benhhocts_phan3

5/17/2018 BenhhocTS_Phan3 - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/benhhoctsphan3 1/188

Bïi Quang TÒ220

ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I

BÖnh häc thñy s¶n

PhÇn 3

BÖnh ký sinh trïng cña®éng vËt thñy s¶n

Biªn so¹n: TS. Bïi Quang TÒ

N¨m 2006



BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 221

Ch− ¬ng 8

BÖnh ký sinh ®¬n bμo ( Protozoa) - ë ®éng

vËt thñy s¶nB¶ng 32: Sè l− îng gièng loµi ký sinh trïng ®¬n bµo ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n ViÖtNam

Hä, líp, ngµnh ký sinh trïng Sè l − îng gièng

Sè l − îngloµi

Ký chñ

1. Ngµnh Mastigophora Diesing, 18661. Líp Kinetoplastomonada Honigberg,1963

1. Hä: Trypanosomidae Doflein,19112. Hä: Bodonidae Stein,1878

12

14

Ç n− íc ngätnt

2. Ngµnh Opalinata Wenyon,19262. Líp Opalinata Wenyon,19263. Hä: Opalinidae Claus, 1874 1 1 Ç n− íc ngät

3. Ngµnh Dinozoa Cavalier-Smith 1981 3. Líp Haplozooidea Poche, 1911

3. Hä Syndinidae 1 2 Cua, ghÑ n− íc mÆn4. Ngành Haplosporidia (Perkins 1990)

4. Lớ p Haplosporea 4. Họ Haplosporidiidae 2 4 NhuyÔn thÓ

5. Ngµnh Paramyxea Chatton, 19115. Class Paramyxea

5. Hä Marteiliidae 2 6 NhuyÔn thÓ6. Ngµnh Apicomplexa Levine, 19706. Líp Perkinsea

6. Hä Perkinsidae 1 6 NhuyÔn thÓ7. Ngµnh Sporozoa leuckart, 18727. Líp Sporozoa Leuckart,1872

7. Hä: Eimeridae Leger,19118. Líp Eugregarinida

8. Hä: Porosporidae Labbe,1898 9. Hä: Cephalolobidae ThÐodoridÌs &

Pesportes, 1975

1

1

1

2

1

1

Ç n− íc ngät

Gi¸p x¸c, nhuyÔn thÓ

T«m

8. Ngµnh Microsporidia Balbiani,1882 9. Líp Microsporidea Corliss et Levine, 96310. Hä: Glugeidae Gurlef, 189311. Hä: Thelohamidae Hazard et Oldacre,

197512. Hä Nosematidae Banlbiani,1882

21

1

21

1

Ç , t«mT«m

T«m

9. Ngµnh Cnidosporidia Doflein,1901emend schulman et Podlipaev,1980

10. Líp Myxosporidia Biitschli,188113. Hä Myxidiidae Thelohan.189214. Hä Ceratomyxidae Doflein,1899

15. Hä Myxobilatidae Schulman,195316. Hä Myxobolidae Thelohan,1892

1113

311

41

Ç n− íc ngätntntnt

10. Ngµnh Ciliophora Doflein,190111. Líp Pleurostomata Schewiakoff,1896

17. Hä Amphileptidae Biitschli,188912. Líp Cyrtostomata Jankous,1978

18. Hä Chilodonellidae Deroux,1970

1

1

1

3

Ç n− íc ngät

Ç n− íc ngät, c biÓn, baba

http://species.wikipedia.org/wiki/Paramyxea

http://sn2000.taxonomy.nl/Main/Classification/103284.htm





Bïi Quang TÒ222

13. Líp Rimostomata Jankowski,1978 19. Hä Balantidiidae Reichenou,1929

14. Líp HymenostomataDelage et Herouard,189620. Hä Ophryognenidae Kent,1882

15. Líp Suctoria Claparede et Lachmann,1858

21. Hä Trichophryidae Biitschli,188922. Hä Dendrosomatidae 23. Hä Podophyridae24. Hä Trichophryidae Biitschli, 1889

15. Líp Spirotricha Biitschli,188925. Hä Plagiotomidae Biitschli,1887

16. Líp Peritricha Stein,1859 26. Hä Vorticellidae 27. Hä Epistylididae Kahl,193328. Hä Trichodinidae Claus,1874

1

1

11112

1

323

7

1

11113

1

67

26

Ç n− íc ngät

Ç n− íc ngät, c n− íc mÆn

Ç n− íc ngätT«m n− íc ngät, t«m biÓnT«m n− íc ngät, t«m biÓn, babaT«m n− íc ngätÇ n− íc ngät§VTS n− íc ngät, mÆnÇ n− íc ngät, c n− íc mÆn

C n− íc ngät, c n− íc mÆn

Céng 41 135

1. BÖnh do ngµnh Trïng roi Mastigophora Diesing, 1866.

Ngµnh trïng roi sèng trong n− íc ngät, n− íc biÓn, trong ®Êt Èm. Trïng roi cã 2 líp:-Trïng roi thùc vËt ( Photomastigina)-Trïng roi ®éng vËt ( Zoomastigina)

Trïng roi cã nhãm võa cã kh¶ n¨ng tù d− ìng võa cã kh¶ n¨ng dÞ d− ìng. C¬ thÓ trïng roi cãh×nh d¹ng æn ®Þnh nhê líp ngo¹i chÊt ngoµi cïng ®Æc l¹i thµnh mµng phim (pellicula). Métsè trïng roi cßn cã líp vá hoÆc líp keo che bªn ngoµi. Roi cña trïng roi lµ phÇn chuyÓn ho¸cña tÕ bµo chÊt lµm nhiÖm vô vËn chuyÓn. CÊu t¹o cña trïng roi gièng tÕ bµo cã roi cña

®éng vËt ®a bµo vµ cña thùc vËt.Roi cã 2 phÇn: PhÇn ngoµi di chuyÓn xo¾n èc khi vËn chuyÓn vµ phÇn gèc ë trong ngo¹ichÊt. Trïng roi cã mét roi hay nhiÒu roi. Roi xo¸y mòi khoan h− íng vÒ phÝa tr− íc khi vËnchuyÓn do ®ã c¬ thÓ còng di chuyÓn xo¸y vÒ phÝa tr− íc nh− ®− êng ®i mòi khoan. Khi cã 2roi th× mét roi ngoÆt vÒ phÝa sau lµm nhiÖm vô cña l¸i. C¬ thÓ cßn cã mµng sãng g¾n roi víithµnh c¬ thÓ.

Trïng roi sèng trong dÞch qu¸nh. Khi ho¹t ®éng xo¸y roi tËp trung thøc ¨n ®Õn gèc roi vµkh«ng bµo tiªu ho¸ ®− îc h×nh thµnh ë ®ã, tiªu ho¸ néi bµo nh− biÕn h×nh trïng. Ký sinh trªnç thuéc ph©n líp trïng roi ®éng vËt.

1.1. BÖnh trïng roi trong m¸u ç Trypanosomosis.

1.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnhBé Trypanosomidea Grasse, 1952.

Hä Trypanosomidae Doflein,1911 (H×nh 171)Gièng Trypanosoma Gruby, 1841

C¬ thÓ Trypanosoma nhá, dµi kho¶ng 38-54 μ, chiÒu réng 1,2 - 4,6 μ , kÝch th− íc thay ®æitheo loµi. ë gi÷a c¬ thÓ lín, 2 ®Çu nhá, cã 1 roi ë phÝa tr− íc, mçi khi vËn ®éng c¬ thÓ rÊtho¹t b¸t nh− ng Ýt thay ®æi vÞ trÝ. H¹ch cña tÕ bµo h×nh bÇu dôc ë chÝnh gi÷a c¬ thÓ. ChiÒu dµicña h¹ch lín gÇn b»ng chiÒu ngang c¬ thÓ. H¹ch nhá h×nh trßn ë gÇn ®iÓm gèc cña roi. PhÇnsau c¬ thÓ cã h¹t gèc roi sinh ra roi ch¹y dµi theo bÒ mÆt c¬ thÓ h− íng vÒ phÝa tr− íc t¹othµnh mµng máng sãng. Mµng rung ®éng lµm cho c¬ thÓ chuyÓn ®éng ®− îc. Trïng tr− ëngthµnh mµng sãng cã 5 - 6 nÕp gÆp kh«ng ®Òu nhau, phÇn v− ît ra ngoµi c¬ thÓ, ë phÝa tr− íc lµroi tr− íc, phÇn cuèi cña roi nhän, s¾c ®Ó c¾m vµo tæ chøc cña ký chñ. ChiÒu dµi cña roikho¶ng 7 - 17 μm . Trypanosoma dinh d− ìng b»ng thÈm thÊu qua toµn bé bÒ mÆt c¬ thÓ.




H×nh 171: A- Trypanosoma ctenopharyngodoni Chen et Hsieh, 1964; B- Trypanosomamylopharyngodoni Chen,1956; C,D- Trypanosoma carassi

1.1.2. Ph− ¬ng ph¸p sinh s¶n. Trypanosoma sinh s¶n b»ng ph− ¬ng ph¸p ph©n ®«i c¬ thÓ. Qu¸ tr×nh sinh s¶n qua ký chñ lµ®Øa ç: Piscicola geometa, Hemiclepsis magrinata, ®Øa hót m¸u ç cã nhiÔm Trypanosoma,trïng theo m¸u vµo ruét ®Øa. ë ®©y Trypanosoma mÊt roi vµ mµng sãng, c¬ thÓ co ng¾n l¹ithµnh h×nh trßn, sau mét thêi gian kh«ng l©u, c¬ thÓ ph©n chia thµnh 2,4,8 tÕ bµo. Mçi tÕ bµoh×nh thµnh c¬ thÓ míi h×nh trßn, cã h¹ch lín, cã h¹ch nhá. Sau ®ã c¬ thÓ cã xu h− íng kÐodµi mäc roi nh− ng ch− a cã mµng sãng, kho¶ng vµi giê sau chóng b¾t ®Çu vËn ®éng, lóc nµyc¬ thÓ vµ roi ®Òu kÐo dµi t¹o thµnh mµng sãng cã 3 -4 nÕp gÊp nªn th− êng gäi lµ trïng mµngng¾n. C¬ thÓ chóng tiÕp tôc ph¸t triÓn ë trong ruét ®Øa ®Õn trïng tr− ëng thµnh. §Øa hót m¸uç qua miÖng ®Øa Trypanosoma vµo ®− îc c¬ thÓ ç vµ ký sinh trong m¸u.1.1.3. ChÈn ®o¸n vµ ph©n bè:

§Ó chÈn ®o¸n bÖnh Trypanosoma ph¶i dïng ph− ¬ng ph¸p ly t©m m¸u, sau ®ã lÊy dung dÞchë phÇn trªn ®em ra quan s¸t d− íi kÝnh hiÓn vi. VÒ dÊu hiÖu bÖnh lý th− êng kh«ng râ rµngnªn khã chÈn ®o¸n b»ng m¾t th− êng.

Ký sinh trïng Trypanosoma ký sinh trong m¸u, mËt cña nhiÒu loµi ç n− íc ngät, n− íc biÓn.Çc loµi Trypanosma ký sinh trªn ç biÓn cã kÝch th− íc lín h¬n.

CD

AB



Bïi Quang TÒ224

T¸c h¹i cña chóng lµ cã kh¶ n¨ng tiÕt ra chÊt ®éc, ph¸ vì hång cÇu, nh×n chung c− êng ®é vµtû lÖ c¶m nhiÔm cña chóng ®èi víi ç cßn thÊp nªn ë n− íc ta ch− a ®− îc chó träng vÒ bÖnhnµy (®· gÆp ë ç he nu«i bÌ Ch©u §èc - An Giang).

1.1.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ.

ë çc n− íc trªn thÕ giíi th− êng dïng ph− ¬ng ph¸p phßng lµ chñ yÕu, th− êng dïng v«i tÈyao, diÖt ®Øa ç lµ ký chñ m«i giíi truyÒn bÖnh Trypanosma.

1.2. BÖnh trïng roi Cryptobiosis.

1.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.Bé Bodonidea Holland, 1895

Hä Bodonidae Stun, 1878Gièng Cryptobia Leidy, 1846 (H×nh 172)

C¬ thÓ dÑp, ®o¹n tr− íc réng, sau nhá dÇn gièng nh− l¸ liÔu. PhÝa tr− íc c¬ thÓ cã 2 gèc roi, tõ

®ã sinh ra roi tr− íc h− íng ra phÝa tr− íc, roi sau tiÕp víi c¬ thÓ h×nh thµnh mµng sãng vµv− ît qu¸ chiÒu dµi c¬ thÓ, ®o¹n cuèi cña roi sau nhän, th¼ng ®Ó c¾m vµo tæ chøc ký chñ.Mµng sãng cña Cryptobia cã nÕp gÊp Ýt h¬n ë Trypanosoma. Trong nguyªn sinh chÊt cã 1h¹ch lín h×nh trßn b¾t mµu ®Ëm vµ çc kh«ng bµo, h¹t vËt chÊt dinh d− ìng. KÝch th− íc c¬ thÓ lín hay nhá tuú theo loµi. Lóc vËn ®éng, roi tr− íc kh«ng rung chuyÓn, roi sau th¼nggièng nh− mét çi ®u«i dµi. Nhê mµng sãng ®Ëp lªn ®Ëp xuèng mµ cã thÓ vËn ®éng chËmch¹p tiÕn vÒ phÝa tr− íc.

DH×nh 172: A-C: Cryptobia branchialis; D: Cryptobia agitata: 1. Roi tr− íc, 2. ThÓ gèc, 3.H¹ch nhá, 4. H¹ch tÕ bµo, 7. mµng sãng, 8. roi sauPh− ¬ng ph¸p sinh s¶n: Sinh s¶n theo ph− ¬ng ph¸p ph©n chia theo chiÒu däc c¬ thÓ. C¬ thÓmíi l¹i sinh ra roi tr− íc vµ roi sau.

B¶ng 2: KÝch th− íc mét sè loµi Cryptobia

Loµi ChiÒu dµi (μ) ChiÒu réng(μ)

ChiÒu dµi roitr− íc (μ)

ChiÒu dµi roisau (μ)

Cryptobia branchialisCryptobia agiata

14-234,6-7,7

3,5-63,2-4,6

7,7-116-7

10-153-4

1.2.2. ChÈn ®o¸n vµ ph©n bè.Cryptobia ký sinh trªn mang vµ da cña ç do ®ã ®Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh th− êng kiÓmtra dÞch nhên cña da vµ mang d− íi kÝnh hiÓn vi. Ç nhiÔm Cryptobia tæ chøc mang cã mµu




®á kh«ng b×nh th− êng, da vµ mang cã nhiÒu dÞch nhên. Roi sau c¾m s©u vµo tæ chøc ký chñ®ång thêi c¬ thÓ tiÕt ra chÊt ®éc ph¸ ho¹i tæ chøc tÕ bµo ký chñ. Ç bÞ bÖnh nÆng ho¹t ®éngyÕu c¬ thÓ cã mµu s¾c ®en dÇn, vi khuÈn vµ nÊm theo vÕt th− ¬ng x©m nhËp vµo c¬ thÓ.Cryptobia ký sinh trªn mang, da nhiÒu loµi ç n− íc ngät, th− êng chóng tËp chung thµnhtõng ®¸m. Ç cµng nhá cµng dÔ bÞ c¶m nhiÔm vµ g©y t¸c h¹i lín h¬n ç lín. Cryptobia l− u

hµnh m¹nh vµo mïa xu©n, hÌ.ë

n−

íc ta ®· ph¸t hiÖn Cryptobia branchialis vµ Cryptobiaagitata ký sinh trªn mang, da ç chÐp, ç mÌ tr¾ng, ç mÌ hoa, ç tr¾m cá, ç tra vµ nhiÒuloµi ç n− íc ngät víi c− êng ®é vµ tû lÖ c¶m nhiÔm cßn thÊp nªn t¸c h¹i ch− a nghiªm träng.ë nhiÒu n− íc trªn thÕ giíi nh− Trung Quèc, ký sinh trïng Cryptobia g©y t¸c h¹i cho çh− ¬ng, ç gièng.

1.2.3. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ.Tr− íc khi th¶ ç, dïng v«i tÈy ao, c¶i t¹o ao. Gi÷ m«i tr− êng n− íc trong s¹ch ®ång thêi thùchiÖn tèt çc biÖn ph¸p ch¨m sãc, cho ¨n ®Çy ®ñ ®Ó ç lín nhanh, cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng tèt.

Ç gièng tr− íc khi th¶ ra nu«i ç thÞt hoÆc ç bÞ bÖnh dïng CuSO4 nång ®é 3-5 ppm t¾m

15-30 phót, phun xuèng ao nång ®é 0,5-0,7 ppm. BiÖn ph¸p nµy ®· ®−

îc ¸p dông ë ç tragièng nu«i ë Hång Ngù - §ång Th¸p n¨m 1986-1987 (Bïi Quang TÒ, 1990)

CuSO4 ®éc víi nguyªn sinh ®éng vËt vµ çc lo¹i t¶o h¹ ®¼ng cã mµng keo do Cu++ kÕt hîpvíi albumin t¹o thµnh muèi kÕt tña ®«ng vãn tæ chøc.

1.3. BÖnh trïng roi- Ichthyobodosis.

1.3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.Bé Bodomonadida Hollande,1952

Hä Bodonidae Stein,1878Gièng Ichthyobodo Pinto,1928 (Syn: Costia Leclerque,1890)

Th− êng gÆp loµi Ichthyobodo necatrix (Henneguy,1884), Pinto,1928 (H×nh 173). C¬ thÓh×nh bÇu dôc, h×nh trßn, h×nh qu¶ lª. KÝch th− íc kho¶ng 5-20 μ x 2,5- 10 μ. Mét bªn c¬ thÓcã r·nh miÖng, tr− íc r·nh miÖng cã 2 thÓ sinh ra gäi lµ gèc roi, 2 roi ch¹y däc theo r·nhmiÖng v− ît qu¸ chiÒu dµi c¬ thÓ, ®o¹n sau cña roi nhän thÝch hîp cho viÖc dïng ®Ó c¾m s©uvµo tæ chøc ký chñ. Gi÷a c¬ thÓ cã 1 h¹ch lín h×nh trßn, xung quanh mµng cã h¹t nhiÔm s¾cchÊt, thÓ gi÷a h¹ch lín, h¹ch nhá h×nh trßn, ngoµi ra cßn cã çc kh«ng bµo. Trong ®iÒu kiÖnm«i tr− êng kh«ng thuËn lîi nh− nhiÖt ®é thÊp, ®é muèi t¨ng,.. Ichthyobodo cã thÓ h×nhthµnh bµo nang, c¬ thÓ co nhá l¹i, mµng dµy ë ngoµi cã thÓ chèng l¹i ®iÒu kiÖn bÊt lîi cñam«i tr− êng. Lóc m«i tr− êng thÝch hîp sÏ ph¸ vì bµo nang chui ra ngoµi, ký sinh trªn da vµmang ç.

Theo E.Laiman,1951 khi quan s¸t trong cïng mét ®iÒu kiÖn, ë ç nhá Ichthyobodo ph¸ttriÓn b×nh th− êng, cßn ë ç lín Ichthyobodo ë d¹ng bµo nang, cã lÏ da vµ mang ç línkh«ng thÝch hîp cho Ichthyobodo ký sinh.



Bïi Quang TÒ226

Do ®ã, t¸c gi¶ rót ranhËn xÐt nÕu ký sinhtrªn ç cµng lín tuæicµng lµm cho

Ichthyobodo h×nh thµnhbµo nang. Khi kiÓm trachÊt nhít cña mang vµda ç, cã khi gÆp

Ichthyobodo cã 4 roi: 2dµi, 2 ng¾n, ®©y lµ hiÖnt− îng ph©n chia tÕ bµo,2 roi ng¾n cã thÓ míisinh ra nªn gäi lµ bénhiÒu roi.

H×nh 173: Ichthyobodo necatrix : A- H×nh vÏ m« pháng (1. H¹tgèc, 2- miÖng, 3. Tiªn mao tr− íc, sau, 4. H¹t nhiÔm s¾c, 5. H¹chtÕ bµo, 6- thÓ phãng x¹, 7. ThÓ gi÷a h¹ch); B-E- çc d¹ng c¬ thÓ;F- trïng b¸m trªn m« biÓu b× da

1.3.2. ChÈn ®o¸n vµ ph©n bè .§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cÇn lÊy dÞch da vµ mang ç kiÓm tra d− íi kÝnh hiÓn vi. Ç bÞbÖnh da vµ mang ç tiÕt ra nhiÒu chÊt dÞch nhên. Mang cã mµu hång nh¹t do hång cÇu gi¶m.C¬ thÓ cã mµu ®en, ç gÇy, b¬i vµo gÇn bê, nÕu ký sinh sè l− îng nhiÒu lµm cho ç chÕt.

Ichthyobodo ký sinh trªn mang ç th− êng tËp trung thµnh ®¸m ë phÝa biªn cña çc tia mang,2 roi c¾m s©u vµo tæ chøc ký chñ. Khi t¸ch khái c¬ thÓ ký chñ r¬i vµo n− íc, vËn ®éng chËmch¹p do chøc n¨ng cña roi kh«ng phï hîp víi ph− ¬ng thøc b¬i nªn sau 6-7 giê nã sÏ chÕt.

Ichthyobodo necatrix ký sinh trªn da vµ mang cña nhiÒu loµi ç n− íc ngät nh− ng t¸c h¹i chñyÕu ®èi víi ç tr¾m cá, ç mÌ tr¾ng, mÌ hoa, ç chÐp, ç diÕc, ç tr«i. Ç cµng nhá cµng haybÞ c¶m nhiÔm vµ t¸c h¹i cµng lín. Ç bét th¶ ra ao sau 3-4 ngµy ®· bÞ c¶m nhiÔm ký sinhtrïng Ichthyobodo necatrix vµ bÖnh ph¸t triÓn rÊt nhanh chãng. Theo A.K.Serbina,1973 giai®o¹n ç h− ¬ng, ç gièng bÞ c¶m nhiÔm trong vßng 5 ngµy ç cã thÓ bÞ chÕt 95%, thËm chÝ cã

ao tû lÖ chÕt lªn ®Õn 97%. ë n− íc ta cã gÆp Ichthyobodo necatrix ký sinh trªn mét sè loµi çn− íc ngät nh− ng c− êng ®é vµ tû lÖ c¶m nhiÔm thÊp.

1.3.3. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ.Dïng v«i tÈy ao tr− íc khi ®− a ç vµo − ¬ng nu«i. T¨ng c− êng c«ng t¸c qu¶n lý ®Æc biÖt ®¶mb¶o khÈu phÇn ¨n ®Ó ç lín nhanh vµ cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng cao. §èi víi ç bÞ bÖnh cã thÓtiÕn hµnh mét sè biÖn ph¸p sau: Dïng CuSO4 3-5 ppm t¾m cho ç trong vßng 30 phót. NÕuphun xuèng ao th× dïng liÒu l− îng 0,5-0,7 ppm cã kh¶ n¨ng diÖt ®− îc Ichthyobodo necatrix .Ngoµi ra cã thÓ dïng NaCl 2,5-5% t¾m cho ç h− ¬ng, ç gièng (tõ 10-15 phót) sau 2-3 ngµyt¾m l¹i, lËp l¹i 3 lÇn. Dïng Formol 1/4000 t¾m cho ç bÖnh trong 1 giê.

2. BÖnh do ngµnh Opalinata Wenyon, 1926

§Æc ®iÓm chung cña ngµnh lµ chóng chuyÓn ®éng chËm ch¹p b»ng çc l«ng rung (Ciliates),trªn mÆt tÕ bµo cã çc hµng tiªn mao ng¾n theo chiÒu däc, cã thÓ h¬i xo¾n èc, kho¶ng çchçc hµng t− ¬ng ®èi dÇy. Chóng kh«ng gièng trïng l«ng (Ciliata) v× c¬ thÓ kh«ng cã cÊu t¹od¹ng tiªm mao vµ cã çc thÓ cùc (kinetosomes) hoÆc çc hµng tiªn mao cong theo chiÒu däc




c¬ thÓ hoÆc mét vïng hÑp l«ng t¬ ë cuèi phÝa tr− íc c¬ thÓ. TÕ bµo Opalinata còng kh«ngh¼n cã tõ 2 ®Õn nhiÒu nh©n, trong qu¸ tr×nh ph©n chia nguyªn bµo cã xu h− íng ph©n chiagen ®èi xøng theo chiÒu däc cña tiªn mao trïng ( Flagellata) vµ Ýt khi ph©n chia c¾t nganghµng vËn ®éng (kinety).Chu kú ph¸t triÓn cña chóng lµ sù kÕt hîp gi÷a çc giao tö kh«ng ®Òu nhau t¹o thµnh hîp tö.

Bé vµ líp cã ®Æc ®iÓm chung ngµnh. Trong hä Opalinidae cã 4 gièng, cã 2 gièng ký sinh ë ç: Protoopalina vµ Zelleriella Metcalff, 1923; ®Õn nay míi ®· m« t¶ 3 loµi: P. dubosquiLavier, 1936, P. symphysodonis Foissner, Schbert et Wilbert, 1974, Z. piscicola da Cunha etPenido, 1926. Gièng Zelleriella c¬ thÓ dÑp h×nh l¸, gièng Protoopalina c¾t ngang c¬ thÓh×nh trßn, loµi míi ®− îc xÕp vµo gièng Protoopalina.

BÖnh ProtoopalinoisT¸c nh©n g©y bÖnh lµ Loµi Protoopalina sp. (h×nh 174) ký sinh ë ruét ç ba sa, c¬ thÓ c¾tngang cã d¹ng h×nh trßn, trªn th©n cã 20-23 ®− êng tiªm mao (kinetom) dïng ®Ó vËn ®éng.Gi÷a tÕ bµo nguyªn sinh chÊt ®Ëm ®Æc h¬n. C¬ thÓ cã nhiÒu kh«ng bµo nhá, kÝch th− íc 40-46 x 80- 87 μm. Cã hai nh©n h×nh trßn gÇn b»ng nhau, ®− êng kÝnh 7,2-9,0 μm.

H×nh 174: Protoopalina sp ký sinh ë ruét v¸ Ba sa (theo Bïi Quang TÒ, 2001)

DÊu hiÖu bÖnh lý bÖnh vµ t¸c h¹i. Protoopalina ký sinh ®o¹n sau ruét ç basa ë mäi løa tuæi nh− ng cì ç cµng lín tû lÖ c¶mnhiÔm vµ c− êng ®é c¶m nhiÔm cµng cao. Ký sinh trïng sèng gi÷a çc nÕp gÊp niªm m¹cruét lÊy çc chÊt thõa cña ký chñ ®Ó dinh d− ìng. Khi ký sinh mét m×nh, Protoopalina dï sè l− îng lín còng kh«ng g©y t¸c h¹i nh− ng khi ký chñ bÞ bÖnh viªm ruét do vi trïng hay donguyªn nh©n kh¸c l¹i cã Protoopalina x©m nhËp vµo víi sè l− îng lín sÏ lµm bÖnh nÆng lªnnhanh chãng. Theo quan s¸t Protoopalina cã thÓ ph¸ ho¹i tÕ bµo th− îng b× ruét ç vµ lµmcho tõng bé phËn lâm vµo thËm chÝ cã thÓ lµm tæn thÊt líp tÕ bµo th− îng b× cña thµnh ruét.

Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ. Ch− a ®− îc nghiªn cøu.

3. BÖnh do ngµnh trïng bµo tö Dinozoz Cavalier-Smith, 1981(BÖnh cua ®¾ng (bÖnh cua s÷a)- Hematodinosis)

3.1. T¸c nh©n g©y bÖnhNgµnh Dinozoa Cavalier-Smith 1981 emend

Ph©n ngµnh Dinoflagellida Butschli, 1885 stat. nov. Cavalier-Smith 1991

Tæng líp Hemidinia Cavalier-Smith, 1993Líp Haplozooidea Poche, 1911(syn. Blastodiniphyceae Fensome et al., 1993 orthog. emend.)

Bé Blastodinida Chatton, 1906Hä Syndinidae

Gièng Hematodinium (Latrouite et al, 1988)



Bïi Quang TÒ228

Hematodinium perezi, trïng roi giai ®o¹n dinh d− ìng kÝch th− íc 5,8-6,4μm cã mét nh©nhoÆc ®a nh©n chiÕm phµn lín trong tÕ bµo chÊt ë d¹ng kÕt ®Æc hoÆc nhiÔm s¾c thÓ ph©n t¸ncña nh©n tÕ bµo ph©n chia.

H×nh th¸i häc cña trïng Hematodinium: cã 4 d¹ng kh¸c nhau trong çc xoang m¸y cña çc

tæ choc. Hai d¹ng c¬ b¶n lµ çc ®¬n tÕ bµo sinh tr− ëng (®− êng kÝnh 6-20μm) vµ çc hîpbµo ®a nh©n (tõ 2-30 nh©n trªn mét hîp bµo) (xem h×nh 175, 176). C¶ hai d¹ng nµy cã nh©nkh¸c nhau (®− êng kÝnh nh©n 6,3± 0,7μm kÕt ®Æc b¾t mµu ®en) vµ kh«ng cã tÕ bµo chÊt. Hîpbµo cã Ýt h¬n 6 nh©n th− êng h×nh cÇu nh− ng ®«i khi d¹ng h×nh giun. Hîp bµo cã nhiÒu h¬n 6nh©n th− êng cã nhiÒu d¹ng kh¸c nhau, trªn bÒ mÆt cã çc thïy cña tõng tÕ bµo sinh tr− ëngkh¸c nhau. Hai d¹ng kh¸c cã kÝch th− íc kh¸c nhau chØ xuÊt hiÖn ë giai ®o¹n cuèi cña qu¸tr×nh nhiÔm bÖnh.

3.2. DÊu hiÖu bÖnh lýCua nhiÔm trïng Hematodinium sp nÆng mÆt bông vµ vïng ngùc xuÊt hiÖn mµu tr¾ng ®ôchoÆc b×nh th− êng. HuyÕt t− ¬ng cña cua nhiÔm bÖnh nÆng mµu tr¾ng s÷a, ®«ng kÕt chËmkh«ng cã hång cÇu vµ chøa nhiÒu tÕ bµo kh«ng chuyÓn ®éng, tÕ bµo h×nh cÇu (thÓ dinhd− ìng ®− êng kÝnh 9,9-11,9μm) hoÆc h×nh trøng thÓ hîp bµo (plasmodium) cã chøa kh«ngbµo vµ çc h¹t ph¶n quang. Khi bãc mai cua huyÕt t− ¬ng mµu tr¾ng ®ôc ®äng trong mai,mang cã thÓ chuyÓn mµu tr¾ng. Khi nÊu chÝn cua ¨n cã vÞ ®¾ng, nªn cßn gäi bÖnh cua ®¾ng.

H×nh 175: MÉu m« c¬ tim cua, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bµo Hematodinium sp ®a nh©n(Nhuém H&E)

3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnhCua bÓ (Scylla serrata), ghÑ xanh ( Portunus pelagicus), çc loµi gi¸p x¸c n− íc mÆn kh¸c®Òu cã thÓ nhiÔm Hematodinium ph©n bè rÊt réng tõ Th¸i B×nh D− ¬ng ®Õn biÓn Atlantic

Tû lÖ nhiÔm Hematodinium ë cua thÊp, nh− ng khi tû lÖ nhiÔm trªn 50% cã thÓ g©y cho cuachÕt. §é muèi khi lín h¬n 11‰, tû lÖ nhiÔm ë cua (Callinectes sapidus) cao vµ g©y tû lÖ tö vong cao; khi ®é muèi xuèng 5-10‰ ë cua (Callinectes sapidus) kh«ng nhiÔm

Hematodinium (theo Gruebl et al. 2002).




ViÖt Nam ®ang nghiªn cøu bÖnh nµy. Tû lÖ nhiÔm Hematodinium ë cua thÊp, nh− ng khi tûlÖ nhiÔm trªn 50% cã thÓ g©y cho cua chÕt. §iÒu tra trªn cua Êu trïng ë Giao thñy- Nam§Þnh vµ §å S¬n- H¶i Phßng tû lÖ nhiÔm Hematodinium thÊp tõ 3-22% ch− a g©y thµnhbÖnh. §Õn giai ®o¹n cua nu«i th− ¬ng phÈm tû lÖ nhiÔm Hematodinium cao h¬n tõ 22-75%.

Riªng cua nu«i th−

¬ng phÈm ë §å S¬n tû lÖ nhiÔm ë thÞt vµ c¬ ch©n tõ 50-75%, c−

êng ®énhiÔm cao (+++) ®· g©y thµnh bÖnh cua s÷a lµm cua chÕt r¶i r¸c. Cua nu«i th− ¬ng phÈm ë NghÜa H− ng, Giao Thñy tû lÖ nhiÔm Hematodinium thÊp h¬n (22-45%) ë §å S¬n, nh− ngc− êng ®é nhiÔm cao (+++) nªn còng g©y cua chÕt (theo Bïi Quang TÒ, 2005).

3.4. ChÈn ®o¸n bÖnhChÈn ®o¸n b»ng dÊu hiÖu bÖnh lý; m« bÖnh häc; huyÕt häc; kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö

3.5. Phßng trÞ bÖnhCh− a nghiªn cøu biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh

H×nh 176: MÉu m« c¬ tim cña, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bµo Hematodinium sp ®a nh©n(Nhuém Giemsa, theo Bïi Quang TÒ, 2005)

H×nh 177: Hîp tö h×nh giun cña Hematodinium sp. cã thÓ chuyÓn ®éng vµ c¸c tÕ bµo m¸uxung quanh.



Bïi Quang TÒ230

H×nh 178: MÉu tæ chøc tim cña cua, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bµo Hematodinium sp(Nhuém H&E); theo Bïi Quang TÒ, 2005

H×nh 179: MÉu trong xoang tim cña cua, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bµo Hematodinium sp thÓhîp bµo ®a nh©n (Nhuém H&E); theo Bïi Quang TÒ, 2005




H×nh 180: MÉu trong xoang tim cña cua, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bµo Hematodinium sp(Nhuém H&E); theo Bïi Quang TÒ, 2005

H×nh 181: Hîp tö cña Hematodinium sp. () trong c¬ ch©n cña cua, nhuém giemsa, theoBïi Quang TÒ, 2005



Bïi Quang TÒ232

H×nh 182: Hîp tö ph©n chia cña Hematodinium sp. () trong c¬ ch©n cña cua, nhuémGiemsa, theo Bïi Quang TÒ, 2005

4. BÖnh do ngµnh bµo tö Haplosporidia (Perkins 1990)

4.1. Bệnh bào tử đơ n bội ký sinh trong máu của hàu- Bonamiosis(Bệnh vi tế bào, bệnh Bonamiosis, bệnh tế bào máu của hàu, bệnh ký sinh trùng máu)

Tác nhân gây bệnh: Những k ết quả nghiên cứu ban đầu đề nghị r ằng Bonamia ostreae có quan hệ vớ i Haplosporidia mặc dù chúng không có giai đoạn bào tử (Bonami et al. 1985, Brehélin et al.1982) sau đó đã xác định lại bằng phân tích ADN (Carnegie et al. 2000)

Ngành Haplosporidia (Perkins 1990)Lớ p Haplosporea

Bộ Haplosporida

Họ Haplosporidiidae Giống Bonamia

Bonamia ostreae bào tử đơ n bội ký sinh trong máu của hàu (Ostrea edulis), kích thướ c bàotử 2-3μm. Ngoài ra gặ p một số loài Bonamia exitiosus, Mikrocytos roughleyi gây bệnh chonhuyễn thể hai mảnh vỏ.

DÊu hiÖu bÖnh lýHÇu nhiÔm ký sinh trïng chuyÓn mµu vµng hoÆc cã çc nèt bÖnh (vÕt loÐt) trªn mang vµ

mµng ¸o. Ký sinh trïng liªn quan ®Õn ph¸ hñy tÕ bµo m¸u vµ lµm gia t¨ng tho¸t m¹ch. DÊuhiÖu bÖnh xuÊt hiÖn trong çc tæ chøc cña mang, mµng ¸o vµ çc tuyÕn tiªu hãa. Mét sè hÇunhiÔm nhÑ, nh− ng còng cã tr− êng hîp nhiÔm nÆng. Khi hÇu nhiÔm nÆng lµm cho chóngchËm lín.




H×nh 183: tÕ bµo m¸u cña hÇu tÊm (Ostrea edulis) nhiÔm Bonamia sp cã d¹ng h×nh cÇu nhátrong tÕ bµo (), theo Elston vµ CTV, 1986.

H×nh 184: Bonamia sp ( ) ký sinh trong gan tôy cña hÇu (mÉu c¾t m«, nhuém H&E)

Hình 185: Bonamia ostreae trong tế bào máu (mũi tên) và ở ngoại bò (đầu mũi tên) trong ổ bệnh của tim hàu Ostrea edulis nhiễm bệnh nặng. nhuộm Hemacolor.



Bïi Quang TÒ234

Hình 186: Bonamia ostreae (mũi tên) chứa trong một số tế bào máu trong xoang máu củacơ liên k ết của màng áo hàu Ostrea edulis. Nhuộm màu H&E

Hình 197: Bonamia ostreae (mũi tên) trong tế bào máu tụ lại trong cơ liên k ết của hàu

Ostrea edulis nhiễm bệnh nặng. Nhuộm màu H&E.

Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnhV ật chủ: Ostrea edulis đã cảm nhiễm trên hàu Ostrea angasi, Ostrea chilensis, (= Tiostrea

chilensis, =Tiostrea lutaria), Ostrea puelchana và Crassostrea rivularis. Hàu Thái bìnhdươ ng, Crassostrea gigas (Renault et al 1995), vẹm Mytilus edulis và Mytilus

galloprovincialis, và điệ p Ruditapes decussatus và Venerupis (=Ruditapes) philippinarum

không nhiễm trong tự nhiên cũng như thực nghiệm và những loài hai vỏ này không xuấthiện cũng như không là vector vật chủ trung gian cho ký sinh (Culloty et al. 1999). Vi tế

bào ở trong các tế bào tổ chức liên k ết mụn giộ p của hàu Ostrea conchaphila (=Ostrea

lurida) từ vùng Oregon của Mỹ đã đượ c nghiên cứu từ B. ostreae (Farley et al. 1988). Tuy

nhiên, Elston (1990) đã chứng minh bằng thực nghiệm cho r ằng hàu O. conchaphila có thể nhiễm bệnh, sự nhiễm này chưa đựoc làm sáng tỏ. Bonamia exitiosus ký sinh ë hÇu: Tiostrea chilensis vµ Ostrea angasi. Bonamia ostreae ký sinh ë hÇu: Ostrea edulis, O. angasi, O. denselammellosa,O. puelchana, Ostreola conchaphila (= O. lurida), Crassostrea rivularis vµ Tiostreachilensis (= T. lutaria). Bonamia ostreae ®· lµm cho s¶n l− îng hÇu (O. edulis) cña Ph¸p




n¨m 1970 s¶n l− îng 20.000tÊn/n¨m ®Õn n¨m 1990 s¶n l− îng gi¶m chØ cßn 1.800t©n/n¨m(theo Boudry vµ CTV, 1996).

BÖnh xuÊt hiÖn ë hÇu non tõ 1-2 tuæi, hÇu nhiÒu tuæi bÖnh g©y chÕt Ýt h¬n. BÖnh xuÊt hiÖn ë nhiÖt ®é 12-200C, nhiÖt ®é cao bÖnh kh«ng xuÊt hiÖn.

Phân bố:

Châu Âu (dọc bờ biển từ Tây Ban Nha đến Đan Mạch, Ireland, Anh (tr ừ Scotland)) và bờ biển phía tây (Californis và Washington), phía đông của Mỹ. Cả hai nơ i ở Washington và phía đông thườ ng nhiễm bệnh thấ p và mức độ nhiễm nặng ít gặ p. Bằng chứng dấu vết chor ằng vi tế bào B.ostreae đã ghi nhận nhiễm ở vùng phía đông, Washington và châu Âu từ California lan truyền từ hàu Ostrea edulis tr ướ c 1970 (Elston et al. 1986, Friedman vàPerkins 1994, Cigarría và Elston 1997).BÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu ë ch©u ¢u (T©y Ban Nha, Ph¸p, Hµ Lan, §an M¹ch, Ireland, Anh),B¾c ch©u Mü vµ Niu di l©n

ë ViÖt Nam ch− a nghiªn cøu bÖnh nµy.

ChÈn ®o¸n bÖnhKiÓm tra m¸u b»ng kÝnh hiÓn vi ®Ó t×m ký sinh trïng trong m¸u (h×nh). M« bÖnh häc, küthuËt kh¸ng thÓ, PCR…

Phßng trÞ bÖnhKh«ng lÊy gièng hÇu tõ nh÷ng vïng ®· xuÊt hiÖn bÖnh nh− ë B¾c Mü vµ ch©u ¢u vÒ ®Ónu«i. Vïng ®· xuÊt hiÖn bÖnh nÆng th× ngõng nu«i Ýt nhÊt 6 n¨m.

4.2. Bệnh bào tử hình cầu đa nhân Haplosporidiosis (Multinucleated Sphere X- MSX)T¸c nh©n g©y bÖnh:Ngµnh Haplosporidia (Perkins 1990)

Líp Haplosporea Bé Haplosporida

Hä HaplosporidiidaeGièng Haplosporidium

Haplosporidium nelsoni, (=Minchinia nelsoni) Haplosporidium costale, (= Minchinia costalis) H. nelsoni th− êng lµ 1 tÕ bµo ®a nh©n (h×nh 198 A,B), ®− êng kÝnh tõ 5-100μm, ®«i khi ë d¹ng bµo tö (H×nh 198 C)

Hình 198: Haplosporidium nelsoni (A- hình KHVĐT; B- tế bào đa nhân; C- Bào tử)A

B C



Bïi Quang TÒ236

Dấu hiệu bệnh lý:

Bào ngư Haliotis iris bị bệnh tỷ lệ chết tăng nhanh, tr ạng thái không bình thườ ng, phản xạ chậm và giâi đoạn đầu bào ngư bò lên tầng mặt. Chân và màng áo có dấu hiệu phù và nhạtmàu , xuất hiện các vết bẩn trên thùy chân.

Mẫu tươ i: Hợ p bào đa nhân có đườ ng kính 25 µm vớ i 17 nhân

Hình 199: Dấu hiệu của bào ngư Haliotis iris giống nuôi thươ ng phẩm nhiễm ký sinh trùng Haplosporidium nặng. Chú ý các vết bẩn thùy bên chân (mũi tên). Theo Ben Diggles PhD

Hình 200: Mâu hệ bạch huyết không nhuộm màu của bào ngư Haliotis iris nhiễm bệnh thấyrõ hợ p bào Haplosporidium hình cầu vớ i những giọt mỡ nhô lên (mũi tên) và 6 nhân của tế

bào máu (He) hình dạng không đều nhau bám chặt vào lam kính. Theo Ben Diggles PhD.




Hình 201: Số lượ ng lớ n hợ p bào Haplosporidium (mũi tên) trong xoang máu của mang bàongư Haliotis iris nhiễm bệnh nặng.

Hình 202: Hợ p bào Haplosporidium trong tổ chức liên k ết (mũi tên) và biểu bì tổchức hình

ống (đầu mũi tên) của thận phải bào ngư Haliotis iris nhiệm bệnh nặng.



Bïi Quang TÒ238

Hình 203: Hợ p bào Haplosporidium trong tổ chức liên k ết (mũi tên) bên cạnh ruột và phângiải hồng cầu (*) của bào ngư Haliotis iris nhiễm bệnh điển hình. Theo Ben Diggles PhD.

Hình 204: Hình KHVĐT hợ p bào Haplosporidium truyền qua màng nhân (N), thể hạt sợ i(M), trùng bào tử đa bội (mũi tên) và khuẩn lạc Rickettsia (đầu mũi tên). Theo Ben DigglesPhD.




Phân bố và lan truyền bệnh

Haplosporidium nelsoni nhiễm trong hàu C. virginica ở bờ phí đông của Bắc Mỹ, Canada H. nelsoni đã có báo cáo nhiễm trên hàu Crassostrea gigas ở California, Mỹ và Hàn Quốc, Nhật Bản và Pháp. Haplosporidium sp. gây bệnh cho bào ngư H. iris ở Trung tâm nuôi bào ngư của New

Zealand Thí nghiệm tỷ lệ chết của bào ngư giống (24% bào ngư yếu/ 1 tuần, tỷ lệ chết dồntích 90% trong 6 tháng) cho thấy tỷ lệ nhiễm hầu hết trong mùa hè và đầu mùa thu khi nhiệtđộ nướ c 210C. K ết quả thí nghiệm trong labo, cho biết ký sinh trùng không truyền bệnhgiữa các bào ngư cùng nuôi nhốt chung vớ i nhau trong 3 tháng (theo Diggles et al. 2002).

Chẩn đoán bệnhDựa vào dấu hiệu bệnh lý, mô bệnh học, KHVĐT, miễn dịch học và k ỹ thuật PCR

Phòng trị bệnh

Chưa nghiên cứu phòng tr ị bệnh. Theo Ford et al. 2001 đề nghị nướ c nuôi bào ngư phảiđượ c lọc qua lọc lỗ nhỏ 1 µm.

5. BÖnh do ngµnh Paramyxea Chatton, 1911

5.1. Bệnh Marteiliosis

Tác nhân gây bệnh:

Ngµnh Paramyxea Chatton, 1911Líp Paramyxea

Bé Marteiliida Desportes & Ginsburger-Vogel, 1977Hä Marteiliidae

Marteilia sydneyi thuộc ngành Paramyxea theo Berthe et al. (2000). đã báo cáo ký sinhtrùng ký sinh trong hầu đá ở vịnh Moreton, Queensland, Australia thuộc ngành “bào tử đơ n

bội" theo Wolf (1972), đã phân loại là M. sydneyi theo Perkins and Wolf (1976).

Marteilia refringens ký sinh ë Ostrea edulis, O. angasi vµ Tiostrea chilensis Marteilia sydneyi ký sinh ë Saccostrea (= Crassostrea) commercialis.

Kleeman et al. (2002) đã phân chia ra các giai đoạn phát triển của M. sydneyi trong hầu S. glomerata. Giai đoạn đầu tiên của M. sydneyi xâm nhậ p vào S. glomerata qua xúc tuvà mang, ở đó gia tăng nhanh thể sinh bào tử (gia tăng ở đây không phải là hình thành

bào tử) xuất hiện ở biểu bì. Một tế bào con ở trong một không bào trong tế bào chất của

tế bào vật chủ đơ n nhân phân đôi hình thành 4 tế bào con nằm trong giớ i hạn tế bào vậtchủ. K ết quả bên trong một tế bào nhân đơ n hình thành một tế bào con. Tế bào vật chủ thoái hóa có liên quan đến tế bào con, mà đượ c bắt đầu từ những tế bào vật chủ mớ i.Tiế p theo sự gia tăng, những tế bào vật chủ chứa một tế bào con đượ c phóng thích vàotổ chức liên k ết xung quanh và xoang bạch huyết hình thành giai đoạn nội sinh tạm thờ i.Tiế p theo giai đoạn nội sinh, ký sinh trùng thâm nhậ p vào tuyến tiêu hóa, màng nhầycủa tổ chức ống và bắt đầu hình thành như những tế bào nuôi ở tế bào biểu bì trong tổ chức hình ống của tuyến tiêu hóa. Tế bào nuôi dài và chân giả phát triển thò ra dọc theomàng nhày. Tế bào con chứa trong các tế bào nuôi phân chia và phát triển dọc theomàng nhày xâm nhậ p vào các tế bào biểu bì nằm bên cạnh, cho đến khi tất cả các ốngtuyến tiêu hóa bị nhiễm. Nhiễm bệnh nặng (điển hình), khi các tế bào nuôi thoái hóa và

mỗi tế bào con bắt đầu tr ở thành tế bào nguyên sinh (theo Perkins và Worf, 1976 mô tả).Tế bào nguyên sinh tách ra thành tế bào thứ sinh phân chia thành thể sinh bào tử chứa từ 8-16 giao tử, khở i đầu của giai đoạn hình thành bào tử. Sự hình thành bào tử là quá trìnhtách ra ở bên trong từ hai bào tử, mỗi một bào tử chứa một giao tử, tất cả đều nằm trongtế bào giao tử (theo Perkins và Wolf 1976). Bào tử thành thục chứa trong xoang tổ chứcống vớ i số lượ ng lớ n tr ướ c khi hầu chết. Giai đoạn tiế p theo chưa rõ. Các cá thể hầu đá







Bïi Quang TÒ240

đượ c quan sát thấy chúng bài tiết ký sinh trùng ở mức độ nhiễm M. sydneyi thấ p và đã bình phục lại hoàn toàn (Roubal et al. 1989).

Hình 205. Sơ đồ phát triển của Marteilia sydneyi trong hàu đá Sydney- Saccostrea

glomerata.

DÊu hiÖu bÖnh lýTuyến tiêu hóa chuyển màu vàng nâu đối ngượ c vớ i màu xanh đậm của hàu khỏe. Cơ thể teo lại và tuyến sinh dục đục mờ . Khi hầu nhiễm giai đoạn tế bào giao tử, có các thể khúcxạ trong tế bào giao tử ở mẫu tươ i của tuyến tiêu hóa (gan tụy).

Hình 206: Tế bào giao tử của M. sydneyi chứa thể khúc xạ (Rb) và bào tử (Sp).




Hình 207: Tế bào giao tử của M. sydneyi (mũi tên) thấy rõ sự khúc xạ

Dấu vết bệnh của tổ chứ c: Những dấu vết khô của tuyến tiêu hóa (gan tụy) đượ c nhuộmWright, Wright- Giemsa hoặc nhuộm tươ ng đươ ng (như Hemacolor, Merck; Diff-QuiK,Baxter) có khả năng xác định nhanh của tất cả các giai đoạn, nhưng không xác định trongmẫu mớ i nhiễm ít ngày (theo Kleeman và Adlard, 2000).

Hình 208: Nhuộm màu Hemacolor (Merck) dấu vết bệnh của tuyến tiêu hóa của hàuSaccostrea glomerata nhiễm Marteilia sydneyi, thấy rõ các giai đoạn phát triển, gồm có tế

bào con (Dc), tế bào con giai đoạn thứ hai (DcSc), tế bào giao tử chưa thành thục (ImSp),và tế bào giao tử thành thục (MSp). Chú ý r ằng những giai đoạn khác nhau quan thấy đôikhi không liên tục từ những tế bòa bao quanh chúng (ví dụ tế bào con hoặc cụm túi bào tử).

Mô bệnh học: Mẫu cắt ngang tuyến tiêu hóa cho thấy Marteilia trong tế bào biểu bì. Marteilia sydneyi có thể khác vớ i Marteilia refringens như:

http://www.pac.dfo-mpo.gc.ca/sci/shelldis/pages/madoy_e.htm

http://www.pac.dfo-mpo.gc.ca/sci/shelldis/pages/madoy_e.htm



Bïi Quang TÒ242

1) không có nế p nhăn trong mầm giao tử 2) sự hình thành 8-16 giao tử (mầm giao tử, giao tử) trong mỗi tế bào giao tử; 8

giao tử,3) hình thành 2 hiếm khi là 4 bào tử trong mỗi giao tử và4) lớ p dày của màng đồng tâm bào quang bào tử thành thục không có ở bào tử M.

refringens.

Xác định mức độ nhiễm bệnh của giai đoạn sớ m đượ c tác giả (Kleeman et al. 2001, 2002)mô tả mớ i gần đây. Uy nhiêm xác định giai đoạn đầu bằng k ỹ thuật AND (xem hình 213,214 và chi tiết theo Kleeman et al. 2002).

Hình 209-211 là sự xâm nhậ p của bào tử Marteilia sydneyi vào mang và biểu bì xúc tu củahầu Saccostrea glomerata giai đoạn nhiễm đầu tiên từ nguồn lây nhiễm chưa rõ. NhuộmE&H

Hình 209. Phản ứng của hầu gồm có biểu bì và mô liên k ết tăng sinh (H) và dịch hóa tơ mang khi có số lượ ng nhiều bào tử xâm nhậ p vào biểu bì của mang, đối chứng hiện tượ ngnày là mô mang bình thườ ng (N).

Hình 210. giai đoạn phân chia trong biểu bì xúc tu. Chú ý các tế bào biểu bì tr ươ ng to, khicó mặt ký sinh trùng đang phân chia (mũi tên) trong vùng bị nhiễm bệnh.




Hình 211: Giai đoạn bào tử xâm nhậ p ở tế bào biểu bì mang, phóng đại lớ n (xem giaia đoạncủa sơ đồ phát triển).

Hình 212 và 213. Lát cắt mô học tuyến tiêu hóa của hầu Saccostrea glomerata đang ở giaiđoạn sớ m của bệnh.

Hình 212: mẫu mô của tổ chức hình ống tuyến tiêu hóa nhiễm bệnh thấy rõ tế bào máu baoxung quanh trong tổ chức liên k ết. Mẫu nhuộm H&E.



Bïi Quang TÒ244

Hình 213: Mẫu mô của tổ chức xung quanh và vị trí những tế bào nuôi (nhuômk đen) của

biểu bì tổ chức hình ống tuyến tiêu hóa đượ c xác định bằng k ỹ thuật lại tại chỗ in situ.

Hình 214 đến 215. Giai đoạn tr ướ c hình thành bào tử của Marteilia sydneyi trong tổ chứchình ống tuyến tiêu hóa của hầu Saccostrea glomerata. Nhuộm màu H&E và tr ừ hình 10nhuộm màu bằng k ỹ thuật lai tại chỗ in situ

Hình 214. Tế bào nuôi (nhuộm đen k ỹ thuật lại tại chỗ in situ) thấy rõ chân giả phát triểndọc theo màng nhày của biểu bì tổ chức hình ống tuyến tiêu hóa (Ep). Mẫu này khôngnhuộm H&E. Nét đặc tr ưng khác vùng xung quanh tổ chức liên k ết (Ct) tổ chức hình ống vàxoang (L) của chúng.




Hình 215. Tế bào nuôi chứa một tế bào con (Dc) và tậ p trung dọc màng nhày của tổ chứchình ống vớ i tổ chức liên k ết (Ct) bao quanh tổ chức hình ống và biểu bì của tổ chức hìnhống (Ep).

Hình 216a và b. Cùng mẫu mô nhưng khác nhau ở lớ p khác của tế bào con (mũi tên hình216b) chứa trong tế bào nuôi. Dấu hoa thị cùng tế bào con và Nh biểu thị nhân tế bào vậtchủ trong mỗi hình. Có hai tế bào con chứa trong tế bào nuôi (hình 216a).



Bïi Quang TÒ246

Hình 217. Tế bào nuôi (Nurse cell) chứa hai tế bào con (daughter cells- Dc), xem giai đoạn5 chu k ỳ phát triển (hình 205)

Hình 218. Tế bào nuôi chứa các tế bào con dạng hai tế bào (mũi tên) dọc theo màng nhàygiữa biểu bì tổ chức hình ống (Ep) và tổ chức liên k ết nhiễm nhiều tế bào máu (xem giaiđoạn 6 của chu k ỳ phát triển hình 205)




Hình 219: Tế bào nguyên sinh (mũi tên) chứa hai tế bào thứ sinh (mầm giao tử) vừa mớ i ở giai đoạn hình thành bào tử (xem bắt đầu của giai đoạn 7, chu k ỳ phát triển, hình 205).

Hình 220 và 221 Mẫu mô học tuyến tiêu hóa của hầu Saccostrea glomerata chỉ rõ giai đoạncủa bệnh là giai đoạn hình thành bào tử của Marteilia sydneyi. Nhuộm H&E

Hình 220: Giai đoạn hình thành bào sô lượ ng nhiều (mũi tên) trong tổ chức hình ống tuyếntiêu hóa. Chú ý hình bào tử không xuất hiện trong ống lông (Cd) của tuyến tiêu hóa.



Bïi Quang TÒ248

Hình 221: những giao tử non (Im) và giao tử thành thục (M) chứa trong tế bào giao tử củatổ chức hình ống tuyến tiêu hóa. Chú ý biểu bì tổ chức hình ống hầu như chứa đầy M.

sydneyi.

Ph©n bè vµ lan truyÒnHàu Saccostrea (=Crassostrea) glomerata (=commercialis) và có khả năng hàu Striostrea

mytiloides (=Saccostrea =Crassostrea echinata) và Saccostrea forskali cũng nhiễm. Tươ ngtự như trai khổng lồ (Tridacna maxima) cũng là vật chủ của Marteilia

Những hàu đã nhiễm trong điều kiện xấu chúng có thể tái nhiễm lại. Nell (2002) đã cho biếtr ằng ở đâu nuôi hầu công nghiệ p suy giảm là do nhiễm M. sydneyi. Dẫu sao sự suy giảmchậm chạ p (30 năm) trong một số vùng thuộc phía Bắc New South Wales, sông Georges,Sydney, cộng nghiệ p nuôi hầu sụ p đổ hoàn toàn vào năm 2001, trong khoảng thờ i gian bảynăm, lần đầu tiên xác định là do nhiễm M. sydneyi ở vùng này. Những tế bào biểu bì củatuyến tiêu hóa bị nhiễm nặng M. sydneyi đã chuyển màu. K ết quả hầu chết và bệnh xuấthiện dướ i 60 ngày sau nhiễm. Những hầu đã nhiễm M. sydneyi trong suốt những tháng mùahè. Lester (1986), Anderson et al (1994), Wesche (1995) và Adlard (1996) thí nghiệm lây

nhiễm và xác định r ằng hầu có khả năng nhiễm trong thờ i gian r ất ngắn (khả năng chỉ 2tuần trong năm). Mỗi đợ t nhiễm, khi nhiệt độ ấm phù hợ p vớ i sự phát triển của ký sinhtrùng và tỷ lệ chết của vật cao nhất vào cuối mùa he. Ở nhiệt độ thấ p tỷ chết của vật chủ chậm lại và ký sinh trùng nằm im (ít phát triển). Trong các tr ườ ng hợ p hầu nhiễm bệnh kýsinh trùng có thể sống qua đượ c mùa hè và mùa đông, tuy nhiên nhiệt độ cao thườ ng xảy tỷ lệ chết. Ở các đợ t M. sydneyi là tác nhân gây chết 90% trong hầu nuôi ở phía Bắc NewSouth Wales và phía nam Queensland. Không có mối liên quan rõ ràng đáu bệnh của M.sydneyi và biến động của pH, độ mặn và nhiệt độ (Anderson et al. 1994, Wesche 1995).

Vùng ven biển cửu sông phía Nam Queensland và phía Bắc New South Wales, Australia(theo Adlard và Ernst 1995). Tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng Marteilia trên hầu (Saccostrea

glomerata) đượ c xác định 1/117 từ vùng Dampier Archipelago, phía tây Australia (theoHine và Thorne 2000) và trên hầu (Saccostrea forskali) ở Thái Lan tỷ lệ nhiễm 2/29 (theoTaveekijakarn et al. 2002).

Chẩn đóan bệnhDựa vào dấu hiệu bệnh lý, mô bệnh học, miễn dịch học và k ỹ thuật PCR

http://www.pac.dfo-mpo.gc.ca/sci/shelldis/pages/mlpcc_e.htm

http://www.pac.dfo-mpo.gc.ca/sci/shelldis/pages/mlpcc_e.htm




Phòng trị bệnh

Kiểm soát bệnh là hoàn thiện k ỹ thuật nuôi: Hàu không đượ c nuôi trong thờ i gian dễ xảy ra bệnh mùa hè (tháng 1-3), những hàu non có thể giữ trong độ muối cao, ở đó chúng pháttriển chậm, nhưng không bị nhiễm bệnh, cho qua thờ i gian dễ nhiễm bệnh (sau thnág 4),hàu lớ n thu hoạch tr ướ c tháng 12 và nuôi thươ ng phẩm ở vùng không nhiễm bệnh vào mùa

thu (Adlard và Ernst 1995).

Wesche et al. (1999) đã xác định bào tử của M. sydneyi nuôi trong hàu đã sống trong thờ igian ngắn trong khoảng thờ i gian 7-9 ngày (có thể sống dài 35 ngày ở nhiệt độ 150C và độ mặn 34‰). Bào tử không sống đượ c hai giờ khi vào hệ tiêu hóa của chim hoặc cá, nhưngchún có thể tồn tại trên 7 tháng ở nhiệt độ -200C đến -700C. Chlorine nồng độ 200ppm giếtchết 99,5% bào tử trong hai giờ và diệt hoàn toàn trong 4 giờ (Wesche et al. 1999).

5.2. BÖnh MikrocytosisTác nhân gây bệnh

Mikrocytos mackini ký sinh ë Crassostrea gigas, C. virginica, Ostrea edulis vµ

O. conchaphila Mikrocytos roughleyi ký sinh ë Saccostrea commercialis

Mikrocytos mackini. Phân tích hệ thống phát sinh hệ gen ribosomal ADN có 1457 cặ p base (bp) cho r ằng M.

mackini có nhân điển hình không có quan hệ vớ i đông vật nguyên sinh (Carnegie et al.2003).

Dấu hiệu bệnh lý:

Nốt mụn chủ yếu màu xanh có đườ ng kính 5mm, trong phạm vi thành cơ thể hoặc trên mặtcủa xúc tu và màng áo.Thườ ng có vết sẹo màu nâu trên vỏ, bên cạnh chỗ áp xe của bề mặt

màng áo.

Hình 222: HàuCrassostrea gigas đã bỏ vỏ và thấy rõ dấu hiệụ (mũi tên) đặc tr ưng của

bệnh Mikrocytos mackini khi các vi tế bào chứađày trong túi của tổ chứcliên k ết, xung quanh vếtmủ

Hình 223: Hàu Crassostrea

gigas đã bỏ vỏ và thấy rõ cácdấu hiệu (mũi tên) ở giai đoạncuối của bệnh đảo ĐenmanDạng điển hình của

Mikrocytos mackini bệnhkhông thể kéo dài hơ n nữatrong hàu .

Hình 224: Hàu Ostrea edulis, bỏ vỏ trên, thấy rõ nhiều vếtmủ trong cơ khép vỏ (mũi tên),tác nhân gây bệnh do

Mikrocytos mackini.

Mô bệnh học: Ở độ phóng đại cao (x1000) kính hiển vi quang học các tế bào tổ chức liênk ết mụn giộ p nằm bên cạnh các nốt mụn (vết bệnh giống áp xe) có các ký sinh trùng nội

bào đườ ng kính 2-3 µm. Những KST này cũng quan sát trong các tế bào cơ và xuất hiệntrong tế bào báo của vết bệnh. Chỉ có loài khác hiện nay trong cùng giống nhưng không cókhả năng liên quan, như Microcytos roughleyi gây bệnh mùa đông trên hàu Saccostrea



Bïi Quang TÒ250

commercialis ở Úc, nó khác vớ i M. mackini có một không bào trong tế bào chất. Không bàokhông tìm thấy ở M. mackini hoặc Bonamia spp.

Hình 225: Mẫu mô học cắt lát qua vết bệnhtrên màng áo hàu Crassostrea gigas nhiễm

Mikrocytos mackini. Ký sinh đơ n bào trongnội bào thườ ng xuất hiện trong tế bào liên k ếtmụn giộ p bao xung quanh vết bệnh tr ươ ng to(mũi tên). Nhuộm màu H&E.

Hình 226: Nhiều Mikrocytos mackini (mũitên) chứa trong những tế bào liên k ết mụngiộ p, bênh cạnh vết bệnh có các tế bào máutích tụ và tế bào hoại tử. Nhuộm màu H&E.

Hình 227: Độ phóng đại lớ n (x1000) Mikrocytos mackini (mũi tên) chứa trong tế bào chất của các tế bào mụn giộ p của hàuCrassostrea gigas. Nhuộm màu H&E.

Hình 228: như hình 227 nhưng mẫu khác.Bở i vì kích thướ c nhỏ của KST nó r ất khácnhau về hình dạng của mô học. Nhuộm màuH&E.




Hình 228: Mikrocytos mackini (A) trong cơ khép vỏ của hàu Crassostrea gigas. Một M.

mackini ở trong nhân (B) của tế bào cơ . Nhuộm màu H&E.

Hình 229: Những đám Mikrocytos mackini (A), đượ c nuôi và lọc sạch từ mảnh tế bào

(B) của hàu Crassostrea gigas. nhuộm màuHemacolor®

Nhữ ng ổ bệnh trong cơ : Những ổ bệnh của nốt mụn khô trong không khí, cố định vànhuộm như mẫu Bonamia ostreae trong cơ hầu và soi trong vật kính hiển vi dầu (x 1000)mớ i quan sát đượ c vi tế bào tự do trong tế bào vật chủ.

Kính hiể n vi đ iện t ử : Hình dạng siêu hiển vi giữa M. mackini vớ i Bonamia spp.; nhân của M. mackini hướ ng vào trung tâm trong khi đó nhân của B. ostreae lệch tâm và không có tythể (thể hạt sợ i) trong M. mackini.

Hình 230: Ảnh kính hiển vi điện tử tế bào liênk ết mụn giộ p của hàu Crassostrea gigas nhiễm Mikrocytos mackini (mũi tên). Nhuộmacetate Uranyl và citrate chì.

Hình 231: Mikrocytos mackini (mũi tên)mỗi cá thể có một nhân. Nhuộm acetateUranyl và citrate chì.



Bïi Quang TÒ252

Phân bố và lan truyền bệnhV ật chủ: Hàu Crassostrea gigas và hàu Ostrea conchaphila (=Ostrea lurida); gây bệnhthực nghiệm ở hàu Crassostrea virginica và Ostrea edulis. Bờ biển phía tây Canada, bangWashington của Mỹ

Chủ yếu nhiễm trong nôi bào của các tế bào liên k ết mụn giộ p mà ở trong nội bào máu vàhoại tử cơ . Một vài tr ườ ng hợ p nhiễm ở hầu nhiều tuổi hơ n (trên 2 năm) và tỷ lệ chết(thườ ng khoản 30% hầu già ở thủy triều kiệt) xuất hiện vào tháng 4-5 sau giai đoạn 3-4tháng nhiệt độ nhỏ hơ n 100C. Hàu C. gigas đã ghi nhận tỷ lệ nhiễm khoảng 10%. HàuCrassostrea gigas dườ ng như chống lại đượ c bệnh hơ n các loài khác bằng cảm nhiễm trong

phòng thí nghiệm và ngoài tự nhiên. Ở Washington chưa phát hiện nhiễm M. mackini.

Chẩn đoán bệnh

Dựa vào dấu hiệu bệnh lý, mô bệnh học, kính hiển vi điện tử, miễn dịch học và k ỹ thuậtPCR

Phươ ng pháp phòng trị bệnh

Hàu từ vùng nhiễm bệnh (đang diễn ra hoặc đã xuất hiện tr ướ c) sẽ không đượ c chuyển sangvùng khác chưa có bệnh đảo Denman. Ảnh hưở ng của bệnh trên quần thể nhiễm có thể làmgiảm sút nên phải thu hoạch hoặc chuyển hàu lớ n đến địa điểm vùng triều cao từ tháng 3,không nuôi hàu ở vùng triều thấ p thướ c tháng 6.

6. BÖnh do ngµnh bµo tö Apicomplexa (Levine 1978)- Bệnh

Perkinsiosis

Tác nhân gây bệnh:Ngµnh Apicomplexa (Levine 1978) Perkinsozoa

Líp Perkinsea Bé Perkinsida

Gièng Perkinsus Perkinsus marinus (= Dermocystidium marinum, = Labyrinthomyxa marina); Perkinsusolseni/atlanticus.

H×nh 232: Perkinsus marinus ký sinh trong tæ chøc cña hÇu

a) Perkinsus atlanticus, Perkinsus sp. đã nuôi cấy trong ống nghiệm (in vitro) giống như Perkinsus atlanticus từ trai Ruditapes decussatus ở Galicia, Tây Ban Nha có chuỗi genARN ribosom nhỏ, nhưng không giống vớ i P. atlanticus trong ngân hàng gen công bố. Ký




sinh trùng chưa khẳng định tên là "Pseudoperkinsus tapetis" và nhậ p chúng vào nhóm nấmnguyên sinh tên là Mesomycetozoa (Figueras et al. 2000).

b) Perkinsus (= Labyrinthomyxa) sp. của Macoma balthica. Perkinsus andrewsi có dấu hiệucơ bản trên chuỗi từ locus rRNA khác nhau của Perkinsus marinus, Perkinsus atlanticus và

Perkinsus olseni (Coss et al 2001b). Phân tích ADN (dùng k ỹ thuật PCR) chủ yếu các vùnglocus SSU ARN ribosom (ITS1 và ITS2 chính) có thể những “loài” này có thể xuất hiệntrong những trai khác ( Macoma mitchelli và Mercenaria mercenaria) cũng như hàu(Crassostrea virginica) ở đó nó cùng tồn tại trong cùng thờ i gian vớ i Perkinsus marinus (Coss et al. 1999, 2001b).

c) Perkinsus sp. của trai Mya arenaria khả năng có hai loài Perkinsus (Kotob et al. 1999a,b)

d) Perkinsus sp. của trai Venerupis (=Tapes, = Ruditapes) philippinarum trong Nam TriềuTiên và Nhật Bản theo Hamaguchi et al. (1998) tìm thấy chuỗi nucleotide của hai mẫu sắ pxế p (ITS1 và ITS2) và vùng 5.8S của ARN hầu hết phân loại là P. atlanticus và Perkinsus

olseni và đã đề nghị r ằng ký sinh trùng ở Nhật Bản có thể là P. atlanticus.

e) Perkinsus olseni, đượ c mô tả từ bào ngư, nhưng những nghiên cứu về phân tử cho r ằngchỉ có một loài Perkinsus xuất hiện r ộng tron gtự nhiên của thân mềm, gồm có trai ở Australia.

f) Perkinsus qugwadi đượ c mô tả trên điệ p Patinopecten yessoensis

Dấu hiệu bệnh lý:Trai nhiễm Perkinsus spp có thể có những nốt màu tr ắng hoặc những cái nang trên mặt củamàng áo, tuyến tiêu hóa (gan tụy) và tổ chức mang là sự đáp ứng của tế bào máu.Mẫu ướ t: Những thể hình cầu chứa trong một không bào lệch tâm trong nang của trai đanghấ p hối.

Hình 233: Trai Patinopecten yessoensis lật một diềm áo thấy rõ một mụn (mũi tên) trêntuyến sinh dục do nhiễm Perkinsus qugwadi.

http://www.pac.dfo-mpo.gc.ca/sci/shelldis/pages/pmdoy_e.htm

http://www.pac.dfo-mpo.gc.ca/sci/shelldis/pages/perkolab_e.htm













Bïi Quang TÒ254

Hình 234: Tuyến tiêu hóa của trai Patinopecten yessoensis nhiễm Perkinsus qugwadi cónhiều các mụn (mũi tên).

Hình 235: Mô học tuyến sinh dục của điệ p Patinopecten yessoensis vớ i một số thể dinhdưỡ ng (T) chứa một thể đơ n bội, thể dinh dưỡ ng (T2) chứa hai thể đơ n bội và thể dinhdưỡ ng (T8) chứa 8 thể đơ n bội của trùng Perkinsus qugwadi trong tổ chức liên k ết . Nhuộmmàu H&E.




Hình 236: Mô học tuyến sinh dục của điệ p Patinopecten yessoensis nhiễm thể dinh dưỡ ng

bình thườ ng (T) và một ít thể sinh dưỡ ng có không bào lớ n (TS) nhân có thay đỏi, mặtngoài tế bào có dạng vòng nhẫn vòng nhẫn của trùng Perkinsus qugwadi. Nhuộm màuH&E.

Hình 237: Mô học tuyến sinh dục của điệ p Patinopecten yessoensis nhiễm trùng Perkinsus

qugwadi nặng thấy rõ một số thẻ dinh dưỡ ng (T) nhỏ, thể dinh dưỡ ng đang phát triển vớ i 8thế đơ n bội (T8), túi động bào tử (S) chứa bào tử động đạng phát triển, và một số bào tử động bơ i tự do (Z) có tiên mao. Nhuộm H&E.



Bïi Quang TÒ256

Hình 238: Bào tử động hai lông roi của Perkinsus qugwadi thấy rõ hình dạng trong ổ bệnhcủa tuyến sinh dục nhiễm bệnh nặng của điệ p giống Patinopecten yessoensis. NhuộmWright-Giemsa

Hình 239: Hình KHVĐT bào tử động của Perkinsus qugwadi gần cạnh nhân (HN) tế bàomáu đã bị dung giải của điệ p Patinopecten yessoensis. Thấy rõ bào tử động này có roi (FB),nhân (N), và đỉnh dạng hình nón (C), đườ ng thẳng vi mạch (RM) và vi hình nón (CM).

Nhuộm Uranyl acetate and lead citrate.




Hình 240: Hai cá thể dinh dưỡ ng thành thục của Perkinsus marinus. Một không bào lớ nlệch một bên (V) và nhân (N), mẫu từ thành của tổ chức hình ống tuyến tiêu hóa.

Hình 241: Thể dinh dưỡ ng của Perkinsus marinus thành thục (M) nhân xuất hiện vòng nhẫnhình tròn màu hồng và hai thể dinh dưỡ ng của P. marinus đang chưa thành thục đang pháttriển bên trong có 8 thể đơ n bội (T)



Bïi Quang TÒ258

Hình 242: 16 thể đơ n bội (T) trong thể dinh dưỡ ng của P. marinus chưa thành thục. nhữngthể đơ n bội này đượ c chứa trong một tế bào máu (HN thấy rõ nân của tế bào bạch huyết) vàthể dinh dưỡ ng thành thục (M) ở gần bên.

Hình 243: Mẫu tươ i tr ực tràng của hàu Crassostrea virginica cho thấy bằng k ỹ thuật ủ thioglycollate và nhuộm Lugol xuất hiện 6 túi bào tử động của Perkinsus marinus bắt màuđen.

Phân bố và lan truyền bệnh:Có khoảng 50 loài nhuyễn thể nhiễm Perkinsus nhưng chúng không gây thành bệnh Perkinsus marinus (= Dermocystidium marinum, = Labyrinthomyxa marina) ký sinh ở hàuCrassostrea virginica và C. gigas

Perkinsus olseni/atlanticus ký sinh ở Haliotis ruber, H. cyclobates, H. scalaris,

H. laevigata, Ruditapes philippinarum vµ R. decussates.




a) Ruditapes (=Tapes, =Venerupis) decussatus, Ruditapes (=Tapes) semidecussatus,

Ruditapes pullastra, Venerupis aurea, Venerupis pullastra; trai nuôi Venerupis (=Tapes,

= Ruditapes) philippinarum. b) Macoma balthica có dấu hiệu như vật chủ chính, nhưng không xuất hiện ở Macoma

mitchelli, Mercenaria mercenaria và Crassostrea virginica.

c) Mya arenaria.d) Venerupis (=Tapes, = Ruditapes) philippinarum nhưng không quan sát ở 10 thân mềnkhác (gồm Crassostrea gigas và Pinctada fucata martensii) từ vùng dịch bệnh ở hàn Quốc(Choi và Park 1997, Park et al. 2001).e) Nhiều loài thân mềm gồm Tridacna gigas, Tridacna maxima, Tridacna crocea, Anadara

trapezia, và Katelysia rhytiphora.Phân bố:a) Bồ Đào Nha, Galicia (Tây Bắc Tây Ban Nha), bờ biển Huelva (Tây nam Tây Ban Nha),và biển Địa Trung Hải.

b) Virginia, Maryland (vịnh Chesapeake), Mỹ c) Vịnh Chesapeake, Mỹ (McLaughlin và Faisal 2000).d) Bờ biển phía Tây và Nam Hàn Quốc; quận Kumamoto và Hiroshima, Nhật Bản; và dọc bờ phía bắc của biển vàng, Trung Quốc.e) Giải đá ngầm, phía Nam Úc.

Chẩn đoán bệnh

Dựa vào dấu hiệu bệnh lý, mô bệnh học, kính hiển vi điện tử, miễn dịch học và k ỹ thuậtPCR

7. BÖnh do ngµnh trïng bµo tö - Sporozoa leuckart, 1872emend, kryloo dobrovolsky, 1980

Ngµnh Sporozoa ký sinh trong çc tÕ bµo èng tiªu ho¸ hoÆc trong xoang cña ®éng vËt kh«ngx− ¬ng sèng vµ cã x− ¬ng sèng.

§Æc ®iÓm ®Æc tr− ng cña Sporozoa lµ cã giai ®o¹n sinh bµo tö ( Sporogory) trong vßng ®êi.Bµo tö ( Spore) cã mµng cøng, tr¬n nh½n, bao bäc bªn ngoµi, bªn trong lµ çc trïng bµo tö ( Sporozoit ).

Vßng ®êi cña Sporozoa thay ®æi phøc t¹p nh− ng nh×n chung cã sù xen kÏ gi÷a sinh s¶n h÷utÝnh vµ v« tÝnh (sinh s¶n h÷u tÝnh sinh bµo tö, sinh s¶n v« tÝnh b»ng liÖt sinh)Ngµnh bµo tö trïng cã 3 líp:

- Líp trïng 2 tÕ bµo ( Eugregarinida) ký sinh ë ®éng vËt kh«ng x− ¬ng sèng.

- Líp trïng bµo tö m¸u ( Haemosporidia) ký sinh ë ®éng vËt kh«ng x− ¬ng sèng.- Líp trïng h×nh cÇu (Coccidia) ký sinh ë ç.

7.1. BÖnh trïng bµo tö Goussiosis.

7.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Bé Coccida Leuchart 1879

Hä Eimeridae Leger 1911Gièng Goussia LabbÐ, 1986 (H×nh 244)



Bïi Quang TÒ260

Bµo nang Goussia th− êng cã d¹ng h×nhcÇu, kÝch th− íc thay®æi theo loµi, th− êngkho¶ng tõ 8-14 μ. Bªn

ngoµi cã mét mµngcøng bao bäc. Trongbµo nang cã 4 bµo tö h×nh bÇu dôc cã mµngbäc trong suèt. Mçibµo tö l¹i cã 2 trïngbµo tö h×nh d¹ng nh− tr¸i chuèi. C¬ thÓ 1®Çu to, 1 ®Çu nhá vµth− êng s¾p xÕp ng− îc®Çu ®u«i nhau. TÕ bµochÊt cña trïng bµo tö

®ång ®Òu. H¹ch h×nhtrßn n»m lÖch vÒ ®Çuréng.

H×nh 244: Goussia: A. 2 bµo nang thµnh thôc trong tÕ bµo tæchøc ký chñ, B. Bµo nang m« pháng C. Bµo nang ch− a thµnh thôc.1. Mµng bµo nang, 2. Bµo tö vµ mµng bµo tö, 3. Trïng bµo tö, 4.H¹ch tÕ bµo, 5. ChÊt th¶i bµo tö, 6. Cùc c¬ thÓ, 7. ChÊt th¶i bµonang

7.1.2. Ph− ¬ng ph¸p sinh s¶n. Goussia cã ph− ¬ng ph¸p sinh s¶n v« tÝnh vµ sinh s¶n h÷u tÝnh (H×nh 245).- Sinh s¶n v« tÝnh: Bµo nang Goussia ë trong m«i tr− êng n− íc, ç ¨n vµo ruét d− íi t¸c dôngcña dÞch tiªu ho¸, trïng bµo tö ®− îc gi¶i phãng ra ngoµi. Trïng bµo tö x©m nhËp vµo tÕ bµo

thµnh ruét sinh s¶n v« tÝnh cho nhiÒu liÖt trïng ( Meirozoit ). LiÖt trïng ph¸ tÕ bµo vµo xoangruét l¹i x©m nhËp vµo thµnh ruét vµ b¾t ®Çu mét thÕ hÖ sinh s¶n v« tÝnh míi.-Sinh s¶n h÷u tÝnh: Sau 4-5 thÕ hÖ sinh s¶n v« tÝnh, liÖt trïng l¹i x©m nhËp vµo tÕ bµo thµnhruét vµ chuyÓn thµnh mÇm giao tö: mÇm giao tö lín kh«ng ph©n chia, lín lªn thµnh métgiao tö lín, cßn mÇm giao tö bÐ ph©n chia cho nhiÒu giao tö bÐ, giao tö bÐ cã 2 roi nªn cãthÓ di chuyÓn t×m gÆp giao tö lín ®Ó thô tinh thµnh hîp tö. Hîp tö tiÕt ra chÊt h×nh thµnh vábao bäc thµnh bµo nang. Bµo nang theo ph©n ra ngoµi. Trong bµo nang ph©n chia 2 lÇn liªntiÕp cho 4 mÇm bµo tö, mçi bµo tö ph©n chia thµnh 2 trïng bµo tö. Bµo nang lóc nµy cã kh¶n¨ng c¶m nhiÔm, nÕu vµo ®− îc trong èng tiªu ho¸ cña ký chñ thÝch hîp, trïng bµo tö ®− îcgi¶i phãng chui vµo thµnh ruét tiÕp tôc thÕ hÖ sinh s¶n v« tÝnh míi.

7.1.3. ChÈn ®o¸n vµ ph©n bè.

§Ó quan s¸t t¸c nh©n g©y bÖnh, võa quan s¸t dÊu hiÖu bÖnh lý võa quan s¸t b»ng kÝnh hiÓnvi. Ç bÞ bÖnh lç hËu m«n cã chÊt dÞch mµu vµng, do qu¸ tr×nh sinh s¶n Goussia sinh ranhiÒu liÖt trïng ph¸ ho¹i v¸ch cña thµnh ruét lµm tæn th− ¬ng tæ chøc ruét. §Ó kh¼ng ®Þnh,lÊy dÞch ruét kiÓm tra d− íi kÝnh hiÓn vi.

ë n− íc ta ®· ph¸t hiÖn lo¹i Goussia sinensis ký sinh trong ruét ç tr¾m cá, ç mÌ tr¾ng. Goussia carpilli ký sinh trong ruét ç chÐp. Nh×n chung c− êng ®é vµ tû lÖ c¶m nhiÔm ch− acao.

Theo tµi liÖu cña mét sè n− íc trªn thÕ giíi nh− Liªn X«, Trung Quèc, Ba Lan, TiÖp Kh¾c,§øc,...gièng Goussia ký sinh trªn mét sè gièng ç nu«i g©y t¸c h¹i lín ®· lµm ç chÕt, ký

sinh chñ yÕu trªn ç lín.




Goussia khi ra m«i tr− êngn− íc sèng kh¸ l©u, bµo nangl¾ng xuèng ®¸y thuû vùc haylÉn trong cá c©y, thøc ¨n nªnç ¨n vµo c¶m nhiÔm trùc tiÕpkh«ng qua ký chñ trung gian.NhiÖt ®é n− íc 24-300C thÝchhîp cho Goussia sinh s¶n.

BÖnh ph¸t triÓn m¹nh vµomïa hÌ. TÝnh chän läc ký chñcao nh− ng trªn mét con ç cãthÓ gÆp tõ mét ®Õn mÊy loµi

Goussia. Goussia cã thÓtruyÒn bÖnh tõ ç sang chong− êi, do ®ã ta nªn ¨n ç ®·nÊu chÝn. H×nh 245: S¬ ®å chu kú ph¸t triÓn cña trïng Goussia

1. Sinh s¶n v« tÝnh: 2. MÇm giao tö lín (çi); 3. Giao tö bÐ (®ùc); 4,5. Hîp tö, 6. Bµo nang ®· thµnh thôc

A B

H×nh 246: cÇu trïng trong ruét ç: A- cÇu trïng trong ruét ç chÐp; B- cÇu trïng trong ruétç r« phi. (theo Bïi Quang TÒ, 1998)

7.1.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ. Goussia cã vá cøng bao ngoµi vµ cã thÓ tån t¹i d− íi ®¸y ao hå, khi gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîisÏ ph¸t triÓn, v× thÕ tiªu diÖt hoµn toµn rÊt khã kh¨n, cÇn chó ý çc biÖn ph¸p phßng bÖnh.Dïng v«i tÈy ao tr− íc khi th¶ ç. ë mét sè n− íc, khi ç bÖnh ng− êi ta dïng Sulfathiazolum(ST), cø 100 kg cho 1 gram ST, çch dïng trén vµo thøc ¨n, cho ¨n liªn tôc 6 ngµy nh− ng tõ

ngµy thø 2 trë ®i l− îng thøc ¨n chØ dïng 0,5 gram.

Ngoµi ra cßn cã thÓ dïng 1,2 gram Iode hoÆc 50 gram bét l− u huúnh cho 50 kg träng l− îngç, cho ¨n liªn tôc trong 4 ngµy.

ë n− íc ta bÖnh nµy ch− a tiÕn hµnh nghiªn cøu çc biÖn ph¸p phßng trÞ.



Bïi Quang TÒ262

7.2. BÖnh trïng hai tÕ bµo ë t«m Gregarinosis.

7.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Gregarine thuéc líp trïng 2 tÕ bµo: Eugregarinida (H×nh 247). Gregarine ký sinh chñ yÕutrong ruét ®éng vËt kh«ng x− ¬ng sèng tËp trung ë ngµnh ch©n khíp Arthropoda vµ giun ®èt

Annelia (John vµ ctv,1979). Gregarine th− êng ký sinh ë trong ruét t«m sèng trong tù nhiªn. Gregarine ký sinh ë t«m he cã Ýt nhÊt 3 gièng:

- Nematopsis spp- Cephalolobus spp- Paraophiodina spp

CÊu t¹o Gregarine ë giai ®o¹n tr− ëng thµnh hay thÓ dinh d− ìng gåm cã 2 tÕ bµo. TÕ bµophÝa tr− íc (Protomerite - P) cã cÊu t¹o phøc t¹p gäi lµ ®èt tr− íc (Epimerite - E) nã lµ c¬ quan ®Ýnh cña ký sinh trïng vµ tÕ bµo phÝa sau (Deutomerite - D).

7.2.2. Chu kú sèng cña Gregarine trong t«m.

PhÇn lín Gregarine cã chu kú sèng trùc tiÕp (John vµ ctv,1979) tuy nhiªn cã 1 sè loµi g©ybÖnh trªn ®éng vËt gi¸p x¸c cã vËt chñ trung gian lµ th©n mÒm.

Khi t«m ¨n thøc ¨n lµ vËt chñ trung gian ®· nhiÔm bµo tö (spore) cña Gregarine. Bµo tö trong thøc ¨n nÈy mÇm thµnh h¹t bµo tö ( Sporozoite) b¸m vµo thµnh vµ çc mÊu låi cña d¹dµy hoÆc lan xuèng çc tÕ bµo biÓu m« cña ruét tr− íc. Bµo tö b¸m vµo d¹ dµy vµ ruét b»ngmét gèc b¸m ®Æc biÖt (holdfast). Trong giai ®o¹n thÓ dinh d− ìng (Trophozoite), chóng ph¸ttriÓn tõ gèc b¸m thµnh tÕ bµo phÝa tr− íc vµ cã nh©n tÕ bµo ph©n biÖt râ ë gi÷a tÕ bµo. Qua 3giai ®o¹n ph¸t triÓn Trophont sÏ h×nh thµnh mét sè bµo tö vµ chóng l¹i phãng bµo tö vµo ruétvµ d¹ dµy, di chuyÓn vÒ ruét sau, tiÕp tôc giai ®o¹n bµo tö cña ký sinh trïng. Çc bµo tö th− êng c− tró ë çc nÕp gÊp cña ruét. ë ruét sau mçi bµo tö ph¸t triÓn thµnh mét kÐn giao tö (Gametocyst) gåm cã çc giao tö nhá vµ giao tö lín. Khi kÐn giao tö vì ra, çc giao tö tiÕphîp vµ h×nh thµnh çc hîp tö (Zygote) ®− îc phãng ra ngoµi m«i tr− êng. Çc hîp tö (Zygospore ) lµ thøc ¨n cña nhuyÔn thÓ hai vá vµ giun ®èt ( Polydora cirrhosa) chóng lµ çc®éng vËt sèng ë ®¸y ao t«m. Ruét cña nhuyÔn thÓ hoÆc giun ®èt b¾t ®Çu nhiÔm Gregarine vµh×nh thµnh çc bµo tö trong tÕ bµo biÓu m«. KÐn bµo tö ( Sporocyste) phãng vµo ph©n gi¶ cñanhuyÔn thÓ lµ thøc ¨n cña t«m hoÆc çc giun ®èt nhiÔm kÐn bµo tö lµ thøc ¨n cña t«m. TiÕptôc h¹t bµo tö ®− îc phãng vµo ruét d¹ dµy cña t«m vµ tiÕp tôc mét chu kú míi cña

Gregarine.

Nh÷ng h¹t bµo tö ph¸t triÓn ë giai ®o¹n thÓ dinh d− ìng trong ruét (Nematopsis spp vµ Paraophioidina spp) hoÆc d¹ dµy sau (Cephalolobus spp).

7.2.3. DÊu hiÖu bÖnh lýT«m nhiÔm trïng hai tÕ bµo c− êng ®é nhÑ kh«ng thÓ hiÖn râ dÊu hiÖu bÖnh lý râ rµng,th− êng thÓ hiÖn t«m chËm lín. Khi t«m bÞ bÖnh nÆng Nematopsis sp víi c− êng ®é > 100 h¹tbµo tö/con, d¹ dµy vµ ruét cã chuyÓn mµu h¬i vµng hoÆc tr¾ng, cã çc ®iÓm tæn th− ¬ng ë ruét t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn Vibrio x©m nhËp g©y ho¹i tö thµnh ruét, t«m cã thÓ th¶i raph©n tr¾ng (h×nh 187), nªn ng− êi nu«i t«m gäi lµ “bÖnh ph©n tr¾ng”, bÖnh cã thÓ g©y chot«m chÕt r¶i r¸c.

7.2.4. Ph©n bè lan truyÒn cña bÖnh.BÖnh Gregarine xuÊt hiÖn ë t«m biÓn nu«i ë Ch©u ¸, Ch©u Mü. BÖnh th− êng x¶y ra ë çc hÖthèng − ¬ng gièng vµ ao nu«i t«m thÞt. Theo Tseng (1987) cho biÕt Gregarine ®· g©y bÖnh ë t«m só ( P. monodon) nu«i trong ao. Møc ®é nhiÔm bÖnh cña t«m nu«i rÊt cao cã tr− êng hîptû lÖ nhiÔm bÖnh 100%. BÖnh ®· g©y hËu qu¶ lµm gi¶m n¨ng suÊt nu«i, do Gregarine ®· lµmcho t«m sinh tr− ëng chËm. ë ViÖt Nam kiÓm tra t«m thÎ, t«m só nu«i cã nhiÔm Nematopsissp ë ruét vµ d¹ dµy, møc ®é nhiÔm rÊt cao, tû lÖ tõ 70-100%, bÖnh ®· x¶y ra nhiÒu trong çcao nu«i t«m só b¸n th©m canh ë cuèi chu kú nu«i (theo Bïi Quang TÒ, 1998, 2002). Th¸ng6-7 n¨m 2002 ë huyÖn Tuy Hßa, Phó Yªn cã kho¶ng 450 ha (60%) t«m bÞ bÖnh ph©n tr¾ng,chÕt r¶i r¸c, phßng trÞ kh«ng ®¹t yªu cÇu (theo b¸o ço cña chi côc b¶o vÖ nguån lîi thñy




s¶n Phó Yªn th¸ng 7/2002). Tõ n¨m 2003 ®Õn ®Õn nay bÖnh ph©n tr¾ng th− êng x¶y ra ë ®Þaph− ¬ng nu«i t«m só th©m canh: B¹c Liªu, Sãc Tr¨ng, Nam §Þnh, H¶i Phßng, Qu¶ngNinh…(theo Bïi Quang TÒ, 2005)

H×nh 247: Trïng hai tÕ bµo ký sinh ë t«m ( Gregarine). A,B- ThÓ dinh d− ìng (Trophozoite)cña Nematopsis sp ký sinh ë ruét gi÷a cña t«m só; C- h¹t bµo tö (Sporozoite); D- kÐn giao tö ( Gametocyst ) ë ruét sau t«m r¶o; E- Cephalolobus penaeus ký sinh trong ruét t«m r¶o (bar=

0,25mm) (thÓ dinh d− ìng vµ kÐn giao tö); F- ThÓ dinh d− ìng cña Cephalolobus vµNematopsis trong ruét t«m r¶o; p- tÕ bµo phÝa tr− íc (protomerite) cßn gäi lµ ®èt tr− íc(Epimerite- e) ; d- tÕ bµo phÝa sau (deutomerite). MÉu t− ¬i, kh«ng nhuém (theo Bïi QuangTÒ, 1998, 2004)

p

p

p

d d

d

CD

A B

E F



Bïi Quang TÒ264

H×nh 248: ph©n tr¾ng trong ao nu«i t«m (mÉu thu ë ao nu«i t«m B¹c Liªu 10/2003)

BÖnh ph©n tr¾ng ë t«m nguyªn nh©n ®Çu tiªn do trïng hai tÕ bµo lµm g©y tæn th− ¬ng thµnhruét, d¹ dµy cña t«m kÕt hîp víi m«i tr− êng « nhiÔm l− îng Vibrio ph¸t triÓn gia t¨ng, t«m

¨n thøc ¨n nhiÔm Vibrio vµo d¹ dµy ruét, vi khuÈn nh©n c¬ héi g©y ho¹i tö thµnh ruét cãmµu vµng hoÆc tr¾ng.

7.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnhChÈn ®o¸n bÖnh dùa vµo kiÓm tra tiªu b¶n t− ¬i vµ m« bÖnh häc çc tiªu b¶n ë ruét vµ d¹ dµycña t«m. HoÆc kiÓm tra çc h¹t bµo tö trong ph©n t«m, bïn b· d− íi ®¸y ao. Khi t«m bÞ bÖnhnÆng Nematopsis sp víi c− êng ®é > 100 h¹t bµo tö/con, ruét gi÷a vµ ruét cã chuyÓn mµu h¬ivµng, cã 1 ®iÓm tæn th− ¬ng ë ruét t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn x©m nhËp.

7.2.5. Phßng vµ trÞ bÖnh.Phßng trÞ bÖnh Gregarine ®ang nghiªn cøu, nh− ng ®Ó phßng bÖnh chóng ta ¸p dông biÖn

ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Trong çc ao tr¹i − ¬ng t«m gièng, thøc ¨n t− ¬i sèng cã chøamÇm bÖnh cÇn ph¶i khö trïng b»ng çch nÊu chÝn. VÖ sinh ®¸y bÓ, ao th− êng xuyªn ®Ó diÖtçc mÇm bÖnh cã trong ph©n t«m.

8. BÖnh do ngµnh trïng vi bµo tö Mycrosporidia balbiani, 1882

Ngµnh trïng vi bµo tö ký sinh ë s©u bä, 1 sè ®éng vËt ch©n khíp, 1 sè ký sinh trong tÕ bµocña ç, cã kho¶ng h¬n 800 loµi thuéc 70 gièng. Vi bµo tö ký sinh trªn ç kho¶ng 70 loµithuéc 7 gièng, th− êng chóng ký sinh trong tÕ bµo tæ chøc tuyÕn sinh dôc, gan, thËn, mËt,ruét, tæ chøc mì, da vµ mang... cña ç lµm t¸c h¹i ®Õn ç. Vi bµo tö ký sinh ë gi¸p x¸c (t«m,cua) sèng trong tù nhiªn vµ çc ao nu«i t«m cã h¬n 30 loµi thuéc 3 gièng, lµm ¶nh h− ëng

®Õn tû lÖ sèng ®Æc biÖt lµm gi¶m chÊt l− îng thùc phÈm cña t«m.

§Ó phßng trÞ bÖnh do vi bµo tö g©y ra theo tµi liÖu n− íc ngoµi, tr− íc khi th¶ t«m, ç vµo nu«icÇn tÈy dän ao s¹ch sÏ, ph¬i n¾ng ao ®Ó t¨ng nhiÖt ®é. Trong ®iÒu kiÖn 500C vµi phót, bµo tö cña chóng cã thÓ bÞ tiªu diÖt. Ngoµi ra cã thÓ dïng Cetylpyridinium chloride 100 ppm trong3 phót cã thÓ diÖt ®− îc bµo tö.

8.1. BÖnh trïng vi bµo tö ë ç Glugeosis.

8.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.Bé Glugeida Issi,1893

Hä Glugeidae Gurley,1893Gièng Glugea Thelohan 1891 (H×nh 249)




C¬ thÓ cña gièng Glugea rÊt nhá chõng kho¶ng 3-6μ x 1-4 μ, c¬ thÓ h×nh trßn hay h×nh bÇu dôc. CÊut¹o c¬ thÓ rÊt ®¬n gi¶n, bªn ngoµi cã mµng do chÊtkitin t¹o thµnh, cã cùc nang h×nh d¹ng gièng bµotö, bªn trong cã sîi t¬. Loµi Glugea intestinalis cùc

nang dµi b»ng chiÒu dµi c¬ thÓ trë lªn. Trong tÕ bµochÊt cã h¹ch h×nh trßn vµ tÕ bµo chÊt còng cã h×nhtrßn.

H×nh 249: S¬ ®å cÊu t¹o vi bµo tö ( Glugea) (theoBychowsky, 1962): pt- sîi t¬; e- mµng ngoµi bµotö; en- mµng trong bµo tö; n- nh©n tÕ bµo; v- kh«ngbµo phÝa sau.

8.1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý vµ ph©n bè. Glugea hertwigi ký sinh trªn thËn, ruét, tuyÕn sinh dôc vµ tæ chøc mì, da ,mang cña çc loµiç n− íc ngät nh− ç mÌ, ç chÐp, ç diÕc, ç vÒn,…

Khi ký sinh trong tæ chøc c¬ quan, th− êng cã d¹ng bµo nang mµu tr¾ng s÷a, ®− êng kÝnh 2-3mm. Lóc c¶m nhiÔm nghiªm träng cã thÓ lµm tuyÕn sinh dôc ph¸t triÓn kh«ng tèt, ç sinhtr− ëng chËm. Theo Lim,1970 loµi Glugea anomala cã ®− êng kÝnh bµo nang 4 mm. Ç c¶mnhiÔm c¬ thÓ bÞ biÕn d¹ng, tÕ bµo tæ chøc bÞ tr− ¬ng n− íc, ho¹t ®éng cña çc tæ chøc c¬ quanbÞ rèi lo¹n, cã thÓ lµm ç chÕt.

ë Mü, Glugea hertwigi ký sinh lµm cho ç osmerus mordar trong tù nhiªn chÕt hµng lo¹t.Theo tµi liÖu Trung Quèc gièng Glugea ký sinh trªn ç n− íc ngät ë nhiÒu ®Þa ph− ¬ng trongc¶ n− íc, l− u hµnh chñ yÕu vµo mïa hÌ, thu nh− ng t¸c h¹i kh«ng lín . ë ViÖt Nam ®· gÆp

Glugea sp ký sinh ë ç he, ç chµi nu«i bÌ ë An Giang.

8.2. BÖnh t«m b«ng ë t«m he (Cotton shrimp disease).

8.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.Cã 3 gièng th− êng ký sinh g©y bÖnh ë t«m:

Bé Glugeida Issi,1983Hä Thelohaniidae Hazard et Ololacre,1975

Gièng Thelohania Hennguy, 1892 (cßn gäi Agmasoma-h×nh 250A)Hä Glugeidae Gurley,1893

Gièng Pleistophora Gurley,1893 (cßn gäi Plistophora-h×nh 250F)Gièng Ameson (cßn gäi Nosema)

Çc gièng bµo tö ký sinh ë t«m cÊu t¹o c¬ thÓ t− ¬ng tù nh− Glugea. ChiÒu dµi bµo tö kho¶ng

1-8 μm. §Æc ®iÓm cña mçi gièng (xem b¶ng 33) kh¸c nhau, giai ®o¹n tÕ bµo giao tö (Sporont) hay gäi bµo nang. Sè l− îng bµo tö trong bµo nang cña tõng gièng kh¸c nhau:- Ameson (= Nosema), kÝch th− íc bµo tö 2,0 x 1,2 μm, trong bµo nang cã ®¬n bµo tö.- Pleistophora: kÝch th− íc bµo tö 2,6 x2,1 μm, trong bµo nang cã 16-40 bµo tö.- Agmasoma (= Thelohamia) penaei: kÝch th− íc bµo tö 3,6 x 5,0 hoÆc 5,0 x 8,2 μm, trongbµo nang cã 8 bµo tö.- Agmasoma (= Thelohamia) luorara: KÝch th− íc bµo tö 3,6 x 5,4 μm, trong bµo nang cã 8bµo tö.

8.2.2. Chu kú sèng cña bµo tö trïng.Vi bµo tö g©y bÖnh cho t«m, cã chu kú ph¸t triÓn phøc t¹p qua vËt chñ trung gian. T«m lµ ký

chñ trung gian cña vi bµo tö. VËt chñ cuèi cïng lµ mét sè loµi ç ¨n t«m. Ph©n hoÆc ruét çnhiÔm vi bµo tö vµ ph¸t triÓn ë ký chñ trung gian. Ç ¨n t«m ®· nhiÔm vi bµo tö vµ ph¸t triÓnë ký chñ cuèi cïng.

e

v

pt

n

en



Bïi Quang TÒ266

8.2.3. DÊu hiÖu bÖnh lý vµ ph©n bè .Vi bµo tö ký sinh trong çc tæ chøc cña t«m, chóng b¸m vµo c¬ v©n g©y nªn nh÷ng vÕt tænth− ¬ng lín lµm ®ôc mê c¬ v× thÕ nªn gäi lµ bÖnh t«m “sîi b«ng tr¾ng” (h×nh 183 G-K). Vibµo tö ký sinh ë nhiÒu loµi t«m he: P. monodon, P. merguiensis, P. setiferus,.. (xem b¶ng33).

8.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh. Dùa vµo çc dÊu: ®ôc mê c¬, thay ®æi mµu s¾c çc c¬ quan cña t«m, kiÓm tra t«m d− íi kÝnhhiÓn vi.

8.2.5. Phßng vµ trÞ bÖnh.Phßng trÞ bÖnh vi bµo tö ¸p dông theo ph− ¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Kh«ng dïng t«mbè mÑ nhiÔm vi bµo tö, ph¸t hiÖn sím lo¹i bá nh÷ng con t«m bÞ nhiÔm vi bµo tö. Khi thuho¹ch ph¶i lùa chän nh÷ng t«m nhiÔm bÖnh vi bµo tö kh«ng cho ph¸t t¸n vµ b¸n ngoµi chî.

B¶ng 33: Vi bµo tö ký sinh ë t«m he ( Panaeus spp ) theo Lightner, 1996

STT

Tªn vi bµo tö Ký chñ C¬ quan kýsinh

Sè bµo tö trong bµo

nang

KÝchth− íc bµo

tö μm

1 Ameson (=Nosema)nelsoni

- P. aztecus - P. duorarum- P. setuferus

C¬ v©n 1 1,2 x2,0

2 Nosema sp - Metapenacus monoceros - P. escalentus - P. latisulcatus - P. merguiensis - P. semisulcatus

- Macrobrachium rosenbergii

C¬ v©n 1 -

3 Agmasoma(Thelohania)

penaei

- P.setiferus M¸u, ruét,tuyÕn sinhdôc, c¬

8 2,0 x 5,0vµ

5,0 x 8,24 Agmasoma

( Thelohania) sp - P. monodon - P. merguiensis

M¸u, ruét,tuyÕn sinhdôc, c¬

8 -

5 Agmasoma( Thelohania)duorara

- P. duorarum- P. aztecus- P. bransiliensis

C¬ 8 3,5 x 5,4

6 Thelohania sp - P. esculentus

- P. latisulcatus - P. merguiensis - P. semisulcatus

C¬ v©n 8 -

7 Pleistophora sp - P. aztecus- P. setiferus- P. duorarum

C¬, tim,ruét, gan,tuþ, mang.

16-40 2,1 x 2,6




H×nh 250: A- Vi bµo tö Agmasoma (=Thelohania) sp, trong c¬ liªn kÕt, nhuém Kinyoun(1500 lÇn); B- Bµo tö Agmasoma - bµo nang cã 8 bµo tö (↔) nhuém Giemsa (2000 lÇn); C-

Vi bµo tö Pleistophora sp ký sinh trong c¬ t«m (1300 lÇn) nhuém Giemsa; D- Vi bµo tö trong mang t«m só NghÖ An, 2002, mÉu m« häc nhuém mµu (D- 100lÇn, E- 400 lÇn); F,G-Vi bµo tö trong c¬ t«m ch©n tr¾ng (1000 lÇn) mÉu thu Qu¶ng Ninh, 2004; H- T«m nhiÔm

Agmasoma duorara, t«m tr¾ng hÕt phÇn bông; I- T«m phÝa d− íi b×nh th− êng, t«m phia trªnbÞ nhiÔm Ameson (Nosema) cã ®èm tr¾ng ®ôc trong; J- PhÇn ®Çu ngùc t«m só ( P.monodon), nhiÔm Agmasoma ( Thelohania) sp, trong c¬ liªn kÕt cã nèt s− ng tÊy d− íi vá

I J

K

A B C

D E

F

H

L

G



Bïi Quang TÒ268

kitin; K- T«m só nhiÔm vi bµo tö, ®u«i cã mµu tr¾ng (mÉu thu Nam §Þnh, 2003); L- t«mch©n tr¾ng nhiÔm vi bµo tö ®u«i tr¾ng (mÉu thu Qu¶ng Ninh, 2004).

9. BÖnh do Ngµnh trïng bµo tö sîi Cnidosporidia doflein, 1901;

emend, schulman et pcollipaev, 1980Trïng bµo tö sîi lµ bµo tö cã vá bäc ngoµi kh¸ ch¾c ch¾n gåm cã 2 m¶nh vá kÝch th − íc, ®édµy b»ng nhau, do tÕ bµo chÊt keo ®Æc l¹i. §− êng tiÕp gi¸p gi÷a 2 m¶nh vá gäi lµ ®− êng nèimÆt, cã ®− êng nèi gäi lµ mÆt nèi (hay gäi lµ mÆt bªn), mÆt kh«ng cã ®− êng nèi gäi lµ mÆtvá (hay gäi lµ mÆt chÝnh). Trong bµo tö cã cùc nang vµ tÕ bµo chÊt. Tuú theo gièng loµi kh¸cnhau cã sè l− îng cùc nang tõ 1-4 chiÕc. Trong mçi cùc nang cã 1 sîi thÝch bµo xo¾n lß so.Çc cùc nang th− êng tËp trung ë ®Çu phÝa tr− íc. Riªng hä Myxidiidae ph©n bè c¶ 2 phÝa ®Çucña bµo tö. PhÇn sau cña bµo tö cã tÕ bµo chÊt gäi lµ tÕ bµo mÇm gåm 2 nh©n vµ kh«ng bµo.Hä Myxobolidae cã tói thÝch Iode lµ mét lo¹i tinh bét ®éng vËt. Ç n− íc ngät cña ViÖt Nam®· ph¸t hiÖn h¬n 40 loµi thuéc 6 gièng.

- Chu kú sèng cña trïng bµo tö sîi gåm cã sinh s¶n v« tÝnh vµ h÷u tÝnh tiÕn hµnh hoµn toµntrªn cïng mét ký chñ, kh«ng qua ký chñ trung gian: Bµo tö tõ trªn th©n ç m¾c bÖnh r¬i vµo®¸y ao hoÆc l¬ löng trong n− íc, bÞ ç ¨n ph¶i hoÆc b¸m vµo da, mang ç.Bµo tö bÞ kÝch thÝchmét chÊt nµo ®ã trong c¬ thÓ ç, phãng sîi thÝch, hai m¶nh vá bÞ vì ®«i, tÕ bµo chÊt ë trongvá biÕn thµnh biÕn h×nh trïng dïng ch©n gi¶ di chuyÓn vµo çc tÕ bµo tæ chøc cña ký chñ vµdõng l¹i ë ®ã sinh tr− ëng vµ ph¸t triÓn. Thêi kú nµy gäi lµ giai ®o¹n dinh d− ìng. Nh©n tÕ bµo ph©n chia qua nhiÒu lÇn thµnh nhiÒu nh©n con. Mçi nh©n cã tÕ bµo chÊt bao quanh h×nhthµnh mÇm giao tö ( Gametocyte ). Nh©n cña mÇm giao tö tiÕp tôc ph©n chia mét sè lÇnthµnh 6-18 nh©n con vµ cuèi cïng h×nh thµnh bµo tö. Sè l− îng nh©n trong mÇm giao tö cãkh¸c víi sè l− îng cña bµo tö ®− îc h×nh thµnh. NÕu nh÷ng mÇm giao tö chØ sinh s¶n mét bµotö th× nh©n cña nã cã 6-8 çi, ng− êi ta gäi mÇm giao tö ®ã lµ ®¬n giao tö. NÕu mÇm giao tö s¶n sinh hai bµo tö th× sè l− îng nh©n còng t¨ng lªn gÊp ®«i vµ gäi mÇm giao tö lµ song giaotö. ThÓ dinh d− ìng tiÕp tôc sinh tr− ëng, sè l− îng bµo tö ®− îc h×nh thµnh ngµy cµng gia t¨ng.TiÕp sang giai ®o¹n bµo nang: çc tæ chøc xung quanh thÓ dinh d− ìng bÞ kÝch thÝch tho¸iho¸ vµ thay ®æi sinh ra mét líp mµng bao quanh thÓ dinh d− ìng, gäi lµ bµo nang cña trïngbµo tö sîi. KÝch th− íc cña bµo nang cã thÓ nh×n thÊy b»ng m¾t th− êng. Çc trïng bµo tö sîiký sinh trªn da, mang ç th× bµo nang bÞ bµo tö thµnh thôc ph¸ vì chui ra r¬i vµo n− íc, l¹ix©m nhËp vµo ký chñ kh¸c h×nh thµnh mét chu kú sèng míi. Çc trïng bµo tö sîi ký sinh ë ruét vµ çc c¬ quan néi t¹ng bµo tö cã thÓ qua èng tiªu ho¸ ra ngoµi. Bµo tö cã thÓ sèng l©utrong bïn ®¸y ao, hå nªn ç ¨n ®¸y nh− ç chÐp, diÕc, tr«i,.. dÔ bÞ c¶m nhiÔm.

9.1. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 2 cùc nang- Myxobolosis.

9.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. G©y bÖnh ë ç lµ çc loµi thuéc gièng Myxobolus Biitschli,1882, hä Myxobolidae Thelohan,1892. Ngoµi nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña trïng bµo tö sîi Myxobolus cã ®Æc ®iÓm riªng lµphÝa tr− íc bµo tö cã 2 cùc nang, th− êng çc loµi cã 2 cùc nang b»ng nhau ( Myxobolus koi,

M.artus, M. seminiformis-h×nh 253A,B,C), mét sè Ýt loµi cã 1 cùc nang bÞ tho¸i ho¸( Myxobolus toyamai-h×nh 253D). Trong tÕ bµo chÊt cã mét tói thÝch Iode. KÝch th− íc cñatõng loµi cã kh¸c nhau (xem b¶ng 34).




H×nh 251: S¬ ®å cÊu t¹o cña trïng bµotö sîi - Myxosporida (theo Schulman,1960): 1- ph«i amip; 2- kh«ng bµo; 3-mám gi÷a cùc nang; 4- nh©n bµo nang;

5- cùc nang; 6- vá; 7- sîi t¬ xo¾n; 8-®− êng nèi; 9- trôc ®− êng nèi; 10-nh©ncña ph«i amip

A B C

H×nh 252: Ç chÐp bÞ bÖnh bµo tö sîi: A- mang ç chøa ®Çy bµo nang; B,C- Ç chÐp gièngbÞ bÖnh bµo tö sîi, trªn mang cã nhiÒu bµo nang

A B

C D E

F GH×nh 253: Mét sè loµi bµo tö loµi bµo tö sîi: A,J- Myxobolus koi; C- Myxobolus artus; B,E-

Myxobolus semiformis; D- Myxobolus toyamai; F,G- Myxobolus minutus;

1 2

3

4

5 6

7 9 8

10



Bïi Quang TÒ270

B¶ng 34: KÝch th− íc mét sè loµi trïng bµo tö sîi Myxobolus Tªn loµi Myxobolus ChiÒu dµi

bµo tö ( μ )ChiÒu réngbµo tö ( μ )

ChiÒu dµybµo tö ( μ )

ChiÒu dµi cùcnang( μ )

Myxobolus koi Kudo,1919 M. toyamai Kudo,1919

M. artus Achmerov,1960 M. seminiformis Ha Ky,1968 M. humilis Ha Ky,1968 Myxobolus sp2 Te,1990 Myxobolus oblongus Gurley Myxobolus sp4

17-18,515-18

6,6-8,213,2-14,48,1-915,5

11,2-12,89,3-10,1

9-105,4

9,9-11,54,8-66,3-7,214-15,5

8-8,87-7,7

5-74,5

8,23,6-4,2--

6,46,2

10-11,29-10,3

4,95,4-63,6-3,88,3-9,33,2-44,7

9.1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý. Khi ç m¾c bÖnh trïng bµo tö sîi, ç b¬i léi kh«ng b×nh th− êng quÉy m¹nh, dÞ h×nh cong®u«i, ç kÐm ¨n råi chÕt. NÕu bÞ bÖnh nÆng cã thÓ nh×n thÊy bµo nang b»ng h¹t tÊm, h¹t ®Ëuxanh mµu tr¾ng ®ôc b¸m trªn mang ç (nh− ç chÐp gièng bÞ Myxobolus koi, M. toyamai ký

sinh) lµm kªnh l¾p mang kh«ng ®ãng l¹i ®− îc (h×nh 252).B¶ng 35: Møc ®é c¶m nhiÔm mét sè lo¹i trïng bµo tö sîi Myxobolus spp ký sinh ë çcloµi ç n− íc ngät ë ViÖt Nam STT

Tªn ký sinhtrïng

Ký chñ CQ kýsinh

Tû lÖnhiÔm %

C ®é nhiÔmÝt nhiÒu

T¸c gi¶

1 Myxoboluskoi,1919

ChÐp tr¾ng ViÖt NamChÐp vµngChÐp HungariChÐp lai Vµngx HungChÐp lai ViÖt xHungChÐp lai Vµng xViÖt

MangMangMangMangMangMang

33,059,1954,3476,1927,1610,05

1 - nhiÒuÝtÝt -nhiÒuÝt -nhiÒuÝt -nhiÒu1-7

B.Q.TÒntntntnt

2 Myxobolus

toyamaiKudo,1915

ChÐp tr¾ng ViÖt Nam

ChÐp vµngChÐp HungChÐp lai Vµng x HungChÐp lai ViÖt xHungChÐp lai Vµng xViÖt

Mang

MangMangMangMangMang

14,56

9,1929,5650,799,6213,33

Ýt - nhiÒu

1-7Ýt - nhiÒuÝt - nhiÒuÝt - nhiÒu1-7

B.Q.TÒ

ntntntntnt

3 MyxobolusartusAchmerov,1960

ChÐp tr¾ngViÖt Nam

ChÐp vµng

ChÐp Hung

ChÐp lai Vµng x Hung

ChÐp lai ViÖt xHung

ChÐp lai Vµng xViÖt

Da,MangRuétMangRuétMangRuétMangRuétMangRuétRuét

5,459,8019,741,153,451,1815,381,589,520,774,1936,66

5-154- nhiÒu5- nhiÒuÝtÝt - nhiÒu8-10

5- nhiÒu5-nhiÒuÝt5-nhiÒu6-nhiÒuÝt

B.Q.TÒntntntntntntntntntntnt

4 MyxobolusseminiformisHa Ky,1968

Tr«i ViÖt NamÇ MrigalÇ R«hu

DaMangMang

6,603,4451,35

RÊt nhiÒuÝtÝt-nhiÒu

Hµ KýB.Q.TÒB.Q.TÒ

5 Myxobolussp2 Te,1990

Ç Tra MangThËn

46,433,57

1-42

B.Q.TÒNt

6 MyxobolusOblongus Gurley,1893

Ç Lãc b«ng Da 21,91 1-3 B.Q.TÒ

7 Myxobolussp4 Te,1990

Ç trª vµngÇ trª tr¾ng

MangMang

2,1718,18

1-21-2

B.Q.TÒNt




9.1.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh Myxobolus spp ký sinh ë h¬n 30 loµi ç n− íc ngät ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn ®− îc gÇn 30 loµi(xem b¶ng 35). Møc ®é c¶m nhiÔm Myxobolus ë mét sè loµi ç kh¸ cao vµ ®· g©y thµnhbÖnh lµm ç chÕt hµng lo¹t.VÝ dô ç chÐp kÝnh Hungari nhËp néi ë giai ®o¹n ç gièngth− êng bÞ bÖnh trïng bµo tö sîi ( Myxobolus koi, M. toyamai...) tû lÖ nhiÔm tíi 96%, c− êng

®é nhiÔm rÊt cao cã rÊt nhiÒu bµo nang trªn la men kiÓm tra bµo nang dµy ®Æc trªn cungmang lµm ç kh«ng khÐp næi mang l¹i ®− îc (Bïi Quang TÒ, 1984). ë nhiÖt ®é n− íc 30 -320C ®µn ç chÐp gièng bÞ bÖnh th− êng cã tû lÖ tö vong rÊt cao. Ç biÓn còng th− êng gÆp

Myxobolus spp (Palianskii, 1958).

9.1.4. ChÈn ®o¸n bÖnh§Ó chÈn ®o¸n trïng bµo tö sîi Myxobolus, lÊy nhít çc tæ chøc nhiÔm bÖnh quan s¸t d− íikÝnh hiÓn vi ph©n biÖt çc bµo tö cã kh«ng cã ®u«i kh¸c v¬Ý bµo tö cña Henneguya vµ cã haicùc nang kh¸c víi Thelohanellus cã mét cùc nang.

9.1.5. Phßng trÞ bÖnh.

Trïng bµo tö sîi cã vá dÇy, rÊt khã tiªu diÖt, cÇn ¸p dông çc biÖn ph¸p phßng bÖnh tænghîp lµ chÝnh.

Ao − ¬ng ç gièng (nhÊt lµ ç chÐp) ph¶i ®− îc tÈy v«i nung liÒu cao 14 kg/100 m2, ph¬i ®¸yao tõ 3 - 7 ngµy ®Ó giÕt çc bµo tö trong bïn ®¸y ao, h¹n chÕ kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña çgièng (Bïi Quang TÒ, 1984).

Khi th¶ vµ vËn chuyÓn ç gièng cÇn kiÓm tra bÖnh, nÕu ph¸t hiÖn bÖnh ph¶i lo¹i bá ç, dïngçc chÊt khö trïng (v«i nung, chlorine...) nång ®é cao ®Ó tiªu diÖt mÇm bÖnh. CÊm kh«ng®− îc vËn chuyÓn tr¸nh l©y lan sang vïng kh¸c. Nh÷ng ao cã bÖnh bµo tö sîi trïng cÇn ph¶içch ly hoµn toµn.

DiÖt toµn bé ç trong ao, gi÷ nguyªn n− íc ao, dïng v«i nung khö trïng kü. Çc dông cô®¸nh b¾t ç trong ao bÖnh ®Òu ph¶i khö trïng. HiÖn nay ch− a cã thuèc trÞ bÖnh trïng bµo tö sîi h÷u hiÖu.

9.2. BÖnh trïng bµo tö sîi cã ®u«i Henneguyosis.

9.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.G©y bÖnh lµ çc loµi thuéc gièng Henneguya Thelohan,1892, hä MyxobolidaeThelohan,1892. Bµo tö cã d¹ng h×nh trøng, cã 2 cùc nang th− êng ë phÝa tr− íc c¬ thÓ. Vá cã2 m¶nh khÐp l¹i nh− ng b¾t ®Çu tõ phÇn nèi phÝa sau vá kÐo dµi thµnh ®u«i (H×nh 254). KÝchth− íc cña bµo tö nhá thay ®æi theo tõng loµi (xem b¶ng 36).

B¶ng 36: KÝch th− íc mét sè loµi trïng bµo tö sîi Henneguya

Tªn loµi Henneguya ChiÒu dµi bµo tö ( μm)

ChiÒuréng bµotö ( μm)

ChiÒu dµi cùc nang

( μm)

ChiÒu dµi ®u«i ( μm)

Henneguya schulmari Ha Ky,1968 Henneguya shaharini Shariff,1982 Henneguya sp1 Te,1990 Henneguya sp2 Te,1990 Henneguya hemibagri

Henneguya schizura Henneguya ophiocephali

16,8-20,412,4-149,3-10,911,2-12,8

12,4

9,3-10,914,4-16

4,8-64,7-6,2

4,78-9,6

4,7-6,2

6,28

8-10,26,2-7,5

4,74,8-6,4

3,1

4,74,8-5,6

-14-15,57,5-9,324-32

10,9-15,5

20,2-21,740

9.2.2. DÊu hiÖu bÖnh lý: Nh− bÖnh Myxobolosis



Bïi Quang TÒ272

9.3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh.Nh÷ng loµi thuéc gièng Henneguya ký sinh ë ç n− íc ngät ViÖt Nam (xem b¶ng 37) møc ®éc¶m nhiÔm kh«ng cao l¾m. §· ph¸t hiÖn 9 loµi cña Henneguya ký sinh ë 10 loµi ç. Ç lãcb«ng (Ophiocephalus micropeltes), ç r« ®ång ( Anabas testudineus), ç sÆc r»n( Trichogaster pectoralis) cã tû lÖ nhiÔm tõ 46,6-66,6%.

9.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh§Ó chÈn ®o¸n trïng bµo tö sîi Henneguya, lÊy nhít çc tæ chøc nhiÔm bÖnh quan s¸t d− íikÝnh hiÓn vi ph©n biÖt çc bµo tö cã ®u«i kh¸c v¬Ý bµo tö cña Myxobolus vµ Thelohanellus.

A

B

D

C

H×nh 254: Trïng bµo tö sîi cã ®u«i: A,C- Henneguya.schulmani; B- H. ophiocephali; D- Hennegya sp2

B¶ng 37: Møc ®é nhiÔm trïng bµo tö sîi Henneguya spp ë çc loµi ç n− íc ngät ViÖtNam T T

Tªn ký sinh trïng Ký chñ CQ ký sinh

Tû lÖnhiÔm(%)

C ®é nhiÔm(Ýt-nhiÒu)

T¸c gi¶

1 Henneguya schulmaniHa Ky,1968

R« ®ångR« ®ång

MangMang

46,6055,50

NhiÒu1-15

Hµ KýB.Q.TÒ

2 Henneguya shahariniShariff,1982

Bèng dõa Mang 2,94 1-2 nt

3 Henneguya sp1 Te Ç tra nu«i Da 0,81 1-5 nt4 Henneguya sp2 Te Ç tra nu«i Mang 3,57 2 nt5 Henneguya hemibagri Ç l¨ng Mang

ThËn14,541,91

1-181

ntnt

6 Henneguya schizura Ç sÆc r»nÇsÆc b− ím

MangMang

52,7823,81

1-51-nhiÒu

ntnt

7 Henneguyaophiocephali

Ç lãc b«ng Mang 66,60 NhiÒu nt

9.2.3. Phßng vµ trÞ bÖnh: ¸p dông nh− bÖnh Myxobolus.

9.3. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 1 cùc nang Thelohanellosis.

9.3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh (H×nh 255). G©y bÖnh lµ çc loµi thuéc gièng Thelohanellus Kudo,1933, hä Myxobolidae. Bµo tö cãd¹ng h×nh trøng hoÆc qu¶ lª. Ngoµi ®Æc ®iÓm chung cña hä Myxobolidae, chóng kh¸c víi




Myxobolus vµ Henneguya lµ phÝa tr− íc bµo tö chØ cã 1 cùc nang. KÝch th− íc bµo tö t− ¬ng®èi lín so víi 2 gièng Myxobolus vµ Henneguya (xem b¶ng 38).

B¶ng 38: KÝch th−

íc 1 sè loµi thuéc gièng Thelohanellus Tªn loµi Thelohanellus ChiÒu dµi bµo

tö (μm)

ChiÒu réng

bµo tö (μm)

ChiÒu dµy

bµo tö

(μm)

ChiÒu dµi

cùc nang

(μm)

Thelohanellus dogieli Achmerov,1955

Thelohanellus catlae Chakrrawarty,1958 Thelohanellus accuminatus Ha Ky,1968 Thelohanellus callisporis Ha Ky,1968

20,35-23,1

19-2519,8-21,623,4-25,2

9,9

10,2-12,57,2-8,1

12,6-16,2

9,9

11-12,3-

12,2

9,9

9,5-1410,8-14,4

10,8

H×nh 255: Thelohanellus (A- C- Th. catlae Chakrawarty et Basu,1958; B- Th. dogieli; C- Th. accuminatus Ha Ky, 1968; D- Th. callisporis Ha Ky, 1968)

9.3.2. DÊu hiÖu bÖnh lý: Nh− bÖnh Myxobolosis

9.3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh.

ë ViÖt Nam ç n− íc ngät ®· ph¸t hiÖn ®− îc 4 loµi cña gièng Thelohanellus (xem b¶ng 38).Møc ®é c¶m nhiÔm thÊp nh− ng trong tõng ao, ç chÐp gièng cã thÓ bÞ nhiÔm bÖnh nÆng, trªnvÈy, v©y bµo nang b¸m dµy ®Æc lµm ç chËm lín vµ chÕt r¶i r¸c.

9.3.4. ChÈn ®o¸n bÖnh.

Quan s¸t b»ng m¾t th− êng çc bµo nang cña Thelohanellus mµu tr¾ng s÷a, h×nh cÇu, ®− êngkÝnh xÊp xØ 1 mm b¸m trªn da, v©y cña ç chÐp gièng. LÊy nhít kiÓm tra d− íi kÝnh hiÓn viph©n biÖt víi 2 gièng Myxobolus, Henneguya cã 2 cùc nang, cßn Thelohanellus chØ cã 1 cùc

nang.

9.3.5. Phßng vµ trÞ bÖnh: ¸p dông nh− bÖnh Myxobolus. B¶ng 39: Møc ®é c¶m nhiÔm 1 sè loµi trïng bµo tö sîi Thelohanellus spp ë çc loµi çn− íc ngät ViÖt NamTT

Tªn ký sinhtrïng

Ký chñ C¬ quanký sinh

Tû lÖnhiÔm

(%)

C− êng ®é(Ýt-nhiÒu)

T¸c gi¶

A B

C

D



Bïi Quang TÒ274

1 ThelohanellusdogieliAchmerov,1955

ChÐp tr¾ng VNamChÐp vµng

ChÐp HungariChÐp lai VµngxHungChÐp lai ViÖt xHung

DaDantntnt

5,321,141,184,761,08

5-15Ýtntntnt

B.Q.TÒntntntnt

2 Thelohanelluscatlae Chakrawarty etBasu, 1958

ChÐp tr¾ng VNamChÐp vµngChÐp lai VµngxHungChÐp lai ViÖt xHungChÐp lai VµngxViÖt

MÌ Vinh

Dantntntnt

Mang

1,121,140,522,1613,335,00

1-5ÝtÝt

1-nh1-21-5

B.Q.TÒntntntntnt

3 Thelohanellus callisporis Ha Ky,1968

ChÐp tr¾ng V.Namntnt

ChÐp lai ViÖtxHungnt

DaMang

Dant

Mang

2,704,055,608,070,15

NhiÒunt

1-361-nh

1

Hµ Kýnt

B.Q.TÒntnt

4 Thelohanellus

accuminatus HaKy, 1968

ChÐp tr¾ng V.Nam

ChÐp HungariChÐp ViÖtxHung

Mang

ntnt

1,08

5,912,01

NhiÒu

1-61-10

Hµ Ký

B.Q.TÒnt

H×nh 256: C¸ chÐp gièng nhiÔm bµo nang cña bµo tö sîi mét cùc nang ( Thelohanelluscallisporis) (theo Bïi Quang TÒ, 2004)




10. BÖnh do Ngµnh trïng l«ng Ciliophora Doflein,1901

- Ngµnh trïng l«ng lµ mét nhãm ®éng vËt ®¬n bµo cã kho¶ng h¬n 600 loµi, chóng cã c¬ quan vËn ®éng lµ çc l«ng t¬ (tiªm mao), cã thÓ cã Ýt nhÊt lµ 2 nh©n tÕ bµo: Nh©n lín lµmnhiÖm vô dinh d− ìng, nh©n nhá lµm nhiÖm vô sinh s¶n. PhÇn lín trïng l«ng sèng tù do, mét

sè Ýt sèng ký sinh. Ngµnh trïng l«ng cã 2 nhãm: nhãm thø nhÊt lµ trïng l«ng t¬ (Ciliata),trªn c¬ thÓ cã l«ng t¬ suèt ®êi. Nhãm thø hai lµ trïng èng hót ( Suctoria), trªn c¬ thÓ cñatrïng cã l«ng t¬ khi trïng cßn non.

- §Æc ®iÓm chung cña nhãm trïng l«ng t¬: Trïng cã l«ng t¬ ®Ó vËn ®éng, c¬ thÓ cã cÊu t¹ophøc t¹p nhÊt cña ®éng vËt ®¬n bµo ( Protozoa). C¬ thÓ cã c¬ quan miÖng, vßng quanhmiÖng cã r·nh miÖng, hÇu,...t− ¬ng ®èi râ. Nh©n tÕ bµo cã 2 lo¹i: nh©n lín vµ nh©n nhá. Sinhs¶n theo h×nh thøc v« tÝnh vµ h÷u tÝnh. Sinh s¶n v« tÝnh trõ líp Pedichitra ph©n chia theochiÒu däc, cßn l¹i c¾t ®«i theo chiÒu ngang. Sinh s¶n h÷u tÝnh b»ng çch tiÕp hîp vµ xen kÏvíi sinh s¶n v« tÝnh. Chu kú sèng cña trïng l«ng t¬ cã giai ®o¹n dinh d− ìng vµ giai ®o¹nbµo nang nh− ng chØ cã 1 ký chñ. Chóng l©y lan bÖnh b»ng con ®− êng tiÕp xóc hay b»ng bµonang. Trïng l«ng t¬ ký sinh trªn da, mang, mét sè Ýt ký sinh trong néi quan cña ®éng vËtthuû s¶n n− íc ngät vµ n− íc mÆn, chñ yÕu lµ ®éng vËt thuû s¶n n− íc ngät.

- §Æc ®iÓm chung cña nhãm trïng èng hót: Giai ®o¹n tr− ëng thµnh c¬ thÓ hoµn toµn kh«ngcã l«ng t¬ , kh«ng cã miÖng, hÇu. Trïng b¾t måi b»ng c¬ quan ®Æc biÖt lµ èng hót. C¬ thÓ cãnh©n tÕ bµo lín vµ nh©n nhá. Sinh s¶n h÷u tÝnh b»ng çch tiÕp hîp, sinh s¶n v« tÝnh b»ngçch nÈy chåi. Trïng khi cßn non (giai ®o¹n Êu trïng) cã l«ngt¬.

- Ngµnh trïng l«ng ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n ViÖt Nam gÆp 6 líp, gåm çc bÖnh nh− sau

10.1. BÖnh trïng miÖng lÖch (tµ qu¶n trïng) Chilodonellosis.

10.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Líp Cyrtostomata Jankowski,1975

Bé Hypostomatida Schewiakoff,1896Hä Chilodonellidae Deroux,1970

Gièng Chilodonella Strand,1926 (H×nh 258)

ë ViÖt Nam th− êng gÆp hai loµi Ch. hexasticha vµ Ch.piscicola ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n(xem b¶ng 40). Chóng cã ®Æc ®iÓm chung lµ cã thÓ nh×n mÆt bông h×nh trøng, c¬ thÓ phÇnsau h¬i lâm (Ch.piscicola), mÆt l− ng h¬i låi, phÝa tr− íc mÐp bªn ph¶i l− ng cã 1 hµng l«ngcøng. MÆt bông bªn ph¶i vµ bªn tr¸i cã sè l− îng hµng l«ng t¬ tõ 5-14, sè l− îng kh¸c nhautuú theo loµi. MiÖng ë mÆt bông cã tõ 16-20 que kitin bao quanh t¹o thµnh miÖng h×nh èngtrªn to, d− íi nhá dÇn nh− sîi chØ th« råi cong l¹i gièng c©y kÌn, phÇn cuèi lµ bao hÇu, miÖngn»m h¬i lÖch vÒ mét bªn, nªn gäi lµ tµ qu¶n trïng. Nh©n tÕ bµo lín h×nh trßn hoÆc h×nh bÇudôc, nh©n nhá h×nh cÇu.

ë phÝa sau nh©n lín, cã 2 kh«ng bµo co bãp ë phÝa tr− íc vµ phÝa sau nh©n lín. Sinh s¶n v«tÝnh ph©n ®«i theo chiÒu ngang, lóc chia c¾t nh©n lín kÐo dµi, ph©n c¾t tö chÝnh gi÷a, èngmiÖng tiªu biÕn h×nh thµnh èng miÖng míi. Sau ®ã ph©n chia thµnh 2 c¬ thÓ con. Sinh s¶nh÷u tÝnh b»ng ph− ¬ng ph¸p tiÕp hîp. NhiÖt ®é thÝch hîp cho trïng sinh s¶n 12-200C.



Bïi Quang TÒ276

H×nh 258: Trïng miÖng lÖch: A: CÊu t¹o c¬ thÓ; B,E,F- Chilodonella hexasticha; C-Chilodonella piscicola; D- miÖng (¶nh KHV§T). 1. L«ng t¬, 2. Çc ®− êng l«ng t¬ tr¸i mÆtbông, 3. èng miÖng, 4. HÇu, 5. bao hÇu, 6. Kh«ng bµo, 7. miÖng, 8. §− êng l«ng t¬ ph¶i mÆtbông 9. kh«ng bµo, 10. Nh©n lín, 11. h¹ch nh©n, 12. Nh©n nhá,

10.1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý.Trïng miÖng lÖch (tµ qu¶n trïng) ký sinh ë da, mang ç, çc tæ chøc bÞ kÝch thÝch tiÕt ranhiÒu chÊt nhên, ®ång thêi çc t¬ mang bÞ ph¸ huû vµ rêi ra, ¶nh h− ëng ®Õn h« hÊp cña ç.NÕu gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi trïng sinh s¶n trong vßng 2-3 ngµy, sè l− îng rÊt lín b¸m ®Çyda, v©y, mang lµm ç chÕt hµng lo¹t. Trïng ký sinh trªn da, ch©n cña Õch, baba,.. ChóngkÝch thÝch çc tæ chøc, tiÕt ra nhiÒu chÊt nhên mµu da x¸m l¹i, trïng kÕt hîp víi çc ký sinh®¬n bµo kh¸c nh− trïng loa kÌn, nÊm thuû my,... lµm bong mét líp da giÊy. Ba ba, Õchth− êng ph¶i leo lªn c¹n ph¬i kh« da ®Ó tiªu diÖt ký sinh.

B¶ng 40: Mét sè ®Æc ®iÓm kh¸c nhau cña hai loµi Chilodonella §Æc ®iÓm Chilodonella hexasticha

(Kiernik,1909) Kahn,1931

Chilodonella piscicola

(Zacharias,1894) Jankowski-H×nh d¹ng mÆt bông H×nh trøng H×nh trøng phÝa sau h¬i lâm-H×nh d¹ng mÆt l− ng H¬i låi, phÝa tr− íc mÐp bªn

ph¶i l− ng cã 1 hµng l«ngcøng

H¬i låi, phÝa tr− íc mÐp bªnph¶i l− ng cã 1 hµng l«ng cøng

-Sè l− îng hµng l«ngmao bªn ph¶i vµ bªntr¸i mÆt bông

5-7 vµ 7-9 8-11 vµ 12-14

-KÝch th− íc c¬ thÓ 30-65 x 20-50 μm 30-100 x 24-60 μm-Sè que kitin xungquanh miÖng

16-20 (th− êng 16-18) chiÕc 18-20 chiÕc

10.1.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh.Trïng miÖng lÖch gÆp nhiÒu ë loµi ç n− íc ngät nh− ç tr¾m cá, chÐp, mÌ, r« phi, trª phi,...Thuû ®Æc s¶n kh¸c: Õch, ba ba. Çc loµi ç, ba ba giai ®o¹n gièng nu«i trong nhµ, tû lÖnhiÔm cao tíi 100%, c− êng ®é nhiÔm rÊt cao. Trïng b¸m dµy ®Æc trªn th©n ç, ba ba ®· g©ybÖnh lµm ç chÕt hµng lo¹t. BÖnh th− êng xuÊt hiÖn vµo mïa xu©n, mïa thu, ®«ng ë miÒnB¾c vµ mïa m− a ë miÒn Nam.

B CA

D E F




10.1.4. ChÈn ®o¸n bÖnh.Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý vµ kiÓm tra nhít cña da, mang vµ çc tæ chøc trªn kÝnh hiÓnvi.

10.1.5. Phßng trÞ bÖnh.

¸p dông ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh tæng hîp, tÈy dän ao, t¹o m«i tr− êng nu«i thuû s¶ns¹ch sÏ, mËt ®é th¶ çc ®éng vËt thuû s¶n kh«ng ®− îc qu¸ dµy.- T¾m cho ç b»ng dung dÞch CuSO4 3-5 ppm thêi gian 10-15 phót phun trùc tiÕp xuèng aonu«i ç, ba ba, CuSO4 nång ®é 0,5-0,7 ppm hoÆc xanh Malachite 0,05-0,1 ppm. Riªng aonu«i ba ba cã thÓ trong mïa ®«ng vµ mïa xu©n 2 tuÇn phun 1 lÇn xanh Malachite nång ®é0,1-0,3 ppm.

10.2. BÖnh trïng miÖng lÖch ë ç biÓn- Brooklynellosis

10.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh

G©y bÖnh lµ ký sinh trïng ®¬n bµo-

Brooklynella hostilis Lom et Nigrelli,1970 (H×nh 259). C¬ thÓ h×nh qu¶ thËnm¶nh, kÝch th− íc 36-86 x 32-50 μm. Trªnc¬ thÓ mÆt bông cã çc ®− êng tiªm mao(kinety) tËp trung tõ phÝa tr− íc c¬ thÓ;phÝa sau cã 8-10 ®− êng tiªm mao , bªntr¸i cã 12-15 ®− êng tiªm mao, phÝa ph¶icã 8-11 ®− êng tiªm mao. MÆt l− ng cã çctiªm mao tù do. MiÖng cÊu t¹o tõ 3 ®− êngtiªm mao vµ lÖch sang mét bªn, nªn cßngäi lµ trïng miÖng lÖch (h×nh 259). H×nh 259: trïng miÖng lÖch ( Brooklynella

hostilis)

10.2.2. DÊu hiÖu bÖnh lýTrïng ký sinh trªn th©n vµ mang cã nhiÒu nhít, lµm ç khã chÞu, kÐm ¨n, gÇy yÕu vµ chÕtr¶i r¸c.

10.2.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnhHiÖn nay chØ gÆp mét loµi ký sinh ë ç nu«i lång biÓn vµ nu«i trong bÓ kÝnh, ç song çv− îc ë Kuwait, Singapore, Malaysia, Th¸i Lan, Trung Quèc. ë ViÖt Nam ç song gièng khi®− a vµo lång nu«i sau kho¶ng 1-2 tuÇn, tû lÖ nhiÔm KST ®¬n bµo rÊt cao, cã lång ç nhiÔm100 %, c− êng ®é c¶m nhiÔm 18-20 trïng/thÞ tr− êng 10x10 ë trªn da vµ mang ç. BÖnhtrïng miÖng lÖch ®· g©y chÕt nhiÒu ë çc lång ç nu«i ë vÞnh H¹ Long.

10.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnhDùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý vµ kiÓm tra nhít cña da, mang vµ çc tæ chøc trªn kÝnh hiÓnvi.

10.2.5. Phßng trÞ bÖnh- Dïng n− íc ngät t¾m thêi gian 10-15 phót; hoÆc dïng formalin (36-38%) t¾m nång ®é 100-200ppm (100-200ml/m3) thêi gian 30-60 phót

10.3. BÖnh trïng l«ng ngo¹i ký sinh Hemiophirosis.

10.3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Líp Pleurostomata Schewiakoff,1896

Bé Amphiteptida Jankouski,1967Hä Amphiteptidae Biitschli,1889

Gièng Hemiophirys Wrzesniowski,1870 (H×nh 260)



Bïi Quang TÒ278

H×nh 260: Hemiophirys macrostoma Chen,1955: 1. mÆt bong; 2. nh×n nghiªng

Trïng ký sinh c¬ thÓ ç cã thÓ tiÕt ra chÊt nhên. Mét ®Çu cña c¬ thÓ ký sinh trïng b¸m vµo

t¬ mang hay tæ chøc da cña ký chñ. C¬ thÓ cña nã n»m trong mét mµng bao bäc nh− ng vËn®éng rÊt m¹nh. H×nh d¹ng c¬ thÓ gièng h×nh bÇu dôc, h×nh trøng hoÆc h×nh trßn, xung quanhcã l«ng t¬ ph©n bè ®Òu nh− ng mÆt tr¸i c¬ thÓ hoµn toµn lé râ. Cã thÓ nh×n thÊy miÖng ë phÝabªn tr¸i d¹ng r·nh (khe), c¬ thÓ cã 2 h¹ch lín h×nh trøng, h¹ch nhá n»m gi÷a 2 h¹ch lín.Çc kh«ng bµo ph©n bè xung quanh c¬ thÓ, h¹t dinh d− ìng nhá nh− ng nhiÒu. KÝch th− íc c¬ thÓ nhá thay ®æi theo tõng loµi nh− Hemiophirys macerostoma kÝch th− íc 32-60 μ x 23-40μ .

10.3.2. DÊu hiÖu bÖnh lý Hemiophirys ký sinh trªn da vµ mang cña nhiÒu loµi ç, víi sè l− îng nhiÒu cã thÓ ph¸ ho¹itæ chøc mang, da. Çc loµi ç nu«i trong çc thuû vùc n− íc ngät nh− ç mÌ, ç tr¾m, ç

chÐp ë n− íc ta th− êng gÆp ký sinh.

10.3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnhTheo tµi liÖu n− íc ngoµi, gièng nµy khi ký sinh tÝnh chän läc ®èi víi ký chñ kh«ng cao, kýsinh trªn ç ë çc løa tuæi, nh− ng giai ®o¹n ç gièng th− êng bÞ c¶m nhiÔm nhiÒu h¬n. Chóngph©n bè réng trong çc vïng ®Þa lý kh¸c nhau.

10.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnhDùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý vµ kiÓm tra nhít cña da, mang vµ çc tæ chøc trªn kÝnh hiÓnvi.

10.3.3. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ. Gièng nh− Chilodonella.

10.4. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh Balantidiosis.

10.4.1. T¸c nh©n g©y bÖnhLíp Rimostomata Jankouski,1978

Bé Balantidiida Jankouski,1978Hä Balantidiidae Reichenow,1929

Gièng Balantidium Claparede et Lachmann,1858 (H×nh 261)

Trïng ký sinh trong ç th− êng gÆp mét sè loµi Balantidium spp. H×nh d¹ng c¬ thÓ h×nh bÇudôc hoÆc h×nh trøng, phÝa tr− íc 1 bªn c¬ thÓ cã khe miÖng h×nh trßn, trªn khe miÖng cãl«ng t¬ ph©n bè thµnh hµng xo¾n, sau t¹o thµnh bµo hÇu h×nh tói kÐo dµi, bªn tr¸i miÖng cã1 sè l«ng t¬ miÖng dµi vµ th« do l«ng t¬ c¬ thÓ kÐo dµi ra mµ thµnh. C¬ thÓ cã l«ng t¬ ph©nbè ®Òu thµnh hµng däc, mçi lÇn l«ng t¬ rung ®éng lµm c¬ thÓ vËn ®éng ®− îc. §o¹n sau c¬ thÓ lâm vµo gièng nh− lç hËu m«n. H¹ch lín h×nh h¹t ®Ëu, h¹ch nhá h×nh trßn. Cã 3 kh«ngbµo vµ çc h¹t dinh d− ìng lín nhá kh¸c nhau. KÝch th− íc c¬ thÓ cña Balantidium spp (xem




b¶ng 41). Sinh s¶n theo lèi c¾t ngang hoÆc tiÕp hîp. Khi ®iÒu kiÖn m«i tr− êng kh«ng thuËnlîi hoÆc sau mét thêi gian sinh s¶n cã thÓ h×nh thµnh bµo nang.

A

H×nh 261: A- S¬ ®å cÊu t¹o Balantidium; B- B. ctenopharyngodoni; C- B. spinibarbichthys Ha Ky, 1968; D- B. steinae Ha Ky, 1968; E- B. strelkovi Ha Ky, 1968; F-I- Balantidium sppë ruét ç tra, ç ba sa: 1. L«ng t¬ miÖng, 2,4,11. Kh«ng bµo, 3. H¹ch lín, 5. Lç hËu m«n, 6MiÖng, 7. HÇu tÕ bµo, 8. §− êng l«ng t¬, 9. H¹t dinh d− ìng,10. H¹ch nhá,

10.4.2. DÊu hiÖu bÖnh lý. Balantidium spp ký sinh ë gi÷a çc nÕp gÊp niªm m¹c ruét lÊy çc chÊt thõa cña ký chñ ®Ódinh d− ìng. Khi ký sinh mét m×nh, Balantidium dï sè l− îng lín còng kh«ng g©y t¸c h¹inh− ng khi ký chñ bÞ bÖnh viªm ruét do vi trïng hay do nguyªn nh©n kh¸c l¹i cã Balantidiumx©m nhËp vµo víi sè l− îng lín sÏ lµm bÖnh nÆng lªn nhanh chãng. Theo quan s¸t cñaMolnar vµ Reshardt,1978 Balantidium cã thÓ ph¸ ho¹i tÕ bµo th− îng b× ruét ç vµ lµm cho

tõng bé phËn lâm vµo thËm chÝ cã thÓ lµm tæn thÊt líp tÕ bµo th− îng b× cña thµnh ruét.10.4.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnhë ViÖt Nam chóng ta gÆp 7 loµi (xem b¶ng 41), loµi Balantidium ctenopharyngodoni kýsinh ®o¹n sau ruét ç tr¾m cá ë mäi løa tuæi nh− ng cì ç cµng lín tû lÖ c¶m nhiÔm vµ c− êng®é c¶m nhiÔm cµng cao. Mét sè loµi kh¸c ký sinh trong ç bçng, ç tr«i tr¾ng , ç he vµngvµ mét sè loµi ç thuéc gièng ç tra ( Pangasius)

B

F

C D E

G H I



Bïi Quang TÒ280

B¶ng 41: KÝch th− íc th©n vµ nh©n cña Balantidium ký sinh trong ruét çTªn ký sinh trïng KÝch th− íc μ T¸c gi¶

Th©n Nh©n lín Nh©n bÐ B. ctenopharyngodonis 48-75x27-66 15-24 (ch/dµi) Chen, 1955 B. strelkovi 133-161x68-77 22,8-32,3x 13,3-19 3,8x1,9 Ha Ky, 1968 B. spinibarbichthys 95-117x90-100 20,9-22,8x 11,4-13,3 4,7x1,9 Ha Ky, 1968 B. steinae 51-56x32-43 13,3-17,1x 4,7-6,6 1,0-1,5

(§/kÝnh)Ha Ky, 1968

B. bocourtus sp. n. 92-136 x70-92 20-30x10-14 5-6(§/kÝnh)

Bïi Quang TÌ,2001

B. pangasi sp. n. 100-110x90-100 17,0 x 21,4 2,6-3,0(§/kÝnh)

Bïi Quang TÌ,2001

B. hakyi sp. n. 50-70 x 30-40 8-15 (§/kÝnh) 5-6(§/kÝnh)

Bïi Quang TÌ,2001

10.4.4. ChÈn ®o¸n bÖnh: LÊy nhít ë thµnh ruét xem d− íi kÝnh hiÓn vi.

10.4.5. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ. Ch− a ®− îc nghiªn cøu.

10.5. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh Ichthyonyctosis.

10.5.1. T¸c nh©n g©y bÖnhLíp Polyhymenophora Jankovski, 1967

Bé Heterotrichida Stein, 1859Hä Sicuophoridae Amaro, 1972

Gièng Ichthyonyctus Jankovski, 1974(syn.: Nyctotherus Leidy, 1849)

Trïng cã d¹ng h×nh thoi, réng nhiÒu ë phÇn gi÷a th©n vµ hÑp dÇn vÒ phÝa tr− íc vµ sau. KÝch

th− íc c¬ thÓ cña çc loµi (xem b¶ng 42). Th©n dÑp bªn c¹nh, mµng nhá vïng gÇn miÖng ®itheo d×a th©n. PhÝa tr¸i th©n gi¸p liÒn víi gi¸ thÓ. T− ¬ng quan chiÒu dµi phÝa tr− íc th©n (tõ cuèi phÝa tr− íc th©n ®Õn miÖng) ®èi víi chiÒu dµi phÇn sau th©n) lµ 1,6-1,9: 1. trªn çc tiªub¶n nhuém hematoxilin nh×n thÊy râ cÊu t¹o kinetom cña trïng. §o vá Kineta phøc t¹p.Kineta ®i kh«ng hoµn toµn song song víi nhau trªn toµn th©n nh− Balantidium schelkovi,chóng kh«ng ®èi xøng; nh×n thÊy nh÷ng ®− êng nèi kh«ng cã l«ng m¶nh, ph©n chia kinetomra thµnh nh÷ng phÇn chuyªn m«n ho¸. ë phÇn th©n bªn tr¸i nh×n thÊy râ hai ®− êng nèi cã thÓgäi lµ chãp (as) vµ ®u«i (cs) (H×nh 200B). Kineta x¾p xÕp thiªn vÒ bªn ph¶i ®− êng nèi chãp,®i tõ cuèi th©n phÝa tr− íc. ®o¹n kineta phÝa bªn ph¶i th©n cßn phøc t¹p h¬n. ë ®©y nh×n thÊyba ®− êng nèi râ rÖt kh«ng cã l«ng m¶nh: chãp (as), gi÷a (es) vµ ®u«i (cs). §− êng nèi gi÷ac¾t rêi nh÷ng phÇn trªn cña hÇu hÕt çc Kineta sinh d− ìng phÝa bªn ph¶i th©n; t¸ch riªngnhãm cña çc ®o¹n Kineta (fk) t¹o thµnh mét vïng tiÕp xóc ®Æc biÖt. Trong vïng nµy bÒ mÆt

th©n Ichthyonyctus h¬i lâm vµo.ë gièng Inferostoma sÏ m« t¶ d− íi ®©y trong vïng nµy t×mthÊy mét sè gi¸c phøc t¹p.

B¶ng 42: KÝch th− íc th©n vµ nh©n çc loµi Ichthyonyctus trong ruét ç

Tªn KST Th©n Nh©n lín Nh©n bÐ T¸c gi¶

Ichthyonyctus pangasia 132-190 x 90-170 56-90 x 15-20 - B.Q.TÒ, 2001

Ichthyonyctus baueri 138-184 x 79-95 51,5-68,4 x 15,2-19 3,8-4,7 Ha Ky, 1968

Ichthyonyctus schulmani 180-194 x 116-154 57-85,5 x 9,5-13,3 3,28-2,8 Ha Ky, 1968

10.5.2. DÊu hiÖu bÖnh lý

T− ¬ng tù nh− bÖnh trïng Balantidium

10.5.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnhë ViÖt Nam chóng ta gÆp 3 loµi (xem b¶ng 42), loµi I. baueri ký sinh ë ç bçng vµ ç he;loµi I. schulmani ký sinh ë ç chµy m¾t ®á; loµi I. pangasia ký sinh ë mét sè loµi thuécgièng ç tra ( Pangasius spp).




10.5.4. ChÈn ®o¸n bÖnhLÊy nhít ë thµnh ruét xem d− íi kÝnh hiÓn vi.

10.5.5. Phßng trÞ bÖnhCh− a nghiªn cøu.

H×nh 262: A- Ichthyonyctus baueri (theo Hµ Ký, 1968); B- Ichthyonyctus schulmani (theoHµ Ký, 1968); C,D- Ichthyonyctus pangasia (theo Bïi Quang TÒ, 2001)

H×nh 263: Ichthyonyctus pangasia (mÉu t− ¬i) ký sinh trong ruét ç ba sa (theo Bïi QuangTÒ, 2001)

10.6. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh Inferostomosis.

10.6.1. T¸c nh©n g©y bÖnhLíp Polyhymenophora Jankovski, 1967

Bé Heterotrichida Stein, 1859Hä Inferostomatidae Ha Ky, 1968

(syn.:Hä phô Inferostomatinae Ha Ky, 1968)Gièng Inferostoma, Ha Ky, 1968

Loµi Inferostoma jankowskii Ha Ky, 1968 (H×nh 264-267). Trïng cã gãc c¹nh, kÝch th− íclín. H×nh d¸ng kh«ng ®Òu l¾m, phÝa trªn réng vµ trßn ë cuèi, phÝa d− íi Ýt réng h¬n vµ nh− mÆt c¾t ngang. KÝch th− íc th©n 90-129 μ x 62-86 μ. Trªn h×nh 265 ph¶n ¸nh s¬ ®å ®− êngviÒn th©n, gi¸c, nh©n vµ phÇn trong vïng mµng nhá cña mét sè ç thÓ Inferostoma

jankowskii, cã thÓ thÊy mét sè kh¸c biÖt vÒ kÝch th− íc, gi¸c, chiÒu cao cña phÇn trong vïng

mµng nhá. Nh− ng nh×n chung, toµn bé s¬ ®å cÊu t¹o cña çc ç thÓ kh¸c nhau trong quÇnthÓ lµ cïng kiÓu.

Th©n trïng dÑp bªn c¹nh, nh− ng phÇn ngoµi vïng mµng nhá gÇn miÖng ®i theo r×a th©nkh«ng ®Òu ®Æn mµ h¬i lÖch vÒ phÝa bªn tr¸i (nh− Odontostomatida vµ mét sè Spirotrichakh¸c). Kinetom mÆt bªn tr¸i th©n ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu so víi mÆt bªn ph¶i: nh×n thÊy ë ®©ynhiÒu kineta däc, mét phÇn ®¸ng kÓ cña chóng ®i tõ cuèi phÝa tr− íc ®Õn cuèi phÝa sau th©n,

CD

B



Bïi Quang TÒ282

mét phÇn ®i tíi ®− êng nèi, phÇn cuèi kh¸ râ Cs. Kinetom mÆt bªn ph¶i th©n phøc t¹p, thùctÕ nh×n thÊy 3 ®− êng nèi kh«ng cã l«ng m¶nh nh− Ichthyonyctus (aS, eS, cS), nh− ng vïnggi÷a cña ®− êng nèi cao h¬n eS biÕn thµnh gi¸c (H×nh 264A). D− íi ®− êng nèi eS nh÷ngkineta ®i theo d¹ng h×nh ch÷ V tõng ®«i mét d− íi mét gãc däc theo ®− êng nèi cS. Thùc tÕ kineta cña nöa nèi th©n ë phÝa bªn ph¶i chia lµm hai nhãm ký hiÖu trªn h×nh vÏ d (tõ ch÷ "dexios"- bªn ph¶i) vµ l (tõ ch÷ "laevos"- bªn tr¸i). §iÒu lý thó lµ hai nhãm kineta gièng nh− thÕ nµy (d' vµ l') cã thÓ ph©n biÖt trong gi¸c, ranh giíi cña chóng lµ ®− êng nèi aS. Kineta d'vµ l' lµ nh÷ng ®o¹n t¸ch biÖt do kÕt qu¶ cña viÖc t¹o thµnh ®− êng nèi gi÷a kh«ng cã l«ngm¶nh eS chØ cã trong vïng gi¸c trªn tiªu b¶n nhuém hematoxylin nh×n thÊy hÖ thèng mµngmáng h×nh ch÷ nhËt tøc lµ acgirom; trong nh÷ng phÇn cßn l¹i cña th©n kh«ng thÓ nh×n thÊynã, thËm chÝ ë nh÷ng tiªu b¶n nhuém mµu rÊt ®¹t.

H×nh 264: Inferostoma jankowskii (h×nh d¹nh chung, theo Ha Ky, 1968)

H×nh 265: Inferostoma jankowskii (sù biÕn ®æi vÞ trÝ: gi¸c, nh©n, phÇn trong vïng mµng nhá,theo Ha Ky, 1968)




H×nh 266: Inferostoma jankowskii - kineta vµ argyrom.A- ph¶i; B- tr¸i; as, es, cs - ®− êng nèi chãp gi÷a vµ ®u«i; cn - r·nh kh«ng bµo co bãp; d,l -kineta sinh d− ìng ph¶i vµ tr¸i; d', l' - çc giai ®o¹n kineta vµ gi¸c; PhÇn A,B,C - phÇn ngoµivïng mµng nhá (theo Ha Ky, 1968).

CÊu t¹o phøc hÖ miÖng Inferostoma kh¸ ®Æc biÖt nh− ë Ichthyonyctus, miÖng Inferostoma gåm phÇn ngoµi vµ phÇn trong vïng mµng nhá gÇn miÖng vµ hÇu. ë çc loµi Ichthyonyctus phÇn ngoµi cïng mµng nhá Ýt khi ®¹t tíi gi÷a th©n, cßn ë Inferostoma nã ®ét ngét kÐo dµidäc tõ cuèi phÝa tr− íc ®Õn cuèi phÝa sau th©n.

ChiÒu réng mµng nhá vïng gÇn miÖngtrong çc vÞ trÝ kh¸c nhau cã kh¸cnhau: ë phÝa trªn cña phÇn ngoµi vïngmµng nhá-®ã lµ mét d¶i kh«ng réng(kho¶ng 2,8-3,8 μ)- (H×nh 202 A, B);nã uyÓn chuyÓn hÑp dÇn vÒ phÝa gi÷ath©n, chiÒu réng vµo kho¶ng 1μ (B),cßn ë kho¶ng gÇn r×a d− íi cña gi¸c l¹i®ét ngét réng ra (C). ChiÒu réng línnhÊt (7,6-9,5 μ) cña vïng mµng gÇnmiÖng ®¹t tíi ë chç vµo cña lç phÇntrong vïng mµng nhá. Nh÷ng mµngnhá trªn toµn chiÒu dµi vïng gÇnmiÖng x¾p xÕp kh«ng ®Òu nhau; dµy ë phÝa cuèi trªn vµ d− íi cña d¶i phÇnngoµi vïng mµng nhá vµ th− a thít ë phÇn gi÷a cña nã. Sù kÐo dµi t− ¬ng tù cña phÇn ngoµi gÇn miÖng çc mµngnhá x¾p xÕp kh«ng ®Òu vµ kÝch th− íccòng kh«ng ®iÓn h×nh cho hä

Plagiotomidae, còng nh− cho bé Heterotrichina nãi chung.

H×nh 267: Inferostoma jankowskii

A - Argyrom ; B- vïng kineta sinh d− ìng; C- phÇntrong vïng mµng nhá cña hÇu vµ vïng vËn ®éngtrung tÝnh ( theo Ha Ky, 1968)

V× lç phÇn trong cña vïng mµng nhá dÞch vÒ phÝa d− íi cuèi th©n, nªn r·nh phÇn trong cñavïng mµng nhá h− íng lç miÖng kh«ng ph¶i xuèng d− íi hoÆc sang bªn nh− Ichthyonyctus mµ l¹i h− íng lªn trªn (H×nh 264B so s¸nh H×nh 265). Trong cÊu t¹o phÇn trong vïng mµngnhá Inferostoma kh«ng cã ®iÓm nµo ®Æc biÖt so víi Ichthyonyctus. R·nh uyÓn chuyÓn hÑpdÇn vÒ h− íng miÖng, nh÷ng mµng nhá x¾p xÕp kh¸ dµy. MiÖng dÉn vµo èng hÇu dµi (kho¶ng18 μ). Trªn v¸ch phÇn trong vïng mµng nhá gÇn víi lç miÖng mét sè d¶i nhuém mµu



Bïi Quang TÒ284

Hematoxylin nh×n râ, ngo¹i h×nh cña chóng gièng nhau ë çc ç thÓ kh¸c nhau (H×nh 265C). T− ¬ng tù nh− Ichthyonyctus, cÊu t¹o nh− vËy cã thÓ gäi lµ "vïng vËn ®éng trung tÝnh"nÕu nh− çc t¸c gi¶ hiÖn nay kh«ng phñ ®Þnh sù ®óng ®¾n cña "vïng vËn ®éng trung tÝnh" ë

Infusoria. Cã thÓ nãi phøc hÖ sîi ®ì nµy phôc vô mét phÇn lµm ch¾c thªm çc v¸ch phÇntrong vïng mµng nhá vµ hÇu.

Nh©n lín cña Inferostoma jankowskii cã d¹ng qu¶ chuèi. KÝch th− íc 30,4-47,5 x 10,4-17,1μ . Mét ®Çu cña nh©n h− íng vÒ vïng mµng nhá gÇn miÖng, hÑp, chiÒu réng cña nã chØ 5,7-8,5 μ . ThÓ chøa nh©n thÓ hiÖn rÊt râ, chóng b¸m vµo mµng máng kh«ng cao h¬n nh©n (nh −

Ichthyonyctus, nh©n lín cña nã gÇn nh− treo trªn v¸ch th©n) mµ lµ d− íi nh©n (H×nh 264B).Kh«ng hiÓu v× sao thÓ chøa nh©n l¹i cã thÓ gi÷ ®− îc nh©n to nh− vËy trong tr¹ng th¸i kh«ngb×nh th− êng. Cã mét nh©n nhá h×nh ovan (Ýt khi cã d¹ng trßn, lín) n»m phÝa d− íi nh©n lín,kÝch th− íc cña nã lµ 4,7-6,6 x 3,8-4,7 μ. Cã mét kh«ng bµo co bãp, cã r·nh tho¸t n»m ë phÝa cuèi sau th©n, gÇn r×a l− ng. TÕ bµo chÊt chøa nh÷ng kh«ng bµo tiªu ho¸ nhá (chØ ë phÝad− íi th©n, d− íi gi¸c).

10.6.2. DÊu hiÖu bÖnh lýT− ¬ng tù nh− bÖnh trïng Balantidium

10.6.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnhë ViÖt Nam chóng ta gÆp 1 loµi ký sinh ë ç bçng

10.6.4. ChÈn ®o¸n bÖnh: LÊy nhít ë thµnh ruét xem d− íi kÝnh hiÓn vi.

10.6.5. Phßng trÞ bÖnh: Ch− a nghiªn cøu.

10.7. BÖnh trïng qu¶ d− a (®èm tr¾ng) Ichthyophthyriosis.

10.7.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.Líp Hymenostomata Delage et Heroward,1896

Bé Tetrahymenita Faure - Fremiet,1956Hä Ophryoglenidae Kent,1882

Gièng Ichthyophthyrius Fouguet,1876 (H×nh 268)

T¸c nh©n g©y bÖnh trïng qu¶ d− a lµ loµi Ichthyophthyrius multifiliis Fouguet (1876). Trïngcã d¹ng rÊt gièng qu¶ d− a, ®− êng kÝnh 0,5-1 mm. Toµn th©n cã nhiÒu l«ng t¬ nhá, nhiÒu®− êng säc, v»n däc. Gi÷a th©n cã 1 h¹ch lín h×nh mãng ngùa vµ mét h¹ch nhá. MiÖng ë phÇn tr− íc 1/3 c¬ thÓ, h×nh gÇn gièng çi tai. Mét kh«ng bµo co rót n»m ngay bªn c¹nh

miÖng. Trïng mÒm m¹i, cã thÓ biÕn ®æi h×nh d¹ng khi vËn ®éng. ë trong n−

íc, Êu trïng b¬iléi nhanh h¬n trïng tr− ëng thµnh.Chu kú sèng cña trïng gåm 2 giai ®o¹n: Dinh d− ìng vµ bµo nang (H×nh 269).a. Giai ®o¹n dinh d − ìng: Khi Êu trïng ký sinh ë da, mang ë gi÷a çc tæ chøc th− îng b× hótchÊt dinh d− ìng cña ký chñ ®Ó sinh tr− ëng, ®ång thêi kÝch thÝch çc tæ chøc cña ký chñ h×nhthµnh mét ®èm mñ tr¾ng (v× vËy bÖnh cßn gäi lµ bÖnh ®èm tr¾ng). Trïng tr− ëng thµnh chuira khái ®èm mñ tr¾ng vµ chuyÓn sang giai ®o¹n bµo nang.b.Giai ®o¹n bµo nang: Trïng rêi ký chñ b¬i léi tù do trong n− íc mét thêi gian råi dõng l¹ië ven bê ao hoÆc tùa vµo c©y cá thuû sinh, tiÕt ra chÊt keo bao v©y lÊy c¬ thÓ h×nh thµnh bµonang. Trïng b¾t ®Çu sinh s¶n ph©n ®«i thµnh rÊt nhiÒu (1000-2000) Êu trïng cã ®− êng kÝnh18-22 μm. Ê u trïng tiÕt ra lo¹i men Hyaluronidaza ph¸ vì bµo nang chui ra ngoµi, b¬i trongn− íc t×m ký chñ míi. Ê u trïng cã thÓ sèng trong n− íc 2-3 tuÇn. Thêi gian sinh s¶n cña Êutrïng tuú thuéc vµo nhiÖt ®é n− íc 10-12 giê ë nhiÖt ®é 26-270C, 14-15 giê ë nhiÖt ®é 24-250C, 18-20 giê ë nhiÖt ®é 20-220C, 72-84 giê ë nhiÖt ®é 7-80C. NhiÖt ®é thÝch hîp chotrïng ph¸t triÓn lµ 25-260C (theo Bauer,1959)




ë giai ®o¹n kh«ng ký sinh, trïng qu¶ d− a rÊt nhËy c¶m víi çc yÕu tè m«i tr− êng. Chóngkh«ng chÞu ®− îc m«i tr− êng cã ®é pH d− íi 5. Khi oxy trong n− íc gi¶m xuèng d− íi 0,8 mg/ltrïng còng bÞ chÕt (Theo uspenxkaia,1964).

ë giai ®o¹n ký sinh chóng rÊt nhËy c¶m víi nhiÖt ®é vµ ph¶n øng miÔn dÞch cña ç bÖnh.

Khi ç ®· bÞ nhiÔm bÖnh trïng qu¶ d− a, c¬ thÓ ç sinh kh¸ng thÓ cã kh¶ n¨ng lµm miÔn dÞchbÖnh nµy. V× thÕ sù t¸i nhiÔm sÏ gi¶m ®i rÊt nhiÒu. Theo Paperna (1980) ç chÐp ®· nhiÔmbÖnh trïng qu¶ d− a mµ sèng sãt th× cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch trong vßng 8 th¸ng.

H×nh 268: Trïng qu¶ d− a- Ichthyophthyrius multifiliis: A- cÊu t¹o tæng qu¸t c¬ thÓ; B,E-mÉu t− ¬i kh«ng nhuém mµu; C- Trïng qu¶ d− a (¶nh KHV§T theo P.J. Cheung); D- miÖngcña trïng qu¶ d− a (¶nh KHV§T theo P.J. Cheung); D- trïng qu¶ d− a ký sinh trªn mang ç(mÉu c¾t m« mang ç tr¾m cá)

E F

BA

C D



Bïi Quang TÒ286

H×nh 269: Chu kú ph¸t triÓn1. C¬ thÓ tr− ëng thµnh t¸ch khái c¬ thÓ ç

2. H×nh thµnh bµo nang

3. Thêi kú ph©n ®«i

4. Thêi kú ph©n c¾t thµnh bèn

5. Ê u trïng ra khái bµo nang, vËn®éng trong n− íc t×m ký chñ.

6. Ç bÞ c¶m nhiÔm trïng qu¶ d− a- Ichthyophthyrius

10.7.2. DÊu hiÖu bÖnh lý.Da, mang, v©y cña ç bÞ nhiÔm bÖnh cã nhiÒu trïng b¸m thµnh çc h¹t lÊm tÊm rÊt nhá, mµuh¬i tr¾ng ®ôc (®èm tr¾ng), cã thÓ thÊy râ b»ng m¾t th− êng. Da, mang ç cã nhiÒu nhít, mµus¾c nhît nh¹t. Ç bÖnh næi tõng ®µn lªn mÆt n− íc, b¬i lê ®ê yÕu ít. Lóc ®Çu ç tËp trung gÇnbê, n¬i cã cá r¸c, quÉy nhiÒu do ngøa ng¸y. Trïng b¸m nhiÒu ë mang, ph¸ ho¹i biÓu m«mang lµm ç ng¹t thë. Khi ç yÕu qu¸ chØ cßn ngoi ®Çu lªn ®Ó thë, ®u«i bÊt ®éng c¾m xuèngn− íc. Ç trª gièng bÞ hiÖn t− îng nµy hay ®− îc gäi lµ bÖnh “treo r©u”. Sau cïng ç lén nhµomÊy vßng råi lËt bông ch×m xuèng ®¸y mµ chÕt.

BÖnh g©y ¶nh h− ëng ®Õn chøc n¨ng sinh lý, sinh ho¸ cña ç. Protein trong huyÕt thanh gi¶mtíi 2,5 lÇn, ho¹t ®éng cña gan, thËn bÞ rèi lo¹n, l− îng tÝch luü protein bÞ gi¶m, ¶nh h− ëngqu¸ tr×nh trao ®æi Aminoaxit. Thµnh phÇn m¸u còng bÞ thay ®æi: l− îng hång cÇu cña ç chÐpcon gi¶m 2-3 lÇn, b¹ch cÇu t¨ng qu¸ nhiÒu, ®Æc biÖt lµ m¸u ngo¹i biªn - l− îng b¹ch cÇu cãthÓ t¨ng tíi 20 lÇn (theo Golovina,1976-1978).

10.7.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh.

BÖnh l− u hµnh rÊt réng, kh¾p çc Ch©u lôc trªn thÕ giíi. ë khu vùc §«ng Nam ¸, çc loµiç nu«i th− êng m¾c bÖnh nµy. ë ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn thÊy trïng qu¶ d− a ë ç tr¾m cá,chÐp, mÌ tr¾ng, mÌ hoa, tr«i, r« phi (Hµ Ký,1968), ç th¸t l¸t (NguyÔn ThÞ Muéi,1985), çtra nu«i, trª vµng, trª phi, duång leo (Bïi Quang TÒ,1990). Ngoµi ra, mét sè ç c¶nh còngth− êng m¾c bÖnh nµy. Trïng qu¶ d− a ®· g©y thµnh dÞch bÖnh ë ç gièng çc loµi: mÌ tr¾ng,r« phi. tra, trª vµng, trª phi, ç chim tr¾ng... Tû lÖ c¶m nhiÔm 70-100%, c− êng ®é c¶mnhiÔm 5-7 trïng/ la men.

10.7.4. ChÈn ®o¸n bÖnh. Dùa theo çc dÊu hiