bati karadenİz bÖlgesİ’nde tÜrk findiĞi (corylus colurna l ... · saptamak ve ex-situ olarak...

Müdürlük Yayın No: 29 ISBN: 978-605-393-122-5

BATI KARADENİZ BÖLGESİ’NDE TÜRK FINDIĞI (Corylus colurna L.)’NIN EX-SITU

YÖNTEMİYLE KORUNMAYA ALINMASI VE POPULASYONLARDA GENETİK ÇEŞITLİLİĞİN

ARAŞTIRILMASI

(ODC: 232.318 ve 232.328.5)

Preservation of Turkish Filbert (Corylus colurna L.) by Ex-Situ Conservation Methods and Research of Genetic Variation

in Populations in The Western Blacksea Region

Zehra ÖZPAY PALAZOĞLU Mustafa ARSLAN

Suat TOSUN

Teknik Bülten No: 18

T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ BATI KARADENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ

MÜDÜRLÜĞÜ

THE WESTERN BLACK SEA FORESTRY RESEARCH INSTITUTE

BOLU/TÜRKİYE

ii

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ………………………………………………………………….......vi ÖZ .. ………………………………………………………………………vii ABSTRACT .......................................................................... ……………..viii 1. GİRİŞ …………………………………………………………………...1 2. LİTERATÜR ÖZETİ .. …………………………………………………3 3. MATERYAL VE YÖNTEM…………………………………………...6

3.1. Populasyonların Tanıtımı …………………………………………….6 3.2. Tohum Özellikleri……..………………………………………...…....9 3.3.Örnek Alanlar ve Dikim Alanları ……………………………………..9

3.3.1. İklim . …………………………………………………………….9 3.3.2. Anakaya ve Toprak . ……………………………………………18

3.4. Yöntem .. ……………………………………………………………21 3.4.1. Yetiştirme Çalışmaları..................................................................21 3.4.1.1. Generatif Üretim..................................................................21 3.4.1.2. Vejetatif (Aşı Metodu ile) Üretim.......................................21 3.4.2. Fidan Karakteri Deneme Deseni . ………………………………22

3.5. Arazi Çalışmaları................................................................................26 3.5.1. Fidanlık........................................................................................26 3.5.2. Seymenler Orman Deposu...........................................................29 4. BULGULAR ………………………………………………………….30

4.1. Fidan Karakterine İlişkin Bulgular ………………………………….32 4.1.1. Çimlenme ve Yaşama Durumu....................................................32 4.1.2. Hipokotil Boyu ............................................................. ......33 4.1.3. Tomurcuk ve Dal Sayısı…............................................. ... ........33 4.1.4. Boy Gelişimi.......................................................... ....................34 4.1.5. Çap Gelişimi.................................................................... ...........34 4.1.6. Tomurcuk Bağlama Seyri............................................................35 5. TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER ………………………………38 ÖZET ……………………………………………………………………….42 SUMMARY……………………………………………………………...…43 KAYNAKÇA ………………………………………………………………44

iii

EKLER …………………………………………………………………….52

EK-1 Tohum Plantasyonu Dikim Alanı Krokisi (Seymenler Orman Deposu-Bolu) ……………………………………………………………51 EK-2 Aşılı Tohum Bahçesi Krokisi (Bolu Orman Fidanlık Şefliği)……………………………………………………………...……52 EK-3 Klonal Aşı Materyali Tedarik Bahçesi Krokisi (Bolu Belediyesi Fidanlık Alanı)…………………………………………………………...53

EK-4 Araştırma Alanlarının Mevkii ve Toprak Yapısı.............................54 EK-5 Bolu Meteoroloji İstasyonu Verileri................................................55 EK-6 Seben Meteoroloji İStasyonu Verileri.............................................56 EK-7 İskilip (Çorum) Meteoroloji İstasyonu Verileri...............................57 EK-8 Azdavay (Kastamonu) Meteoroloji İstasyonu Verileri....................58 EK-9 Örnek Alan 1’e ait enterpole edilmiş meteorolojik ölçmeler (Bolu Meteoroloji İstasyonu baz alındı.....................................................59 EK-10 Örnek Alan 2’ye ait enterpole edilmiş meteorolojik ölçmeler (Bolu Meteoroloji İstasyonu baz alındı)....................................................59 EK-11 Örnek Alan 3’e ait enterpole edilmiş meteorolojik ölçmeler (Bolu Meteoroloji İstasyonu baz alındı)....................................................60 EK-12 Örnek Alan 5’e ait enterpole edilmiş meteorolojik ölçmeler (Seben Meteoroloji İstasyonu baz alındı)..................................................60 EK-13 Örnek Alan 6’ya ait enterpole edilmiş meteorolojik ölçmeler (Bolu Meteoroloji İstasyonu baz alındı)....................................................61 EK-14 Örnek Alan 9’a ait enterpole edilmiş meteorolojik ölçmeler (İskilip Meteoroloji İstasyonu baz alındı)................................................61 EK-15 Örnek Alan 10’a ait enterpole edilmiş meteorolojik ölçmeler (Azdavay Meteoroloji İstasyonu baz alındı).............................................62 EK-16 Fotoğraflar………………………………………….………..…..63 EK-17 1000 Dane Ağırlığı ve Ailelerin Bulunduğu Yükseltiler...…........67 EK-18 Populasyon Ortalama Değerleri.....................................................68

iv

ÇİZELGELER DİZİNİ

Çizelge-1 Populasyon ve Ailelere Ait Bilgiler ........................................... 7 Çizelge-2 Populasyonlara Ait Bilgiler ........................................................ 8 Çizelge-3 Populasyonların 1000 Dane Ağırlıkları ...................................... 9 Çizelge-4 Thorntwaite’e Göre Yapılan Su Bilançosu Analizi .................. 11 Çizelge-5 Örnek Alanların Erinç’e Göre İklim Tipleri ............................. 13 Çizelge-6 Örnek Alanların Çeşitli Fiziksel ve Kimyasal Toprak Özellikleri ................................................................................ 19 Çizelge-7 Seradaki Fidan Karakteri Deneme Desenine İlişkin Bilgiler ... 23 Çizelge-8 Gözlenen Fidan Karakterleri ve Açıklamaları .......................... 26 Çizelge-9 Aşılı Tohum Bahçesi Desenine Ait Bilgiler ............................. 28 Çizelge-10 Populasyonun Etkisine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları ...... 36 ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil-1 Populasyonların Bulunduğu Bölgeler ........................................... 6 Şekil-2 Thorntwaite’a Göre Su Bilançosu Grafiği .................................... 10 Şekil-3 Sıcaklık Grafiği ............................................................................ 10 Şekil-4 Walter Yöntemine Göre 1 nolu Örnek Alanın Su Bilançosu Grafiği ......................................................................................... 14 Şekil-5 Walter Yöntemine Göre 2 nolu Örnek Alanın Su Bilançosu Grafiği ......................................................................................... 14 Şekil-6 Walter Yöntemine Göre 3 nolu Örnek Alanın Su Bilançosu Grafiği ......................................................................................... 15 Şekil-7 Walter Yöntemine Göre 5 nolu Örnek Alanın Su Bilançosu Grafiği ......................................................................................... 15 Şekil-8 Walter Yöntemine Göre 6 nolu Örnek Alanın Su Bilançosu Grafiği ......................................................................................... 16 Şekil-9 Walter Yöntemine Göre 9 nolu Örnek Alanın Su Bilançosu Grafiği ......................................................................................... 16 Şekil-10 Walter Yöntemine Göre 10 nolu Örnek Alanın Su Bilançosu Grafiği ......................................................................................... 17 Şekil-11 Aşı Yöntemi (Dilcikli Aşı) ........................................................ 25 Şekil-12 Serada Fidan Karakterleri Deneme Deseni ............................... 24 Şekil-13 Fidan Karakteri Tespiti İçin Baz Alınan Ölçüm Noktaları........ 25

v

RESİMLER DİZİNİ

Resim-1 Bolu Orman Fidanlığında Türk fındığı Aşılı Tohum Bahçesi ...................................................................................... 27 Resim-2 Seymenler Deposundaki Türk fındığı Tohum Plantasyonu ...... 29 Resim-3 Tomurcuk Kapanmamış ............................................................ 31 Resim-4 Tomurcuk Çoğunlukla Kapanmış ve Yeşil ............................... 31 Resim-5 Tomurcuk Kapalı ve Yeşil Oranı Kahverengiden Fazla .......... 31 Resim-6 Yeşil ve Kahverengi Kısımlar Eşit ............................................ 31 Resim-7 Kahverengiye Dönüşüm Yeşilden Fazla ................................... 31 Resim-8 Tomurck Tam Kapalı ve Kahverenginde .................................. 31

vi

ÖNSÖZ

Kültüre alınmış ya da yabanıl formunu halen koruyan ve gerçek değerini henüz bulamadan doğada yaşam mücadelelerine devam eden pek çok bitki türü bulunmaktadır. Bazıları ise kaybolma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Oysa tabiatta var olan bitkilerin korunması insanlığın geleceğini güvence altına alma ile eşdeğer anlam taşımaktadır. Bir Kızılderili atasözünde olduğu gibi, “Doğa, çocuklarımıza bırakacağımız bir miras değil onlardan aldığımız bir emanettir”. Bu duyarlılıkla ve araştırmacı ruhu ile 2004 yılında projemizi başlattık.

