 27; j a r z ą się ZWAK 1882/inn, Lud 1902/361;
i s k r z ą s i ę : we fraz. oczy iskrzą się jak węgle K 15 Poz 198; oczy goreją, świecą się jak icęgle s
SFr 2/5.'ii; p a l ą się: np. oczy, jak dwa węgle rozpalone K 5 Krak 25, Abram jak węgiel rozpalony,
rozgorzał miłością K 24 Maz 118, goreją Lud 1982/141, pałają K 14 Poz 38; tlą się s SFr 2/531 i
gasną/mdleją i, s SFr 2/531; też popiełeją ZWAK 1882/211.
W. wrzucone do wody p i s z c z ą K 17 Lub 113; w ogniu s y c z ą Lud 1982/141,
s k w i e r c z ą 12.
O W. p a r z y , p i e c z e ; fraz. ktoś siedzi/stoi/czeka jak na żarzących się/rozżarzonych/
rozpalonych Węgłach NKPP stać 59a, skakać 23, siedzieć 69, S SFr 2/531. W sp al aj ą rzeczy na nie
rzucone, tylko w baśni W. podarowne komuś dobremu nie spalają 11.
A Są w kuźni Kul wie! 1/420 (węgle kowalskie K 42 Maz 434); w podziemiu K 14 Poz 38; w
piekle 12, K 51 Sa-Kr 282, -»ogień piekielny.
ł Rozpalone, gorące W. w piekle są narzędziem kary i p o k u t y : razem z gorącą smołą np. K 8
Krak 161; potępiony siedzi na rozpalonych W. LL 1966/2-3/42; diabli węgle rozpalone pakują
grzesznikowi w gardziel K 8 Krak 125; w baśni siostra, która chciała zabić brata musi za pokutę zjeść
rynecke węgli cisz Krak 98, co jest dla człowieka zadaniem niemożliwym do wykonania K 42 Maz 434,
cisz Krak 98; rozpalone W. jadł jednak smok, by wzmóc swe siły ZWAK 1881/225; można też smoka
zabić dając mu do zjedzenia W. sim ślOpol 19-20.
W ba.śni z pałających W. jest zbudowany podziemny pałac czarnoksiężnika K 14
Poz 38.
Z a s t o s o w a n i a p r a k t y c z n e . W. używano jako zarzewia ognia Or L 1928/74, K 17
Lub 79; W. obsypywano garnki, by potrawy nie wystygły Wit Baj 85, 202, por. 4, 5.
Z a s t o s o w a n i a m a g i c z n e . W. podobnie jak ogień miały mieć własności ochronne
Wisła 1897/246, Baz Tatr 93, zamykać drogę niepożądanym zjawiskom, odwracać skutki zadanych
uroków/czarów K 7 Krak 91. Pasterze W. z ogniska zgarniali do kupy, by im się bydło nie rozproszyło
K 40 MazP 91.
Święcenie oraz przenoszenie i przechowywanie poświęconego W. Szczególną moc ochronną miały
mieć W. święcone w Wielką Sobotę K 15 Poz 278, Baz Tatr 81, 83, 90, 162, takimi W", święcono
wodę TN Krasiczyn 1985. W. z poświęconego ognia niesiono do domu Baz Tatr 83, rozpalano od nich
ogień, obnoszono je wokół domu Baz Tatr 83, HO, od nich też rozpalano pierwszy ogień na hali Baz
Tatr 81, 83. Wygasłe W. z poświęconego
326
WĘGLE - eksplikacja
WĘGLE dokumentacja
327
ognia zabierano do domu i chowano pod strzechę, by chronić dom przed -►piorunem Baz Tatr 166.
Na Podhalu zabierano je na hale dla ochrony przed piorunem, ogniem i chorobami Baz Tatr 83,187, do
zamawiania duchów mieszkających na specjalnej gromcy Baz Tatr 177; węgielki tarninowe wbijano
wiosną w poletka, by chronić zbiory Kot San 64. Podob. zimne W. z ogniska, przez które przepędzano
bydło wychodzące pierwszy raz na pastwisko przechowywano w domach, by chroniły od chorób K 27
Maz 138.
P a l e n i e na W., np. zboża miało zabezpieczyć dzieci przed czarami wis t a 1890/101. By chleb
udał się, gospodyni wkładając go do pieca wrzucała na W. mąkę OrL 1928/195. Złe duchy odstraszano
dymem z siedmiu warstw różnego ziela rzuconych na W. w Kwietną Niedzielę K 43 śi 24.
W r z u c a n i e W. do wody. Wodę z wrzuconymi do niej W. wlewano do mleka/śmietany, by
zabezpieczyć przed urzeczeniem riileko i masło i< 15 Poz 113. podob. Baz Tatr 93, ŁSE 1961/98.
Taka woda rozlana po rogach stajni odstrasza zmorę Woź Low 47, 59, -►woda.
Wrzucane do wody W. służyły do: (a) sprawdzenia czy urok został zadany Mosz Kul 2/391 i
sprawdzenia jego pochodzenia oraz (b) do odczynienia uroku. Gdy W. wrzucone do wody tonęły
dowodziło to zadania uroku 14; albo że urok pochodzi od mężczyzny K 15 Poz 113, K 3 Kuj 94, K 7
Krak 93, ZWAK 1879/49. Jeśli najpierw tonął wrzucony do wody razem z W. - chleb urok miał
pochodzić od kobiety K 3 Kuj 94, K 1 Krak 93, Baz Tatr 130, ZWAK 1879/49. Wierzono, że gdy urok
pochodził od konkretnej osoby, to przy wymówieniu jej imienia W. wrzucony do wody tonie Lud
1906/266, a w Poznańskiem - że W. tonie, jeśli urok pochodzi od wiatru K 15 Poz 113, 117, 265;
podob. zatonięcie włosia ze szczotki świadczyło o zadaniu uroku przez wiatr Kul wiel 3/414, ->wiatr.
W. wrzucano do wody z intencją o d c z y n i e n i a uroku (woda z węgla) 7-9, 13, K 7
Krak 77, K 51 Sa-Kr 23, Kot Zn 422, Baz Tatr 129, Lud 1905/395. Jeśli W. tonęły, UWaŻanO, Że Urok
został zdjęty. Zalecano wypicie wody z węgla Bieg Lecz 19, obmywanie nią zauroczonego 13, K 39
Pom 383, K 7 Krak 77 lub łącznie oba zabiegi, ->woda.
Rysowanie W. znaku krzyża na trumnie miało chronić żywych i zmarłych przed złymi mocami K
24 Maz 216, K 6 Krak 6, K 49 Sa-Kr 531, 541; w Wielki Piątek na węgłacli obory miało ustrzec krowy
przed czarami ZWAK 1892/256; na drzwiach, pisano też słowa już tu była, aby oszukać cholerę Lud
1905/401.
Sianie W. Wierzono, że czarownica naśw. Jana (24.VI) o dwunastej w nocy tańczy na miedzy
sąsiada lub za stodołą i sieje W. na nieurodzaj Szyf Miw 164. W. rzucano za kobietą podejrzewaną o
odbieranie krowom mleka Szyf MiW 161. Rzucenie ugaslym W. za brzemienną miało spowodować, że
dziecko W. będzie gryzło K 42 Maz 392-393.
Przechodzenie przez W. Na Mazurach kobieta idąca z dzieckiem do chrztu kładła na siekierze trzy
W. rozżarzone i przez nie przechodziła z dzieckiem, by ochronić je przez urokami Lud 1908/43.
Zabierano je ze sobą do krztu TN Krasiczyn 1985.
Z a s t o s o w a n i a l e c z n i c z e . Przerzucaniem W. przez chorego lub wrzuceniem za koszulę
leczono dymtenicę, tzn. nabrzmiałość w pachwinie K 39 Pom 390, K 7 Krak 166, ZWAK 1892/259.
Pluciem na rozżarzone W. pozbywano się pryszczy na języku spowodowanych obmówieniem przez
kogoś Lud 1902/361.
Przyłożenie W. do chorego miejsca miało leczyć wrzody Bieg Lecz 100; postrzał f.SE 1963/153;
banię LL 1972/4-5/95-96; a bolaki powstałe jako kara za plucie na ogień leczono
trzymając w gembie trzy dni świencony wongiel Baz Tatr 187. Przyłożenie miału z W. wymieszanego z
chlebem i pajęczyną miało tamować krwotok Wit Baj 74, 273.
Wypicie wody z wsypanym do niej prochem ze zmiażdżonego W. leczyło boleści spowodowane
zauroczeniem wit Baj 71, podob. boleści brzucha K 17 Lub 113.
Okadzanie dymem powstałym przez rzucenie na rozżarzone W. różnych przedmiotów stosowano
przy leczeniu: kataru Lud 1899/165; róży Lud 1902/366; ukąszenia przez żmiję LSE 1961/ura;
ukąszenia przez węża LL 1957/1/31; paraliżu Bart Lub 32. Do zdejmowania uroków stosowano zabieg
spalania węgla nad chorym 6.
Obmywanie wodą z wrzuconym do niej W. leczyło: morzysko Baz Tatr 183; ból głowy
Baz Tatr 129, -►dym.
A W ludowych praktykach leczniczych używano ściśle określonej ilości W., najczęściej to liczba
n i e p a r z y s t a Baz Tatr 129, np.: sporad. jeden Lud 1905/384; powsz. trzy 7; oraz również
powsz. ich wielokrotność: dziewięć 8, 10, 13; też trzy razy trzy K 3
Kuj 247, Baz Tatr 129, Lud 1905/386, ŁSE 1961/96; trzy razy dziewięć K 7 Krak 94, K 52 Br-Pol
441; rzadziej pięć 10, czy siedem K 3 Kuj 94. Czasem używano p a r z y s t e j liczby W., np.:
czterech ZWAK 1887/36; dwunastu K 20 Rad 1.32.
Liczono je czasem na opak, np. kociubą 'pogrzebaczem' Kot Zn 422, Baz Tatr 129-130, Lud
1896/336, Lud 1905/395 albo dodając przed każdym liczebnikiem słowo nie Lud 1905/386.
♦ Z wyglądu i zachowania W. przepowiadano stan p o g o d y : będzie mróz jeśli W. przegarnięte
w-piecu żarzą się ZWAK 1878/135; z d a r z e n i a , np. przybycie gości, jeśli W. z ognia są odrzucane
w stronę drzwi K 17 mb 124, wystrzelają na pokój K 46 Ka-s 491. Jeżeli w Dzień Zaduszny (2.XI) z
pieca wypadnie W. mówiono, że dusza go wyrzuciła lub też sama się w tym ogniu miota K 5 Krak 311.
Z wyglądu W. wróżono o u r o d z a j u w przyszłym roku. W wigilię Bożego Narodzenia
kładziono W. na każdy bochenek chleba dany uczestnikom wieczerzy, na czyim chlebie W. szybko
zgasną, ten będzie miał chybny rok w urodzajach K 29 Pok 83; rozkładano W. na trzy kupki, jeśli W.
na pierwszej kupce żarzyły się jasnym płomieniem będzie dobry urodzaj Bart Lub 27, ->popiół.
0 terminie rozpoczęcia siewu w r ó ż o n o w wieczór wigiliny - rozkładano W.
na trzy kupki, siew będzie wczesny, gdy W. na pierwszej kupce żarzyły się jasnym
płomieniem Bart Lub 27. W Wigilię Bożego Narodzenia wróżono o ś m i e r c i , np.
kładziono pod pięć talerzy: nie palący się W., chleb, sól, mirt i pierścień; wybranie
W. oznaczało żałobę/śmierć wis ia 1895/494, Kul wiel 3/30. Spotykanie się lub wymijanie
W. puszczanych na wodę wróży parze młodych przyszłość Mosz Kul 2/393.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 - Idzie do wody czerwony, okrutny; wychodzi z wody mdlejący 1 smutny. (Węgiel). Folf
Z a g n r 9 6 4 .
2 - Co to za kluka [kura], co sedzy na czerwionćch jajach? (Gróp [sagan] na węglach). Folf Zag nr
186.
PRZYSŁOWIA
3 - Chroniąc się popiołu wpada na wągle. NKPP popiół 1.
4 - Kto na węgielku smaży, na popiołku zjada. NKPP smażyć 1.
328
WĘGLE - dokumentacja
POPIÓŁ eksplikacja 329
5 - Gotuj są, grapuśku, pfe jednim vągliśku, jaz są gosce rnzc.ńdo. Przysłowie odnoszące
się do częstych gości; na Kociewiu brzmi ono: Gotuj są, garnuśku, pfe jednim uągluśku, jaz
gośće odjedó, a vi gośće odjeźjajta, za garnuśkam ńe ćekajta. Sych SGKasz 6/61.
ZAMÓWIENIA
6 - [Zamówienie uroku:] Spalę węgle nad tobą I uciekaj od [podaje się imię zauroczonego],
Spokojny osoby. Kot Zn 320.
7 - [Zamówienie uroku:] Wody do garka się wzielo, wąglc spod blachy trzy. Po kolei wrzuca,
mianuje po cichu: Spod czepca - jeden węgiel... spod kłobuka 'kaptura' - drugi węgiel ... spod
warkocza - trzeci węgiel ... I patrzy jak wrzeszczy. Ten, kto mianował ten węgiel, tak wrzeszczy
najbardzi, to ten miot urzec. Lud 1981/95.
8 - Jak kogo złapały uroki i miał bolenie, brało się szklankę wody i do niej wpuszczało po jednemu
dziewięć rozjarzonych węgielków. Każdy węgielek żegnało się i mówiło Zdrowaś Mario, a potem: Czy
to z chłopa... Czy to z baby... Po wrzuceniu do wody każdego węgielka trzy razy jednym tchem: Urok
nie urok, Przybywa sam Bóg Od nieba do ziemie Boskie Przemienienie. Jak już wszystkie węgielki
były w wodzie, mówiło się Anioł Pański i Pod Twoją Obronę. Na końcu chorego obmywało się tą
wodą i już po wszystkim. LL 1973/3/55.
9 - [Zażegnywanie bolaka:] Bierze, się z pieca węgli (pęcyny), następnie nad chorym mówi się:
„Prosę Pana Jezusa i syćkich świętych, aby len boldk tak się osedl po ciele, jak święta w anieli ja po
kościele". Po odmówieniu przytoczonego wiersza węgle rozrzucają się po kątach domu. ZWAK 1879/58.
10 - Wzięłam ogień jarzący z drzewa (chodzi o węgielki), zimną wodę do garka i te wongle
puściłam na wodę. Wongli ma być nieparzyście S lub 9. Rzuciłam na wodę po jednym wonglu
i mówiłam: Jeden cie urzek, trzech cie uzdrowi, Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty. Potem
po trzy razy „Zdrowaś Maria" i „Ojcze Nasz". Potem wlałam przez nozdrza koniowi te wodc,
dalej potarłam członkami (palcami) do trzeciego razu po czole (konia) i przelałam przez siebie
(wodę) w stronę drzwi. Lud 1982/141; war.: Jeden cie stworzył, trzech cie uzdrowi: Bóg Ojciec,
Syn Boży i Duch Święty. Baz Tatr 129.
BAJKI
11 - Bóg i święci / bracia miesiące / nieznajomy pan / zbójcy darują
sierocie/ubogiemu węgle w zamian za odpowiedź na zadane pytanie / opowieść
bez słowa prawdy; węgle zamieniają się w złoto.
a. Bóg, Św. Paweł i św. Piotr darują węgle chłopu za odpowiedź na pytanie:
Czy lubi mróz, deszcz, wiatr?
[Węgle położone] u scytu, ... pod strzechą ... wedle baby [wierzch pieca] nad piecem [zamieniają
się w trzy kupy złota]. K 42 Maz 492.
b. Węgle darują sierocie bracia miesiące w zamian za wymienienie ich
imion lub odpowiedź na pytanie, który z nich jest najpiękniejszy. Krz PBL nr 480 B,
-+żar.
A dopiero óni ji odpowiadajc: „Moja kochana, idź sobie, weź trzy węgielki ognia, wuóz se do
skrzynie, nie bój sie nic, bo ci sie ta nie spali." Tam óna zaględa do skrzynie, jak wtiozyua, wziena se,
a tam strasne majętki, pienigdze i przyodziewek cysty. Cisz Krak 136.
c. Ubogiej ratajce pan daje węgli do ogrzania.
A no, kobicino, nie chcielibyście cokolwiek węgli da ogrzania? ... „Weźcie we fartuch" ...
„Ojpaniczku, spaliłby mi się ..." - „Nie lękajcie się, matko, nic wam sie nie stanie ... " [węgle
zamieniają się złoto]. K 14 Poz 162.
d. Węgle darują zbójcy w zamian za gadkę, w której nie ma słowa prawdy.
Kra PBL nr 1922.
12 - Stały [w piekle] tygle z węglami i ogień się buzował na tym kominie. [Chłop] Święcie
dotrzymywał obietnicy i cały rok dane węgle nad ogniem trzymał, az skwiercaly (a byty
to duse, co się w piekle smażyły). Jednakże co dzień garstkę tych węgli odsunął na bok
nieznacznie ... po trzecim roku nie chciał dalej służyć i wzion na plecy worek z węglami,
które był odgarnął, i posed z niemi w świat. Ale usedsy kawał drogi węgle mu zacięzyly. Więc
je wysypał przy drodze, mówiąc: „Bądźcie, zdrowe, moje kochane węgle". I chciał dalej iść [próbował
odejść trzy razy] ... 'Aa trzecią rażą chce znów brać węgle i dalej iść, ale wtenczas węgle przemieniają
się w carne owiecki i obslępują go i becą. A ón niby pasterz ciągnie z niemi drogą. K 42 Mai 479.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY PRAKTYK
13 - Na przykład ból głowy kobieta miała czy tam mężczyzna, i rzucali węgiel drzewny na wodę,
spod kuchni, z paleniska ... dziewińć węgli rzucali na wodę i jak ten węgiel przestał już gorący być,
zimny, jak juz przestał takt wypalony, no to wrzucić dziwięć kawałków węgla i ten węgiel się zanurzył
lub nie, jak płynął i to mieli tako, że to była moc, rzucali i urok tam wodą obmywali. TN Krasiczyn
1985.
14 - Bierze się trzy węgle, wrzuca do szklanki napełnionej wodą i mówi pacierz. Jeżeli węgle
Utoną, to znak, Że są uroki. ZWAK 1889/70, podob. Mosz Kul 2/393, Kul Wiel 3/414, K 42 Maz 335, K 20 Rad 132,
K 48 Ta-Rz 296, K 51 Sa-Kr 23, K 7 Krak 93, Baz Tatr 128-129, ZWAK 1887/210, 1889/70; [rzadziej o zadaniu
uroku świadczy to, że węgielek nie tonie]. K 7 Krak 94, ZWAK 1887/36.
15 - [Węgle wrzucone do wody razem z chlebem służą do rozpoznania i odczynienia zadanego
uroku.] K 15 Poz 113 i 265, podob K 3 Kuj 94 i 247, ŁSE 1961/96-98, K 7 Krak 93, Lud 1902/367, Lud 1905/384 i
386, Baz Tatr 1 2 9 1 3 0 ; [podob. Z chlebem razowym] K 3 Kuj 248; [z chlebem i rózgami (końcami miotły)] K
15 Poz 116; [z chlebem i kamykiem] K 51 Sa-Kr 20; [z chlebem, solą i kamykiem(-ami)] K 48 Ta-Rz
296; [z chlebem i solą] Baz Tatr 129; [rząd. z chlebem i włosiem ze szczotki] Kul Wiel 3/414; [z
tłuczonym kamieniem] K 51 Sa-Kr 23; [z solą] Lud 1905/386.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/202; De Vries Dic 164; For Sym 76-77; Herd Lek 172; Lur Slow 258-259.
-+OGIEŃ, OGIEŃ PIEKIELNY, POPIÓŁ, ŻAR
Joanna Szadura
POPIÓŁ
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd. Właściwości. Lokalizacja. Obiekt.
Zastosowania obrzędowe, lecznicze, magiczne, praktyczne. Przepowiednie i wróżby.
Dokumentacja: Przysłowia. Pieśni pogrzebowe. Pieśni zalotne i miłosne. Ballady. Legendy. Baśnie.
Bibliografia.
W polskiej kulturze ludowej popiół to symbol umierania, obracania wniwecz, umartwiania ciała,
ale i zarodek nowego życia; rozsianie popiołu po polu to zarówno rozproszenie po świecie, jak też i
umożliwienie powtórnych narodzin. Balladowy i legendowy motyw odrodzenia się z popiołów wyraża
ideę przezwyciężenia śmierci. Popiołowi przypisuje się wiele własności wynikających z łączenia go z
-^ogniem.
W wielu kulturach popiół symbolizuje los człowieka, krótkość życia, śmierć, żałobę,
zmartwychwstanie; grzech, pokutę, skruchę, oczyszczenie Kop ss
ym
332, Herd Lek 127.
Przez swe podobieństwo do prochu/pyłu/ziemi jest symbolem zmartwychwstania, odrodzenia do
nowego życia, por. motyw Feniksa Kop ssym 333, Lur Slow 182.
330 POPIÓŁ eksplikac.ja
POPIÓŁ uksplikacja 331
Posypywanie się popiołem, tarzanie się w nim było w kulturze ludów p i e r w o t -nych wyrazem
żałoby, bólu, jednocześnie było zabiegiem chroniącym żywych przed
Zmarłymi For Sym 77, Herd Lek 127, Lur Slow 182.
W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j popiół jest symbolem pokuty, oczyszczenia i
zmartwychwstania. Poświęcenie w środę popielcową popiołu, posypanie nim głów wiernych ze
słowami Pamiętaj, człowieku, że prochem jesteś i w proch się obrócisz (Rodź. 3, 19) otwiera okres
Wielkiego Postu; istotą tego aktu jest symboliczne przypomnienie o przemijalności i śmierci oraz
otwarcie drogi do oczyszczenia i zmartwychwstania For Sym 79, Lur Slow 183.
W języku polskim słowo popiół obok podstawowego znaczenia (i) 'to, co zostaje po spaleniu,
jasnoszary proch, miałki i lekki', posiada znaczenie (2) występujące zazwyczaj w l.mn. 'doczesne
szczątki człowieka, prochy ludzkie'. Wyrazy pochodne po-pielisko 'popioły pozostałe po spaleniu
czego, zwłaszcza po pożarze, po ognisku'; popielnik (1) 'miejsce na popiół pod ogniskiem', (2) 'placek
z reszty ciasta z pączków zapustnych pieczony w popiele w wieczór przed środą popielcową', (3) 'duch
przebywający w popiele pod ogniskiem'; popielnica 'naczynie na popiół'; Popiełuszki 'dziewczyna,
która w bajkach zajmuje się wynoszeniem popiołu; oddziela mak od popiołu'; popielaty 'kolor
jasnoszary'; popielatJca ( i ) 'rodzaj gleby', (2) 'kura o upierzeniu popielatoniebieskim'; popielak 'kot';
popielica (1) 'gryzoń o miękkim, puszystym, popielatym futerku', (2) 'futro z popielic'; Popielec 'środa
popielcowa'.
=
Nazwa popiół jest etymologicznie związana z wyrazami palić, płomień, polano, które pochodzą
od rdzenia *pel- 'palić' Briic SE 431. Słowa oparte na tym rdzeniu mogą oznaczać także 'pył', 'mąkę z
drobnego przemiału' \'as ES 3/234, por. Gamiv ind 220 przez co eksponuje się miałkość. Zdrobniale
popiolinek Pies śi 2/2S6, popiołek 7, Hajd Nie 220; w zgrubieniach popielec 13, popie/isJco Sad Podh
155; na Śląsku Jiasie, iiajsie śmiel Opol 107 (z niem. der Asche 'popiół'); synonimicznie proch K 39
Pom 270, K 7 Krak in, 114, Kot San 195, Baz Tatr 99; prysk 'P. zmieszany z żarzącym się węglem' K
24 Maz 392, -••żar, -zwęglę.
+ W baśniach P. pojawia się razem z makiem, z g r o c h e m jako mieszanina trudna do
rozdzielenia, w bajkach rozdzielenie ich to niemal beznadziejna praca 18; w pieśniach z w ę g l e m
Kam Pom 300, s i e c z k ą jako mieszanina nieużyteczna i bezwartościowa 9.
«-» P. jako bezwartościowy przeciwstawiany jest p i e n i ą d z o m : wuolalbun ją wząc z wagiem i
popiołem, ńeż insza, choebi mńała i tisąc Kam Pom 300. W pieśni sierocej nie nadający się do
zjedzenia chleb z P. przeciwstawiany c h l e b o w i z masłem: swoim dzieciąteczkom chleba z masłem
daje, a mnie sierotcczce umacza w popiele K 22 Łęcz 167.
x
P. powstaje ze spalania czegoś, strawienia przez ogień. Potwierdza to etymologia oraz fraz. spalić
dó popiołu K 39 Pom 436, spalić na popiół K 51 Sa-Kr 85, upalić popiół 12, ogniem w popiół obrócić
Nyr Kar 130, tzn. 'zniszczyć doszczętnie' s SFr 1/720; podob. obrócić w popiół / kupę popiołów s SFr
1/719; leżeć w gruzach/popiołach 'ulec całkowitemu zniszczeniu' S SFr 1/719; ani dymu, ani popiołu
'ani śladu' NKPP dym 1.
Według legend i baśni możliwe jest jednak odrodzenie z P., a więc przezwyciężenie
antynomii życia i śmierci, np. w baśni z P. pokropionego magiczną wodą odradza się spalona panna K
51 Sa-Kr 25o; z P. ze spalonej wierzby, wyrastającej z mogiły zabitej pani wyrasta ruta 17, a z P. ze
spalonych topolowych łóżek (topole wyrosły na grobach zamordowanych przez świekrę dzieci) i
rzuconego do rzeki rodzą się takie same dwa chłopczyki 19; w legendzie syn w czasie głodu zasiewa
pole P. ze spalonej strzechy 15. W balladzie z P. ze spalonej dzieciobójczyni rozsianego po polu ma
wyrosnąć kwiat lub drzewo 11, podob. ze spalonego wianka dziewczyny wyrasta kwiat 12. Motyw
odrodzenia z P. zna język ogólnopolski, por. zwrot odrodzić się z popiołów 'powstawać, zaczynać
istnieć od nowa, na ruinach, po całkowitym zniszczeniu' s SFr 1/720, pochodzi raczej z
ogólnoeuropejskiego motywu Feniksa Kop ssym 333.
W baśniach P. zmienia się w złote pieniądze Sim Gad 110, ->węgle, ->złoto.
® Podstawową cechę wyglądu P. utrwala powsz. znany przymiotnik popielaty 'jasnoszary' SJP Dor
fi/1004.
O P. jest: d ro b n y, miał k 1 n
c
; można go siać 11; jest lekki: toczy się, sypie się 7; sieje się 6, 10;
kurzy się jak dym K 17 Lub 153. Lekkość, niestałość P. w pieśniach porównywana jest do uczuć
mężczyzny 10.
Wierzy się, że P. w zależności od przedmiotu z którego powstaje, a także czasu i miejsca jego
wypalenia nabiera specjalnych właściwości i może pełnić określone funkcje: „dobrą moc" ma P.
powstały ze spalonych sakramentaliów (palm święconych, tarniny z ognia święconego w Wielki
Czwartek, resztek święconego i in.); popiół wigilijny z ognia rozpalonego w tym dniu w domu LSE
1961/92, P. święcony w środę popielcową, na Mazurach popiół dwunastkowy - spalony między Bożym
Narodzeniem a dniem Trzech Króli K 40 MazP 61, 62, Wi s ła 1892/175 i 643, Bieg Lecz 5.
Odpowiednio „złą moc" mógł mieć P. ze spalonej ropuchy, części ciała umarłego oraz P. wypalany o
północy na rozstajach czy miedzy; wierzy się, że gdy posypać dziewczynie spódnicę P. z obręczy,
która sama na konewce pękła, to spódnica dziewczynie sama spadnie
ZWAK 1886/115.
A Miejsce na I', jest w kuchni domowej, w kominie, w popielniku Sych SGKasz 4/139. Pieśniowa
formuła rekuzy: na kominku popiół, dej mi Jasiu spokój 4. W baśniach pojawia się motyw pieca
proszącego dziewczynę o wymiecenie zeń P. K 14 Poz 32. Wierzy się, że jest w garnkach z
pieniędzmi/skarbami (jako ślad po ich przepalaniu się/przeczyszczaniu) K 17 Lub 153, Hajd Nie 45,
->ogień demoniczny, ->płomień demoniczny. Wierzono, że znajduje się w czyśćcu, na nim dusza z
grzechów się oczyszcza K 7 Krak 23, ->ogień czyśćcowy.
W bajkach w P. lubi siedzieć kot MAAE 1908/294, cisz Krak 306-307, nazywany z tego powodu na
Kaszubach popclak Sych SGKasz 4/139; lis i< 14 Poz 329, najmłodszy, głupi syn 16, 18, ZWAK
1884/306-307, w pieśniach leniwa dziewczyna 5, także łyżki, miski, garki leżą w P. w jej domu 8. Na
Kaszubach wierzą, ze przebywa w nim popielnik 'zły duch,
diabeł' Sych SGKasz 4/139.
♦ Rozsypanie po polu P. ze spalonych przestępców K 51 Sa-Kr 188, por. ballada o dzieciobójczyni
n, wiąże się z odmową pogrzebu; fraz. rozsypać popiół na cztery strony świata 'skazać na wieczną
niepamięć' NKPP popiół 4, zwrot ten wiązał się pierwotnie z odmową zwyczajowego pogrzebu. W
baśniach dziewczyna porwana przez zbójców wraca do domu po ścieżce, którą wyznacza sobie
poprzednio P. Krz PBL nr 955.
332
POPIÓŁ eksplikacja
POPIÓŁ eksplikacja V]:i
Z a k a z y . P. nie wolno wyrzucać przed zachodem słońca, bo ten, kto wchodząc do chaty go
zadepcze dostanie kurzej ślepoty ZWAK 1879/98, ZWAK 1887/209. Po wieczerzy wigilinej nie należy
go wynosić, bo wynosi się z domu szczęście Wes śląsk 208. Nie wolno deptać po P. Baz Tatr 188,
sypać go na odchody ludzkie, bo zrobią się wyrzuty skórne Bieg Lecz 117. Nie należy piec w P., gdy
gęś lub kura siedzi na jajach, by pisklęta się nie poprzypiekały i nie zamarły K 53 Lit 396.
♦ Z a s t o s o w a n i a o b r z ę d o w e .
(a) P o s y p y w a n i e P. Posypywanie przez księdza w kościele głów wiernych
poświęconym P. ze słowami 7J prochu powstałeś, w proch się obrócisz na znak pokuty
(utrwalone we fraz. posypać głowy popiołem 'umartwiać się, pokutować' NKPP popińi 3)
w środę popielcową jest znakiem rozpoczęcia postu i ma odpowiedniki w podobnych
praktykach ludowych. P. brano w kościele do książeczek do nabożeństwa, by posypać
w domu głowy tych, którzy nie byli na mszy, na Mazowszu młodzież posypuje się
w domu P. branym z garści, ze słowami: obyśmy tak za rok doczekali, a skruchę
okazali K 28 Maz 80. Wykorzystywano P. z palonej w Wielki Czwartek tarniny TN
Cholowice 1985; z palm święconych w Kwietną Niedzielę K 41 Maz 155. Wierzono, że
palono w tym celu kości umrzyków, dlatego mówiono, żeby choć ze zdrowego (tj.
starego) człowieka był ten popiół, bo wtedy głowa nie będzie bolała Gaj Rozw 50. Dla
przypomnienia rozpoczęcia Wielkiego Postu u belki przy progu każdej chaty wieszano
sito z P., który wchodzącego do niej przyprusza dając przypomnienie postu K 23 Kai 74.
W Wielkopolsce kobiety w środę popielcową po nabożeństwie udawały się wraz ze
skrzypkiem do karczmy K 23 Kai 73, PSL 1963/2/79, gdzie każdego, kto przychodził tego
dnia do karczmy obsypywały P. Kul wiei 3/46 zbieranym w pończochę ZWAK i878/i<;,
Karw Dobrz 189, K 9 Poz 128 - uniemożliwiało to wejście do karczmy, a tego dnia należało
powstrzymać się od picia; podob. dwu chłopców obsypuje P. zebranych w karczmie
ZWAK 1885/22 lub robi to karczmarz/karczmarka K 39 Pom 66. Tego dnia w Poznańskiem
kobiety idą na gościniec i obsypują P. mężczyzn K 9 Poz 129, „sprzeciwiają się (jako niby
parobcy) młodym dziewczętom" sypiąc na nie P. K 9 Poz 128. W Chełmskiem w środę
popielcową przebierańcy chodzili po domach, jeśli otrzymali dar uderzali gospodarzy
pończochą z P. po głowach, jeśli nie, rozsypywali go po domu K 33 chel 132.
W okresie od Bożego Narodzenia do Trzech Króli, w tzw. świeczki, chłopcy przebrani za bociana i
niedźwiedzia pytali napotkanych, czy chcą miodu, gdy odpowiadali tak, posypywali ich P. Szyf Miw
49.
(b) R o z b i j a n i e g a r n k a z P. W tłusty czwartek zwyczaj ścięcia Śmierci,
tzn. ścięcie głowy kukły symbolizującej śmierć (prawdopodobnie jej głową jest garnek
Z P.) K 20 Rad 305, też W kusy Wtorek PSL 1959/1-2/136 ok. Radomia.
W półpościc powsz. zwyczaj wybijania półpościa, rozbijania garnka z P. o drzwi sąsiednich
domów K 24 Maz 124 i 125, wisla 1903/691, Karw Dobrz 189, 190; wrzucano stare garnki z P. do
mieszkań Czub Aneg 154, TN Lubień 1978, do sieni K 28 Maz 80; rozbijano naczynia a P. lub
nieczystościami, tzw. żurem Karw Dobrz 190, ŁSE 1974/64; w pieśni: na środku kałuży popiołek,
Potłukłem garnek z popiołem, pójdź ze ty żurze prec z dworem K 5 Krak 281. Także dziewczęta i
chłopcy rzucali go sobie nawzajem pod nogi, wołając Półpoście, mości panie! Mości panno,
półpoście! K 5 Krak 272.
W środę popielcową kobiety z Wielkopolski przebrane za mężczyzn/Cyganów
wywożą skrzypka ze wsi, po drodze wypuszczają kota, co symbolizuje wyjście duszy, a na granicy pól
'rozbijają garnek z I'., zwyczaj ten symbolizuje początek postu (podob. we wtorek zapustny Kul wiel
3/45, K 4 Kuj 267). Na Mazowszu chłopcy i dziewczęta w środę popielcową rzucali sobie nawzajem
pod nogi garnki z P. K 24 Maz 125, chłopcy przebierają się za pannę i dziada, panna ciągnie kloc, a
dziad poganiając ją obsypuje jednocześnie P. Gaj Rozw 50. W Krakowskiem w Wielką Środę -
Judaszki - po jutrzni chłopcy spuszczali z chóru kota w garnku z P. Udz Krak 50, K 5 Krak 278. W
Lubelskiem dziewczęta po wieczerzy wigilijnej rozbijały u sąsiadów garnek z P. wołając kukuryku po
pośniku lian Lub :i2.
Aby zapewnić pomyślność (współcześnie forma żartu) w obrzędzie weselnym rozbijano garnek z
P. (i skorupkami jaj) ŁSE 1974/20, Kot Urok 33, także podczas przekraczania bmmy ustawionej na
drodze Kot San 106, 107 i ios, TN Latyczyn 1979, powrotu z kościoła K 2C Maz 11.1, w Lubelskiem
rzucano młodym pod nogi garnek z P. Wisla
1902/313.
Zwyczaj rozbijania garnka z P. (w formie żartu) w pierzaki TN Lubień 1978, czy w innej funkcji
(prawdopodobnie zapewnienia pomyślności) w wieńczyny, ten, kto mocował wiechę rzucał go z dacłiu
na ziemię Kot San 100-101.
(c) R o z s y p y w a n i e P. po ziemi. W Krakowskiem zwyczaj ciągnięcia śledzia z
jednoczesnym sypaniem P. - na znak wypędzania mięsopustu K 5 Krak 271.
(d) Z a m a l o w y w a n i e okien P. Powsz. w półpoście. (podob. lokalnie w środę
popielcową) zwyczaj zamalowywania okien P. przez chłopców w domach dziewcząt; też w wigi lię
Nowego Roku dziewczęta zamalowywały okna gliną z P. w domach, w których mieszkają chłopcy K
28 Maz 76. W obrzędzie pasowania na flisaka golono fryca wysmarowanego P. LSE 1957/297.
(e) Z j a d a n i e i m y c i e się w P. W obrzędzie weselnym drużba wita młodą
w domu weselnym częstując ją łyżką P. Lud 1911/159 nad Łomnicą. Formę żartu ma
prawdopodobnie podanie drużbie podczas dzielenia korowaja zamiast miski z wodą
do Umycia rąk, miski Z P. Hol Wes 140, K 10 Poz 277, TN Dębowiec 1967.
ł Z a s t o s o w a n i a 1 e c z n i c z e. P. jako przenośnik (medium) siły magicznej tkwiącej w
spalonym przedmiocie pozwala na wejście w krąg oddziaływania tej siły. Dokonuje się to przez
spożycie P. l u b fizyczne z nim zetknięcie (np. posypanie).
W lecznictwie ludowym za szczególnie skuteczny uważa się P. poświęcony w Popielec Baz Tatr
13", na Mazurach popiół dwunastkowy K 40 MazP 61, 62, Bieg Lecz 5.
(a) Stosowano p r z y k ł a d a n i e P.: np. P. z drzewa osikowego przykładano do wrzodu,
martwej kostki Lud 1937/74; hemoroidów Wisla 1897/246; ciepłym P. nasypanym w wełnianą
pończochę okładano szyję w celu wyleczenia gruczołów ZWAK 1878/138. Na ranę po ukąszeniu przez
wściekłego psa przykładano P. z sierści tego psa Bieg Lecz 22.
(b) W y p i c i e P. zmieszanego z wodą/wódką stosowano np. przy leczeniu bólu brzucha Baz
Tatr 188, morzyska K 7 Krak 152. Czasem musiał to być specjalny P., np. lekiem na alkoholizm miał
być P. z kawałka spalonej koszuli trupa podany w wódce Sych SGKasz 4/138; przy opadaniu z sił
nitką mierzono chorego, jeżeli dwie miary nie zgadzały się, n i t k ę trzeba było spalić, a P. z niej dać
wypić choremu na łyżce wody K 15 Poz 155; na febrę P. ze spalnego rogu koszuli dawano z wódką do
wypicia, potem chory miał iść do gościńca i tańczyć do upadłego K 15 Poz 157, Kul wiei 3/425; na
Warmii
334
POPIÓŁ eksplikacja
POPIÓŁ eksplikacja
335
wypicie P. ze spalonego w Wielki Piątek na cmentarzu krzyża miało zapobiegać bólowi gardła Szyf
Miw 56.
(c) Z j a d a n i e P.: choroby bydła, np. opary 'pęcherze na częściach rodnych samicy' leczono
wkładając zwierzęciu do pyska P. ze spalonej kości ze święconego na Wielkanoc mięsa Lud 1912/187.
(d) K ą p i e l w wodzie z P. miała być skuteczna w leczeniu przestmchu P. ze słomy
wyciągniętej z czterech rogów strzechy i spalonej przed wschodem słońca, sypano do kąpieli ZWAK
1887/210; miała też skutkować przy bólu nóg, bo popiół szorski i wygniata te choroby szorsko u
człowieka TN Motycz 1985.
(e) K ł a d z e n i e chorego na popiół dwunastkowy stosowano na Mazurach przy odpędzaniu
krasnoludków (robaków) K 40 MazP 61, Bieg Lecz 5. W Lubelskiem przeciąganie przez gorący P.
stosowano przy leczeniu hemoroidów Bieg Lecz 28.
(f) O b s y p y w a n i e P. Pobabrane 'zaczarowane' owce trza wzionść jednom najbarzej chorą,
jednym ucienciem łeb jej ucionć: Ten łeb zakopać na siedem dni na granicy pastwiska. Pote prawom
nogom kopnąć, co ostało, obrać ze skóry 1 ugotować, jaze mięso od kości odejdzie. Wte wyjonć kości 1
kawał mięsa 1 spalić to poza progem sałasa, 1 tym popiołem posypać po strondze 1 granicy holi Baz
Tatr 151. Na parszywieme krów skuteczne miało być posypywanie P. z ropuchy Baz Tair 99. Na
bolączkę wymion posypywano P. mleko, które wykipiało na ogień (wierzono, że mleko cały czas
zachowuje kontakt z owcą lub krową, dlatego, gdy wykipi na ogień, to ten pali wymiona krowy) ZWAK
1881/119.
(g) R o z s y p y w a n i e P. z rzeczy, których działanie było uznane za szkodliwe dla człowieka
na granicy/miedzy, np. znaleziony pod progiem palec nieboszczyka (który domownikom przynosił
chorobę) należało spalić, a P. rozsypać po granicy Baz
Tatr 153.
(h) Z a k o p y w a n i e P.: przy leczeniu zadania choroby przez podłożenie kości i włosów
umarłego kości 1 włosy trzeba było spalić, a popiół wyzbierać 1 zakopać na smentorzu Baz Tatr 152;
aby leczyć zarazę - płótnem trzeba było wysłać drogę, którą przechodzi bydło, płótno spalić i dymem
okadzić oborę, a P. z płótna zakopać na rozstajnych drogach K 34 Chel 213.
♦ Z a s t o s o w a n i a m a g i c z n e . Wierzono, że odpowiednio użyty P. może zapewnić
pomyślność, ale i szkodzić:
(a) P o s y p a n i e P. może zapewnić pomyślność: np. posypanie P. bydła prowadzonego na
jarmark ma spowodować, aby go w jarmarku lub targu pieniędzmi obsypali ludzie K 48Ta-Rz286, Lud
1905/380. W magii płodnościowej: gdy kura zniesie pierwsze jajo, kładziono je na przetaczek do P. i
przesiewano, mówiąc: żebyś tyle ja] zniosła, ile cząstek lego popiołu ZWAK I88i/146, kładziono je w
podołku, posypywano P., pluto i zażegnywano Lud 1908/370. W magii miłosnej obsypanie dziewczyny
P. ze spalonego nietoperza zapewnia wielką miłość K 19 Kiei 201. Posypanie P. nóg człowieka czy
zwierzęcia ( P. - element ogniska domowego) ma powodować, że będzie trzymać się domu, co jest
utrwalone w powiedzeniu o dawno niewidzianym gościu - nogi popiołem posypać i zwyczaju
posypywania mu nóg, gdy wchodzi do domu K 48 Ta-Rz 280, por. 13. Także posypywano nogi P.
parobkom, którzy rozpoczynali służbę, aby wypełniali ją dobrze i trzymali się dworu ZWAK 1879/25;
podob. kurczętom lub kurom posypuje się
nogi, by 7, domu nic uciekały ZWAK I H R I / M M , zakupione gęsi. Lud 1907/328, Lud 1924/88. P. z
piór gołębich posypywano gołębnik, aby ptaki nie uciekały K 39 Pom 270.
Posypanie P. może też szkodzić Mosz Kul 2/342. P. ze spalonej słomy własnego dachu należało
posypać wrogowi zagrodę, a będzie biedował Lud 1907/227. P. ze spalonej ropuchy (symbol diabła,
czarownicy) szkodzi ludziom, żywinie 1 całemu dobytkowi Baz Tatr 151, posypanie nim chłopca przez
dziewczynę czyni go ropuchowatym, pryszczatym Baz Tatr 99; podob. posypanie przez zazdrosną
dziewczynę rywalki P. z kości umarłego mają oszpecić Bieg Lecz 67; także chcąc rozerwać miłość
dwojga młodych należy przejść między nimi i sypać P. z kości umarłego Bieg Lecz 73. P. ze
spalonych paznokci, włosów - może być użyty do zadania uroku, podob. P. ze spalonego kołtuna lub
części ciała umarłych Bieg Lecz 12, K 7 Krak 84.
(b) W y pici e l\: w magii miłosnej spalenie na krzyżowych drogach, przy pełni księżyca
dziewczęcycli włosów i strzępków jej ubrania i dodanie P. z tych rzeczy wraz z lubczykiem do herbaty,
wylanie na każdą drogę za siebie trzy razy bez odwracania, sprawi, że dziewcyna kozda wartko
przybiezy Baz Tatr 154. Dziewczyna chcąc zadać miłość chłopcu podaje mu do wypicia łierbatę z P. z
włosów wyrwanych sobie spod pachy i z przyrodzenia Kot Urok 21.
(c) S i a n i e P.: aby zapewnienie urodzaj P. z pałki do szczepama drzewa ukradzionej w Boże
Narodzenie dodawano do siejby 'ziarna przeznaczonego do siewu'
ZWAK 1891/274.
(d) Z a g r z e b y w a n i e w gorącym P.: skradzione rzeczy można odzyskać, gdy
weźmie się jajko od kury (w imię złodzieja, tak jakby on sam kradł), obwiąże nitką
z zielonego jedwabiu i zagrzebie w gorącym P., a złodziej dozna taką trwogę, że odniesie
skradzioną rzecz K 31 Pok 232.
ł W praktykach o c h r o n n y c h szczególnie skuteczny jest P. zebrany w Wigilię ŁSE 1961/92,
na Mazurach zaś popiół dwunastkowy, tj. spalony między Bożym Narodzeniem a dniem Trzech Króli
K 40 MazP 61, 62, czy P. ze środy popielcowej.
(a) Posypywanie/obsypywanie P. W wigilię Nowego Roku obsypywano P. dom
zakreślając „krąg magiczny", aby węże nie miały przystępu ZWAK 1891/48.
Posypywano P. ze środy popielcowej lub P. wygarniętym z pieca w wigilię Bożego Narodzenia
sadzone/siane rośliny (kapustę, ziemniaki), by chronić je przed szkodnikami/chorobami K 9 Poz 129,
Lud 1912/216, K 53 Lit 397, ZWAK 1882/234; główki kurcząt zaraz po wykluciu, by chronić je przed
jastrzębiem K 53 Lit 397. P. z resztek święconego Karw Dobrz 198 czy zeszłorocznej palmy Karw
Dobrz 193 zakopywano podczas wiosennego siewu, by zapewnić dobry plon. P. ze spalonych w
wigilię Bożego Narodzenia gałązek świerkowych miał chronić ziemniaki przeznaczone do sadzenia
ZWAK 1886/214. Do zwalczania chwastów i pchły ziemnej mieszano nasiona lnu z P. Bit śląsk 285. Na
Mazurach popiołem dwunastkowym posypywano drzewa owocowe i warzywa Wisła 1892/175.
(b) Przepędzano przez P. wiecznego ognia, tzn. ognia pierwszy raz rozpalonego
przed wyjściem bydła na łąki krowy, by zabezpieczyć je przed czarownicami Lud
I896/204, Lud 1908/46, Baz Tatr 166. Podobnie przez P. z palonych sobótek 'ognisk roz
palanych w wigilię 24 maja' przeganiano bydło, by uchronić je przed zarazą Bar środP
302; wierzono, jednak że jeśli klacz przejdzie przez P. - uschnie ZWAK 1886/100, ->ogień
sobótkowy.
336
P O P IÓ Ł dokum en tac ja P O P IÓ Ł dokum en tac ja
337
(c) W ypic ie p rzez ch łopca , k tóry u rodził s ię w czepku P . ze spa lonej czapki m iało go
ch ron ić p rzed tym , by w p rzysz łośc i n ie sta ! się w ieszczym K 39 Pom 378. W ierzono , że p rzed
ukąszen iem ch ron i w yp ic ie P . ze spa lonego w ęża K 7 K rak n i.
♦ Z a s t o s o w a n i a p r a k t y c z n e . W ■ celach typow o p rak tycznych w ykorzy
styw ano go pow sz . do w y tw arzan ia ługu (do pran ia bie lizny) K -19 S a-K r 91 ; używ ano
P . brzozow ego, w ierzbow ego , topolow ego K u l W iel 1 /399, ossow cgo T N M otycz i9sr,, buko
w ego L ud 1952/327; do prania skór Lud 1947/21-1 używ ano P. dębow ego K ul W iol :> /57«; len
nam ina się w P . W isła 1916 /87 -88 ; w go rące j w odzie z I', zm iękcza się pe łny róg K u l W ici
2 /625 ; sto sow ano go do szlifow an ia bu rsz tynu PSL 1973 /4/193 .
S tosow ano go pow sz . do naw ożen ia łąk K 3 K u j 56 , K 16 L ub 62 i pó l n it s iq .sk 279 .
P . przysypyw ano na noc palący się og ień by n ie zagasł K 33 chci 75 , T N K rasiczyn ip sr,; w
go rącym P . trzym ano garnk i, by po traw y n ie w ystyg ły pow sz .
W P . p ieczono : p lack i z iem niaczane K u l W iel 2 /419 , p lacki ow siane K 49 S a-K r 21 , p lack i
z w ytluczonego ży ta K 8 K rak 94 , na K aszubach pop ie lnik i 'p lack i z resz tek c iasta z pączków
zapustnych p ieczone p rzed środą pop ie lcow ą' S ych S G K asz 4 /139 ; perk i K 14 P oz 302 i ja jka ,
w p iosence pastusze j P ogon ię do s ta jn i, bo m n ie tam w o ła ją . U p iek li m i ja jo , w pop ie le to la ją
K ot L as 199. W gorącym P . suszono g ruszk i, co utrw alone jest w p rzysł. N ie zasypiać gruszek
w pop ie le 1 .
S porad . w podan iach i baśn iach b iedny gó rn ik jad ł p lacek z P . L ig śląsk si, podob . b iedny
ch łop K 14 P oz 224 . W żartob liw ej p ieśn i P rzed tym belo take czase - jad ło sę bez okrasę k łusk i
z pop iołu K 39 P om 441 . W ierzy się , że bog ink i w ludzk ich dom ostw ach p ieką p lack i z P . Z W A K
1886 /111 .
♦ N a podstaw ie obserw acji ś ladów pozostaw ionych na P . p rzepow iadano ś m i e r ć
w rodzin ie - rank iem w B oże N arodzen ie obserw o w ano P ., jeże li w idoczny jest na n im
ślad d łon i lub stopy - w p rzysz łym roku k toś um rze , ślad m ały - um rze dziecko , duży
- do rosły M osz K u l 2 /414-415 . R ozsypyw ano P . na podw órzu , po pod łodze , by sp raw dzić
obecność ducha , jeże li s traszy duch dobry , w ystępu ją w pop ie le ślady ludzk ie , z ły duch
zostaw ia ślad okrąg ły z pazuram i B ieg L ecz 7 .
N a podstaw ie w yg lądu P ., k ierunku jego sypan ia się w różono o u rodzaju na poszczegó lne
u p r a w y : w w ig ilię rano w ygarn ia jąc P . z p ieca sypano na k ilka kupek , p rzew aga P . b ia łego
na danej kupce - zapow iada u rodzaj na w arzyw a je oznaczające W es śląsk 216 . P odczas
w ieczerzy w ig ilijne j spa lano z iarnka z każdego ga tunku zboża , k tó re spa liło się na P . - ten
ga tunek uda się tego roku Z W A K 1882 /211 , -*w ęgle .
W r ó ż b y m a t r y m o n i a l n e . W w ig ilię św . A ndrze ja dz iew czę ta rob iły z pakuł dw ie
la lk i sym bo lizu jące dw ie osoby -jeże li po spa len iu obu lalek P . padną na sieb ie zapow iadało to
m ałżeństw o tych osób K 49 S a-K r 105, 300 , K 29 P ok 80 .
DOKUMENTACJA
PR Z YSŁ O W IA
1 - N ie zasyp iać gruszek w pop ie le . N K PP g ruszka 11 (zw iązane ze zw yczajem suszen ia
g ruszek w gorącym pop ie le), war.: Wit Baj 309, 311.
P IE Ś N I P O G R Z E B O W E
2 - Z egnam c ie , m ó j św iec ie w yso ty , ju ż jide w śm ierte lne pop io ły , rw ie sie życ ia przędza ,
Czas m ic w grób zapędza, bije piersza godzina. TN Nedeżów 1977, nadto: K 22 Lecz 41 , TN Lubcze
1978, K 49 S;i Kr 536.
P IE Ś N I Z A L O T N E I M IŁ O S N E
3 -- Chociaż m nie zakopią i w najgłębsze doły, Kochać c ię , dziew czyno, będą me popioły.
Lom Śląsk 395.
4 [W pieśniow ej form ule rekuzy :] Są na boru szyszki, na polu kam yszki, a w "ogrodzie
laszczyna, na kom inku popiół, dej m i, Jasiu, spokój. K rzyż K uj 1/200, w ar.: K rzyż K uj 1/257, K 4
Kuj 58, K 22 Leiz 11)1, Pies Śl 2/21)1, K 6 Krak I I I ) , K 4G Ka S 11.
5 L en iw a dz iew czyna leży /śp i w pop ic ie.
M azow ianka w o łk i pędzi, jesce m e dn ieje , Itzę tkow ianka w p iecu tezy , jesce w pop ie le .
K 22 Lecz l<)7, war Krzyż Kuj 1/135, Pies Śl 1 /171.
6 - Gore lipka, gore, popiolmek sieje, Ożyń s i c , syneczku, nie czekaj n iedziele. Pies Śl 2/286.
7 - Jaworek się palt, Popiołek się toczy, Spodobały m i się U Hanusi oczy. Pies Śl 1/313, war.: K 18
Kici 135; ... popiołek Sie sypie ... K 46 Ka-S 55.
8 - U len iw ej dz iew czyny garnk i/ta le rze/łyżk i w pop iele .
S to jo łyżk i za łyżn ik iem , O bciera jich p ies język iem . A te gark i, co pod ław o , to zarosły już
murawo, A te m iski, co w popiele, od tak rocznie już niedziele. TN Sąsiadka 1966, war.: B iel Kasz nr 197,
nadto: K 22 Lecz 81, K 26 Maz 113, K 42 Maz 8, Pies Śl 2/101; ... garki w popiele ... K 26 M az 216 ; ... ta lerze pod sto łem ,
zarośli pop io łem ... K 28 M az 236 .
9 O j, ru ją m i, ra ją , w ie lg i posag da ją : sztery w orki sieczk i i pop io łu n ieck i. K 57 R uśC
191; w ar : ... śtyry beck t S teck i, ... pop iołu pó ł beck t ... S to in Ż yw 403 .
10 - [O n iestałośc i m ężczyzn :] C hłop się rozstan ie , pop ió ł się rozsie je , a gdzie się obróci,
z dziewczęcia się śm ieje K 12 Poz 122; war.: ... popiołem sie m iele, ... popiołem sie sypie ... K 40
MazP 252, 529, ... popiołkiem się sieje ... K 40 MazP 290.
DALLADY
11 - Z pop io łu po spalonej dz iec iobó jczyn i a . w yrasta kw ia t/d rzew o; b . na
popie le sieje się kw ia ty : c . pop iół jest rozw iew any p rzez w ia tr.
a . K aza ła z sieb ie [w ó jtów na] stos d rzew a u łożyć , i ogn ia poddać i spalić . N aróbcie
ze m n ie pop iołu a rozsie jc ie m n ie na polu . W yrośn ie ze m n ie brzezina będzie m n ie p łakać
rodzina. W yrośnie ze mnie leltja będzie m nie płakać M aryja. K 27 M az 325, war.: B iel K asz nr 85.
b . N aróbcie ze m nie popiołu ... N asiejc ie na m n ie goździki, zap łaczą za m ną m łodzik i.
N asie jc ie na m n ie b ław a ty , zap łacze za m ną żonaty . N asie jc ie na m n ie żó łty kw ia t, zap łacze
za m ną ca ły św ia t. K 18 T a-R z 189 .
C . N apalcie ■ze m nie m iałkiego popiołu i rozsiejcie go po w arsiaw skim polu . N iek to
w ia trow ce po po lu rozw ie ją , n iek sie w ięce j ludzi ze m n ie n i naśm ie ją . K 41 M az 481 .
12 Z pop io łu ze spa lonego w ianka w yrasta kw ia t.
M arysia za n im [Jasiem ] chodziła , M ałe dziec ią tko w odziła . I c isnę ła go na w odę: P rzez
c ieb ie Jasiu n ie m ogę! C óześ M a rysiu rob iła , C oś se w ianecka n ie w iła? W idzia łeś Jasiu , w
sobotę , Jaką ja m ia łam robo tę . Z aw rzyć s i ę by ło w p iw n icy , U w ić w ianecek o św iecy . U pa lc ież
z n iego popiołu , I ozsiejciez go po polu ... W yrośnie z n iego polny kw iat, B ędzie m ię p łakać ca ły
św ia t! Z W A K 1880 /131 .
13 - 1'osyp-żc m u [konikow i kaw alera] pacholiku popielec pod próg, żeby sobie ten kuniczek
n ie pozb ija ł (lub : n ie pow ala ł) nóg . K 3 K u j 278 .
14 G low a/c ia ło zm arłe j m atk i rozsypu je się w pop ió ł, gdy có rka w o ła
pom ocy .
Jak p ierw szy raz g łosem zaw oła ła , A ze je ji m a tka w grob ie słysa ła . C órko , córko , da jżesz m i
juz pokój B o sie moja głowicka rozsypie w popiół. Pies Śl 1 /26, w ar.: Pies Śl 1/25, Pies Ś l 2/37.
338
roPIÓŁ dokumentacja
1'OZAR cksplikacja
339
LEGENDY
15 - Z rozsianego popiołu ze spalonej strzechy wyrasta zboże.
[Za radą ojca syn w czasie głodu zasiewa pole popiołem ze spalonej strzechy, dzięki czemu ma
piękny urodzaj.] Krz PBL nr 981, podob. Bieg Lecz 372.
BAŚNIE
16 - "Ociec miou takik tszok sinuf. Dwog miou takig mędryk, co posoli "ofec, a czszcći byu taki,
co siodou zawdy f popiele na piecu. Nitsch Tek 93 pow. limanowski.
17 - [Cyganka zabiła żonę pana, z grobu wyrosła wierzba]: Cyganka, zła, wyprawiła go [pana]
gdzieś w podróż i ową wierzbę ściąć kazała i spalić, a popiół rozsuć po trawniku. Ale z tego popiołu
wyrosła wkrótce ruta i cały trawnik pokrył się rutą, że kwitła i pachniała. K 51
Sa-Kr 281.
18 - Pop:ehiszfca/syn/królewicz wybiem groch/mak z popiołu [= wykonuje
bardzo trudną, niemal beznadziejną pracę].
a. Jak przyszła niedziela, zmieszała ta pani popiołu z makiem i powiedziała Popie-
tuszce, że pójdzie'do kościoła, jeżeli to wybierze. Płakała Popiełuszko bardzo, a wtem zkądsiś
się wzięły dwa gołąbki ... Cisz Krak 144, war.: TN Jacnia 1965.
b. Król ... każe zmieszać beczkę popiołu z makiem ... i mówi młodzieńcowi, że przez
noc powinien oddzielić popiół od maku. Idzie wieczorem miodzieniec smutny do altany; usiadł
nad beczką i zaczyna rozmyślać; wtem w ogromnej masie wpelzają mrówki, rzucają się na mak
i do północy wszystek wybierają. ZWAK 1888/56.
c. Było sobie małżeństwo i miało trzech synów. Najwięcej się rodzice cieszyli z naj
młodszego, który był dobry i piękny; ojciec na dolę jego posadził jabłonkę i zaklął ją, aby
rodziła złote i srebrne jabłka. [Ktoś nocą kradł jabłka, ojciec prosił kolejno synów, by wy
śledzili złodzieja, dwaj starsi synowie, którym by nie zasnęli ojciec dawał do przebierania
plewy i groch, ziarna konopi i plewy, zasnęli]. Daje [ojciec] mu [najmłodszemu] mak z popio
łem zmieszany wybierać. Przebiera syn mak, przebiera i pilnuje; wtem raptem robi się jasno,
kiedy on spojrzy, aż ptaszek jaśniejący jak ogień leci na jabłoń; rzuca się chłopiec zręcznie
i wyrywa mu piórko; a ptak spłoszony uciekł. ZWAK 1888/51-52.
19 - [Świekra zamordowała swoje wnuki. Na ich grobach wyrosły topole. Zrobiono z nich łóżko, a
potem spalono, a popiół wyrzucono do rzeki:] Ale z tego popiołu znowu, choć ivc wodzie, urodzili się
takie same dwa chłopczyki ze zlotemi główkami. K 51 Sa-Kr 161, war.: ZWAK 1887/256.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 2/18,31-32,3/642; Chev Dic 1/297-298; De Vries Dic 25; Duf SNT 495-496; Duf STB
715-716; For Sym 77-79; Herd Lek 127; Kop SMit 910; Kop SSym 332-334; Lur Slow 182-183; S z ad u r a
Joanna, Popici, „Etnolingwistyka", nr 7, 1995, s. 81-96; Wórt HofT 1/611-617.
-►NOWY OGIEŃ, OGIEŃ, OGIEŃ CZYŚĆCOWY, OGIEŃ SOBÓTKOWY, WĘGLE, ZŁOTO, ŻAR
Joanna Szadura
POŻAR
Wstęp Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje i kolekcje. Pochodzenie. Wygląd Właściwości. Działania.
Przewidywanie pożaru Obiekt: gaszenie, wyprowadzanie, zamykanie ognia; ochrona przed pożarem. Symbolika,
sennik
Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Modlitwy i modlitewki. Listy z nieba. Zamówienia. Pieśni re l ig ijne .
Relacje potoczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Bibliografia
Rozróżnienie ognia dobroczynnego i niszczącego (pożaru) jest głęboko utrwalone. Na wsi
tradycyjnej z jej drewnianą zabudową, słomianymi dachami i plotami z chrustu pożar przynosił
zniszczenie totalne, budził przerażenie. Obraz językowo-kulturowy ognia niszczącego ma charakter
animistyczny; przypisuje się ogniowi cechy istoty żywej, nazywa gościem w czerwonym płaszczu. Jest
demoniczny, mściwy, dlatego w postępowaniu z nim stosuje się liczne chrześcijańskie sakramentalia
(obrazy świętych, sól Św. Agaty, wodę święconą itp.), a w zamówieniach przywołuje słowa modlitw
błagalnych.
=
Słowo pożar etymol. wywodzone od psł. 'gen 'gorący, ciepły' Vas ES 2/35, si SE 1/323 będącego
też podstawą utworzenia wyrazów: żar, żarliwy, Żarki, gorący, gorliwy, gorzeć, grzać Briic SE
661-662. Przedrostek po- wiązany jest ze znaczeniem 'dokonania' i 'stawania się czegoś' Vas ES
3/292-293.
Ogólnopolska nazwa pożar często funkcjonuje wymiennie z nazwą ogień rozwijaną w
dwuczłonowe zestawienia: ogień pożarowy K 23 Kai 40, K 28 Maz 201; ogień pożarny i< 3-1 chei ieo;
ogień pożaru. Bliskoznaczne pożoga 'wielki ogień, pożar ogarniający dużą przestrzeń' Dek Sier 87, K 2
San 254; przygoda ogniowa K 6 Krak 529.
W Chełmskiem odróżniano samicę i samca ognia pożarowego używając nazw kóźmycha,
kuźmiszka i kozmeć K 34 Chei 160, por. ros. kuznec 'kowal' Mif Tok 2/21 i symboliczny związek
kowala z ogniem i słońcem siav Mif 234.
W formułach służących gaszeniu P. nazywa się go zdrobniale ogieńkiem kochanym Mosz Kul
2/501; ogieniaszkiem 23B; dobrym ogniem 29A.
W tekstach zamówień P. określa się jako gościa 23B; gościa w czerwonym płaszczu 2<IA - co
odpowiada słowiańskiemu wyobrażeniu Swarożyca (bóstwa ognia) Lud 1908/49. Etymol. gość to
'obcy, cudzoziemiec' z jednej strony traktowany jako 'przybysz niepożądany, wróg', z drugiej jako
'przybysz pożądany' si SE 1/328; Vas ES 1/447. W przysl. i zag. P. jest nazywany także gościem, ale
gościem strasznym lub lichym 4. W przysl. też określany jako zły gospodarz 3.
Wyrazy pochodne: pożarzysko 'miejsce po spalonym budynku'; pożarnik (1) 'człowiek gaszący
pożary' ale też (2) 'ktoś wzniecający pożary'; pożarniczy/pożarny 'używany do gaszenia pożarów';
przeciwpożarowy uwydatniają różne aspekty zdarzenia.
1r T P uważany jest za jedno z nieszczęść, za karę zesłaną przez Boga na ludzi obok -►potopu,
-►powodzi, głodu, morowego powietrza, wojny 22, 31. Występuje
340
POŻAR - eksplikacja
POŻAR eksplikacja
341
często w charakterystycznym szeregu z p o w i e t r z e m , g ł o d e m , wojną, n ;i g 1 ą
ś m i e r c i ą , b u r z ą , p i o r u n e m , g r a d e m, t r z ę s i e n i e m z i e m i, por. ir>,
17,
21, K 45 Gór 495.
X P. jest: (a) przysyłany od Boga Mosz Kul 2/501, ->ogień piorunowy; (b) powstaje z podpalenia;
(c) może powstać sam z siebie, np. jako wynik zaparzenia się siana czy
zboża TN Motycz 1985.
(a) P. uważany jest za karę zesłaną przez Boga 22 - „z dopuszczenia Bożego"
wynika K 22 Lecz 268, wybucha gdy Bóg gniewa się ZWAK 1881/108. Obok Boga, może
go zesłać Jezus lub Matka Boska za grzeszne życie ludzi 22, zwożenie zboża w dniu
św. Anny (26.VII) wisla 1904/365, za oślepienie brata Nyr Kar 273, także za naruszenie
norm, np. Matka Boska miała sprowadzić go na wieś za to, że dziewczęta przebrały
się za chłopaków PSL 1956/3/136. Wierzy się, że jest karą za skrzywdzenie niektórych
zwierząt, np. żmiji, padalca, zaskrońca K 51 Sa-Kr 7, bociana ZWAK 1890/128.
(b) Wierzono, że źle wynagrodzeni murarze i cieśle złym słowem mogli sprowadzić
P. na wybudowny przez siebie budynek K 34 Chel 166.
P. jako akt zemsty istot demonicznych i zwierząt: skrzat (demon sporzący dobytek w postaci
ognistego latającego ptaka) P. karze za doznaną krzywdę Mosz Kul 2/675, roznieca go rozgniewany
duch wiatru Dek sier 87, podob. ZWAK 1885/59. Także ->ogień sam mści się za złe traktowanie i
powoduje P. 39.
Wierzono, że skrzywdzony bocian przynosi w dziobie głownię z ognia i zapala
budynki ZWAK 1878/130, podob. Lud 1906/63, Lud 1908/176 i 397, Kul Wiel 3/532 lub krzeSZC
na dachu ogień dziobem ZWAK 1881/107. Bocian mści się w ten sposób za zniszczenie gniazda, za
wybranie jaj lub piskląt Lud 1908/397, ZWAK 1889/72, ZWAK 1892/263 lub za zabicie jednego z nich
ZWAK 1890/128, por. też K 17 Lub 137.
P. umyślnie K 20 Rad 283 wzniecony, zapuscony MAAE 1897/169, zaświecony (fraz. zaświecić
świeczkę komu 'podpalić' NKPP świeca 25, por. tez 6) byl czynem surowo karanym Bar środP 371,
często ogniem, tzn. przez spalenie. Wierzono, że wyśledzić
podpalacza może mezelmk, tzn. człowiek szczęśliwy od Boga, zwykle ostatnie dziecko wchodząc na
gruszkę i spoglądając w ogień 38. P. wzniecane przez najeźdźców często pojawiają się w pieśniach i
wspomnieniach wojennych K 23 Kai 208 i 214, Lud 1899/128. Wymienia się różne przyczyny
nieumyślnego spowodowania P. - w myśl przysł., że Mała iskierka wielki pożar wznieci 5. W anegdocie
przyczyną P. jest wyganianie kota z chyży [chałupy] K 51 Sa-Kr 383, w legendzie chłop wznieca P. w
stodole nieudolnie naśladując Chrystusa i św. Piotra, którzy młócili zboże ogniem Krz PBL nr 752A.
Przyczyną P. są przyniesione do domu diabelskie pieniądze LSE 1965/80.
® Ogień P. ma barwę c z e r w o n ą : to gość w czerwonym płaszczu 23A, czerwony kur 1; w
pieśni: ogień się iskrami rumieni Nyr Kar 157.
O Jest g w a ł t o w n y , s t r a s z n y , n i s z c z y c i e l s k i Bart Lub 333. Powiedzenie To
zaś bydzie ogiyń na dachu oznacza 'kłótnię, awanturę' NKPP ogień 35.
■ Podstawowe działania P. to (a) ruch, (b) spalanie (niszczenie):
(a) P. wy b u eh a K 15 Poz 124, sz a le je s SFr 1/70, p rzy c h o d z 1 7, przychodzi
w gościnę 27, może iść w gościnę do człowieka, który go zamawia K 34 Chel 160;
goni, tego kto go zamawia 33, 35, goni za gospodarzem K 52 Br-Pol 447. Kierowany
jest w górę podczas gaszenia słowami: Nie bierz'sie szyrokn, a bierz sie wysoko 23A;
w niebiosa się bij 24, czy idź do góry/w slup 23B, 25. Odpowiednio potraktowany zmienia swój
kierunek: z a w r a c a za solo św. Agaty Etn] 1989 Bilg 134, podob. ZWAK 1890/63; po posypaniu
solą zakręcił bałwanem i szedł w górę K 48 Ta-Rz 73; jidzie w pole TN Motycz 1985, w kierunku
wody, w przestrzeń 23A, B; wg legendy o P. Katany ucieka przed płaszczem św. Agaty K 15 Poz 181.
R o z s z e r z a się / szerzy 8, s SFr 1/740, por. 28, 29A; prze r z u c a s i ę LL1975/3/44;
r o z k ł a d a s 1' ę, tzn. idzie na boki 34; powiększa się, np. gdy w czasie P. głośno się krzyczy K 34
Chel 159, ale też g a ś n i e powsz.; o p a d a LL 1975/3/45; s t a j e 24, 29A, B, schodzi sie do
kupy, tzn. nie rozprzestrzenia się 33.
(b) Jako siła niszczycielska P. p o ż e r a K2 San 254, ogarnia/obejmuje 26, s SFr 1/740, zajmuje
10, n i s z c z y 29C, K 34 Chel 160, s p a l a wszystko, jak złodziej zabiera, por. w senniku
ludowym w którym śniący się P. oznacza złodzieja, zob niżej; a w przysł. jest nawet uznany za
gorszego od złodzieja 7. Za sprawą Boga nie spala kościoła K 20 Rad 283, kapliczki Matki Boskiej LSE
1962/85, nie ima się ściany kaplicy K 23 Kai 20.
♦ P. prze w i d y w a n o na podstawie: obserwacji zachowania niektórych zwie
rząt, marzeń sennych. W powsz. przekonaniu P. jest zapowiadany przez w y c i e psa,
co utrwalone w przysł. Wyją psy, ogień węszą 15, podob. ŁSE 1963/128, Wisla 1889/502, Lud
1897/144, Lud 1908/368, Lud 1911/62, ZWAK 1889/72, ZWAK 1890/208, Kul Wiel 3/180. Ogień jest
też zapowiadany przez pojawienie się w i e w i ó r k i (analogia koloru) Kul Miw 432, Szyf MiW 137,
K 42 Maz 404, zająca, który wpadnie pomiędzy domy, do obejścia albo do wsi Lud 1897/144, Szyf
Miw 137, Kul Miw 432, Sim Wierz 287, i przez ż u r a w i e przelatujące nad domem ZWAK
1878/132.
P. powsz. zapowiada śniące się s ł o ń c e ZWAK 1885/45, K 42 Maz 396, p s z c z o ł y Kul wiel
3/495, K 46 Ka-s 489, K 42 Maz 396, K 17 Lub 119, także inne obrazy senne, jak: złodziej wisla
1905/154, muchy, most, galopujący koń, siwe konie, chorągwie, Cyganie, małe dziecko, małe gęsi,
słoma Etnl 1994 Nieb 158.
♦ G a s z e n i e P. miało charakter magiczny, opierało się na przekonaniu o bez
silności człowieka wobec szalejącego żywiołu ognia. Symboliczne działania z zasto
sowaniem specjalnych rekwizytów łączono z reguły z wypowiadaniem próśb i zaklęć
adresowanych do ognia. Określenia gwarowe: uciszenie 23A, upokojenie 24, uśmierzenie
25, K 21 Rad 2.13, uspokajanie, uproszenie K 34 chel 160 - wskazują na to, że P. traktowano
jak i s t o t ę żywą. W Chełmskiem wierzono, że ogień samiec jest łatwiejszym do
uproszenia niż samica i< 34 Chel 160. Określenia oddalanie K 34 Chel 160, wyprowadzenie
oraz duszenie, tłumienie K 15 Poz 181 zakładają samodzielność i podmiotowość P.
P. mógł być: gaszony wodą, ziemią lu b przy pomocy środków i zabiegów magicznych;
wyprowadzany; nie dopuszczany do określonych obiektów. Do gaszenia (uspokojenia, uciszenia) ognia
pożarowego używano przedmiotów święconych, wierzono bowiem, że odbierają one siłę P., swoją zaś
mocą powodują, że ogień gaśnie lub kieruje się w pożądaną (bezpieczną dla ludzi i ich dobytku) stronę
23A, 33, 37.
P. gaszono: powsz. solą/chlebem ś w. A g a t y (święconymi 5.II), które rzucano w płomienie 23B,
36, tak potraktowany ogień sam przygasa wisla 1898/153, bo nie ma juz mocy K 17 Lub 123; wodą
święconą w dniu Św. Agaty ZWAK 1890/63, Wisla 1898/53, Bar
ŚrodP 282, Kot San 61; Święconą W dniu ŚW. Błażeja Baz Tatr 136; Święconą Wisla 1904/81,
sim wierz 238. Do ognia pożarowego wrzucano także wianki święcone w Boże Ciało Baz Tatr 157;
agnuski (f.j. rodzaj votum, poświęcane przez papieża w siódmym roku
(
342
POŻAR eksplikacja
POŻAR eksplikacja
MA
pontyfikatu) PSL 1973/1/28. Przed palący się budynek wynoszono przedmioty sakralne, obchodzono z
nimi miejsce objęte P., np. powsz. obrazy św. Agaty, św. Floriana, Matki Boskiej, św. Wawrzyńca 37,
wianki święcone na Boże Ciało TN Motycz 1985. Zamykano ogień w m a g i c z n y m k r ę g u , np.
obchodzono palący się budynek dokoła rzucając w ogień sól św. Agaty 23A, B (por. wyżej), zalecano,
aby mężczyzna nago chałupę palącą się obleciał naokoło 38. Do innych sposobów gaszenia P. należało
napisanie na drzwiach słów, co Pan Jezus na krzyżu wymówił MAAE 1908/47; odmawianie siedem
razy Ojcze nasz wspak ZWAK 1878/132; przerzucanie przez P. kretowiny 'ziemi z kretowiska' ZWAK
1881/140.
P. był niechętnie gaszony, wierzono bowiem, że kto ogień zgasi, ciągnie go później za sobą i jest
w ten sposób przyczyną innego P. 35. Istniała również obawa przed obrazą ognia, gdy gasiło się go
wodą wisla 1898/152. Wiele zabiegów służyło nie tyle ugaszeniu go, co wyprowadzeniu, np. na pole, w
kierunku wody lub pustą przestrzeń 23, 33, 36. W tym celu obraz św. Marcina wynoszono i stawiano w
kierunku ognia TN Cholowice 1985, objeżdżano konno trzy razy palący się budynek, przy czym za
trzecim razem szybko, by nie być uchwyconym przez płomienie wisla 1894/725, wyprowadzano
gospodarza, aby ogień za nim pogonił K 52 Br-Pol 447, rzucano sól i chleb św. Agaty 23A, B, aby
spowodować zmianę kierunku ognia Pel Dem 66, rzucano sól św. Agaty w kierunku nadciągających
chmur Pel Dem 62, wrzucano w ogień skorupki ze święconych jaj, by płomienie poszły w górę PSL
1965/2/IH. Łączono zamówienie ognia z czynnościomi magicznymi mającymi skierować ogień w
określone miejsce 23A, ii, np. zamawiający obchodził trzykrotnie miejsce objęte pożarem zamykając
go tym sposobem w magicznym kręgu 23, potem odchodził z miejsca P. w puste miejsce 23B, pole
23A, 33, by ogień za nim poszedł Etnl 1989 Biig 134, szedł w kierunku wody 23B, Gaj Rozw 47 lub
stał w jednym miejscu, aż do zupełnego wypalenia ognia Gaj Rozw 47. Powołując się na majestat
Boga, Matki Boskiej, Jezusa, świętych nakazywano w specjalnych formułach ogniowi, by nie palił się,
nie zaszkadzał, me podnosił się, stal spokojnie 23-29.
Aby P. się nie rozszerzał na sąsiednie budynki kładziono na ich dachach obraz św. Agaty TN
Motycz 1985, podob. wisla 1904/81, obnoszono wokół palącego się domu chleb w rzeszocie K 52
Br-Pol 433, kreślono święconą kredą koło i wypowiadano formuły zamykając ogień w magicznym
kręgu 29C, por. też formuły 24 30.
Ze szczególnej łaskawości i pomocy przy gaszeniu P. słynie Matka Boska 1'ięko-szowska K 21
Rad 233, może go zgasić swym płaszczem 26, czyni to także bł. Czesław
K 15 Poz 181.
Sposób z a c h o w a n i a siew czasie P. Zalecane jest szybkie i zespołowe działanie 10, 12, fraz.
bieży/jedzie jak na ogień / do ognia znaczy 'szybko' NKPP biec 22, war.: Dob Niem 108, ale P. to także
okazja do kradzieży 14. O P. zawiadamiano za pomocą dzwonka umieszczonego na drzewie obok
zabudowań K 23 Kai 262, uderzaniem w przystawkę K 21 Rad 168; biciem w dzwon Gaj Rozw 137;
wołaniem gore! gore! K 17
Lub 194.
N a k a z y i z a k a z y . Z P. należy natychmiast wynieść obrazy święte K 22 Łęcz 268; stół,
chleb Wisla 1898/153. Wyrzuca się przez okno konewkę wisla 1889/491; nie wyrzuca się pościeli
Wisla 1889/491. W czasie P. nie wolno: krzyczeć, bo złe na ten wrzask bardziej się jeszcze sroży,
podrzuca ogniem do góry i pożar powiększą K 34 Chel 159. Kobiecie
ciężarnej nie wolno patrzeć na P. lu b dotknąć się gdziekolwiek, bo dziecko będzie miało w tym
miejscu płomicnicę, tj. czerwoną plamę, znamię wit Baj 65, ZWAK 1886/85,
1890/190, TN Krasiczyn 1985, ->płomień.
O c h r o n a . Przed P. chroni człowieka Bóg, Jezus 16, 19, Matka Boska, do której kierowana jest
prośba o wstawiennictwo u Syna 31 i niektórzy święci. Świętymi, do których zwraca się o ochronę
przed P. a także prosi o łaskę ugaszenia go, są: powsz. św. Agata Lud 1903/410, K 15 Poz 181, Kul
Wici 3/525, K 28 Maz 339; św. Florian - patron
Strażaków Kul Wiel 3/525, ŁSE 1963/113, PSL 1967/2/76, K 5 Krak 14, K 7 Krak 93, TN Krasiczyn
1985; św. Wawrzyniec 32; lokalnie św. Barbara 20, Kul Wiel 3/525; św. Błażej Baz Tatr
136, ŚW. Izydor TN Motycz 1985; Św. Antoni TN Motycz 1985; Św. Ignacy Wisla
1903/684;
św. Krzysztof 17.
W celu ochrony budynków wykonuje się szereg czynności praktycznych już w momencie budowy,
np. słomiane strzechy nasącza się gliną Kul Wiel 2/390, używa się do budowy domu materiału, który
nie powinien się łatwo palić 13, nie używa się drewna z sękiem zwanym świecą, bo ogień pewny Kot
San 124, pod każdy kamień węgielny domu kładzie się święconą na Trzech Króli kredę i błogosławi
się miejsce słowami modli-tewki do św. Floriana 21. Nie sadzi się w pobliżu domu paproci Red. Kielce
1994, gdyż w chwili, gdy zakwita, zstępuje na nią piorun i< 17 Lub 153.
Przed P. chronią przedmioty sakralne umieszczane w pobliżu domu, np. krzyż ustawiony przed
obejściem lub przybity do szczytu domu PSL 1961/4/208, kapliczka wyrzeźbiona przez gospodarza PSL
1958/1/19, przechowywany i odmawiany w domu tekst modlitwy o męce Jezusa Sen N. Maryi Panny
is; tzw. „listy święte" pełnią podobną funkcję: Ogień mu [człowiekowi, który będzie w posiadaniu
listu] szkodzić nie będzie, ani żaden zły człowiek, który by chciał majątek jego zabrać Kot Zn 216.
Przechowywano w domach także przedmioty poświęcone, powsz. sól i chleb Św. Agaty 9, ŁSE
1974/63, Kul wiel 3/525; pisanki PSL 1965/2/102; palmę wielkanocną ŁSE 1963/113; krzyżyki z
palm umieszczano w Wielką Sobotę na szczycie domu lub nad drzwiami PSL 1971/4/246; agnuski
(rodzaj votum) PSL 1973/1/28; gromnice Bar środP 281.
Niektóre przedmioty umieszczano w specjalnych miejscach, np.: wianki święcone na oktawę
Bożego Ciała Szyf MiW 66 wieszano przy oknie TN Motycz 1985, ŁSE 1965/34, na ścianie obok
drzwi wejściowych Kot San 72, na strychu, pod strzechą Baz Tatr 157, ŁSE 1963/113; ziele/wianki
święcone na Matki Boskiej Zielnej LSF, 1963/113 wieszano w stodole Lud 1910/6I; smrek wzięty z
przybrania ołtarzy w Boże Ciało kładziono za krokiew Baz Tatr 160, podob. gałązki dębiny, świerku
lub brzeziny ZWAK 1879/24, poświęcone gałązki wierzby wtykano w różne szpary budynków Kot
Podg 70, kładziono wiciokrzew czarny za krokiew ZWAK 1882/271.
W celach profilaktycznych odmawiano specjalne modlitewki is-21. Kierowano je do Jezusa 19, św.
Barbary 20, św. Floriana 21. Odmawiano je w specjalny sposób i w określonym czasie 18-21.
Do zabiegów profilaktycznych należało posypywanie domu solą święconą w dniu
ŚW. Agaty ŁSE 1963/114, podob. TN Motycz 1985, TN Krasiczyn 1985, Solą Święconą na Wielkanoc TN Krasiczyn
1985 ; obnoszenie wokół domu zarzewia z głogu palonego przed kościołem w Wielką Sobotę Wisla
1897/802; święconego Pęk Biig 239; w Wielki Poniedziałek strażacy polewali dom wodą, żeby wam
się nie paliło TN Okale 1986. Przed P. miały
344
POŻAR dokumentacja
POŻAR dokumentacja
34.5
chronić pielgrzymki do grobu św. Bogumiła, arcybiskupa Gnieźnieńskiego, były to tzw. „ogniste
processye" K 23 Kai 203.
Powsz. wierzy się, że przed P. chroni g n i a z d o bocianie na budynku Lud 1908/m, ZWAK
1878/130, ZWAK 1881/108, PSL 1961/1/15; a także przybicie na drzwiach domu żywego nietoperza
ZWAK 1886/102; trzymanie za piecem limsa (rodzaj kamienia) Kot Podg 85.
Aby P. nie przenosił się z sąsiednich budynków sadzono między nimi drzewa LL 1975/3/44, sady
owocowe Kul wiel 2/374. Jeżeli paliło się sąsiednie gospodarstwo, trzy razy obchodzono swoje z
obrazem Św. Agaty Pel Dem 64; wynoszono sito, które gospodyni w posagu dostała i obracano je w
przeciwną stronę ognia ZWAK 1886/114.
By nie sprowadzić P. na swój dom nie dziękuje się za pożyczony ogień Lud 1924/73, nie
przyjmuje się od pogorzelca bydła K 48 Ta-Rz 287, podczas zamawiania P. ucieka się w kierunku
przeciwnym niż dom zamawiającego, aby ogień usłyszawszy zaklęcie, zaraz za nim nie poszedł w
gościnę K 34 Chel 159; nie piecze się chleba w Wielki Piątek, ani nie warzy chust przez oktawę
Bożego Ciała K 21 Rad 168.
Istnieje przekonanie, że jeśli panna młoda ma na sobie w dniu ślubu jakąś czerwoną rzecz, to
sprowadza to na młodych P. K 24 Maz 281, K 28 Maz 201, podob. nie ubiera się w nic czerwonego
dziecka do chrztu, by przez ogień nie było nawiedzane K 28 Maz 118.
•fc Symbolem P. jest c z e r w o n y k u r 1; pot. zwrot fraz. puścić komuś czerwonego kura na
dach to 'podpalić mu dom'.
P. w s e n n i k u oznacza s ł o ń c e K 4 6 K a - S 4 8 9 i s z c z ę ś c i e ZWAK 1890/217, ale
też k łót n ię TN Okuninka 1975 i Z ł o d Z l e j a Etnl 1994 Nieb 153, nadto: Kul Wici 3/491, K 34 Chel 201, K 17
Lub 119, TN Okuninka 1975, Wisła 1905/154.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 - Co to je za kur: je czerwiony a nómilej na słomianym daku sedzy? (Ogień). Folf Zag
nr 175.
PRZYSŁOWIA
2 A - Ogień i woda największa trwoga. NKPP ogień 31.
2 B - Ogień i wojna chleba nie da. NKPP ogień 32.
3 - Ogień i woda dobrzy słudzy, lecz źli gospodarze. NKPP ogień 30, war.: ZWAK 1878/176; por.
zag. Dobry gospodórz a lechy gosc. (Ogień). Folf Zag nr 365.
4 - Ogień to straszny gość. NKPP ogień 39.
5 - Mała iskierka wielki pożar wznieci. NKPP iskra 6, war.: ZWAK 1883/104, Lud 1907/157, TN
Motycz 1985, TN Cholowice 1985, TN Krasiczyn 1985; war.: Z trochy skry skrytej często ognie wielkie były.
NKPP początek I4c.
6 - Kto ogień sieje, zbiera pożar. NKPP siać 23j.
7 - Złodziej, bywszy w domu, kąty zostawi, a ogień, kiedy przyjdzie, wszystko zabierze. NKPP
ogień 54.
8 - Zle jak ogień się szerzy. NKPP zle 73.
9 - Chleb (sól) świętej Agaty od ognia strzeże chaty. NKPP Agata św. 1.
10 - Gdy się ogień zajmie, zrazu gasić trzeba. LL 1964/1-2/146.
11 — Słaby ogień lada wiatr zgasi, a wielki się od wiatru mnoży. NKPP ogień 48.
12 - Kto nie gasi ognia u sąsiada, jego się ściana prędko zajmie rada. NKPP sąsiad 11.
13 - Kto z drzewa kleci, ogień nieci. NKPP drzewo 36; war.: Kto muruje - buduje, kto z drzewa
kleci - ogień w domu nieci. NKPP murować.
14 - Przy ogniu jeden będzie z konwią, a dziesiątek z worem. NKPP ogień 47.
15 - Wyją psy, ogień węszą. NKPP pies 325, podob ZWAK 1887/220.
MODLITWY I MODLITEWKI
16 - [ „Li tania o błogosławieństwo Boże dla urodzajów polnych" odmawiana w czasie
konnej procesji wielkanocnej w Pietrowicach Wielkich w diec. Opolskiej:] Miłosierny Boże
od wszego złego, od głodu, moru, ognia i wojny, od piorunów i gradu, od zniewagi darów
i dobrodziejstw Twoich - zachowaj nas, Panic. Siw Blog 18.
17 - [Modlitwa do św. Krzysztofa wygłaszana podczas burzy:] Święty Krzysztofie,
chwalebny męczenniku, uproś tym, którzy się do Ciebie uciekają, ochronę od powietrza, moru,
trzęsień ziemi, piorunów, ognia, wylewu, osłaniaj ich przed słusznym gniewem Bożym, tu na
ziemi ... Etnl 1994 Czyż 173.
18 Modlitewka Sen Matki Boskiej chroni od ognia i wody.
a. Święta Dorochwija rano wstaje, Na książki swoje wzgląda. Cóż na nich dobrzego
ujźriala? Pasyją, pazury. Świętego Stanisława msza była. Kiedy Panienka zasnęła, Przyszedł
do niej Syn Boży: „Matko moja, śpisz?" Śpię, synu mój drogi, ale mi się stał straszny sen
o Tobie, żem cię widziała w ogrojcu zranionego, na krzyżu przybitego. Matko moja, ja się do
tego nie czuję. Piętrze, Pawle, chodź po świecie, powiadaj małemu, dużemu: kto tę modlitwę
zmawiać będzie trzy razy dnia, na moją mękę wspominać będzie, od ognia nie zgore, od wody
nie utonie ... ZWAK 1879/61; war.: Kto będzie odmawiał tę modlitewkę W piątek przed wieczerzą,
W sobotę przed śniadaniem, W niedzielę rano przed kazaniem, Na wojnie nie zginie, W ogniu
się nie spali, Potępiony nie będzie. Kot Zn 118; ... Nie zginie na ogniu, na wodzie, Na żadnej
przygodzie ... Kot Zn 93; Kto te modlitewkę odmawiał będzie, Temu ani ogień szkodził nie
będzie ... Kot Zn 481; ... Będę go od wszystkiego zła obraniał: Od psa wściekłego, Od zwierza
leśnego, Od ognia upalenia, Od wody utopienia ... Kot Zn 33, war.: Kot Zn 146, 474.
b. Widziałam cię w Ogrójcu obnażonego, od Kaifasza do Piłata, od Piłata do Heroda
prowadzonego ... A Pan Jezus na to najczulej odpowiedział: «Matko Miłosierdzia, kto ten sen
przy sobie będzie nosił ... nagło śmiercio nie umrze ... We wtorym domu modlitwa znajdować
się będzie, w tern domu ogień szkodzić nie będzie)). Pęk Bilg 234-235, war.: ZWAK 1879/59.
19 - Jezus/Bóg chroni przed ogniem, wodą, burzą, piorunem.
a. Panic Jezu Chryste, proszę cię o zachowanie od wszelkich burz, ognia i piorunów,
amen. Pel Dem 65.
b. Sam Pan Jezus we drzwi wchodzi, Najświętsza Panna za stolikiem siedzi, przelewa
swoją krew od kielicha do kielicha. Kto z tego kielicha zażywać będzie, od nagiej śmierci nie
ginąć będzie. W wodzie nie utonie, w ogniu nie zgorzeje. K 22 Lecz 180.
C. ■■■ czy na wodzie, czy w ogniu, to bez czasu śmierci nie będzie. J(to do Boga ucieka,
człowiecze, to żadna bieda w drodze nic dopiecze. K 57 RuśC 1118.
20 - Św. Barbara chroni przed ogniem i wodą.
Święta Barbarcczko, zakonniczko Boża! ... ja cię tez proszę, bym marnie nie zginęła, W ogniu mc
zgorzała, W wodzie nic utonęła ... Kot Zn 470, war.: Kot Zn 421.
21 - [Modlitwa do św. Floriana wygłaszana w momencie pobłogosławienia miejsca, na
którym ma być wybudowany dom:] W imię Ojca i Syna i Ducha świętego Amen; Święty
Floryanie bron od ognia, powietrza i nagiej śmierci. K 5 Krak 150.
LISTY Z NIEDA
22 - Jezus będzie karać grzeszników ogniem, głodem, morowym powietrzem,
chorobami, wojnami.
Ja Jezus Syn Boga żywego bęndę Was karał głodem, powietrzem, ogniem, mieczem,
nieprzyjacielem, chorobami różnemi, które z dopuszczenia mego długo trwać będą aż jeżeli się nie
upokorzycie grzechotu waszych i złości nie poprzestaniecie ... MAAE 1908/122; war.: Będę was za to
karał glodym, Morzył ogniem i morowym powietrzem. Kot Zn 459.
346 POŻAR - dokumentacja
roŻAR dokumentacja
347
ZAMÓWIENIA
23 — Ogień gasi się solą św. Agaty i słowami: Witaj gościu xv czerwonym płaszczu I Ogieniaszku,
Zygmuncie ...
23 A - To sie bierze sól, która jest święcona piątygo lutygo na święto Agatę, w kościele. Idzie sie z
to solo do budynku, który sie pali, dokoła go sie obchodzi, tak ze wschodu na zachód, żeby nie pod
wschód, tylko tak jak stóńce wschodzi, ji dokoła. Ji mówi sie tak: « Witaj nam gościu, w czerwónem
płaszczu. Nie bierz sie szyroko, a bierz sic wysoko)). Ji to trzy razy sic obyjdzie ten budynek z ogniem,
co sie pali ji obsypie sic tak tom solom, poprószy sir. dokoła, i to ogień sie uciszy, ji pójdzie do góry.
[Potem] Trzeba było jiść w kierunku wody zawsze ... A jak ni ma wody, to jidzie w pole. Etnl 1989 Bilg
133; war.: Witum cic gościu, w czerwonym płoszczu, nie szerz sie szeroko, tylko wysoko. ZWAK
1889/77, war.: Lud 1908/47, Mosz Kul 2/501, podob. TN Banachy 1984.
23 B - Gdy we wsi wybuchł pożar, trzeba go było skierować w puste miejsce lub w górę, jeśli
obok brakło wolnej przestrzeni. Brano wówczas do jednej ręki sól święconą w dzień św. Agaty, do
drugiej część kobiecego stroju, w którym brało się ślub. Rzucało się po odrobinie soli w ogień z
czterech stron, a następnie ową ślubną rzeczą, np. chustką czy zapaską, machało się w kierunku
wolnego, nie zabudowanego miejsca. Mówiło się przy tym: W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego -
Zygmuncie! Zegnam cię krzyżem świętym, Przykrywam cię. Idź w przestrzeń! Idź w przestrzeń! [albo]
Idź do góry! Idź do góry! Kot Zn 188, war.: LL 1973/3/52; Ktoś „rozumiejący" obchodził pożar
dookoła, za każdym obejściem wrzucał w płomienie garść soli „ze świętej Agaty" ... i wymawiał:
Ogieniaszku, Zygmuncie, Świętym krzyżem żegnam cię, Tyś gość i ja gość, Nie pal się, bo juz dość.
Kot Las 96.
24 - Stój, ogniu, w niebiosa się bij, na ziemię upadaj, tak się upokoj Bożą mocą, wciornkich
świętych pomocą, jako się upokoiła Syna Bożego męka. LL 1972/3/56.
25 - Ogień tak uśmierzyć: Ogniu, nie żarz się Bożą mocą, Panny Maryje] mocą, wszystkich
świętych pomocą, idź w slup, nie zaszkadzaj Bożą mocą. LL 1972/3/51.
26 - Coś zawziął, coś ochynął [ogarnął], w imię Ojca etc., aby nie zaszkodzić!, jako Pannie
Maryjej panieństwo jej nie zaszkodziło. Niechaj cię ochyną Panny Maryjej włosy, Panny Maryjej
płaszcz, aby nie zaszkodził. LL 1972/3/51.
27 - Przyszedł do nas w pośpiechu Ezechjasz, Mesjasz w gościnę. Niechże się zadowoli tym, co
sam wziął od nas w nocy, w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. «/lmen» się nie mówi. Wisła 1892/407;
war.: ... bo trudno mu czego wprost zakazywać. Lud 1908/47.
28 — Ojcze nasz itd. Ogniu, ty płomieniu gorejący, rozkazuje tobie Chrystus Pan, mąz boży,
przeze mię, sługę niegodnego, abyś się dalej nie rozszerzał, lecz na tym miejscu został; coś ujął, to
trzymaj przez Pana Boga moc, Ojca i Syna i Ducha Świętego pomoc. (Ogień do trzech razy oblecieć,
co raz wchodząc, to Ojcze nasz zmówić). Wisła 1892/405.
29 A - [Podczas kropienia ognia święconą wodą mówi się:] Logniu dobry, my podnoś sie I niy
szerz sie. Stój spokojnie, W imię Trójcy Świętyj, Amen. Sim Wierz 238.
29 B - W imię Trójcy Świętej Niech ten ogień stanie Jak woda w Jordanie, Słuchaj głosu mego I
Ducha Świętego. Sim Wierz 238.
29 C - [Po zakreśleniu święconą kredą kręgu wokół miejsca objętego pożarem wymawia się
słowa:] W Imię Ojca i Syna i Ducha świętego, Nie niszcz ogniu dobytku tego, Jak Chrystus byt
chrzczony w Jordanie, Niech ten ogień ustanie. Sim Wierz 238.
29 D - [Po zakreśleniu święconą kredą kręgu wokół miejsca objętego pożarem wymawia się
słowa:] Nakazuję ci ogniu W imię Boga i krwi jego Byś nie przestąpił koła tego. Sim Wiera 238.
30 - Można zamówić ogień, odmawiając siedem Ojcze nasz, zacząwszy z końca, wspak ZWAK
1878/132.
PIEŚNI RELIGIJNE
31 - Od powietrza, głodu, ognia i wojny zachować może Bóg / Syn Maryi - za
jej przyczyną.
a. O Matko! za nami - miękcz Syna prośbami, gdy ma karać, broń - i przed gniewem
chroń, zastaw piersiami. Stań się nam Maryja jako wał zbrojny, od powietrza, głodu, ognia i wojny,
gdy Syna ujrzysz gniew, rozbrój jego dłoń. K 22 Lecz 173.
b. Głód. ogień, wojnę, niech Twoja przyczyna, ubłaga nam gniew u Twojego Syna,
wyjednaj, aby uśmierzył zarazy, Panno bez zmazy. K 57 RuśC 1117.
c. [Ten sam motyw w pieśni dziadowskiej:] Proś Go [Jezusa], Matko, każdej chwili,
byśmy z głodu me zginęli ... Tyś gorejąca pochodna [sic!] - broń nas zawsze i od ognia. Byśmy
pożaru nic znali i zawsze ci dziękowali. Nyr Kar 60, podob. K 41 Maz 516.
d. [Lokalnie w wieluńskicm dodawano:] Od powietrza, głodu, ognia, wojny i od
Widcradza, zachowaj nas Panie! (wierzono, że w Wideradzu straszył diabeł) K 23 Kai 224;
w anegd. Od głodu, ognia, wojny i teściowej zachowaj nas Panie. LL 1980/4-6/101.
32 - Św. Wawrzyniec gasi pożary, chroni przed nimi.
a. Tyś jest od ognia szczególna zasłona, Ciebie świat wielbi i ma za Patrona. Zagaszaj
pożary kto Cię z dobrej wiary zawoła. K 23 Kai 103.
b. Ciebie Wawrzyńczc święty za 1'atrona niechaj cały świat i nasza korona uznaje
zawsze w ogniu piorunowym i przypadkowym. ... Nam zjednaj Boską miłość, Patronie
w wszelkich potrzebach i w os ta tn im zgonie. Uproś, aby Bóg oddalił swe kary, ognie, pożary.
K 22 Lecz 177.
RELACJE POTOCZNE
33 - To znów jest sól świętyj Agaty, na święto Agatę święci sie w kościele i chtoś weźmie sobie, te
sól, i jidzie, ji tak rzuca [w razie pożaru], przeć w ten ^ogień nie rzuci, bo nie podeyjdzic do łygo
^ognia, alie obyjdzie dookoła. To ja tyż widziałam na swoje oczy, bo już nasze budynki przyszed ogień,
paliło sie jeszcze jak kobieta obyszła dookoła i musi pójść w pole, bo jakby poszła wsio, to pódzic
*ogień za niou. A ten ^ogień ...to już sie schodził do kupy, juz i stanoł, już sic nic paliło więcyj. TN
Korczów 1984.
34 -- ... jak ślicznie sie pali, właśnie ten dom, ta na chwałę Bożo ... a jak sie rozkładał tak: oo, to
nieszczęście będzie, to sie druga chalujya zajmie. TN Krasiczyn 1985.
ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK
35 - Ogień goni zamawiającego.
Zamówił [rządca] ogień i pożar ustał. Rządca począł uciekać, płomienie puściły się za nim. Chcąc
się uratować, wskoczył z koniem do jeziora za cmentarzem ..., ale zaplątał się W uprząż i utonął. Wisła
1891/725, por. też TN Banachy 1984, K 52 Br-Pol 447.
36 - Sól i chleb św. Agaty uśmierzają/odwracają ogień.
Na św. Agatę święcą sól i chleb i takowe przy s i ln ym pożarze w żywioł zażarty wrzucają,
przypisując im własność uśmierzenia ognia lub odwrócenia wiatru na pole, by nie szkodził budynkom
w pobliżu stojącym. K 23 Kai 68; [Informacje o stosowaniu soli św. Agaty:] ZWAK 1878/132, ZWAK
1890/63, Wisła 1889/491, Wisła 1898/153, Wisła 1903/684, Kul Wiel 3/525, Wit Baj 144 i 152, Bar ŚrodP 282, K 24
Maz 115, LSE 1974/63, Gaj Rozw 47, TN Motycz 1985, K 48 Ta-Rz 73, Kot San 61, K 45 Gór 522; [o stosowaniu
chleba:] ZWAK 1878/132, Wisła 1889/491, Lud 1903/410, Kot San 61.
37 - Obraz św. Agaty / św. Floriana / Matki Boskiej Częstochowskiej /
św. Wawrzyńca wyniesiony przed dom / obniesiony wokół domu gasi pożar /
powoduje zmianę kierunku ognia.
a. [Obraz Św. Agaty:] Wisła 1894/724, Wisła 1903/684, Etnl 1989 Biłg 134.
b. [Obraz św. Floriana:] LSE 1963/113; [w domu, w którym wisiał] obraz świętego
Floriana ji do tego obrazu [ogień] doszed i zgaś. TN Motycz 1985.
c. [Obraz Matki Boskiej:] K 23 Kai 68, Wisła 1894/724.
d. [Obraz św. Wawrzyńca:] Wisła 1894/724.
38 - Gdy się pali, trzeba dla zgaszenia ognia, aby mężczyzna nago chałupę palącą
się obleciał naokoło. ... W czasie pożaru, jeżeli się znajduje szczęśliwy człowiek od Boga,
a wejdzie na gruszkę lub wreszcie na inne owocowe drzewo, to z niego widzi w ogniu
podpalacza; zwykle takim szczęśliwym jest ostatnie dziecko, nazywane mezelnik. K 51 Sa-Kr3.
348 POŻAR dokumentacja
39 - Dwa ognie rozmawiają o złym traktowaniu przez gospodynię i postanawiają zemścić się
spalając jej chałupę.
Ognie rozmawiają między sobą. Nie godzi się pożyczać ognia z innej chałupy. Pewna kobieta
pożyczyła sobie ognia. Na kominie pożyczony ogień zaczął rozmawiać z miejscowym. Moja gospodyni,
mówi pierwszy z niech, co wieczór i poranek oczy mi przemyje, przeżegna. A moja, mówi drugi,
pomyjami mię zachlapie. - Co jej za to zrobić? Trzeba z nią poigrać! Wziena się chałupa spaliła.
Opowiadająca uważa tę karę za bardzo słuszną, gdyż ogień powinno się na noc zalewać czystą wodą i
ogarniać. Wisła 1888/307 Luków, podob. Wisła 1898/151, K 53 Lit 403, K 17 Lub 79, K 33 Cheł 75, wg
Mosz Kul 2/502 motyw zachodnio- i wschodniosłowiański.
BIBLIOGRAFIA: Duf STB 615-620, Herd Lek 64; Kop SMit 921; K o z i o ł Maria, Gość w czerwonym płaszczu.
Pogańskie i chrześcijańskie elementy w ludowym stereotypie ognia, „Akcent" 1986, nr 26, s. 48-51; Slav Mif
316-317; SSSI 279; Tom Drz 39; Usp Rus 71, 171-173, 228; Wórt HolT 2/1415-1433.
-►OGIEŃ, OGIEŃ PIORUNOWY, PŁOMIEŃ, SŁOŃCE, ŻAR.
Joanna Szadura
KAMIEŃ
Wstęp Eksplikncja: Nazwy Rodzaje kamieni. Kolekcja. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd: wielkość, kształt, znaki
na kamieniach. Właściwości. Ilość. Zachowania i stany. Przeżycia. Obiekt. Adresat. Użytek: materiał, narzędzie,
zakazy używania kamienia. Przepowiednie. Lokalizacja kamienia. Kamień jako lokalizator Ekwiwalencje.
Symbolika, sennik
Dokumentacja: Zagadki Przysłowia, Zamówienia. Modlitewki. Kolędy bożonarodzeniowe. Pieśni wielkanocne.
Pieśni dyngusowe Pieśni weselne. Pieśni rodzinne. Pieśni miłosne i zalotne. Przyśpiewki miłosne i zalotne. Pieśni
sieroce. Pieśni dziadowskie. Pieśni górnicze. Pieśni żołnierskie. Ballady. Pieśni inne. Widowiska bożonarodzeniowe.
Mity kosmogoniczne. Baśnie. Legendy i podania. Relacje potoczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Bibliografia.
W polskiej kulturze i w polszczyźnie ludowej istnieje przekonanie, że kamień znajduje się na
granicy światów, poza miejscami zamieszkania człowieka. Na kamieniu dzieją się rzeczy związane ze
zmianą lub stanem oczekiwania na nią, składa się na nim ofiary; miejsce pod kamieniem jest miejscem
ukrycia, jest związane ze zmarłymi i złymi duchami. Sam kamień może też przenosić albo
zatrzymywać zło (niekiedy dobro); symbolizuje środek świata i miejsce przejścia z jednego świata
(stanu) do drugiego. Kamienic są ostre i nieruchome. Są symbolem twardości, nieczułości i ciężaru.
W kulturach n a j s t a r s z y c h kamienie wiązano z Matką-Ziemią, uważając, że są to jej kości
(grec: mit o Pyrrze i Deukalionie - Grav Mit 130, De Vries Dic 443, Afan Poet 1/139, El Kow 40, Kop
ssym 139, 142). Później (np. w Europie do XVII w.) przyjmowano, że kamienie są poczęte, rosną i
dojrzewają we wnętrznościach Ziemi, w końcu -wychodzą na wierzch, przy czym - im kamień
dojrzalszy, tym szlachetniejszy El Kow 40-41. Stąd też w części bierze się powszechny w różnych
kulturach związek kamieni z płodnościową symboliką ziemi - czerpanie płodności od ziemi poprzez
kamień i mające temu sprzyjać zwyczaje i obrzędy; drugim źródłem płodnościowych funkcji kamieni
jest wiara w przebywanie w nich duchów przodków i przekazywanie przez nich swej płodności, czemu
służyć miało np. ślizganie się bezpłodnych kobiet po kamieniu El Trak 215-220, Gąss Mit 76, For
Sym 125. Powszechna wiara w to, że w kamienie mogą się wcielać duchy ludzi, sprawiała, że
kamienie kładziono na grobach (lub w ich pobliżu) El Trak 213-215, Kop ssym 142 i wykorzystywano
w praktykach apotropeicznych. Ponadto wierzono, że także żywy człowiek może zostać zamieniony w
kamień De Vries Dic 444, Kop ssym 142, ->skamieniałość.
Spadające z nieba meteoryty i tzw. -^kamienie piorunowe oraz podobne do nich -►krzemienie
powszechnie uważano za święte i przejawiające moc Boga El Trak 220-223. Często miejsca
odnalezienia największych kamieni utożsamiano ze środkiem świata, samym tym kamieniom zaś
przypisywano funkcję łączenia nieba i ziemi oraz omfalosa 'pępka świata' El Trak 220-227. W związku
z tym składano na nich ofiary czyniąc je ołtarzami El Trak 220 222, Giey Mit 170-172, Kop ssym
140. W Rzymie w jaskini na
350
KAMIEŃ - eksplikacja
KAMIEŃ c-ksplikacja
351
Palatynie uważanej za drogę prowadzącą do świata podziemnego, był kamień zwany mundus, model
świata podziemnego i zarazem otwór umożliwiający porozumienie między dwoma światami Cail żyw
142.
W kulturach tradycyjnych kamień nie bywał obiektem kultu El Trak 224, Lur slow 82 i in., był
jednak obiektem czci siaw Mif 219. Cześć oddawano nie kamieniowi jako takiemu, lecz temu, co on
wyobrażał - sacrum. Poprzez kamień następowała więc hierofania i teofania. Był on żywy i martwy
jednocześnie i znajdował się na granicy światów. Był tym, co otwierało i zamykało oraz oddzielato
rzeczywistości (mundus), tym, co łączyło światy (podobnie jak drzewo kosmiczne) i tym, co
znajdowało się w środku świata (omfalos). Było to źródłem właściwości przypisywanych kamieniowi -
tranzytywnych ('przenoszenie'), ochronnych, niszczących.
Alchemicy poszukiwali kamienia filozoficznego, za pomocą którego można przezwyciężyć czas i
obowiązujące w nim prawa fizyczne El Kow 150-166, Kop ssym 142 143; cechy tego kamienia
przypisywano niektórym kamieniom z gniazd ptasich i innym kamieniom związanym pochodzeniem
ze zwierzętami, jak kamień jaskółczy, kamień kapłoni, kamień żabi oraz kamień turecki, macica,
kamień uraźny, kamień siny.
W S t a r y m T e s t a m e n c i e kamień jest symbolem Boga jako twierdzy i miejsca ucieczki
Jego ludu. W N o w y m T e s t a m e n c i e kamieniem węgielnym, który łączy niebo i ziemię, jest
nazywany Chrystus Lur Slow 83-84. Ten kamień dźwiga budowlę duchową i jest jej zwornikiem.
Kościół tworzą wszyscy wierni - żywe kamienie, nad którymi góruje św. Piotr, czyli Skała, na którym
Chrystus zbudował swój Kościół. Równocześnie w Biblii kamień jest obrazem tego, co pozbawione
życia, czucia, jest ciężkie. Obojętność i twardość serca człowieka czynią go podobnym do kamienia.
Kamień może być też jednak bronią przeciwko z lu For Sym 125-130, Lur slow 82-83.
Na S ł o w i a ń s z c z y ź n i e częściej niż gdzie indziej, kamień bywa wiązany ze złymi duchami,
diabłem. W słowiańskich mitach kosmogonicznych diabeł współdziała z Bogiem w tworzeniu ziemi i
kamieni Tom Kos, przenosi kamienie i zostawia na nich swoje ślady Kop SMit 456, ->diabelski
kamień. Bywa, że i inne kamienie bywają wprost wiązane z diabłem, por. kamień piekielny.
W polskiej kulturze l u d o w e j zachowane są liczne ślady wierzeń znanych z innych kultur
tradycyjnych.
Słowo kamień ma kilka znaczeń; są to od najogólniejszego do najbardziej szczegółowego: (1)
'powłoka ziemi nadająca jej kształt i twardość'; (2) 'twardy i ostry przedmiot, odłamek skalny'; (3)
'naczynie z kamienia'; (4) 'rodzaj osadu powstającego w różnych organach człowieka, sprawiającego
ból'; (5) 'miara ciężaru'.
Spośród nich szczegółowej analizie, jako najważniejsze dla polskiej kultury ludowej, poddano
znaczenie drugie. Pierwsze znaczenie, choć dominujące w porządku logicznym, jest w tekstach
ludowych poświadczone śladowo (np. kamień jest pod ziemio, a pod nim jest woda. A jakby nie było
kamienia, to by ziemia była jak kulasza obrzednia 'rozrzedzona' wisla 1904/104).
=
Stara forma słowa zachowana na Kaszubach: kam, w całej Polsce kamień, w regionie nadrabskim
w r.n.: (to) kamienie.
Nazwa pochodzi od ie. 'kamen- (psł. *kamy); jest wiązana ze stind. aśman- 'skala', 'kamienna
broń', 'kamień gromowładcy', 'niebo*; awest. asman 'kamień, niebo' Gamlv
ind 667, ze stniem. hamar 'młot' i grec. akman 'kuźnia' oraz z litew. asmuo 'coś ostrego'
Vas ES 2/173-174.
Wyrażenia pochodne są związane ze znaczeniem podstawowym: kamienny (1) 'zrobiony z
kamienia', (2) 'taki, jak kamień, zwłaszcza twardy jak kamień'; ka-mienicc 'miejsce kamieniste';
kamienisty 'pełen kamieni, pokryty kamieniami'; ka-mieniołom 'kopalnia odkrywkowa kamienia';
kamieniarz 'rzemieślnik zajmujący się obróbką kamienia'; kamieniarstwo 'rzemiosło i przemysł
obejmujący wydobycie i obróbkę kamienia'; kamienica 'dom z kamienia'; kamicnicznik 'właściciel
czynszowej kamienicy'; kamionka 'twardy materiał ceramiczny'; kamienieć 'zamieniać się w kamień';
kamienować 'uśmiercać kogoś przez obrzucenie go kamieniami'. Ze znaczeniem 'osad powstający w
różnych organach człowieka' związane jest słowo kamica 'choroba polegająca na wytworzeniu się
takich osadów'.
•U W tradycji ludowej wyróżnia się różne r o d z a j e K., przede wszystkim w zależności od
przypisywanego im pochodzenia, wyglądu, miejsca, w którym się znajdują i pełnionej funkcji. Wygląd
i funkcja stanowią o specyfice takich kamieni, jak: -tbiały kamień, siny kamień, kamień ofiarny,
-wzloty kamień; pochodzenie i charakterystyczny wygląd - o specyfice takich, jak -^diabelski kamień,
->skamie-niałość, ~>Boże stopki, -^krzemień, -^kamień piorunowy.
Odrębną grupę tworzą kamienie wiązane ze zwierzętami i używane tylko w lecznictwie: kamień
jaskółczy, kamień kapłoni, kamień łabędzi, kamień żabi.
Szczególne własności użytkowe mają: granit, kamień młyński, kamyczek turecki, kreda, macica,
opoka, kamień piekielny, kamień uraźny, wapno, węgieł, -> węgiel kamienny.
Ze względu na ładny wygląd, dużą wartość oraz szczególny użytek wyodrębnia się osobna grupa
-^drogich kamieni, takich jak: agat, -^alabaster, -^brylant, -^bursztyn, -*diament, jaspis, -^kryształ,
-^marmur, -+rubm, -^szmaragd.
Wyróżnia się też specjalnymi nazwami m. in. takie K., jak: mazur, toczak, kruszak.
Ze zróżnicowaniem wielkości K. związane są różne ich nazwy: 'duży K.' to - poza podanymi wyżej
- iaraor Sych SGKasz 2/129; kam jak riekara 'wilk' obj. Karl SGP 3/301, Sych SGKasz 2/125, ->głaz,
->ska/a; 'małe K. ' to poza regularnymi derywatami kamyk, kamyczek/kamyśek; formy deminutywne
kamyk, kamyczek, kamyszek, kamuszek, kamiuszek, na Kaszubach kamiszok i kamiszack; forma
zgrubiała kamienisko (Sandomierskie), też żabia sól 'drobne białe kamyki' Kuc Mlp 33; szuter, żwir
Kuc Mlp 32; skale Kuc Mlp 32. Ze zróżnicowaniem kształtu K. związane są takie ich nazwy jak:
okrąglica 'okrągły K. ' Nitsch Tek 99; skała, skałka 'cienki, gładki K.' Kuc Mlp 32; gładzik 'gładki
kamyk do ostrzenia' Kuc Mlp 143; skrzyżałka 'cienki K. nadający się np. do wyłożenia chodnika koło
domu' Kuc Mlp 32; serjek'i kam Sych
SGKasz 2/126, ts. LL 1964/4-6/89.
+ W pieśniach K. wchodzi w stały zespół z wodą, który to zespół przybiera symbolikę erotyczną
męsko-żeńską, np. 42, 52.
++ K. bywa przeciwstawiany: w o d z i e (na zasadzie cech nieruchomy : ruchomy), n
P
. 2, Niechej
kamiynia leżeć, a wody bieżeć NKPP niechać 6; c z ł o w i e k o w i (dziewczynie, chłopcu), metaf.
sercu (na zasadzie cech czuły : nieczuły), fraz. serce jak kamień, por. np 26, 34; p t a k o w i (na
zasadzie cech ciężki : lekki), np. w bajkach: bohater
352
KAMIEŃ - eksplikacja
KAMIEŃ eksplikacja
353
rzuca ptaszka, który wznosi się w górę i ginie z oczu zamiast spaść na ziemię jak K., np. Kra PBL nr
1060, nadto Szyf Miw 104-105; s e t o w i (na zasadzie cech twardy : miękki): bajkowy bohater
wyciskający wodę z K. (sera podobnego do K., o czym nie wie jego
przeciwnik) Uchodzi Za bardzo silnego np Krz PBL nr 1060, nadto Bąk Śląsk 26, SzyT MiW
104-105; o r z e c h o m (na zasadzie cech bardziej twardy : mniej twardy): bajkowy bohater gryzący
K. (orzechy podobne do K., o czym nie wie jego przeciwnik) uchodzi za bardzo silnego np. Krz PBL
nr H6o; c h l e b o w i (na zasadzie cech niejadalny : jadalny)
np. 45, 58, por. 95.
Chleb z K. pojawia się w pieśniowej formule niemożliwości - Ja ci nici uprzędę Z deszczyka
drobnego, Ty mi chleba upieczesz Z kamienia hrubego 45, a w pieśniach sierocych K. stanowi
pożywienie zmarłych: A moja sierotko cóż tu będziesz ja<lla? -... te drobne kamiki 58. Wedle wierzeń,
gdy bazyliszkowi głód dokuczy, potrzebuje tylko polizać pewien K. w jaskini, a będzie syt (Grybów)
?AVAK 1881/106, -►diament. Są też legendy o cudownej zamianie K. w chleb i odwrotnie 90.
x
Co do pochodzenia K. przyjmuje się, że kamienie były od początku, jak tylko ziemia była
stworzona TN Gorajec 1984 i są dziełem Boga np. 20. Według wschodniopol-skiego mitu Pan Bóg
stworzył K. z ziemi przyniesionej przez diabła z morza w lewej ręce 76. Pochodzenie K. od diabła jest
przyjęte na Kaszubach: mówią tam, że vatre pfefucile kamienie ze Svecji LL 1964/4-6/90, ts. Sych
SGKasz 2/126, - wiatr zaś jest postacią diabła (-wiatr) - albo wręcz, że „drobne kameńe na niektórych
polach kaszubskich zasdł djdbel. Również głazy narzutowe opuścił na zemą djdbeł
1
' LL 1964/4-6/nn,
ts. Sych SGKasz 2/126-127. O dużych K. powszechnie mówi się, że przyniósł je diabeł, -►kamień
diabelski, lub sporad. Czarny Bóg śmiel Opól 81.
Powszechnie wierzy się, że niektóre K. (zwłaszcza duże, przypominające swym kształtem jakieś
obiekty) to skamieniali ludzie, zwierzęta lub przedmioty, ->skamie-niałość, a niewielkie przedmioty
znajdowane na ziemi po burzy to K., które spadły z nieba, -»kamień piorunowy.
Nowszym sposobem wyjaśnienia, skąd się wzięły na ziemi K., jest tłumaczenie, że znajdujo sie
kamienie po tym lodowcu, któryn przeszeł TN Banachy 1984.
W baśniach K. zarastają po rzuceniu jakiegoś przedmiotu przez uciekających bohaterów, by
uniemożliwić skuteczny pościg 77.
® K. są charakteryzowane ze względu na wygląd, zwłaszcza wielkość, kształt, barwę itp.
W i e l k o ś ć : duże, małe powsz. Ze zróżnicowaniem wielkości K. związane są różne ich nazwy
(zob. wyżej). Duże K. są znacznie częściej niż małe opisywane w tekstach bajkowych, podaniach i
legendach, -►skamieniałość, -►diabelski kamień.
K s z t a ł t : okrągłe, płaskie, kanciaste, ostre powsz. Cecha ostrości jest też utrwalona w
etymologii nazwy. Zapisano wierzenie, że ostre są K. pod nogami w czyśćcu lfi, 93. Ze
zróżnicowaniem kształtu K. związane są ich różne nazwy (zob. wyżej). Kształt K. znalezionych w
czasie pielgrzymki na Kalwarię miał przepowiadać przyszłe życie człowieka 94. K. okrągłe były
wykorzystywane w praktykach o podłożu magicznym dzięki swemu zewnętrznemu podobieństwu do
chleba 95.
Z n a k i na k a m i e n i a c h : Na K. opisywanych w podaniach i innych tekstach
wierzeniowych, można dostrzec ślady pozostawione przez świętych, -►Boże stopki. Ślady swojej
bytności pozostawiał na K. także diabeł, -+diabelski kamień.
Rzadko wspominane są ślady działalności człowieka: ślad obuwia K 20 Rad 72 lub podkowy K 20
Rad 251 wykuty przez człowieka.
O K. ma wiele ustabilizowanych cech nie dotyczących wyglądu: jest t w a r dy np. 5, 6, 91, Lig
śląsk 148; częściej w utartych porównaniach: twardy jak kamień (o człowieku w ogóle) powsz 1 ktoś
ma serce jak kamień, serce z kamienia 'nieczułe' powsz.; dziewczyna wyrosła z kamienia 'nieczuła na
zaloty chłopca' 50; w zagadce: Kiedy zając najtwardzi siedzi? Jak siedzi na kamieniu Folf Zag nr 1281,
war.: Cisz Krak 365; c i ę ż k i : żebyś kamienie nosił do śmierci -■ 'żeby ci tak ciężko było' TN
Krasiczyn 1985; Jdddś te kameńe? - pytają człowieka zbyt wiele ważącego LL 1964/4-6/8°; w sfrazeol.
por. częży jak kam NKPP ciężki 2; gdy dusza opuszcza ciało, „trumna robi się bardzo ciężka, jakby kto
włożył w nią K." Gaj Rozw 251; w pieśni miłosnej chłopiec woli nosić K., niż rozłączyć się z
dziewczyną; przenośnie w pieśniach ciężki K. jest symbolem trudnego (ciężkiego) ludzkiego losu, doli
sieroty, wyrobnego chleba 56, 57, nieszczęśliwej miłości 37, 43; w przysłowiach podobnie: To mu leży
na semieniu jak kam NKPP sumienie 18; Lżej gniotą kamienic niż troski Wit Baj 304, ts. NKPP troska 4.
W normalnych warunkach stale z i m n y Etn! 1989 Bilg 138; gorący tylko w modlitewkach: K.
gorący jest narzędziem mąk czyśćcowych IG; kamienie wilgoć majo swojo, ale jakiej by tam siły trza,
żeby go wydusić TN Gorajec 1984; por. w przysł. Ta robota mu tak jije, jakbe z kamena vodą
yeciskał LI, 1964/4-6/89.
•*• W opowiadaniach i przysłowiach wyrażasię przekonanie, że kamieni jest bardzo dużo: bym cie
trząś na tyla sztuków co kamini na świecie K 14 Poz 17; fraz. [dużo] czegoś jak w polu kamieni.
.Jeżeli w jakimś miejscu jest dużo K. , mówią: Tex kdmoróv tele je, jakbe jix djdbeł
nasrał Sych SGKasz 2/129; niOC ... kajSlOW Śmiel Opól 28; kamyńi do Stu jaduf Nitsch Tek 109;
Gromada, mog'iła kameńi LL 1964/4-6/89, ts. Sych SGKasz 2/125; gromady K. K 10 Poz 369; stos K.
86; kupa K. 87, 96; K. zgromadzone w jednym miejscu w większej ilości mogą mieć szczególne
własności, zob. niżej.
W magii i w lecznictwie ludowym trzech K. używają do zadania czarów ioi, odwrócenia czarów
102, odczynienia uroków 100, leczenia puchliny (aby rozgrzać wodę) 98, leczenia krowy 107; pięciu
K. używają przy leczeniu „ciągłego zawrotu i bólu głowy" 99.
■ S t a n y i c z y n n o ś c i . Nieruchomość K. jest szczególnie podkreślana w zagadkach,
przysłowiach i frazeologizmach 2, 8. K. leży: 2, 8; fraz. lignje jako karne K 39 Pom 415; sie d z 1: fraz.
siedzi jak kamień (kamieniem) NKPP siedzieć 44, Szym SDom 3/363; Kot San i7o; stoi 8b, śpi: 8c,
fraz. usnół jak kamień LL 1957/3/26; o zmarłym na apopleksję mówią: A'iec/i śpi jak kamień K 48
Ta-Rz 102; choroba jak K. nie ma się poruszać L2b.
W formułach przeciwieństwa: pływa jak kamień 'nie pływa, tonie' NKPP płynąć 8; laka prawda, jak
kamień pływa NKPP prawda 145; fraz. przepadł jak kamień w wodzie K 8 Krak 265; w pieśniowej
formule niemożliwości: jak kamień popłynie ożenię sie z tobą 35. K. 'pływający' - niesiony przez wodę
oznacza realizację miłości 41, -Woda.
K. mogą poruszać się w szczególnym czasie, np. w nocy Nowego Roku K. idą
354 KAMIEŃ - eksplikacja
KAMIEŃ eksplikacja
355
pić do morza i można wtedy wydobyć spod nich skarby 87. W podaniu krakowskim wielki kamień
podnosi sie co roku w Wiełgi Piątek, a wtedy djebol przesusza ukryte pod nim pieniądze 88; stos K.
rozsuwa się i pochłania syna wyrzekającego na ojca 86. W poznańskim podaniu o budowie kościoła w
Gostyniu K. same toczą się, wędrowały poruszane cudowną mocą 83.
Powszechne jest przekonanie, że K. r o s n ą , np. Wisła 1899/681, powiększajo sie TN Gorajec
1984. Rośniecie K. upodabnia je do roślin 92. Niektóre K. stale rosną i bardzo trudno powstrzymać
ich wzrost 85. W zagadkach: Co rośnie bez korzenia - kamień 1; sporadyczne są twierdzenia, że K.
przyrasta do ziemi korzeniem 82. Zawsze jednak K. rośnie z ziemi 92. K. rośno bardzo powoli 92, TN
Ulan Majorat 1984.
Częste: Zaklęty K. nie rośnie TN Zamch 1984, por. Wisła 1896/135. Zaklął K. Pan Jezus, który się
potknął o K. idąc drogą 84t>, ZWAK 1887/1; w drodze na Golgotę 84a; Matka Boska, która zbiła sobie
palec na kamieniu 84c.
W zamówieniu: K. krzesany zmniejsza się - tak samo ma się zmniejszyć guz 12. K. jest
n i e c z u ł y , np. Jak z kamienia, Iza nie kapie NKPP plącz 14, serce z kamienia powsz. - stał się
wręcz symbolem obojętności i nieczułości np. 44, 50. W przysłowiach i wyrażeniach przysłowiowych
dla oddania krańcowości i niezwykłości sytuacji mówi się w trybie przypuszczającym: kamień by
zapłakał powsz., to by poruszyło kamień przy drodze K 7 Krak 199.
K. są nieczułe, nie mówią, por. fraz. milczy jak kamień powsz. Tylko w pieśniach K. mówią
chłopcu o losach kochanki 66. Nie odbierają wrażeń, co utrwala fraz. głuchy jak kamień 84.
♦ Tłuczenie K. uważane jest za najcięższą i mało opłacalną pracę cisz Krak 225, w przysłowiu i
tak Lepszy kamiynie tłuc, niż cudze dziecka uczyć NKPP dziecko 4c; podobnie ciężką pracą jest wożenie
K., którym młoda żona grozi staremu mężowi 29. Istnieją z a k a z y usuwania i/lub przenoszenia K.
na inne miejsce: na Mazurach nie usuwają K. z pól, bo „rola straciłaby na urodzajności" K 40 MazP 19.
Są K., które przeniesione same wracają na poprzednie miejsce: np. K. z odciskiem stopy św.
Wojciecha, -»Boże stopki.
K. bywają obiektami działań Pana Jezusa, Matki Boskiej i innycli świętych, którzy czasem
odciskali ślad na K. lub przeklinali go (zob. wyżej). Świętym i duszom przypisywano również rzucanie
K.: tłumaczą grzmot jako odgłos rozrzucanych przez dusze K. Mosz Kul 2/492; sfraz. Svąti P'otr
karńeńe zvala - grzmi LI, 1964/4-6/89.
Na K. działały także Zmory K 15 Poz 40, por. Bar ŚrodP 198, LL 1960/l/49, Bieg Lecz 281.
W pieśniach miłosnych obraz K. niesionego przez wodę ma sens symboliczny, oznacza połączenie
zakochanych 41, por 27.
W zamówieniu - guz ma zmaleć i podziać się jak krzesany kamień I2a.
0 Zwroty do K., traktowanego na ogół jako przedmiot martwy, są rzadkie, służą hiperbolizującym
porównaniom z dziewczyną (sporad. chłopcem), z którą porozumieć się jest trudno:
Rozmówiłbym/namówiłbym/przeprosiłbym kamień (wodę), a ciebie nie mogę 34.
ł Pomijamy tu użycie K. jako materiału budowlanego np 53, 83. W wierzeniach i związanych z nimi
p r a k t y k a c h magicznych i leczniczych K. jest rodzajem n a r z ę d z i a . Wykorzystuje się jego
lokalizację na granicy; pełni
funkcję zamykania wejścia lub drogi powrotnej złu, przenoszenia (zabierania lub podkładania) zła.
W m e d y c y n i e l u d o w e j używa się K., aby zabezpieczyć się przed chorobą. Żeby ustrzec
się przed bólem głowy trzeba podczas pierwszego wiosennego grzmotu uderzać się K. po głowie 109;
aby uchronić się przed chorobami trzeba nosić ze sobą przez cały czas odpustu znaleziony na Kalwarii
kamyczek Lud 1908/300. Trzymanie nóg na K. podczas wi gi l i i Bożego Narodzenia miało chronić od
odcisków wisla 1891/646, ZWAK 1886/87 Kuma przy wejściu do kościoła, powinna przed drzwiami
kościelnymi przyklęknąć na kamieniach, by dziecka nie bolały zęby K 28 Maz 118.
W praktykach leczniczych stosuje się: p o d k ł a d a n i e choroby pod K. Bieg Lecz 19 (dotyczy
to: padaczki MAAE 1908/141, Bieg Lecz 204; febry Bieg Lecz 318; kołtuna ZWAK 1884/297, Bieg Lecz
263; brodawek Sych SGKasz 2/126); przyciskanie K. rośliny (dziewanny
lub OStu) na robaki U bydła Bieg Lecz 51, K 3 Kuj 97, K 42 Maz 346, K 21 Rad 171, K 17 Lub 157;
(ostu) ZWAK 1879/57, Bieg l,ecz 51; wyrzucanie K. - choroby (dotyczy to leczenia: zimnicy
K 7 Krak 164; klirzajek Or L 1928/196); otłukiwanie K. kołtuna Bieg Lecz 263, K 7 Krak 169, Wisla
1901/754; picie wody przez dziurawy K. „przeciw woli, zwanej gardłem" Bieg Lecz 184, Lud
1905/399; narysowanie krzyża na K. na krwotok K 39 Pom 389, na żółwia kamiennego u krowy ZWAK
1879/30; zaszywanie K. w płótno i zawiązanie choremu bydlęciu około rogów K 15 Poz 163;
podkreślanie martwej kości K. Bieg Lecz 102; pocieranie K. i/lub przykładanie K. do chorego miejsca
Bieg Lecz 129, Lud 1905/385, Etnl 1989 Bilg 138-140,
ts. TN Smóisko Duże 1984, TN Dereżnia 1984, K 48 Ta-Rz 299; rozgrzewanie i/lub wyparzanie Za
pomocą nagrzanego K. 98, 99, LL 1978/i/so, Lud 1924/70, TN Krasiczyn 1985. Praktykowano też
przyciskanie K. słomy, na której leżał konający, by ułatwić i przyspieszyć jego śmierć ZWAK 1886/242.
K. jest także używany w p r a k t y k a c h m a g i c z n y c h . Powszechnie przypisuje mu się
własności bronienia przed złymi duchami. Zapobiega działaniu zmory (trzeba tłuc zaplecioną przez
zmorę grzywę K. na K. Szyf Miw 122, ŁSE 1962/126 lub przyciskać ją K. Szyf Miw 122), strzygi i
upiora (trzeba wsunąć zwłokom K. między zęby Mosz Kul 2/663). Rzucanie K. za siebie lub w
napotkane złowróżbne ptaki albo zwierzęta zapobiega czarom Szyr Miw 162, nieszczęściu
zapowiadanemu przez spotkanie księdza K 51 Sn Kr 59 (por. też ino), dziobiące się srokę i wronę
ZWAK 1881/179, przebiegającą drogę wiewiórkę K 17 Lub 117; rzucanie K. w rogi stodoły zapobiega
pogryzieniu przez myszy składanego tam zboża LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/46, por. ZWAK 1885/37.
Wrzucony do studni K. miał chronić przed psuciem się wody Etnl 1989 Bilg 139.
K. używano też czasem do rozpoznawania uroku K 51 Sa-Kr 23 i odwracania go, poprzez
wyparzanie K. zauroczonych naczyń LSE 1961/98; podkładanie pod K. zauroczonego przyodziewku K
51 Sa-Kr 20, zmywanie ciała wodą, w którą wrzucono rozpalone K. 105.
Uważano ponadto, że żeby mieć szczęście, trzeba podrzucać K. w wigilię Bożego Narodzenia
ZWAK 1891/47, a szybka jazda nowożeńców po K. zapewnia im bogactwo LL 1964/4-6/90. Dy główki
kapusty były twarde trzeba wsadzić K. z pokrzywą do ziemi podczas sadzenia kapusty ZWAK I891/51,
ZWAK 1882/235; by piwo było dobre, trzeba do robionego piwa wrzucać K. „z czterech rogów" K 22
Lecz 8; by uciekający zając stanął, trzeba uderzyć się K. w kolano Or L 1928/194; a żeby wymierzyć
karę niepłodnemu drzewu owocowemu trzeba przywiązać do niego K. ZWAK 1889/74, Lud 1912/97.
356
KAMIEŃ - eksplikacja
KAMIEŃ eksplikacja
357
Rzadziej używano K. w c z a r n e j m a g i i : podkładano na próg K. - chorobę Wisła 1889/510
lub pod kadź „ku skażeniu piwa" LL 1972/3/52; rozsypywano K. i ziemię przed powracającą z kościoła
młodą parą, aby spowodować ich śmierć TN Krasiczyn 1985, zakopywano K., aby spowodować
nieurodzaj 108. Istnieje przekonanie, że najlepiej wodę z kąpieli dziecka wylać na trawę, najgorzej na
K. K 7 Krak 140.
Istnieją także z a k a z y używania K., np. nie wolno rzucać K. w koty siedzące „o zmroku w
kupie", bo one towarzyszą czarownicom, więc spowodowałoby to zemstę czarownic i chorobę K 15
Poz 57; nie wolno uderzać K. utopca, bo mógłby do wody wciągnąć i utopić Sim śiopol 138.
• W pieśniach rodzinnych pojawia się pogróżka wybicia K. zębów przez teściową
synowej i odwrotnie 28. K. rzuca także w pieśni dziewczyna za wdowcem/starym 25
i za niewiernym chłopcem Piat Krak 191, co jest aktem dezaprobaty, a nawet polepienia
oraz - być może - magicznym zamknięciem drogi powrotnej, por. fraz. rzucić za kimś
kamieniem powsz.
♦ K. wykorzystywane są do przepowiadania - ł p o g o d y : „Sucha sól, słonina lub
sadło, tudzież suche K. są zwiastunami pogody" Lud 1900/66, por. ZWAK 1882/IM; „Jeżeli
K. we wodzie glonem się powleką, spodziewaj się powodzi" ZWAK 1882/194. W magii
i we w r ó ż b a c h miłosnych i matrymonialnych: skropienie własnych skroni wodą
zbierającą się w wydrążeniach K. pozwala dziewczętom poznać „myśli mężczyzn,
których sobie życzą mieć kochankami" K 15 Poz 74; „Dziewczęta [w wigilię Bożego
Narodzenia] ciskają K. w chlew, gdzie się znajdują jakie bydlęta; jeżeli się one odezwą,
to wyjdą za mąż w tym roku" ZWAK 1878/21.
A Lokalizacja K. jest znacząca, wskazuje najczęściej na granicę pomiędzy różnymi światami lub
częściami świata.
Najczęściej K. znajdują się poza miejscami, w których mieszka człowiek, zwłaszcza na polach, np.
46, 83, 96, w lesie, np. 97, np. 10, w wodzie, np. 67, nad morzem, np. 87, w morzu, na/przy drogach,
np. 56a, 59, 83, 84, „na granicy" dwóch wsi, np. 86, „pod" wsią czy w szczególnej części wsi (we wsi
Wrząsowicach w Zopadliskach) 88, „pod dębem" 80. Są to miejsca uznawane na ogół za szczególne,
graniczne.
K. leżą na g r a n i c y : zwykle kamienie to oznaczajo czy granice drogi, czy pola, czy czego tam,
tak że ich sie nie rusza TN Gorajec 1984, por. MAAE 1897/221, sim Gad 134, K 44 Gór 7. K. są tam,
gdzie jest przejście do innego świata np. 80. Jest wierzenie, że K. są w czyśćcu pod nogami 16, TN
Krasiczyn 1985, że z K. jest brama w czyśćcu K 7 Krak 21, 23. K. zamknięte są też wrota piekielne n.
W wierzeniach i praktykach magicznych: K. powszechnie kładą na g r o b i e , np. 65, 75, Sim
ślOpol 149; wspominają, że grób Chrystusa był wielkim kamieniem zapiecętowany Kur Opol 49,
podobnie w pieśni wielkanocnej 22; stosy chrustu, K. i drzewa kładą tam, gdzie ktoś uległ nagłej
śmierci lub popełnił samobójstwo 97; K. wkładają w usta niektórych zmarłych; zob. wyżej; po
skończeniu żniw kładą K. na nie zżętych kłosach, a na nim kawałek chleba K 28 Maz 100, 102, PSL
1966/2/126; podczas święcenia pól „na kopcach ksiądz zakopuje ewangelie, nad którymi zebrani
układają stos kamieni" ŁSE 1967/294. W zażegnywaniu niepogody jest mowa o rzucaniu K. na kościół,
a stamtąd na wodę 9.
W zamówieniach chorób: K. jest w m o r z u : Dąb w boru, kamień w morzu, księżyc
na niebie, że póki ci trzej bracia mocni się pospołu nie zejdą tak długo mię zęby niech nie bolą 10. W
pieśniach weselnych, towarzyszących pieczeniu korowaja, K. jest na morzu, na nim zaś - złota gąska
24, co zdaje się symbolizować środek świata. W pieśniach miłosnych K. w morzu oznacza
zapomnienie 72.
L o k a l i z a t o r . Ze względu na medialny charakter K., to, co jest lub dzieje się na nim, jest
zwykle związane bezpośrednio ze z m i a n ą lub stanem oczekiwania na nią. Jest to także miejsce, na
którym mogą przebywać i s t o t y z „ i n n e g o " ś w i a t a .
Na K. nic nie rośnie, mech tylko TN Księżpol 1984, por. TN Gorajec 1984; przysłowie Na miejscu
kamień mchem obrasta znaczy: człowiek mieszkający na jednym miejscu gnuśnieje wisia 1880/772,
por. np. NKPP kamień 20a; tylko czarownicy rosło nawet na kamieniu sim Gad 135. Cudowne jest też
przyrośnięcie wianka do K. w dowód niewinności noszącej go panny Krz Pni, nr 713A.
Na K. w opowieściach siadają zmęczeni drogą wędrowcy, np. K 14 Poz 121, lub ludzie zmęczeni
pracą, np. Lig śląsk 81; istoty boskie i święte, które zostawiają tam często swój ślad, zob. wyżej;
potępieńcy, a zwłaszcza: świętokradcy Szyf MiW 136, topielec K 45 Gór 512. K. są też związane z
czarownicami, które tańczą po kupach K. nazwożonych z roli w polu 96. Mówi się również, że na
wielkim K. zwanym Łysą Górą odbywały swe nocne schadzki czarownice K 15 Poz 253, por. Wisia
1887/217.
W bajce na K. siedzi oczekująca na króla śmierć Sim ŚlOpol 54; a w legendzie na prośbę żołnierza
św. Piotr sprawia, że kto usiadł na K., nie może z niego wstać -żołnierz w ten sposób pokonuje czarta,
który przyszedł po jego duszę K H POZ 195. W balladach na K. stoi kuźnia 68.
W pieśniach miłosnych chłopiec nie wpuszczony do domu przez dziewczynę kładzie boczek na
kamieniu, co jest znakiem rozpaczy i samotności 32. W pieśni o żołnierzu--tułaczu żołnierz, który
trzyma główkę na kamieniu jest martwy 62. W balladzie o ucieczce dziewczyny z chłopcem na
wojenkę jest mowa o praniu na K. 33A, a w innym tekście o wspólnym odpoczynku/spaniu dziewczyny
i chłopca na K., co ma erotyczne nacechowanie 3313. W pieśniach dyngusowych na K. siedzi
gospodarz 23, -►biały kamień.
W przyśpiewkach przemieszczanie się z kamienia na kamień jelenia, sroki czy skowronka jest
symbolem zmienności obiektów uczuć chłopca czy - rzadziej - dziewczyny: Z kamienia na kamień
przeskakuje jeleń, Mnie chłopcy kochają, a ja o tym nie wiem 54.
Woda płynąca (zwykle głośno) po K. jest zazwyczaj zestawiana z poznawaniem różnych aspektów
miłości (kochanie, wzdychanie, płacz), pracy i liczeniem pieniędzy 38, a woda płynąca z K. - z
niezgodą chłopca i dziewczyny lub śmiercią jednego z nich 26, 40. Woda bieżąca między dwoma K.
jest zestawiana z niefortunnym wydaniem dziewczyny za mąż 64. Woda na K. , pita przez jelenia ma
sens erotyczny 55. Podobnie wchodzenie dziewczyny po K. na konika chłopca, -*biały kamień.
Natomiast wchodzenie dziewczyny po K. na konika szatana to dosłowne wkroczenie na drogę do
piekła 60. W pieśniach o miłości często na K. stoi dziewczyna czekająca na chłopca 41, dziewczyna,
która utraciła wianek 48, 70 lub umarła 69, -Hvoda, ->biały kamień. W tekstach wyliczankowych na K.
siedzi grający na dudkach/skrzypkach ptak 74.
Nierzadko jest to miejsce składania o f i a r , -»głaz, -»Boże stopki. Istnieje słabo
358 ________________________ KAMIEŃ - eksplikacja
KAMIEŃ dokumentacja
:ióy
poświadczone na ziemiach polskich wierzenie, że na K. wspiera się sklepienie niebieskie Mosz Kul
2/21. W zamówieniu na kamienie są odsyłane choroby 10, u oraz uroki M.
W pieśniach o miłości wyrażenie kamień na kamieniu oznacza trwale, silne i niezapomniane
uczucie 51, a pot. fraz. pochodzenia biblijnego me zostanie kamień na kamieniu - zniszczenie.
W modlitewkach po gorących kamieniach chodzi Pan Jezus 15. Dusze pokutujące w czyśćcu
chodzą po gorących 16 lub ostrych K. 93.
K. zamyka i oddziela, a miejsce pod K. jest szczególnie nacechowane. Wierzenie, że skowronek na
zimę nie odlatuje, lecz przepędza ją pod K. i wychodzi stamtąd dopiero na Św. Agnieszkę (21.1) jest
podstawą .przysłowia: św: Agnieszka wypuszcza skowronka spod kamyszka ZWAK 1887/44; war.:
NKPP Agnieszka ii, K 46 Ka- s 465. W bajkach motyw zwierząt ukrytych pod K. jest bardziej
rozbudowany: pod K. są marne robaki, o których także pamięta Pan Bóg, „kiedy chce dać życie" K 46
Ka-s nas; pod K. byl przywalony nim smok, który chciał zjeść tego, kto go uratował K 8 Krak 236, cisz
Krak 312-314. W licznych baśniach mowa o wodzie ukrytej pod K. w środku miasta Krz PHI,
nr 461, nadto Sim Gad 217.
W wierzeniach i baśniach pod K. są ukryte różne cenne rzeczy: skarby 87, TN Banachy 1984; TN
Gorajec 1984; skarb diabelski cisz Krak 164, ŁSE 1962/83; skarb z czasów francuskich, „ale ktoby go
odkopał, stałby się wielkiego przyczyną nieszczęścia, bo wówczas takie strumienie z tego miejsca
wypłyną, że cały zaleją Kotlin" K IO Poz MI; pieniądze, których pilnuje diabeł 88, 89 lub zły duch K 17
Lub 104, które się palą niebieskawym płomieniem K 46 Ka-s 483; złoto Etni 1989 Biig 143-144.
Miejsce pod K. jest w ogóle związane ze z m a r ł y m i i złymi duchami (nb. wiele podobnych
wierzeń i przekonań istnieje na ziemiach polskich w kulturze żydowskiej): często pod K.jest mogiła,
np. K 14POZ99, K 3 Kuj 132, K 28 Maz 17, K 42 Maz 196; w klechdzie: spod K. wstają zmarli 78, K 3
Kuj 132; wierzą, że pod K. (a także: w jaskiniach, studniach, stawach, w koleinach i na
skrzyżowaniach dróg) pokutują dusze zmarłych, dlatego jeżeli idąc drogą przypadkiem się uderzy nogą
w K., należy odmówić pacierz za dusze zmarłych ZWAK 1885/34. O niektórych konkretnych K. mówią
np., że głęboko w ziemi pod K. jest dziewczyna porwana przez czarta K 45 Gór 538 albo, że widzieli
wyjeżdżającego spod K. kasztelanka K 42 Maz 384. Powszechnie znana jest wiara, że pod K. chroni
się d i a b e ł przed strzałkami pior-unowymi K 34 Chel 255 i latawce przed strzałami płanetników
ZWAK 1885/60, a Lucyper w piekle schował się za slup kamienny przed Panem Jezusem K 7 Krak 19,
->kamień piorunowy.
W baśni: pod K. jest wejście do p o d z i e m i a , w którym były zaklęte dziewice K 14 Poz 134,
por. K 15 Poz 9. Inne rzeczy schowane pod K. to np.: smocze języki - znak, że smok został zabity
MAAE 1908/263, klucze cisz Krak 96, żaba, która może uzdrowić panią ZWAK 1881/212, owca, której
śmierć powoduje śmierć zbója K 3 Kuj 133.
W lecznictwie ludowym i praktykach magicznych miejsce, tj. łożysko, zakopywano po porodzie w
obrębie domu, ale nie pod K., gdyż wierzono, że następny poród byłby ciężki Wit Baj 67; aby zdjąć z
kogoś urok, trzeba jego ubranie położyć pod K. K 51 Sa-Kr 20. W zamówieniach chorób odsyłają pod
K. c h o r o b y : suchoty, ukąszenie węża ii, podob. Bieg Lecz no. Odnotowano także wierzenie, że
choroba albo duch choroby może być wcielony w K., drzewo lub tym podobne ciało Bieg Lecz 17; a w
zamówieniu
choroby dziąseł odsyła się ją w kamień, z kamienia w krzemień, z krzemienia w choinę, z choiny w
lescynę, z lescyny w kolej ZWAK 1884/297.
Choć na ogól uważa się, że K. jest zwartą i jednolitą masą, to jednak - ponieważ jest „między
światami" - nie tylko oddziela je, ale i łączy. Stąd nie tylko na nim, ale i w nim mogą być istoty już nie
z „tego", a jeszcze nie z „tamtego" świata. Jest np. przekonanie, że d usze przebywają w drzewach, w
ziołach, w K., w podręcznych przedmiotach nawet Mosz Kul 2 /422; podobnie demony i duchy ŁSE
1967/290. To wierzenie jest także powszechne wśród polskich Żydów - zob. np. Wisła 1904/105, Bieg
Lecz 213.
W powieści biedny, ale dobry brat znalazł w K. gałkę złota 81. W baśniach w K. na dnie morza są
ukryte robaczki, o których pamięta Pan Bóg Krz PCI, nr 795.
W pieśniach w K. może skryć się odchodząca miłość 39 (por. biały kamień jako miejsce rozstań
kochanków).
« K. występuje w y m i e n n i e: w zamówieniach z innymi „obcymi" człowiekowi miejscami, jak
w od a, s u c h y l a s , kwiaty, na które wysyła się choroby 11; w pieśniach miłosnych z innymi
„nieczującymi" elementami przyrody, jak woda, ziemia, które wydają się czute w porównaniu z
człowiekiem 34; w baśniach jest wkładany do worka, kosza itp. przez bohatera, który n ie wchodzi tam
sam, bojąc się zdrady towarzyszy 79.
Funkcje medialne identyczne z K. w ludowym językowym obrazie świata pełnią niektóre rodzaje
kamieni, jak zwłaszcza ->biały kamień, ->złoty kamień, skała, ->głaz (występują nawet w wariantach
tych samych tekstów), a także ->żełazo.
<& K. jest symbolem t w a r d o ś c i , c i ę ż k o ś c i i t r w a ł o ś c i , a także m a r t w o t y
(zob. wyżej). W zagadkach K. jest symbolem g ł o w y 4.
W sen n iku ludowym K. oznacza c i ę ż k i e ż yc i e, ciężkie przeżycie, cierp i e n i e , trudności
i kłopoty; rzadziej - bicie, gromy, chorobę Etnl 1994 Nieb 152.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 Kamień rośnie bez korzenia.
Rośnie bez korzeni, pali bez płomieni, a huczy bez wichru. (Kamień, słońce i woda.) Foir Zag nr
1221, nadto war.: ZWAK 1878/179, 1886/143; w pieśni: ... A cóż rośnie bez korzenia - leluja? Kamień
rośnie bez korzenia. K 24 Maz 349, Chód Śp 208, Święt Nadr 88.
2 - Kamień leży/stoi/siedzi.
Jedno mówi „Bieżmy", drugie mówi: „Leźmy", trzecie mówi: „Hitu, hitu, dobrze mi i tu. ( Woda,
kamień, trawa). Folf Zag nr 885; war.: ... stójmy, ... pójdźmy, ... kiwajmy se glowiczkami. (Kamienie na
dnie rzeki, woda, kwiaty); ... pódżma, ... stójma, ... kiwajma do sie łebkami. (Woda płynąca, kamień,
drzewo); ... pójdź, ... siedź, ... pochrobocmy się. (Kamień, woda, trzcina). Folf Zag nr 885, nadto war.: LL
1963/2-3/94, Lud 1896/231, Lud 1911/82, TN Bychawka 1962, TN Łuszczów 1961, Was Jag 220, Folf Zag nr 1239,
-rwoda, ->piasek.
3 - Dlaczego każdy omija na drodze kamień? Bo go kamień minąć nie chce. Folf Zag nr 1378.
4 - Kamień na beczce [= głowa na tułowiu].
Są dwa stupę, na tech slupach beczka, na tyj beczce kam, na tym kamieniu las, a w tym lese są
stworzenia. (Nogi, brzuch, głowa, włosy, wszy.) Folf Zag nr 873, nadto war.: LL 1964/4-6/90, ts. Sych
SGKasz 2/126.
360
K A M IE Ń - dokum entacja
K A M IE Ń dokum entacja
361
PR ZY SŁO W IA
5 - C złow iek hardi, a kam cw ardi - to je jedno. N K PP hardy 10.
6 - G do m o cziste sum iynt, w yśpi S i e na tw ardym kam iyniu . N K PP sum ienie 31c.
7 - Tw ardy, jagby m iol kam iyń, n i serce. N K PP tw ardy 4a.
8 - K am ień leży/sto i/śpi.
a. N iechej kam iynia leżeć, a w ody bieżeć. N K PP niech, niechać 6.
b. W oda idzie, kam ień stoi. M A A E 1908/331.
C. Spi jak kamyczek w wodzie. NKPP spać 40a, war.: LL 1964/4-6/89, Sych SGKasz 2/125.
ZA M Ó W IEN IA
9 - K am ień iw m orzu/jeziorze, księżyc na niebie, dąb w boru - trzej bracia,
którzy się n ie zejdą.
M azurzy w Prusiech tak zam aw iają ból zębów: Bożą m ocą, Pana Jezusa pom ocą! D ąb w boru ,
kam ień w m orzu, księżyc na niebie, że póki ci trzej bracia m ocni się pospołu nic zejdą, tak długo
m ię zęby niech nie bolą. B ieg Lecz 162; w ar.: [patrząc na księżyc, gdy tenże po now iu pierw szy
raz odsłoni sw oje rogi, m ów ić do niego:] Jest na niebie księżyc, jest w jezierze kenień, jest na boru
dumb; kiedy te trzy bracia gdziekolwiek sie znejdo, tedy niech m nie boli (zum b). K 40 M azP 51,
— ► księżyc, ->nów .
10 — N a kam ień w m orzu w ypędza się chorobę.
a. [Zażegnyw anie białych ludzi:] Tam daleko w m orzu jest w ielki kam ień, tam
ruszajcie, tam lećcie, tam pijcie, tam zryjcie! K 40 M azP 66.
b. [Zażegnanie róży:] W m orzu czerw onem stoi kam ień, na nim łóżko usiane, okryte
w ełną; tam m asz ty różany, przedziuraw iony w rzodzie, sw oje legow isko. Spij i w ypoczyw aj az
do sądu ostatecznego. B ieg Lecz 133.
11 - C h orob ę w ysyła się n a/pod kam ień (gorący) / pod korzenie kam ienne.
a. [Zam ów ienie suchot:] „W ysyłam ja w as pod korzenie kam ienne, na puste lasy i na
puste pola , gdzie n ic nie przyjdzie!" B ieg Lecz 186.
b. C horobę od ukąszenia w ęża odpędzają w Jasielskiem słow am i: „Idź pod kam ień,
idź do w ody, idź, gdzie słońce nie św ieci i m iesiąc nie chodzi!" B ieg L ecz 41, 110.
c. [Zaklęcie od róży, gośćca, łuszczycy, postrzału , zastrzału , przestrachu, zanotow ane
w A ndrzejów ce:] Szczeźnij, zgiń , idź na suchy las, na gorący kam ień, gdzie słonko nie
dochodzi, gdzie w iatr n ie dow ieje! Pęk B ilg 234.
d. [Zażegnanie postrzału:] Postrzale, postrzale! W yjdź z tej nogi, idź na rozstajne
drogi, za siódm ą górę, za siódm ą rzekę, za siódm y bór (pow tórzone 3 razy).' N ie padnij na
człow ieka, nie padnij — chyba na w roga! A ni nie padnij na zw ierzę, ani na żyjącego! A le padnij
na kw iaty, na kw iaty! A najlepiej padnij na kam ienie, na kam ienie! K ul W iel 3 /416.
12 - C h orob a jak kam ień a . m a zm aleć i podziać się, b. n ie m a się poi~uchow ać.
a. [Zam ów ienie od żółw ia, tj. guzów pod szczękam i w Puszczy Solskiej:] K rzesa się
guz osełk ą, m ów iąc: Jak ten kam ień zw ięźnie, zm aleje I n ie zna, gdzie się podzieje, Tak żeby
to zm alało I n ie znać, gdzie się podziało . B ieg L ecz 52.
b. [K am ień w ziem i: zam ów ienie m acicy:] Jak ten kam ień leży w ziemi, a n ie będzie
poruchow any, tak i macica z urazem u tego chrzczonego ... nie ma się więcej poruchow ać.
B ieg Lecz 231, w ar.: K 40 M azP 71 .
13 - [M azurska żarnow a od zw ichnięcia nogi:] S zed Pan Jezus drogą, U derzył o kam ień
nogą. To bez (przez) kam ień, to bez krzem ień. Panie Boże tobie przem ień! B ieg L ecz 88
14 - U roki! U rocyska!.... Zam ow iom !... Zarzykom ! N a ogień gorący, N a kam ienie gorące, N a
ludzkie slip ie! K ot Z n 246.
M O D L IT E W K I
15 - Po kam ieniach gorących jest p row adzony/m ęczony Pan Jezus.
A w e cw drtek po w iecerzy, Pan Jezus się z apostołem m ierzy. Trzech kurzelow ie (kogut)
zapiali, gdy Pana Jezusa na m ękę w iedli. A w iedli G o, w iedli, po ścierniu , po kolącem , po
kam ieniu po gorącym. ZW A K 1885/51; war.: ... [Anieli] Prowadzili Go po ścierniach kolących, Po
kamieniach gorących. K ot Zn 413; podob. [N ajśw iętsza Panienka] W odzi G o po górach i lasach,
Po gorących kam ieniach. K ot Zn 119; ... na jutrznią , Z ju trznie na ranną m są, Z ranny m sy na
niespory, Z niesporu do raju . W ra ju kam ień gorący ... Św ięt N adr 256 , — > biały kam ień.
16 - G rzeszna dusza dla odpuszczenia grzechu m a iść po gorących kam ien iach.
Poty ji [grzesznej duszy] Pan Jezus grzechu nie odpuści, Póki n ie pójdzie po cierniach
kolących, P o kam ieniach gorących . K ot Zn 90; w ar.: ... po cierniach , po kolących, Po kam ie-
niach, po gorących. K ot Zn 77; ... przez ściernie, G orące kam ienie. K ot Zn 486; ... po cierniu , Po
ścierniu , P o głogu, Po gorącym kam ieniu . K ot Zn 70; ... po górach, Po cierniach, po gorących
kam ieniach. K ot Zn 472; ... po głogach, P o cierniach, Po gorących kam ieniach K ot Zn 452, ... po
głogu, po ścirni, po gorących kam yczkach. K ot Zn 85; ... po cirniach, po głogach, Po gorących
karniniach. K ot Zn 80; ... po piekle, Po ogniu, Po gorącym kam ieniu . K ot Z n 72; ... po ogniu, P o
ostrym kamieniu. K ot Zn 449; podob. [N ajśw iętsza Panienka:] N ie odpuszczę [duszom ], az pójdą
po cierniu kolącym, po kamieniu gorącym. K 22 Lecz 178; ... po ściezy, po kolący, P o kam ieniach,
po gorących ... Z W A K 1880/95.
17 - Zęby te m odlilew ke każdy zm ow ioł ... Bcdo m u sic rajskie w rota otw ierały, P iekielne
kam ieniam i zaw alały. K ot Z n 123, w ar.: K ot Z n 114, 250.
18 - Stłuc/potłuc sobie brvdę o kam ień.
a . P row adzili G o [Żydzi Pana Jezusa] pod w odę, S tluk se o kam ień nojśw ięłszo brodę.
Kot Zn 129, war.: Kot Zn 461, 474.
b. [„W ielkanocne przypow iastki"] A ja , m ały zacek, w laz'em na krzacek, z krzacka
na (w odę); stluk'iem o kam ień brodę. K 40 M azP 89.
19 - R elikw ie - obroną przed szatanem cięższą od kam ienia / z tw ardego
kam ienia .
C iebie się, szatanie, n ie boję! Idź, p rzynieś m i krw i, C o z przenajśw iętszego krzyzika kapała ;
M oja obrona cięższa od kam ienia . K ot Z n 109; w ar.: ... Ja tę [św iętą] krew będę pić, B o to
obrona cięższa od kam ienia . K ot Z n 117; ... Przynieś to , co z krzyża kapało, To m oja obrona z
tw ardego kam ienia . K ot Zn 63, 122 ; Pójdę pod B ożą M ękę, w ezm ę sekw ię [relikw ie] w rękę. Tyś
m oja obrona z ciężkiego kam ienia . K 22 Lecz 180.
K O LĘ D Y B O ŻO N A R O D ZE N IO W E
20 - Jezus/B óg 'stw orzył kam ienie/piaski/...
Stw orzyłem piaski, kam ienie, ludziom zabaw ienie. K 5 K rak 235; w ar.: Stw orzyłeś, Boże, i
m ienie, w odę i kam ienie. Św ięt N adr 75.
21 - M iędzy dw om a górom a ... M iędzy dw om a kam ykom a ... M iędzy dw om a struzeckom a
Stoi ta klastór ... W tym klastorze trzy ołtarza, w jednym -ci ołtarzu Pan Jezus leży. Z W A K
1885/18.
PIEŚNI WIELKANOCNE
22 - (C iężki) kam ień na grobie C hrystusa.
a. Trzy M aryje poszły, drogie m aści n iosły. C hciały C hrystusa pom azać, Jem u cześć
i chw alę dać. A lleluja! G dy na drodze były, tak sobie m ów iły: Jest tam kam ień niem ały,
a któż nam go odwali? Alleluja! K 24 Maz 140, war.: K 24 Maz 140, TN Trzeciaków 1980.
b. Szed Pan Jezus drogą, trącił kam iń nogą, a któż go tam odw ali, bo to kam iń
niem ały, A lleluja! K 22 Ł ęcz 29.
c. [C hrystus] Ruszył ten dzień i kam ienie, grobu czyniąc odw alenie. K 22 Łęcz 30.
PIE ŚN I D Y N G U SO W E
23 - G ospodarz siedzi na kam ieniu .
W tym to dom u jest tu kam ień, a gospodarz siedzi na nim , jajeczka rachuje, nam też coś
daruje. K ul W iel 3 /60, ~> biały kam ień.
PIE ŚN I W E SE L N E
24 - O j, w y, nadobne żoneczki, O j lepcie śliczne gąseczki. Tam na m orzu, na kam ieniu ,
Złota gąska siedziała . O j zło ta gąska siedziała i z s i e b i e piórka zrzucała . H ol W es 54.
362 KAMIEŃ dokumentacja
KAMIEŃ dokumentacja
m
25 - Za wdowcem rzucić kamieniem, Za kawalerem pierścieniem. Kot Rzesz 432, war.: K 27 Maz
187; Za starym ... za mlodziusieńkim ... TN Sąsiadka 1966.
26 - Woda z kamienia ciecze - dziewczyna i chłopiec nie rozmawiają.
A na moście, trawka roście, z kamienia woda ciece, pogniewała się moja Marysia, do mnie stówka
nie rzece. Przemów słówko, przemów drugie, przemów i ty kamieniu, dodałaś żalu juz nie jednemu, nie
dodaj sercu memu. K 26 Maz 239; war.: ... nie dodaj żalu, oj mojemu sumieniu. K 25 Maz 41.
27 - Woda kamień niesie, dziewczyna/panna na kamieniu czesze włosy
[= dziewczyna łączy się z chłopcem].
Po boru, po lesie Wódka kamień niesie, A na tym kamieniu Panna włosy czesze. LL 1959/3-4/64;
war.: Kamiń woda niesie, dziewcyna się cese, co grzebusekiem garnie to ji włosek spadnie. Płyńcie
włosecki do ojca, matecki, do nich przypłyniecie co ich pociesycie. K 22 Lecz 74; A w kalinowym lesie
wodeńka kamień niesie. Tam Marysia stojała, rusą kosę czesała. Co jej włosek upadnie, wodeńka go
zagarnie. K 16 Lub 187; W kalinowym lesie woda kamień niesie, Maryś na nim stała, swe kosy
czesała. K 16 Lub 151, —>bialy kamień, ->woda.
PIEŚNI RODZINNE
28 - Teściowa grozi synowej (synowa - teściowej), że jej wybije kamieniem
zęby.
a. Oj, cicho, synowo, nie otwieraj gęby, jak wezne kamienia, palne tobie w zęby. Ol Pod
106, war.: Kam Pom 59, 222, Gąs Mazur 108, K 12 Poz 75, 76, K 40 MazP 345, Krzyż Kuj 1/129, 130, K 4
Kuj 13, K 27 Maz 313, K 46 Ka-S 27, 224, 225, K 16 Lub 267, Lom Śląsk 422, Kot Las 237, LL 1965/4/11,
Gaj Rozw 216-217, K 44 Gór 427; ... oj, myślisz ty, matulu, "oj, że ja sie spotrafie. Oj, jak złapie
drugiego, "oj, prosto w zęby trafie. TN Zawieprzyce 1974, war.: TN Podstary Zamość 1964.
b. Ty, moja niewiasto, Nie otwieraj gęby, Bo jak dopadnę kamienia, Wybiję ci zęby.
Pies Śl 2/384.
29 - Młoda żona grozi staremu mężowi, że będzie nim wozić kamienie.
Kupię sobie wózek, Nakładę kamieni, Będę dziadem [mężem] woziła. Ciąg, ciąg, dziadu,
kiejś się podjął, Niech ja biedy me mam z tobą - Taka młoda dziewczyna! Kot Las 68, war.: LL
1957/3/11, Krzyż Kuj 1/260.
30 - Młoda żona grozi staremu mężowi, że go przydusi/odzieje kamieniem.
Starygo ja dziada mam, szanować g
u
o musze, dwa kamiynie pod łeb dom, a trzeciym
przydusze. Krzyż Kuj 1/261; ... o i przygnę łeb do ziemi, kamieniem przydusze. ZWAK 1884/92; ... A
cierniem mu pościelę, kamieniem go odzieję, śpij stary. K 10 Poz 278.
PIEŚNI MIŁOSNE I ZALOTNE
31 - Nieszczęśliwi kochankowie zwracają się do kamienia, ziemi, wody, a. by
się rozstąpiły/otworzyły/... i zamknęły w sobie pamięć o nich, b. by rozstąpił się
i pocieszył serce.
a. / rozstąp sie, ziemio, rozstąp sie, kamieniu, a niech ja już nie wiem ... o twoim
imieniu. Krzyż Kuj 1/241, tamże war., nadto Rog Śląsk 152, Pies Śl 1/514, 1/534; ... niech ludzie
nie wiedzą O naszym imieniu. ZWAK 1878/66, ... niechże ja [dziewczyna] nie s(t)uzę chuopu
nieślubnemu. K 11 Poz 199; ... słała ja łóżeczka chłopcu nieślubnemu. K 39 Pom 179; ... żeby jo
nie wiedział ... "o twojym imiyniu. LL 1964/1-2/62; ... otwórz mi sie ziemia, otwórz się ... K 12
Poz 167; Rozstąp się ziemio - rozejdź się wodo, pęknij i ty kamieniu, a nie zadawaj - serdeńku
(miłej") żalu, nie zadaj i mnie samemu. K 16 Lub 263; ... pamiętaj maluśka o mojim imieniu.
K 12 Poz 166.
b. Rozstąp się kamieniu na mojem sumieniu, rozstąp się na dwoje, pocies serce moje.
K 26 Maz 255.
32 -Chłopiec, któremu dziewczyna nie otworzyła, kładzie boczek na kamieniu.
Stojałem, wołałem, nie chciałaś otworzyć, musiałem swą główkę na prożek położyć.
Głoweczkie na prożek, Boczek na kamiusczek, oj, bołal mnie boczek przez caluchny roczek. K 40 MazP
501, war.: Kam Pom 309, Sob Wielk 164, K 40 MazP 154, 526, K 28 Maz 238, K 42 Maz 223, Stef WarmPś 2/35,
ZWAK 1884/81.
33 A Dziewczyna jest gotowa jechać z chłopcem na wojenkę i tam prać chusty na kamieniu.
Cóż tam będziesz robić najmilejsza moja na wojence daleczko? Będę chusty prała zlotem
wyszywała po talarku zbierała. Kieniż je upierzesz najmilejsza moja na wojence daleczko? Jest na
morzu kamień wypierzę ja na nim i chusteczki uklepię. K 1 Pies 278, war.: K 40 MazP 433, K 26 Maz
293, K 28 Maz 304, ZWAK 1885/225; ... na bystrym strumieniu na płaskim kamieniu ... K 1 Pies 276;
... szatki prała ... Pies Śl 1/223; ... nad wodom kamiń ... ZWAK 1880/207, ->bialy kamień.
33 B - Dziewczyna jest gotowa jechać z chłopcem na wojenkę i tam odpoczy
wać/spać z nim na kamieniu.
Gdzież będziem spoczywać Kasiu Kasmeczku na wojence daleczkiej? Jest przy morzu kamiń
odpoczniemy na nim na wojence daleczkiej. K 1 Pies 271; war.: ... Kędyż spać będziemy? W zielonym
gaiku na chłodnym kamyku; ... K 45 Gór 181.
34 - Chłopiec (dziewczyna) namówiłby /rozmówiłby /przeprosiłby /zapomniał
by/pokochałby kamień, wodę/ziemię, nie może namówić/rozmówić/przeprosić/za
pomnieć / pokochać dziewczyny (chłopca).
Oj namówiłbym kamień, da namówiłbym wodę, oj a ciebie Marysiu da namówić nie mogę. Oj nie
namówis wody, da ani tez kamienia, Oj tak i mnie dziewcyny da dobrego sumienia. K 26 Maz 324, war :
K 1 Pies 43; ... chybać tę dziewcynę letkiego sumienia. K 27 Maz 219, TN Wielkolas 1980, TN Rechta
1978/79, Pies Śl 2/541, 208; Rozmówiłbym ... Gąs Mazur 47, podob. Stef WarmPś 3/43; K 40 MazP 507;
Zawiudem ... Święt Nadr 144; Przeprosiłam ... K 10 Poz 194, podob. LL 1964/3/25, 27, K 12 Poz 144;
Zapomniałem ... Pies Śl 2/541.
35 - I. Chłopiec obiecuje ożenek, jeśli kamień będzie pływał [= nigdy];
II. dziewczyna robi kamień z wosku/mchu / obkłada go drzewem / wkłada do
łódki.
I.a. A widziszze, dziewczę, ten kamień nad wodą - kiedy on popłynie, ożenię się z tobą. A
widziałeś, głupi chłopie, coby kamień pływał? A kiedyś się żenić nie miał, po coś u mnie bywał? K 40
MazP 507, war.: Biel Kasz nr 122, 294, 388, nadto: LL 1963/2-3/91, Krzyż Kuj 1/241, 242, K 20 Rad 115, Piat
Krak 535, 717; ... jak ón będzie pływać, to ty będziesz moją ... ZWAK 1882/121, LL 1964/3/25, K 40
MazP 358; ... A jak tamten kamień, co widzisz nad wodą, Jak po wodzie pływoł będzie, ożenię się z
tobą. O ty, głupi synku, czy już kto kaj widziol, Iżby jaki ciężki kamień po wodziczce pływoł ... Pies śl
1/279, 2/580; ... Jak kamień wypłynie, ożenię sie z tobo ... TN Komarów 1978; ... Jak na wierch
wypłyną, To ty będziesz moją ... Pies Śl 2/374; ... Choćby kenien był jak jegła, zekręci sie, pójdzie do
dna ... K 40 MazP 514; ... ciągnie do dna ... K 18 Kieł 164; Widziałeś ty, żeby kamień był Jak makowe
ziarno, Nie będzie on pływał, Jeno pójdzie na dno. ZWAK 1878/72, NKPP prawda 145; Widziałeś ty,
Jasinku, ten kamień nad wodą, o jak ten kamień przepłynie, ożenię się z tobą. Widziałeś psie, ośle, że
kamień utonie, o zakochałeś sie w inny, nawracasz sie do mnie. ZWAK 1884/87.
b. Wariant kolędowy tej pieśni: Chodź Marysiu po
u
ogrodzie, weź ten kamień, rzuć po wodzie,
jak ten kamień będzie pływał, ja u ciebie będę bywał. Dziewczyna się namyśliła, z wosku kamień
utoczyła: ty, kamieniu, w wodzie pływaj, a ty, Jasiu, u mnie bywaj. K 40 MazP 278; war.: Panny sobie
umówiły, z wosku kamień ulepiły ... K 27 Maz 271; II. Dziewczyna się domyśliła, ze msu [mchu]
kamień utocyła ... K 21 Rad 25; Oj dziewczę się domyśliło -z drzewa kamień utoczyło ... K 2 San 145;
"Ona sobie umyśliła, z drewna kamień utocyła ... K 44 Gór 176; Ta dziewcyna mądra była, kamyk z
drewna utoczyła ... Lom Pies 327; Kasieńka się namyśliła, drzewem kamień obłożyła ... K 25 Maz 50;
te i in. war.: Biel Kasz nr 388; Marysia sie domyślała, z wosku kamień "utoczyła. Ciężki kamień, pływaj
pływaj, a ty, Janku, u mnie bywaj! TN Puszno Godowskie 1983.
36-0 ciężkie to, ciężkie, Nase rozlącenie, Wolałby ja nosić Na sobie kamienie. Bo kamienie zymnę,
Rozpocąć se mogę, A ciebie, dziewucho, Zapomnąć nie mogę. Pies Śl 2/537-538, war : K 43 Śl 46.
37 - Na ostrodzkim polu stoi biały łabędź, o mój najmilejszy, miejże o mnie pamięć. Miejźe o mnie
pamięć i dobre baczenie, bo mnie jeszcze ciężej niż w morzu kamienie. Bo
364 ____________________ KAMIEŃ dokumentacja
KAMIEŃ dokumentacja
365
w morzu kamienia nikt go nie pokruszy, a mnie moje serce niejeden żal (v.) człek wzruszy. K 40 MazP 403.
38 — Woda po kamieniach huczy/toczy/idzie/brzęczy .... a. miłość/dziewczyna nauczy kochać/wzdychać/płakać;
b. chłopcy szukają pieniędzy; c. młody zaleca się; d. dziewczyna wabi chłopca; e. matka gniewa się; f. słychać dobre;
g. bieda/nizga nauczy robić.
a. Idzie woda, idzie, po kamieniach hucy, kto kochać nie umi, miłość go naucy. K 44
Gór 259; war.: ... Marysia naucy ZWAK 1886/313; ... to Lyskach sie wyuczy. Gąs Mazur 62; Płynie
łódka ... K 9 Poz 219; Szumi woda szumi, po kamieniach toczy ... Lom Śląsk 396; Z góry woda
idzie, po kamieniu fruczy ... Lom Śląsk 406; Bieży woda, bieży - po kamieniach buczy ... K 39
Pom 452; Leci woda, leci ... Święt Nadr 287. Z góry woda idzie, po kamykach mruczy, Kto nie
umie wzdychać, miłość go nauczy. Lom Śląsk 403; Tuczy woda, tuezy, po kamieniu buczy ...
Chód Śp 266; Z góry woda bije, po kamyczkach huczy, Kto płakać nie umie, kochanie nauczy.
ZWAK 1878/112; Płynie woda brzegi myje, po kamieniach toczy s'id ... LL 1960/4-5/56.
b. Ciecze woda, ciecze, Po kamieniu sączy, Pytam cię się dziócho, Wicia masz tysięcy?
Biel Kasz nr 202, nadto war.: Rog Śląsk 172, Pies Śl 2/114; Z góry woda leci ... LL 1963/2-3/88; w innej
wersji: Dudni woda dudni, po kamieniach brzęczy rudnickie chlopoki szukają pieniędzy Piat
Krak 685; ... pytał miy sie Jasiu, jile mam tysiyncy. Krzyż Kuj 1/146; Oj, idzie woda, idzie, da,
... oj, jak ci sie zalecać, da, kiej nie masz tysięcy. K 46 Ka-S 79.
c. Z góry po kamieniach woda ciece, Pode do dziewcyny, pode do jedyny, co ona mi
rzece. MAAE 1908/200.
d. [Różne wersje motywu:] Z kamiynia sie woda l eje, dziywczyna sie dó mnie śmieje.
Krzyż Kuj 1/143; Na gaiku bystra woda Po kamyczkach się sączyła, Pastereczka piękna młoda
Dla rozrywki coś robiła. ZWAK 1886/290; Dudni woda, dudni, Po kamieniach w studni, Łatwo
się rozkochać, A zapomnieć trudnij. ZWAK 1884/277; Idzie woda, idzie, kamykami rusa, kocham
cie, dziewcyno, boś poćciwa dusa. K 44 Gór 282; W lesie po kamykach Szumi strumyk mile -
Przy tobie najsłodsze Przepędzałbym chwile. Pies Śl 1/394; Idzie woda od ogroda, z kamienia
się skrzy da i skrzy; lepsa jedna Mazewianka, jak Głogowskie trzy da i trzy. K 22 Lecz 202;
... lepsza jedna Siekiereczka, niż Koszuckie trzy da i trzy. K 13 Poz 141; Idzie woda, idzie,
Kamienie szuruje, niestatek mężatek stan panieński psuje. K 44 Gór 336.
e. Idzie wódka idzie, po kamieniach tyrcy, Ta moja matusia, ciągle na mnie wyrcy.
ZWAK 1888/145; war.: ... na moje Józcysko kadziusinki wyrcy K 44 Gór 353, Mika Oraw 38. Idzie
woda idzie, po kamieniach ciece. Ledwie sie pani-matka o syna nie wściece. K 6 Krak 475.
f. Szumi woda, szumi, po kamieniach wali, S"ychać dobre w świecie, a z"e jeszcze
dali. ZWAK 1891/53.
g. P"ynie woda p
u
ynie, po kamieniach mrucy, Chto nie umi robić, bida go naucy.
ZWAK 1891/54, ... po kamieniach huczy, ... da, rózga go nauczy. K 46 Ka-S 317; ... kto nie zna,
co bieda, zona go naucy. K 6 Krak 80.
39 - Była miłość, już jej niema, Bo się skryła do kamienia, A z kamienia do paproci, Już się więcej nie nawróci.
Pies Śl 1/289, war.: Rog Śląsk 96; ... łaska, już ji neni, ... Pies Śl 2/377.
40 - Woda z kamienia ciecze/leci/bieży - dziewczyna i chłopiec nie rozmawiają.
A spod gaiczka, spod zielonego, z kamienia woda ciecze, a mój najmilszy, mój ukochany do mnie słówka nie
rzecze. A spod gaiczka, spod zielonego, z kamienia woda bieży, a mój najmilszy, mój ukochany w nowej komorze leży.
K 40 MazP 184; war.: ...z kamienia woda leci, ... K 40 MazP 184, LL 1959/3-4/62; Oj łam na moście, traweńka roście
(rośnie) z kamienia woda ciecze, rozżaliło się - serdeńko moje (ma miła), słówka do mnie nie rzecze. K 16 Lub 263.
41 — Woda kamień niesie - dziewczyna łączy się z chłopcem.
a. Nie każdy to kamiń woda z sobą bierze, nie każda do ślubu pójdzie, którna sic
ubierze. K 41 Maz 89, war.: ZWAK 1882/121.
b. Oj po boru po lesie woda kamień niesie, dg od mego Wicusia co koniki pasie. Oj
pasie ón i pasie, pięknie sobie śpiewa, da a jego kochanka łzami sie zalewa. K 19 Kieł 109.
c. A w kalinowem lesie, da kamień woda niesie - moja ty Marysiu, da nie odrzekaj
mnie się. K r> Krak 119.
d. Bystra woda wziena kamień z sobom, Zanies
u
a go do kraju, A ja ciebie nigdy nie
opuszce, Ty nieszcęsny hultaju. ZWAK 1891/131.
o. Pokochałam Wisie, jak niesła kamienie, a ciebie ni mogę, coześ za stworzenie. Stoin Żyw 139.
42 A - Prędzej się rozłączy woda z kamieniem, niż dziewczyna i chłopak.
Prędzej się rozłączy Wodziczka z kamieniem, Niżeli ja się rozłączę Z mojem pocieszeniem. Pies Śl 1/307, war.:
Rog Śląsk 202, por. Lom Śląsk 400, ->woda.
42 B - liozlączyl się kamień z wodą, Tak tez i ja, dziołcho, z tobą. Piel Śl 1/288.
43 - Ciężko kamieniowi pod wodą, ciężej zakochanemu/zakochanej/... Ciężko kamieniowi, Kiej pod wodę
macho (macha), Jeszcze temu ciężej, Kto się w kim
zakocha. ZWAK 1886/279, war.: K 25 Maz 51; Ciężko temu kamieniowi pod wodę idący, jeszcze więcej sercu memu
w kochaniu będący. K 1 Pies 143; Ciężko tymu kamyniu, Co pod wodą płynie, A jeszcze ciężejszy, Gdo kogo miłuje.
Pies Śl 2/586; Ciężko kamieniowi, co pod wodę płynie, ach ciężkie jest zakochanie na świecie dziewczynie. Bo kamień
popłynie, woda go potoczy, a mnie ubogiej dziewczynie, nie obeschną oczy. TN Wola Przybyslawska 1980; ... co pod
wodą płynie, smutne zakochanie w tej bidnej dziewczynie. TN Piotrków 1973; ... co nad wodą wisi, jesce temu cięży,
co p
u
oniechać musi. Sad Podh 150; podob. w pieśni żołnierskiej: Ciężko temu kamieniowi, pod Wisłą leżącemu,
jeszcze ciężej Ruskiemu z Polski wychodzącemu. TN Prawiedniki 1981.
44 - Nie byde jo w polu leżał, bo jo nie kamiyń, tylko pode do dziywcyny, bo jo kawaler. LL 1962/1-2/52, war.:
ZWAK 1880/230.
45 - Dziewczyna upiecze placek/cłiłeb z twardego/grubego kamienia, jeśli chłopiec zrobi coś równie
niemożliwego.
Ja ci chleba napiekę Z kamienia hrubego, A ty mi go ukroisz Lipowym nożykiem, Po moji woli. ZWAK
1885/254, war.: K 40 MazP 450; Ja ci placek upiekę z twardego kamienia, Po twojej woli, Ty go będziesz połykał,
językiem nie tykał, Po mojej woli. ZWAK 1886/297-298.
46 - Są na boru szyszki, na polu kamyszki, a na lesie laszczyna. Na kominie popiół, daj mi, Jasiu, pokój, jam nie
twoja dziewczyna. K 46 Ka-S 41; war.: ... a w ogrodzie laszczyna ... K 4 Kuj 58, Krzyż Kuj 1/200; ... przed
"okienkiym leszczyna. Krzyż Kuj 1/257; ... na ogrodzie lescyna ... K 22 fye.cz 103; Nad przetyczkiem tyczki, Na polu
kamyczki, W ogródeczku leszczyna ... Pies
1
Śl 2/204; Tam na borze szyszki, na polu kamyszki, tym bym ja cie używil,
da dana, tym bym ja cie używil. Sob Wielk 243.
47 - Jużeś się ożenił jak na wieki amen, jużeś się utopił jak we wodzie kamień. Piat Krak 423, war.: Gaj Rozw
202.
48 - Dziewczyna siedzi na kamieniu i żałuje utraconego wianka / plącze.
a. Poszła [Zuzanka] w środek lasu, Siadła na kamieniu, Rozpuściła włosy Po prawym
ramieniu. Oj, miałach jo, miała, Pozłocony warkocz, Ale mi go ukrod Od sąsiada smarkocz.
Pies Śl 2/642.
b. Siedzi Hela na kamieniu i wylewa gorzkie łzy, trzyma książkę na kolanach i o lubym
ciągle śni. TN Kol. Galęzów 1979, -»biały kamień.
49 - W tern morzu na kamieniu, tam Kasiunia stojala ... rusą kosę czesała. K 16 Lub 155;
war.: Nad dunajem stojala ... K 16 Lub 220, por. K 16 Lub 244.
50 - Chłopiec mówi o dziewczynie, że z kamienia wyrosła/wybita [= dziew
czyna za innego poszła].
a. Chybaś ty Marysiu z kamienia wyrosła, Mnieś sie spodobała, za innego posła.
ZWAK 1888/139; war.: ... dyć jo tobie k
u
ochoł, za ineg"oś posła. Sad Podh 142; Frajerecka moja
z kamienia wyrosła: mnie się obiecała ... K 44 Gór 384.
b. Czyliz ty dziewczyno, z kamienia wybita, kto jedzie, to jedzie, to sie o cię pyta.
Z kamienia wybita, z cegły murowana, kto blady to blady, ja sobie rumiana. K 17 Lub 48.
366
KAMIEŃ dokumentacja
KAMIEŃ - dokumentacja
:J67
51 A - Kamień na kamieniu [= młodzi razem, przy sobie].
Kamień na kamieniu, jeszcze jeden kamień, a wyrysuj, ty dziewczyno, swoje imię na nim. Swoje
imię na nim i swoje nazwisko, a przecieśmy się kochali cztery lata blisko. Gaj Rozw 75; war.: ... jeszce
jeden na nim, Wypisz se, Marysiu ... ZWAK 1891/106; ... pod kamieniem kamień, Napiszcie
chłopczyku ... LL 1966/2-3/27.
51 B - Pod kamieniem kamień, A na tym kamieniu, jeszcze jeden kamień. Czarne oczka
miała, czarnymi patrzała, Czarnymi musiała, bo innych nie miała. Pies Śl 2/155, war : Pies Śl
2/155; ... na kamieniu skała, powiedz-ze mi, Maryś, cemuś mie nie kciała. Stoin żyw 291; ... cy
mie bedzies kciała. Stoin Żyw 146.
52 - Bóg stworzy! kamienie, piaski/morze i wodę oraz dziewczyny/kochanie.
Da, Boże moj, Boże, któryś stworzył morze, kamienie i wodę, i dziewcyny młode. K 44
Gór 199; war.: ... po coś stworzył morze, kamienie i wodę, to kochanie młode? K 44 Gór 342.
PRZYŚPIEWKI MIŁOSNE I ZALOTNE
53 - Krakowski gościniec bity kamieniami, A krakowskie panny śmierdzom pokrzywami. ZWAK
1888/135; war.: ... dziewki posły z wojakami. K 6 Krak 474; ... gościniec kamieniami bity, Nie by"bym
zo"mirzem, żeby nie kobity. ZWAK 1891/136; ... droga ... panny pachną fijalkami. K 57 RuśC 1161.
54 - Z kamienia na kamień jeleń/kokoszka/'kogutki/sroczki/skowroneczek/żaba/gołębie/ woda
przeskakuje/przelatuje.
a. Z kamienia na kamień przeskakuje jeleń, mnie chłopcy kochają, a ja o tym nie
wiem. ZWAK 1878/108, war.: K 1 Pies 405, Piat Krak 300, MAAE 1898/78, Pies Śl 2/157, Gaj Rozw
200, Stoin Żyw 147.
b. Z kamienia na kamień przeskakuje sroczka, tego chłopca kocham, co ma czarne
oczka. Piat Krak 300, war.: Gaj Rozw 200; ... co ma siwe oczka. K 19 Kieł 38; ... skakała kokoszka,
tego chłopca łubie co rumiany troszka. TN Susiec 1975; ... kocham ... TN Rechta 1978/79; ...
stumpała ... TN Świeciechów 1967; ... skikały kokoski, tego chłopca kocham, co piegaty troski.
TN Wola Przybyslawska 1980; ... skikały kogutki, tego chłopca kocham, co nie pije wódki. TN Wola
Przybyslawska 1980; ... sroczki, Dla mnie tylko jeden, co ma czarne oczki. ZWAK 1878/108; ...
kochają mnie chłopcy, bo mom corne ocka. Stoin Żyw 147, 155.
c. Z kamienia na kamień przeskakuje bystra sroczka, A Maćkowa krotna płowa Oj da
tego nie potrafi. LL 1963/4/5.
d. Z kamienia na kamień skowróneczek skacze, Już cze, nojmnilszo, Żeńcy nic loboczc.
Stef WarmPś 2/81; war.: ... Choć jo sze wesele, Serce we mne płacze. Stef WarmPś 1/15.
e. Z kamienia na kamień przeskakuje żaba, z naszy panny młody zrobiła się baba. LL
1963/2-3/90.
f. Z kamienia na kamień ścikaly gołSmbie; Tygu chłopca lubię, Co ładny na gambie.
ZWAK 1884/287; ... skikały gołębie, tego chłopca kocham, ... TN Wola Przybyslawska 1980; ...
wrony, nie dajże mi Boże chłopca siedmiżony. Piat Krak 462.
g. Z kamienia na kamień woda przelatuje, Tam kawaler jedzie, gdzie pieniądze czuje.
LL 1962/4-6/123; ... a kamiyń sie wali, P
u
ocóześ pedziała, ze my sie k
u
ohali. Mika Oraw 39.
55 - Woda zostaje na kamieniu / pada na. kamień [= chłopiec zabiega o wza
jemność nieczułej dziewczyny].
a. Oj, po deszczu została Woda na kamieniu. Wspomniej raz przynajmniej O moim
imieniu. Her Kai 2/149.
b. W lesie na kamieniu leleń (jeleń) wodę pije, kochaj mnie Małgosiu, bo ja dla etę
żyję. K 19 Kieł 16; war.: ... Wiesz o tern dziewcyno, ze ja dla cię żyję. ZWAK 1880/164.
c. Co mi po tej wodzie, co na kamień (v. kola) pada, co mi po dziewczynie, gdy do
mnie nie gada. K 6 Krak 409.
PIEŚNI SIEROCE
56 A - Ciężko kamieniowi - ciężej sierocie; ludzie trącają nogą kamień i trą
cają/obmawiają sierotę.
a. Oj ciężko kamieniowi na drodze lezący, oj da cięzyj jesc.e mnie sierotką będący. Bo
jak kto idzie drogą, trąci kamień nogą, oj tak ci to i we mnie sierotkę ubogą. K 21 Rad 89, war.: K 39
Pom 133, 179,'K 40 MazP 424, 425; ... Sierotę omówić, sierotę ogadać. K 28 Maz 172.
b. Zcby te kamienic przy drodze nie były, żeby się sieroty na świat nie rodziły. Bo kto
idzie drogą, kopnie kamień nogą, tak i mnie też teraz sierotę ubogą. K 12 Poz 165, war.: K 12
Poz 127.
c. A chto jidzie drogom, kopnie kamień nogom ji mnie, siyroteczke, tak samo ubogóm.
Krzyż Kuj 1/192, war.: Sob Wielk 69, ZWAK 1878/66.
d.
u
Oj, ciężko kamieniu, kiedy gó tróncaju, a mnie jeszcze ciężej, ludzie "obmawiaju ...
"oj ciężko kamieniu przy drodze leżący, a mnie jeszcze ciężej sierocie będący. LL 1960/2-3/63;
war.: Ciyżko kamiyniowi miedzy kamiyniami ji mnie, siyroteczce, miedzy bogaczami. Krzyż
Kuj 1/192.
56 B - Oj sierota ja była cięzsa kamienia, kamienia, a bodaj się pod sierotą da i ziemia rozstąpiła.
... Oj ciężko kamieniowi da pod wodę płynący, oj i mnie sierotecce da po świecie błądzący. K 25 Maz
223, war : K 41 Maz 218; Bom ja sierota, cięzsa kamienia, jakże ci nie zal? K 26 Maz 209, ->ziemia.
57 - Oj bo to wyrobny chleb oj cięzejsy kamienia, a bodaj mnie sierocie rozstąpiła się ziemia. K
28 Maz 275.
58 - Sierota chce być z matką w grobie - gotowa łykać/gryźć kamyki.
A moja sierotko cóż tu będziesz jadła? - To matulu co i wy, te drobne kamiki. A moja sieroto, cóż tu
będziesz pila? - To matulu co i wy, Bożą laską żyła. K 21 Rad 88; war.: Cóz tu bedzies jadła, cóz tu
bedzies piła? Kamycki gryzła, bożą manną żyła. ZWAK 1880/92, Cożbyś sam jadała, cożbyś sam
pijała? Kamycki łykała, rosickę lizała. Lom Śląsk 240, —>piasek, —>rosa, —>woda.
59 - Samotna, samotna na świecie ja tu, jak kamień przy drodze, jak kwiatek wśród bzu.
Stoin Żyw 284; war.: ... jak kamień przy drodze, jak kwiatek wśród pól. Stoin Żyw 283.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
60 - [Szatan chce zawieźć dziewczynę do piekła.] Stąpaj, dziewcyno, na kenień, z kenienid
na mój koń. K 40 MazP 383.
PIEŚNI GÓRNICZE
61 - Kamień zagraża górnikowi: przyciska go / tąpie nad nim / uderza go /
przydusza / przijwala.
a. Wychodzi górnik do pracy, żegna sie z nimi, ze swą żoną i z dziatkami najmi-
lejszymi. Bo kto wie, czy może przyjść, może go kamień przyciść i ze swymi najmilszemi
wiecznie rozłączyć. Wal Śląsk 47.
b. I jeden za drugim foluje sie wózki, a nade mną kamień tompie, jak samiec francuski.
LL 1958/2-3/49.
c. [Górnik] Cztery dziury wywiertoł, Kupa wongło leży, Lampecka mu zagasła, Kamień
go uderzył. LL 1958/2-3/39.
d. Górnicy pracują, bo pracować muszą, a niejednego kamienie przydusza. Na wierzch
go wyniosą, na mary go włożą, na cmentarz zaniosą, do ziemi położą. Kul Wie] 3/327.
e. [Górnik kaszubski w Niemczech] Spjewa pjesnie, robi dalej, a timczasem kamnień
guo prziwali. Kam Pom 313.
PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE
62 - Żołnierz trzyma głowę na kamieniu [— zginął na wojnie].
Kłaniam wam, mości panowie, daleko tam brat na wojnie? A leżyć on w szczerym polu, trzyma
głowę na kamieniu, prawą nóżkę we strzemieniu. A koń jego wedle niego, grzebie nóżką, żałuje go. Biel
Kasz nr 114, nadto war.: K 43 Śl 49, ZWAK 1880/86, 87, 206; ... W CZystem polu ... K 50 Sa-Kr 276; ... na
padólku ... K 39 Pom 449; ... w paduolińe ... Kam Pom 264; ... pod Berlinem ... Kam Pom 248; ... przy
strumieniu ... Bąk Gręb 43; ... na Podolu ... LL 1962/4-6/92.
368_______________________ KAMIEŃ - dokumentacja
KAMIEŃ dokumentacja 369
BALLADY
63 - Dziewczyna poślizgnęła się na kamieniu [= zaszła w ciążę].
Śniło mi się, śniło o dusznem zbawieniu, śłizgnął mi się z nóżki korek po płaskim kamieniu. Dałać
mi się spojrzeć między ogródeczkiem, ale idą i gadają trzy grzeczne dzieweczki: ... Nadobna Karłinka
upłakała oczki, a Wilmuszek - nieboraczek nie spał całej nocki. Cyt, Karlinko, nie płacz, jeszcze nie
bardzo znać; napłaczesz się wtenczas dosyć, kiedy będziesz nosić! K 40 MazP 522, war.: K 1 Pies 139, K 39
Pom 122, K 40 MazP 523.
64 - Między dwoma kamienioma, bieży woda strumienioma. Na tej wodzie korab' płynie, w tym
korabiu dwóch braci je. Trzecia siostra śrybrem syje. Srybrcm syje, śrybrem iocy, zapłakała modre
ocy, [wydają ją za niekochanego] K 25 MM 96, war.: K 25 Maz 96, —Hvoda.
65 - Kamien(ie) leży/przywala/przykrywa(ją) grób.
a. „Twoja Kasia nie żyje, na jej grobie kamienie." Biel Kasz nr 99, nadto war: K 42
Maz 231.
b. A jakżeż ma wyjść [matka] do ciebie [rycerzu], już od roku po pogrzebie. Pokój
w ziemi ma zrobiony, kamieniami przywalony. K 41 Maz 482, war.: Kam Pom 265, [o synu] Świr
Pies 129.
c. Tam przy drodze jest mogiła, Wielki kamień ją przykrywa, Pod kamieniem w tej
mogile, Stary żołnierz tam spoczywa. LL 1974/2/45.
d. A "ojciec sie ji dziwo z tamto z tego świata. A dziwo sie ji, dziwo, a pomóc ji ni
mozie, Bardzo ciyńśki kamyń mo, dźwignyć go ni mozie. LL 1957/4/43.
66 - Chłopiec pyta kamienie, gdzie jest jego ukochana.
A wy, kamiuszki, co w morzu leżycie, powiedzcież mi o niej [kochance], bo wy o niej wiecie. K 40
MazP 510, war.: K 40 MazP 256, K 12 Poz 122.
67 - Kamienie w wodzie - poduszki dla topielca.
[W balladzie o topielcu.] A ciężkie mi te poduszki w wodzie karnuszki. A ciężka mi ta pierzyna na
wodzie trzcina. K 1 Pies 201, war.: K 1 Pies 196, 199, 204, 206, Pies Śl 2/42, ->woda.
68 - Na podolu w szczyrem polu stoi kuźnia na kamieniu. A w tej kuźni kowal kuje, nigdy ognia nie
zgasuje. K 1 Pies 234, war.: K 25 Maz 107, K 26 Maz 276.
69 - [W balladzie o kochanku-zabójcy.] Widzisz ty, Kasinko, Nad wodą ten kamień? Będziesz
spoczywała, Kasinko, na nim. Pies Śl 1/16, -+biały kamień.
70 - Dziewczyna siada na kamieniu i rozpuszcza włosy.
[W balladzie o kochanku-zabójcy, który wrzucił Kasię do dunaju.] Przypłynęła Kasia na te białe
ławki, A ona myślała, iż do swojej matki. I usiadła na kamieniu, Rozpuściła włosy po prawym
ramieniu. Pies Śl 2/15, ->biały kamień.
71 - Przede dworem na kamyszku deszczyk porosił, nie będę ja gospodyni o córkę prosił.
Gospodyni nie hrabina, córka nie pani, nie będę ja do nij jeździł czterema końmi. K 12 Poz 109,
-t-biały kamień.
72 - Drobne kamyszki, w morze wpadajcie; moji dziewczynie, moji jedynie, płucz rozrywajcie! K
12 Poz 158; ... Sercu naszemu żalu nie dajcie. ZWAK 1878/62.
73 - Wleź, Kasinko, na kamień, Z kamienia na strzemię, Z strzemienia do siodła, Pojedziemy
precz oba. Rog Śląsk 74, war.: Pies Śl 1/77, zob. pieśni dziadowskie, —>biały kamień.
PIEŚNI INNE
74 - Kaczka/... siedzi na kamieniu i gra/...
a. Kaczka pstra dziatki ma, Siedzi sobie na kamieniu, Trzyma dudki na ramieniu,
Kwa, kwa, kwa, pięknie gra. Rog Śląsk 223, war.: K 5 Krak 241.
b. Pstra srocka pstra troje dziatek ma ... Trzecie siedzi na kamycku trzyma skrzypki
na rzemycku, gra sobie gra. K 6 Krak 216, war.: tamże; ... sikoreczka ... Krzyż Kuj 1/266; ... kokoska
... K 42 Maz 58; ... kokoszą ... Panu Bogu gra. Wit Baj 79; Przepióreczka ... Krzyż Kuj 1/266; ...
Panu Bogu gra. MAAE 1908/226; ... kokoska ... myśli pannie grać. K 18 Kieł 148; ... bestra kura
... panu bratu gra. K 12 Poz 307.
c. Kokosecka pstra, cworo dziatek ma, jedno orze na ugorze, drugie pogania. Trzecie
siedzi na kamycku, trzyma pieski na rzemycku, cwarte przygrywa. K 2 San 222.
WIDOWISKA BOŻONARODZENIOWE
75 - [Śmierć:] Królom z purpury wyżyła i z tronu zsadziła, teraz będę światem ispektem
rządziła. A któż mi będzie ispekturował [od: inspektorować 'zarządzać' M.B.], pod mojym
grobem kamienie pieczętował? LL 1960/2-3/102.
MITY KOSMOGONICZNE
76 - Kamienie i góry powstały z ziemi rozsianej przez Boga, a przyniesionej
przez Lucypera w lewej ręce.
Jak Bóg ziemie rozsiwal, to wysłał Lucypera, żyby przyniós z morza ziemie ... No i Bóg rozsiał te
ziemie, a uon [Lucyper] wyciąga zza siebie, z lewej ręki, i mówi: „Ja jeszczy, Panie, w drugiej mam
ręcy!" A Pan Bóg powiedział: „Zda ji to sie ludziom". I z tego powstały góry i kamienie. Etnl 1989 Bilg
99, podob. Krz PBL nr 2450.
BAŚNIE
77 - [Dziewczyna służyła u zbójów, wypłacili jej i poszła] Oni jg znowu gonić nazdd. Jak jg
dogónieli, óna juz widziaiia, ze blisko sg, miaua piestrzonek na palcu, cisneua, skaiiy zarosiiy,
kamienic; óny bytio równo, a ónym kamienie takie, góry. Ona se znowu chycieiia karcme w gaju i byiia
juz byua do śmierci w ty karcmie byua. Cisz Krak 296.
78 - Ofiary zbója pochowane pod kamieniami.
[Zbój zwabia kolejno do siebie trzy siostry; zabija dwie; chowa je pod kamieniami; trzecia siostra
przechytrza zbója i zabija go; dotykając zaczarowanym jabłkiem kamieni, pod którymi były
pocłiowane siostry, przywraca je do życia; w podobny sposób spod innych kamieni wstają inne ofiary
zbója.] K 3 Kuj 133.
79 - Kamienie w worku/koszu/węborze/kotle/... zamiast bohatera.
[Bohater, którego towarzysze mają wyciągnąć w worku/koszu/węborze/kotle/... spod
ziemi / z dołu / z jamy ... słusznie obawiając się podstępu nie wsiada tam sam, ale wkłada wielki
kamień.] np. K 14 Poz 98, 106, K 51 Sa-Kr 133, Cisz Krak 155, 156, Sim ŚIOpol 24, 32, Jaz Spis 126, ZWAK
1878/151-152, Krz PBL nr 301, 650.
80 - [Wielki kamień leżący pod dębem sam się unosi; pod nim jest wejście do podziemi.] K 14 Poz
130.
81 - Biedny brat znajduje złoto w kamieniu.
Byiio dwóch braci: jeden biedny, drugi bogaty. Ten biedny chodzieu kamienie tiiukować na szosę,
no i naldz sobie gduke zuota; jak ozbieu kamień, tak gdilka ziiota wywalyiia sie s kamienia. Cisz Krak
225.
82 - Kamień ma korzeń.
Chycili kajsia ['kamień'] z cołkej mocy i kopyrtli go tym korzyniym na wiyrch. Ale kajś zarołzki
przirosnół s inkszy strony do ziymie i nowe korzynio ś niego wyskoczóło. Bo s łcdwościóm go
szkopyrtli. Śmiel Opól 28.
LEGENDY I PODANIA
83 - Kamienie na polach karą za okrucieństwo gospodarza.
Przed laty miano budować kościół w Starym Gostyniu. Wszyscy spieszyli z ofiarami, tylko jeden
ubogi nic dać nie mógł. Począł więc zbierać składki i znosić kamienie na budowę. Bolało go to, że nie
mógł wyzbierać wszystkich kamieni, leżących po drogach, aż wtym kamienie ożyły i poczęły się
posuwać w ślad za nim. Przechodząc przez Ostrów (Ostrau), poprosił dziedzica o pozwolenie zabrania
kamieni, rozrzuconych na polach jego, ale dziedzic skąpy i chciwy nie pozwolił i wyszczuł go psami.
Ubogi oburzony powiedział: «Niechże i te kamienie, które za mną suną, będą twoje.)) Tak się też stało,
i pola ostrowieckie pokryte są kamieniami. Wisła 1895/479, war.: K 10 Poz 369.
84 A - Kamienie nie rosną, bo zostały przeklęte przez Pana Jezusa / Matkę
Boską.
a. Kamienie przeklął Chrystus, gdy się potknął o kamień w drodze na Golgotę. A/je pfekląti -
rek - Uod jis ńe mjes są vice rozp'ereł na drogach. Ce jes ńi meł tele
370 __________ KAMIEŃ dokumentacja
KAMIEŃ dokumentacja
■iii
rhiłos'erjego, zebe me z droji 'vustcp'ic, jak je z kfizą jidą na smerc, to lejc tez ń'e bądcm mele
miłos'erjegue dle ceb'e t tob'e z droji ń'e ustęp'cm, le ce jes bądcm n'ogama k'uepele i ciją pyeptyele. A
ce leje bądcm /cele pfezyac kuegyus gle/tm abue cłoveką bez serca, to rekom: GYe/i jak kąm, cvardi jak
kąm (Puzdrowo). Odtąd kamienie nie rosną więcej podobnie jak góry. ... Przekleństwo to znalazło swój
wyraz w następującej zagadce: Seji yubueji fcjio/e droji, N'i me rąci ańi noji, Jidcm, jadcm, ńic ńe
dajcm, Le
jeS Siją pyepfyajcm (Puzdrowo). LL 1964/4-6/90, ts. z niewielkimi zmianami Sych SGKasz 2/126.
b. Na początku świata kamienie tak rosły jak trawa, lecz od tego czasu, kiedy je
przeklął Pan Jezus więcej nie rosną. Było zaś tak: Idąc Pan Jezus razu jednego drogą, to
o tem, to o owem zamyślił się i niepostrzeżenie utknął o kamień. Rozloszczony kamień fuknął
na Jezusa: „Czyś ślepy, że mię trącasz nogą." Wtedy Pan Jezus przeklął go mówiąc, że on
i bracia jego, rozrzuceni po szerokim świecie, więcej rosnąć nie będą. ZWAK 1883/119.
c. Te martwe dziś kamienie, to dawniej rosły. Ale jak Najświętsza Panienka cho
dziła po świecie i zbita sobie palec na kamieniu, powiedziała: - Żebyście skamieniały! Tak
skamieniały i od tego casu juz nie rosną. Wisła 1893/108, ten i in. war.: Krz PBL nr 2680.
84 B - Po stworzeniu świata, ogromnie rosły kamienie. Później dopiero zmniejszył się ich
przyrost, boby ziemię zarosły. ZWAK 1887/1, por. Udz Krak 104.
85 - Kamień rośnie.
a. [Tam, gdzie ugrzęzły sanki św. Marka] wyrós zaroś ogromny fcamiri, który co rok
rośnie dalej. Or L 1928/162.
b. Kamień [który stale rósł] zauważono we wsi Jazowa ... Gdyby się ktoś weń
wpatrywał, zobaczyłby, jak kamień staje się coraz większy. Sprowadzono księdza; ten
wszystkimi sposobami próbował powstrzymać wzrost kamienia - nie dał rady. Dopiero sam
biskup, kiedy przyjechał, dokonał prawdziwego cudu: kamień zastygł, stanął. Kot Podg 86.
86 - Płonący stos kamieni pochłania wyrodnego syna.
Na granicy Orchowa i Skubarczewa pod Mogilnem jest stos kamieni, które się rozsunęły i
pochłonęły syna, wyrzekającego tam na ojca. Ojciec zbliży! się tam po chwili i by 1 również
pochłonięty. Odtąd co piątek słychać tam jęki i narzekania i widać języki ogniste, wydobywające się ze
stosu. Kto się do niego zbliży o tej porze, będzie pochłonięty. Chciano zabrać kamienie, ale właściciel
pola nie pozwolił, bojąc się nieszczęścia. Wisła 1895/481.
87 - Kamienie przykrywające skarby chodzą w noc Nowego Roku pić do
morza.
W okolicy Gdańska znajduje się nad morzem kupa kamieni, pod którą leżały skarby w ziemi.
Parobek usłyszał w nocy Bożego Narodzenia, jak krowy sobie opowiadały, że w nocy Nowego Roku
kamienie owe idą pić do morza. Można wtedy wydobyć skarby, ale trzeba się spieszyć, bo kamienie
wracają niezmiernie szybko i zabijają śmiałka. Należy też zrobić na jednym z nich krzyż kredą
święconą. Parobek zrobił krzyż na jednym z kamieni, a gdy odeszły do morza, wydobył skarby.
Kamienie wróciły tak szybko, że byłyby go zdruzgotały, gdyby ich był nie zatrzymał kamień,
naznaczony krzyżem. Wisła 1895/481.
88 - Kamień, który zakrywa drogę do skarbów, podnosi się w Wielki Piątek.
We wsi Wrząsowicach w Zopadliskach [część wsi - S. Udziela] jest wielki kamień, chlory
podnosi sie co roku w Wielgi Piątek, a wtedy djeboł przesuszo pieniądze. Jedna baba miała dziecko, a
była bardzo biedno. Kumoski doradzały i (jej), zęby w Wielgi Piątek polozula dziecko na tym kamieniu,
to za rok odbierze znów dziecko i ś nim dużo pieniędzy. Baba posta do księdza i radziła sie go, co mo
robić. Ksiądz i (jej) odrodzol, ale óna pomimo tego, gdy zapioły kogut na północy w Wielgi Piątek,
zaniesła dziecko do Zapadlisk i połozula na tym kamieniu. Wtedy ziemia sie otwarła i dziecko wpadło
do ty rozpadliny. Za rok znowu o pónocy w Wielgi Piątek posła baba do Zapadlisk, a na tym samym
kamieniu siedziało i (jej) dziecko, a w kosulinie trzymało dużo pieniędzy. Baba wzięna dziecko za rękę,
a pieniądze do zapaska. Przychodzi do domu, kce pieniądze schować, ale to nie byty pieniądze, tylko
końskie łajna. Udz ŚKrak 38.
89 - Kamień zakrywa pieniądze.
Na Wydarły (przysiółek Świątnik - S. Udziela), jak sie do Olsowic obraco, leży zaroz przy drodze
wietgi kamień. Ludzie sie dziwują, skąd on sie tam wzion, bo jes straśnie duży,
taki długi ]ak stół i gruby i tak, jak kieby go chto obrobili!. Ludzie powiadają, ze na tym kamieniu w
kuzdą noc, jak bije dwunosto godzina, to cosik wyniknie: abo pies sceko, abo kot miaucy, abo gęś
zacnie gęgać. A jakby chto połozul na nim wiecór jaki mały kamień, to rano go tam juz mma, mo
drobniuchny piosek sie z niego zrobi, jak kieby go chto słłuk. Pod tym kamieniem to są pieniądze, a
djeboł ich pilnuje. Udz ŚKrak 40.
90 - Św. Piotr za karę zamienia chleb w kamień, a nagradzając gościnność -
kamień w chleb.
[Do kobiety piekącej chleb przychodzi św. Piotr jako żebrak. Kobieta żałuje chleba i
podpłomyków, odsyła żebraka z niczym. Za karę pieczony prez nią chleb i placki zamieniają się w
kamienie.] „Acha, ona upiekła chlib - kamienie i te placki - kamienie." I wynosiła tam za chałupc,
wszystko kamienie. [Św. Piotr przychodzi do innej kobiety, która chętnie dałaby mu coś do jedzenia,
ale nie miała nic. Św. Piotr radzi jej:] „"oj idźcie, tam kamienie za to chałupo ... to sc weźmiecie tych
kamieni" [Kobieta przynosi kamienie, które zamieniają się w chleb.] TN Tyszowce 1985, war : Krz
PBI, nr 751A.
RELACJE POTOCZNE
91 - Mazury to twarde kamienie na polach.
Ja wiem jak uoni sie nazywajo, uu nas sie nazywajo te twarde kamienie, tak jak po polu, to
nazywajo mazury, to mówio mazury, to takie jest w potocznej mowie tam. TN Banachy 1984.
ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK
92 - Kamienie rosną na powietrzu, przestają rosnąć w domu.
a. ^Uny co raz z ziemi, z ziemi sie zdobywajo i potym tak ze ^uny rośno, cokolwiecek
jak sobie ktoś zobacy, to jest maty, a potem już jest coraz więksy, coraz więksy. Bo na
powietrzu, bo jak ja mam w sufladzie, trzymam śliczne te kamienie, to ^uny wcale nie rośno,
nic, bo bez to, ze w mieszkaniu su. TN Ulan Majorat 1984, por. TN Zamch 1984.
b. Czy oni ... rośno, chyba bardzo pomaleńku, tak że życia człowieka nie wystarczy,
żeby go tam zobaczyć, że on zwiększa. TN Gorajec 1984.
c. Na polu jak sic znajdzie a wyrzuci sie pód miedze, to późni jaki duży kamiń urośnie!
Etnl 1989 Diłg 135.
d. [Kamieni wciąż przybywa:] sie rozekrszy i jeszcze więcy jest, jak było. TN Gorajec
1984.
93 - [W czyśćcu] kamienie pod nogami majo być i te same kwiaty so [co w niebie
1
^ . te same aleje
so, ale z kamieni klujących w nogi, no i te wszystkie kwiaty majo kolce, z< lo trzeba pochodzić ile tam
lat człowiek na lo sobie zasłużył. TN Krasiczyn 1985.
94 - Tak, [jak szli na Kalwarię] to my brali kamienie. Każdyn, co szed pierszy raz, przeważnie z
dzieci czy starszych w ogóle, czy taki że dwadzieścia lat miał pierszy raz szed, to z zamruzonymi
oczami, na tym ... Taka rzeczka przed Kalwarią płynie, bral. A czego z zamruzonymi oczami? Z powodu
tego, tak, jak ten kamień byl ostry, to cale życie jego było ostre takie, jak byl gładki, to było gładkie,
jak był taki jak drabinka wyglundalo, o, to poszed do nieba, bo taka drabinka była na tym krzyżu. Bo
jak był widział, patrzył sie, to był se ten kamiń wziął, wybrał, jaki mu si podobało. TN Krasiczyn 1985.
95 - Nieraz we frontowych ścianach wiejskich kościołów, a także kościołów odwiedzanych często
przez pielgrzymów, widzi się okrągłe kamienie wmurowane do połowy w tynk. Ludowa fantazja
nazywała te kamienie „szwedzkimi kulami". Gdzieżby jednak Szwedzi strzelali wielkimi jak bochny
chleba głazami! Właśnie o podobieństwo do chleba chodziło tym, którzy w naiwnej wierze prosili
niebo o zmiłowanie. Gdy w chałupach dzieci schły w oczach, a starcy wymierali z głodu jak muchy,
przypominano sobie wierzenia, jeszcze, być może, pogańskich sięgające czasów. Niesiono głaz
okrągły, spłaszczony jak chleb, wmurowywano w ścianę kościoła, modląc się o chleb prawdziwy,
żytni. Burch Za 45-46.
96 - Balują zatem [czarownice] nie tylko na znanych powszechnie łysych górach; ale też często,
nie przebierając wiele, tańcują to na kruszce (grusza), to po kupach kamieni,
372 KAMIEŃ dokumentacja
KAMIEŃ PIORUNOWY cksplikacja
373
nazwożonych z roli w polu, to po górach (strychach) pustych chałup lub zabudowali. K 15 Poz 96.
97 - Przy drogach, najczęściej po lasach, stosy chrustu, kamieni i drzewa, nagromadzone na
starych zgliszczach; są to tak zwane w ludowym języku namioty [miejsca, gdzie ktoś uległ nagłej
śmierci lub spełnił samobójstwo]. K 51 Sa-Kr 38.
98 - Gorący kamień wrzucony do wody nadaje jej moc leczenia puchliny.
a. Wodną puchlinę i puchlinę jąder u dziecka leczą w następujący sposób: przez
trzy dni z rzędu, przed wschodem albo zachodem słońca, przynoszą w wiadrze z rzeki wodę
i wylewają na miednicę (miskę); razem z tym działaniem przynoszą z rzeki trzy kamienic,
kładą je na ogień i rozłupawszy, wrzucają na przyniesioną wodę. Potem wodą tą (rozgrzaną)
oblewają część obolałą trzy, albo też dziewięć razy.' K 39 Pom 389.
b. Na puchlinę w okolicach Sieradza pomaga następujący środek: „Ugotować razem
9 czubków z choiny, 9 gałązek z wiśni, 9 gałązek z gruszek i 9 z jabłoni, trzy kamienie rozpalić,
wlać na nie ów odwar, i tern się naparzać, a puchlina ustąpi". Bieg Lecz 160.
99 - [Leczenie „ciągłego zawrotu i bólu głowy".] Kupić ćwierć funta wątroby z krowy,
garcek nowy, zielony kupić bez targu i te wątrobę w ten garcek włożyć, i nalać mlikiem
slodkiem; i wygotować kamieni 5, gdzie woda przechodzi, i te kamienie upalić na czerwono,
i włożyć na miszkę (miskę) zieloną; to mliko poliwać na te kamienie po zachodzie słońca
i naodziać ją białą chustką, i te parę łykać. K 46 Ka-S 473.
100 - Przy odczynianiu uroków wrzucają 9 węgielków na wodę, rachując je wstecz od 9 do 1,
albo też biorą 3 kamienie i rachują je na 9, od gospodyni, gospodarza itd. Lud 1905/395.
101 - Oto za poradą jakiejś czarownicy ... [Bogumiła, mieszczka poznańska] zadała mężowi
swemu czary, przez rozgrzewanie na ogniu trzech kamieni, pochodzących z pieców trzech łaźni
poznańskich ... Wskutek tych praktyk czarodziejskich dostał Andrzej [kramarz poznański] ciężkich
bólów głowy, od których wyleczyła go dopiero niejaka Małgorzata, gdy do niej zwrócił się o pomoc za
poradą lekarzy nie umiejących choroby tej uleczyć. Małgorzata mianowicie odczyniła ... czary, jakie
zadała Andrzejowi jego własna żona. Lud 1927/13.
102 - A tej jo hala' (ja przyniosła) zós s tech trzech miezi ['miedz'] trze kamienie, a z kazki też sztik
(Stiick) drzewa, a 'n£ kamienie ja rozżolala (rozpaliła), a tej jo z njimi kr&pe (krypę, jasła) weżoldla
(otoczyła gorącem), a 'ne knepeljki zpolala (spaliła), a tej na fuder jima (im) je posypd' (posypała). Tej
dobetk nom zaraz wszaden (wszędzie) griz. K 39 Pom 432.
103 - Aby się z pewnością przekonać, czy temu wszystkiemu [ból głowy, gorączka, dreszcz]
uroki przyczyną, wrzuca się do wody trzy węgle żarzące, trzy kawałeczki chleba, soli szczyptę i
kamyk. Jeżeli w istocie są uroki, węgle „utoną" (opadają na dół), a kamyk syczy i żarzy się. Wtedy to
wody nieco napić dać się trzeba choremu, natrzeć mu nią skronie, dołek piersiowy i żyły na dłoni „do
trzeciego razu" (trzykroć), zmówić przy tym „Pozdrowienie Anielskie" ... K 48 Ta-Rz 296.
104 - [We środę popielcową] jedna ze starszych, wygadanych mężatek, zwana Śmieszka, opasana
torbami, trzyma kij w ręku i udaje przekupkę; ma ona na sprzedaż niby pieprz, cukier, korzenie,
przyprawy itp., (godłami tych przedmiotów są nakladzione w torbę: kamyki, lód, śnieg, błoto itp.) i
częstuje temi przysmakami gości, w przechodzie do karczmy. K 3 Kuj 214.
105 - Na uroki: ... zmywanie czoła, twarzy i piersi wodą, w którą rzucano rozpalone kamienie lub
rozżarzone węgle. Lud 1905/384.
106 - Jako ksiądz jedzie do chorego, to trza złapać z drogi, po Jtórej przejechał, garść kamusków,
tak coby ich beło nie do pary, i ziemi krzyne. Baz Tatr 92.
107 - Po tych czynnościach [po cedzeniu mleka chorej krowy w specjalnych okolicznościach]
właściciel krowy [chorej] rzucał za siebie 3 „specjalne" kamienie. Leczący krowę owe kamienie zaś
podnosił i wrzucał do wybranego w myśl przepisów praktyk magicznych potoka. Baz Tatr 94.
108 - [Zeznanie dotyczące magicznych praktyk w czasie rozprawy sądowej w 1730 r ]
Zakopaliśmy rosę, cośmy zbierali na granicy, i komyszki, aby się zboże nie rodziło na Woli na dwie
lecie. ŁSE 1963/12, -+rosa.
109 - [Żeby ustrzec się przed bólem głowy trzeba podczas pierwszego wiosennego grzmotu
uderzać się kamieniem po głowie] Wisła 1904/280, podob. K 19 Kieł 198, Lud 1905/199, ZWAK
1892/259 [zwyczaj znany też na Białorusi, Ukrainie i w Bułgarii] Mosz Kul 2/492; [trzymać wówczas
kamień na głowie]. TN Krasiczyn 1985.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poct 1/139, 2/462-463; Chev Dic 4/9-18; De Vries Dic 443-445; Duf STB 360-362; D u b o
v IV, Kul 'tovyj „stntj kamen" iz Kleśćina, [w:] Archeologija i istorija Pskova i Psko-vskoj zemti. Tezisy dokladov k
predstojaśćej nauĆnoj konferencii po teme: „ Drcunerusskoe jazyćestuo i ego tradicii", Pskov 1988, s. 17-18; El His
1/6, 88, 97, 104, 123, 129; El Sac 56, 80, 87, 133, 149, 161-162, 167, 168, 170, 195; El Trak 18, 29-30, 212-235; F e
r a m a n Aleksandr, Iz is tori i kultury kamnja v Rossii, Moskva 1946; F e r s m a n Aleksander, Wspomnienia o
kamieniu, Warszawa 1950; For Syrn 125-130; Gamlv Ind 667; G a w e I e k Franciszek, Dwie legendy z Kalwaryi: 1)
Gwiazdy spadające z nteba; 2) Cudowny kamyczek, Lud 1908/300; Gąss Mit 76, 156; Giey Mit 170-172; Grav Mit
225; Herd Lek 61; H o l r o y d Stuart, Powell Nei l, Sekrety magii, pzeklad z jęz. angielskiego Marcin Stopa,
Warszawa 1993, s. 123-138, 157-170, 201-250; J a k o v l e v A. A., V mirę kamnja, Moskva-Leningrad 1951;
K a r ł o w i c z Jan, Siady wieku kamiennego w pewnych zwyczajach i zabobonach, „Tygodnik Powszechny" 1881,
s. 214, 236 237; K l e c z k o w s k i K., Kamienna legenda, „Ateneum" 1889 II 522; K l i n g e r W., Kamień w
praktykach i zabobonach ludowych, Wisła 1905/473; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych
szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie
z figurami, Warszawa 1802, s. 2-127; K o l c z y ń s k i Jarosław, Kamień w świecie wyobraźni ludu polskiego,
„Człowiek i Światopogląd" 1989, nr 3, s. 91-100; Kop SMit 456-458; Kop SSym 139-143; L i s e k Bożena,
Konotacja semantyczna nazw metali i kamieni w polszczyżnic ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS,
Lublin 1985; L j a f l k o d E. A., Mauklivyja suedki minutiSćyny, Mińsk 1992; Lur Słów 82-83; Łow Rei 138-139,
207, 236; Łuka Leon Jan, Wierzenia pogańskie na Pomorzu Wschodnim w starożytności i we wczesnym
średniowieczu, Gdańsk 1973, s 43-45, 54-57; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Kamień - dzieło Boga czy diabelska
sprawka? „Akcent" 1986, nr 4, s. 52-55; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Na granicy światów. Kamień w polskich
wierzeniach i praktykach magicznych, „Twórczość Ludowa" 1990, nr 2, s. 13-15; Mosz Kul 2/517-520, 248-249,
324-325, 492-493; N. T., Kamienie jako amulety, „Dziennik Warszawski" 1893 nr 37; P l o t k i n K. N., Teplyj
kamen' - pograntćnyj znak na zapadnom pskoyskom rubeze, [w:] Archeologija i istorija Pskova i Pskouskoj zcmli.
Tezisy dokladou k predstojaśćej naućnoj konferencii po teme: „Drevnerusskoe jazyćestvo i ego tradicii", Pskov 1988,
s. 42-45; P o p k o Maciej, Mitologia hetyckiej Anatolii, Warszawa 1987, s. 133-146; SIav Mif 219-220; SSSł
360-363; St. Ad., Cudowny kamień, „Goniec Wielkopolski" 1898 nr 215; S o r i n M. V., Semantika nekotorych
izobraćenij na kultoyych kamnjach, [w:] Archeologija i istorija Pskoua i Pskouskoj zemli. Tezisy dokladov k
predstojaśćej naućnoj konferencii po teme; „Dreunerus-skoe jazyćestuo i ego tradicii", Pskov 1988, s. 61-62; Tom
Drz 54, 57-60, 80-85; U l a n o w s k a Stefania, Kamień w symbolice i podaniach, „Ateneum" 1888, IV, 526-545;
Wórt Hoff 1/122, 653, 1708, 7/296, 457, 990, 1291, 1400, 1427, 8/139, 285, 380-401, 10/332-334.
-^ALABASTER, BIAŁY KAMIEŃ, BOŻE STOPKI, BRYLANT, BURSZTYN, DIAMENT, DROGI KAMIEŃ,
GŁAZ, KAMIEŃ DIABELSKI, KAMIEŃ PIORUNOWY, KRYSZTAŁ, KRZEMIEŃ, MARMUR, RUBIN,
SKALA, SKAMIENIAŁOŚĆ, SZMARAGD, WĘGIEL KAMIENNY, WODA, ZŁOTY KAMIEŃ
Małgorzata Brzozowska
KAMIEŃ PIORUNOWY
Wstęp Eksplikacja: Nazwy. Wygląd. Właściwości. Pochodzenie. Czynności. Dysponent i zastosowanie:
apotropeiczne, lecznicze. Obiekt - zakaz dotykania.
Dokumentacja: Pieśni miłosne. Zapisy wierzeń. Opisy praktyk. Bibliografia.
Fulguryt, zwany w polszczyźnie ogólnej piorunowcem 'rurka lub pręt kwarcowy powstały z piasku
stopionego wskutek uderzenia pioruna'. Potocznie mieszany z belem-nitami 'wymarłymi glowonogami,
których szczątki zachowują się w kształcie strzałki'. W tradycji ludowej panuje przekonanie, że kamień
piorunowy pochodzi z nieba, od
374 KAMIEŃ PIORUNOWY eksplikacja
KAMIEŃ PIORUNOWY eksplikacja
375
pioruna El Trak 221-222. Związek kamienia i nieba* jest utrwalony w językach indoeuro-pejskich, w
których słowo nazywające kamień może oznaczać także i niebo (rozumiane zapewne jako 'kamienne
sklepienie') Gamlv ind 2/667.
Słowo -tpiorun współtworzące nazwę -jest związane etymologicznie z nazwą boga nieba i
błyskawicy - Peruna/Perkuna (świadczy o tym także nieco zniekształcona żmudzka nazwa kamienia
piorunowego - palec Berkuna). Wedle s ł o w i a ń s k i e g o mitu o bogu piorunów, Perunie,
walczącym ze swoim przeciwnikiem Zmijem, Żmij chował się pod istotami żywymi (człowiekiem,
koniem, krową i in), drzewem i kamieniem, został jednak pokonany i skrył się w wodę, oczyszczającą
ziemię. W wyniku tego atrybutami Peruna stały się góra, dąb, niebo, czterodzielność, koń, wóz, broń
kamienna i metalowa, topór, młot, strzała, grom, ogień. Kamień jest więc tu atrybutem i bronią bóstwa
ivTop issi 4-180. Związki wierzeń polskich z tym mitem są wyraźne.
Wiara w pochodzenie kamieni piorunowych z nieba i w ich związek z piorunem sprawia, że są one
uważane za symbole płodności El lYak 221. W polskiej kulturze ludowej przekonanie to ujawnia się w
praktykach związanych z porodem (np. trzymanie kamienia piorunowego przez kobietę rodzącą pod
kolanem miało zapewnić pożądaną płeć dziecka i szczęśliwy poród). Szerokie zastosowanie kamieni
piorunowych w lecznictwie ludowym tłumaczy się tym, że są one uznawane za „narzędzia sakralnej
mocy, która w nich jest zawarta" El Trak 222.
= Nazwy K.P. są tworzone: od ogólnej nazwy K. plus wyróżnik, zwykle wskazujący na
pochodzenie od Boga, diabła, od pioruna bądź z nieba (ogólnopolskie): kamień (kamyczek, kamuszek,
kamyszek, kamyszczek) - piorunowy/pierunów/pioruński I od pioruna / z pioruna,
gromowy/grzmotowy Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, tekże 7, 8,14, 19, 20b; uraźny (Krakowskie,
Rzeszowskie) Kup Met 68} od kształtu: prąt, prątek (prącfek) Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, 2,
prątek Boży 3b, 17, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, pruntek piorunowy 12A (Warmia i Mazury,
Mazowsze, Kieleckie), prąt od pioruna, pręcik od pioruna, laska piorunowa (Kieleckie) 9a, 10, Mosz
Atl 3 mapa 4, Kup Met 68; klin od grzmoty (Warmia i Mazury), klin piorunowy (Mazowsze) Mosz Atl
3 mapa 4, Kup Met 68; kula piorunowa 3a, 8, 9b, kula od pioruna, kulka piorunowa Etnl 1989 Bilg
125-126; od f u n k c j i (ogólnopolskie): Strzała 20a, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, strza/a
piorunowa 1, 3b, Kup
Met 68, strzała z pioruna Kup Met 68, strzała od pioruna Kup Met 68, strzałka 3a,
3b, 18, Kup Met 68, Strzałka piorunowa 12A, 12B, 14a, 18, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68,
strzałka pazurowa 22, strzałka od pioruna Kup Met 68, strzałka Boża Kup Met 68; kształtu i funkcji
(Kaszuby, Warmia i Mazury, pn. Mazowsze): palec, kamienny palec, diabli palec, palec diabła, czarci
palec, palec czarta, palec Boży, palec Pana Jezusa, paluszek Boży, paluszek Pana Jezusa, paluszek
Matki Boskiej, paluszek czarta, diabli paluszek, diabli paznokieć, czarci paznokieć, złego
paznokieć Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68; piorun (olkuskie) 4a, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup
Met 68, piorunowiec SJP Dor 6/397; iskra z pioruna (perunova) (Warmia i Mazury) Kup Met 68,
grom (Kaszuby, Warmia i Mazury, Kalisko-Sieradzkie) 9c, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, grzmot
(Kaszuby, Warmia i Mazury, Kalisko-Sieradzkie) 4a, Kup Met 68, kamionowy piorun 3a, padły piorun
3b; rząd. skałka Mosz Atl 3 mapa 4. Ze zróżnicowaniem nazw niekiedy są wiązane różne znaczenia,
np. na Mazurach boże prątki
to belemnity, a kliny piorunowe to wykopywane z ziemi archaiczne narzędzia Mosz
Kul 2/490.
® Na w y d ł u ż o n y k s z t a ł t przedmiotu wskazują jego nazwy prątek np. 2, 3, laska 9a,
strzała np. i, 3, palec, paznokieć, klin Mosz Atl 3 mapa 4, zapewne też kula (w znaczeniu raczej
pocisku niż bryły geometrycznej) 3a. Mówią też jednak, że jest o k r ą g ł y z dziurką w środku Kup
WiM 22.
Na k o I o r wskazują porównania - tak jakby wosk Etnl 1989 Bilg 126, jak u krouiy róg TN Księżpol
1984. Mówią też, Że jest b ł y S Z C Z ąc y jak diament TN Krasiczyn 1985.
O Cechy nie dotyczące wyglądu są wymieniane rzadko. K.P. jest o s t r y TN Krasiczyn 1985 lub
ma ostry koniec K 46 Kai 461; cecha ostrości pozostaje zresztą w ścisłej korelacji z jego kształtem, a
także etymologią słowa -tkamień jako czegoś ostrego oraz z nazwami - strzała/strzałka np. 1, 3, klin
Mosz Atl 3 mapa 4.
x
Na ziemiach polskich K.P. bywa całkowicie utożsamiany z p i o r u n e m i posiada jego
właściwości: [piorun] to taki kamień, strzałka mózio 3b, por. 4b. Mówią też, że K.P. to pskra perunova
skameńaua Kup Met 68 lub „pozostałość od pioruna" 3d, -►piorun, -►grzmot. Powszechne jest
wierzenie, że K.P. spadają na ziemię w czasie grzmotu Szym SDom 3/363 lub że pochodzą od pioruna:
strzałka taka, to s pioruna. Strzałka spada s puwietrza na drogie, piorun jo zrobi Kup Met 68. Na
związek ten wskazują nazwy K.P. Częste jest przekonanie o tym, że strzałka piorunowa powstaje z
piasku i żwiru stopionego w wyniku uderzenia pioruna np. Kup Met 68, Bąk Kramsk 82,
K 46 Kai 470, Etnl 1989 Bilg 125-126, Wisła 1894/721, podob. Wisła 1904/521 Żmudź. Sporadycznie
notowano wierzenie, że „gdy latawca kto ochrzci, uderza piorun w ziemię i w tern miejscu powstaje
kamień." MAAE 1908/128.
Odmienne od przytoczonych jest wierzenie, że K.P. są przynoszone przez w i a t r y 6, -+wiatr,
-►kamień.
■ Uważano, że K.P. mógł wpaść głęboko w ziemię: jidzie - tam siedem metry w ziemie, a późnij
wychodzi co rok wyży, późnij za te parę lat dochodzi na wirzch Etnl 1989 Bilg 125; por. 3c. Wierzenie
to jest szeroko rozpowszechnione, różnie określana bywa tylko głębokość, na jaką wpada w ziemię
K.P. (np. 7 łokci, 7 metrów, 40 arszynów) i czas, po jakim wychodzi na wierzch (np. 7 lat, 40 dni, 15
lat, 100 lat) 3c, d, 6, 10", Mosz Kul 2/492, Etnl 1989 Bilg 125, 126. Leżąc w ziemi K.P. może rosnąć 6.
Sporadycznie spotyka się wierzenie, że K.P. może towarzyszyć drugi, dobry kamień 7. W niektórych
regionach wierzą, że K.P. dotknięty przez człowieka ręką oś lepią lub s t r z e l a 4.
Przypisuje się czasem K.P. także odwrotny kierunek ruchu: od dołu ku górze, z powierzchni ziemi
ku niebu. W takim przypadku K.P. bywa jednak przenoszony do nieba przez wiatr 6 lub planetnika 10,
tj. przez tych, którzy spowodowali jego znalezienie się na ziemi.
ł K.P. bywał n a r z ę d z i e m k ar y Bożej. W tej roli pojawia się K.P. w złorzeczeniach 1.
Grożono nim niegrzecznym dzieciom 8; posługują się nim: Pan Bóg np. 8, Archanioł Michał 9c, św.
Eliasz 9b, planetnicy 9a, strzelając do szatana 9b, c, latawców 9a. K.P. nie uderza nigdy w chudobę, bo
to nie grzeszne wisla 1890/109.
Wyjątkowo śmierć spowodowana uderzeniem przez Boga K.P. (piorunem) może wyróżniać
człowieka pozytywnie 2.
376 KAMIEŃ PIORUNOWY dokumentacja
KAMIEŃ PIORUNOWY dokumentacja 37/
K.P. c h r o n i ą człowieka, który je posiada, od pioruna Mosz Kul 2/491, Szyf Miw 157, kładzie
się je więc na progu nowej budowli wisia 1889/496, umieszcza pod dachem domu Giey Mit 65, wkłada
do kolebki niemowlęcia Wisła 1889/496, gdy zaś zbliża się burza, bierze się K.P., obraca go
trzykrotnie, wymawia czarodziejskie zaklęcia i ciska nim w drzwi izby Wisia 1889/496, Bieg Lecz
343, -►kamień. K.P. chroni też przed złymi mocami Giey Mit 65, Mosz Kul 2/491. K.P. chroni przed
kulą, jeżeli nosi się go pod pachą Wisła 1900/757. Sporadyczne są poświadczenia kładzenia K.P. do
dzieży, aby lepiej rósł chleb Wisła 1889/496, pocierania nim strzelby wisia 1900/756, pocierania nim
lemiesza, którym należy przyorać oset, aby więcej nie rósł Kup Met 69.
Druga grupa wierzeń dotyczy l e c z n i c z y c h właściwości K.P.: pociera się nim chore miejsce
I4b albo się trze i podaje choremu do wypicia z wodą 20a, 23, wódką 19, piwem 12A lub mlekiem
12A, i4a; bolące miejsca zasypuje się proszkiem z utartego K.P. 13. Lecznicze zastosowanie K.P.
dotyczy wszystkich chorób 19, zwłaszcza: bólu brzucha i głowy 14, poderwania 12, chorób oczu u
ludzi i zwierząt 18, ciężkiego porodu 20, uroku l4b, febry 21, otrząśnienia I4b, przestrachu 16, łamania
w kościach 22, plucia krwią i krwotoków 23, brodawek 11, bólu zęba 15. K.P. używano też jako
zasypki dla dzieci 17.
Znalezienie i posiadanie K.P. jest uważane za szczęście i dar losu 5, Giey Mit 65, Mosz
Kul 2/490-491.
♦ Cześć, jaką otaczano K.P., wyraża się także w zachowanych resztkach z a k a z ó w dotykania 4.
DOKUMENTACJA
PIEŚNI MIŁOSNE
1 - [W złorzeczeniach:] Bodaj ci, hultaju, słońce nie świeciło, Kiedyś mnie nie kochał,
zwodzić mię nie było. Bodaj cię zabiły piorunowe strzały, Bodaj cię nieszczęścia za mnie
Spotkały. ZWAK 1878/108, war.: K 42 Maz 225, -łsłońce.
ZAPISY WIERZEŃ
2 - [Piorun] to jest prątek, który Pan Bóg rzuca z nieba ... jeżeli trafi w człowieka, znaczy to, że
ten człowiek jest bez grzechu i już prościuteńko idzie do nieba. K 19 Kieł 197.
3 - Kamień piorunowy to piorun / pozostałość po uderzeniu pioruna.
a. Gdy pierun urżnie panie, ji uun stale jidzie i pójdzie w ziymie ... co uun usiąga,
to weźnie stopi, ji zrobi sie taka kula piyrunowa. Etn] 1989 Bilg 125; ... stsalka ... Kup Met 68;
kamionowy piorun. Kup Met 70; ... porunovy karńiń Kup Met 68.
b. [Piorun] to taki kamień, strzałka muzio (Dajtki). «padły piorunu nosi na Warmii
nazwę prątek boży, a na Mazurach strzałka piorunowa. Szyf MiW 157, podob. Lud 1906/65, Szyf
MiW 156.
c. /aJfc tśaśńe, to ten prońtek leci v źerńe a za pjetnaśće lat leci v gure i ftedy śe go
znańduje. Kup Met 68.
d. [Kamień piorunowy] lud uważa za pozostałość od pioruna, który wyobraża sobie
jako pocisk kamienny. Po siedmiu latach sama ziemia pocisk ten wyrzuca. Wisła 1889/495-496.
e. Piorun, jak lud utrzymuje, wpada głęboko w ziemię i ślad po sobie w kamieniu
żółtawym kształtu cylindrowego pozostawia. K 46 Kai 470.
4 — Kamienia piorunowego nie wolno dotykać.
a. Ne ber tego w rąką, bo to je gfmot, jeś be ce mogło ode vepalec. Kup Met 70; podob. w
opowiadaniu o chłopie, który kopał za spadłym w ziemię piorunem i narazić się miał na ślepotę. Szyf
MiW 157.
b. Kiedy dotkniesz się czasami piorunowej strzałki ... zaraz strzeli w ciebie. Wisła 1890/109.
5 - Posiadanie kamienia piorunowego przynosi szczęście.
Posiadanie takiego kamienia [piorunowego] sprowadza do domu szczęście. ZWAK 1887/3; podob.
Znalezienie go [kamienia piorunowego] wieśniak uważa za szczególniejsze szczęście. Wisła
1889/495-496.
6 - Kamienie pierunowe, co spadły, to w ziemi i na polu leżą, można je znaleźć, one tam często po
sto lat w ziemi są i rosną. A jak na górze (w chmurach) powstaną takie wichry, takie tańce, to te wichry
wciągają nazad do siebie choćby największe kamienie, a potem przy deszczu z hałasem puscają, a to
pęka i spada na ziemię. K 46 Kai 461.
7 - Kamień piorunowy może spowodować pożar.
Zęby (gdyby) piorunowy kamień trzas(l) gdzie w dom, to niełatwo i nie można ugasi(ć), bo to od
razu cały dom się pali. Taki kamień piorunowy, szeroki na dwa palce, jest długi i bardzo sękaty, jak kij,
i pęka na krzyż w obłoku, zaczym uderzy gdzie w dom albo w drzewo. Ale tuż za tym kamieniem
[piorunowym] leci często (choć nie zawsze) drugi kamień, co się groniem nazywa (do karlacza kuli
podobny), na tę samą stronę, i jak tamten kamień, co zapali, to ten drugi zaraz w niego bije i gasi, bo
to dobry kamień. K 46 Ka-S 461.
8 - Gdy grzmi grożą dzieciom: « Jeżeli będziecie niegrzeczne, Bóg zabije was kulą z nieba!)) Te to
kule, znajdowane wśród żwiru, zwą się piorunowe kamyczki. Wisła 1894/721.
9 - Kamieniem piorunowym a. płanetnik zabija latawców, b. św. Eliasz strzela do szatanów, c.
Archanioł Michał razi szatanów.
a. Każdy płanetnik ma od Boga Najwyższego przykazane, aby w ciągu jednego roku
wybił trzy dziewięci latawców. Stąd jedni z płanetników strzelają do latawców w powietrzu
z fuzyj piorunowymi laskami, a drudzy za tymi strzelcami planetnikami chmury na powrozach
ciągną. ZWAK 1885/60. gi},!. JaC.
b. Tamże [w Chełmskiem] strzały piorunowe lud nazywa kulami, któremi św. Eljasz
strzela do szatanów. - Gdy budynek lub stóg spali się od pioruna, to znaczy, że djabeł został
trafiony i ubity, a jeśli nie, to św. Eljasz chybił. Najpewniejsze schronienie djabłu od tych
pocisków jest pod kamieniem, bo od niego kule się odbijają. K 34 Cheł 255.
c. Piorun jest gromem, którym Archanioł Michał razi szatanów; przyczem kryją się
one przed jego pociskiem do domów, cerkwi i w żywe stworzenia. Archanioł Michał nie
zważając na to, ciska strzały piorunowe za nimi i niszczy szatanów wraz z ich schroniskiem.
K 34 Cheł 255.
10 - Laska piorunowa, kiedy wyleci przy wystrzale z fuzyi planetnika, zapada się w ziemię
na siedem łokci głębokości; potem co rok o jeden łokieć podnosi się w górę, a po upływie
siedmiu lat już się znajduje na samej powierzchni. Kiedy ją który z płanetników spostrzeże,
w swym przelocie po szlakach chmur, to lotem błyskawicy spuszcza się na ziemię i do dalszego
użytku z sobą zabiera. ZWAK 1885/60.
OPISY PRAKTYK
11 - W Lężkowicach polecają pocieranie kamieniem uraźnym [brodawek], albo otarcie o
posadzkę w kościele podczas Podniesienia. Bieg Lecz 129.
12 A - Kamieniem piorunowym leczy się naderwanie.
Jak plecy nadervoy, pojvigou śe, terli pruntek porunovy i z mlekem piu. Kup Met 68; por. Od
poderwania się, leją piwo do garnka glinianego, mieszają strzałką piorunową tak, aby stopniowo cała
się zmaczała, potym dodają masła, gotują z piwem i dają pić choremu. Wisła 1894/721; trą go i piją z
mlekiem. Bieg Lecz 230, Mosz Kul 2/491.
12 B - Zbliżonym sposobem rozpoznawano w Kaliskiem «oberwanie». Używano do
tego ((strzałki piorunowej)) (belemnit), którą tarto na fajansowym półmisku. Gdy kamień
((puszczał)) (rozcierał się) było to wskazówką, że dana osoba cierpi na ((oberwanie)). Kul Wiel
3/414.
13 - Kamieniem piorunowym leczy się skaleczenia.
Ten próntck to jez dobry jak śe kto skalećy, ^uskrobać tego i zasypać Kup Met 68, por. Bieg Lecz
96, Wisła 1900/466, K 42 Maz 320.
378 ______________ KAMIEŃ PIORUNOWY dokumentacja
KRZEMIEŃ eksplikacja
:J79
14 - Kamieniem piorunowym leczy się bóle brzucha.
a. [Strzałką piorunową leczono] No jakieś bóle, tam ji żołądkowe cy łam głowy, cy
coś. To tam skrabali ji dawali tam popić ... rozpuszczało sie. ... tak sie skrabalo jak róg. ...
nożem tak można było to skrobać. Etnl 1989 Biig 125-126; podob. [utarty kamień piorunowy
z mlekiem.] MAAE 1908/140, Giey Mit 65, Mosz Kul 2/491, Wisła 1916/61.
b. - Znalezioną strzałkę piorunową zachowują starannie po niektórych domach, jako
środek przeciw urokom i boleści brzucha, a szczególniej przeciwko otrząśnieniu (jak oni
mówią); pociera się nim z góry na dół, miejsce cierpienia. K 17 Lub 78, ts. Mosz Kul 2/491.
15 - To pomaga na zemby. To śe nastruga ji du gurucy wody ji to zakipiji potem wystygńi ji
zapuśća śe na zemby, ale to tśa wylśymać, bo jak pan weźńe to du gemby, to poruny b'ijo w głowę, że
końca ńi ma, ale to tśa wytśymać temu. Kup Met 68.
16 - Kamieniem piorunowym leczy się przestrach.
Boży paluśek łeś drapo ji dajo du pica du pśystrax
u
(jak się ktoś przestraszy). Kup Met 68; [kadzą
przestraszonych] Wisła 1898/59.
17 - Prontki boże do $eći skrobali, zasypyvali jak tam zapśayo. Kup Met 68.
18 - Kamieniem piorunowym leczy się choroby oczne.
Sćśałka lećy końóm oćy, oskrobe śe na monćke i v dutke s pura nasype i dmu/ńe śe i po oku rozleci
Śe. Kup Met 68, podob. Etnl 1989 Biłg 125; por. Potarcie oczu strzałką piorunową leczy choroby
oczne. Wisła 1894/721, nadto Wisła 1900/466; [zwierzętom zasypywano oczy skrobaną strzałką
piorunową]. Bieg Lecz 343, Lud 1902/57, Wisła 1894/721.
19 - Kamień piorunowy leczy wszelkie dolegliwości.
Temu samemu kamieniowi [strzałce piorunowej] przypisują także własności lecznicze.
Naskrobawszy go na zieloną miskę, podają choremu z wódką i to ma leczyć wszelkie dolegliwości bez
wyjątku, przyczem nieodzowne są jednak tajemnicze formuły a zwłaszcza następujące zaklęcie
znachorów: ((Gdy usłyszę dzwon kościelny, Chorobo, przepadnij się; Gdy usłyszę śpiew skowronka,
Chorobo, przepadnij się.» i tak do dziewiątego razu. Wisła 1889/496; por. [gorąca wódka ze słoniną i
utartym kamieniem piorunowym] Wisła 1916/61, [kamień piorunowy skrobany i z wódką pity] K 46
Kai 470.
20 - Kamienia piorunowego używano, aby poród był szczęśliwy.
a. Osobno wymienić wypada zadawanie sproszkowanej strzały [piorunowej] w wodzie
(albo - po prostu wody, do której położono strzałę na czas pewien) kobietom, cierpiącym
z powodu trudnego porodu. Mosz Kul 2/491.
b. W tymże celu [aby poród był szczęśliwy] prawdziwy kamień piorunowy pod
kolanem trzymać nakazują, pod prawem na chłopca, pod lewem na dziewczynkę, a jeżeli
nie pomaga, to wina w przeoczeniu płci. K 7 Krak 146.
21 - Piorunowe strzałki pomagają utarte w febrze. Wisła 1900/466.
22 - Na łamanie w kościach (reumatyzm) radzi lud w Krotoszynie (pow. lwowski) ((uskrobać
pazurowej strzałki i pić z wódką, następnie obkurzyć się nią na krzyż, do trzech razów Ustanie)). Bieg
Lecz 343, por. Lud 1902/57.
23 - ((Ogród zdrowia)) H. Spiczyńskiego (Kraków 1542) zaleca przeciw pluciu krwią ((kamień
uraźny)) w proszku zmieszany z wodą; do niedawna krwotoki maciczne uśmierzać miał ów
sproszkowany kamień zażyty w wódce. Bieg Lecz 96.
BIBLIOGRAFIA: El Kow 15-22; El Trak 57, 220-222; Gamlv Ind; Giey Mit 48-49; K e t I i c z, Lecznictwo
ludowe, Lud 1902/57; K o h l e r K., O belemnitach, Lud 1896/39; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Kamień
piorunowy w polszczyźnie i kulturze ludowej, [w:] Język a kultura, t. 1, pod red. J. Anusiewicza i J. Bartmińskiego,
Wrocław 1988, s. 251-262; Mosz Kul 2/325, 490-493; Sal on i A., Lud rzeszowski. Materjaly antropologiczne,
Kraków 1908, s. 132-140; Slav Mif 305; Slav Tol 1/561-563; Wort Hoff 1/1024-1027, 1422-1423, 2/325-331
-+GRZMOT, GWIAZDA SPADAJĄCA, KAMIEŃ, NIEĘ.O, PIORUN.
Małgorzata Brzozowska
KRZEMIEŃ
Eksplikacja: Nazwy i rodzaje Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd. Właściwości. Użytek: materiał,
narzędzie. Lokalizacja Krzemień jako lokalizator.
Dokumentacja: Zamówienia. Pieśni. Zapisy wierzeń. Bibliografia.
— Nazwa krzemień ma warianty morfologiczne krzem, krzemyk, krzemycek, krzemieniuscek. F.
Sławski wywodzi nazwę od ie. *(ś)ker- : *(s)krem- 'krajać, ciąć' i zestawia ze słowem kromka si SE
3/216, por. Vas ES 2/370. K. jest uważany za r o d z a j kamienia powsz., rzadziej skałki Etnl 1989
Biig 137.
Wyróżniane rodzaje K.: krzem 'krzemień używany dawniej do krzesania ognia' Sych SGKasz
2/272, krzemionka 'krzemień, z którego wydobywano niegdyś ogień' Sych SGKasz 2/272, ze względu
na specjalne funkcje przy rozpalaniu ognia: krzesiwo 'kamień używany do krzesania ognia' Etnl 1989
Biig 137, skałka 'krzemyk do fuzji skałkówki lub do krzesania ognia' Karl SGP 5/138.
+ K. współwystępują z h u b k ą i k r z e s i w e m (kapciuchem, cybuchem, fajką) jako elementy
stroju Krakowiaka 7, z p i a s k i e m / k a m i e n i e m jako przeszkody na drodze
dziewczyny/chłopca 4, 6.
<-* K. w anegdocie przeciwstawiany s e r o w i na zasadzie cech twardy : miękki: bajkowy
bohater gryzący ser podobny do K. uchodzi za bardzo silnego, np. Krz PBL nr 1060, -)kamień.
x
K. pochodzi od pioruna lub też jest piorunem: to ten z pioruna, od pioruna Etnl
1989 Biig 137.
® B ar w a różna. K. bywa opisywany jako b r ą z o w y , b e ż o w y , p o p i e l a t y Etnl 1989
Biig 137, 138, c e r w u n y, trochy brązowe, siwy, białe plamki ma TN Ulan Majorat
1984, l ś n i ą c y TN Księżpol 1984.
K. ma charakterystyczny k s z t a ł t : nie jest okrągły, więcejpod pląs k i i trójk ą t n y , ostre kanty
ma, jest s t o ż k o w y Etnl 1989 Biig 137, 138.
O K. jest t w a r d y : fraz. twardy jak krzemień NKPP twardy 4, cvardi jak krem Sych SGKasz
2/272, z d r o w y - fraz. zdróv jak krem Sych SGKasz 2/272.
ł Bywa m a t e r i a ł e m do wyrobu: krzesiwa Etnl 1989 Biłg 137, o L 1929/42, krzesidla Szy m
SDom 3/441; młotków i toporków krzemiennych TN Smólsko Duże 1984; innych narzędzi z K. Piat
Krak 542. W życiu codziennym był n a r z ę d z i e m do krzesania ognia używanym powszechnie
zamiast zapałek. Krzesanie ognia K. w Wielką Sobotę przez księdza było obrzędem religijnym i ogień
ten miał szczególne właściwości
Wisła 1897/802. Używano go też do rżnięcia, zamiast noża TN Banachy 1984, TN Krasiczyn
1985, z czym wiąże się etymologia nazwy.
W m a g i i i l e c z n i c t w i e : pomocny w chorobie Etnl 1989 Biig 137, wkładany
strzygoniowi do ust, aby nie straszył Udz Krak 98-99, K 7 Krak 65, Lud 1956/532.
W pieśniach drobnym K. i rydzym piaseckiem zagradzają rzecke 'drogę' zieziuli 'dziewczynie' 4.
380 _____________________ KRZEMIEŃ - dokumentacja
DIAŁY KAMIEŃ eksplikacja ________________________ 381_
A K. jest na miejscach granicznych, zwłaszcza na rzece 4, w wodzie 2, 3; na polu 5, 9; na drodze
6.
W pieśniach brat trzyma główkę na krzemieniu (częściej: kamieniu) 'zginął na wojnie' 8. W
zamówieniach w K. odsyła się chorobę 1.
DOKUMENTACJA
ZAMÓWIENIA
1 - [Zamówienie choroby dziąseł, zwanej dzięgla'] «Sla NaświSntsa Panno drogą, Napotkała
dziSngło nogą; Nie chodź ty tam, bo jusem bulą, I twe słowa zamówiuła. Idź-zc ty tu kamień, z
kamienia w krzemień, z krzemienia w choinę, z choiny w lescynę, z lescyny w kolej. Miesiąc na niebie
maleje i gwiazdy maleją, nie wiadomo gdzie się podzieją, Zdrowaś Maryja.li ZWAK 1884/297.
2 - [Zamawianie chorób skórnych o świcie w Wielkanoc nad wodą:] Wódeczko święta ... omywasz
kamienie, krzemienie, omyj i mnie grzeszne stworzenie. Mosz Kul 2/511.
3 - Witam cię wodo rejna (czysta), co omywasz kamienie i krzemienie, obrnyjże 1 mnie grzeszne
stworzenie. Bieg Lecz 124.
PIEŚNI
4 - Chłopcy grodzą rzeczkę krzemieniusckiem i piaseckiem, żeby dziewczyna
nie mogła przez nią przejść.
Hej pójdziemy, bracia, rzecki horodzici, hej lom daj nam, rzecki horodzici. Zagrodzim rzeckę
drobnym krzemieniusckiem, hej lom daj nam (itd.). Drobnym krzemieniusckiem i rydzym piaseckiem,
hej lom daj nam (itd.). Zeb' nie przeleciała ta raba zieziula, hej lom daj nam (itd.). Zeb' nie uchopiła
panieńskiej krasy, hej lom daj nam (itd.). K 28 Maz 94.
5 - Krzemyczki leżą na polu - dziewczyna prosi, by chłopiec dał jej spokój.
A na borze syski, na polu krzemycki, w ogródecku lescyna, daj mi Jasiu pokój, daj mi Jasiu
pokój, bo ja mała dziewcyna. K 6 Krak 140; war.: Nad przetyckiem tycki, na polu krzemycki, w
ogródecku lescyna, na kominku popiół. K 6 Krak 110.
6 - Chłopiec jedzie do dziewczyny krzemienistą drogą.
a. Jechałem z Krakowa, złamałem dwa kola; wiózem lobarzanki dla moji kochanki.
Jechałem z Wielicki, kamycki, krzemycki. Pojd-ze, Maryś, do mnie, dam ci na trzewicki. K 44
Gór 255.
b. Tam pode Lwowem krzemienistą droga, i przy tej drodze dwa różowe kwiaty, oba
były czerwone. Tam to Anula w okienku stojala, swego jegomości po glosie poznała: o dla
Boga! pan jedzie. K 16 Lub 296; war.: Oj, od /{rakowa jadę, JKsemienista droga. - Daj mi,
dziewce gęby! - Bój sie Pana Boga! Her Kai 2/80.
7 - Na kapciuch wyprawny rzemień, hubka, krzesiwko i krzemień, cybuch i fajecka -dala
kochanecka. K 6 Krak 383, war.: K 19 Kieł 2; Pawie piórko u czapeczki, kapelusz, przy nim
wstążeczki, wyprawny na kapciuch rzemień, hubka, krzesiwo i krzemień, i cybuszck i Jajeczka, do niej
złota przykryweczka złocista spineczka, moja kochancczka. K 6 Krak 382,
8 - Brat trzyma główkę na krzemieniu [= zginął na wojnie].
Kłaniam, kłaniam, mospanowie, mospanowie, daleko tam brat na wojnie? Lczy, leży w szczyrym
polu, trzyma główkę na krzemieniu, a konicek wedle niego, grzebie nóżką, żałuje go. K 46 Ka-S 248,
->kamień.
ZAPISY WIERZEŃ
9 - [Skąd się wzięły krzemienie:] To chyba też rośnie. No to tego... na polu jest. ... To
różne kólorki takie były, nieraz takie jeszcze w takim żółtym tym, to takie fioletowe - takie
niby szczelinki były ... to sie zbierało, ten krzemień ładny, a ten jeszcze ładniejszy jest. Etnl
1989 Bilg 137.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 4/18; De Vries Dic 193-194; H e f I i k Wiesław, Kamienie ozdobne Polski,
Warszawa 1978, s. 10; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwte zdatniejszych szukanie., poznanie
i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o
górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 88-89; Mosz Kul 324-325; Wórt HofT 2/1437-1439.
-►KAMIEŃ, KAMIEŃ PIORUNOWY, OGIEŃ, PIORUN.
Małgorzata Brzozowska
BIAŁY KAMIEŃ
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Lokalizacja. Ktoś, coś na białym kamieniu. Symbolika. Dokumentacja: Zagadki.
Zamówienia. Modlitewki. Kolędy. Pieśni dożynkowe. Pieśni weselne. Pieśni miłosne. Ballady. Bibliogrnfla.
B.K. symbolizuje początek i koniec wszystkiego; to kamień graniczny łączący dwa światy, środek
świata, zarazem miejsce przejścia z jednego świata (stanu) do innego, miejsce spotkań i rozstań.
=
Zestawienie biały kamień ma też wariant biała kamienica. Wymiennie w tej samej funkcji
występują także kamień i, 5, 25; modry kamień 8, 15, 25; siwy kamień 4, 10; złoty kamień 25; morski
kamień 4, 6; rajski kamień 4, sporad. czarny kamień 25.
A B.K. znajduje się na g r a n i c y ś w i a t ó w : na podolu 'dolinie' 25, -»dolina; jest tam też
złoty kamień 25 i modry kamień 15, 25; w dolinie lub na dolinie 25; na polu 15, 23, czarnej roli, ziemi
nie oranej 25. Jak ziemia oczekuje na orkę, tj. uczynienie jej płodną, tak dziewczyna, siedząca na
kamieniu oczekuje na chłopca.
B.K. jest wiązany z - ł w o d ą . B.K. jest na bystrym strumieniu 29; na morzu 2, 4, 5, 15. Kamień
na środku morza symbolizuje środek świata, w którym łączą się wszystkie strefy kosmiczne. Dlatego tu
rodzi się, siedzi, cierpi i umiera Pan Jezus, tu rozstają się kochankowie, tu w sposób obrzędowy
dziewczyna staje się kobietą. Niekiedy miejsce jest określane jako położone poza jakimś punktem lub
miejscowością: za Cieszynem, za Ujazdem, pod Krakowem 25; przede wroty 12, 25; przede dworem 10,
11; za stodoło jest modry kamień 25; w dalekiej kramie 29 lu b na córeczce 19. Bywa w ogródeczku
24; na zielonej łące 17, pod lipcjku 9, w raju 5, także 4. B.K. razem z wodą i drzewem jest na miejscu
sakralnym.
Na B.K. dziewczyna oczekuje na zmianę swego stanu 20. Tak jest w balladzie o Podolance: na
B.K. siedzi dziewczyna czekająca na chłopca 25. W podobnej funkcji motyw ten znany jest z pieśni
weselnej, śpiewanej w czasie rozplecin i oczepin 13: „Sadzanie panny młodej do rozplecin i oczepin na
dzieży, stołku, skrzyni, konewce itd. widocznie ów [biały] kamień przypomina" K 22 Lecz 275. Na
B.K. siada dziewczyna ze swoim najmilszym 24. Zdarzenie, któremu towarzyszy B.K. ma charakter
erotyczny. Po B.K. dziewczyna wsiada na konika chłopca 7. W balladzie o kochanku-zabójcy dziew-
czyna wyłowiona z wody jest kładziona na bok 28. Deszcz padający na B.K. oznacza akt zapładniający
14, 18, por 22. Pranie chust na B.K. w balladzie 29 oraz rozprucie trzewiczka 19 ma podobny sens.
Rozstępujący się B.K. to miłość nie spełniona 16.
382 __________________ PIAŁY KAMIEŃ - dokumentacja
BIAŁY KAMIEŃ dokumentacja
383
B.K. jest także miejscem rozstania kochanków 15, 27 i miejscem śmierci: na B.K. dziewczyna
leży martwa 28. B.K. bywa też miejscem ucieczki i zapomnienia 26.
Na B.K. przebywają osoby (istoty) święte: Pan Jezus na B.K. rodzi się w kolędzie 9, cierpi i
umiera w modlitewkach: klęczy i cierpi 3,4, odpoczywa 5, siedzi 6. Jest to również ostatnie z „miejsc",
po których Najświętsza Panna Synaczka wodzi - w ciągu: niebo + jutrznia + ranna msza + czytanie +
kazanie + morze + biały kamień 4. Na B.K. Najświntsza Matuchniczka spoczywa 2.
Na modrym kamieniu, jak na ołtarzu ofiarnym, klęczy królewna, czekająca na smoka 8. Na B.K.
(lub siwym kamieniu) w pieśniach dożynkowych i gaikowych siada pani/pan 12 lub stoi beczka piwa
dla żeńców 12. Na B.K. leży żmija - zwierzę święte w wierzeniach słowiańskich, które tu również
zapowiada przejście do innego stanu
(małżeńskiego) K 28 Maz 95, K 22 Lecz 275-276.
* W zagadkach o kogucie B.K. jest symbolem j aj k a - nowego życia i.
-►KAMIEŃ, ZŁOTY KAMIEŃ.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 - Z białego kamienia [= jajka] rodzi się prorok/Mesjasz [= kogut].
Narodził się prorok z białego kamienia, nie był przy zegarze, wie która godzina. (Kogut).
Folf Zagnr 621, nadto war.: MAAE 1908/319; Ulągł się z bulera, z białego kamienia, podał głos do
nieba, a pluder do ziemi. Folf Zag nr 177; Narodzieł się Mesyjasz z kamienia; kole niego kosy, a na
łbie korona. Folf Zag nr 601.
ZAMÓWIENIA
2 - Tam na morzu biały kamyk pływa, Najświntsza Matuchniczka na nim spoczywa, do
siebie tikarzy zażywa: „Pokaż-że mi, pokaż, Matuchniczko Boża, ażeby ja był(a) szczęśliwca),
mógł(a) XY uzdrowić, a nie swojo mocu, bosku mocu, Pana Jezusa, wszystkich świntych,
boskiego przemininia dopomocu (3 razy). Pęk Bilg 235.
MODLITEWKI
3 - Nadybali [duszeczki] biały kamień, Sam Pan Jezus klęczał na niem. Rączki, nozki poprzebijał,
Świętą krewkę porozlewał. Kot Zn 449, war.: Kot Zn 73, 269, 310, 387, 435, 441, 452, 455.
4 - Idę ja, idę, na jutrznią, Z jutrzni na ranną mszą, Z rannej mszy na czytanie, Z czytania na
kazanie, Z kazania na morze, Z morza na biały kamień, Sam Pan Jezus klęczy na nim. ZWAK 1879/60,
war.: Kot Zn 120; ... siwy kamień ... Kot Zn 438; ... morski kamień ... Kot Zn 479; ... rajski kamień ...
Kot Zn 461-462.
5 - Na tern morzu biały kamyczek pływa, Na tern kamyczku sam Pan Jezus odpoczywa. Kot Zn 61,
war.: Kot Zn 120, 123, 135, 415, 440, ZWAK 1880/87; ... W raju kamień pływa ... Kot Zn 118.
6 - Anieli dzwonili, Duszeczkę do nieba nieśli. Pan Jezus siedział na morskim kamieniu. Kot Zn
421.
KOLĘDY
7 - Dziewczyna po białym kamieniu wsiada na konika chłopca.
Oj, stąpajże, stąpaj na ten biały kamień, Moja miła dziewczyno! A z tego kamyka do mnie na
konika, Moja miła dziewczyno! Kot Rzesz 208, war.: Kot Rzesz 78, 94-95, 177, 217, 223-224, 403.
8 - Jest na morzu modry kenień, kłęcała królewna na nim. Haleluja! Cemuz ty, królewno,
klęcys, cemu bystrą wodę smęcys ['mącisz']. Haleluja! Cekam smoka okrutnego, mam otrzymać
śmierć od niego. Haleluja! K 40 MazP 385.
I
9 - Stoji my lipejka, stoji my zielona, hej wesele, Boże Narodzenie. A pod to lipejku biały
kamień leży ... Z pod tego kamienia bystra woda bieży, ... A tyj wódejce Maryja sie myła, ...
Maryja sie mylą, syna porodziła, hej wesele, Boże Narodzenie. TN Nasutów 1979, war.: ->źródło,
-►zdrój.
PIEŚNI DOŻYNKOWE
10 - U naszego pana przede drzwiami - są siwe kamienie, a na (jego) palcach - są złote
pierścienie. Niesiemy plon ... K 28 Maz 101.
11 - Przede dworem - biała kamienica, a na polu - zielona pszenica. K 24 Maz 209, war.: K 24
Maz 151, K 27 Maz 128, K 18 Kieł 59, K 20 Rad 106.
12 - Przede wroty na białym kamieniu siedzi pani / jaśnie pan / ...
Przede wroty biały kamień nasza pani siedzi na nim. My niesiemy plon naszej pani w dom. K 11
Poz 153, war.: K 3 Kuj 233; ... nasz jaśnie pan siada na niym ... Krzyż Kuj 1/59, ... beczka pjiwa stoji na
ńem ... Kam Pora 25, 170, podob. K 24 Maz 150.
PIEŚNI WESELNE
13 - Dziewczyna siada na białym kamieniu i rozpuszcza włosy [= symboliczne
rozplećmy].
Usiadła Marysia na białym kamieniu, rozpuściła warkocz po prawem ramieniu; ... O moja
Marysiu, zapleć-że ten warkocz, niech ci go nie szarpie ladajaki smarkacz. K 11 Poz 89, war.: Chód Śp
101, K 10 Poz 119, 280, K 23 Kai 177, 195, 196, K 22 Lecz 62, Krzyż Kuj 1/81, ŁSE 1962/210, K 24 Maz 280, K 28
Maz 226, K 20 Rad 170, 189, 223, 230, K 16 Lub 244, TN Łubcze 1983, Stoin Żyw 92, ZWAK 1888/190, por.
ballady nr 28, pieśni miłosne nr 20.
14 - A po biolym po kamiyniu drobny dyszcz pada, kochana, drobny dyszcz pada, a już
ci tam tyn młody pun na konia siada. LL 1964/1-2/56.
PIEŚNI MIŁOSNE
15 - A na morzu biały kamiń, przyńdzie nam sie rozstać na nim. K 41 Maz 82, war.: ZWAK
1882/114; ... na polu modry kamień ... K 40 MazP 206; por. ... na Podolu ... K 26 Maz 276.
16 - ... która będzie stalą i z nim rozmawiała ... Rozstąp się jej ziemio, ty biały kamieniu, nie
zapomnę nigdy o twoim kochaniu. Gaj Rozw 81.
17 - Na zielonej łące Leży biały kamień, Jeśli mię nie kochasz, To się w niego zamień. ZWAK
1878/56.
18 - Przed szoltysem bioty kamień, deszcz go porosił, nie będę ja tę szołcinę o córkę prosił. K 13
Poz 100.
19 - Wysz
u
a na góreckc, na bia"y kamycek, Trzaska nóżka
u
w nożke, "ozpruł sie trzewicek. ZWAK
1891/67.
20 - [Kasia pokazuje dzieciątko .Jezusowi] / usiadła sobie na białym kamieniu, hej, rozpuściła
zloty warkocz po prawem ramieniu. K 46 Sa-Kr 150.
21 - Siedzi ona, siedzi, Krwawe łzy kapają, Z białego kamienia Róże wykwitają. Rog Śląsk 229.
22 - Idziemy, idziemy Po białym kamieniu, Ciecze wodziczka Po lewem ramieniu. Rog Śląsk 206.
23 - A na polu biały kamień, mój Boże, dyjamentowy, wolałby ja jedną pannę niż cztery wdowy. K
46 Ka-S 71.
24 - W mojim "ogródeczku jest biały kamiyń, p
u
owiydz mila, mało, któż siada na niym? A nie siada
tam nikt Jinny, ino tyn mój nomilejszy i ja siadam z niym. Krzyż Kuj 1/248, war.: ZWAK 1886/276.
BALLADY
25 - Podolanka na białym/złotym/modrym/czarnym/siwym kamieniu, czeka
na Podoleńca/cudzoziemca/...
Na Podolu biały kamiń, ej, Podolanka siedzi na nim. Przyszed do ni cudzoziemiec: [Ej,]
Podolanko, daj mi wieniec. K 50 Sa-Kr 211; war.: Biel Kasz nr 91: Przy Krakowie czarna rola,
384 _______________ ZŁOTY KAMIEŃ - eksplikacja
ZŁOTY KAMIEŃ dokumentacja
Mb
Sztyry lata nie orana. Na tej roli biały kamień; V Cieszyna ..., Za Ujazdem ..., Pod Krakowem ...,
Przede wroty ...; Na dolinie ...; Za stodoło ...; ... złoty kamień ...; ... modry kamiń ...; Na Podolu leży
kamień ...; Bia"a róża, carny kamiń ...; nadto war. podstawowy w: Kot Zn 391, Rom Śląsk 358, Pawi
Mer 122, LL 1960/4-5/48, 49, K 41 Maz 479, 480, TN Sąsiadka 1966 - i jego odmiany: Czarna rola - biały
kamień ... Rom Śląsk 352, 357, Pawi Mer 124; Za Cieszynem biały kamień ... Rom Śląsk 352; A w
dolinie ... Rom Śląsk 350; Na Podolu zloty kamień ... TN Jacnia 1965; ... siwy tamten ... TN Majdan
Nepryski 1979; podobny motyw Na Podolu biały kamień, spod kamienia woda Ścieka. Na niem siedzi
młode dziewczę, które płacze i narzeka. TN Chmielów 1967.
26 - Podolanka prosi, aby zamurować ją u; biały kamień.
Siedzi sobie [szewczyk] na warsztacie śpiwa pieśni o jej bracie: Murujcież mnie w biały kamiń
niech nie słyszę pieśni O nim. K 1 Pies 133, war.: Biel Kasz nr 91, nadto TN Kawęczyn 1964.
27 - Chłopiec namawia dziewczynę do odpoczynku na białym kamieniu.
Jasio konie poił, Kasia wodę brała. Namówił Jaś Kasię, żeby wendrowała. Zawendrowali się na
ten biały kamień, mówił Jaś do Kasi: Spoczniemy se na nim ... wróć się, Kasiu, serce, do swej matki
dworu. K 48 Ta-Rz 160.
28 A - Rybacy wyławiają dziewczynę z wody i kładą ją na białym kamieniu.
I położyli ją [rybacy Kasię] na białym kamieniu i rozpostarł się warkocz po prawem
ramieniu. K 1 Pies 34; war.: ... Usiadła ona na białym kamieniu, Rozpuściła włosy po prawym
ramieniu. ZWAK 1878/78, por. war. motywu w pieśniach .weselnych nr 13, nadto K 1 Pies 45, 55, 59, 68,
Krzyż Kuj 1/82, 185, K 22 Łęcz 131, K 27 Maz 321, Rog Śląsk 79, ZWAK 1880/130, ZWAK 1885/206,
Pawi Mer 65; ... po lewym ramieniu ... TN Niedźwiada 1977, TN Stanin 1967, TN Żerdź 1978.
28 B - Siedział sobie Jasio na białym kamieniu, trzymał martwą Kasię na swojem
ramieniu. K 1 Pies 44.
29 - Dziewczyna chce jechać z chłopcem w świat i jest gotowa prać chusty na
białym kamieniu.
Gdzie je [chustki] będziesz prała ach nadobna dziewczyno w tak dalekiej krainie? Na białym
kamieniu na bystrym strumieniu, ach mój miły dworzanie, w tak dalekiej krainie. K 1 Pies 275, war.: K 46
Ka-S 241, ZWAK 1880/104, Kot Rzesz 251, 366, 404, MAAE 1908/166, K 50 Sa-Kr 59.
BIBLIOGRAFIA: B r z o z o w s k a Małgorzata, Motyw białego kamienia w polskiej kulturze ludowej,
„Twórczość Ludowa" 1993, nr 1-2 (23), s. 31-33; Duf SNT 330; Slav Mif 31.
Małgorzata Brzozowska
ZŁOTY KAMIEŃ
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Lokalizacja.
Dokumentacja: Kolędy. Pieśni weselne. Pieśni miłosne. Pieśni żołnierskie.
Złoty kamień to uświęcony kamień graniczny, symbol przechodzenia do stanu małżeńskiego.
Występuje tylko w tekstach pieśniowych - weselnych (wyjezdnych), miłosnych i nielicznych innych
(w tym kolęd życzących dla dziewczyny) jako formuła inicjalna: Przede wroty kamień złoty
(biała/drobna lelija). Podobnie jak ->złoto jest symbolem doskonałości i bywa wiązany ze świętością
Kop ssym 495-498.
= Jest nazywany złotym 1-6; w pieśni weselnej też: dyjamentowyt. Wymiennie ze Z.K. występują -
biołny kamiń 3a, siwy kamień 3a, sporad. dumień złoty '?' 2.
+ Stale współwystępuje z l i l i ą - kwiatem weselnym, symbolem niewinności i dziewictwa
panny młodej - w kolędach i w pieśniach weselnych 1-4; w pieśniach miłosnych 5. W pieśni weselnej
też Z.K. i jawor zielony - symbol ojca, Z.K. i wiśnia cerwona - symbol matki 2.
Z.K. i lilia wchodzą w paralele: z prośbą do Najświętszej Panny o wyprowadzenie młodej pary do
kościoła 2, z prośbą chłopca o wianek panny 3a, 5c, z informacją o wiciu wianków przez pannę 3b, z
informacją o rozstaniu z ukochaną 5. Z.K. i jawor zielony z prośbą do lalula o wyprowadzenie młodej
pary do kościoła, Z.K. i wiśnia cerwona z prośbą do matuli o wyprowadzenie młodej pary do kościoła
2.
A Z.K. znajduje się zawsze blisko wrót: przed[e)/kolo/we/za wroty 1-6. -►BIAŁY
KAMIEŃ, KAMIEŃ, ZŁOTO.
DOKUMENTACJA
KOLĘDY
1 - Przede wroty kamień złoty, na nim dziewczyna czeka na chłopca.
a. Przede wroty kamień zloty, nadobna Marysia siedzi na mm, Z lelij wianek w zimie
zielony! Chód Śp 212.
b. Przede wroty, złoty kamień; Nadobna Marysia, stoi na niem, l ładną kosulkę
przywdziewuje, Do się jt namilsy przypatruje, I warkocek drobno pleciony, I wianecek w zimie
zielony. Święt Nadr 84.
PIEŚNI WESELNE
2 - Przed(e)/we wroty kamień złoty (na nim) łełijaj... - młodzi proszą
o: a. wyprowadzenie do kościoła; b. błogosławieństwo.
a. Przede wroty kamień złoty, lelija, prowadź ze nas, Najświętso Panno Maryja. K 20
Rad 184, war.: tamże 235; Ej przed płoty - kamień złoty (v.) Ej przez błoty - dumień złoty,
lelija, prowadźcie nas wsyscy święci, Maryja! K 20 Rad 213; ... wyprowadź ze nas ... K 20 Rad
214, 224; Przede wroty - kamiń złoty, jawor zielony [kolejno: wiśnia cerwona / biała lelija] ...
wyprowadź ze nas mój tatulu rodzony [odpowiednio: matulu j Najświętsza Panna Maryja].
K 26 Maz 157; ... do kościoła ... K 20 Rad 190; ... zaprowadź nas do kościoła ... K 24 Maz 247.
b. A we wroty ... pobłogosław ... K 20 Rad 139; Przede wroty ... niech cię, Marysiu,
pobłogosławi, przenajświętso Maryja. TN Przypisówka 1976.
3 - Przed(e)/między wroty / ... kamień złoty/siwy/biały, biała/modra lełija -
a. chłopiec prosi, by dziewczyna uwiła wianek; b. dziewczyna wije wianek.
a. A przed wroty kamień złoty, biała lelija, uwijże mi zloty wieniec, panno Zofija.
K 39 Pom 100; war.: śliczna lelija ... piękny wieniec K 3 Kuj 295; ... uwijze se ... wianek z ruty
... K 18 Kieł 100; Przede dworem biołny kamiń (lub:) Przede wroty kamiń złoty, złoto lilijo -
(lub: na nim lilijo), ... z ruty wieniec ... K 3 Kuj 278; ... ślicna lelija ... trzy wianuski ... K 28
Maz 189; ... wionek z mertu ... K 11 Poz 195; ... jeden wianek ... K 26 Maz 212; nadto: ... wianek
z ruty ... K 12 Poz 69 ballada.
b. ... między loty ... uwiła se dwa wianecki ... K 18 Kieł 72; ... biała lelija, wije wianki
z macierzanki panna ... K 18 Kieł 81, Święt Nadr 200, Między wroty ... K 2 San 50.
4 - Przede wroty kamień zloty, dyjamentowy, lepsa buzia u dziwecki niźli u wdowy. K 10
Poz 264.
PIEŚNI MIŁOSNE
5 - Przede/koło wroty kamień złoty, drobna/modra łełijeczka - dziewczyna
opuszcza chłopca.
a. Przede wroty kamień złoty, drobna łełijeczka, a już ci mnie "opuściła moja kochaneczka [ale
miłość trwa]. LL 1963/4/47, Krzyż Kuj 1/218, Ad Zam 27.
386 _________________ DIABELSKI KAMIEŃ eksplikacja
UIADELSKI KAMIEŃ dokumentacja
387
b. Kolo wroty ... modra lelujecka, a juzci mnie opuściła piersa kochanecka. K 40 MazP
213, war.: K 40 MazP 207, Stef WarmPś 1/95, Gąs Mazur 72, ten sam motyw w balladzie: K 40 MazP 520.
c. A bez wrota kamień zloty, biała lelija, uwiń, uwiń z ruty wieniec, dziewczyno młoda.
K 28 Maz 240; A za dworem siwy kamień, modra lelija, uwijże mi z ruty wieniec, moja jedyna.
K 40 MazP 532 ballada, K 27 Maz 253; ... modra lelija ... z ruty wianca ... K 40 MazP 207.
PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE
6 - Idzie za wroty, tu kdmiąn zloty: to moja rajba (v.) najdą, tu me zaloty. Wlazła za sopę i
zapłakała: Tu moja cnotka wsystka została. K 40 MazP 415.
Małgorzata Brzozowska
DIABELSKI KAMIEŃ
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Wygląd. Pochodzenie i dysponent. Przyczyna. Lokalizacja.
Dokumentacja: Podania, legendy i zapisy wierzeń. Bibliografia.
Kamień diabelski to kamień różniący się tym od innych, że dotykał go, czasem uderzał lub niósł
diabeł albo inna zła siła w celu szkodzenia ludziom, pozostawiając na nim swe trwałe ślady i czyniąc
bezużytecznym dla człowieka. Powszechnie znane mitologie nie potwierdzają tego wierzenia w
pozasłowiańskim kręgu kulturowym.
W polskich wierzeniach ludowych Bóg i święci pozostawiają też czasem - podobnie jak diabeł -
swoje ślady na przygodnych kamieniach (tzw. ->Boże stopki). Istnieją mające szerszy zasięg
kulturowy wierzenia, że dobre moce także posługują się kamieniami, lecz ich celem jest na ogół
karanie złych sił (lub człowieka za popełnione zło), a użyte w ten sposób kamienie są wykorzystywane
przez człowieka w funkcji apotropeicznej i leczniczej, -^strzałka piorunowa.
=
Nazwy diabelski kamień 22, diabli kamień lb, 26, w tekstach często zastępowane ogólniejszymi
nazwami: kam 19, kamień polny la, peclca 7, głaz np. 14, skała np. 14.
® D.K. wyróżnia się dużą w ie 1 k o ś ci ą pośród innych i jest o l b r z y m i u, 14, o g r o m n y
la, c, 15, 20, w i e l k i u, d, 6,10,16,18, wielki jak budynek 4, n owikszi la; ma „nadzwyczajne
rozmiary" Sych SGKasz 1/214.
Diabeł zwykle pozostawiał na nim swe ś l a d y : „znaki szponów diabelskich" 18, łapy djobelskie
la, d, palce z pazurami la, d, kopyto od nogi i pazury od ręki 7, „ślady kopyta końskiego i koźlęcego
1
'
12, „rękę Boruty" lc, odbicie ręki diabła 24, „odcisk łańcucha, którym go [kamień] djabeł opasał [aby
go przenieść]" 5, „odcisk stopy" 21, por. 27, „ślady koguciej nóżki" 22, slod dupę 23, por. 26, „rysy
twarzy" diabła 25.
X Zgromadzony materiał przynosi informacje nie o pochodzeniu D.K. w ogóle, -^kamień, ale o
tym, skąd wziął się w konkretnym miejscu.
D.K. niósł d i a b e ł , aby użyć go jako narzędzia do zburzenia kościoła/klasztoru 1; zamku 11;
aby nim rozwalić młyn 9, 10, zniszczyć osiedle ludzkie 12, zniszczyć
uzdrawiający zdrój 14, zatkać dziurę, przez którą buchała woda 15, zastawić bramę w Gdańsku, żeby
ludzie nie mogli iść na odpust 13.
Czasem diabeł chciał użyć D.K. jako materiału, aby w zamian za czyjąś duszę zbudować most
3b-d, 4, 6, albo coś innego 5. Kiedy indziej chodziło o zbudowanie młyna, w którym diabli mieli mleć
dusze zbójników 7, kościoła, by obrócić go na karczmę BA, zamku 3a. Zdarzało się też, że diabeł
oszukany nosił K. nie wiedząc, że kościół buduje 8A. W większości przypadków diabeł nie osiągnął
celu i musiał porzucić kamień, gdyż zapiał kogut lub zaczęły bić dzwony na Anioł Pański ib; sporad.
inaczej
6, 12, 19, 20.
H Funkcjonuje sporadycznie odnotowane wierzenie, że D.K. s p r o w a d z a j ą
n i e s z c z ę ś c i e na tych, którzy chcą ich do czegoś użyć 5, dlatego wyjątkowo chyba są używane
do budowy 10, np. kościoła sil. Jeden z K., których użyto do budowy kościoła, „krwawi się" sn. Takich
D.K. nie można nawet ruszyć z miejsca 17.
A D.K. znajduje się na ogól p o z a m i e j s c a m i z a m i e s z k an i a człowieka, często na
miejscach uznawanych za „obce" lub „graniczne", zwłaszcza w wodzie lub jej pobliżu np. 12, 15; na
górze lub innym wzniesieniu n
P
. 16, is; w lesie n
P
. 11; na polu np. ic, d; na innych terenach „obcych"
lub granicznych: np. na miedzy 3c; sporad. w murze kościoła SB. Sporad. „Kolo tego kamienia po dziś
dzień podobno straszy diabeł" la.
DOKUMENTACJA
PODANIA, LEGENDY I ZAPISY WIERZEŃ
1 - Gdy pieje kogut / biją dzwony / nadchodzi północ diabeł porzuca kamień,
który niósł, by zburzyć kościół/klasztor i pozostawia na tym kamieniu swe ślady.
a. Koło tego kamienia po dziś dzień podobno straszy djabeł. Or L 1932/42; ... wielki
kamień ... Sim Gad 114, Or L 1938/124; ... wielgi kamień ... Udz ŚKrak 40; ... za nówikszim
kam
n
]eniem. Lud 1965/271; ... kilka stosów kamieni dużych polnych ... K 22 Łęcz 6; ... ogromny
... olbrzymi kamień ... K 45 Gór 534; ... kamień ... K 53 Lit 8, nadto war.: Krz PBL nr 5011.
b. Z djablim kamieniem, zwanym Stoc, pod Odargowem w pow. puckim, łączy się
podanie o diable, który chciał nim zburzyć klasztor benedyktynek w Żarnowcu, w czym
mu jednak przeszkodziły poranne dzwony odzywające się z wieży na Anioł Pański. Sych
SGKasz 1/215, nadto war.: Krz PBL nr 5011.
c. [Boruta chciał kościół w Tumie rozwalić.] ... ręka Boruty w kamieniu na wieży to
była tak wysoko, że wielgi chłop nie mógł dostać, a tera ta ręka diabelska się opuszcza ciągle,
... Grodź Łęcz 33; [Boruta chciał obalić kościół.] ... / do ty pory jeszcze som te "odciski tych jego
paliców i ramie się cale "odcisło jego, to w tym kaminiu jest dobrze widać. LL 1962/1-2/74,
nadto war.: Krz PBL nr 5011.
d. Na polach leży u nos wielgi kamień, co go niós djebol na kościół w Szcyzycu, jak
go budowali. Ale go nie doniós, bo kogut zapiol po pónocy, i djebol musiol kamień puścić. Po
obu stronach tego kamienio widoć łapy djobelskie, jak ten kamień trzymol. Udz ŚKrak 33; ...
ogromny kamień palce z pazurami od ręki djobelski. Udz ŚKrak 40, nadto war.: Krz PBL nr 5011.
2 - [Diabeł buduje most.] Właśnie wtedy gdy piał kur, diabeł leciał nad kościołem z olbrzymim
głazem. Wściekły go puścił, a głaz runął tuż pod kościołem do wody. Widać na nim jeszcze odcisk
kopyta, a kamienna wyspa w jeziorze, to część tego mostu. Lud 1965/301.
3 - Gdy pieje kogut diabeł porzuca kamień, który niósł, by zbudować zamek/most [= zdobyć
duszę].
a. Raz założył się djabeł z chłopem, że do północy materyal na zamek przysposobi i zamek na
Babiej górze wymuruje. ... djabeł miał przynieść jeszcze tylko jeden kamień,
388 DIABELSKI KAMIEŃ dokumentacja
DIADELSKI KAMIEŃ dokumentacja 389
a zamek stałby już w całej swej okazałości. Na szczęście chłopa jednak właśnie wtenczas, kiedy djabel
niósł ów kamień, zapiał kur na północ. Rozgniewany djabeł rzucił ten kamień na stojący już zamek tak
silnie, iż ten natychmiast się rozwalił. ZWAK 1881/215, podob- Sych SGKasz 1/215, nadto war.: Krz PBL
nr 1098.
b. To było w Chmielnie, ale ju só lata temue, jak jeden g
u
esp^ediirz sa zaożył
z diabłem wiatiinek, że
u
an to jezoro przeorzi kamieniami, co be me to drogo m ógle jezdzec.
Lud 1965/272, nadto war.: Krz PBL nr 1098.
c. Na miedzy granicznej ... byl ... kamień, upuszczony przez djabla, który dla
pozyskania duszy dziedzica wojnickiego, miał przez jedną noc wybudować most na jeziorze.
Wisła 1895/479, nadto war.: Krz PBL nr 1098.
d. Kiedyś gdy zbudowano w Gardnie kościół, założył się diabeł z pastorem, że zbuduje
w ciągu jednej nocy, aż do pierwszego piania koguta most z Gardny do Rowów. ... Diabeł
nosił kamienie z daleka i rzucał je do jeziora. Kiedy pastor widział, że budowa mostu zbliża
się do końca, a do świtu jeszcze daleko, zabrał od gospodyni koguta, zapalił lampę, kogut
Zapiał i diabeł przegrał swój zakład. Lud 1965/301, podob. Wisła 1901/3.16, nadto war.: Krz PBL
nr 1098.
4 - [Pewna dziewczyna była zaręczona z diabłem. Ojciec młodej kazał, żeby diabeł zbudował most
na Niemnie.] Wnet w nocy zrobiła się ogromna burza, zewsząd kamienie lecieć poczęły i już prawie
był przy końcu roboty [diabeł], gdy tymczasem cały dwór byl na gorącej modlitwie, bo wszyscy byli o
zdradzie diabelskiej przekonani. Wysłuchał P. Bóg ich modlitwy i zesłał srogie pioruny, które
zniweczyły robotę i robotników pobiły ... Mówił mi jeden człowiek, który widział z lewej strony
Niemna o 5 wiorst od brzegu kamień tak wielki jak budynek, którego i diabli unieść nie mogli, lecz go
po ziemi kocili i dziś nawet rów jest, czyli ślad tego kocenia. Miał ten kamień być ostatnim do mostu.
K 53 Lit 419.
5 - Przy drodze ze Świątnik do Deblowa w pow. gnieźnieńskim jest kamień, którego pewien
kmieć chciał użyć do budowy. Nie mogąc go poruszyć pomimo wysiłków, zawołał, że musi go mieć,
choćby miał za to duszę zapisać djabłu. W tej chwili djabeł zjawił się przed kmieciem i obiecał mu
pomoc. Żona, dowiedziawszy się o tym, modląc się, wyszła na spotkanie djabła, który ujrzawszy ją,
wrócił i klnąc, rzucił kamień na ziemię. Na kamieniu znaczny jest odcisk łańcucha, którym go djabeł
opasał. Późniejsi dziedzice Deblowa zwozili kilka razy kamień ten na podwórze swoje, ale spadało na
nich zaraz tyle nieszczęść, że odwozili go na miejsce, gdzie go djabeł był rzucił. Wisła 1895/480.
6 - Z dwóch stron tego mostu leżą dwa wielkie kamienie, pozostałe od dawnej tamy. O nich to
więc utrzymuje się podanie, że kiedy Twardowski kazał tu szatanowi most stawiać, ten ostatni, widząc
wchodzącego kmotra swego do sławnej karczmy Rzym, z radości takowe kamienie upuścił. K 18 Kieł
216.
7 - Handowni, kiedy po lasach było kupa zbóników, stawiali debli na Girovej młyn, coby mlyć
dusze tych zbóników. Usz mieli wszecko gotone, jyny chybiało jim młyńskiego kamiynia. Naśli se tyn
kamiyń w Bystrym Potoku. Była to strasznie ciyjszko pecka i ni mogli ji uniyść. Posłali ros po nióm
jednego barzo mocnego debla. Tyn debol siei po tóm peckym, ale ni móg ji chnet nójść i dłógo chodził
po potoku za nióm. Asz naostatku jóm naszel. Wźón se jóm na głowym, wbił do ni cale pazury i szeł
sznióm kole Olecki. Były usz ze trzi godziny po północy i debol sze okropnie uwijol, bo sze boł, iże
kohót zaspiywo a un musi sze poroś skryć do piekła, bo o tym ciasie usz debli, aji wszecki strasidla nie
szmióm chodzić. Tósz tyn debol tesz strasznie stóm peckóm lecioł. Usz byl przi kamiyniorzowej izbie, co
tam wedla bywoł, dy ftym kohót kamiyniorzów zaspiywol. Deboł straśnie zaklón, kopnół nogom do tego
kamiynia, asz sze zajiskrziło i uciyk do pieklą. Tam debli go tak zbili zato, asz zdechnól, ale teras
kamiynia usz ni mogli skludzić, bo żodyn go ni móg uniyść. Musieli przestać stawiać młyn, a dusze
zbóników smaźić, zamiast w Girowej mlyć. Kamiyń zasz, do dziśka zostol na Olecce i znać na nim
kopyto od nogi i pazury od ręki. Zasz dziura w Girowej tesz została i teras tam ćarownice bywajum. Or
L 1928/11.
8 A - Diabeł wprowadzony w błąd buduje z kamieni kościół zamiast karczmy.
Boruta kościół w Tumie chciał na karczmę obrócić i kamienie na budowę nosił z Witasze-
wiczek, ale ksiądz się pośpieszył i kościół poświęcił ... Kamienie chmurami niósł i jak kurak
po dwunastej zapiał, to na złość chłopom rzucał kamienie tam, gdzie Wałew i Miroszewice i Kamionka
i Karlów. Grodź Lecz 32-33; Boruta nosił kamienie na kościół w Tumie dwa razy. Drugi raz nie
zdążył, bo kogut zapiał i kamienie mu upadły w Sławęcinie i góra z tych kamieni się zrobiła ... Grodź
Lecz 32; ... dziewczyna mu [Borucie] świciała, jak mogła, że budują karczmę i Boruta znosił kamienie.
Jak się dowiedział, że to nie karczma będzie, a kościół, to chciał go przewrócić i ślady jego pazurów
wyciśnięte w kamieniu są na wieży do dziś. Grodź Łęcz 33.
8 B Diabeł buduje z kamieni kościół na środku jeziora.
O wyspie na jeziorze Gardeńskim krąży kilka podań. ... Pewien człowiek zapisał duszę djabłu, jeśli
wzniesie w środku jeziora kościół, nim kur zapieje. Gdy kościół był już gotowiu-sieńki aż do drzwi,
których jeszcze brakowało, zapiał chytry owczarz, by swego zlęknionego pana wybawić z nieszczęścia.
Głupi djabel myśli, że to pieje kur rzeczywisty, wali natychmiast budowę i ciska kamienie na brzeg
jeziora. Mieszkańcy wsi Rowu wzięli te kamienie do budowy kościoła u siebie, dlatego jeden kamień
nad wejściem do kościoła krwawi się. Wisła 1901/336.
9 - [Młynarz przechytrzył diabła.] Diaboł zaklął siarczyście, chycil kamień i ciepnął go
na młyn. Od lego czasu tam ten kamień leży. Sim Gad 115.
10 - Umówiły sic wszystkie diobly z piekła, że rozwalą ten młyn. ... Wzieni wielki kamień, ale taki
wielgachny i już, juz mieli go ciepnąć na ten młyn, a tu naroz jedna wybiła i kokot zapioł! Tak sie
wściekli, że puścili ten kamień i uciekli nazod do pieklą. Ludzie se ten kamień potym rozłupali i
pobudowali z niego sporo, a na pamiątka tego wydarzenio dali zrobić takiego kokota z blachy. Sim
Gad 115.
11 - [Diabeł/diabli chcieli zburzyć zamek kamieniami; gdy nadeszła północ, porzucili je W lesie.]
Or L 1932/42, podob. Lud 1899/129.
12 - Duży kamień znajdujący się przy przystani najeż. Gardnie został przeniesiony przez diabła z
wyspy w celu zniszczenia Gardny Wielkiej. Lecz silna wiara mieszkańców zmusiła go do porzucenia
kamienia przy przystani. Na kamieniu odbiły się ślady kopyta końskiego i koźlęcego. LL 1960/4-5/35.
13 - Kamieniem przy Częstkowie w pow. kartuskim zamefdł djabeł zastanie Vesoką brómą ve
Gdańsku, żebe leje ńi mogli jic na odpust sńątego Domeńika, jednak musiał odstąpić od zamiaru, gdy
zapiały pierwsze koguty. Sych SGKasz 1/215.
14 - [Rany rycerza obmyte wodą ze zdroju na polecenie Matki Bożej zagoiły się, a rycerz żył.] I
odtąd zaczęła się szerzyć sława cudownego zdroju i cześć dla Najświętszej Panienki Uzdrowienia
Ghorych ... Zaniepokojony tym - jak podaje legenda - szatan postanowił zdrój zniszczyć, przywalić
olbrzymim głazem. Z dalekich gór porwał skałę i niosąc przez najwyższe szczyty, już zbliżał się do
źródła, ale strzegła je Królowa Krynickich Zdrojów. Kur zapiał ... A diabelski kamień do dziś można
oglądać w drodze na szczyt Jaworzyny. Legenda przytoczona w „Historii leśnego sanktuarium Matki
Bożej Królowej Zdrojów Krynickich Uzdrowienie Chorych", umieszczonej przy tymże sanktuarium na
Górze Parkowej w Krynicy-Zdroju.
15 - [Diabły robią jezioro. Z jamy buchnęła woda, która mogła zalać całą okolicę.] Ale ze tego nie
chciał Twardowski, to jeden z diabłów skocyl do Karpackiech Gorow, porwał tam ogromny kamień i
zatkał jem wywiercone dziurę, przes chtóre biła do góry woda. I tera jesce kamień ten widać niedaleko
Czechowskiego stawu. LL 1960/2-3/84.
16 - Na wierzchołku ty góry był kamiń wielgi, ze go ledwie pasterze rusyli z miejsca i na dól
spuścili. Ale ile razy ucynili, zawse w nocy wynosiul djebol kamień napowrót na wierzchołek. To
powtarzało się tak długo, jaz chłopi wykuli krzyż na tym kamieniu. Odtąd juz go djebol nie rusyl. Lud
1930/104, ts. Udz ŚKrak 35.
17 - Na dowód panowania złego ducha w tej górze, utrzymują powszechnie, że, ile razy ludzie
kusili się o zrzucenie kamienia przyciskającego wchód do zapadłego zamku, i na dzień go odwalali,
tyle razy wrzucony w dó! kamień złe niewidzialne w nocy na górę wtaczało. K 28 Maz 324.
18 - Te trzy kościoły stawiali aniołowie. Co do Kotłowskiego, miano go początkowo stawiać na
Jeżowej górze pod Biskupicami, ale w nocy anieli poznosili kamienie na górę, na której dziś stoji.
Diabli chcieli budować gdzieindziej, a anieli gdzieindziej. Co diabli kamienie naznosili, to aniołowie
im porozrzucali i swoje budowali. Diabli nie mogąc sobie z aniołami
390
BOŻE STOPKI - eksplikacja
HOŻE STOPKI dokumentacja
391
poradzić, wzięli kamień wielki, co miał aniołom służyć za fundament, unieśli go i ze złością rzucili na
inną górę; na tym kamieniu pozostały znaki szponów diabelskich. K 10 Poz 137
19 - Jeden stolm ['wielkolud'] wzoł na batuk (na batog, laskę) taki wieigi kam (kamień) a puścił jen
w ógrod; trzista puntow (funtów) ten kam ważił; a wzc ten kam w rąką, a polce sg jednak do znanio
jesz (a palce jeszcze można rozpoznać). K 39 Pora 430-431.
20 - Przypisują Twardowskiemu nadto, że przeniósł o 2 mile ogromny kamień pod Czerwińskiem
wielkości skały wawelskiej. K 5 Krak 23.
21 - W Chełmnie w pow. szamotulskim jest na wzgórzu kamień z odciskiem stopy Kamień ten,
według podania, był przyniesiony przez diabła. Wisła 1895/470.
22 - Naznaczył on [diabeł] „djabelski kamień" w Koźminie. Widoczne są na nim wyraźne ślady
koguciej nóżki. Wisła 1903/565.
23 - [Diabeł budował most przez jezioro.] Na kaminiu co
u
edp
u
ecz>wył cstul slod jeg"e dupę. Ten
m
u
eże Vyżdy soubie
u
ebezdrzec a te kamienie tyż. Lud 1965/271.
24 - Pewnego razu troje siurków rodzice wysiali do kościoła do Purdy. One jednak poszli do lasu,
tam bił taki duzi głaz i zaczęli na nim grać w karli. [Wraz z nimi grał jakiś obcy młodzieniec i oni
wygrywali. Jak było Podniesienie w Kościele, oni uklękli] Wtedi ten młodzieniec poziedział: wasze
szczęście, a moje nieszczęście i udeził ręko o kanień i na nim zostało odbicie jego ręki. A to bił diabeł. I
teraz ten ślad jest,a kiedy w niedziele zwoni zwonio, to ten kanień obraca się naokoło. Szyf MiW 102.
25 - [Legenda o kamieniu w murze klasztoru bernardynów w Ostrzeszowie.] Żyl w klasztorze
młody mnich odznaczający się szczególną pobożnością. Drażniło to szatana i postanowił go skusić. ...
Po trzykroć nawiedzał szatan cichą celę klasztorną, gdzie świątobliwy mnich długie godziny spędzał na
modlitwie i po trzykroć próby jego były daremne. Gdy opuszczał trzeci raz mury klasztorne, mnich
prysnął na szatana wodą święconą - zły duch rzucił się do ucieczki. Uciekając szybko przez kręte
krużganki klasztoru potknął się i padł twarzą na kamień, a rysy jego twarzy odbiły się na kamieniu i
pozostały tam na wieki. Or L 1927/55
26 - Nawet kształt nadaje nieraz diabeł kamieniom. W Puzdrowie nad ląćnp drogę
stoji djablikam, który swym wyglądem przypomina Seveck'i stólk. Według podania kam len
uejejdf djabeł uwiązany doń przez pewnego księdza za to, że przeszkadza! mu w drodze do
chorego. Sych SGKasz 1/215.
27 - Wreszcie rzekł [diabeł w czasie egzorcyzmów do proboszcza:] „Przestałem dręczyć tę
kobietę, jakem kobold, będziesz miał pamiątkę." A odwróciwszy się tyłem, uderzył krzywą
nogą w kamień przed kościołem i odcisnął na nim ślad swej na pół zwierzęcej stopy. Bieg
Lecz 210.
BIBLIOGRAFIA: Mosz Ku! 5/520; W6rt Hoff 4/1403, 6/402, 1593.
-►BOŻE STOPKI, KAMIEŃ, STRZAŁKA PIORUNOWA
Małgorzata Brzozowska
BOŻE STOPKI
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i wygląd. Pochodzenie i lokalizacja. Funkcja i użytek. Zakazy
Dokumentacja: Legendy, podania i zapisy wierzeń. Bibliografia
Boże stopki to kamienie, na których Chrystus, Matka Boska lub święci pozostawili swe ślady -
zwykle odciski stóp, dłoni lub jakichś przedmiotów. W przeciwieństwie do -►diabelskiego kamienia,
Boże stopki uważa się za święte i dobre dla człowieka
= ® Synonimy Bożych stopek precyzują bliżej, co widać na kamieniu (stopa, ślad, ślad koła,
wamenka...) i/lub czyj ślad na nim pozostał: stopka Matki Bożej i, stopka królowej Jadwigi 14,
wanienka Matki Bożej i, 8, kamień ze stopka 31), kamień ze śladą e; kamień Matki Boskiej 3, 4, kamień
św. Wojciecha i, 8, kamień św. Onufrego i, 12; wtórnie pojawiają się też: stopki osiołka 3C, kamień z
kozi/j stopka 3C; funkcję kamienia oddaje nazwa: ołtarz 13.
X A Podania i legendy mówią o pochodzeniu śladów na tych kamieniach. Ślady te powstały w
następujący sposób: (a) Matka Boska potknęła się o kamień i przewróciła się; na kamieniu zostały
odciski Jej stopy, kolana i dłoni 3A; (b) Matka Boska przechodziła i pozostawiła na kamieniu swój ślad
3B; albo objawiła się na kamieniu i pozostały na nim ślady Jej stóp 3D; (c) na kamieniu odbiły się
stopki osiołka, gdy Matka Boża uciekała na n im do Egiptu 3C; (d) św. Wojciech nauczał na kamieniu i
pozostało na nim odbicie stóp, pastorału i paciorków świętego 2A, berła, książki, czapki świętego i
liczb od 1 do 4 2A; (e) wóz, którym św. Wojciech jechał nawracać pogan, zawadził o kamień i
wywrócił się, a na kamieniu pozostał ślad koła wozu 2B.
■ B.S. pełnią f u n k c j ę k u 11 o w ą. Nazywa się je wprost ołtarzami 13, składa się na nich
różne ofiary 8, 10, 11, przy nich odbywa się modlitwy 3B, D, uczty religijne 11, ku nim odbywa się
procesje 7, 9; bywają wmurowane w ołtarz kościelny 3D, 12, w ścianę kościoła M, znajdują się w
pobliżu kościoła lub klasztoru 2A, 4. Są często podstawą krzyża 2A, 4.
ł B.S. przypisuje się często właściwości l e c z n i c z e , n
P
. 3D, proch z nich bywa lekarstwem na
febrę 2B, różne przedmioty, a zwłaszcza liście paproci potarte o te kamienie mają zdolności
uzdrawiające 5, czasem lecznicze własności ma rosa zebrana w zagłębieniu B.S. (głównie do leczenia
oczu) Szczep Pódl 20. Nadto B.S. mogą sprowadzać deszcz 6, ->deszcz.
• Z a k a z y . Częsty jest lęk przed naruszeniem lub zniszczeniem B.S., „bo stanie się
nieszczęście" 15. Opowiadają też, że kiedyś taki kamień nie dał się zabrać z miejsca 2A.
DOKUMENTACJA
LEGENDY, PODANIA I ZAPISY WIERZEŃ
1 - bud okoliczny nadawał kamieniom z rytem ludzkiej stopy lub trzewika nazwę „Boża stopka".
... Bardzo wymowna jest wielowiekowa trwałość nazwy „Boża stopka", przekazywana z pokolenia na
pokolenie. Podobne nazwy noszą do dzisiaj inne kamienie z wykuciami, na przykład kamień w
Zawadach k. Garwolina, zwany jest „Stopka Matki Bożej", zaś kamień w miejscowości Wrząca
Warecka nazywa się „Wanienka Matki Bożej". Spotyka się też nazwy kamieni, które odnoszą się do
postaci świętych, jak np. kamień św. Wojciecha, Św. Onufrego itp. Szczep Pódl 19.
2 A - Na kamieniu, na którym św. Wojciech głosił kazanie, widać: a. ślad stopy świętego,
(pastorał i paciorki), b. berło, książkę, czapkę ...
a. W lesie, gdzie Paluczanie jeżdżą, jest kamień ze stopą ludzką; ma to być odcisk stopy św.
Wojciecha. Podobnyż kamień znajduje się pod miasteczkiem Mieściskami, który, gdy go chciano
przewieść do katedry Gnieźnieńskiej, nie dał się ruszyć z miejsca; w cudownem tern miejscu
postawiono tedy kościółek, w którem odpust bywa na św. Wojciech. Kamień
392
BOŻE STOPKI dokumentacja BOŻE STOPKI dokumentacja
393
zaś Wilkowyski nie uznał nas wcale godnymi cudu; gdyż w r. 1858 przy okazyi naprawy mostu na
gościńcu Chabrowsko-Kamienieckim, pozwolił się zabrać pruskiemu Fiskusowi na podkładkę pod
most; a tak, za przykładem swego świętego, dał się Prusakom umęczyć. K 11 Poz 6; war.: Na tym to
kaminiu, tak niesie podanie, św. Łojciech [Wojciech] glosil kozania. Do dziś dnia znać na nim stopy
świenłygo Łojciecha, pastoról i pociórki. ... Opowiadają, iż po śmierci Św. menczynnika chcieli wierni,
aby ów kamiń leżot bliżej ciała św. Łojciecha. Przeto kozano zrobić podczas cinszki zimy wielkie,
mocne, żelazne sanie, włożono na nie ów wielki głaz i wieziono go do Gnizna. Lecz na łonce, o
dwieście kroków odległej, sanie uwiezly w trzęsawisku i do dzisiejszego dnia stoi ów kamiń na tym
wiośnie miejscu. Na pierwotnym zaś miejscu kaminia, dzisiaj wznosi się pikny kościółek pod
wezwaniem „Opatrzności Boski". Or L 1928/160.
b. Pod Budziejewem jest kamień, który wciąż wrasta w ziemię. Mówią, że św. Wojciech
głosił z niego słowo Boże i odcisnął na nim berło swoje, książkę, czapkę i liczby od 1 do 4. Wisła
1895/478.
2 B - Według powieści miejscowej, święty Wojciech jechał z Gniezna na Strzelno do Prus w
zamiarze nawrócenia pogan. Na polach Strzelińskich nieostrożny woźnica wjechał kołem jednem na
ogromny kamień i wywrócił pojazd. Na pamiątkę tego zdarzenia wyciśniony został na kamieniu na
zawsze ślad koła. Kamień ten sprowadzono później na miejsce, w którem się dziś znajduje. Dotychczas
okoliczny lud wiejski ma kamień ten w największem poszanowaniu i przyznaje mu własność lekarską.
Pociera go nożami lub innemi narzędziami żelaznem), zbiera starannie utarty proch, pije go w wodzie
jako lekarstwo na febry, i bywa częstokroć uzdrawianym, albowiem wiara uzdrowiła go. K 4 Kuj 265.
3 A - Na kamieniu, o który potknęła się Matka Boska, widać ślad jej stopy, kolanka i palców.
Jak Matka Boska sła do Dobrego, po tern piachu pod Brzozojicą, tak się zmęcyła, ze się o ten
kamień potknęna i upadła. To jak się podnosiła i jak ręką sperła się, to wsystko odcisnęno się: i stopki,
i kolanko, i wsystkie paluski od ręki, jakby w glinie. Wista 1902/128.
3 B - Na kamieniu, po którym przeszła Matka Boska, widać ślad jej stopy.
Okoliczna ludność nazywa ten kamień [w Zawadach] „kamieniem ze stopką". Według
miejscowych podań jest to ślad Matki Bożej, która kiedyś tędy przechodziła. Przy kamieniu tym
postawiony jest wysoki drewniany krzyż. Jest to też miejsce wioskowej modlitwy. Szczep Pódl 10.
3 C - Na kamieniu widać ślad stopki osiołka, na którym Matka Boska uciekała do Egiptu.
Kamień ten [w Cyganówce] nazywany jest przez okoliczną ludność „wielkim kamieniem ze
stopkami". Istnieje też przekonanie, że są to „stopki osiołka, gdy Matka Boża uciekała do Egiptu".
Spotkałem się też z lokalną nazwą „kamień z kozią stopką". Szczep Pódl 10.
3 D - Na kamieniu, na którym objawiła się Matka Boska zostają ślady jej stóp.
[Kamień z wykutymi stopami w Łazówku koło Sterdyni] stanowi podstawę ołtarza w świątyni w
Łazówku, która jest znanym sanktuarium Maryjnym. Zastanawiającą jest rzeczą, że kościół
pobudowano tu nad kamieniem z wykutymi stopami, na wzgórzu odległym wówczas od większych
skupisk ludzkich. ... Tradycja ... głosi, że około 400 lat temu, właścicielka majątku Łazów, w
towarzystwie innych osób ze swojego dworu, udała się na spacer do pobliskiego lasu. W lesie tym, na
polanie położonej na wzgórzu, zobaczyła Matkę Bożą stojącą na znajdującym się tam olbrzymim
kamieniu. Matka Boża miała wyrazić pragnienie, aby dziedziczka nadal tu przychodziła. Gdy widzenie
znikło na kamieniu pozostały ślady stóp Matki Bożej. Wieść o tym widzeniu rozeszła się szybko po
całej okolicy. Ludność zaczęła się tu gromadzić na modlitwę. W krótkim czasie miejscowy dziedzic
Łazowa pobudował tu kościółek, a „w dużym ołtarzu postawionym na owym kamieniu, umieszczono
obraz Matki Bożej Pocieszenia" ... z kamieniem tym wiązało się przekonanie ludności o jego
właściwościach leczniczych. Szczep Pódl 8.
4 - Na kamieniu objawia się Matka Boska i poleca zbudowanie w tym miejscu
kościoła.
O parę tysięcy kroków na południe znajduje się wioska Wymyślin, a w niej klasztor ks.
bernardynów i kościół słynny cudowną statuetką Matki Boskiej. Około r. 1480 w tym miejscu, gdzie
dziś furta klasztorna, istniał znacznej wielkości kamień tym się odznaczający, że we wszystkich jego
częściach, w każdym nadłamanym zeń kawałku, całkowite krzyże widzieć można było. Na owym tedy
kamieniu pastuszkowie dojrzeli nadprzyrodzone światło, a jednemu z nich N. Panienka, widomie
okazawszy się, powiedziała, że miejsce to synowi jej jest nader miłe i chce, aby w nim zakonnicy we
dnie i w nocy bożą chwałę głosili. Więc postawiono tam krzyż dębowy, do którego wierni pobożnie się
schodząc, ulgi w chorobie doznawali. W r. 1495 niejakiemu Janowi z Powiedziska (Pobiedziska w
pow. poznańskim), ciężką chorobą złożonemu, podczas gorącej o zdrowie modlitwy jawi się Matka
Boża i religijną pielgrzymkę nakazuje do owego miejsca. Pełen wiary Jan, uzdrowiony, wybiera się w
dziękczynną podróż, szuka i znajduje ów kamień, a przy nim krzyż prosty. To go odcza-rowywa;
zaczyna wątpić o ważności miejsca, ale Matka Najśw. w objawieniu powtórnym nie tylko Jana
utwierdza w zachwianej wierze, ale rozkazuje, by poszedł do właściciela dóbr i zobowiązał go
kościółek na jej cześć postawić. Wskutek tego dziedzic, kasztelan kruszwicki Kościelecki, postawił
kościół (1495), a żona jego ozdobiła go statuetką Bogarodzicy. K 41 Maz 6.
5 - W roku 1968, w drugi dzień Zielonych Świątek, w głębokim lesie ludzie ustawiali się w długi
ogonek, aby móc potrzeć ... [książeczki do nabożeństwa, różańce itd.] o kamień z „Bożą stopką".
Potrzeć jedyny raz w roku i napić się wody z cudownego źródełka. Jeszcze nie tak dawno pocierano o
kamień nie różne przedmiociki, ale jedynie listki paproci. Do niczego innego, tylko do takich listków
przywierała moc przeciwko chorobom, dolegliwościom, a także czarom. Kot Podg 62 63.
6 - [Kamień „ze śladą" we wsi Turów.] Z kamieniem tym związane było przeświadczenie
ludności, że „gdy go ktoś ze zbytków lub złości wywrócił, to kamień ten sprowadzał deszcz. Więc, gdy
deszczu było za dużo, biegli do kamienia, napowrót stawili i panowała znów pogoda". Szczep Pódl 4.
7 - [Kamień we wsi Czerwonka Grochowska.] Kamień ten [tzw. Boża stopka] służy jako miejsce
kultu. W czasie dorocznego obrzędu poświęcenia pól przy kamieniu tym miejscowa ludność
przygotowuje jeden z procesyjnych ołtarzy. Szczep Pódl 12.
8 - W niektóre święta ludność gromadzi się tłumnie na wspólną modlitwę przy tych
kamieniach. I tak na przykład, w miejscowości Wrząca Warecka dniem takiej modlitwy jest
święto Maryjne 8 września. Wtedy to na kamieniu zwanym „Wanienką Matki Bożej" ludność
stawia zapalone świece i wodą przemywa oczy. Przy kamieniu św. Wojciecha wBudziejowie,
gdzie wybudowano też kaplicę, ludność gromadzi się na modlitwę w dniu drugiego kwietnia.
Szczep Pódl 21.
9 Zachowały się też elementy procesji do kamienia z wykuciami. Przykładem jest
procesja w pierwszym dniu Świąt Wielkanocnych na miejsce kamienia w okolicach Kolbieli.
... Procesja ta odbywa się i w naszych czasach [ I I pol. XX w.], a uroczystość nosi starodawną
lokalną nazwę „joście" [tj. jedzenie Mosz Kul 2/249]. Szczep Pódl 21.
10 - Zdarza się, że do dzisiaj na kamieniach z wykuciami składane są swego rodzaju ofiary. I tak
właśnie w czasie uroczystości o nazwie „joście" ludność przynosiła ze sobą trochę świątecznego jadła
wielkanocnego oraz pieniądze i składała je na owym kamieniu. ... jeszcze w dniu 27 lipca 1983 r. na
kamieniu ze „stopką Matki Bożej" w Zawadach k. Garwolina zastałem ... złożone kłosy zżętego zboża
i kwiaty. Szczep Pódl 21.
11 - Dowiadujemy się, że na „specjalnych" kamieniach kładziono dary w postaci chleba, lnu
ewentualnie obrazków świętych czy „specjalnych" krzyżyków. Ze mają one „specjalną" siłę. Niektórzy
informatorzy odprawiają opisy nabożeństw odprawianych przez baców na „specjalnym" kamieniu oraz
o uczcie, to jest wspólnym zjedzeniu „rosolnego albo wędzonego barana - po odbyciu modłów". Baz
Tatr 95.
12 - Również w Łaskarzewie kaplica św. Onufrego usytuowana jest przy kamieniu
kultowym. B. Gierlach tak o tym pisał: „W miejscowym kościele z XIX wieku znajduje
394 ___________________ SKAMIENIAŁOŚĆ - eksplikacja
SKAMIENIAŁOŚĆ - eksplikacja ___________________________ 395
się kamień, dzisiaj częściowo wbudowany w ołtarz, zwany kamieniem św. Onufrego". Szczep Pódl 20.
13 - Kamienie z wykuciami nazywane są ołtarzami. M. Kowalczyk stwierdza: „Niektóre z tych
kamieni jeszcze do dzisiaj lud nazywa ołtarzami. Nie zachowały się jednak wiadomości, komu i jakie
ofiary na nich składano." Szczep Pódl 20.
14 - Są też przypadki, że kamienie z wykuciami wmurowane są w ściany kościołów, jak na
przykład „stopka królowej Jadwigi" w kościele OO. Karmelitów na Piasku w Krakowie. Szczep Pódl
20.
15 - Daje się zauważyć u okolicznej ludności pewien lęk przed ich [Hożych stopek] naruszeniem
lub zniszczeniem. ... Na przykład kamieniarz nie chciał rozbić kamienia w miejscowości Wrząca
Warecka, gdyż obawiał się, że sprowadzi na siebie nieszczęście. Szczep Pódl 21.
BIBLIOGRAFIA: Bar u eh Maksymilian, Boże stopki. Archeologia i folklor z wyżłobionymi śla-darni stóp,
Warszawa 1907; D u d y ń s k i Ks., O stopach ludzkich wyrytych na kamieniach, „Kurier Poznański" 1883 nr 118;
J a r e c k i W!., Cztery podania. Skąd się wziął luilk na świecie, o wróblu i śmieciuszce, o ucieczce Matki Boskiej, o
kamieniu ze śladami Matki Boskiej, Wisła 1902/126; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych
szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w po. wszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o
górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 115-117; K o e h l e r Klemens, Przyczynek do kwestyi wyrytych stóp na
kamieniach, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego" 1895, 413-420; L o k . . . i, Zabytek przeszłości
{cześć oddawana kamieniowi we wsi Wrząca Warecka), „Gazeta Krakowska" 1899 nr 236; Mosz Kul 2/518; Slav Mif
220; Stopka królowej Jadwigi w Krakowie, „Przyjaciel Domowy" 1868, s. 9. „Wiadomości
Numizmatyczno-Archeologiczne" 1894, nr li 2; S z c z e p a ń c z u k Zbigniew, Zabytkowe kamienie z wykuciami
na terenie diecezji siedleckiej czyli podlaskiej, Świdnica 1990.
-►KAMIEŃ, DIABELSKI KAMIEŃ
Małgorzata Brzozowska
SKAMIENIAŁOŚĆ
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Opozycje. Zamiana w kamień karą za przestępstwo. Skutek. Sposoby „odkamieniania".
Wygląd: podobieństwo, wielkość, barwa. Zachowanie. Obiekt. Lokalizacja. Dokumentacja: Zamówienia. Pieśni.
Bajki i baśnie. Podania i legendy. Bibliografia.
Skamieniałość to taki -►kamień, który z wyglądu przypomina człowieka, rzadziej zwierzę lub
przedmiot, i o którym lud wierzy, że powstał w wyniku zamiany człowieka, zwierzęcia, przedmiotu -
w kamień. Wierzenie to znajduje swój wyraz prawie wyłącznie w licznych podaniach i legendach oraz
w baśniach i to nie tylko polskich.
Przekonanie to funkcjonuje na tle mediacyjnej symboliki kamienia, szczególnie zaś powszechnych
(indyjskich, europejskich, afrykańskich) wierzeń o tym, że kamień postawiony w pobliżu miejsca
pochówku uspokaja i przywiązuje do miejsca duszę zmarłego, staje się jego siedzibą El Trak 213-215,
Gąss Mit 76. Wierzenie to ma bardzo archaiczne korzenie, sięgające „Metamorfoz" Owidiusza, w
których zamianie w kamień uległa za karę Niobe po stracie dzieci (ks. 6), a także Letea, zbyt dumna ze
swej urody, Olen oraz Propetydy za obrazę Wenus (ks. 10). Przypomnieć warto też biblijną żonę Lota,
zamienioną w słup soli za odwrócenie się i spojrzenie na ginące Sodomę i Gomorę
Rodź. 19, 26; Mdr. 10, 7.
=
Nazwę skamieniałość wprowadzamy sztucznie dla wyróżnienia opisywanego kamienia spośród
innych w nawiązaniu do czasowników skamienieć np. 2, 3, 6-8, i5a, b, I9a, 22, 23a, d, f, 24, 25, 26a, b,
d, 27, 29; zakamienieć 1. W polszczyźnie ludowej nie ma na wyróżnany przedmiot osobnej nazwy.
Nazywa się go -^kamieniem powsz.; -^głazem I9d, 2ia, 23e, 26b; ->skałą 2ia. Z rzadka nosi nazwy
nawiązujące do tradycji biblijnej -solowy słup I9a. Wiele S. ma swoje nazwy własne, np. Baby,
Pielgrzym Red.
++ S. jest przeciwstawiana i s t o c i e ż y w ej (człowiekowi). Przeciwstawienie to opiera się na
braku lub obecności cech takich, jak: zdolność poruszania się, np. 13, 15, I9c, 22, 26a, c; moc (siła),
np. 1; ogólnie pojęte życie np. 1, 16, l8a, 23. Skamieniali ludzie zachowują jednak świadomość np. 13.
* Za m i a 11 a w K. ludzi, zwierząt i przedmiotów następuje w pewnych szczególnych
okolicznościach w wyniku ingerencji sil nadprzyrodzonych i jest karą za złamanie powszechnie
obowiązujących praw; dotyczy to: (a) przestępstw p r z e c i w k o ż y c i u takich, jak: rzucenie
siekierą w brata 16; pragnienie śmierci dzieci 5; zabójstwo i samobójstwo l7a; poszczucie psami
żebraka proszącego o jałmużnę 24a; okazanie pogardy dla chleba 25; wyrządzenie komuś krzywdy 24
lub spowodowanie czyjejś śmierci 17; (b) przestępstw p r z e c i w k o B o g u lub rzeczom świętym,
takich, jak: pragnienie zabicia Pana Jezusa i Jego towarzyszy I8a; wyzywanie na Boga I8c; lekcewa-
żenie stów Pana Jezusa i wyśmiewanie Go I8c; niedowiarstwo i obrazę św. Walentego 4; sporad.
obrażenie utopców 20; znieważenie księdza wiozącego Najświętszy Sakrament lsb, modlitwy i
nabożeństwa 2ib, krzyża I8d; nieuszanowanie dnia świętego lub modlitwy, zwłaszcza: pracę w dzień
święty 14; lub nakazanie komuś pracy w dzień święty 14; nieuszanowanie modlitwy 21;
nieposłuszeństwo 19, zwłaszcza wobec Pana Jezusa i9c, Boga I9a, rodziców 23, por. w baśniach
magicznych kamienieją oglądający się za siebie rycerze idący na zaklętą górę po zaczarowane
przedmioty 8; w baśniach wyjawienie wiedzy o przyszłości 9; (c) przestępstw przeciwko człowiekowi,
takich jak: nieposłuszeństwo, zwłaszcza: nieposłuszeństwo dzieci wobec rodziców 23, nieposłu-
szeństwo zwierząt wobec człowieka 26; lenistwo i/lub opieszałość 15; przeszkadzanie świętemu i8e; (d)
dominacji negatywnych cech charakteru: w legendzie w K. zostaje zamieniony niepokorny pielgrzym
27, a w baśni wróżka zamienia dziewczęta w K., gdyż przeważa w nich złość nad cnotą 13.
W baśniach w K. zamieniają siły nadprzyrodzone lub czarownice, aby zwyciężyć swego
przeciwnika 10. Powodują to rzucone czary lub użycie otrzymanego od czarownicy przedmiotu: kija
lub zaczarowanej wody 10.
B W Poznańskiem skamienienie bywa rezultatem: uderzenia ->pioruna I8c, 2ia; lub gromu isb,
2ib. Najczęściej zamiana w K. miała się dokonać wskutek klątwy i8b, e, 23, nadto NKPP kląć 7; skutek
taki miały przekleństwa następujące: Bodaj (Żebyś)
Skamieniał(a) 1, 7, 15a, 23a, 24a, 26a, d; nadto: Bieg Lecz 35, K 48 Ta-Rz 317; Skamieniejcie! 22;
A zebyśta się obrócili w kominie! i5c, por. isb, 26c; bodaj byłam skamieniała 3; „niechby się w kamień
przemieniła" 28; Żebyś sie kamieniem słał NKPP kamień 1; „Bodajbym był stał się kamieniem" i7b;
lepiej bym się kamieniem stał Krzyż Kuj 1/86; niech się stanie w kamień isb. Skamienienie może być
spowodowane przez czary 9, 10, 11, 13.
W Poznańskiem wierzono, że człowiek może sam siebie zamienić w kamień 28, por. 3.
396 __________________ SKAMIENIAŁOŚĆ - dokumentacja
SKAMIENIAŁOŚĆ dokumentacja 3
(
J7
W K. może - wedle legend - zamienić się chleb, którego odmawia się żebrakowi Krz
PBL nr 751A.
• S p o s o b y „od k am ie n i an i a". W bajkach, baśniach, podaniach i legen
dach zaklętych w K. przywracają do pierwotnej postaci na kilka sposobów: (a) przez
skropienie wodą: żywą, zaczarowaną, żółtą lub święconą 8, albo przez wylanie łez na S.
9; (b) przez skropienie krwią dziecka 9, 10 lub zaczarowanego konia 9; (c) przez uderze
nie gałązką 10; (d) jedna z legend o zamku w Muszynie zapowiada, że gdy brylantowy
pierścień zsunie się z palca skamieniałego chłopca „rycerze odkamicnicją, staną pod
dowództwem chłopca, połączą się ze «śpiącym wojskiem w Tatrach», stoczą okrutną
walkę z Moskalami i odbiorą Polskę" 29. Przeświadczenie o możliwości odklęcia S.
potwierdza derywat „odkamienieć" 29.
® S. wykazuje p o d o b i e ń s t w o do różnych osób i przedmiotów.
K. zachowują często kształty człowieka i przedmiotów, z których powstały. Dlatego S. np.
„wyobraża niby człowieka niosącego wodę w kubłach" i5a, jest „niby zmartwiała jakaś postać
człowieka, z kromką chleba w ręku" 2ia, „ma niby postać kobiety z dzbanem w ręku, u której nóg leży
pies" 23e, „wyraźnie rozróżnić można konie, wóz i siedzącego w nim woźnicę" I8c, „kształtu
przypominającego jakoby jeźdźca na koniu" 24b, „podobny do konia" H, „podobny do dachu budynku
jakiegoś" 24a, „w kształcie dachu" 26b, „podobny do nagrobka" 23a. Na tim kamfenie miale bec
widzec te spice, które to dzewcza wią
n
zło 23b, widać na kamieniu dwa krzyże i7a, [ręce, nogi, głowę]
isb.
Wiel kość. Taki K. jest zazwyczaj d u ż y 23b, 25, 26a, b, w i e l k i 16, o l b r z i m i 16; często
nazywa się go z tego powodu ->skalą lub ->głazem; małe K. tego rodzaju spotyka się rzadko i tylko
razem z dużymi 24a,' 25.
Barwa. Rząd. b i a ł y I5c, I8a, 2ia; c z e r w o n a w y 23a.
■ W szczególnych przypadkach S. może się p o r u s z a ć : według podania kieleckiego ukarany
za pychę pielgrzym zamieniony w K. dąży ku szczytowi góry, dokąd dojdzie w dniu sądu ostatecznego
27, a skamieniali dziecko i chrzestni rozłączają się i łączą razem I5c.
♦ Nie daje się podzielić I8d, 23a, K. rozstrzelony zrasta się I8b. K. nie daje się
przenieść na inne miejsce, spada z wozu i/lub wraca tam, skąd go zabrano I8b, 2ia.
A S. znajduje się zazwyczaj na miejscach uważanych za graniczne lub obce człowiekowi,
zwłaszcza na szczycie lub stoku góry I8c, 26b, 27; w pobliżu drogi lub na/przy drodze: i7b, isb, 26a;
pod wsią 23b lub na jej granicy 23a, 24a, 28; w wodzie 16 lub na brzegu 20; w lesie 11, 24b; w wielkim
borze I5c; na polu 2ia, 25; „na folwarku" 23e; przy bramie pałacu 13. Według przekazów są to
miejsca, na których popełniono wykroczenie np. 5.
DOKUMENTACJA
ZAMÓWIENIA
1 - [Zamówienie wrzodu:] Jest tu taki wrzód, co ma siedem głów, ... żeby zginol -
zakamieniot, mocy ni miol. Etnl 1989 Bilg 145.
2 - [Żarnowa od wszystkich chorób:] ... nie zamowiam to mocu, bosku mocu, Pana Jezusa,
Matki Boskiej, wszystkich świntych dopomocu, żebyś skamieniał. Pęk Bilg 235.
PIEŚNI
3 - Bodaj byłam skamieniała, nim sie w tobie zakochała. TN Deszkowice 1978
;
4 - Panny mu sia [św. Walentemu] dziwowali, Tak do siebzie przemoziali: Ze to nie jest Wałanty
śwanty, Chyba jaki duch przeklanty. Gdy te słowa przemoziali, W kamnienie sia łobrocali. Stel
WarmPś 3/106.
5 - [Żona kazała mężowi pomordować jego dzieci. On tego nie zrobił.] Zona, rażona mąza
słowami, biegnie do góry w rynce z nożami, jak tylko na schód drugi przybyła, i w słup kamienny sic
przemieniła. Ludzie sie ześli, na cud patrzyli, zamiast kobiyty, to kamień zdjyli. Bóg ji tak zrobił na
ukornnic i za złe z dziećmi postępowanie. Stoin Żyw 33, podob. Nyr Kar 290.
6 - [Matka nie pozwoliła Jankowi i Mani kochać się. Najpierw umiera Janek, później Mania.] Na
Jankom/m grobie wyrosła lelija, A na Marysinem biała konwalija. Gdy sie Mani matka o tern
dowiedziała, Wzięła sierp do ręki, kwiaty pozrzynala. Gdy ich pozrzynała, krew się strugą lalo, Co za
serce miała, że nie skamieniała. TN Niedrzwica Kościelna 1983.
7 - Spod tego gaju, spod zielonego, z kamienia woda leci, moja jedyna, moja kochana w ciemnej
komorze leży. Oj, jeźlić leży, a o mnie myśli, bodajże zdrowa wstała; oj, jeźlić leży, o inszym myśli,
bodajże skamieniała. K 40 MazP 184.
DAJKI I BAŚNIE
8 - Synowio/bracia/... kamienieją, gdy podczas wyprawy po żywą wodę
odwracają się do tyłu; powracają do życia pokropieni żywą/święconą/żółtą wodą.
[Trzej synowie wyruszają kolejno po wodę żywą dla chorego ojca lub zmarłej matki; dwaj starsi
kamienieją, najmłodszy pokonawszy strachy i pokusy dociera do źródła, zabraną wodą ożywia braci i
leczy (wskrzesza) chorego (zmarłego) ojca (matkę).] Krz PBL nr 551, war.: tamże; nadto: [Królewna
(księżniczka) ożywia braci i rycerzy, którzy skamienieli odwracając się do tyłu, wodą otrzymaną na
szczycie góry od gadającego ptaka.] Cisz Krak 111; [wodą święconą] Cisz Krak 113; [wodą żółtą] Kap
Baj 246-258, podob. TN Bychawka 1962.
9 - Sługa stopniowo kamienieje za wyjawienie tajemnicy o przyszłości; po
wraca do życia pokropiony krwią/łzami.
[Sługa, który z podsłuchanej rozmowy ptaków lub istot demonicznych dowiedział się, jak zapobiec
nieszczęściu oraz że wyjawienie tajemnicy grozi mu skamienieniem do kolan, do piersi i całkowitym,
dotyka śpiącej żony pana, poczytany za zdrajcę usprawiedliwia swój postępek i kamienieje; zazwyczaj
ratuje on pana trzykrotnie i po wyjaśnieniu każdego postępku stopniowo zamienia się w kamień.
Skamieniały ożywa po skropieniu go krwią dziecka bohatera albo dzięki lekarstwu, które trzeba
przywieźć z daleka.] Krz PBL nr 516, nadto K 51 Sa-Kr 226, 229, K 46 Ka-S 512, [ożywienie Izami
królewny] K 14 Poz 370, por. [odkamienienie królewicza i jego dworu krwią zaczarowanego konia] TN
Bychawka 1962.
10 - Bracia kamienieją pod wpływem czarów; powracają do życia dzięki
magicznym przedmiotom albo pokropieni krwią.
[Chłopcy wyruszają na poszukiwanie ojca albo mówiącego ptaka, lub żywej wody, pod wpływem
czarów zamieniają się w marmurowe słupy i dzięki siostrze, która od wróżki otrzymała magiczne
przedmioty, odzyskują postać ludzką.] Krz PBL nr 707; podob. [bracia--bliźniacy, z których jeden pod
wpływem czarów kamienieje, drugi zaś przywraca mu życie grożąc czarownicy] MAAE 1908/265
[albo smarując kamień krwią swego dziecka] TN
Bychawka 1962.
11 - Jaśko się obejzal za siebie ... Kwiat zgaś, a Jasiek zapomniał, kto on i gdzie mięska i po co tu
przyseł. Zle duchy zamieniły go w wielgi kamień. I po dzisia je w lesie ten kamień, stoi juz tak długo i
ceka na takiego, co go uwolni w ta noc świętojańska. LL 1960/2-3/48.
12 - [W miasteczku] wszyscy ludzie, jak byl jarmak i sie bili w ręce, gdy kupowali krowy i wszyscy
stanęli kamieniami. Lud 1899/171, nadto war.: Krz PBL nr 300.
13 - Wy zaś, moście panie - rzekła do dwóch sióstr Pulcheryi wróżka - ponieważ zamiast cnoty
pełne złości jesteście, staniecie się statuami, ale jednak pod postacią kamieni, w które się obrócicie,
rozumu waszego nie utracicie. Będziecie przy bramie pałacu siostry waszej stały,
398 _____________ SKAMIENIAŁOŚĆ - dokumentacja
SKAMIENIAŁOŚĆ dokumentacja
399
karę zaś tę dlatego wkładam na was, abyście na szczęście siostry waszej ustawicznie patrzały. Kap Baj
172.
PODANIA I LEGENDY
14 - Zamiana w kamień za pracę w święto.
[Za polowanie w święto jeździec został zamieniony w kamień podobny do konia ] K 10 Poz 139;
nadto Wisła 1895/481; podob. [za kopanie ziemniaków] Sych SGKasz 2/127; [za grabienie siana] K 3
Kuj 34; [za szycie butów w Wielkanoc] Na każdą zaś Wielkanoc daje się pod tym kamieniem słyszeć
pianie koguta i stuk młota - widocznie pod ziemią potępieniec za swe grzechy pokutuje. K 53 Lit 419;
[za nakazywanie orki w Wielkanoc] Lud 1896/211; por. [owczarz, który pracował w święto, przeklął
miasto, które znikło, a owczarz z żoną zamienili się w kamienie] Kil Poz 16.
15 - Zamiana w kamień za lenistwo i opieszałość.
a. [Głaz, który przypomina] człowieka niosącego wodę w kubłach, ma to być leniwa
dziewka wysłana po wodę, którą zniecierpliwiona jej gospodyni zaklęła wyrazami: Bodaj la
dziewucha skamieniała! K 3 Kuj 34, nadto K 15 Poz 51.
b. Niektóre sopleńce w kamiennych jaskiniach, albo spiczaste na skalach czubki,
nazywa lud weselem karzełków, które jakimś czarem obróciły się w kamienie, gdy po ślubie
wracały ze swego kościółka, albo przy biesiadzie tańczyły. K 15 Poz 191; [Wesele obrócone
w kamień. Wesele długo nie wracało z kościoła] ... jedna guespyedeńi są rozguefa ji fckla:
„A, zebe są lepi to vesele v kameńe ifebróceło!" V tim no całe tesele, zarheńiło so v k'ameńe
na droje. K
u
eńe skarńeńałe ji leje skameńele. Sych SGKasz 2/127, nadto LL 1964/4-6/90.
c. [K rzesnowie nie wracali z kościolaaż do zmierzchu] W pewny chwili... rozgniewany
ojciec dziecioka ... zawołoł na cały głos - A zebyśta się obrócili w kominie! Jak zawoloł tak
sie i stało. W wielkim borze krzesnowie i dzieciok obrócili się w biołe kamime. Od lego casu
kominie te, jak żywe, rozłuncajum się i łuncum razem. LL 1962/1-2/60.
16 - To w Kadinach za Fromborkiem to w wodzie, w Zalewie, jest taki zielgi kanień. To mózio, co
b'iło dwu braci takich zielgich ludziów - wielkoludów. To loni jak się pokłócili i jeden rzucił siekiero, to
jako kanień taki olbrzimi leżi do dziś dzień tam. Szyf MiW 134.
17 - Zamiana w kamień z żalu i rozpaczy.
a. [Strzelec podczas polowania zastrzelił narzeczoną.] Z rozpaczy zastrzelił siebie,
a w miejscu tem powstał kamień z dwoma krzyżami. Jeszcze teraz słychać tam niekiedy
płacz i narzekanie wśród ciszy nocnej. Or L 1928/163.
b. [Wódz Turków widząc, ile jego wojska zginęło w walce, powiedział:] „Bodajbym
był pierwej stał się kamieniem, niżelim to porobił" ... I nagle stal się kamieniem on i żona
jego, i do tego czasu stoją ... przy gościńcu krakowskim ... Wisła 1887/145-H6.
18 - Zamiana w kamień za: a. chęć zabicia Pana Jezusa; b. brak szacunku
dla Pana Jezusa (Najświętszego Sakramentu); c. wyzywanie na Boga; d. brak
szacunku dla krzyża; e. przeszkadzanie świętym.
a. Kiedy P. Jezus szedł ze swymi uczniami, napadło go wojsko, chcąc go zabić wraz
ze wszystkimi. Za to skarał ich P. Jezus, przemieniając ich w białe kamienie. ZWAK 1883/68.
b. [Ludzie bawiący się w karczmie nie ukorzyli się przed Najświętszym Sakramentem,
z którym ksiądz jechał cło chorego; ksiądz przeklął karczmę] K 15 Poz 51, K 5 Krak 48; [Widać
na kamieniu ręce, nogi, głowy.] Jak go chcieli rozstrzyloć, to lón sie znowu zrós. Or L 1928/161;
... Potym go [kamień] chcieli wziąć do Prachnowd i już go mieli na takich klocach, ale jym
nie chcioł tak iść, wijne te chłopy zaczyni klonć i tyn kamin jym spod i już tyż tam został. Or
L 1928/161; podob. Gdy się ksiądz od karczmy kilka kroków oddalił, usłyszał silny grzmot. Gdy
się obrócił, by zobaczyć co się stało, zobaczył zamiast karczmy wielki kamień. Grom uderzył
w karczmę i zamienił ją w jednym momencie w kamień. Obok kamienia martwego, stoi dziś
piękna, zdrowa brzoza. Or L 1928/162; ... jechol ksiundz do chorygó, a jechoł tyż tum samum
drogom graf szwedzki, a dyszcz loł, jak z wymborka i błyskało. Mówił tedy graf do kuczera,
żeby sie nie zatrzymał przed ksiundzem. Mówił tedy ksiundz: „niech sie stanie w kamień"
i tak się tyż stało i jeszcze do dziś dnia tam leży. Or L 1928/163.
c. [Hrabina] wyzywała tedy na Boga, że toki dyszcz pado, to tyż skoroł jom, bo piorun
trzasnął w briczkę i stola się w kamień i tak stojić będzie do końca świata. Or L 1928/163;
Chrystus Pan ... spotkał wieśniaka, który chciał wózkiem, zaprzężonym parą koni, objechać
Tatry w kolo. Pan Jezus rzeki mu: ~ Ależ człowieku! nie dokażesz tego, szkoda twego trudu,
góry są zbyt strome, abyś mógł parą koni wyjechać. Chłop, wyśmiawszy się z Niego, pojechał.
Gdy już byl z powrotem niedaleko miejsca z którego wyjechał, mając jedną tylko górę jeszcze
do przebycia, spotkał znowu Chrystusa Pana, który mu powtórzył wyrzeczone poprzednio
słowa. Chłop, rozgniewawszy się, rzekł: - Co ty dziadu wieś! nie miesaj sie w cudze sprawy!
Ledwie domówił tych słów i wyciągnął rękę, aby batem zmusić konie do raźniejszej jazdy
w górę, z wozem i końmi skamieniał. Dotąd podobno pokazują w Tatrach kamień, w którym
wyraźnie rozróżnić można konie, wóz i siedzącego w nim woźnicę. ZWAK 1889/37.
d. We Wómejscu jest „zyd pod Bożą-męką" (krzyżem) co poszedł na swoją potrzebę,
w kamień obrócony. W tym kamieniu jest pięć dziur, co chcieli ten kamień roztrzelić, ale się
nie dal. K 10 Poz 17, K 15 Poz 51.
e. Opowiadano o wężach, które przeszkadzały św. Wojciechowi, za co zaklęte zostały
W kamień. Bar ŚrodP 420, por. K 23 Kai 222.
19 - Zamiana w kamień za nieposłuszeństwo wobec Boga.
a. Kiedy wyszedł Lot ze swojo żono i z synem chyba z Sodomy i Gomory, co było
palone miasto, dwa miasta, ogniem. To Pan Bóg zapowiadał przecież, że zostano zniszczone
i powiedział im, abyście sie nie oglundali. Ale zawsze to kobita, ś ciekawił o jo, jak sie obejrzała,
tak skammiala. F'rawdopodobnic, że do dziś jest, że można oglądać, tak twierdzo. Jeżeli Bóg
dal zakaz, to nie wolno. TN Gorajec 1984; Chtoś sie obrócił w ten kamień, tylko nie wiem
kto, ... Solowym slupem sie ten stal, cy to z rozkazu Bożego. To slup solowy sie stal z tego
cłowieka. TN Ulan Majorat 1984.
b. Mówio - [człowiek] - w kamiń sie ubrócił ... Za nieposłuszeństwo. TN Zamch 1984.
%. fucdy matka zmarła i przyszła du dziecka, i Pan Jezus jo wypuściuł i późni kazał
ji wrócić na te i na te gódzme. A "ona troszkę spóźniła. Ji niby w postaci jest - kamienia. ... Ze nie na
ten czas przyszła. ... Bóg [ ją] zamienił. Etn! 1989 Bilg 141.
d. Lud opowiada, iż dany głaz [człekokształtny] powstał z żywej ongiś kobiety czy mężczyzny
albo z obojga razem, obróconych w kamień za jakiś ciężki występek, którego się dopuścili. Mosz Kul
2/518.
20 - Zamiana w kamień za lekceważenie sił nadprzyrodzonych.
A szol z nami tyż jeden mądrala, kery sie niczego nie boi i pado - pierońskie jancykrysty te utopce.
Aż tu cało horda utopców na niego napadła, a chichrają sie, a furczą i wleką go do stawu. Chopy sie
przelękli i uciekli a ten mądrala został wciągnięty do stawu. ... Rano baba jego tam przyszła a na
brzegu stoi chłop - kamień. Baba się rozbeczała, ale chopa już odmienić w człowieka nie mogła. Sim
Gad 69-70.
21 - Zamiana w kamień za brak szacunku dla modlitwy.
a. [Na polu] sterczy duża biała skala, niby zmartwiała jakaś postać człowieka,
z kromką chleba w ręku. Ma to być pasterz, który ... nie wierząc w ludu pacierze i modły,
zbywał je śmiechem i drwinkami. ... rozkruszył go [chleb] dłonią o skałę chcąc lekkomyślnie
spożyć go w czasie modlitwy gromady, zagrzmiało nagle w powietrzu i piorun weń uderzył,
a pasterz zaraz obrócił się w kamień; (inni wyrażają się: w szkielet skamieniał). ... kapłan
w ornacie i z krzyżem zbliżył się na czele gminy do kościotrupa i po trzykroć głaz martwy
święconą pokropiwszy wodą, bryłę tę, jak należy, przenieść i położyć kazał na smętarzu. ...
w nocy ... głaz ów stamtąd zniknął ... w głuche znów swej pustyni uszedł milczenie. K 10
Poz 127.
b. W jednym momencie spadł ostry grom na karczmę i zamienił ją, z całą załogą
hulającą [wyśmiewającą się z idących w niedzielę do kościoła, przeszkadzającą modlącym
się i nie mającą szacunku dla dzwonów bijących na Przemienienie Pańskie] w niej, w wielki
kamień. Or L 1928/162.
c. Pewien chłop chciał sobie podjeść przed nabożeństwem ...; bierze więc chleb ...
i zaczyna krajać; zaledwie odkroil, postrzega, że tak część odkrojona, jak i cały chleb zmieniły
się w kamień. K 51 Sa-Kr 67.
400 __________________ SKAMIENIAŁOŚĆ dokumentacja
GŁAZ ('ksplikaoja Ą[)l
22 - [Bryły kamieni lub skały] Są to zaklęte wozy siana, wozy obciążone worami, drzewem, itp.,
zaklęte przez woźnicę, który nie mógł z grzązkiej ziemi wybrnąć z niemi. „Skamieniejcie!" - zawołał
rozsierdzony ... Wisła 1901/335.
23 - Zamiana w kamień za nieposłuszeństwo wobec rodziców.
a. Na miedzy Bagdadu i Wyrzyska, na wzgórzu leży kamień czerwonawy, podobny
do nagrobka. [Matka i córka zbierały w lesie poziomki.] Matka zabłądziła, i zniecierpliwiona
nieobecnością córki, zawołała: „Bodajbyś skamieniała!" W tej samej chwili, córka stojąca
właśnie na wzgórzu, skamieniała. Kamienia tego nie podobna rozsadzić. Wisła 1895/477.
b. A'o/e Niezabszewa stoi diiżi kam
3
eń. Tam jedna dzewcza pasło gą"sc. Ta nie
słuchała i matka m
u
ewiła, żebe sa w kamień
u
ebrucyła. ... Na tim kamienic miale bcc widzec
te spice, które to dzewcza wic"zlo. Lud 1965/253.
c. [Pochodzenie kamieni:] A to jakieś tam klątwę ... ojciec na syna ... rzucił, zęby sie
W kamień wszysko obróciło ... TN Krasiczyn 1985.
d. W dawnych czasach, jak matka powiedziała na dziecko, żeby skamieniało to
i skamieniało. ZWAK 1878/145.
e. Na folwarku przy miasteczku tern stoji kamień pionowy. Głaz ten ma niby postać
kobiety z dzbanem w ręku, u której nóg leży pies. Ma to być córka zaklęta w kamień przez
matkę, i służy za ostrzeżenie, by się lud chronił od używania obelżywych wyrazów i klątw, bo
go dotknie pomsta Boża. K 23 Kai 28.
f. Jeszcze babcia moja, że nieraz żeśmy byli niegrzeczne, to mówili - „Cie Bozia skarze
i w kamień sie ubrócisz." ... A co to będzie? - „A no skamieniejesz i już ni będziesz chodził
pu ziemi." Etnl 1989 Bilg 141.
g. Dziewka pokłóciła się z matką, tak że gdy ją matka zaklęła, dziewka obróciła się
w kamień. K 51 Sa-Kr 79.
24 - Zamiana w kamień za krzywdzenie biednych.
a. [Za nieudzielenie jałmużny i poszczucie psami żebraka:] Na granicy Czempina
i Piechanina leżał do niedawna kamień, podobny do dachu budynku jakiegoś. Wokoło były
rozsiane drobniejsze kamienie. Był to zamek skamieniały, i poddani pana zamku skamienieli
wskutek czarów żebraka, wyszczutego psami z dziedzińca zamkowego. Kamienie owe lud
omijał ze strachem. Obecnie usunięto je z pola, a największy rozsadzono. Wisła 1895/479; war.:
[Zamiana w kamień pana i jego karety.] TN Krasiczyn 1985.
b. [W lesie pod Chotyłowem jest] kamień kształtu przypominającego jakoby jeźdźca
na koniu. Ma to być jakiś wielki pan i okrutnik, którego jedna z pokrzywdzonych przezeń
ofiar zaklęła słowami: bodajeś skamieniał! K 33 Chęl 6.
25 - Zamiana w kamień za brak szacunku dla chleba.
Jest na polu duży kamień, otoczony drobniejszemi. Jest to pasterz z owcami. Skamieniał on za to,
że nie chcąc jeść chleba suchego, rzucił go owcom. Wisła 1895/480.
26 - Ludzie i zwierzęta zamienione w kamień za nieposłuszeństwo.
a. Przy drodze ze Złotowa do Łobżenicy jest kamień duży, którego rozsadzić nie
podobna. Jest to dziedzic na koniu; pan, rozgniewany uporem konia, zawołał był w złości:
„Bodajbyś skamieniał!" Przekleństwo spełniło się. Wisła 1895/478.
b. Na Kobylej Górze w Chronowie, znajduje się duży głaz w kształcie dachu. ... była
to niegdyś zagroda, która zamieniła się w kamień, wraz ze wszystkimi mieszkańcami w chwili,
gdy dziewczyna, stale kopana przy dojeniu przez krowę, wyrzekła słowa: „byś skamieniała".
Na jednej stronie widać jakieś tajemnicze napisy, o których lud mówi, że jeśli je kto przeczyta,
wówczas zagroda powróci do dawnego stanu. Or L 1932/42.
c. [Owce były nieposłuszne pasterzowi, wchodziły w szkodę] Roz postur są r'ozguefił
ji zakłęł: „IJubesa j aćegue, ź'ebesta są lep'e v k amerie 'uebróca jak tak fałata!" V nim
są rśestkuc v k'ameńe z'ameńiło, bedło ji yeuce. Ta tfóda karńeńi jeś jrs tam je yijec. Sych
SGKasz 2/127, ts. LL 1964/4-6/90.
d. Legenda o kobiecie, która skamieniała. W gorący dzień kobieta doiła krowę. Gdy
ta oganiała się przed muchami i kopnięciem wytrąciła skopiec z rąk kobiety, wówczas kobieta
z gniewem zawołała: „żebyś skamieniała!" I tak się stało, lecz nie tylko krowa skamieniała, ale
równocześnie także kobieta razem z chatą. Or L 1935/144.
27 - Zamiana w kamień za pychę.
Zdumienie ogarnęło wszystkich i mówili między sobą: Jak-że świętym musi być ten pielgrzym,
kiedy aż dzwony same brzmią ku jego chlubie! - A on: „Jeszcze - by też!" rzeki - myśląc zapewne, ze
większego niż takie godzien uczczenia. Ale pycha jego ukaraną została; w tej chwili skamieniał, i za
pokutę ciągnie się z wolna na klęczkach ku Św. Krzyżowi. Podróż jego wraz z pokutą trwać ma do dnia
sądnego, kiedy wreszcie stanie na wierzchołku Góry. K 20 Rad 271.
28 Samozaklęcie się w kamień.
Nierzadko człowiek sani na własne życzenie zostaje zamieniony w kamień. Szczególnie młode
panny wolą obrócić są v kam, aniżeli, zmuszone, wyjść za chłopca, którego nie kochają. Także martwe
przedmioty zamieniają się w kamień. Sych SGKasz 2/127, por. Krz PDL nr 949; podob. A we
wónicjskiej granicy jest dziedziczka przemieniona w kamień ze swemi pieskami dwoma za to, że kłóciła
się z Jcżcrzycką panią o granicę blisko mostu i uparła się, że: niechby się w kamień przemieniła, że to
jest jeji granica. K 10 Poz 17.
29 - Ma się znajdować w tern zamczysku dwoje skamieniałych dzieci: chłopczyk i dziew
czynka. Chłopczyk ma na palcu pierścień, wysadzany brylantami, dziewczynka zaś paciorki z
pereł. W ogromnej sali, do której prowadzą żelazne drzwi ... jest „zaklęte wojsko". Gdy w nie
dzielę palmową podczas procesyi ksiądz trzy razy uderzy krzyżem w główne drzwi kościoła,
obróci się nieco pierścień chłopca, otwierają się żelazne drzwi, zaklęci rycerze odzyskują mowę,
zasiadają do stołu, pełnego najwykwintniejszych potraw i ucztują, w czem usługuje im owa
dzieweczka w perłowych paciorkach. Uczta trwa dość krótko; po niedzieli palmowej znowu
wszystko kamienieje. Tak powtarza się co roku, dopóki „pierścień brylantowy" chłopcu ska
mieniałemu nie zsunie się z palca. Gdy to nastąpi, rycerze odkamienieją, staną pod dowódz
twem chłopca, połączą się ze „śpiącem wojskiem w Tatrach", stoczą okrutną walkę z Moska
lami i odbiorą Polskę. Wtedy owa dziewczynka ofiaruje każdemu rycerzowi jedną perlę na
pamiątkę wybawienia ojczyzny. Lud 1908/248.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 3/382-383; De Vries Dic 444; K l u k Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie
zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i
o górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 106-114, 118-120; Ludzie obróceni w kamień, „Opiekun Domowy" 1865,
s. 352; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Kamień człekokształtny czyli życie ukarane, PSL 1987/1-4/74-77; Mosz
Kul 2/518-520; Osin Slow 1/94; S. L., Ludzie obróceni w kamień. Podania, „Pismo dla ludu" 1845, s. 145-146;
Wórt Hoff 8/419-427.
-►GŁAZ, KAMIEŃ, SKALA.
Małgorzata Brzozowska
GŁAZ
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Rodzaje głazów. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd: wielkość, znaki na głazie.
Właściwości. Zachowania. Przeżycia. Użytek. Lokalizacja.
Dokumentacja: Pieśni pogrzebowe. Pieśni żołnierskie. Baśnie. Podania i legendy. Zapis wierzeń. Relacje
potoczne. Bibliografia.
Powszechnie głazem nazywa się duży kamień. Dlatego charakterystyki głazu i kamienia są w
wielu miejscach podobne lub nawet wspólne, -^-kamień.
402
GŁAZ eksplikacja
GŁAZ dokumentacja
403
=
Nazwa stpol. głaz jest wywodzona od ie. rdzenia *gel- 'okrągły, kulisty', jej polskie derywaty to
stpol. głaźny 'gładki; sprytny' i megłaźny 'niewygodny, wyboisty'. Pierwotne znaczenie nazwy to 'kula' i
'kamień'. Vas ES 1/409-410, por. si SE 1/288-289. Powszechnie: kamień, zwłaszcza duży 3, 12; często
skała np. K 45 Gór 533, kamieniszcze Sych SGKasz 2/128 oraz warianty słowotwórcze nazwy
podstawowej -
głaza Sych SGKasz 1/323, głazisko Baz Tatr 94.
•U Wyróżniane są różne G. ze względu na umiejscowienie, np. G. grobowy i, G. podwodny zw.
rafą Wisła 1892/507, i ze względu na rodzaj kamienia, np. G. granitowy Grodź Łęcz 9, G. alabastrowy
PSL 1971/3/144.
*♦ G. jest przeciwstawiany w o s k o w i na zasadzie twardy : miękki 2.
X Pochodzenie G. jest podobne do pochodzenia kamienia. G. powstał wskutek zamiany weń ludzi,
zwierząt, przedmiotów, jak -vskamieniałość. G. rośnie jak ->kamień. G. został przyniesiony przez
diabła, jak -^diabelski kamień.
® Powszechnie mówią, że G. jest d u ż y 12, w i e Ik i (wtelgi) 4, 7, 9, 11, o g r o m n y 3, 6,
okropny ile, p o t ę ż n y 13. Rzadko wspomina się o jego podobieństwie do kuli (na co wskazuje
etymologia) 6. Czasem widać na nim ślady stóp świętych, ->Doże stopki.
O Cechy - wspólne z -►kamieniem - są wyrażane w porównaniach: c i ę ż k i jak głaz 13,
z i m n y jak głaz 5, NKPP zimny 2 także 5, samotna jak głaz stoin Żyw 283, lub presuponowane
zwykle w zestawieniu cech człowieka z G.: t w a r d y : Choćby serce jak wosk, skamienieje na głaz 2.
Twardość i zimno G. metaforycznie oznaczają jego nieczułość (zob. też niżej).
■ W normalnych warunkach G. n i e d z i a ł a , jest m a r t w y : fraz. [dzieci] martwe jak głazy
Nyr Kar 274, nie mówi: fraz. milczy jak głaz NKPP milczeć I3b i nie rusza się np. Szew Niech 213.
Popchnięty - toczy się 3.
▼ G. jest n i e c z u ł y i niewrażliwy, co jest wyrażone w porównaniach lub presuponowane
zwykle w zestawieniu człowieka z G.: np. Szew Niech 213, serca podobne do głazów 5.
* Na G. składano o f i a r y , używano G. jako o ł t a r z y 11. G. może być narzędziem walki: np.
smok rzuca G. w szałas juhasów 4, dziewica zabija G. tura 6. Jest też narzędziem magicznym: np. po
wieczerzy wigilijnej uderzają trzy razy piętą w G., aby nie robiły się nagniotki wisia 1902/370.
A G. jest najczęściej na miejscach granicznych lub poza miejscami zamieszkanymi przez
człowieka, zwłaszcza na g r o b i e - np. głaz grobowy 1; w w o d z i e lub w jej pobliżu, np. G.
podwodny - rafa; na polu np. 12. Metaf. G. na sercu: spadnie wreszcie z serca głaz Szew Niech 741.
Na G. zjawiała się pokutująca para kochanków 7. Wierzono, że pod G. jest oś, dookoła której
obraca się ziemia 8, a pod G. przy polnych drogach są skarby 10. O jednym z G. opowiadano, że był
pod nim diabeł 9.
DOKUMENTACJA
PIEŚNI POGRZEBOWE
1 - Żegnam was mili przyjaciele, mnie czas pod głaz grobowy ściele gdy śmiertelne oczy
wieczny sen zamroczy - bije trzecia godzina. K 22 Lecz 41.
PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE
2 - Serce kamienieje na głaz.
Choćby serce jak wosk, Skamienieje na głaz. Szew Niech 584.
BAŚNIE
3 - [Chłopiec schodził z zaczarowanej góry.] Kiedy juz byl niedaleko, posłyszał z przerażeniem, że
toczy się teraz jakiś ogromny głaz, który ich oboje może zamienić w miazgę. ... kiedy huk toczącego się
kamienia jest tuż, tuż, młodzieniec staje jak wryty i odwraca się. LL 1960/2-3/91.
4 - Drugą noc juhasi spali z owcami. W nocy przysed smok ogromny i wielgi głaz niósł, rucił go w
sałas i zawołał: Dałeś mnie, mas i tobie. Baz Tatr 102.
5 - [Przekleństwo Perkunasa:] Przeklinam was okrutnicy za niewinnie przelaną krew!
Żeście mieli serca podobne do głazów, w dwa zimne głazy zamieniam was na wieki. LL
1960/2-3/90.
PODANIA I LEGENDY
6 - Dziewica, [stojąc na skale] głazem uderza dzikiego wolu i tur na miejscu ginie. Wdzięczny [za
ratunek] wojownik za małżonkę ją pojął, od niej ta skała nazwana, u wierzchołku której leży dotąd
kamień ogromny podobieństwo do kuli mający. K 18 Kieł 28.
7 - [Dusze pokutujące zjawiały się jako postacie ludzkie, np.] para kochanków na wielkim głazie
koło wsi Parkowo. Kul Wiel 3/446.
8 - Mieszkańcy miasteczka Święciechowa (k. Leszna) pewnego dnia pod głazem w pobliżu studni
na rynku usłyszeli zgrzyt osi, dookoła której obraca się ziemia. Aby zgrzyt ten złagodzić, burmistrz
miasteczka nakazał stawiać co roku na tym kamieniu w rynku beczkę z masłem. [Masło spływało przez
otwarty szpunt w dnie i w ten sposób smarowało ziemską oś.] Kul Wiel 3/515.
9 - Był wielki kamień głaz (rodzaj granitu) na księżem polu, mając około 18 łokci
obwodu, a mówiono, że pod nim diabeł na pieniądzach siedzi. K 17 Lub 104.
10 - [Opowiadano o skarbach] zakopanych na rozstajnych drogach, pod wiekowymi
dębami, czy głazami leżącymi przy polnych drogach, których żadna siła ludzka nie ruszyła
nigdy z miejsca od początku świata. Folk Lodź 127.
ZAPISY WIERZEŃ
11 - Na głazach składa się ofiary.
a. W Polsce pod osadą Kolbielą nad rzeką Świdrem ... znajdował się do niedawna
wielki głaz, liczący około 15 kroków obwodu i zaopatrzony w kilka miskowatych eliptycznych
zagłębień, który odgrywał znaczną rolę co roku w pierwszym dniu Świąt Wielkanocnych.
Tego mianowicie dnia lud okoliczny udawał się do kamienia i w jego zagłębienia składał
resztki od spożywanego wówczas święconego oraz pieniądze. Obrzęd ten - podobnież jak
i pole z kamieniem - zwal się joście [od gwar. jeście 'jedzenie']. Mosz Kul 2/249.
b. Głazy, posiadające miskowate zagłębienia. Głazy te, poniekąd odpowiadające może
stolom-oltarzom Bułgarów ..., były niegdyś, a po części nawet do niedawna, używane przez
włościan jako rodzaj ołtarzy. Mosz Kul 2/517.
c. Tu taki głaz jest okropny w zaburskim lesie, to tam w czasie okupacji wtedy
odprawiała sie msza w Zielone Świątki. TN Gorajec 1984.
12 - Głazy rosną.
[Kamienie:] Rośno i wychodzom, na wierzch nawet. Bo gdy sie orze w polu ... pługiem sie
zaczepia, bo duży kamień, duży głaz. Etni 1989 Bilg 135.
404
GŁAZ dokumentacja
RELACJE POTOCZNE
13 - Głaz to jest to: jesteś taki jak ten głaz z kamienia. Do człowieka takie jes
porównywane No ale kamień to więcej. Kamienie so różne: i małe, , takie, , różne przeróżne
kamreme^Agłaz to juz musi być potężny!... Tak,, ze go nie ruszy ze ziemi. Tak, ciężki jak
gtaz, o. TN Krasiczyn 1985.
J
-►BOŻE STOPKI, DIABELSKI KAMIEŃ, KAMIEŃ, SKALA, SKAMIENIAŁOŚĆ.
Małgorzata Brzozowska
PIASEK
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Ekwiwalencje. Wygląd.
Własności. Ilość. Działania. Obiekt. Materiał i narzędzie. Zastosowanie praktyczne, w medycynie ludowej, w magii.
Przepowiednie i wróżby. Lokalizacja i lokalizator. Sennik.
Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Zamówienia. Modlitewki. Pieśni weselne. Przemowy weselne. Pieśni
miłosne. Pieśni żartobliwe. Pieśni sieroce. Pieśni zawodowe. Ballady. Mity kosmogoniczne i bajki ajtiologiczne.
Bajki i baśnie. Legendy Relacje potoczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Bibliografia.
W kulturze ludowej piasek jest symbolem mnogości i niepoliczlności (fraz. czegoś tyle, co piasku
w morzu 'dużo'), a ze względu na lotność, sypkość - symbolem nietrwalości (fraz. budować, pisać na
piasku). Jest zarówno symbolem początku życia, jak też jego końca. To „zarodek", z którego zgodnie z
wolą Boga powstaje nowe życie (ziemia) Tom Kos 90; por. też euroazjatycki mit kosmogoniczny o
stworzeniu przez Boga ziemi z garści piasku przyniesionego z dna morskiego Tom Kos 75-76,
-^ziemia, -►woda.
W języku polskim słowo piasek ma podstawowe znaczenie (i) 'bardzo drobne kamienie, w postaci
ziaren'; (2) zwykle w l.mn. 'ziemia nieurodzajna'; oraz (3) 'o czymś miałkim, sypkim, podobnym do
piasku'. Wyrazy pochodne pfaskarz 'człowiek trudniący się zawodowo wydobywaniem i sprzedażą
piasku'; piaskownica; piaskowy (l) 'zawierający piasek, zrobiony z piasku', (2) 'mający kolor piasku,
taki jak piasek, właściwy piaskowi'; piaskowo 'w kolorze piasku' rozwijają znaczenie pierwsze,
podstawowe.
=
Słowo piasek etymologicznie wywodzone ze stind. pamsiis 'pył', parhsukas 'proch' Vas ES 3/250
;
Zdrobniale piaseczek, piaseniek Kot Rzesz 102, w zgrubieniach piach. P. zawierający w sobie złoto
nazywany jest piaskiem złotonośnym SJP Dor 6/292, metaf. złote piaski to P. czyste, bez mułu Dek sier
188. Ze względu na miejsce występowanie nazywany rzecznym I5a, Kul Wie! 1/168, wiślanym 34a,
bugowym K 33 chci 7 itp., morskim NKPP chrzęścić, nadbrzeżnym MAAE 1897/195 itp.
Ir P. określa się jako rodzaj drobnych ->kamieni 1, Etnl 1989 Biłg 104.
+ W pieśni miłosnej P. współwystępuje z w o d ą, z którą nie może się rozłączyć, tak jak chłopiec i
dziewczyna 20, podob. Biel Kasz nr 103. P. i wodą leczono choroby wedle zamówień 15; w zagadce -
tylko łza jest wodą bez piasku 2.
Jako mieszanina trudna do rozdzielenia P. współwystępuje z m a k i e m lub z prosem w próbach
niewinności i trudnych zadaniach wykonywanych dzięki pomocy życzliwych mrówek 45, podob. B az
Tatr 165.
*-* Na zasadzie jadalny : niejadalny - ziarna P. przeciwstawiane z i a r n o m z b o ż a , np. w
bajce zaklęty młyn miele P. zamiast zboża cisz Krak 94, por. zag. 7. W pieśniach droga wysypana P.
(droga do dziewczyny, która odwzajemnia uczucia) przeciwstawiana jest drodze cierniowej 22.
Piaszczysta droga, w której grzęzną konie,
406
PIASEK - eksplikacja
PIASEK eksplikacja
407
wozy przeciwstawiana jest twardej drodze Hajd Nie 168. Suchy piasek, (ląd) w opozycji z wodą; np.
fraz. pływać po piaskach znaczy 'kłamać' s SFr 1/664, por. przysi. NKPP płynąć 5c; w pieśni
żartobliwej w piasku się utopisz choć wody nie będzie K 9 Poz 195.
x
Jest od początku ziemi 39; w kolędzie Jezus mówi o sobie: Stworzyłem piaski, kamienie,
Ludziom zabawienie K 5 Krak 235. Wedle mitu kosmogonicznego posługując się P. lub ziemią
przyniesionymi z dna morskiego Bóg stworzył ziemię 37, -+ziemia. W bajkach jest wynikiem
działania diabła: np. pod Olkuszem, gdzie diabeł P. przysypał przyniesione na polecenie
Twardowskiego ->srebro 47; też w miejscu, gdzie diabeł czego sie najad i potem to wydarło z niego, to
tym piaskiem przytkoł TN Gorajec
1984.
W legendzie P. nad jezioro przyniosła w fartuchu Stolimka, która chciała usypać swemu synowi
drogę przez jezioro Lud 1965/257. Z ziarenek P. wielkie góry stoją przysł. 9; wg legendy z trzech
fartuszków P. św. Małgorzata na podziękowanie ludziom za gościnność usypała górę nazwaną Górą
Św. Małgorzaty Grodź Łęcz 55-57.
Z P. za zrządzeniem Boga pochodzą wszy 40, por. kasz. fraz. piasećk v głovie 'gnidy we włosach'
Sych SGKasz 7/256; z P. też mają się rodzić pchły Kul Wiel 3/532; demony wodne, to dusze wylęgłe z
P. leżącego na dnie wód Pel Dem 85; perły rosną z ziarnka P. wbitego za skórę ryby 50.
W legendzie Bóg zamienia P. w ->złoto Lud 1905/379; w bajkach jako nagroda za uratowanie
życia P. zmieniany jest w złoto i srebro 46. Mora/zmora zmienia się w P., aby pod tą postacią dostać
się do zamkniętych pomieszczeń Kul wiel 3/452, K 15 Poz 44. W bajce zaczarowany pierścień zmienia
się w groch, mak, a następnie w P. 41.
W Jako niestabilny P. wymienia się z l o d e m i po wie t r z e m , por. fraz. (zamki) budować na
piasku / z piasku / na łodzie / na powietrzu 'robić rzecz nietrwałą, snuć nierealne marzenia' SJP Dor
6/292, NKPP zamek 3; zostać na piasku/lodzie/mieliźnie 'doznać niepowodzenia; zawodu' s SFr 1/664.
Jako niepoliczalny (złożony z niedającej się policzyć masy drobnych cząstek) -z g w i a z d a m i na
niebie, l i ś ć m i na drzewie itp. 26.
® P. ma wygląd ziarenek 1, 9, s SFr 1/664; d r o b n y c h 21, 43, s SFr 1/664, w zag. jak głowa
muchy 1; w baśni P. pod zaklętym kamieniem jako orzechy włoskie LL 1973/6/58. W zag.
porównywany do mąki 7, iskier 6. Też g r u by, gruboziarnisty s SFr 1/664.
Barwa. B i a ł y 23, S SFr 1/664, Karw Dobrz 125, Gaj Rozw 118, Pies Śl 1/395, Kot Rzesz 102,
PSL 1957/4/216, MAAE 1908/96, por. zawołanie piaskarza: Piasku białego, wiślanego! :i4a; czysty s
SFr 1/664; biały/głęboki/wielki P. nad -+morzem, -»dunajem w pieśniach jest miejscem śmierci
uwiedzionej dziewczyny 35; złocisty Kot San isi; ż ó ł t y 17, is, s SFr
1/664, Kul Wiel 1/168, Kuk Pow 206, Kot San 166; kolorowy Kul Wiel 1/580, K 24 Maz 134, r y d z y ,
tj. rudy K 28 Maz 94; świecący K 28 Maz 335.
O W i l g o t n o ś ć . 5u c/i y PSL 1957/4/216, Stef WarmOp 76; suchy P. utożsamiany jest ze
stałym lądem, w baśniach jedną z rzeczy niemożliwych do spełnienia było pływanie łodzią po
suchym piasku Cisz Krak 188, K 42 Maz 533; mokry, w zag. Jakiego piasku najwięcej w wodzie?
{Mokrego) Folf Zag nr 1343.
T e m p e r a t u r a . Po g o r ą c y m P. wędruje dziewczyna szukająca swego chłop-
ca, który poszedł na wojnę 36; w grze dziecięcej koza nie może przejść przez gorący P.
K 40 MazP 451, K 41 Maz 118, podob. ZWAK 1878/117-118.
Waga. P. jest: c i ę ż k i do dźwigania - za pokutę baba dźwiga go w worku na Kalwarię Sim
ślOpoi 82; żart. też, gdy się go ma w rękawach, fraz. mieć piasek w rękawach 'nie chcieć pracować' s
SFr 1/664, por NKPP piasek 4; analogicznie fraz. ni mieć piasku v rąkayica/ 'być pracowitym' Sych
SGKasz 4/241; lekki K 42 Maz 366, dlatego też latający, lotny K 39 Pom 7, K 26 Maz 54; z w i e w n
y S SFr 1/664; ruchomy s SFr 1/664,
K 33 Che! 7, por zag 8.
P. jest m i a ł k i , s y p k i s SFr 1/664, Dek Sier 40, stąd fraz. pisanie na piasku 'nietrwałe' s SFr
1/6G4, w przysi. Ciej przerzekó białogłowa, pisz na piósku jeji słowa NKPP białogłowa I2a; w zag.
porównywany do mąki 7.
Jest o s t r y F.tnl 1989 nilg 104; szorstki, drapiący, por. fraz. mieć piasek w oczach 'wskutek
zmęczenia, niewyspania - odczuwać drapanie, pieczenie pod powiekami' SJP
Dor 6/293, por. kasz. 'być Śpiącym' Sych SGKasz 4/240.
•"• P. jest symbolem niepoliczalności, zgodnie z zag. jest go na ziemi najwięcej 3, por. fraz. jak/ile
piasku w morzu / nad morzem 'dużo' 26, por. NKPP piasek 2a. Fraz. piasek liczyć znaczy 'wykonywać
daremną pracę' NKPP piasek 7.
Miary ilości: drobina 37, ziarenko 9, 50; garść i5a, szczypta Kot San 172, K 48 Ta-Rz 272, korzec
45, worek s SFr 1/664, tnrba 29; kupa Nitsch Tek 86, Kot Podg 48, kupka 29, 45, góra Kot Podg 48,
górka 29.
■ P. s i e d z i / stoi nieruchomo 8, P. zawiewa drogę s SFV 1/664; w pieśniach ścieżkę, po której
chodziła panna - co oznacza jej zamążpójście 24; w metaforze poetyckiej zasypuje ślady zmarłych [s.
Derkacz] Szcz Ant 278; zasypuje oczy, we fraz. żeby mi piasek miał oczy zasypać, to swojej krzywdy
nie daruję 'żebym miał umrzeć' K 9
Poz 50; komuś, kto Utonął, W y ż e r a (toczy) OCZy K 50 Sa-Kr 211, war.: K 26 Maz 69.
B r y k a / t r z e s z c z y pod nogami tancerzy K 2 San 189, chrzęści, w por. jakbe morsci piósk
w zębach rrdół NKPP chrzęścić, skrzypi s SFr 1/664; kurzy się K 14 Poz 316, K 1 Pieś 433, we fraz.
kurzy się za uciekającym powsz.
♦ P. jest obiektem działania sił przyrody, istot nadprzyrodzonych, człowieka:
(a) W typowej formule pieśniowej woda piasek niesie/tocy 21.
(b) Wiatr rozwiewa P. Ono wej tak, jak z kupom piasku, co na niom wiater
ducha: nakladzies, nakładzics, wiater ci duchnie, i z kupy ani ślaku znaku Nitsch Tek 86;
wiatr/wir powietrzny, tj. diabeł porywa lecąc P. i ziemię z drogi i jedzie w nim Kul
Miw 438; kurzy piaskiem NKPP diabeł 92; kręci K 15 Poz 184, Pel Dem 74; zamiata Peł Dem 74;
unosi z sobą K 40 MazP 80; porywa TN Banachy 1984; porywa ze sobą K 13 Poz 186, Szyf Miw
155; wznosi, unosi, zawiewa w górę i kręci K 42 Maz 366, K 15 Poz 184, Dek Sier 87, TN Banachy
1984. Nazywa się to diablim tańcem K 15 Poz 184, K 42 Maz 366, tańcem złego ducha Peł
Dem 74; uważa się, że to się diabeł cieszy, tańczy i młynkuje K 17 Lub 75.
(c) P. jest obiektem działania istot nadprzyrodzonych: duch pokutujący ciska P. K 7 Krak 56;
wierzy się też, że zmora dusi P. K 4 Kuj 266; -+wiatr, ->wir powietrzny.
(d) Piaskarz wozi i sprzedaje P. 34.
W pieśniach żart. pojawia się motyw pływania po P. 27; grabienia, wiązania, koszenia piasku, np.
piasek grabiła, wodę wiązała, Po tej robocie tydzień leżała 28;
408 _________________________ PIASEK eksplikacja
PIASEK eksplikacja
409
jest to też określenie bezsensownej pracy, np. jak piasek grabić śmie} o
P
oi 2s; gmbienie piasku na
księżycu ma być pośmiertną karą dla starej panny śmiei o
P
oi 76.
ł Jako materiał sypki i lotny pojawia się w formułach niemożliwości, np. ukręcić bicz z piasku 14,
budować na piasku 'robić rzecz nietrwałą, snuć nierealne marzenia' NKPP piasek 5; w bajce diabeł na
polecenie Twardowskiego w ciągu godziny wystawia karczmę z P., robi z P. bic i bicisko 43. Bajkowy
bohater kręci linę z P., by wydostać się z nieba 42, a czarownica toczy z P. siodło i uzdę 44.
Narzędzie. P. można na chwilę oślepić, np. sypnąć piaskiem w oczy por. Dek sier 23; diabeł sypie
ludziom piasek w oczy Czub Aneg 67. Fraz. oczy/w oczy komu piaskiem
sypać/zasypać/nasypać/ciskać/miotać/rzucać/suć 'kłamać, dokuczyć komuś' NKPI> oko
101, por. SJP Dor 6/293.
Z a s t o s o w a ń ie p r a k t y c z n e , (a) Powsz. jako materiał budowlany; do budowy dróg;
kopców na warzywa Sobr Tek 2/19, Kul Wiel 2/413; kopców na wiklinę Kul Wiel 1/477; itp. (b) do
m y c i a się Gaj Rozw 68, żart. w przysł. Szoruj się, babo, piaskiem i wodą, diabła zjesz, nie będziesz
młodą NKPP baba lso; do mycia/szorowania naczyń/sprzętów: Zaprzągajcie konie, woły, bo wywieziema
fafoły - Maryśki Dorę-downy! - a brać na nią cztery fury piasku (do szorowania) K 3 Kuj 215, por Wit
Baj 137, Kul Wiel 1/218, Kul Wiel 3/48; P. przyniesiony z góry, gdzie zapadł się kościół taki, że jak
graty niem wytrze, to jak nowe MAAE 1908/124; (c) posypywano nim lód, śliskie powierzchnie K 8
Krak 24, LL 1962/4-6/83; (d) zasypywano nim ogień, aby zdusić żar TN Krasiczyn 1985; (e) bawiły się
w nim dzieci ŁSE 1965/23, K 33 Chel 86; (f) podkuwano nim drób, np. gęsi, aby się nie podbiły,
przepędzając przez smołę i P. wisla 1888/298, Dek sier 40; (g) używano jako środka wysuszającego
atrament, por. zag. Gęsią orze, piaskiem sieje, złoto mu się rodzi (Pisarz gminny) 4; (j) pbwsz.
wysypywano P. przed różnymi świętami podwórza, podłogi 51, sypano wzory na grobach Kul wiel
1/580, K 24 Maz 134.
P. nie nadaje się do j ed z en i a, ale - wedle opowieści wspomnieniowych - jak przody była bieda
jedli trawę, piasek, taki, co młynarz kuje kamień młyński Hajd Nie 234, podob. Nitsch Tek 115. W
pieśniach macocha posypuje sierocie chleb P. 31; sierota, która chce być z matką w grobie, jest gotowa
P. jeść/łykać 32.
Gąska je P. 30, drób łyka/je P. Wit Baj 76; popularne jest tzw. kluskowanie drobiu, tzn. tuczenie
drobiu śrutą jęczmienną oraz kluskami z pszennej mąki z dodatkiem P.
Kul Wiel 2/134.
Z a s t o s o w a n i e w m e d y c y n i e l u d o w e j . Zjedzenie P. z grobu miało być lekarstwem
na wszelkie choroby Lud 1896/161, K 15 Poz 152, K 34 chel 147. Kąpiel w wodzie z P. z mogił
stosowano w leczeniu przestrachu Bieg Lecz 70. Okłady z ciepłego P. stosowano przy leczeniu: bólu
brzucha lub kolki Wit Baj 74, przestrachu u dzieci Etnl 1989 Bilg 104, odmrożeń Wit Baj 274.
Pocieranie P. połączone ze zmywaniem wodą miało leczyć: ukąszenie przez żmiję I5b lub łasicę i5a,
ŁSE 1963/126, zastrzał i5c; wypowiadano przy tym specjalne formuły. Posypanie dziecka P. zebranym
ze śladów trzech kół jednego wozu, miało odczyniać zadany urok K 39 Pom 382. Dźwiganie worka z P.
uważano za skuteczne w leczeniu febry ZWAK 1889/71.
M a g i a l u d o w a . Rzucanie P. na upatrzoną osobę było jednoznaczne z rzuceniem na nią
c z a r ó w Mosz Kul 2/342; tak można było spowodować, że „się zaraz
zdrowemu krosty posypią, ospa lub odra" K 17 Lub 114. Czarownice prusząc piasek ku zachodowi
słońca sprowadzały ->burzę, -»-grad K 7 Krak 222.
Zbieranie P. ze śladów krowy i zakopanie go pod żłób miało odbierać krowie mleko Szyf Mi\v
160, podob. Kul wiel 3/464. Zebranie P. ze śladów osoby nienawistnej i powieszenie go w kominie w
woreczku pozbawiało tę osobę zdrowia K 34 Chel 161. Okrwawiony P. z miejsca, gdzie został
wykonany wyrok śmierci, miał mieć moc czarodziejską, „zachowany pomiędzy napojami lub rzeczami
jadalnemi, sprawiał wielki pokup" K 15
Poz 121 i 98.
Dodanie P. z grobu lub spod ogrodzenia cmentarnego do potrawy, miało ukryć wszelkie kradzieże
kucharki K 48 Ta-rtz 272.
Wypicie w piwie P. z grobu wymieszanego z potłuczonymi kośćmi trupimi miało powodować
chorobę Kul wid 3/463, a wrzucenie P. z grobu do sieni karczmy - zepsucie
piwa Kul Wiel 3/464.
C z a r y m i ł o s n e . Rzucenie przez dziewczynę chłopcu P. w oczy miało spowodować jego
miłość K 34 chel 161. Zjedzenie P.: „Obok śladu wydeptanego na drodze przez wybranego chłopca,
dziewczyna wydeptuje swój własny, potem z każdego bierze po szczypcie P. i zagniata w ciasto na
chleb rozczynione. Jeżeli zdoła dać mu do zjedzenia choć kawałeczek, to go niezawodnie pozyska" K
34 chel 161.
Wysypanie P. dróżki z domu dziewczyny do domu chłopaka miało spowodować sprowadzenie
chłopca: zbirała piosecek do fartuska ze śladów stóp Jasmia. Jasiniu nazad skierowoł swe kroki do
Małgosi LL 1966/2-3/35, por. 22. Podobnie deptanie przez chłopca P. pod oknem dziewczyny 23.
M a g i a p t o d n o ś c i o w a. P. z Częstochowy, a szczególnie wzięty zza ołtarza dodawano do
ziarna przeznaczonego do pierwszego siewu, by zapewnić urodzaj ZWAK
1879/8, podob. K 51 Sa-Kr 72.
Aby krowie mleko nie zginęło, rozlane mleko „trzeba z P. zebrać,' przynieść i wrzucić do chlewa,
gdzie krowa stoi" K 42 Maz 400.
Z a s t o s o w a n i e o c h a r a k t e r z e oc h r on n y m. Wkładano P. do trumny zmarłego
podejrzanego o to, że może stać się strzygą, by po śmierci był zajęty liczeniem ziaren Kuk Pow 195;
podob. w Wigilię Bożego Narodzenia wracając z kościoła rzucano za siebie mak, piosek i wycke, by
strzygi nie miały sił lecieć, musiały to
pozbierać Baz Tatr 165.
Rzucano P. na pochód żałobny, żeby się przed nim droga czyściła K 33 chel 186; na grzędy, aby
liszki nie jadły kapusty ZWAK 1885/36; na pszczoły, by się nie wyroiły Kul wiel 2/248; rzucano P. po
trzykroć za lecącymi gęsiami, żeby kurczęta się dobrze
Wywiodły K 34 Chel 171.
Rozsypywano P. wokół kogoś/czegoś tworząc krąg magiczny: np. pasterz rozsypywał wokół swej
trzody P. przyniesiony z kościoła, by chronić trzodę od wilka K 40
MazP 49.
S p r a w d z a n i e o b e c n o ś c i z mar ł yc h. Posypywano P. podłogi/ławy w noc poprzedzającą
1 listopada Szyf Miw 73, ŁSE 1965/35, w noc wigiliną Szyf Miw 28, w noc poprzedzającą ślub sieroty
Woź Łow 49-50, w wigilię Nowego Roku Szyf Miw 36, by sprawdzić obecność zmarłych w domu;
podob. sypano P. wokół kołyski, by sprawdzić czy
410 PIASEK - dokumentacja
PIASEK dokumentacja
411
zmarła matka przyszła nocą do dziecka Kuk Pow 206, Woź Łow 43, także sprawdzano w ten sposób
obecność istot nadprzyrodzonych K 22 Lecz 271.
♦ Na podstawie obserwacji zachowania się zwierząt na/w P. przewidywano stan -^pogody.
Uważano, że będzie p o g o d a , gdy: kury/wróble grzebią się w P. Gaj Rozw 135, ZWAK 1881/178;
piskorz zakopuje się w P. ZWAK 1882/191; równolegle, będzie d e s z c z , gdy kury kąpią się w P.
ZWAK 1878/134; deszcz lub mróz, gdy kury iskają się i grzebią w P. ZWAK 1889/73, ZWAK 1886/101.
Jeśli ktoś zobaczy żabę po raz pierwszy w danym roku na I'., będzie suchy rok LL
1964/3/41.
W pierwszą rocznicę urodzin dziecka wróżono o jego przyszłości, prowadzono je do stołu, na
którym stawiano różne przedmioty, i po tym, co dziecko chwyci, zgadywano, do czego jest zdolne i
czym będzie. Gdy weźmie najpierw P. - wcześnie umrze Kul wiel 3/117; przed Nowym Rokiem
napełniano naparstek mokrym P. i wróżono o śmierci poszczególnych osób, „czyja kupka P. do rana
się rozrzuci, ten w ciągu roku umrze" K 39 Pom 371.
A P. lokalizowany b l i s k o wody, np. nadjeziorem, rzeką, strumykiem, morzem
35, Kap Baj 93, dunajem K 41 Maz 36, nadto ZWAK 1882/106; studzieneczką 1,L 1961/4-6/59.
Najczęściej przyniesiony/wyrzucony przez wodę Plut Glog 92.
Powsz. na g r o b i e / m o g i l e K 4 2 Maz 542, stoin żyw 390; na cmentarzu K 24 Maz 26,
K 48 Ta-Rz 272.
W pieśni torba/górka/kupka piasku w kalinowym lasku oznacza dziewczynę, która odmawia
kochania 29.
P. jest miejscem pochówku zmarłego 17, 33, fraz. zasypie ci śmiertelnym piaskiem oczy znaczy
'umrzesz' NKPP piasek 11, por. Sych SGKasz 4/241; fraz. piasek gryźć to 'konać upadłszy na ziemię'
oraz 'nie żyć, umrzeć, być pochowanym' s SFr 1/664, Sych SGKasz 4/241; fraz. pójść do piachu
oznacza 'bycie pogrzebanym' LL 1961/4-6/92; podob. pościelić piaseczkiem, w pieśni Na zielonym
kierchoweczku Leżeć będę jak w łóżeczku. Piaseczkiem mi pościelecie, Trawniczkiem mię przykryjecie
Rog śląsk 235; leżeć w piachu to 'być zabitym; umrzeć' K 39 Pom 211, K 12 Poz 219, K 35 Przem 217;
przysypać/zasypać/zagrzebać piaskiem znaczy 'pogrzebać' K 27 Maz 150, K 42 Maz 540, K 8 Krak 83;
podob. pieśniowa formuła: pójdę za Piaseckiego, za Murawskiego znaczy, że dziewczynie piasek oczy
zasypie i murawa na niej porośnie K 34 chel 164.
Fraz. chować/kryć głowę w piasek oznacza chęć niedostrzegania rzeczywistego niebezpieczeństwa
SJP Dor 6/292.
^ W s e n n i k u biały, żółty P. oraz zwały P. oznaczają coś n i e d o b r e g o , p o g r z e b ;
podob. worek piasku Etnl 1994 Nieb 153. Wróżebną siłę wzmacnia biały i siwy
kolor P. Kul Wiel 3/180.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 - Jaki to kamień, co jest teli jak głowa, a nie potrafi nim okna wytluc? {Ziarnko piasku, tele co głowa muchy).
Folf Zag nr 30.
2 - Która woda jest bez piasku? (Łza). Folf Zag nr 39.
3 - Czego najwięcej na ziemi? (Piasku). Folf Zag nr 21.
4 - Cesią orze, piasek sieje, złoto mu się rodzi. (Pisarz gminny). Folf Zag nr 1095; nadto war.: ... chleb je. Cisz
Krak 347; por. przysl. Kto gęsią orze, a piaskiem sieje, temu się często rodzi złote żniwo. NKPP orać 3a, tamże war.
5 - Czerwoni/ ptaszek kopie ogonkiem piasek. (Burak). Folf Zag nr 159; war.: ... wierci zadem piasek. (Cebula).
Folf Zag nr 161.
6 - Czerwony robasek ma ze sobą piasek. (Ogień, iskry). Folf Zag nr 198; tamże war.: ... wciąż
sieje cyrowny piasek.
7 - Mąka sypie się jak piasek.
Leci ptaszek ponad daszek, sypie mu sic z tyłu piasek. (Młyn). Folf Zag nr 154; tamże war.: ... popod lasek, ... z
d... piasek. (Paprzyca w młynie), nadto ts. ZWAK 1886/139; Jcs u nas taki ptdsek, Co miele d... piasek; Kamienny
ptasek miele sobie piasek. ZWAK 1886/138; Ko
u
o strzechy lata ptasek, sypie sie mu ... piasek. ZWAK 1886/139;
Lata ptaszek popod daszek, ... MAAE 1908/328.
8 - Piasek stoi/siedzi nieruchomo.
Jedno wola: stójmy! drugie wola: idźmy! a trzecie mówi: szepleńmy. (Piasek, potok, trzcina). Folf Zag nr 885;
tamże war.: ... pójdziemy ... rusajmy się ... stójmy. (Woda, piasek, tatarak); ... pójdź ... siądź ... obertajmy się. (Woda,
piasek, piana); ... siedź ... pójdź ... pochrobocmy się. (Piasek, woda, trzcina); nadto war.: ... chodź ... stój ... kiwajwa
sie. ( Woda, piasek, trzcina). ZWAK 1886/141, TN Bychawka 1962, -+woda, ->kamień.
PRZYSŁOWIA
9 - Z małych ziarnek piasku wielkie góry stoją w polu. NKPP ziemia 12b.
10 - Kto nie chodzi do szkoły, ten na piasku pasie woły. NKPP książka 14c.
11 - Le [tylko] głupc seje groch na piósku. NKPP głupi 228.
12 - Kto piasek plewami zasiewa, jak na łysinie włosów, tak wiele kóp miewa. NKPP
rola 13.
13 - Kto ma piaski, ma laski. NKPP piasek 3; por. Za lasem piasek, a za piaskiem lasek.
NKPP las 47.
14 - Z piasku bicza nie ukręci. NKPP bicz 13, tamże war., nadto Wit Baj 318, por. LL
1960/2-3/83.
ZAMÓWIENIA
15 - Pocieranie piaskiem i obmywanie wodą leczy: a. ukąszenia łasicy, b. żmii,
c. postrzał.
a. „[Zażegny wacz] zaczął rzecznym piaskiem z wolna pocierać uchlaną piętę. Czynił to
zawsze w jedną stronę, jak biegła fala, a przy tym głośno mówił: Boże Wszechmocny, ratuj
w przypadłości! Wszedł raz Pan Jezus w polną drogę, Uchlała go łasica w nogę, Piaskiem
pocierał, wodą obmywał, Świętą Trójcę i świętego Piotra Na ratunek wzywał. Piasek garścią
chodzi, Niech się jad rozchodzi. Woda płynie, Jad niech ginie. Dek Sier 168.
b. Scdł Pan Jezus ze świętym Piętrem drogą, święty Pietr się pozostał, a Pan Jezus
oberziol: - Chodź, Piętrze! Nie mogę, bo mie ukąsiła żmija w nogę, - Zatrzyj piaskiem, wymyj
wodą, Żadne żmijowe jady tobie nie zaszkodzą. ZWAK 1879/52, nadto war.: Bieg Lecz 110; Szlam
bez cembrowaną wodę, ugryzła mnie żmija w nogę. Piaskiem ścieraj, wodą zmywaj, Matkę
Boską na pomoc wzywaj. Po wykonaniu zabiegu, ... należy zmówić trzy razy Zdrowaś Mario.
LSE 1963/150; ... uszczypil go robaczek ... weźże piasku i wody, obmyj ten jad gadowy Bieg Lecz
110; Szła Najświętsza Panna drogą, Ukąsiła ją żmija w nogę. ((Weź piasku, wodą podlewaj.
Najświętszą Panienkę wzywaj!)). Bieg Lecz 108.
c. [Zażegnywanie zastrzału:] Sed(l) Pan Jezus z świętym Piętrem bez wodę, Uscypił
go po3łrzal w nogę. Weś-ze ty święty Piętrze piasku i wody, Zetrzyj postrzałowe jady, Niech
nie mają grzeszni ludzie ty N. N. przeszkody. ZWAK 1879/55, nadto war.: Bieg Lecz 222.
MODLITEWKI
16 — Kto te modlitewke mawiał będzie, Z Bogiem Ojcem w niebie będzie, Choćby miał
grzechów jak piasku w morzu, Jak gwiazd na niebie, Jak liści na drzewie. Kot Zn 79, por. teksty
412
PIASEK dokumentacja
PIASEK dokumentacja
41:5
określane jako „List niebieski", „List do Pana Jezusa" Kot Zn 216 i 459, „List św Michała Archanioła
Bożego" MAAE 1908/123.
PIEŚNI WESELNE
17 - [Pieśń śpiewana sierocie:] Ktoś po komorze chodzi i stuka, pewnie Marysia mamusi szuka, Oj
szuka, szuka, ręce zatamuje, gdzie sie mamusia moja znajduje? Pierwszy wianeczek - cztery deseczek,
drugi wianeczek - żółty piaseczek, trzeci wianeczek - zielona murawa, idź moja CÓruŚ, do Ślubu sama.
TN Wola Przybyslawska 1980, war.: LL 1961/4-6/66.
18 - Jedzie Jaś mój, jedzie, Już ci jest na piaskach - Nie wiezie poduszek, Będzie spat na trzaskach.
Pies Śl 1/122, war.: K 18 Kieł 138, K 19 Kieł 12, K 44 Gór 257; ... oj, wiezie mi trzywtczki, Oj, byz
korków na paskach. Hol Wes 90; ... wiezie mi buciki na zielonych paskach. MAAE 1908/174; Jedzieć
on, jedzie, po żółtym piasku, wiezie trzewiki na złotym pasku. K 40 MazP 129.
PRZEMOWY WESELNE
19 — Proszemy was o młodzieniaszka i o szkapine pod młodzieniaszka, żeby szkapina nie
była chuda, bo to do kościoła daleka droga, byłaby to wielka sromota, gdyby miał pan młody
wyciągać konia z błota, jeszcze więcej wrzasku niż z pijasku. Kul Wiel 3/143.
PIEŚNI MIŁOSNE
20 - Woda i piasek nierozłączni jak chłopiec i dziewczyna.
Prędzej się rozłączy Wodziczka z piaseczkiem, Niżeli ja się rozłączę Z moim kochanecz-kiem. Rog
Śląsk 202, Pies Śl 1/307, -vkamień.
21 - Woda/strumyk niesie/toczy drobny/biały piasek - chłopiec prosi dziew
czynę o spotkanie / rachuje gwiazdy / cierpi.
Idzie woda, idzie, drobny piasek niesie, czekaj mnie, frajerko, w smerkowym lesie. K 44 Gór 215,
ts. K 45 Gór 208; nadto war.: Idzie woda, idzie, drobny piosek tocy, gwiazd nie porochujes, wytazą ci
ocy. K 45 Gór 272; Strumyczek pod górą Biały piasek toczy - Co dla ciebie cierpię, Niech świadczą
me oczy. Pies Śl 1/395.
22 - Chłopiec wysypuje piaskiem dróżkę do dziewczyny, by zapewnić sobie
wzajemność.
Me mogą się dowiedzieć Ani się dopytać, Kaj ta dróżka do kochanki Piaseczkiem wysypać. Ej, ta
dróżka piaseczkiem, A chodniczek cierniem, Nie chodź do mnie ty, syneczku, Nierada cię widzę. Pies Śl
2/339.
23 - Chłopiec depcze piaseczek pod okienkiem dziewczyny.
Pod moje okienkę bioluśki piosecek, Coć mi go nadepce ten mój kochanecek. Pies Śl 2/529 tamże
war.
24 - Ścieżka, po której chodziła panna trawką/mchem zarosła, piaskiem
zawiała [= panna wychodzi za mąż].
Ja róże zerwie, nie będzie rosła, ji ta ścieżka, coś po niej chodziła, trawką zarosła. Trawką
zarosła, piaskiem zawiała, opowiedz mi, moja mamo miła, za kogoś mnie dala. TN Michalówka 1981,
war.: Krzyż Kuj 1/257, TN Wymysłów 1980.
25 - Na piasku stoi młyn/zamek, w którym mieszka dziewczyna.
A wiem ci ja piasecek, w tym piasecku mynecek ... W tym mynecku mynaza, ma-ć ta Kasię jak zaza.
K 18 Kieł 161; war.: Pod Selwaldem piaseczek, na piaseczku zameczek ... K 40 MazP 198, war.: K 12
Poz 319, K 25 Maz 42, K 48 Ta-Rz 148.
26 - Ile/siła piasku w morzu, tyle: a. miłości chłopca do dziewczyny; b. obłudy,
fałszywości, nieszczerości w dziewczynie, chłopaku; c. pozdrowień.
a. Re piasku w morzu, ile gwiazd na niebie, Tyle mam miłości, kochanko, do ciebie.
Lom Śląsk 382, war.: Rog Śląsk 143, Pies Śl 1/386, K 46 Ka-S 182, -^gwiazdy.
b. Ile piasku w morzu a dziurek w przetaku, tyle fałszywości jest w każdym chłopaku.
Piat Krak 197; war.: Ile piasku w morzu, ile gwiazd na niebie, tyle jest obłudy dziewczyno
u ciebie. K 6 Krak 454, ->gwiazdy.
y
c. Ile piasku w morzu a liści na drzewie - tyle ja posywam [posyłam] pozdrowień do
Ciebie ... Lud 1907/45; war.: Ile piasku w morzu i kwiatów na łące zasyłam ci, Jędruś, stówa
miłujące. LL 1972/1/53.
d. Sita piosku w morzu, tyla gwiozd na niebie, tyla przywiązania mom mała dla ciebie.
Silą piosku w morzu, tyla gwiazd na niebie, tyla tez w mych oczach, boś mię zdrajca, zdradził.
K 12 Poz 226.
e. Gdybym miał serc tyle, Piasku w morzu, Kiosków w zbożu, Jest ile, Wszystkie-ć te
polecę, Konlenl z lego, Ze cię sobie Przynęcę. Her Kai 2/53.
f. ICelo v moru pasku, a v leśe cetyny [igliwia], Telo razi poźrem do mojej dźyvciny.
MAAE 1898/74.
g. Choćby ich jechało jak we wodzie piasek, to jo bym wolała, żeby Wicuś przysedł]
Piat Krak 210; war.: Choć. bym wybzierala, Jek nad morzam psiosku, Już jo nie tuslysza Mego
Kuby trzasku. Stef WarmPś 3/13; Zęby was tu było, jak na morzu piasku, Nie było, nie będzie,
jak kochany Jasiu. MAAE 1908/176-177.
PIEŚNI ŻARTOBLIWE
27 - Czynności absurdalne: strzelanie piaskiem, grabienie go grabiami, koszenie
kosą, pływanie po piasku.
Kuose pijasek kuos-ile na górze Przitarskim. Biel Kasz nr 505; tamże war.: ... piasek.*jrabił
grabiami, makiem ptaki strzelał. K 12 Poz 303; Po wodzie chodził, po piasku plywal... K 50 Sa-Kr
318; nadto war.: ... wodę zagrabiał grabiami, ptaki piaskiem strzelał. TN Siennica Różana 1966.
28 - Leniwa(-y) dziewczyna/chłopak piasek grabi/wiąże/kosi.
a. Piasek grabiła, wodę wiązała, Po tej robocie tydzień leżała. ZWAK 1878/85; war.:
Grabie wuoda grablile w jez'orze Wjeleskim, kuose pjasek kuosile na guórze Przitarski. Kam
Pom 112, nadto war.: K 39 Pom 221, Stef WarmPś 2/55, K 40 MazP 162, K 15 Poz 196, K 20 Rad 207,
K 46 Ka-S 202.
b. Siano grabiła, piasek wiązała, po tej robocie tydzień leżała. NKPP robota 65, nadto
war.: LL 1961/1-2/47, K 9 Poz 242, K 25 Maz 244 i 245, Rog Śląsk 257, K 18 Kieł 167 i 168, K 6 Krak 58.
29 - Torba/górka/kupka piasku w kalinowym lasku [= dziewczyna, która nie
chce kochać chłopca).
Z tamtej strony lasku wisi torba piasku, chciałem pocałować, narobiła wrzasku. TN Gielczew
1978; war.: Niedaleko lasku była górka piasku, chciałem jo przedmuchać, narobiła wrzasku. Bart Lub
277; W kalinowym lasku, ... jest tam kupka piasku ... K 19 Kieł 44; Oj w kalinowym lasku, da na
kupecce piasku, chciałem z nią pozartować, da- narobiła wrzasku. K 25 Maz 200.
30 - Gąska je piasek.
Bo moja gąsecka skody nie zrobiła, piasku sie najadła, wody sie napiła. K 45 Gór 218, war.: K 45
Gór 221.
PIEŚNI SIEROCE
31 - Macocha posypuje sierocie chleb piaskiem.
Swym dzieciom smaruje [chleb], Mnie piaskiem posypuje. Rog Śląsk 238, —^popiół.
32 - Sierota chce być z matką w grobie - jest gotowa piasek jeść/łykać.
Puśćcie mię do siebie! O cóżbyś tam jadła, O cóżbyś tam pila? O cóż wy tam jecie, Cóż
tuy tam pijecie? Piasku się najem, I rosy napiję, Bożą manną żyję. Rog Śląsk 238, war.: K 22 Lecz
166; Będę piasek łykać, I tak jako i wy, ... Rosickę popijać. Lom Śląsk 238, [J. Kupiec] Pig Wyb 32.
33 - Sierota szuka w piaseczku matki i ojca.
Chodził ci Pan Jezus po proszonym chlebie, napotkał sierotkę, co w piaseczku grzebie. Czego-ż ty,
sierotko, w tym piaseczku szukasz? Ojca, matki szukam ... K 21 Rad 87.
PIEŚNI ZAWODOWE
34 - Piaskarz: a. wozi i sprzedaje piasek; b. żyje z piasku.
a. Ani ja, ani ty, Nie mamy roboty, Kupim sobie wózeczek, Będziem wozić piaseczek.
414
PIASEK - dokumentacja
PIASEK dokumentacja _______________ 415
ZWAK 1878/115, war.: K 1 Pies 356, K 41 Maz 111; ... będziem wołać: Piaseczek! Hej,
piasku [białego, wiślanego]! K 42 Maz 81, podob. K 24 Maz 80
b. Piaskarz jestem z mego rodu, z piasku żyję i dla niego. K 24 Maz 80, war.: K 42 Maz 81.
BALLADY
35 - Chłopiec przyprowadza dziewczynę na wielkie/białe/głębokie piaski i za
bija ją.
a. Zawędrowali ta ku mozu na piasek, Jaś sobie zanucił jako leśny ptasek. Pedziałbym
ci, Kasiu, kiebyś sie nie bała, dziewieć-em panienek wzuciuł do dunaja. K 45 Gór 20.
b. Jak przywędrowali w te głębokie pioski, Odpocznij, kochanko, ... Bo cię bolą nóżki.
Jak przywędrowali na głębokie morze, Przepłyń więc, kochanko, ... Nic ci nie pomoże. Pies
Śl 2/16; war.: ... wielkie piaski ...; ... białe piaski ... Pies Śl 1/14, 15, 16, Pies Śl 2/15, Rog Śląsk
79, 81; Jak przywędrowali na te białe piaski, - odpocznij, Wojtosku, boć mie bolą nozki. Lom
Śląsk 183.
36 - Dziewczyna wędruje po gorącym piasku szukając swego chłopca.
Poszła panna, poszła, po gorącym piasku, Odezwijże mi się, nadobny robaczku. ZWAK
1878/87, war.: K 40 MazP 401.
MITY KOSMOGONICZNE I BAJKI AJTIOLOGICZNE
37 - Bóg stwarzył ziemię posługując się piaskiem/ziemią.
[Bóg nakazał diabłu przynieść z dna morskiego piasek.] Diabeł za każdym razem wygłaszał imię
własne. Lecz woda z garści wypłukiwała mu piasek, dopiera nalegany przez Boga za trzecim razem
wygłosił imię «Jego». ... Z tej drobiny [piasku] stworzył Bóg ziemię. I dlatego dużo wody jest, a mało
ziemi, bo nie było z diablowego piasku (coś więcej) zrobić. Grzeg Spisz 65, zob. Krz PBL nr 2450; por.
rosyjskie wierzenie o stworzeniu ziemi z piasku przyniesionego z dna morskiego przez kaczkę. Lud
1933/120, -Uziemia, ->woda.
38 - „Bóg światła ... rzekł do wezbranej wody: «... ja na tobie ufunduje ziemię. Wodo opadnij:
ziemio powstań z nicości)). ... Bóg światła wziął dwa wieloryby, złożył je na krzyż i na nie zrzucił
kruszynę jakby ziarnko piasku, z którego na ich grzbietach rosła, coraz w górę wzrastała ziemia ..." K 7
Krak 4.
39 - Góry, kamieni, piach to wszystko to jest od początku ziemi. Jak to Bóg zakładał świat, jak to
wszystko sie stworzyło. Czap Mat 110.
40 - Na początku świata, gdy ludzie nie mieli się czem zająć, sypali sobie do włosów piasek, który
potem dla spędzenia czasu nawzajem sobie wybierali. Pan Bóg nie chcąc, aby ludzie tak bezczynnymi
byli, przemienił ten piasek, który sobie do włosów sypali, w te małe stworzeńka [wszy]. ZWAK
1881/180.
BAJKI I BAŚNIE
41 - Pierścień zmienia się w groch, w ziarenko maku, w ziarenko piasku. K 46 Ka-S 514.
42 - Ukręcenie liny z piasku/plew, by wydostać się z nieba. Krz PBL nr 1882, podob. Krz PBL nr
1921 II, Cisz Krak 247.
43 - Zadania niewykonalne: stawianie budynku z drobnego piasku / wicie bicza z piasku.
Mas mi za godzinę wystawić ładnom karcime z drobnego piasku i mas do każdego piasku wbić
gwóźdź na cal seroki i mas mi bic i bicisko z piasku zrobić ... ZWAK 1881/196, nadto war.: Kra PBL
nr 1174, por. Krz PBL nr 8251.
44 - Czarownica robi z wody konia i toczy siodło i uzdę z piasku. K 15 Poz 196.
45 - Bohater przebiera mak/proso i piasek by udowodnić swą niewinność lub zdobyć rękę panny.
a. [By oskarżony mógł udowodnić swą niewinność] król kazał zmieszać korzec maku i korzec
piasku i daje piecuchowi do przebrania ... ZWAK 1878/148, war.: K 42 Maz 518.
b. [By zdobyć rękę panny] dała mu [czarownica szewczykowi] jednego dnia do wybrania
korzec piasku pomieszanego z makiem ... K 17 Lub 193; podob. Kazał król zmieszać korzec prosa i
korzec piasku ... K 35 Prz 215, war.: K 8 Krak 45.
46 - Piasek przemieniony jest w złoto i srebro.
Mąż tej żaby nasypał jej [dziewczynie, która uratowała żabie życie] w fartuch piasku z kącika, i
kazał, kiedy wróci do domu, wysypać ukradkiem do skrzynki, nikomu nic nie mówiąc i nie pokazując. ...
zrobiła jak jej mówiono. Na trzeci dzień w skrzynce miała srebro i złoto. ZWAK 1878/141.
47 - Diabeł ukrywa pod piaskiem przyniesione na polecenie Twardowskiego
srebro. Krz PUL nr 8251, nadto K 5 Krak 336, Lud 1929/131, Lud 1956/552.
LEGENDY
48 - Na piasku objawia się obraz N. P. Marii.
Święta Panno! Tyś w Tursku laskami wsławiona, a nam grzesznym na Piasku jesteś objawiona, Tyś
sobie miejsce obrała, dla sług Twych się lokowała. K 10 Poz 380, war.: K 10 Poz 381, LL 1976/4-5/84.
49 - W pobliskich Lenartowicach kupił tamtejszy gościnny czyli kramarz, Jan Biadała
obraz tzw. kolderkowy z papieru, wyobrażający Najświętszą Marię Pannę z Dzieciątkiem,
Michała Archanioła, św. Barbarę i św. Katarzynę. ... Gdy [obrazek] zwilgotniał, położył go
Biadała na gałązkach od grochu pod swoją strzechą. Było to w wigilię Zielonych Świąt, w dniu
9 czerwca 1764 r. W chwili, gdy zadzwoniono na nieszpory, obraz uniósł się i poszybował
najpierw ku miejscowemu kościołowi, a następnie w stronę Turska, gdzie opadł i spoczął na
piasku, na czterech końcach arkusza oparty, w miejscu, gdzie obecnie w ogrójcu kościelnym
stoi figura Matki Boskiej. PSL 1971/3/141, por. K 10 Poz 140.
RELACJE POTOCZNE '■
50 - Ryba, która pływa sobie w morzu jakimś tam cudem wbije jej się ziarnko piasku,
po prostu za skórę. I to ziarnko piasku
u
ono potem, ... jakoś ze swego organizmu czymś tam
ukrąca. Po prostu ni może go wyrzucić, bo przecież
u
o co go wytrze, jino nosi w sobie. I to
czerpie jej organizm i rośnie wtedy perlą z tego. TN Gorajec 1984.
ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK
51 - [W niektóre dni świąteczne lub przy innych specjalnych okazjach kobiety wysypy
wały piaskiem różnego rodzaju wzory na glinianej polepie zastępującej podłogę w chałupie
oraz przed wejściem do domu.] K 39 Pora 372, Kul Wiel 1/168 i 191, Kul Wiel 2/389, Karw Dobrz
124, 125 i 201, K 24 Maz 244, K 27 Maz 90, K 28 Maz 130, K 33 Chel 304, K 21 Rad 211, K 2 San 163,
188, Obr Bial 77-78, PSL 1948/2/8, PSL 1957/4/216, 218 i 222, PSL 1964/2/108, PSL 1966/1/38, Folk
Lodź 23-24.
BIBLIOGRAFIA: ATan Poet 2/466; Chev Dic 4/135-136; De Vries Dic 399; Etn Pol 2/33-34; For Sym 82; Herd Lek
120; Lur Slow 172; Tom Drz 24-25, 57, 64; Tom Kos 74-76, 79-90, 157-160; W6rt HofT 7/936-939
->BURZA, GÓRA, ISKRA, KAMIEŃ, LÓD, SREBRO, WIATR, WIR POWIETRZNY, WODA, ZIEMIA, ZŁOTO.
Joanna Szadura
416 ______________________ PIASKI
eksplikacja
PIASKI eksplikacja
417
PIASKI
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje i własności. Symbolika. Wygląd i formy występowania. Lokalizacja
i lokalizator.
Dokumentacja -►piasek.
W kulturze ludowej piasek jako ziemia nieurodzajna, podobnie jak kamienisty grunt
oznacza bezpłodność. Jest symbolem biedy.
W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j piasek symbolizuje jałowość i jest - podobnie jak
pustynia - krainą złego ducha, demonów, głodu i pragnienia For Sym R2.
= Piaski (zwykle w l.mn), w zgrubieniupiacJi, nazywa się też wodą cygańską 'piasek
jałowy, na którym nic się rodzić nie chce' K 26 Maz 352, por. też K 26 Maz Bi; cygieńska woda
znaczy głębokie i ogromne piaski ZWAK 1884/255; też dziadowską wodą K 26 Maz 367;
wydmuchem K 3 Kuj 50; lichym gruntem K 27 Maz 107. Na Kaszubach czarny piasek to
'ziemia względnie urodzajna na Helu', suchy, trupi piasek 'ziemia nieurodzajna nad
morzem' Sych SGKasz 4/241. Piaszczysty teren nazywany jest Turki/Turek lub Turkowe
Pole Hajd Nie 208, K 18 Kieł 7.
H O P. są rodzajem gruntu, ziemią uprawną, ale nieurodzajną Sych SGKasz 4/240, K
27 Maz 107, K 40 MazP 17; moja rola to scyrny [szczery] piasek, po żniwie to ino scyrne
pole K 2 San 265; por. K 3 Kuj 24, 150, K 20 Rad 246, K 33 Che! 346. Fraz. siać na piasku 'darmo pracować' NKPP
piasek 8.
P. są n i e u r o d z a j ne K 40 MazP 17, ZWAK 1879/3; j a ł o w e K 26 Maz 350, 352, K 4!
Maz 4, ZWAK 1879/3, 1882/87; na nich nic rodzić się nie chce K 26 Maz 352, Hajd Nie 209; gole
K 3 Kuj 149. W przysł. Lepij w lósku jak w piósku NKPP las 26.
Waga. P. są lekkie K 27 Maz 102, 103; sypkie K 27 Maz 107; lotne K 27 Maz 50, 63, K 41
Maz 4, ZWAK 1882/87, K 3 Kuj 26; zwiewne K 26 Maz 54.
Inne cechy: suche K 27 Maz 102, 103; miękkie K 26 Maz 51.
* Jest symbolem b i e d y , por. teksty: Ach wóla{ła)bych ich [iść] na Mary-jański(e)
Góry piasek osiwać, niżbych sie mia(la) Wark
u
oczkulam nazywać Sobr Tek
1/43-44.
® Barwa. P. bi ałe K 5 Krak 44; ŻÓ ł t e Hajd Nie 225, LL 1961/4-6/109, K 27 Maz 102;
żółtawe K 27 Maz 107; żółciutkie Kot San 162; szarawe K 9 Poz 301.
O f o r m a c h występowania: kawał K 39 Pom 6; obława K 9 Poz 29; smuga ZWAK
1879/3; fraz. morze, ocean piasku s SFr 1/665, K 5 Krak 336. P. tworzy zaspy K 5 Krak 44;
wydmy K 27 Maz 50, 107; nasypiska K 48 Ta-Rz 12.
A P. powszechnie na Mazurach K 40 MazP 17, K 28 Maz 22, K 3 Kuj 30: A kupił mi [trzewiki]
jeden na zielonych paskach, com je w tydzień zdarła na mazurskich piaskach K 21 Rad 3;
Mazurowie nase ... Chocia w piasku brodzo, lec ostrożnie chodzo
K 52 Br-Pol 507. Na MaZOWSZU, por. mazowieckie piaski K 24 Maz 317 i 319, por. K 27 Maz
44; A nie wiele mierzą [Mazowszanie], śmiejąc się uderzą; chocia w piasku brodzą, lec
ostrożnie chodzą K 24 Maz 319. Na Kurpiach zolty psiach majom i wedle chałupy 1 na
polu 1,1, 1961 /4 -G/109, por. Hajd Nie 225, K 27 Maz 63; Polesiu K 52 Br-Pol 33; Kujawach K 3 Kuj 30, K 4 Kuj
289; Helu K 39 Pom 6. Na pustyni K 7 Krak 15, K 5 Krak 336.
W legendzie na wierzchu skały, gdzie skąpiec pozwolił siać zboże swoim sługom K 18
Kiei 226. W moralnej powiastce o chłopie na tamtym świecie gromada owiec na szczernem
P. oznacza, ze chto na tym świecie jest szczemy, nie zazdrostny i hojny, a som na matem
poprzestaje, to i na tamtym świecie mieć będzie wszystkiego podostatkiem [sic!], że nadto
prawie K 3 Kuj 150.
Wedle przysł. tylko głupc seje groch na piósku li. Na P. uprawiasię zboża: pszenicę,
ŻytO K 27 Maz 47; łubin Kul Wiel 1/247, K 9 Poz 301, 302, K 10 Poz 51; kukurydzę K 10 Poz 51;
hreczkę K 16 Lub 70; koniczynę K 10 Poz 51; lucerniki K 10 Poz 51; gorczycę K 26 Maz 352;
kartofle K 39 Pom 6, K 16 Lub 70; buraki, cebulę 5;
Na P. powsz. lasy, w przysł. Kto ma piaski, ma laski 13, sosnowe K 3 Kuj 29, LL
1962/1-2/62, LI, 1962/3/42; Szpilkowe K 11 Poz 133, K 48 Ta-Rz 12, K 5 Krak 44, 336; bory K 41
Maz 4, ZWAK 1882/87; drzewa K 39 Pom 6, Kot San 122; krzaki K 26 Maz 54; krzaki rokitowe
K 7 Krak 126; krzaki jałowcowe K 5 Krak 44; dziewanna K 11 Poz 133; kozia broda K 11 Poz
133; grzyby zielonki Sobr Tek 2/6I.
Na P. powsz. d r o g a K 3 Kuj 75, K 4 Kuj 265; por. fraz. piaszczysta droga, ścieżka, tr-akt,
gościniec s SFr 1/665. W przysł. związanych z drogą Ten by za fenig siedem mil piaskiem
gnał 'w trudnych warunkach, brnąc w P.' NKPP grajcar 4d; fraz. brać piasek na kopyta
'uciekać' NKPP kopyto 2. W P. podobnie jak w błocie grzęzną konie i wozy 19, Hajd Nie
167, 168, K 9 Poz 33,'K 26 Maz 51, K 27 Maz 384; Jechałem przez pole, wyjechałem w piaski,
stanęły koniki, stanęły wałaski K 6 Krak 434, por. LL 1959/1-2/52; wierzy się, że konie
przeżegnane biczem znakiem krzyża wyciągają wóz z P. Hajd Nie 168, podob. K 9 Poz 33.
Motywem pieśniowym jest trudna wędrówka/podróż po P. 36, na P. patrzy dziewczyna
wyglądając swego ukochanego 18; po piaszczystej drodze wędruje dręczony pragnieniem i
spiekotą Pan Jezus ze św. Piotrem święt Nadr 333.
-►ZIEMIA
DOKUMENTACJA-+PIASEK
Joanna Szadura
WĘGIEL KAMIENNY eksplikacja ____________ 419
WĘGIEL KAMIENNY
Eksplikacja: Nazwy i wartościowania. Kolekcje. Pochodzenie i przemiany. Władza nad węglem. Wygląd i
właściwości. Formy występowania. Czynności. Działania sprawcze. Obiekt działań człowieka i zakazy. Lokalizacja.
Zastosowanie.
Dokumentacja: Przysłowia. Podania i legendy. Bibliografia.
=
WęgieJ kamienny S,KS Krak 43, Lig śląsk 129, K 21 Rad 220, też w l.mn. węgle kamienne K 5
Krak 41 lub tylko węgiel/wągiel Lig śląsk 93, 143, -+węgle. Nazywany również sporad. węglem
ziemnym K 43 śl 8, węglem kopalnianym TN Smólsko Duże 1984, czarnym kamieniem Lig śląsk 129,
czarną skałą 2, skałą Lig śląsk 55, ->kamień, -►skała.
Wartościująco nazywa się go skarbem 4, Sim Gad 102, Wal Śląsk 29, K 18 Kieł 1, Udz Krak 93; bogactwem
Udz Krak 8, Czap Mat 58.
+ W.K. znajdujący się pod ziemią razem ze - ł z l o t e m i - t s r e b i e m - to s k a r b y , których
pilnuje skarbnik Lig śląsk 101, podob. jako skarb ziemny razem z solą, siarką jest pod opieką
skarbników udz Krak 93.
Jako coś, co wydobywa się z ziemi razem z: -> ż e l a z e m TN Krasiczyn 1985, c y n k i e m
K 43 śl 5, -► m i e d z i ą K 18 Kieł 1, -> solą, -> wapnem, -► m ar m u -
rem Udz Krak 8.
Jako materiał opałowy z t o r f e m i d r e w n e m K 10 Poz 52; wymiennie też z węglem
drzewnym i torfem Sych SGKasz 5/372.
x
Skarbnik zamienia W.K. w złoto lub w złote pieniądze - gdy jest nagrodą dla uczciwych
górników 3; w srebro za uczciwą pracę górnika Lig śląsk 78, 146, Sim Gad 91; w kamień, by ukryć
skarb Lig śląsk 55.
Skarbnik ukazujący się górnikom w różnych postaciach, np. kozła Lig śląsk 60; myszki Lig Śląsk
84; pająka z zielonym krzyżem na plecach Lig śląsk 83 - gdy zostaje zauważony zmienia się w bryłę
W.
• W ł a d z ę nad W. ma wg wierzeń s k a r b n i k , który miał całe pokłady węgla pod sobą Lig
Śląsk 71. W pokładach W. ukryte są skarby, których pilnuje skarbnik skazany na taką pokutę za to, że
nie dał pieniędzy na zbroje Lig śląsk 55. Niektórym górnikom pokazuje swe skarby: uderzył o lewą
ścianę chodnika, ta otwarła się i górnicy zahaczyli nowy chodnik, ale nie z węgla, tylko lśniący złotem
i srebrem sim Gad 91; wszędzie ... zamiast węgła było złoto i srebro Lig śląsk 146, podob. Lig śląsk 80.
Gdy górnicy zbliżają się do ukrytych skarbów skarbnik Polaków ostrzega, a Niemców zabija, albo
tumani przemieniając węgiel w kamień Lig śląsk 55.
® O B a r w a . W.K. nie palący się jest c z a r n y , we fraz. czarny jak węgiel NKPP czarny 28;
w przysłowiach: Węgiel nie będzie białym, choćbyś go umył mlekiem
i; podobnie we fraz. np.: znać jak wągl na czeluściach 'nie znać wcale' NKPP znać 26. Cecha ta
utrwalona w nazwach: czarny kamień Lig Śląsk 129; carna szkała 2.
W i e l k o ś ć . Może być g r u b y lub d r o b n y Lig śląsk 141.
T w a r d o ś ć . W.K. jest t w a r d y j a k g r a n i t Lig śląsk 85, najtwardszy jest węgiel
poprzerastany kamieniem Lig śląsk 87.
• F o r m y występowania W.K.: pod ziemią w formie pokładu węglowego K 43 śl 5
i 7, Lig Śląsk 53, 71 i 141, K 18 Kieł 2, K 52 Br-Pol 21; lawy Lig Śląsk 134; formacji Węglowej K 5
Krak 43. Ściana węgielna Lig Śląsk 106; bryła 3, PSL 1973/2/97, Lig śląsk 78, 138, 140; blok Lig
Śląsk 75; kawałek, kawał Lig śląsk 60, 104, 134 i 140, Sim Gad 103. O dużych ilościach: kupa
Lig Śląsk 57, 84, LL 1958/2-3/39; hołdą Lig Śląsk 57, hałda Sim Bery 84.
■ W.K. pali się: pali sie nicym smoła 1, g r z e j e świr Pies 219. Tę własność W.K. początkowo
traktowano jako czary Lig śląsk 129, spraiukę Złyducha LL 1958/2-3/7.
Przed skarbnikiem W.K. się r o z c h o d z 11 2; dla niego [skarbnika] nie ma skały, węgla,
dotknie oskarem i już ich nie ma Lig śląsk 55.
Wydobywany W.K. s y p i e s i ę sim Bery 23, sim Gad 96, w porównaniu sypie sie jak
pszenicka złota Wal Śląsk 22, LL 1964/4-6/107; o b r y w a s ! ę Wal Śląsk 76; rwie się
Lig Śląsk 85; U ry W a Lig Śląsk 59, Wal Śląsk 49, 55; W a l i S i e Sim Gad 100.
O W.K. zasypuje górnika, np. blok węgla tąpnoł i go [górnika] zasypało na śmierć Lig śląsk 75;
uderza górnika LL 1958/2-3/39, np. wtedy, gdy górnik złamie słowo dane skarbnikowi sim Gad 103.
♦ W.K. wydobywany jest w kopalniach. Górnik W.K. wydobywa, dobywa, rąbie,
kopie, fedruje Lig śląsk 71, 80, 85, 87,150, Wal śląsk 24, 56, sim Gad 91; a także: wybiera Lig śląsk
80, 81; rwie Lig śląsk 88; urabia Lig śląsk 94; odwala Lig śląsk 134; kuje Lig śląsk 140, wyłamuje
Lig Śląsk 140; dłubie Wal Śląsk 58.
W podaniach górnikowi w wydobywaniu W. pomaga skarbnik Lig śląsk 80, 85, sim Gad 91, 96;
myszka (= skarbnik), którą górnik nakarmił chłebem (z masłem) Lig Śląsk 84, sim Gad 96, podob. sim
Gad 99, 100; żaba (= skarbnik) Lig śląsk 140 w zamian za podzielenie się zarobkiem Lig śląsk 138.
Mówi wybranemu górnikowi, gdzie W. najgrubszy, gdzie kopać trzeba, gdzie woda zaleje Lig śląsk
141. W podaniu skarbnik w zamian za przyniesienie bułki z masłem daruje górnikowi rózgę, która mu
pokazuje, gdzie jest moc wąglo Lig śląsk 89. Górnikom pomaga w wydobywaniu W. dobry duch
Pustecki Lig śląsk 134.
W.K. w kopalni jest transportowany wozem konnym Lig śląsk 63, 74, 93, 94, sim Gad 101;
wózkami Lig śląsk 73, 94, 140, 141, Wal śląsk 56, sim Gad 93; poza kopalnią m.in. barkami
rzecznymi sim ślOpoi 132; w drewnianych nieckach Lig śląsk 114; w skrzyniach Wit Baj 126.
Z a k a z y . Podczas wydobywania W.K. nie wolno przeklinać Lig Śląsk 93.
A W.K. znajduje się w ziem i, pod ziemią; „w łonie ziemi" K 18 Kieł 1, Udz Krak 8; w środku
ziemi Czap Mat 58, w p o d z i e m i u Lig śląsk 129.
W.K. przechowywany jest w piwnicy; w mieszkaniach w specjalnych skrzyniach Kul Wiei 1/191,
LSE 1965/17; w komórkach, nazywanych węgielnicami Kul wiel 1/419, drewnikami Kul Wiel 2/99.
ł Używany jako: (a) Jako materiał o p a ł o w y : pali się nim pod kuchnią, w piecach; używa jako
paliwo w kuźni Kul wiel 1/426 i 429; w hucie Wal śląsk 35, LSE 1963/26; (b) materiał
r z e ź b i a r s k i od poł. XIX w., z W.K. wykonywano b i ż u t e r i ę :
420
WĘGIEL KAMIENNY - dokumentacja
krzyżyki, medaliony PSL 1973/2/86; przedmioty u ż y t k o w e : przyciski na biurko, kałamarze,
popielniczki PSL 1973/2/81; zabawki PSL 1949/6/166; rzeźby patronki górników - św. Barbary PSL
1962/3/100, PSL 1973/2/82.
Często na kostkach węglowych rzeźbiono nazwę kopalni, z której W. pochodził, symbole górnicze
(kilof i pyrlik) PSL 1973/2/82; datę strajku górniczego i monogramy uczestników, pomniki mające
upamiętnić strajk, przesyłano wiadomości o strajku „na górę" PSL 1973/2/81. Rzeźbę węglową
ofiarowywano górnikowi odchodzącemu na emeryturę, dbając o to, by była wykonana z W.
pochodzącego z kopalni, w której pracował PSL 1973/2/82; ofiarowywano jako prezenty imieninowe,
jubileuszowe, ślubne
PSL 1973/2/81.
W.K. używany był jako środek p ł a t n i c z y , np. w pieśni górnik płaci W. za alkohol w szynku
Wal śląsk 50, 77.
DOKUMENTACJA
PRZYSŁOWIA
1 - Węgiel nie będzie białym, choćbyś go umył mlekiem. NKPP węgiel 2.
PODANIA I LEGENDY
2 - Skarbnik wzion Romana i śli naprosł bez te carne szkaly. Wyngel im sie rozchodził, robiła im
sie droga. Lig Śląsk 109.
3 - Skarbnik zamienia węgiel w złoto.
[Górnik uczciwie dzielił się ze Skarbnikiem swoim zarobkiem:] - No wiesz, pierwszy raz zdarza mi
się spotkać człowieka, który sumiennie dotrzymuje swych zobowiązań. Wobec tego wynagrodzę cię ...
Skinął Skarbnik ręką i bryła węgla zmieniła się w sztaby złota. Lig Śląsk 138, podob. Lig Śląsk 78;
[lub:] w złote pieniądze. LL 1973/2/51.
4 - Ponad wstązecką strumyka z mokrej ziemi można wygmerać palcami blaski węgla
kamiennego, chłóry sie niezgorzy pali, to może stanie kopalnia tu, gdzie była carcia karcma?
Nie potrza głęboko kopać jaz do piekła, wydalić powinno chętnym dogrzebanie sie do skarbów,
co sie pało nicym smoła w carnych beckach Antychrysta. LL 19S7/3/31.
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 104, Her Lek 172, Kop SMit 1071-1072.
-►KAMIEŃ, SKALA, SREBRO, ZŁOTO.
Joanna Szadura
DROGIE KAMIENIE
Wstęp Bksplikncja: Nazwy. Rodzaje drogich kamieni. Kolekcje. Wygląd. Właściwości. Działania sprawcze
Drogie kamienic a wąż. Posiadacze drogich kamieni. Użytek: ozdoba, materiał. Lokalizacja.
Dokumentacja: Kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne. Pieśni weselne. Przemowy weselne. Pieśni miłosne i
zalotne. Ballady i pieśni o miłości. Pieśni zawodowe. Pieśni o świętych. Pieśni dziadowskie. Pieśni inne. Baśnie i
bajki. Podania i legendy ajtiologiczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Przepisy lekarskie Relacje potoczne. Opisy
etnograficzne i topograficzne. Bibliografia.
Drogie kamienie (->karnień) odznaczają się wyjątkową twardością oraz szczególnym wyglądem,
gdyż w przeciwieństwie do zwykłych kamieni świecą i błyszczą. W przyrodzie występują rzadko.
W kulturach t r a d y c y j n y c h wierzono, że mają wyjątkową wartość. Przypisywano im
magiczną moc. Wiązano je z porą roku i dnia, z gwiazdami i planetami (a także z ich położeniem) oraz
z gwiazdozbiorami (każdy znak Zodiaku był związany z określonym kamieniem), ze słońcem i
światłem Kop ssym 137. Jasność zjawisk nadziemskich przyrównywano do blasku drogich kamieni.
Strój królewski przyozdabiano złotem i drogimi kamieniami. W ten sposób osoby odziane w takie
szaty oddawały się w opiekę słońca i nieba Lur Slow 47. Uważano, że strzegą ich węże i smoki. Ozna-
czały trwałość, odporność i nieśmiertelność. Wierzono, że drogi kamień umieszczony w ustach
zmarłego chronił ciało przed rozkładem i zapewniał nieśmiertelność duszy Kop Sfym 138. Darowane
lub wymieniane symbolizowały przyjaźń i miłość.
W I? i b I i i są symbolem bezcennych wartości i Boskiego daru mądrości. W starożytności i
średniowieczu starano się najczęściej posiąść je nie tyle dla ich piękna czy z chęci używania ich jako
ozdób, co z powodu przypisywanej im siły magicznej i medycznej For Sym 134.
W europejskim kręgu kulturowym znane są różne drogie kamienie (zwane też kamieniami
szlachetnymi), np. agat, ametyst, beryl, chryzolit, diament, hiacynt, jaspis, lazuryt, kryształ, malachit,
nefryt, rubin, szafir, szmaragd, topaz, turkus i niemal każdy z nich ma swoją odrębną charakterystykę.
=
Drogi kamień zwany jest także drogocennym albo szlachetnym kamieniem
pOWSZ.
•U- Polska kultura ludowa wyróżnia rodzaje D.K. w zasadzie zgodnie z praktyką europejską: agat,
-^alabaster, -^brylant, -^bursztyn, ->diament, jaspis, karbun-kuł, -^kryształ, -łmarmur, -trubin,
-^szmaragd - dodając do tradycyjnego kanonu swojskie bursztyn i marmur oraz - funkcjonujący
wymiennie z diamentem -brylant.
+ D.K. tworzą stałe zespoły wraz z innymi k o s z t o w n o ś c i a m i , takimi jak złoto, srebro,
dyamenty, karbunkuły 47d, 52. Pieniądze, złoto, brylanty, perły, łańcuchy,
422 ________________ DROGIE KAMIENIE - dokumentacja
DROGIE KAMIENIE dokumentacja 423
złote zegarki, pierścionki: stanowią m a j ą t e k 38A, a D.K. i kruszce są s k a r b a m i LL
1960/4-5/29; są o z d o b a m i razem ze złotem 25, 38B, srebiem i złotem Kot Las 121, perłami 38B.
Matką D.K. w legendzie podhalańskiej nazywany jest srebrny slup stojący w baśniowej pieczarze 47d.
® D.K. odznacza się szczególnym wyglądem: ś w i e c i się 25, b ł y s z c z y ITA, m i g o t a Kot
Las 121, m i e n i si ę Bart Lub 236, szklni 38B.
0 Jest w a r t o ś c i o w y , drogi 14, drogocenny LL 1960/4-5/29, TN Księżpol 1984
i piękny. Ludzie pragną go mieć; w pieśniach wartością przewyższa go ukochana osoba:
narzeczony dla dziewczyny 26, dziewczyna dla chłopca 14.
n D.K. mają niezwykłą m o c 41. Slachetne kamienie, to majo nawet takie właściwości, że
człowieka może nawet pozbawić życia, mogo nawet porazić Etnl 1989 Bilg 140, w bajce dotknięcie
D.K. przywraca ociemniałemu wzrok 43.
• D.K. a wąż. W opowieściach wierzeniowych węże robią D.K. ze swej śliny na
koronę dla swego króla 53, 54. Wąż liżąc D.K. ratuje się przed śmiercią, naśladuje go
go w tym chłop, który wpada do jamy 40. Wąż obdarowuje D.K. swego wybawcę 41;
D.K. - dar żmii - ma moc przywracania wzroku 43.
P o s i a d a c z e m D.K. - poza wężami - są też bogaci bohaterowie bajek: lew 38B, kobiety
podziemnych krain 38B, król 38B, 47d, królewna 38B, skarbnik 47e, czarownik 38B, graf 38A,
sporad. z'wykli ludzie.
♦ D.K. są o z d o b a m i 38B: zdobią ręce 25, włosy 38B, szaty Kot Las 121, turban
38B, serwetę 38B, uzdę 38B, tron [króla skarbników] 47e, pierścienie 38B, łańcuszek K 40
MazP 36, złotą koronę króla 47d.
D.K. jest wraz z kryształem m a t e r i a ł e m , z którego w innym niż nasz świecie jest
zbudowany pałac niebieski 52a, schody do kopalni 32 i do podziemia 47e, drzwi i żyrandole u króla
skarbników 47e.
A D.K. są w miejscach niedostępnych lub trudno dostępnych dla zwykłego człowieka: w pieczarze
47d, w ziemi LL 1960/4-5/29, w koronie węża 42, 53, i w świecie innym niż nasz: w podziemnym
państwie skarbników 47e, w pałacu niebieskim 52a.
DOKUMENTACJA
KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE
1 - Pan Jezus rodzi się w kamiennym żłóbku, w złotym dyjamencie.
W kam ienny żłobku w złotym dyjamencie narodziuł sie Pan Jezus, a my chodzim po kolędzie. Bart
Lub 67, war.: tamże 262, 266.
2 - Mały Pan Jezus ma łóżeczko z twardego marmuru.
a. Jakie łóżeczko miało Paneczko [Jezus]? Marmur twardy, żłób kamienny, na takicm
to skład zbawienny spoczywał łożu. K 22 Lecz 23.
b. A lu lu lu lu lu kolibka z marmuru, pieluszki z rąbeczku, lulaj aniołeczku. K 6 Krak
428, war.: MAAE 1908/227.
3 - Chłopiec ma piękne mieszkanie z kryształowymi oknami, marmurowymi
ścianami itp.
Jasieńku kochanie, mas piękne mieskanie, "okna krystalowe, ściany marmulowe i piec z kaflami
złotem pokrapiany. Łóżecko cisowe, poduski puchowe. Bart Lub 123, zob. pieśni miłosne nr 22.
4 - Kolędnicy życzą dziewczynie bucików, sukienki, bursztynów, chusteczki
ze złota.
Wiemy bo my wiemy, co Kasiuni damy, bursztyny ze złota [w kolejnych strofkach odpjowiednio:
buciki, sukienkę, chusteczkę], krakowska robota, rum, rum, rum, rumeczku, ruciany wiancczku, jamo
zielony. TN Aleksandrów 1978.
5 - Gołąb przynosi w darze diamenty.
Cóż nam za dary przyniós gołąb, Oj lelom, przyntós gołąb? Harendarzowi tysiąc złotych ...
Jlarcndarce dyjamenty ... Jej córce pierścień złoty ... Synowi jego capke lisią ... K 5 Krak 237.
PIEŚNI WESELNE
G - Na weselu są półmiski bursztynowe.
Co tam było stołów, a wsytko lipowe, Co było obrusów - wsytko toruniowe, Co było półmisków -
wsytko burśtynowe. Lud 1952/413, war.: K 27 Maz 209.
7 - Weselnicy dają pannie młodej na bursztyny, żeby miała ładnych/pięk
nych/samych/czterech synów I córki i synów.
Trzeba jej [pannie młodej] dać na bursztyny, żeby miała ładne syny Ol Pódl 76, war : K 26 Maz
117, Oles Lub nr 04, 82, 168, 202, 224, 393, 443, LL 1959/5-6/55, 1978/2/65, TN Susiec 1975, TN Rudzienko
1953, ŁSE 1974/42; ... piękne syny ... K 26 Maz 154, LL 1961/1-2/56; ... same syny K 26 Maz 103; ...
stery syny K 27 Maz 238; ... córecki.i syny ŁSE 1974/43; por. w kurpiowskich relacjach
etnograficznych: Większe bryły bursztynu dodawano nieraz do posagu córkom PSL 1973/4/196;
Dziewuchy na wydaniu otrzymywały zwykle bursztyny (nieraz po parę sznurów) od swych matek. Lud
1952/401.
8 - Przede wroty kamień złoty, dyjamentowy, lepsa buzia u dziwecki niźłi u wdowy. K 10 Poz 264.
9 - Wianek dziewczyny jest jej diamentem.
Jakaś ty pani, co siadas s nami, wsytkie twoje dyjamenta wianek ruciany. K 44 Gór 129, zob. pieśni
miłosne.
10 - Dziewczyna/chłopiec między damami/druhnami/paniami, jak najślicz-
niejszy/przeczysty/najpiękniejszy diament między perłami.
a. / usiadła w pierwszej ławce między damami, najśliczniejszy dyjamencik między
perłami. K 12 Poz 69: war.: Ona wesła do kościoła między druhnoma, jako dyjament przecysty
między perloma. K 22 Lecz 67, ->gwiazdy, ->księżyc.
b. / usiad(ł) on w pirwszy łowce między paniamy, nopiekniejszy dyjamencik między
pcrłamy. K 3 Kuj 279, zob. ballady nr 28.
11 - Pan młody/swaszka częstuje trunkiem z kryształowej flaszki.
Dobry trónek, dobry, krystalowa fiaska, pocęstuj nas, panie młody, jeśli twoja łaska. K 18 Kie] 97;
podob. motyw: A u naszej swaszki zażyjemy laski, napijemy gorzałeczki z kryształowej fiaszki. K 49 Sa-Kr
495.
12 - Dziewczyna wychodzi za mąż za grzecznego pana, który ma stoły mar
murowe, okna kryształowe itp. [= oznaki dostatku].
Oj, sama, sama, matuleńku sama, a wydałaś mnie za grzecnego pana, za takiego, jaka i ja sama.
Byle było sześć koni w korycie, a w korycie dokoła obicie, byle byty sługi w jaksamicie. Byle była
kapela, muzyka, byle była pańska polityka. Byle były stoły marmurowe, byle były okna krystalowe. Byle
były noże, widelice, byle były złociste śklenice. Byle były chłopaki do grania, byle były panny do
śpiewania. K 41 Maz 39, zob. pieśni miłosne.
PRZEMOWY WESELNE
13 - A nasz pan młody nie z pereł ani z diamentu, tylko z prosty krzewiny, bo sie zakochał
bardzo w tak pięknej dziewczynie. TN Moniatycze 1979.
PIEŚNI MIŁOSNE I ZALOTNE
14 - Ukochana jest droższa chłopcu od drogich kamieni.
Czarne twoje oczy, twojich włosów cienie, większy mają walor nad drogie kamienie. Co
424_________________ DROGIE KAMIENIE dokumentacja
DROGIE KAMIENIE dokumentacja
425
mi po szmaragdach, za nic dyjamenty; mienialbym dla ciebie za najlichsze sprzęty. K 6 Krak 448, zob.
ballady.
15 - Cnota jest droższa dziewczynie od (złota, zegarka, dukatów) diamen
tów/brylantów, które chce jej dać myśliwy.
a. Mam ja [myśliwy] bryły złota, ... dyjamenty, podaruję tobie, żebyś mnte puściła ku
swojej osobie. K 45 Gór 234, war.: K 57 RuśC 1169, Rog Śląsk 34; Mam ja kulę złota ... i diament,
i ten bym dał tobie, Gdybyś mnie ... Lom Śląsk 350.
b. Mam-ci ja [myśliwy] brylanty [w poprzednich strofkach odpowiednio: zygarck,
dukaty], oddaje ich tobie, abyś ty pokryła [sic!] ku swojej osobie ... K 28 Mai 309.
c. Ściągnął [myśliwy] do kieszeni, wyjął brylant zloty: Masz i weź, panienko, nie zaluj
twej cnoty. Idźże precz, nie bądź mnie katem, nie rób mnie wstydu przed całym światem. K 57
RuśC 1169.
16 - Cnota panny jest droższa od diamentu.
Bo u panny cnota jako kula złota, Trza ją nad dyjament zachować. Picś Śl 2/670, war: tamże 671.
17 - A na polu biały kamień, mój Boże, dyjamentowy, wolałby ja jedną pannę niż cztery wdowy,
da, wdowy. K 46 Ka-S 71.
18 - Pierścienie na niej dyjamentowe, Jaś to dał, Bo se ją wiernie szanował. Kot Rzesz 377.
19 - Oj bodaj cie, chłopaku, da dwa kamycki trzasły, da na mojim widnecku, oj dyjamenty zgasły.
K 19 Kieł 75.
20 - [Do szczęścia dziewczynie trzeba:] Trzy wioski dziedziczne i bez żadnych długów, Sumkę na
procencie, dziesięć własnych pługów. Garderobę piękną, a nawet brylanty, Sreberka stołowe, a na nich
bażanty. Lom Śląsk 256.
21 - Chłopiec pisze do dziewczyny szczerym/z serca diamentem.
a. Moja Jaguś złota, żebym ja był w niebie, pisywałbym listy, Jagusiu, do ciebie. Nie
pisałby piórem, ani atramentem, ino bym pisywał scyrem dyjamenłem. K 6 Krak 60.
b. Nie pisze ci piórem ani atramentem, tylko pisze z serca dyjamenłem, serca
dyjamentem na złotym papierze, a żebyś ty poznał, że cie kocham szczerze. Lud 1907/45.
c. Ha, napisoł piórym, a nie dyjamentym, nie kochał mnie sercem, hale jy momyntem.
Krzyż Kuj 1/208.
22 - Stoły marmurowe/ zamek marmurowy/marmurowe/malowane ściany, ok
na kryształowe itp. w domu matki dziewczyny / w domu przyszłego męża/żony
[= oznaki dostatku].
a. U mojej matuli, u mojej kochanej, kryształowe okna, marmurowe ściany. K 42 Maz
21, war.: K 25 Maz 187.
b. Oj u mojej dziewcyny, da i u mojej kochanej, oj i kryśtalowe okna, da i malowane
ściany. K 25 Maz 204.
c. Kasienku kochanie, masz piękne mieszkanie. Pojrzawszy dokoła, wszystkie piękne
zgoła. Wrota jaworowe, a odrzwia dębowe. Okna kryształowe, balasy cisowe. Stoły orzechowe,
przyławki lipowe. K 27 Maz 248; war.: Oj, leluja, Kasienku kochanie, masz piękne mieszkanie,
zamek marmurowy, wierzch z kości słoniowej, ... wrota jaworowe ... Chód Śp 185.
d. Sama ci ja też Mamuleńku, sama, Wydaj mię, wydaj za możnego pana. Żeby mi
były stoły marmurowe, żeby mi były okna kryształowe. Żeby mi były pokoje wybite, Od ziemi
do góry złotem, srebrem szyte. ZWAK 1878/35; war.: ... okna kryształowe, stoły marmurowe,
Kapelę do stołu i sześć panien do mego ubioru. ZWAK 1878/36.
e. Dziewcyna z niemi pić nie chciała, chciała, nie chciała, az ci powiedziała: Zęby
mi było seść par koni w rzędzie, nim sama pani do pojazdu siędzie. Zęby mi była dróżka
jaksamitem słana, bo jedzie pani - to pani kochana. Zęby mi były panny do ubioru, i chłopcy
do stołu i chłopcy do dworu. Zęby mi była kapela do stołu, i zęby mi było sto panien do chóru.
A we dworze będą ściany małmurowe, a we ścianach będą okna kryśtalowe. K 25 Maz 2.
f. Wziąłeś mnie od ojca od matki, prowadźże mnie pod wszelkie dostatki: żeby mi byli
okna marmurowe, meble mahoniowe, żeby mnie byli panny do śpiewania, żeby mi było sześć
koni w korycie, żeby mi byli słudzy w aksamicie, żeby grała muzyka - pańska polityka. K 36 Wol
407; war.: Kie] mnie bierzecie od ojca, od matki, to zawieźcie mnie w wseiakie dostatki. I zęby było - w
sieni równiusieńko, i zęby było - w izbie bielusieńko. I zęby było - na dachu posycie, i zęby było - na
ścianie obicie. I zęby były - okna kryśtalowe, i zęby były - stoły marmurowe. Panny mi będą - do sat
(szat) odziewania, a drugie zaś będą - do sat zewlekania. A przed pałacem - krakowska muzyka. A zaś w
pałacu - pańska polityka. K 26 Maz 205, K 27 Maz 243, K 40 MazP 149, K 41 Maz. 39.
23 - Dziewczyna przygotowuje na przyjęcie kochanka stół marmurowy.
Postawcie mu [kochankowi] matuleńku, stół marmurowy, a na stole marmurowym obrus
perłowy. Na obrusie na perłowym talerz toczony, na talerzu na toczonym kapłon pieczony. K 16 Lub 255,
war K 39 Pom 135, K 22 tęcz 87, K 27 Maz 158, 246, K 40 MazP 129, ZWAK 1878/41, Chód Śp 81.
24 - Dziewczyna prosi, żeby na jej grobie leżał kamień marmurowy.
Lepi) mi przyłóżcie [na grób] kamiyń marmurowy, a na tym kamiyniu wiónecek mirtowy. Stoin Żyw
234, war K 44 Gór 179, K 25 Maz 97.
DALLADY I PIEŚNI O MIŁOŚCI
25 - Vzie.wka ma na rączce złoty pierścień z drogim kamieniem.
Dziewka piwko toczyła, rączka jej sie świeciła. Od czegóż sie świeciła? Od kamienia drogiego, od
pierścieńca złotego. K 1 Pies 222, war.: K 1 Pies 220, K 28 Maz 298.
26 - Narzeczony jest droższy dziewczynie od pereł, drogich kamieni, brylantów.
Dam ci brylanty i perły drogie, narzeconego dać ci nie mogę. TN Wojciechów 1965, war.:
Oddaje perły, kamienic drogie, narzyczonego oddać ni mogę. TN Jacnia 1964.
27 - Mam ja ci kochankę jak malina, W całej okolicy takiej nie ma. Ma ona swe oczka
jak perłeczki, A czerwone liczka jak rozeczki. Na głowie purpurka z kwiateczkami, W uszach
zausznice z brylantami. Pies Śl 1/118.
28 - Dziewczyna między druhnami jak najśliczniejszy diament między perłami.
I usiadła w pierwsy ławce między druhnami, najślicniejsy dyjamencik między perłami.
K 46 Ka-S 189, zob. pieśni weselne nr 10.
29 - Czepek lity, gorset szyty daje ci Jasiniek, oj uciesz się, moja panno, za twój z rutki wianek. Oj
żeby ja, żeby miała i dyjamenciany, juz nie będzie taki grzecny jako mój ruciany. K 16 Lub 277.
30 - Kieby to była moja [córka], Nie tak bych ją nosiła; Nosiłabych ją we złocie I drogim
dyamencie. Rog Śląsk 74, war.: Pies Śl 1/77.
31 - Jak-ci pomrzemy - z wielgiej miłości, każemy kości - w jeden grób złożyć -
malmurem pokryć na wiek wiecności. K 21 Rad 60.
PIEŚNI ZAWODOWE
32 - Schody do kopalni są murowane z drogiego kamienia / marmuru.
Posłuchaj ty jeno, ty miły berkmanie [górniku], jakie ty to mos mieć swoje pomieszkanie.
... Suody [schody] murowane z drogiego kamienia, zielazne poręce cornego farbienia. Wal Śląsk 73;
war.: ... Schody marmurowe także murowane, poręcze żelazne pięknie malowane. Wal
Śląsk 77.
33 - Gdybych ja wiedział, iże ja zginę, dałbych se zrobić z jaworu skrzynię [trumnę].
Z jaworu skrzynię, z agaca ['agatu'? - O. Kolberg] wieko, żeby wiedzieli, żech był daleko.
K 43 Śl 51 pieśń żołnierska.
PIEŚNI O ŚWIĘTYCH
34 - [O biskupie krakowskim:] Stanisławie! zwierciadło czystości! Dyamencie mężnej
stateczności! Lom Śląsk 434.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
35 - [O ludziach z Brazylii:] Czarny człowiek jak atrament, To ubrany jest w dyjament;
Na nim perły i łańcuchy, Ale straszny - jak zle duchy. Nyr Kar 335.
426
DROGIE KAMIENIE - dokumentacja
DROGIE KAMIENIE dokumentacja
42i
PIEŚNI INNE
36 - Ta modnicka droga wybita marmurem, wsystkie Modnicanki pod rozmajcronem. K 6 Krak
473.
37 - Oj, zwijam się gracko, Mam dziewkę jak cacko, To nie byle proch. Jej ząbki - jak knoch
[bursztyn blado-żólty, „kościany"] A usta jak płomyk [bursztyn czerwony]. Lud 1952/414 Kurpie.
BAŚNIE I BAJKI
38 A - Złoto, brylanty, perły, drogie kamienie itp. to majątek/'kosztowności.
a. To byl calutki majątek grofa, były w nim wszystkie pieniądze, wszystko złoto,
brylanty, perły, drogie kamienie, dużo łańcuchów, złotych zegarków, pierścionków i wicia
piyknych roztomaitych rzeczy i drogich wszelkich kosztowności. Sim Gad 291.
b. [Górnik zaprzedał diabłu duszę za to, że go wybawi z biedy] Wykopał [górnik]
cały garniec złota, kosztowności i brylantów. Sprzedał to wszystko, kupił dom, ojców wziął
do siebie, a dzieci na szkoły posiał. Sim ŚlOpol 77.
c. Hej, żabki! - zawołała królowa [żab], - Dawajcie mi tu skrzynię, w której są
brylanty, tam też są pierścienie, dawajcie mi ją zaraz. Sim ŚlOpol 50.
38 B - Złoto, srebro, brylanty/diamenty, drogie kamienie i perły ... to kosztowne ozdoby.
a. ... nadszedł lew i przyniósł [w podzięce za uratowanie życia] turban ze wszystkich
stron drogimi kamieńmi szklniący. Kap Baj 182.
b. Włosy ich [kobiet podziemnych krain] były ... ozdobiony perłami i drogiemi
kamieniami. K 14 Poz 135.
c. [Król] ... zdjął z palców ozdobne zlotem i drogimi kamieniami pierścienie, które
nosił ... Kap Baj 73.
d. [Czarownik zamienił chłopca w konia.] I postawił go przed sienią, i bogatą uzdeczką
(wysadzaną drogiemi kamieniami) przywiązał do słupka czy do klamki, a sam poszedł do
kowala. K 46 Ka-S 514.
e. Królewna każe się wieźć do złotnika i tam każe wylać natychmiast najpiękniejszą
serwetę ze szczerego złota, wysadzaną drogiemi kamieniami ... ZWAK 1887/269.
f. Koniec końców, że sie królewiczówna aż - zapomniała. Na drugi dzień ón [błazen]
jej zegarek [z brylantami] daje, taki wielgi prezent. K 14 Poz 269.
g. ... dowiedział się, iż pani tych dóbr zgubiła niedawno bardzo kosztowny brylantowy
pierścień, i że znaczną temu obiecała nagrodę, ktoby go znalazł. K 14 Poz 273.
h. Po obiedzie ojciec na podziękowanie wpina jej do włosów z tyłu głowy szpilkę bardzo
piękną, brylantową. K 51 Sa-Kr 186.
i. [Chłopak miał lampę z zaklętym w niej olbrzymem, który spełniał wszystkie życzenia.]
Przeciera [chłopak] znów lampę i żąda, żeby na imieniny dla króla miał podarunek, tj. miednicę ze
złota, brylantami wybitą i pełną dyjamentów. K 42 Maz 531.
j. [TYzej bracia rzucali losy o to, skąd będą pochodziły ich żony. Strzała najmłodszego wpadła
do jeziora, jego żoną miała być żaba. Ojciec kazał przywieźć od synowych po pięknej tabakierce.]
Chlupią [żaba] w jezioro i wyniesła mu dwie tabakierki, jedną prześliczną brylantową, a drugą taką
brzozówkę zwyczajną. ... Gdy do ojca przybyli, rozłożyli przed nim swe tabakierki: jeden miał złotą
turecka, drugi srebrną szwedzką. ... Aż tu trzeci wyjął nagle z kieszeni brylantową. Zajaśniała, aż łona
z niej bila. K 42 Maz 482
k. Jak weszła [Kopciuszek] do kościoła, to jak ani jakaś królowa, tak się świeciła od srebra,
złota a diamentów. I ludzie się na nią dziwowali i nie mogli nadziwówać, co telo było śliczna. Jaz Spis
157.
1. / zrobiyli ji trugle ze złota, śrybla i dyjamentu i wywieźli je do pola ... ZWAK 1881/259.
ł. [Złota kaczka:] Cala złota, sićkie piórka złotem a diamentem ligocą się, że jaż wielga
jasność od niej bije. ... Złota kaczka z diamentowymi koralami! Jaz Spis 364.
ni. Górnicy powiadają, że ubrany jest [skarbnik] w starodawny strój, zamiast guzików ma
diamenty, w pasie tkwi lampa, podpiera się oskardem, a siwy jak gołąb. Lig Śląsk 55, podob. Sim
Wierz 248.
39 A Diamentowy pierścień jest darem oznaczającym miłość i wierność.
a. [Królewna weszła na bal w sukni jak słońce.] Wszyscy na ten widok oniemieli.
Królewicz leci jak szalony, pada jej do nóg, oddaje ... dyamentowy pierścień, błagając
o oddanie mu swej ręki. K 8 Krak 60.
b. [Król zobaczył unoszącą się nad wodą postać swej żony, którą do morza wrzuciła
Furia.] Zapłakał długim, nagłym szlochem, podszedł bliżej, zdjął z palców ozdobne złotem
i drogimi kamieniami pierścienie, które nosił i z płaczem rzucił jeden w niezmierzoną
głębinę, a ten błysnął niby piękna gwiazda. - Najdroższa żono, póki można było, ów płomień
diamentowy łączy! mmc z tobą. Przyjmij go teraz na dowód niezwyciężonej miłości! Kap
Daj 73.
39 I) [Czarnoksiężnik zamknął chłopca w lochu, przywalając wejście kamieniem. W lochu był
pałac zaklęły] / przychodzi [chłopiec] do jednego pokoju, a tu olgrzym wielki leży w szklanny trumnie,
a naokoło lampy się palą, brylantami, dyjamentami powysadzane. Jedną lampę mml olgrzym
uwiązaną na szyi i sygnet brylantowy na palcu. Tak on wzioł te lampę i do kieszeni sobie wsadził, a ten
sygnet zdjol i sobie na palec wsadził, i powieda do siebie: „Pójdę ja teraz i zobaczę, może tam ojciec,
czeka u tego lochu." Przyszedł, patrzy, nie ma nic, próbuje kamiń odwalić, nie może. Ale ten palec z
tym sygnetem natrafił na ten kamiń i kamień na cztery kanty odleciał. K 42 Maz 524.
40 - Wąż/lew/chłop liżąc drogi kamień/diament utrzymuje się przy życiu w jamie / w kopalni.
Chłop wpada do jamy, widzi węża, który liże kamień, robi to samo i w ten sposób utrzymuje się
przy życiu. Krz PBL nr 674, podob. motyw: poszukiwacz diamentów naśladując lwa liże slup
diamentowy w kopalni i w ten sposób utrzymuje się przy życiu. Krz PBL nr 301A.
41 - Wąż obdarowuje swego wybawcę kamieniem trójbarwnym (biało-czar-
no-czerwonym), który ma niezwykłą moc.
[Gwido wyciągnął z dołu węża. Za to wąż dał mu kamień.] Ten kamień był trojej barwy, z jednej
strony był biały, z drugiej czarny, a z trzeciej czerwony. Tedy Gwido wziąwszy jfcamień ukazał go
jednemu człowiekowi mądremu, który gdyż on kamień ujźrzał, a moc jego poznał, chciał jemu zań sto
złotych dać. A Gwido jego nie chciał przedać, ale mocą onego kamienia wiele dobrego nabył. Także
potem na rycerstwo był pasowan. Kap Baj 49.
42 - Srebrny wąż domowy karmiony chlebem przez dziecko przygotowuje pod
piecem koronę z drogich kamieni dla swego dobroczyńcy.
Długo czekali [rodzice], aż naraz spod pieca wychodzi długi, srebrny wąż, który je chleb położony
dla synka i bawi się z synkiem. Matka była bardzo przestraszona i natychmiast weszła do pokoju, by
bronić swe dziecko. Wąż prędko wsunął sie pod piec i znikł. Zaczęli rozwalać piec, aż do dołu i doszli
pod podłogę, a tam sycząc siedział srebrny wąż. Myśliwy ... Zabił go. A w gnieździe jego, dziwo
wielkie, pól korony było z drogich kamieni, zapewne dla dziecka, które karmiło przez cały tydzień
srebrnego węża. Sim Gad 175; podobny wątek: Krz PBL nr 672C.
43 - Drogi kamień, którym żmija obdarowuje swego dobroczyńcę, ma moc
przywracania wzroku.
[Ociemniały król kazał ustawić w publicznym miejscu dzwon i dzwonić każdemu pokrzyw-
dzonemu. Kiedyś pomógł żmii.] Po upływie roku żmija wróciła, zadzwoniła jak poprzednio
1
gdy ją
znaleziono, została zaniesiona do króla. Kiedy położono ją u jego stóp, przez pamięć na doznane
dawniej dobrodziejstwo, wyrzuciła z paszczy drogi kamień, a skoro dotknięto nim oczu królewskich,
wróciło im światło. Kap Baj 33.
44 - Królewicz goniąc potwora spotyka w studni kolejno srebrną, złotą
i diamentową pannę.
[Baśń o złotej jabłoni. Kiedy najmłodszy syn króla pilnował złotej jabłoni, ugodził szablą potwora,
który chciał zjeść jabłko. Potwór wpadł do studni, a najmłodszy syn króla zjechał za nim. W studni za
pierwszymi drzwiami zobaczył srebrną pannę, srebrnego ptaka i srebrną
428
DROGIE KAMIENIE dokumentacja
DROGIE KAMIENIE dokumentacja
A2\)
klatkę, za drugimi drzwiami złotą pannę, złotego ptaka i złotą klatkę, a za trzecimi -diamentową pannę,
diamentowego ptaka i diamentową klatkę oraz złote jabłko] TN Bychawka 1962; podob [Żołnierze
szukali porwanych córek królewskich. Jeden z nicłi spuścił się do studni. Tam odnalazł królewny,
które były kolejno w złotym, srebrnym i diamentowym dworze] K 42 Maz 450.
45 - Syn otrzymuje od ojca srebrny, złoty i diamentowy munsztuk.
[Ojciec nakazał trzem synom, by po jego śmierci przyszli do grobu odebrać dziedzictwo. Dwaj
starsi bali się, trzykrotnie więc poszedł najmłodszy, uważany za głupiego. Otrzymał kolejno munsztuk
srebrny, złoty i diamentowy, co pozwoliło mu okazać swoją mądrość i zwyciężyć wrogów królestwa, a
w nagrodę ożenić się z królewną.] K 42 Maz 508.
46 - [Rycerz, dzięki cudownym diamentowym rzemieniowi, uździe, koniowi i wojsku/kom
panii/ podkowom konia wygrywa wszystkie wojny.] Jaz Spis 161-171, K 3 Kuj 128.
47 - Pałac czarnoksiężnika/skarbnika / podziemnego króla / topielca jest
z marmuru, kryształów, srebra, złota, pereł, diamentów, drogich kamieni.
a. [Czarnoksiężnik Czernuch rozkazuje królewiczowi wybudować] paląc z marmuru;
okna w ścianach mają być kryształowe, a dach zloty. Jeżeli mi taki paląc wystawisz, to dobrze,
— a nie, to się pożegnaj Z twoją głową! K 14 Poz 39, podob. motyw podziemnego pałacu: K 14 Poz
133, 218, zob. też pieśni miłosne.
b. Poprowadzi! ją nieznajomy [topielec] nad staw, uderzył pręcikiem złotym we wodę,
która się rozstąpiła, a wtedy kobieta zobaczyła pałac cały z kryształu, pereł, djamentóiu i niby
sopli lodowych. Udz Krak 114-115.
c. W pałacu sie wszystko świeciło od srebra, złota i diamentów i byli bardzo bogaci.
Sim Gad 197.
d. Teraz dopiero [w pieczarze] można zobaczyć ściany błyszczące od złota, srebra,
dyamentów, karbunkułów i innych drogich kamieni; drzewa, owoce, wszelkie gatunki zwierząt
i ptactwa ze szczerego złota, siedzące na złotych jajach kokosze w złotym piasku, po bokach
wiszą złote winogrona, obok świeci płynne złoto, a koło słupa srebrnego czyli Matki drogiego
kamienia siedzi podziemny król Gregorius w złotej koronie, błyszczącej drogimi kamieniami.
Lud 1899/131 Tatry.
e. [Skarbnik z górnikiem idą do króla skarbników.] Me uszli daleko, gdyż przed nimi
otwierały się drzwi ze samego złota i drogich kamieni, które były wysadzane, a przed wejściem
strzegły tych drzwi dwa srogie lwy, również ze złota z brylantami... [Król skarbników] Siedział
na tronie złotym wysadzanym drogimi kamieniami. Lig Śląsk 107.
■
PODANIA I LEGENDY AJTIOLOGICZNE
48 - Diamenty, które dziewczyna otrzymała od diabła w lochach pałacu, zamieniają się w śmieci.
K 7 Krak 213.
49 A - Bursztyn powstał z łez ludzi ukaranych potopem.
Skiela wzion sie burśtyn? Kieni Pon Bóg na grześnych ludzi napuściuł potop, to - jak ziedomo ze
starech ksiegów - straśliwy desc lot bez śterdzieści dniów i noców nieprzerwanie, a ludzie gineni jak
nandzne roboki. Płakoli tyz rzywnie z niescańścia, a Izy jech - jck napecnioły groch grube, kapoty w to
wodę poiopowo. I zrobziło sie takoj: - Ze łzów ludzi niezinnych, małech dzieci i jensych nieboroków
ulezoł sie burśtyn jak łza cysty i przejzysty -na pasije, na leki, na korole dla dziwcoków i na inse
psiankne i przyjemne rzecy. - Ze łzów grześników pokutujących i żałujących za gziechy powstoł burśtyn
przyciemnioly, zamglony, zachmuzony jekby, dobry na kadzidło, do fajków, na tabakiery abo rącki do
kijów. - A ze łzów ludzi złech, bluźnierców, opojów i insych ucotal się burśtyn brudny, nie do użytku -
na farbę, smołę i inse stuki podlejse. Burśtyn ocysca sie w ogniu cy na zazących węglach i z tego, co
dobre było w ludzioch, wydaje dym psijemny dla nosa i oców, a ze zlek reśtek zostoje na dnie trochę
smrodliwych węgłów i carnech sadzy. PSI, 1973/4/196.
49 B - Bursztyn powstał z żywicy drzew.
A z borów, co narosły w tech miejscych po potopsie rozlola sie zizica, dająca z siebzic różno
rozmaitość burśtynowo nad morzem i w siwej zieni i w duzech gniazdach po borach. 1 bez to burśtyn
nazywajo do dziś staży burśtyniaze zizico od potopu swata a drzewa roniące w letnie
ciepło zizice są to sosny wypłakane, bo wypłakują z siebzic lepką masę, zizicę, z chtórnej bandzie
kiedyś znowuj burśtyn. A bandzie to zo silą roków - zo sto, tysiąc, a może nawet za dużo ziancej. PSL
1973/4/196.
50 - W morzu są takie ogromne bogactwa, korale, perły, dyjamenty, busztyny [sic!] i inne skarby
nieprzebrane, któremi rybacy mieszkający nad brzegami bardzo się bogacą, rozprzedając po miastach
za wielkie pieniądze. K 8 Krak 105.
51 - [Królestwo utopca:] Miol tam na dole piykny paląc, cały ze wody i kryształu. Sim Gad 59.
ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK
52 - Pałac niebieski jest zbudowany z kryształu i drogich kamieni, pereł,
diamentów, rubinów i kosztowności.
a. Bóg światła, stworzył najprzód wodę, która wezbrała aż pod sam pałac niebieski,
cały zbudowany z kryształu i drogich kamieni; rozległość jego sięga do koła na 600 000 mil
że go przejrzeć nie można, tak jest szeroki, obszerny. K 7 Krak 3.
b. Pałac niebieski, do którego wstąpił napowrót Pan Jezus, jest zbudowany z pereł,
dyjamentów, rubinów i najszacowniejszych kosztowności. K 7 Krak 21.
c. [W niebie] się wszystko jeno tak świeciło od złota, srebra i dyjamentów, nawet
podłoga i ściany. K 14 Poz 350.
53 - Król wężów ma koronę z drogich kamieni/diamentową, zrobioną przez
inne węże.
Mnóstwo wężów złazi się i robią ze swej śliny drogi kamień na koronę dla swego króla ... Zamiast
króla mogą także węże mieć królową z koroną złotą na głowie, wysadzaną drogiemi kamieniami.
ZWAK 1881/173; podob. Król wężów ma diamentową koronę. Lud 1947/229, K 7 Krak 113.
54 - Diament na głowie króla wężów.
[Babcia widziała króla wężów.] Był bardzo wielki, niebieskiego koloru. Jego żądło drgało i
wydawało ostry trzask. Na głowie miał taki słupek z diamentem, który mocno błyszczał. Babcia się
zlękła, uciekła i już go nigdy nie zobaczyła. Kot Podg 68.
PRZEPISY LEKARSKIE
55 - [Lekarstwo przeciw padaczce:] Weźmi pereł preparowanych albo subtelnie utartych,
kamienia szmaragdowego, korali czerwonych, bursztynu, jemioły dębowej, każdego po ćwierć funta,
złota malarskiego przedniego listków pięć. PSL 1965/3/163.
56 - Przeciw poronieniu: Szmaragd, jaspis, kości serdeczne jelenie nosić na sobie albo pod pachą.
Wisła 1894/582.
RELACJE POTOCZNE
57 - Nas tatk jinaće ńe gadał na burśłin jak żdlli kam (śr[odkowokaszubskie? - M.B.])
Por. kociewskie zalli kamńań (Osie, Brzeziny ...) IX 1964/4-6/91.
OPISY ETNOGRAFICZNE I TOPOGRAFICZNE
58 - Sama gospodze (mieszczka [w Krakowie]) w zauśnicach od rubinów, brylantów; perły na
szyjej jak groch największy, a tego nie para, ale pięć, ośm sznurków, a jedna w drugą, jak łza. K 5 Krak
370.
59 - [Strój kobiecy:] Na szyji korale czerwone lub bursztynowe (żółte, brązowe, czerwonawe). K
10 Poz 170.
60 - Marmury są w rozmajitych kolorach w okolicach Kielc i Chęcin: pod Kostomłotami
zielony czerwono-plamisty, przy kieleckim zamku ciemny, na Karczówce i w górze Kadzielnią
popielaty, koło Chęcin i w górze Jerzmoniec czerwono-cętkowany, w górze Zelejowej w plamy
żółte z czerwonemi żyłkami ciągnie się aż do Miedzianki, w górze Zamkowej i Okrąglicy jest
brązowo-czerwony, w Szewskiej (Szewce) popielaty, pod Jedlnią (Jedlnicą) żółty, na gruncie
430
BRYLANT - eksplikacja
DIAMENT eksplikacja
'\ól
miejskim Chęcińskim biały z osadem w pewnej części miedzi, w Słupcu brązowy, w Tarnoskale
brudno-biały, w Olkuskiem w Szklarach czarny. K 18 Kieł 3.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 4/12, 121-122, 135, 312; De Vries Dic 211-213; D o b r o w o l s k i AR,
Najpiękniejsze klejnoty natury, Warszawa 1946; Duf SNT 330; Duf STB 362; F e r s m a n Aleksander, Opowiadania
o kamieniach drogocennych, Warszawa 1954; F e r s m a n Aleksander, Przedziwny świat minerałów, Kraków 1951;
P i ó r k o w a M,, Kamtenie szlachetne, ich ezoteryczne znaczenie, właściwości lecznicze etc, Wisla-Ślask
Cieszyński 1938; For Sym 133-137; H e f 1 i k Wiesław, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978; Herd Lek 62;
H o l r o y d Stuart, Powell Neil, Sekrety magii, przekład z jęz. angielskiego Marcin Stopa, Warszawa 1993, s. 31;
K l u k Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w
powszechności, o kłeynotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 21-69;
K o ł a c z k o w s k a Maria, Kamienic i klejnoty, Warszawa 1961; Kop SMit 456-457; K r z y w o b l o c k a
Bożena, Krzywobłocka Róża, Magia klejnotów, Warszawa 1976; K r z y w o b ł o c k a Bożena, Krzywobłocka
Róża, Tajemnice klejnotów, Warszawa 1983; Krzy w o b l o c k a - L a u r o w Róża, Droższe od złota, Warszawa
1974, s 36-70; M a ś l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa 1967; M a ś l a n k i e w i c z
Kazimierz, Rozprawa Teofrasta „O kamieniach", [w:] Studia i materiały z dziejów nauki polskiej, seria C, Historia
nauk matematycznych, fizyko-chemicznych i geologiczno-geograficznych, z. 17, Warszawa 1972, s. 217-232;
M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie świata, [w:] Język a kultura, t.
2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 165-183; SKSł Lec 164-165; S o b o l e w s k i W.,
Nie-zwykłe minerały, Warszawa 1951; SSS! 359-360; Tom Drz 49.
-►ALABASTER, BRYLANT, BURSZTYN, DIAMENT, KAMIEŃ, KRYSZTAŁ, MARMUR, RUBIN,
SZMARAGD.
Małgorzata Brzozowska
BRYLANT
Wstęp. Eksplikacja: Nazwa i właściwości. Kolekcje. Obiekt posiadania, pragnień. Użytkowanie.
Dokumentacja —►drogie kamienie. Bibliografia
Brylant - oszlifowany diament - jest znany w naszej kulturze od XVIII wieku. Ma wiele
fizycznych i symbolicznych cech diamentu i występuje często wymiennie z -+diamentem.
=
O Nazwa brylant zapożyczona przez język niemiecki - Brillant - z francuskiego brillant
'błyszczący' Vas ES 1/214, związana jest z przypisywaną B. cechą -b l a s k u i ś w i e c e n i a. Cecha
ta występuje najczęściej w postaci sfrazeologizowa-nych porównań: łzy szkliły się jak brylanty Folk
Łodz 92, krople wody błyszczały jak brylanty LL 1978/4-6/130, krople rosy lśniły jak brylant piat Krak
56i; B. ś w i e c i NKPP brylant. Ponadto B. określa się jako c z y s t y : fraz. czysty jak brylant/
bursztyn/ kryształ
NKPP czysty 3, 4, 9.
B. jest k o s z t o w n y 38, w a r t o ś c i o w y i5b złoty 'bardzo drogi' i5c. We frazeologizmach
potocznych jest oznaką wysokiej jakości, np. robić na brylant 'bardzo dobrze', coś zrobić na brylant
'dobrze wykonać i zakończyć pracę' Szy m SDom 1/54.
+ Jako drogi kamień 47e B. tworzy stale zespoły ze złotem 47e i o z d o b a m i : diamentami 39B,
klejnotami: z pierścieniami 38A, oraz rubinami i perłami 59 oraz, k o s z t o w n o ś c i a m i : z
pieniędzmi, łańcuchami, złotymi zegarkami i pierścionkami, z którymi stanowi m a j ą t e k 38A,
kosztowności 38A.
♦ Obiekt posiadania, pragnień, darowania. P o s i a d a c z a m i B. są władcy -
skarbnik 4?e, królowa żab 38A, królewicz 38A, pani do'6r38B, olbrzym 38B, 39c oraz inni
bogaci ludzie - myśliwy i5b, c, mieszczka 59, graf 38A. Jest tym, czego domaga się -
z właściwą pieśniom zalotnym przesadą - panna od przyszłego męża, obok wiosek,
pieniędzy, gospodarstwa, garderoby i zastawy stołowej 20. Mają go złe moce, zwłaszcza
diabeł, a także może mieć go ten, kto oddał duszę diabłu 38A.
♦ 15. jest o z d o b ą i znakiem b o g a c t w a , stawianym zwykle w hierarchii
tego co cenne zaraz po „szczerym złocie" a przed innymi kosztownościami; może być
częścią klejnotu, np. pierścienia 38B, zaczarowanego sygnetu, otwierającego zamknięte
drzwi 39B, szpilki 38B, zegarka 38B, zausznic 27, 59. Brylantowa jest tabakierka od
królewny-żabki dla jej przyszłego teścia 38B. B. są wysadzane lampy w podziemnym
świecie 39B. Ze złota i brylantów są lwy w państwie skarbnika 47e. Złota miednica,
wybita B., pełna diamentów jest podarunkiem godnym króla 38B.
B. może być także zapłatą diabła za duszę człowieka 38A także zapłatą za cnotę dziewczyny:
zegarek z brylantami 38Bf, w pieśni cnota dziewczyny jest droższa niż zegarek, dukaty, brylanty i5b,
brylant złoty i5c; również narzeczony jest droższy dziewczynie niż B. 1 perły drogie 26.
DOKUMENTACJA-łDROGlE KAMIENIE
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/193-195; De Vries Dic 135; K o ł a c z k o w s k a Maria, Kamienie i klejnoty,
Warszawa 1961, s. 81-95; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie
św:ata, [w:] Język a kultura, t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 167-168, 176-179.
-►DIAMENT, DROGIE KAMIENIE.
Małgorzata Brzozowska
DIAMENT
Wstęp Eksplikacja: Nazwy i kategoryzacje. Kolekcje. Pochodzenie. Posiadacze. Wygląd. Właściwości.
Użytkowanie. Lokalizacja.
Dokumentacja "►drogie kamienie. Bibliografia.
W polskiej kulturze ludowej diament jest uważany razem z -►brylantem za najwartościowszy
spośród drogich kamieni. Stawia się go w szeregach wartościujących zaraz po złocie i ewentualnie
srebrze. Jest symbolem piękna, twardości i najwyższej
wartości.
W s t a r o ż y t n o ś c i był ceniony przede wszystkim ze względu na swoją twardość dzięki
czemu mógł być używany do obróbki innych kamieni. Uważano, że pozbawia truciznę jej mocy,
chroni przed magicznymi praktykami, koi strach przed duchami i leczy obłęd For Sym 137-138. Był
traktowany jako doskonały kryształ Herd Lek 31. W starożytnym Rzymie diamentowy pierścionek
zaręczynowy był gwarancją harmonijnego pożycia małżeńskiego De Vries Dic 135.
432 _______________________ DIAMENT - eksplikacja
DIAMENT eksplikacja _______ 433
Zarówno w starożytności, jak i w c h r z e ś c i j a ń s t w i e był symbolem jasności, siły, odwagi,
stałości, niezachwiania w wierze i niezwyciężoności For Sym 138, Lur slow 42, De Vries Dic 135.
Średniowieczni poeci i pisarze widzieli w nim symbol wierności For
Sym 139, Lur Slow 42.
=
TT D. to kamień 8, 17, rzadziej drogi metal TN Księżpol 1984. Nazwa diament przejęta poprzez
łacinę (diamantum) z grec. adamas 'niezwalczony; nie rysujący się' Bruc SE 89, przy czym w grece
nazwa ta od czasów Hezjoda była używana na oznaczenie najtwardszego metalu i najtwardszego
drogiego kamienia De Vries Dic 135. Jest to też skarb 50, MAAE 1898/131, bogactwo 50. Przymiotnik
diamentowy przyjmuje wtórne znaczenie czysto wartościujące 'kosztowny, niezwykle cenny' np. 8, 17.
+ Tworzy stałe zespoły z innymi k o s z t o w n o ś c i a m i , zwłaszcza zlotem, srebrem i perłami
- stawiany zaraz po złocie i srebrze:
(a) skarbami są dyjamenty, złoto, srebro, miedź K 5 Krak 42; dyjamenla, perły K 7 Krak 36;
bogactwami są korale, perły, dyjamenty, busztyny 1 inne skarby 50; lampy w podziemnym państwie są
wysadzane brylantami, diamentami 39c;
(b) w niebie wszystko się świeciło od złota, srebra, dyjamentów 52c, w legendarnej pieczarze
ściany są błyszczące od sne&ra, złota, dyamentów, karbunkulów 1 innych drogich kamieni 47d; na
drugim świecie są złoto, dyjament i rozmaite drogości K 14 Poz 105, na Babiej Górze są złoto,
dyjament, srebro Lud 1914-1918/258; pałac niebieski jest zbudowany z pereł, dyjamentów, rubinów i
najszacowniejszych kosztowności 52b;
(c) w pałacu się świeciło od srebra, złota, diamentów 47c; kolejno - srebrna panna, srebrny ptak,
srebrna klatka, złota . . . , diamentowa ... znalezione w podziemiach 44; dary zmarłego ojca dla synów -
kolejno srebrny, złoty, diamentowy munsztuk 45;
(d) stroje i klejnoty: strój królowej świeci się od srebra, złota a diamentów 38B; ozdoby czarnego
człowieka to dyjament, perły, łańcuchy 35; ozdoby dziewczyny - złoto i drogi diament 30; ozdoby
Kopciuszka - złoto, srebro, diamenty 38B;
(e) prezenty od gołębia dla różnych osób (w kolędzie): tysiąc złotych, dyjamenty, pierścień złoty,
capka lisia 5, podob. i5a;
(f) szmaragdy, dyjamenty mają dla chłopca mniejszą wartość niż najlichsze sprzęty których może
używać razem z ukochaną 14;
(g) w pieśniach weselnych D. i perły: dyjament między perłami to dziew
czyna/chłopiec między druhnami 10, 28;
(h) [trumna ze] złota, śrebła, dyjamentu 38B.
x
O pochodzeniu D. zapisano wierzenie, że wyrzucają je fale na morzach K 7 Krak 36; w podaniu
w D. zamienia się łańcuszek od skarbnika Lig śląsk 58.
• P o s i a d a c z a m i D. lub diamentowych ozdób są przede wszystkim istoty
n a d p r z y r o d z o n e , związane ze światem mitów albo baśni. One też dają D. ludziom. Są to
wąż40,por. 53, 54; krukiK i7Lub 200; skarbnik4Te,38B, diabeł 48. Diamentowe ozdoby miewają także
najbogatsi ludzie, np. królowa 38B, 39b, królewna 39A, olbrzym 39B, sporad. Kopciuszek 38B. Tylko
w pieśniach - myśliwy I5a, gołąb 5.
® D. w sfrazeologizowanych porównaniach: ś w i e c i się 38B, 47c, 52c, K 12 Poz 11;
od D. bije jasność K 17 Lub 200; blask Pies Śl 2/336, D. b ł y S Z C Z y 47d; lśni Bart Lub
349; l i g o c e się 38B; g a ś n i e 19.
O D. jest t wa r d y TN Gorajec 1984 i d r o g i 30, Bart Lub 262; zloty 1; Kamień złoty/biały
diamentowy jest zestawiany z panną i jest symbolem czystości 8, 17, ->biały kamień, ->złoty kamień.
Mówią, że jest piękny: ś l i c n y , co cud MAAE 1898/I3i, najśliczmejszy lOa, najślicmejsy 28,
najpiękniejszy lob, przecysty io
a
.
W pieśniach taki jak D. jest (a) chłopiec: książę kiejby dyjamencik Gaj Rozw 118, starosta jak
dyjamencik Piat Krak 262, kochaneczek jako dyjamyncik Sad Podh 124, Mika Oraw 46, kochaneczek ...
świeci się jak dyjament K 12 Poz 11, por. lob; (b) dziewczyna: [córka] ... jako dyjament ioa;
dziewczyna jako dyjamentu blask Pies śl 2/336, por. lOa, 28.
W przemowach weselnych i pieśniach zalotnych bardziej wartościowe niż D. jest cnota
dziewczyny 8, i5a, 16, 17; prostota pana młodego 13, oczy i włosy ukochanej 14.
Jfr D. to m a t e r i a ł , często wspólwystępujący ze złotem i srebrem, z którego w podaniach,
wierzeniach i bajkach są zbudowane/zrobione: pałac niebieski 52b, urządzenie nieba r>2c, paląc
topielca 47b, urządzenie pałacu 47c, urządzenie statku Sim śiopol 33; trumna 38B, a także przedmioty
o szczególnych własnościach magicznych i/lub wyjątkowej wartości materialnej, jak np. koń i jego
uprząż: koń, rzemień, uzda, podkowy 46; munsztuk 45. W baśniach D. umożliwia bohaterowi przeżycie
40.
Bohaterowie wierzeń i baśni mają szaty i klejnoty diamentowe (z D.): z deamantów szaty Karl SGP
1/324, ozdoby sukni 38B, czarny człowiek jest ubrany w dyjament 35, zamiast guzików skarbnik ma D.
38B, korona króla wężów 53, 54, korale [złotej kaczki] 38B. Z D. (diamentowy) jest zaręczynowy lub
ślubny pierścień 18, 39 - jako gwarancja stałości i harmonijności związku. W pieśni: wianek
dyjamenciany (z D.) jest mniej warty dla dziewczyny od rucianego 29, ale metafor, dyjamenty zgasły
na wianku - dziewczyna straciła cnotę 19, D. dziewczyny to wianek ruciany 9.
W kolędach D. może być darem, np. dla Jezusa Bart Lub 349, albo dla arendarki 5. W pieśniach
bywa zapłatą, zwłaszcza dla dziewczyny za cnotę i5a. W pieśniach miłosnych występuje w
metaforycznym zwrocie pisać scyrem dyjamentem 'kochać szczerze' 2ia, serca dyjamentem na złotym
papierze 'wyrażać szczerą miłość' 2lb, napisać piórem, a nie dyjamentem 'nie kochać szczerze' 2ic.
Powszechnie znany jako n a r z ę d z i e do krajania szkła TN Gorajec 1984.
W m e d y c y n i e ludowej przeciw poronieniu radzą diamentowy pierścień nosić
na palcu Wisła 1894/582.
A D. jest zwykle w „innym świecie", zwłaszcza w z i e m i K5Krak42, w m o r z u 50, w
p a ł a c u 47c.
DOKUMENTACJA-HmOGIE KAMIENIE
BIBLIOGRAFIA: Chcv Dic 2/193-195, De Vries Dic 135; For Sym 137-139; Herd Lek 31; Kluk Krzysztof, Rzeczy
kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o klcynotach,
kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 25-30; K o ł a c z k o w s k a Maria, Kamienie
i klejnoty, Warszawa 1961; K r z y w o b l o c k a Bożena, Krzywoblocka Róża, Magia klejnotów, Warszawa 1976,
s. 48-93; K r z y w o b l o c k a Bożena, Krzywoblocka Róża, Tajemnice klejnotów. Warszawa 1983, s. 198-203;
M a ś l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s. 109-148; M a z u r k i e w i c z
Małgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie świata, [w:] Język a kultura, t. 2, pod red. J. Puzyniny i
J. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 168-170, 176-179; Wórt Hoff 2/194-196, s. 141-174.
->BIAŁY KAMIEŃ, BRYLANT, DROGIE KAMIENIE, ZŁOTY KAMIEŃ.
Małgorzata Brzozowska
434
DURSZTYN - eksplikacja
DURSZTYN eksplikacja __________________________ 435
BURSZTYN
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i kategoryzacje. Rodzaje. Kolekcje. Pochodzenie. Wygląd. Właściwości. Obiekt.
Użytek. Lokalizacja.
Dokumentacja "►drogie kamienie. Bibliografia.
Bursztyn należy do nielicznych powszechnie znanych i dostępnych drogich kamieni. Ma
rozbudowaną mitologię dotyczącą pochodzenia z łez ludzkich oraz szerokie zastosowanie lecznicze,
apotropeiczne (jako kadzidło) oraz jako dar.
W języku g r e c k i m nazwany elektron, przy czym ta sama nazwa oznaczała i pewien rodzaj
metalu, delikatny brąz, i emalię, i mieszaninę złota i srebra (tzw. białe złoto) For Sym 143. Arabskie
amber jest tłumaczone jako am-ber 'syn słońca' De Vrim Dic 12, niewątpliwie z uwagi na
charakterystyczną barwę bursztynu. Według mitologii greckiej bursztyn powstał z łez Heliadów
opłakujących śmierć Faetona albo wg mitologii g e r m a ń s k i e j z łez Frei, poszukującej Svipdaga;
symbol słońca (podobnie w Starym Testamencie) De Vries Dic 1 2. W wierzeniach greckich i
s k a n d y n a w s k i c h symbolizował nieśmiertelność De Vnes Dic 12. Powszechnie używany jako
lek dający siłę, szczęście i długowieczność, chroniący przed chorobami gardła i lunatykowaniem De
Vries Dic 12.
=
Nazwa bursztyn pochodzi od śrdniem. bornsten lub wschodniopruskiego bornstein Klug EW
67-68, tj. 'palący się kamień', co wiąże się ściśle z jego wyglądem, funkcjami kultowymi i leczniczymi.
Do zastosowania B. odnosi się jego kurpiowska nazwa kadzidło, do cech wyglądu nazwa- żółty
kam(ień), zdłti kam / zalti kamńań (Kaszuby). Nazwa jantar została zapożyczona z litew. gentaras
(Kurpie) Klug EW 68.
H Uważany za kamień, kam 57, choć zapisano też nowsze opinie, wedle których to żywica z
drzewa jakoby drogi kamień Lud 1947/296, zizica [= żywica] od potopu swata 49.
ty Są różne rodzaje B. wyróżniane na podstawie barwy: szum 'B. bardzo kruchy i dlatego najmniej
wartościowy', blankier 'B. świecący się bardzo', cacko 'B. przeźroczysty', kapuściak 'B. biały' Lud
1952/414, płomyk 'B. czerwony' 37, Lud 1952/414, knoch 'B. bladożółty, kościany' 37, Lud 1952/415,
brandsztych 'małe kawałki B.' Lud 1952/415 (zob. niżej). „Odmiany B. kopanego w ziemi nazywano
gruntowym, dla odróżnienia od wodnego, błotnego, torfowego i in." PSL 1973/4/191.
T B. uznawany za bogactwo i s k a r b 50 tworzy stałe zespoły z koralami, perłami, dyjamentami
50.
x
Powszechne jest przekonanie, że B. powstał z żywicy drzew 49, Lud 1947/296, a zwłaszcza sosny
PSL 1973/4/191, PSL 1964/3/111. Według gadki kurpiowskiej B. to ludzkie łzy, gdyż w czasie potopu
ludzie płakali, a ich Izy wpadając w wodę zamieniały się w B. - tym jaśniejsze i czystsze, im bardziej
niewinni ludzie płakali 49A. B. na Kurpiach wykopuje się z ziemi, czym zajmują się bursztyniarze.
Jeśli któryś z nich umrze, mówią, że poszedł na tamten świat burśtyn kopać Lud 1952/401, podob
PSL
1973/4/196.
® B. najczęściej ma k o 1 o r właściwy tylko sobie i od niego nazwany b u r s z t y n o w y m
Szym SDom 1/60, K 17 Lub 78. Jest więc Zazwyczaj ŻÓlty 60, NKPP żółty 1, Wisła 1895/557; źalti
57, miodowy PSL 1964/3/m, PSL 1973/4/191, 194; żółto-, jasnomiodowy PSL 1973/4/191; bladożółty -
knoch 37, metaf. bursztyny ze złota (zarazem określenie żółtej barwy i dużej wartości) 15; czerwony
PSL 1964/3/m - tzw. płomyk 37; czerwonawy 60, PSL 1973/4/191; brązowy 60; rzadziej B. bywa koloru
kości, biały PSL 1964/3/m; jasnozielonkawy - kapuściak PSL 1964/3/m, PSL 1973/4/191; a nawet czarny,
przepow. bursztyn czarny, szczęscć marne NKPP bursztyn 1. Jest ceniony za p r z e j r z y s t o ś ć i
c z y s t o ś ć : fraz. czysty NKPP czysty 4; jak łza cysty i przejzysty ... przyciemniały, zamglony,
zachmuzony jekby ... brudny [zależy od tego, z czyich łez powstał] 49. B. bywa porównywany z oczami
(i odwrotnie), przez co podkreśla się, że jest ładny, por. Ocy jek burśtyn Lud 1952/401. Metaf.
bursztyny to skwarki ze słoniny Lud 1952/401, podob. PSL 1973/4/196. Czasem „w D. w pośrodku dają
się widzieć muchy, mrówki, rybki, pająki, żabki, świerszcze, drzewka, jaszczurki" Lud 1947/296.
O Jest przede wszystkim t w ar d y PSL 1964/3/m, ma ponadto własność przyc i ą g a n i a do
siebie drobnych przedmiotów. Cięgnie, jak mówią, bursztyn ździebło słomy NKPP bursztyn 2. Pali s i ę,
wydając przy tym przyjemny zapach 49, odpędzając złe moce Wisła 1894/764, 1895/497. B. jest
kosztowny i wartościowy, traktowany jako oznaka bogactwa.
♦ B. jest przedmiotem poszukiwań np. Folf Zagnr 1215, h a n d l u - razem z koralami, perłami,
dyjamentami 50; kradzieży Sim ślOpoi 141; bywa darem, zob. niżej. O dobrej ziemi mówią, że jest z
bursztynem PSL 1973/4/196.
ł Jest używany głównie do wyrobu o z d ó b , zwłaszcza korali i paciorków do naszyjników 49,
Szym SDom 1/60, PSL 1962/3/164, PSL 1964/3/m, PSL 1973/4/192, 195 (przeniesiono nawet nazwę z B.
na bursztynowe paciorki i korale, np. Karl SGP 1/141, LL 196I/4-6/92), spinek do koszul K 41 Maz 234,
PSL 1955/1/53, PSL 1962/3/164 i do kapeluszy PSL 1964/3/m i innych. W pieśni weselnej śpiewają o
bursztynowych półmiskach, lipowych stolach, toruniowych obrusach na weselu 6. B. bywają d are m
dla narzeczonej, razem ze spódnicami i korolami Kom Tatr 30. W oczepinowej pieśni weselnej
zbierają dla panny młodej na wyposażenie mężatki, zwłaszcza na burstyny, zęby miała ład-nych
/piękny eh / samych / czterech synów / córki i syny 7.
W l e c z n i c t w i e ludowym jest stosowany w różnych postaciach jako lek na bóle głowy LL
1976/3/45,48, PSL 1973/4/196, TN Zamch 1984, na bóle głowy i schorzenia ucha Kul wic! 3/413-,
zmęczenie LL 1976/3/45 i na wzmocnienie LL 1976/3/48; na oczy TN Zamch 1984, PSL 1973/4/196; na
astmę LL 1976/3/47, na gruźlicę Kul wiei 3/426 i choroby we-wnętrzno-plucne PSL 1973/4/196; na
katar PSL 1973/4/196 i zabezpieczający przed grypą LL 1976/3/48; na reumatyzm LL 1976/3/48;
przeciw padaczce (razem z perłami, kamieniem szmaragdowym, koralami czerwonymi, jemiołą
dębową i złotem malarskim) 55, żółtaczce Wisła 1891/423; na powiększoną tarczycę LL 1976/3/47; do
okadzania boleści zwanej macicą (razem z piórami i obciętymi włosami pacjentów) K 40 MazP 69.
Używają go także jako k a d z i d 1 a 49, od czego pochodzi kurpiowska nazwa B. kadzidło NKPP
kadzić i, do kadzenia w izbach i stajniach, aby oddalać złe duchy i czarownice Wisła 1894/764, Wisła
1895/497, do kadzenia w kościele PSL 1973/4/198. W tym celu jest poświęcany w dzień Trzech Króli
(razem z kredą).
436
KRYSZTAŁ eksplikacja
MARMUR eksplikacja
4:57
A Jest przede wszystkim w w o d z i e np. 49, ściślej - w m o r z a c h np 50,
rzadziej - w z i e m i 49B.
DOKUMENTACJA-+DROGIE KAMIENIE
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 1/45-46; De Vries Dic 12; For Sym 143; G r a b o w s k a Janina, Polski bursztyn,
Warszawa 1982; H e f l i k Wiesław, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978, s. 38-40; K a t i n a s W., Jantar i
jantaronosnye otlożenija juznoj Pribaltiki, W ilnus 1971; K o ł a c z k o w s k a Maria, Kamienie i klejnoty,
Warszawa 1961, s. 11-16, 274-279, 280-284; K o s m o w s k a - C e r a n o - wicz Barbara, Konart Tomasz,
Tajemnice bursztynu, Warszawa 1989; K o s s a k Zofia, Bursztyn, Warszawa 1972; K r z y w o b ł o c k a
Bożena, Kr2ywobłocka Róża, Magia klejnotów, Warszawa 1976, s. 201—224; K r z y w o b ł o c k a - L a u r o w
Róża, Droższe od złota, Warszawa 1974, s 57-70; Luka Leon Jan, Wierzenta pogańskie na Pomorzu Wschodnim w
starożytności i we wczesnym średniowieczu, Gdańsk 1973, s, 69-71; M a ś l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie
szlachetne, Warszawa 1967, s. 271-276; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym
obrazie świata, [w:] Język a kultura, t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 174, 176-179;
P ę c z a l s k a Anna, Złoto północy. Opowieści o bursztynie, Katowice 1981; SKSI Lec 56-57; SSSł 206-208;
W e d d i n g t o n J., Amber golden Legacy oj Time, „Rotunda", vol. 17, nr 4, Ontario-To-ronto 1985; Wórt HofT
l/
109
!"
1093
-ł-DROGIE KAMIENIE
Małgorzata Brzozowska
KRYSZTAŁ
Wstęp, Eksplikacja: Nazwa. Kolekcje. Właściwości. Użytek.
Dokumentacja —^drogie kamienie. Bibliografia.
W polskiej kulturze ludowej kryształ jest wzorcem czystości i przezroczystości oraz oznaką
bogactwa.
W s t a r o ż y t n o ś c i był uznawany za jeden z drogich kamieni, a ze względu na swą
przezroczystość traktowano go jako symbol zjednoczenia przeciwieństw -ducha i materii De Vries Dic
121, Herd Lek 75. Był też symbolem czystości, mądrości i wiedzy De vries Dic 121, Herd Lek 75.
Ponieważ może zapalić światło za pomocą promienia słonecznego, który przezeń przechodzi, w
c h r z e ś c i j a ń s t w i e stał się symbolem Maryi i Niepokalanego Poczęcia Herd Lek 75. Używano
go też jako talizmanu przeciwko diabelskiemu spojrzeniu De Vries Dic 121.
=
Nazwa kryształ, poświadczana dość licznie w tekstach ludowych, jest wywodzona od łac. crystallus
tzn. 'lód; kryształ górski, puchar z kryształu górskiego' SI SE 3/202. Definicje K. w słownikach języka
polskiego wskazują na to, że znaczenie 'odmiana kwarcu, drogi kamień' dominowało w polszczyźnie
ogólnej co najmniej do schyłku XIX w., kiedy to zaczęło się upowszechniać specjalistyczne
dotychczas znaczenie K. 'rodzaj szkła', dlatego przyjmujemy, że K. jest rodzajem drogiego kamienia. ł
W pieśniach zalotnych i weselnych oraz bajkach K. współ występuje z koszt o w n y m i
m a t e r i a ł a m i (drogie kamienie, perty, diamenty, marmur, złoto, srebro) jako budulec
zmitologizowanego (zgodnie z konwencją pieśni obrzędowych)
domu młodych lub ich rodziców 3, 12, 22, K 40 MazP 154 oraz pałacu niebieskiego 52a, pałacu
topielca/utopca: 36, gór K 14 Poz 135.
O K. jest c z y s t y , co jest sfrazeologizowane w porównaniu czysty jak krysz-tał/brylant/bursztyn
NKPP czysty 9, 3, 4, Szym SDom 3/438. Jak kryształ jest też woda -NKPP woda 88, K 40 MazP 6,
woda kryształowa S SFr 1/361. K. jest p r z e z r o c z y s t y , w sfrazeologizowanym porównaniu:
przezroczysty jak krysztal/ałabaster NKPP przezroczysty. Jest miarą p i ę k n a , np. koń [piękny] jak
kfistdł MAAE 1898/131.
ł W bajkach jest m a t e r i a ł e m , z którego są zbudowane: pałac niebieski 52a i pałace topielca
47b i utopca 51. Kryształowe są przede wszystkim okna - w marmurowym pałacu czarnoksiężnika 47a.
W pieśniach miłosnych okna kryształowe 22 (sporad. w weselnych 12, kolędach 3) wspólwystępują
najczęściej z marmurowymi ścianami 3, 22a, d, e, f, marmurowymi siołami 22d, marmuiowym zamkiem
22c, malowanymi ścianami 22h i in. dostatkami w wyidealizowanym domu dziewczyny (ewent. jej
matki, sporad. chłopca). Przedmioty z K. są zawsze znamieniem b o g a c t w a i pozostają w związku
z K - drogim kamieniem; być może pełnią także (zwł. szyba i okna) funkcję ochrony wnętrza lub
właściciela przed złym spojrzeniem (urokiem) De Vnes Dic 121. Niekiedy K. służy do wróżenia Mosz
Kul 2/375.
K. jest materiałem do wyrobu naczyń; kryształowe (z K.) mogą być np. salaterki
Szym SDom 3/438, flaszka 11.
DOKUMENTAC.lA-»DROGIE KAMIENIE
DIDLIOGRAFIA: Chev Dic 2/135-137; De Vries Dic 121-122; H e f l i k Wiesław, Kamienie ozdobne Polski,
Warszawa 1978, s. 6; Herd Lek 75; K l u k Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie
i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie z figurami,
Warszawa 1802, s. 53-56; K r z y w o b ł o c k a Bożena, Krzywobłocka Róża, Tajemnice klejnotów, Warszawa
1983, s. 30-54; M a ś l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s. 196-198;
M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie świata, [w:] Język a kultura, t.
2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 171-172, 176-179; Wood E., Kryształy i światło,
Warszawa 1967; W6rt HofT 5/576-594.
-►DROGIE KAMIENIE.
MB.
MARMUR
Eksplikacja: Nazwy. Wygląd i właściwości. Co jest marmurowe / z marmuru?
Dokumentacja -^drogie kamienie. Bibliografia.
=
Nazwa marmur (często w postaci marinuł) pochodzi od łac. marmor, wziętego z kolei z greckiej
ogólnej nazwy 'kamienia' Briic SE 323, por. Vas ES 2/668; w zgodzie z tym pozostaje nazywanie go w
polszczyźnie kamieniem np. TN Gorajec 1984, kamieniem marmurowym np. 24, drogocennym
kamieniem TN Księżpol 1984.
® Najsilniej utrwaloną cechą wyglądu M. jest b a r w a . Istnieje wprawdzie świadomość tego, że
marmur występuje ui rozmaitych kolorach 60, TN Gorajec 1984,
438
RUDIN eksplikacja
ALABASTER eksplikacja __________________________ 439
ale najczęściej mówi się, że jest b i a ł y np. LL 1964/1-2/102. Jest to językowo utrwalone i
sfrazeologizowane w postaci popularnych porównań: biały jak marmur/alabaster; z twarzą jak
marmur białóm NKPP biały 4. Oceniają, że jest piękny LL 1964/1-2/102.
A ♦ Tak jak inne kamienie jest t w a r d y ■za.i z im n y (nieczuły) NKPP zimny 4.
Powszechnie uważa się, że z M. są zrobione/zbudowane obiekty (przedmioty) związane z
przejściem człowieka do i n n e g o ś w i a t a lub stanu.
W baśniach i podaniach marmurowe (z M.) są lub mają być: kościół Kap Baj 114; pałac
czarnoksiężnika z kryształowymi oknami i złotym dachem 47a, w war: podziemna sala, do której chroni
się chłopiec walczący z diabłem; schody, które prowadzą pod ziemię, do innego świata.
Często także marmurowe (z M.) są elementy urządzenia c m e n t a r z a , takie jak na przykład
pumńiki i posągi Szym SDom 4/538, TN Gorajec 1984; krzyż stoin Żyw 238, tablica Szym SDom
4/538, trumna K 21 Rad 72, Karl SGP 3/117. Wiąże się z tym także lokalizacja M. (kamienia
marmuwwego): na grobie 24, 31.
W pieśniach miłosnych zamek marmurowy 22c, ściany marmuwwe 3 (kolęda), 22a, e, okno
marmurowe 22f, stoły marmurowe 22d, f, por. także 12 weselna, które współ występują najczęściej z
kryształowymi oknami 3, 22a, d, f, i innymi dostatkami, oznaczają bogactwo i dobrobyt. One to, a także
divga wybita marmurem 36 zapowiadają małżeństwo i przejście do lepszego stanu.
W pieśniach miłosnych i zalotnych marmurowy stół nawiązuje być może do ołtarza i mediacyjnej
symboliki kamienia 23. W kolędzie z M. jest Jezusowe łóżeczko 2a i kolibka 2b.
DOKUMENTACJA-+DROGIE KAMIENIE
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 312; H e f l i k Wiesław, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978, s. 27-31; Kluk Krzysztof, Rzeczy
kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich
kopaniu i o górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 70-73; M a ś l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa
1967, 8. 242; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie Świata, [w:] Język a kultura; t. 2,
pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 172-174, 176-179; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Marmur. Dwie
wersje artykułu hasłowego do „Słownika ludowych stereotypów językowych", Etnolingwistyka 3, 1990, s. 71-77; Wort Hoff 1/1456-1457.
-►DROGIE KAMIENIE.
MB
RUBIN
W polskiej kulturze ludowej rubin często występuje jako synonim drogiego kamienia, w gruncie
rzeczy jednak jest mało znany, i jest jednym z niewielu drogich kamieni, które nie mają tradycji
mitologicznych For Sym 140.
Nazwa pochodzi od łac. ruber 'czerwony' BrGc SE 466, por Vas ES 3/511, w zebranym materiale
brak potwierdzenia utrwalenia tej cechy.
Tworzy stałe zespoły z innymi k o s z t o w n o ś c i a m i - perłami, dyjamentami K 7 Krak 2i; i
klejnotami - brylantami, perłami K 5 Krak 370. R. jest kosztowny, cenny K 7 Krak 21, NKPP cena 3 i
rzadki NKPP cena 3. R. może być częścią klejnotu, np. zausznic
K 5 Krak 370; w bajkach z pereł, dyjamentów, R., kosztowności jest zbudowany pałac niebieski K 7
Krak 21.
DIDLIOGRAFIA: Chev Dic 4/131; De Vries Dic 394; For Sym 140; Herd Lek 138; Kluk Krzysztof, Rzec2y kopalnych osobliwie
zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie z
figurami, Warszawa 1802, s. 30-33; K o ł a c z k o w s k a Maria, Kamienie i klejnoty, Warszawa 1961, s. 174-176;
K r z y w o b l o c k a Bożena, Krzywoblocka Róża, Magia klejnotów, Warszawa 1976, s. 94-108;
K r z y w o b ł o c k a - L a u r o w Róża, Droższe od z ł o t a , Warszawa 1974, s 51-52; M a ś l a n k i e w i c z Kazimierz,
Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s 148-158; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie
świata, [w] Język a kultura, t 2, pod red. J. Puzyniny i .1. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 175, 176-179; Wort Ilolf 7/841-842.
->DROGlE KAMIENIE.
M.B.
SZMARAGD
Od czasów s t a r o ż y t n o ś c i szmaragd jest jednym z najbardziej cenionych kamieni.
Przypisywano mu własności lecznicze i siłę wieszczą For Sym 141-142.
We francuskim przekładzie B i b l i i zwany barequet (od'rzucać ogień, błyszczeć'), co było
związane z jego piękną, zieloną barwą.
W ś r e d n i o w i e c z n y m c h r z e ś c i j a ń s t w i e przypisywano mu związek z diabłem
Herd Lek 157. Prawdopodobnie w związku z kolorem budzącym skojarzenia z wiosenną przyrodą
uchodził za symbol dziewictwa i czystości ForSym 142. W polskim folklorze wspomina się go w
pieśniach i receptach medycznych. W pieśni miłosnej tworzy zespół z innymi kosztownościami:
szmaragdy, dyjamenty mają dla chłopca mniejszą wartość niż najlichsze sprzęty, które może mieć z
ukochaną K 6 Krak 448.
W medycynie ludowej miał być stosowany przeciw poronieniu razem z jaspisem i kośćmi jelenimi
Wisła 1894/582; oraz przeciw padaczce PSL 1965/3/163.
DIDLIOGRAFIA: Chev Dic 2/259-261; De Vries Dic 165; For Sym 141-142; Herd Lek 157; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych
osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o
górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 36-38; K o ł a c z k o w s k a Maria, Kamienie i klejnoty, Warszawa 1961, s. 221-225;
K r z y w o b l o c k a Bożena, Krzywoblocka Róża, Magia klejnotów, Warszawa 1976, s. 108-127;
K r z y w o b ł o c k a - L a u r o w Róża, Droższe od złota, Warszawa 1974, s 47-49; M a ś l a n k i e w i c z Kazimierz,
Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s. 158-168; Wórt Hoff 8/20.
-►DROGIE KAMIENIE.
M.B.
ALABASTER
Nazwa drogiego kamienia występuje rzadko w tekstach ludowych; przypisuje mu się b i a ł o ś ć
(bladość), p r z e z r o c z y s t o ś ć i p i ę k n o , zwykle w postaci sfrazeologizowanych porównań
typu: biały/blady jak alabaster/marmur NKPP biały 4, blady 3, przezroczysty jak alabaster/kryształ
NKPP przezroczysty, piękny jak alabaster NKPP
piękny 16.
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 7; H e f l i k Wiesław, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978, s. 31-32;
K o ł a c z k o w s k a Maria, Kamienie i klejnoty, Warszawa 1961, s. 280-284; M a ś l a n k i e wicz Kazimierz, Kamienie
szlachetne, Warszawa 1967, s. 228; Wort Hoff 1/238.
-+DROGIE KAMIENIE.
M.B.