Fındık, ceviz, zeytin Anadolu insanının vazgeçilmez besin kaynağıdır. “Türk Fındığı” denince Karadeniz Bölgesi’nin önemli gelir kaynağı ve yurdumuzun döviz hazinesi olan kültür fındığı akla gelebilir. Ancak, sözünü ettiğimiz Bolu, Kastamonu, Sinop, Rize, Trabzon yöreleri ormanlarında 1300 m yükseltilere kadar çıkabilen; “ağaç fındık”, “Balkan fındığı”, “ayı fındığı”, “Türk fındığı” adlarıyla tanımlanan Corylus colurna

L.’dır ve artık nadiren rastlanılmaktadır. Türk fındığını in-situ ve ex-situ korumaya yönelik bu çalışmamızın

yürütülmesinde imkan ve donanımı sağlayan Batı Karadeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü’ne; verilerin değerlendirmesinde ve desenlenmesinde bize yardımlarını esirgemeyen ve yönlendiren Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü’nde Başmühendis Dr. Murat ALAN’a ve emekli Müdür Yardımcısı Dr. Hikmet ÖZTÜRK’e; yine değerlendirme aşamasında desteğini esirgemeyen ve görüşlerini paylaşan Düzce Üniversitesi Orman Fakütesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Emrah ÇİÇEK ve Araştırma Görevlisi Ali Kemal ÖZBAYRAM’a; Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü’nde Başmühendis M. Emin AKKAŞ’a; denemenin sera, fidanlık ve arazi çalışmalarında görev alan Yakup KARAKAYA, Celal AYDIN ve Vahit ÜSTÜN’e; projenin farklı aşamalarında emeği geçen tüm personele teşekkürlerimizi sunmayı bir borç biliyoruz.

Çalışma sonuçlarının Bölgemiz ve bu türün yayılış gösterdiği diğer yörelerdeki kurum ve kuruluşların yapacakları yetiştirme ve ıslah çalışmalarında yardımcı olmasını diliyoruz.

Zehra ÖZPAY PALAZOĞLU Mustafa ARSLAN

Suat TOSUN

vii

ÖZ

Türk fındığının (Corylus colurna L.) Batı Karadeniz’deki doğal yayılış alanlarındaki populasyonlarının tespit edilerek genetik çeşitliliğini saptamak ve ex-situ olarak korunmasını sağlamak amacıyla bu çalışma 2004-2012 yılları arasında gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla, projenin çalışma alanı Batı Karadeniz Bölgesi içinde Bolu, Karabük, Kastamonu illeri yanı sıra İç Anadolu’da Ankara ve Çorum illerinde tespitler yapılmıştır.

Türk fındığının doğal yayılış alanlarından toplanan tohumlar ön işlemlerden geçirilerek populasyonlar içi ve arası genetik varyasyonun belirlenmesi amacıyla Araştırma Müdürlüğü serasında fidan karakteri deneme deseni oluşturularak tüplere ekilmiştir. Serada 5 yinelemeli raslantı blokları deneme deseni kurulmuştur. İncelenecek fidan karakterleri olarak tohumun çimlenme süresi, kotiledon sayısı, tomurcuk sayısı, hipokotil boyu, fidan çap ve boy gelişimi gibi özellikler belirlenmiştir. 2 yıl boyunca fidanlar gözlemlenmiştir. Fidan karakterleri belirlendikten sonra elde edilen fidanlar Bolu Orman İşletme Müdürlüğü Yeşildağ İşletme Şefliğinde yer alan Seymenler Eski Orman deposundaki 2.4 ha’lık alana 2008 yılı sonbaharında dikilerek Tohum Plantasyonu kurulmuştur.

Projenin diğer bir safhasında ex-situ korumaya yönelik olarak aşılı fidanlar üretilmiştir. Aşılı tohum bahçesi tesisi amacıyla aşılı fidan üretiminde dilcikli ingiliz aşı yöntemi kullanılmıştır. Elde edilen fidanlar Bolu Orman Fidanlığında belirli bir desene göre dikilmiştir.

Fidan karakteri denemesine ait veriler SPSS programı kullanılarak değerlendirilmiştir. Elde edilen analiz sonuçlarına göre; Çorum-Oğuzlar ve Pelitçik büyüme enerjisi ile dikkat çeken populasyonlar olarak ortaya çıkmıştır.

viii

ABSTRACT

Research Project was carried out between 2004-2012 years. In this study, the genetic diversity of Turkish filbert populations were determined and ex-situ conservation of this species was secured. For this reason, parent trees were selected in Bolu, Karabük, Kastamonu in the West Blacksea Region and Ankara and Çorum in the Central Anatolia region.

Seeds from natural sites of Turkish filbert were collected and were grown in greenhouse of the Institute after some process. Seeds were poted according to Randomized Blocks Experimental Design with 5 repetitions. Seedling charactereristics have been measured and observed for two years. In this connection, germination period, bud number, branch number, hypocotyl length, height and root collar diameter have been determined. After two years, the obtained seedlings were planted in Seymenler, so the Seed Plantation of Turkish filbert was established in Autumn of 2008.

For achievement of ex-situ conservation of plant genetic diversity Grafted Seed Orchard of Turkish filbert was established in Bolu Forest Nursery. In this context, grafted seedlings were grown by using Whip Grafting Method.

The obtained data were evaluated by using SPSS Program. According to results Çorum-Oğuzlar and Pelitçik populations were conspicuous with life blood.

1

1. GİRİŞ

Fındık cinsi (Corylus), sistematikte Huşgiller (Betulaceae)

familyasında, kayıngiller (Fagales) takımında yerini almaktadır. 25’den fazla türe sahiptir (ERDOĞAN, V., MEHLENBACHER, S. A., 2000).

Fındık cinsinin kültür tarihine bakılacak olursa; M.Ö. 8000-5500 Kuzey Avrupa'da buzul çağından sonra görülmüş olduğu kayıtlarda geçmektedir.

M.Ö. 400'de Xenophone'nin Kuzey Anadolu'da "Pontus Cevizi" diye adlandırdığını, M.Ö. 372-287 Theophrastus’un "Heraklit Cevizi", Plinius’un, Histor'la Naturuliste "Pontus Cevizi" olarak adlandırdığı ve Romalı Cato’nun ise, De Rustica'da 4 ayrı fındık türünden söz ettiği bilinmektedir.

Fındık Karadeniz kıyılarından Yunanistan'a, İtalya'nın Avella şehrine (önceleri Abella şehri, fındığa da nux abellana denirdi) ve Avrupa'nın hemen hemen tamamına yayılmıştır.

Fındık cinsinin anavatanı; Doğu Karadeniz kıyıları, Trakya, Siirt, Van, Balkan Yarımadası, Teselya Dağları, Makedonya, İngilteje, Norveç, İsveç, Lagoda Gölü (Rusya), Kırım, Kazakistan. İran, Suriye, Lübnan, Kaliforniya (ABD) olarak bildirilmektedir. (ÖZÇAĞIRAN, R., SOYLU, A., ÜNAL, A., ÖZEKER, E. 2005).

Fındık, ılıman iklimlerde yetişebilen, yurdumuzda da Karadeniz Bölgesinde yaygın üretimi yapılan sert kabuklu bir yemiştir. Türkiye'de ekonomik çeşitler; C. avellana var. Pontica, C. maxima Mill. ve C. colurna var. glandulifera (Türk Fındığı) türlerinden ve bunların melezlerinden seçilmiştir (AYFER VE ARK., 1986, KASAPLIGİL, 1972).

Kültür çeşitlerimizin çalı formunda olan Corylus avellana L. ile Corylus maxima Mill.'in melezleri olduğu ve her yıl çok sayıda kök sürgünü verdikleri, meydana gelen kök sürgünlerinin taze iken temizlenmesi gerektiği çeşitli araştırıcılar tarafından kaydedilmiştir (KOPUZOĞLU, 1988).

Corylus colurna, dünya literatürlerinde "Turkish Filbert" veya "Turkish Hazelnut" yani Türk Fındığı adıyla bilinmektedir (EVERETIT 1988). Bazı kaynaklarda C. arborescens Mönch, C.

bizantina Clus adıyla sinonimleri geçmektedir (KAYACIK, 1977). Bir cinsli, bir evcikli, kışın yaprağını döken, 15-25 m

boylarında ağaç halinde düzgün gövdeli bir bitkidir. Bu nedenle "Ağaç Fındığı" adı verilir (ANŞİN VE ÖZKAN, 1993).

2

Koyu gri renkli kabuğu yaşlı ağaçlarda kalın, mantarlı ve boyuna derin çatlaklıdır. Ak meşe grubuna dahil meşe kabuklarını anımsatır. Genç sürgünler soluk pas renginde ve sık tüylüdür (tüyler basit veya yapışkan bezelidir) (YALTIRIK, 1993).

Geniş yumurta ve ters yumurta biçimindeki yaprağın dip tarafı yüreğimsi, ucu-sivridir." Kenarları kaba dişli veya keskin çift dişli, bazen de hafif lobludur. Boyları 8-12 cm, genişliği 6-8 cm arası değişir. Üst yüzü koyu yeşil ve taze iken yatık tüylü, sonları çıplaktır (KAYACIK, 1977). Yaprakları sonbaharda altın sarısı rengi almaktadır (PAMAY, 1992).

Erken çiçek kurulları (kedicik) 6-8 (12) cm uzunluğundadır. Erken çiçek kazıkları sonbaharda teşekkül eder, aşağı sarkar, kışı açıkta geçirir, kış sonu erken ilkbaharda çiçek kurulu ekseni uzar ve tozlaşma başlar. Dişi çiçek kurulları çoğunlukla dihazyumdan oluşmuştur. Birkaç meyve bir arada bulunur.

Araştırmalarımızda bir arada 13'e kadar meyve bulunduğu tespit edilmiştir.

Meyve örtüsünün kenarları ince şeritler halinde, düzensiz olarak yırtılmış, sivri uçları geriye kıvrılmıştır. Üzeri yapışkan tüylerle kaplıdır. Nus meyve 15-20 x 10-18 mm boyutundadır. Üstten hafif basık, geniş yumurta şeklindedir, perikap, diğer fındık meyvelerine kıyasla çok kalın kabukludur (YALTIR1K, 1993). Meyvenin örtüye bağlandığı dip taraftaki mat kısım fındığın hemen hemen yarı boyuna ulaşır ki bu özellik Türk Fındığı için karakteristiktir (KAYACIK, 1977). Türk fındığını Ülkemizde yetişen fındıklardan ayıran diğer özellikleri de tohumlarının epigeik çimlenme özelliğine sahip oluşu ve involukrum (meyve örtüsü) şekli ve sulu oluşudur (ERDOĞAN ve MEHLENBACHER, 2002).

Oldukça küçük ve birbirinden kopuk olarak bulunan Türk Fındığı doğal gen kaynaklarının korunması da ayrı bir önem taşımaktadır. Etkili gen koruma stratejilerinin oluşturulması populasyonların genetik yapıları hakkında bilgi sahibi olmayı gerektirmektedir.

Bu araştırma da; Populasyonlar arası ve içi genetik çeşitliliğin yapılanması, Buna göre gen kaynaklarının korunmasına yönelik önlemlerin

belirlenmesi, Islah çalışmaları açısından potansiyel durumunun

değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

"

3

Türk Fındığının ex-situ çalışmalarıyla muhafazasını amaçlayan klonal aşılı tohum bahçesi kurulması tohum tedarik imkanlarına çözüm olacaktır.

2. LİTERATÜR ÖZETİ

Türk fındığı, doğal olarak Kuzey Anadolu, Romanya, Balkanlar, Transkafkasya, Kuzey İran'da bulunur (HUMMER, E. K., THOMPSON et al., 1986). Ülkemizde Batı Anadolu Kazdağı, Afyon, Kuzey Anadolu'da Bolu, Kastamonu, Zonguldak, Karabük-Yenice, Ankara-Nallıhan, Eskişehir-Çatacık Ormanı, Çorum-Oğuzlar, Amasya-Suna Dağı 1600 m de meşcere ve münferit olarak doğal yayılışı saptanmıştır.

Batı Karadeniz Bölgesinde 780-1700m 1er arasında doğal olarak yayılış göstermektedir. Karabük-Yenice ormanlarında 380 m yükseltide de rastlanan bireyleri için burası özel bir yetişme ortamı kabul edilmektedir.

Türk fındığının ülkemizde en yaygın şekilde bulunduğu bölge, Kuzeybatı Anadolu Ormanlarındadır ve tek tek veya küçük gruplar halinde bulunur (DAVIS, 1982, YALTIRIK, 1993).

ARSLAN 2005; Türk Fındığının Batı Karadeniz Bölgesinde ekolojik ve silvikültürel yönden incelediği tez çalışmasında;

MAURER (1975)'e atfen; Türk Fındığının kuraklığa dayanıklı, toprak isteğinin az ve bazı ağaçlandırmalara uygun olduğunu, yine TOKAR (1998)'e atfen ise; Kokar ağaç (Ailanthus

altissima, Akçaağaç (Acer negundo) gibi, eğimli yerlerin stabile edilmesi için uygun ve hava kirliliğine dayanıklı olduğunu belirtmektedir.

Bulgaristan'da yapılan bir çalışmada; Türk fındığının yayılışı, ekolojisi ve biyolojik özellikleri araştırılmış ve 100 -1400 m rakamlar arasında yayılış gösterdiği belirlenmiştir. Yıllık en az 500 mm yağış ve yıllık ortalama 5-13°C arasında değişen sıcaklığa ihtiyaç duymaktadır. Toprak isteği az (ılımlı), ışık isteği yüksek olan bir türdür. İyi yetişme ortamlarında, boy ve çap gelişmesinin kayına yakın olduğu, karstik ve erozyona uğramış arazilerin ağaçlandırılmasında dikkate değer olduğu belirtilmektedir (PALASHEV ve NIKOLOV 1979).

Macaristan'da Türk fındığı kıymetli rezerv ağaç türü olarak görülmekte ve hızlı gelişen tür olarak değerlendirilmektedir. Verim gücü düşük tarım arazilerinin ağaçlandırılması ve özellikle kurak

4

yerlerin rehabilite edilmesi için uygun olduğu belirtilmektedir. Asıl değerini kaliteli kerestesi, meyveleri ve süs bitkisi oluşu teşkil etmekte, ayrıca 250 olgun ağaçtan yılda maksimum 10 ton fındık elde edilebileceği bildirilmektedir (GHIMESSY, 1980).

Başka bir çalışmada, Türk fındığının, uzun süreli sıcaklık ve kuraklığa, zararlı gaz emisyonlarına toleranslı olduğu ve -20°C gibi düşük sıcaklıklara dayanabildiği ifade edilmektedir (JY. 1984).

Güneydoğu Rusya'nın Krasnodar bölgesinde türün saf ve ayrıca ceviz (Juglans regia), kestane (Cestane sativa) ile karışık plantasyonlar kurulmuş; tohum, fidanlık tekniği, ekim ve plantasyon performansı konusunda detaylı araştırmalar yapılmıştır. Çalışmalar sonucunda, Türk Fındığının yüksek kalitede odun ürünü (mobilyacılığa uygun) verdiği, bunun yanında plus ağaçlarla oluşturulan plantasyonlarda yılda 1200 kg/ha meyve elde edildiği belirtilmektedir (Bobrikov, 1979).

ARSLAN (2005)’a göre; Türk Fındığında kapalılığı %60 ve üzeri olan örnek alanlarda yaklaşık 80 yaşlara kadar sabit hızla devam eden boy artımı, bu yaşlardan itibaren yavaşlamakta ve yaklaşık 170 yaşlarında durma noktasına gelmektedir. Yaklaşık olarak 50 yaşında 20 cm ve 100 yaşında 40 cm çapa ulaşmaktadır. TOSUN ve ARSLAN (2007), anıtsal Türk Fındığına ait taramaları sonucu, en kalın çaplı bireyler Bolu-Mengen, Bolu-Mudurnu ve Afyon-Sultandağı Dereçine'de tespit edilmiştir. Bu fındık bireyleri 130-158 cm arasında değişen 1,30 m çapları ile "anıt ağaç" olarak tescil edilmiştir.

Türk fındıkları genellikle meşcere üst ağaç katında yer almakta, orta ve alt ağaç katında pek görülmemektedir. Türk fındığının muhtemelen ışık isteği yüksek olduğu için kapalı meşcerelerde ara ve alt tabakada gençliği nadiren bulunmaktadır. Anakaya olarak kireçtaşı, marn, bazalt ve dasit tespit edilmiş olup en yaygını kireçtaşıdır. Toprak pH'sı 5.4-7.9 arasında değişmekte olup çoğunlukla 7 den yüksektir. Dolayısıyla Türk fındığı hafif alkalen topraklarda yetişmektedir. Toprak türü açısından "kumlu balçık"tan "killi toprak" yapısına kadar değişmekle birlikte en yaygın olanları "kil" ve "balçıklı kil" topraklarıdır. Tespit edilmiş toprak tipleri , kireçli ve kireçsiz esmer orman toprağı ile rendzina ve kollovial topraktır. Toprak derinliği "sığ" ve "derin" arasında değişmektedir. Anakayanın çatlaklı ve dikey tabakalı olması toprağın fizyolojik derinliğini artırmakta ve daha iyi beslenme olanağı sağlamaktadır (ARSLAN, 2005).

ERDOĞAN ve MEHLENBACHER (2002) tarafından; dokuz fındık türünü temsil eden 33 genotip üzerinde 23 morfolojik ve 5 fenolojik karakter incelenmiş ve "Parsimony" karakter değişiminin

5

en aza inmesi esasına dayanan filogenetik analizler yapılmıştır. Cladogram (filogenetik diyagram) üzerinde 3 grup oluşmuş ve her grupta 3 tür yer almıştır. Birinci grup çalı formunda yetişen türlerden C. avellana, C. americana ve C. heteropylla dan oluşmuştur. İkinci grupta çalı formunda yetişen türlerden C. cornuta, C. caligernica ve C. sreboldiana yer almıştır. Üçüncü grupta, ağaç formunda yetişen

C. colurna, C.cohinensis ve C. jaquemontii türleri bulunmaktadır. Bu türlerin ortak özellikleri ise tek gövde halinde yetişmeleri, dip sürgünü oluşturmamaları, involukrumun etli ve sulu olması, meyvaların sert kabuğunun tabanında bulunan izin çok geniş olması ve tohumların epigeik tip çimlenme özelliğinde olmasıdır.

Türk fındığının Batı Karadeniz Bölgesindeki yayılış alanlarında yıllık ortalama yağış miktarı 550-908 mm, yıllık ortalama sıcaklık 6,5- 10,1°C ve vejetasyon süresi 117-176 gün arasında değişmektedir. Populasyonların Erinç Yöntemine göre iklim tipi genellikle "nemli"dir.

Türk fındığının yüksek kaliteli odun verdiği ve mobilya üretimi için uygun olduğu belirtilmektedir (BONRIKOV, 1979). Türün endüstriyel odun özelliklerinin tik ağacı (Tektona grandis) ile karşılaştırılması yapılarak orta derecede dayanıklı yumuşak ve güvenilir malzeme olduğu belirlenmiştir. Çek Cumhuriyetinde yapılan bir çalışmada da en önemli odun kalite göstergelerinden biri olarak odun yoğunluğu seçildiğinde Türk fındığı ticari anlamda önemli olan kayın, huş, akçaağaç gibi türlerle alternatif olacak sonuçlar vermiştir (ZEIDLER, 2012).

Yataklı vagon, hafif el aletleri, takım kutuları, kapı ve pencere doğramaları için uygun olduğu ifade edilmektedir (SHUKLA ve SARMA, 1990).

Türün odun hammaddesi kullanımı yanı sıra odundışı olarak sağladığı faydalar daha yüksektir. Bazı yörelerde meyvası direkt olarak yenildiği gibi Bolu yöresinde "Bolu fındık şekeri" ve "Bolu çikolatası" şekerlemelerinin hammaddesini oluşturmakta ve aranan tür olmaktadır. Köylüler topladıkları ürünlerini şeker imalatçılarına satarak ek gelir elde etmektedirler. Yurt dışında yapılan araştırmalarda 250 adet olgun ağaçtan 10 ton fındık elde edilebileceği belirtilmektedir (GHIMESSY, 1980). Bolu ili köylerinde yapılan soruşturmalarda ağaç başına 75-100 kg kabuklu fındık elde edilebileceği, bununda %30-70'inde kabuğa çıktığı ifade edilmektedir (ARSLAN, 2006).

Türk fındığı yaprakları flavonoit (F4) adı verilen güçlü antioksidan madde içermektedir (BENOV ve GEORGIEV, 1994). Türk fındığının gübre

6

ve hormon gibi yapay kimyasallar, ilaçlamalara maruz kalmadan tamamen organik meyve üretimi sağlaması ise diğer önemli bir zenginliğidir (TOSUN, ARSLAN, 2007).

3. MATERYAL VE YÖNTEM

3.1. Populasyonların Tanıtımı

Türk fındığı populasyonlarda genetik çeşitliliğin araştırılması için gerekli tohumlar türün Batı Karadeniz Bölgesi’nde doğal olarak yayılış gösterdiği populasyonlarından seçilmiştir (Şekil 2.).

Şekil 1. Populasyonların Bulunduğu Bölgeler Figure 1. Locations of sampled Öncelikle Bolu ili sınırlarına dahil Türk Fındığının doğal olarak

yetiştiği Seben İlçesi Korucuk mevkiindeki Türk Fındığı fertleri tespit edilmiştir. Daha sonra Merkeşler, Muratlar, Pelitçik Güneyfelakettin köylerine gidilmiştir. Bolu İli dışına çıkılarak Ankara’nın Nallıhan İlçesine, Karabük İlinin Yenice İlçesine, Kastamonu İlinin Pınarbaşı İlçesine, Çorum İlinin Oğuzlar İlçesine gidilerek ilgili yerlerdeki populasyonlar tespit edilmiştir. Populasyonlarda fertlerin yakın akraba dölü -kendileme- olayını en aza indirmek amacıyla tohum alınacak ağaçların

7

şeçiminde en az 100 m. mesafe bırakılmasına dikkat edilmiş ve o aileyi temsilen rastgele tohum toplanacak ağaçlar seçilmiştir. Seçilen ağaçların her birine kod numarası verilerek dı, 30 çapı, boy ve yaş gibi özellikleri ile bulunduğu arazinin rakımı, bakısı, eğimi, koordinatları, çevresinde bulunan fertlerin sayısı tespit edilerek kayıt altına alınmıştır. Tohum toplama zamanı kodlanan her fertten yeterli miktarda tohum alınmasına dikkat edilmiştir (ölçümler için gereken miktar göz önünde bulundurularak ve çürük, boş, sağır tohum riskine karşı). Tohumlar kupulalı yada kupulasız olarak toplanarak delikli polietilen torbalara ilgili kod numarası yazılarak doldurulmuştur. Yeterli miktarda tohum temin edilemeyen fertler yerine civarındaki en yakın fert seçilerek kodlanmış, gerekli ölçümleri yapılarak tohum örnekleri alınmıştır (Çizelge 1 ve 2.).

Çizelge 1. Populasyon ve Ailelere Ait Bilgiler Table 1. Information On Parent Trees and Populations

Populasyonun Adı ve Kodu Toplam

M

Merkeşler

GF

Güneyfelakettin

OK

Oğuzlar

K

Muratlar

S

Seben

P

Pelitçik

PIN

Pınarbaşı

7

Aile Sayısı

52 15 12 13 8 8 8 116

Aile Kodları

M1-M52 GF1-GF8

GF10-GF15

GF19

OK1-OK12

K1-K13 S1-S2

S4-S9

P1-P7

P10

PIN1-PIN8

1 2 3 4 5 6 7

8

Çizelge 2. Populasyonlara Ait Bilgiler Table 2. Information on populations

Populasyonlar Name of

Popluation

Mevkii

Location

Aile Sayısı Number of Families

Koordinatları

Coordinates

Koordinatları

Coordinates

Rakım (m)

Altitude

Enlem (K) Latitude (N)

Boylam (D) Longitude (E)

Enlem (K) Latitude (N)

Boylam (D) Longitude (E)

Merkeşler Bolu-Merkez 52 40°51'29,3" 31 °49' 23,2" 40° 51'02,7" 31° 46'36,9" 660-1040 Muratlar Bolu-Merkez 13 40° 46' 04,7" 031° 51' 55,1" 40° 45'21,1" 31° 50'34,6" 765-980 Güneyfelakettin Bolu-Merkez 15 40° 39' 22,1" 031° 27' 52,0" 40° 35' 50,8" 31° 23' 41,1" 950-1280

Pelitçik Bolu-Merkez 8 40° 37' 46,5" 31° 28'21,3" 41° 35' 26,0" 33° 13'06,0" 1040-1145

Oğuzlar Çorum 12 40° 48' 19,4" 34° 37' 54,7" 40° 45'41,4" 34° 40' 04,1" 1030-1370

Seben Bolu 8 40° 28' 43,9" 31° 35'28,7" 40° 25' 42,5" 31° 35'53,5" 870-1290 Pınarbaşı Kastamonu 8 41° 35'57,9" 33° 13'53,5" 41° 35'26,0" 33° 13'06,0" 915-1010

9

3.2. Tohum Özellikleri

Belirlenen 7 adet populasyondan Eylül-Ekim 2004 tarihinde tohumlar toplanmıştır.

Toplanan tohumlarda bazı ölçümler ve tespitler yapılmıştır. Öncelikle tohumlar, kupulalarından ayrıldıktan sonra oda sıcaklığında kurutularak 1000 dane ağırlıkları tespit edilmiştir. (Çizelge 3.).

1000 dane ağırlığı birim alana ekilecek tohum miktarı ve buna bağlı olarak elde edilecek fidan sayısı açısından önemlidir. Populasyonlara göre bu morfolojik özelliğin değişimi ele alınmıştır.

Tohumlar ekilmeden önce yüzdürme deneyine tabi tutulmuştur. Yüzdürme deneyi sonucunda batan tohumlar sağlam, yüzenler boş tohum olarak değerlendirilmiştir. Fakat bazı ailelerden alınan tohumların sağlam olmasına rağmen yüzdüğü görülerek, o aile için sağlam olarak değerlendirdiğimiz yüzen tohumlar atılmayarak batan tohum gibi (tohumların yeterli olmaması durumunda) değerlendirilmiş, ayrıca bunlardan bazıları fidan karakteri denemesinde izolasyon şeridine ekilmiştir.

Çizelge 3. Populasyonların 1000 Dane Ağırlıkları Table 3. 1000 Seeds Weight of Populations

3.3. Örnek Alanlar ve Dikim Alanları 3.3.1. İklim

Türlerin yayılışları üzerinde etkili olan iklimin belirlenmesinde, iklim elemanlarından sıcaklık ve yağışın önemi daha büyüktür. Bundan

Populasyonun Adı/Kodu Name of Population

1000 Dane Ağırlığı Ortalaması

Boy Ortalaması (m)

Çap Ortalaması (m)

Rakım (m) Altitude

Güneyfelakettin/GF 1357,10 11,43 50,13 950-1280 Muratlar/K 1528 15,47 53,46 765-980 Seben/S 1592,2 12,06 60 870-1290 Pelitçik/P 1651,2 12,16 47,75 1040-1145 Pınarbaşı/PIN 1374,6 8,13 21,5 915-1010 Oğuzlar/OK 1453,2 12,66 62,8 1030-1370 Merkeşler/M 1517,8 14,03 47,48 700-1040 Means of 1000 seeds

weight Means of Height Means of

Diameter

10

dolayı, dikim alanlarının ve örnek alanların bazı sıcaklık ve yağış özellikleri tespit edilmiştir.

Dikim alanlarının yer aldığı Araştırma Alanına en yakın meteoroloji istasyonu 742 m rakımda bulunan Bolu Meteoroloji İstasyonu’dur. 1975-2009 yılları arasında kaydedilen meteorolojik verilerden yararlanarak Thornthwaite yöntemine göre su bilançosu çıkarılmıştır.

Sonuçlara göre, Bolu ilinin “Yarı nemli-yarı kurak, orta sıcaklıkta (mezotermal), su fazlası kış mevsiminde ve orta derecede olan, okyanus iklimine yakın iklim” tipine sahip olduğu belirlenmiştir (Çizelge 4, Şekil 3, Şekil 4).

Yıllık yağış miktarı 544.4 mm dir. En fazla yağış 59.9 mm ile Aralık ayında en düşük yağış ise 26.1 mm ile Ağustos ve Eylül aylarında düşmektedir. Yıllık toplam yağışın % 43.2’si (235.3 mm) vejetasyon mevsiminde düşmektedir. Yıllık ortalama sıcaklık 10.4 ºC olarak gerçekleşirken en sıcak ay 19.6 ºC ile Ağustos en soğuk ay ise 0.9 ºC ile Ocak ayı olarak belirlenmiştir. Thorntwaite yöntemine göre su noksanı Temmuz ayından başlayıp Ekim ayına kadar devam etmektedir (AYDIN, 2008).

,

Şekil 2. Thorntwaite’a Göre Su Bilançosu Grafiği Figure 2. Water balance graphic according to Thorntwaite method

Şekil 3. Sıcaklık Grafiği Figure 3. Temperature graphic

11

Çizelge 4. Thorntwaite’e Göre Yapılan Su Bilançosu Analizi Table 4. Analysis of water balance according to Thorntwaite

İli : Bolu İlçesi : Merkez Enlemi : 40º 44′ Boylamı : 31º 36′ 742 m 1975-2009

Bilanço elemanları A Y L A R YILLIK

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Sıcaklık oC 0.9 1.8 4.9 9.8 14 17 20 20 16 12 6.5 2.7 10.4

Sıcaklık indisi i 0.1 0.2 1 2.8 4.7 6.5 8 7.9 5.8 3.6 1.5 0.4 42.5

Düzeltilmemiş PE mm. 2.6 5.9 19 42 64 82 96 95 75 52 26.3 9.4

Güneşlenme süresine göre PE tashih emsali

0.8 0.8 1 1.1 1.2 1.3 1.3 1.2 1 1 0.8 0.8

Düzeltilmiş PE PET 2.2 4.9 20 47 79 103 121 113 78 50 21.7 7.6 647.5

Yağış y 58 43 49 50 59 48 33 26 26 43 49.2 59.9 544.4

Depo Değişikliği Dd 20 - - - -20

-56 -24 - - - 27.5 52.3

Depolama D 100 100 100 100 80 24 - - - - 27.5 79.8 100

Gerçek Evapotransprasyon GET 2.2 4.9 20 47 79 103 57 26 26 43 21.7 7.6 438.3

Su Noksanı Sn - - - - - - 64 87 52 6.7 - - 209.2

Su Fazlası Sf 36 38 29 2.6 - - - - - - - - 106.1

Yüzeysel Akış Yü1 18 37 34 16 1.3 - - - - - - - 106.1

Nemlilik Oranı Ne 26 7.8 1.5 0.1 -0 -1 -1 -1 -1 -0 1.3 6.9

En yüksek sıcaklık oC 20 21 28 32 32 37 39 40 37 34 25.8 20.1 39.8

En düşük sıcaklık oC -19 -22 -18 -10 -2 2.4 4.4 4.2 0.4 -4 -13 -23 -22.6

Ortalama max. Sıcaklık oC 5.4 7.1 11 17 21 25 27 28 24 19 12.6 7.2 27.6

Ortalama min. Sıcaklık oC -3 -3 -0 4.2 7.7 11 13 13 9.7 6.4 1.8 -1 -2.9

Vejetasyon dönemi sıcaklığı oC 14 17 20 20 16 12 16.4

Vejetasyon dönemi yağış mm. 59 48 33 26 26 43 235.3

Vejetasyon dönemi PET mm. 79 103 121 113 78 50 544.5

Vejetasyon dönemi GET mm. 79 103 57 26 26 43 335.3

Vejetasyon dönemi su noksanı mm. 0 0 64 87 52 6.7 209.2

Vejetasyon dönemi su fazlası mm. 0 0 0 0 0 0 0

İklim Tipi C1 B′1 d b′ 3 Yarı nemli-yarı kurak, orta sıcaklıkta (Mezotermal), su fazlası kış mevsiminde ve orta derecede olan, Okyanus iklimine yakın iklim

12

Örnek alanlara en yakın mesafe ve yükseltideki meteoroloji istasyonlarına ait ölçümler Ek Çizelge 4-8’de verilmiştir. Örnek alana en yakın istasyon verileri, o örnek alan için uyarlanmıştır (enterpole edilmiştir). Uyarlama işleminde hangi meteoroloji istasyonu esas alındıysa ilgili çizelgesinde belirtilmiş ve uyarlama, ortalama sıcaklık, ortalama yüksek sıcaklık ve ortalama toplam yağış değerleri için yapılmıştır (Ek Çizelge 9-15). Daha sonra Erinç (1965) ve Walter (1970)’in klimatolojik yöntemleri kullanılarak iklim tipleri belirlenmiştir.

Örnek alanların yıllık ortalama sıcaklık değerleri 6.5°C ile 10.1°C arasında değişmektedir (Ek Çizelge 9-15). Palashev ve Nikolov (1979), TF’nin Bulgaristan’daki yayılışında yıllık ortalama sıcaklığın 5-13°C olduğunu bildirmektedir. Örnek alanların hepsinde aylık ortalama sıcaklığın en düşük görüldüğü ay Ocak ayıdır. Örnek alanların aylık ortalama sıcaklık değerleri incelendiğinde; 1 ve 6 nolu ÖA’da 0°C’nin altına düşmediği görülmektedir. Aylık ortalama sıcaklığın 0°C’nin altına düştüğü aylar, 9 nolu ÖA’da Aralık ve Ocak ayları; 5 ve 10 nolu ÖA’da Aralık, Ocak ve Şubat ayları; 2 nolu ÖA’da Ocak ayı; 3’de Ocak ve Şubat aylarıdır. Aylık ortalama en düşük sıcaklık (-3.0°C) 10 nolu ÖA’da Ocak ayında belirlenmiştir (Ek çizelge 15).

Aylık ortalama sıcaklık değerleri incelendiğinde, sıcaklığın yüksek olduğu ay ÖA 1-3 ve 6’da Temmuz ve Ağustos ayları, ÖA 5 ve 10’da Temmuz ayı, ÖA 9’da Ağustos ayı olduğu görülmektedir (Ek çizelge 9-15).

Örnek alanlara ait yağış değerleri incelendiğinde, yağışın en düşük olduğu aylar Ağustos ve Eylül, en yüksek olduğu aylar ise Ocak, Mayıs, Ekim ve Aralık ayları olmakla birlikte genel olarak en yüksek Aralık ayıdır. Örnek alanların yıllık yağış miktarları 550-765 mm arasında değişmektedir (Ek Çizelge 9-15). Palashev ve Nikolov (1979)’un TF’nin Bulgaristan’da en az 500 mm yağış alan alanlarda bulunduğunu bildirmektedir. Sıcaklıkta olduğu gibi yağış bakımından da benzerlik görülmektedir.

Örnek alanlar topluca değerlendirildiğinde, TF’nin vejetasyon dönemi ortalama sıcaklığı 14.1-17.6°C, yağış miktarı ise 207-381 mm ve vejetasyon dönemi yağış miktarının yıllık yağış miktarına oranı da %27.2-44’ü arasında değişmektedir.

Erinç formülüne göre elde edilen yağış etkenliği indisi (Im) değerleri ile bu değerlerin gösterdiği yağış etkenliği sınıfı ve bitki örtüsü Çizelge 5’de verilmiştir (ARSLAN, 2005).

13

Çizelge 5. Örnek Alanların Erinç’e Göre İklim Tipleri Table 5. Climate Types of sample plots according to Erinç

ÖA No

Mevkii Yağış etkenliği

indisi (Im)

Yağış Etkenliği

Sınıfı

Bitki Örtüsü

1 Bolu-Merkeşler Köyü

33 Yarı Nemli Park Görünümlü Kurak Orman

2 Bolu-Güneyfelakettin

Köyü

43 Nemli Nemcil Orman

3 Bolu-Güneyfelakettin

Köyü

54 Nemli Nemcil Orman

5 Bolu-Seben 44 Nemli Nemcil Orman 6 Bolu-Muratlar Köyü 34 Yarı Nemli Park Görünümlü

Kurak Orman 9 Çorum-Oğuzlar 42 Nemli Nemcil Orman 10 Kastamonu-

Pınarbaşı 56 Çok Nemli Çok Nemcil Orman

Örnek alanların Walter yöntemine göre çizilen su bilançosu grafikleri Şekil 5-11’de verilmiştir. Bu örnek alanlardan 1, 6 ve 9’da sadece Temmuz-Eylül döneminde bir kurak devre söz konusudur (Şekil 5, 9 ve 10). Bu kurak devre 2 nolu örnek alanda Ağustos ayında görülürken, 5 nolu örnek alanda Temmuz ayındadır (Şekil 6 ve 8). Diğer örnek alanlarda (3 ve 10) ise su açığının bulunmadığı görülmektedir (Şekil 7 ve 11) (ARSLAN, 2005).

14

0

5

10

15

20

25

30

35

O Ş M N M H T A E E K A

Aylar

Sıcaklık (Cº)

0

10

20

30

40

50

60

70

Yağış (mm)Sıcaklık Yağış

Şekil 4. Walter Yöntemine Göre 1 Nolu Örnek Alanın Su Bilançosu Grafiği

Figure 4. Water balance graphic of sample plot 1 according to Walter method

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40


Aylar

Sıcaklık (Cº)

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

80


Şekil 5. Walter Yöntemine Göre 2 Nolu Örnek Alanın Su Bilançosu Grafiği Figure 5. Water balance graphic of sample plot 2 according to

Walter method

15

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40


Aylar

Sıcaklık (Cº)

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

80


Şekil 6. Walter Yöntemine Göre 3 Nolu Örnek Alanın Su Bilançosu Grafiği Figure 6. Water balance graphic of sample plot 3 according to Walter method

-5

0

510

15

20

25

3035

40

45


Aylar

Sıcaklık (Cº)

-10

0

1020

30

40

50

6070

80

90



16

0

5

10

15

20

25

30

35


Aylar

Sıcaklık (Cº)

0

10

20

30

40

50

60

70



-5051015202530354045


Aylar

Sıcaklık (Cº)

-100102030405060708090


Şekil 9. Walter Yöntemine Göre 9 Nolu Örnek Alanın Su Bilançosu Grafiği

Figure 9. Water balance graphic of sample plot 9 according to Walter method

17

-505

1015202530

354045


Aylar

Sıcaklık (Cº)

-10010

2030405060

708090



Örnek alanlarda TF genellikle ‘Kuzey Doğu’ bakıda yer almaktadır

(Ek Çizelge 4). Rutubet koşullarının elverişsiz olduğu güneşli bakılarda bulunmamaktadır. Bu durum TF’nin kurak bakılardan kaçındığını gösterebilir (ARSLAN, 2005).

ÇEPEL (1995), orman ekosistemlerinin hangi makro iklim bölgesi içinde bulunduğu ve bu makro iklimin genel özelliklerinin bilinmesinin önemli olduğunu belirtmektedir.

ERINÇ (1962)’e göre; örnek alanlardan 9 ‘İç Anadolu Step İklim’ tipine, diğer örnek alanlar ise ‘Batı Karadeniz İklimi’ne girmektedir (Erinç 1962). Bu bilgiler ışığında, TF’nin genel olarak karadeniz iklimi etkisi altındaki alanlarda yetiştiği söylenebilir.

Atalay (2002), Türkiye’yi ekolojik yönden iklim bölgelerine ayırmıştır. Buna göre 1-3, 5-6 ve 10 nolu örnek alanlar ‘Karadeniz Bölgesi’ne ve 9 nolu ÖA ise ‘İç Anadolu Bölgesi’ iklim bölgesine girmektedir (ATALAY 2002).

Walter (1975)’e göre örnek alanlardan 1-3, 5-6 ve 9 ‘Submediteran kışın yağışlı bölge’; 10 ‘Sıcak nemli kuşak’ özelliği göstermektedir (MAYER ve AKSOY 1998).

18

3.3.2. Anakaya ve Toprak

Örneklenen populasyonların bulunduğu yerlerdeki anakayanın belirlenmesi amacı ile örnek alanlardan anakaya örnekleri alınmış ve Karadeniz Teknik Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Bölümünde teşhis edilmiştir. Belirlenen anakaya türleri, Bolu ili için hazırlanmış olan jeoloji haritası ile karşılaştırılmıştır (ANONIM 2002).

Örnek alanlara ait anakaya çeşitleri incelendiğinde dört farklı anakaya tipinin (marn, dasit, kireç taşı, bazalt) olduğu ve çoğunu kireç taşının oluşturduğu görülmektedir. Bu anakayalar genel olarak bazik nitelik taşımaktadır. Genel olarak da yapraklı türlerin alkalen karakterde topraklarda yayılış gösterdiği bilinmektedir. Bu yönüyle, Türk fındığının yayılış gösterdiği alanlarda anakayanın genel olarak alkalen karakter taşıdığı söylenebilir (ARSLAN, 2005).

Toprak özelliklerinin belirlenmesi amacıyla, her örnek alanda bir adet toprak profili açılmıştır. Humus tipi ÇEPEL (1988)’e göre saptanmıştır. Genetik toprak tiplerinin belirlenmesinde morfolojik özelliklere dayanılarak, horizonların yapısı ve sırası da göz önüne alınarak, ÇEPEL (1966, 1995) tarafından verilmiş olan esaslar kullanılmıştır. Toprak örnekleri, Eskişehir Orman Toprak ve Ekoloji Araştırmaları Enstitüsü Müdürlüğü laboratuarlarında analiz edilmiştir. Toprak türleri Bouyoucus Hidrometre Yöntemine göre saptanmıştır. Elde edilen kum, toz ve kil değerleri ve toprak türleri üçgeninden (Uluslararası tane çapı 13 sınıflarına göre) yararlanarak toprak türleri belirlenmiştir (BOUYOUCUS 1962; KANTARCI 1987, 2000). Toprakta total kireç (CaCO3) tayini; toprak seyreltik hidroklorik asitle Scheibler Kalsimetresinde işleme tabi tutularak karbonatlardan çıkan CO2 gazının hacmine göre toprağın karbonat miktarı hesaplanmıştır (TÜZÜNER 1990). Topraktaki tuzluluk, Conducdivity Bridge cihazı kullanılarak suyla doygun toprak ekstraktının 25°C deki elektriksel iletkenliği Kondüktümetrik yönteme göre ölçülmüştür (JACKSON 1962). Elde edilen sonuçlar TACENUR ve YILMAZ (1994)’e göre değerlendirilmiştir.

Araştırma alanlarının toprak yapısına ilişkin bilgiler Çizelge 6 ve Ek 4’te yer almaktadır. Toprak profillerinin değerlendirilmesi sonucu örnek alanlarda görülen toprak tipleri; kireçli ve kireçsiz esmer orman toprağı, rendzina ve kollovial topraktır. Toprak profillerinde genel olarak pH değerleri 7-7.7 arasında değişmekte ve A horizonundan C horizonuna doğru pH değeri artmaktadır (Çizelge 6).

19

Çizelge 6. Örnek Alanların Çeşitli Fiziksel ve Kimyasal Toprak Özellikleri Table 6. Physical and Chemical Soil Features of Sample Plots

ÖA No

Horizon

Derinlik

FİZİKSEL ANALİZLER

KİMYASAL ANALİZLER

Kum

Toz

Kil Toprak Türü pH Kireç Azot P2O5

Tuzluluk

Mg+

2 K+ Na

+ Fe+2

Mn+2

Zn+2

Cu+2

(cm)

% % % Total (%)

Total (%)

ppm

mS/cm

ppm ppm ppm

ppm

ppm

ppm

ppm

1 A 0-16

24.6

22.11

53.28

Kil 7.50 58.40 0.44 62 0.95 499.0

457.0

15.6

0.52

7.27

14.65

1.04

2 1 0-30

22.34

20.08

57.58

Kil 7.70 15.01 0.29 29 0.66 204.0

724.0

15.6

0.31

4.37

3.85

0.42

2 30-60

12.37

22.05

65.58

Kil 7.70 17.92 0.16 85 0.54 126.0

332.0

20.7

0.52

1.97

5.29

0.41

3 60-90

26.86

19.98

53.15

Kil 7.70 17.92 0.16 26 0.50 140.0

368.0

20.7

0.52

3.63

4.04

0.41

4 90-120

20.17

18.02

61.81

Kil 7.60 16.53 0.15 33 0.48 141.0

407.0

20.9

0.42

3.96

5.32

0.31

3 A 0-28

32.08

18.18

49.74

Kil 7.40 4.55 0.67 87 1.07 399.0

1631.0

21.0

0.74

16.62

2.74

0.53

5 1 0-30

64.95

19.55

15.49

Kumlu Killi Balçık

7.00 0.00 0.15 74 0.69 233.0

608.0

15.2

0.10

19.98

2.33

0.20

2 30-60

60.98

21.53

17.49

Killi Balçık 7.00 0.00 0.07 76 0.33 253.0

395.0

20.2

0.40

4.45

6.27

0.10

3 60-90

63.44

16.24

20.32


7.10 0.00 0.07 78 0.47 271.0

312.0

20.1

0.50

3.21

7.14

0.10

6 Ah 0-22

41.42

19.97

38.61

Balçıklı Kil 7.20 7.46 0.35 40 1.15 190.0

331.0

15.5

0.62

19.27

1.35

0.41

(B) 22- 43. 21. 34. Balçıklı Kil 7.50 10.38 0.16 14 0.68 110. 190. 15. 0.8 4.0 0.4 0.31

20

60 89 89 23 0 0 4 2 1 1

(B)/C 60-120

52.44

19.69

27.87

Balçıklı Kil 7.90 16.93 0.06 9 0.36 124.0

102.0

15.3

0.51

1.74

0.61

0.20

9 Ah 0-30

43.08

15.19

41.73

Balçıklı Kil 7.50 1.50 0.20 24 0.50 1356.0

678.0

26.1

0.42

1.98

0.52

0.31

B 30-60

56.17

12.94

30.9

Kumlu Kil 7.70 6.67 0.12 12 0.44 1205.0

247.0

36.0

1.03

1.34

2.88

0.41

B-C 60-75

74.94

8.74

16.33


7.70 11.77 0.07 7 0.48 1143.0

189.0

35.7

0.41

2.65

3.16

0.31

10 Ah 0-16

28.24

22.17

49.59

Kil 7.00 7.76 0.70 81 1.31 345.0

534.0

32.3

1.08

29.97

1.51

0.54

B 16-28

11.88

26.21

61.9

Kil 7.40 10.77 0.36 17 0.63 245.0

342.0

42.7

0.85

9.18

0.85

0.64

Cv 28-54

23.81

19.49

56.7

Kil 7.40 25.73 0.30 24 0.68 162.0

252.0

26.3

0.63

11.55

1.37

0.63

21

3.4. Yöntem 3.4.1. Yetiştirme Çalışmaları 3.4.1.1. Generatif Üretim

Genetik varyasyonların belirlenmesi ve aşı çalışmalarının altlık fidanlarının yetiştirilmesi amacıyla Eylül-Ekim 2004 yılında toplanan tohumların ekimi yapılmıştır. Ekim öncesi tohumlar üzerinde bazı işlemler gerçekleştirilmiştir.

Türk fındığı tohumlarında çimlenme engeli bulunduğundan çimlenme engelini kırmak için soğuk ıslak katlama tercih edilmiştir. Katlama öncesi tohumlar mantar zararına karşı Pomarsol forte ile muamele edilmiştir. Fındık tohumları bu ilaca bulanarak (hafif, ilaç tohumlara yapışacak kadar) oda sıcaklağında kurumaya bırakılmıştır.

Kuruduktan sonra, tohumlar, içerisinde saf su ile rutubetlendirilmiş (%20 oranında) perlit olan polietilen torbalara konarak (perlit içine iyice gömülmesi sağlandı) ilgili etiketleri üzerlerine bağlanmış +4C° de Conviron iklim dolabında 3 ay soğuk ıslak katlamaya alınmıştır. 3 ay boyunca her hafta örnekler havalandırılarak rutubetlendirme işlemleri (saf su ile) yapılmıştır.

Katlama sonrası tohumlar serada raslantı blokları deneme desenine göre polietilen tüplere 7 Mart 2005'te ekilmiştir. Tüp karışımı olarak 1/3 kum, 2/3 orman toprağı tercih edilmiştir. Kapatma materyali olarak kum kullanılmıştır. 5 bloklu deneme deseninde her blokta 5'er adet tohum kullanılarak (her bir tüpe bir adet tohum ekilmiştir), her aileye ait toplam 25'er adet tohumun ekimi yapılmıştır.

3.4.1.2. Vejetatif (Aşı Metodu İle) Üretim Proje çalışmasının ex-situ korumaya yönelik olarak oluşturulacak

aşılı tohum bahçesi için aşı çalışması yapılmıştır. Bu amaçla aşı kalemleri 20-23 Kasım 2007 tarihleri arasında, Bolu ilinin Merkeşler, Muratlar, Güneyfelakettin, Pelitçik köyleri, Seben ilçesi Korucuk köyünden ve Kale Bölgesinden alınmış ve +4 ºC’de buzdolabında rutubetli telis içinde saklanmıştır. 28-29.11.2007 tarihleri arasında da aşı çalışması gerçekleştirilmiştir.Aşılama çalışması Enstitü Müdürlüğümüz serasında Bolu Orman Fidanlığının aşıcısı ve kendi işçilerimiz ile yapılmıştır. Aşılı klonal tohum bahçesi için Bolu Orman Fidanlığından yer tahsis edilmiştir. Aşı kalemi alınan aileler aşağıda yazılmıştır:

M11, M22, M34, M45, KL1, KL2X, KL3X, KL4, KL6, S4, GF5,

GF8, GF10, P4.

22

Aşılı fidanların üretilmesinde gerekli aşı kalemi temininde, aşı kaleminin dişi çiçek ve erkek çiçek içermesi amacıyla ağacın tepe uzunluğunun 2/4 ve 3/4’nden alınmıştır. Aşılama yöntemi olarak dilcikli ingiliz aşısı tercih edilmiştir (Şekil 12.). Aşı tercihinden önce bindirme aşı, dilcikli bindirme aşı (dilcikli İngiliz aşısı) ve yarma aşı yöntemleri denenmiştir. Aşılama sonrası aşının tutması için gerekli kallus oluşumunu hızlandırmak amacı ile aşı bölgesini ısıtacak şekilde ısı bantları çekilmiş aşı bölgesi turba ile kapatılmıştır. Isı bandı sıcaklığı 18 ºC ye ayarlanmıştır. Daha sonra aşı bölgesinin kurumaması için rutubetlendirme yapılmıştır.

3.4.2. Fidan Karakteri Deneme Deseni

Doğal ortamlarından toplanan tohumlar ile Türk fındığı populasyonlarının genetik varyasyonlarını ortaya koymak amacıyla serada deneme deseni oluşturulmuştur (Şekil 13.). Deneme deseninde 7 populasyona ait 116 aile olup Mart 2005’te toplam 116*25=2900 adet tohum ekilmiştir (Çizelge 7.). Ekim polietilen tüplere (1/3 kum, 2/3 toprak karışımı) ve her bir tüpe bir adet tohum olmak üzere yapılmıştır. Deneme deseni 5 bloktan oluşmaktadır ve her blokta o aileye ait 5 tohum bulunmaktadır. Dolayısı ile her bir aileden toplam 25’er adet tohum bulunmaktadır. Ayrıca, ölçüm yapılacak olan ve dış tarafta bulunan fidanların farklı ışık etkisine maruz kalmalarının önlenmesi amacıyla bir izolasyon şeridi oluşturulmuştur. İzolasyon şeridine ekilen tohumlar da diğer tohumlar gibi aynı işlemlere tabi tutulmuştur. İzolasyonlar için ekilen tohum adedi 820, genel toplam 3720 adet tohumdur.

23

Çizelge 7. Seradaki Fidan Karakteri Deneme Desenine İlişkin Bilgiler Table 7. Informations About Experimental Design in Greenhouse

Populasyon Sayısı Population Number

7

Aile Sayısı Parent Tree Number

116

Yineleme Repetition

5

Her Yinelemedeki Aile Başına Düşen Fidan Sayısı Seedling Number Per Family

5

Toplam Parsel Sayısı Total Parcel Number

116x5=580

Toplam Fidan Sayısı Total Seedling Number

580x5=2900

Katlama (+4oC'de) Tarihi Stratification Date

3 Aralık 2004

Ekim Tarihi Gsowing Date

7 Mart 2005

Serada tohum ekiminin ilk haftasından itibaren çimlenmeler

(çıkmalar), haftada iki gün olmak üzere, 2 yıl boyunca takip edilmiştir. Vejetasyon sonunda çimlenme süresi, tomurcuk bağlama seyri, hipokotil boyu, fidan çapı ve boyu, yan dal sayısı gibi özellikleri belirlenmiştir (Çizelge 8. ve Şekil 13.).

24

Şekil 12. Serada Fidan Karakterleri Deneme Deseni Figure 12. Trial Design of Seedling Characters in Greenhouse

25

Şekil 11. Aşı Yöntemi (Dilcikli aşı) Figure 11. Grafting method

Şekil 13. Fidan Karakteri Tespiti İçin Baz Alınan Ölçüm Noktaları Figure 13. Measured Points on Seedling for Determination of Seedling Character Elde edilen veriler SPSS ve TARİST programları kullanılarak

değerlendirmeye alınmıştır. Değerlendimede aşağıdaki model kullanılmıştır. Data=Blok + Populasyon + Aile (Populasyon) + Hata Çimlenme ve yaşama yüzdeleri değerlerine arc-sin dönüşümü

uygulanmıştır.

26

Çizelge 8. Gözlenen Fidan Karakterleri ve Açıklamaları Table 8. Observed Seedling Characters and Definitions

3.5. Arazi Çalışmaları 3.5.1. Fidanlık

Projenin amaçlarından biri olan ex-situ korumaya yönelik olarak, aşılı tohum bahçesi kurulması planlanmıştır. Buna göre, 2004 yılında ilk denemeler ve daha sonra 2006-2007 yıllarında aşı çalışmaları Araştırma bahçesi ve serasında dilcikli İngiliz aşısı yöntemi kullanılarak yapılmıştır. 9 populasyon ve 45 aileden elde edilen fertlerle ayrı bir desen oluşturularak 5 yinelemeli olmak üzere ve 5x5m aralık mesafe ile fidanların dikimleri Bolu Orman Fidanlık Şefliği’nde ayrılan sahaya yapılmıştır. Dikime ilişkin bilgiler ve dikim deseni Çizelge 9 ve Ek-2’de yer almaktadır.

Karakter Kodları Codes of Character

Açıklamalar Definitions

Birim Unit

Notlar Notes

YASAM Hayatta kalma Survival

1 - 0

Ekilen tohumların yaşama durumu

CIMSR Çimlenme süresi Germination Period

Gün sayısı Number of days

Ekim tarihinden itibaren fideciklerin toprak yüzeyinde görüldüğü ilk gün (Çimlenme tamamlanıncaya dek haftada iki gün tespit)

HPKBOY Hipokotil boyu Length of hypocotyl

cm Toprak yüzeyinden kotiledonların altına kadar olan kısım/Kök boğazı ile kotiledon arası uzunluk (İlk yıl tomurcuk tutmasından sonra ölçüm)

TOMSAY Fideciklerde tomurcuk sayısı Number of buds on the seedling

Adet Counts

DALSAY Fideciklerde yan dal sayısı Number of lateral branches in the seedling

Adet Counts

Birinci büyüme mevsimi sonunda fideciğin yan dal sayısı

BOY2005 Ilk yıl boy uzaması Total height in 2005

cm Kök boğazından terminal tomurcuk altına kadar olan kısım (vejetasyon sonunda ölçüm)

CAP2005 Ilk yıl dip çap büyümesi Root collar diameter in 2005

mm 2005 yılı vejetasyon sonu kök boğazı üzerindeki çap değeri

BOY2006 Toplam boy uzaması (2005+2006) Total height (2005+2006)

cm Kök boğazından terminal tomurcuk altına kadar olan kısım (vejetasyon sonunda ölçüm)

CAP2006 Toplam dip çap büyümesi (2005+2006) Total root collar diameter

mm 2006 yılı vejetasyon sonu kök boğazı üzerindeki çap değeri

27

Ayrıca, 2009 yılında aşılı tohum bahçesi kurulduktan sonra, 2012 yılında, artan aşılı fidanlar kullanılarak, yine ex-situ koruma amacına yönelik olmak üzere, Bolu Belediyesi fidanlık sahasında Klonal Aşı Materyali Tedarik Bahçesi kurulmuştur (EK-3 ve EK-16).

Resim 1. Bolu Orman Fidanlığında Türk fındığı Aşılı Tohum Bahçesi (Fotoğ. M. ARSLAN) Photo 1. Grafted Seed Orchard of Turkish filbert in Bolu Forest Nursery.

28

Çizelge 9. Aşılı Tohum Bahçesi Desenine Ait Bilgiler

Table 9. Informations of Grafted Seed Orchard

Toplam Populasyon Sayısı 9 Toplam Aile Sayısı 45 Dikilen Fidan Sayısı 225

TÜRK FINDIĞI AŞILI TOHUM BAHÇESİ DESENİ İÇİN AİLELERE AİT KODLAMA

Desendeki kodu

ER Rakım (m)

Bakı Desendeki kodu GF Rakım (m)

Desendeki kodu K Rakım (m)

Desendeki kodu KL Rakım (m)

Desendeki kodu

M Rakım (m) 1 ERY1 1505 K 6 GF5 1000 11 K1 980 16 KL1 1215 21 M1 660

2 ERY2 1510 K 7 GF8 1060 12 K4 800 17 KL2X 1250 22 M11 790

3 ERY3 1510 K 8 GF10 1120 13 K6 825 18 KL3X 1240 23 M22 920

4 ERY4 1510 K 9 GF11 1255 14 K8 860 19 KL4 1260 24 M34 1030

5 ERX2 1525 K 10 GF15 1175 15 K11 905 20 KL6 1300 25 M45 920

Desendeki kodu

OK Rakım (m)

Bakı Desendeki kodu P Rakım (m)

Desendeki kodu PIN Rakım (m)

Desendeki kodu S Rakım (m)

26 OK3 1270 KD 31 P2 1065 36 PIN1 930 41 S1 1290

27 OK4 1260 GD 32 P4 1070 37 PIN2 935 42 S4 1160

28 OK5 1250 K 33 P5 1050 38 PIN3 980 43 S6 1180

29 OK6 1270 D 34 P6 1040 39 PIN4 955 44 S8 1100

30 OK7 1270 D 35 P7 1095 40 PIN7 950 45 S9 870

29

3.5.2. Seymenler Orman Deposu

Türk fındığının Batı Karadeniz Bölgesinde doğal yayılış alanlarındaki popolusyonlarının, populasyonlar arası ve içi genetik varyasyonu tespit etmek amacıyla tohumdan fidanlar yetiştirilmiş ve fidan karakteristikleri ölçülmüştür. Ölçüm sonrası, tohumdan üretilen bu tüplü fidanların, türün ex-situ korunmasına yönelik olarak araziye dikimleri yapılmıştır. Bunun için, Bolu Orman İşletme Müdürlüğü Yeşildağ İşletme Şefliğinden 2,4 ha’lık yer (Seymenler Eski Orman Deposu) tahsisi yapılmıştır. Arazinin kafesli tel ihatası yapılarak koruma altına alınmıştır. Fidan dikimi öncesi her fidan için dikim yerinin belirlendiği desen hazırlanmış ve araziye aplike edilmiştir. Dikim çukurları dikimden birkaç hafta önce lastik tekerlekli traktör ve çukur açma burgusu ile 3 x 3 m. aralık- mesafe ile açılmıştır. Fidan dikimi 4-5 Kasım 2008 tarihlerinde gerçekleştirilmiştir. Sahada her fidana 40’ar gram Amonyum Nitrat atılmıştır (toprak yüzeyine atılıp karıştırılmıştır). Dikim Alanı Krokisi Ek-1’de yer almaktadır.

Resim 2. Seymenler deposundaki Türk fındığı Tohum Plantasyonu (Fotoğ. M. ARSLAN) Photo 2. Seed Plantation of Turkish filbert in Seymenler

bati karadenİz bÖlgesİ’nde tÜrk findiĞi (corylus colurna l ... · saptamak ve ex-situ olarak...

Documents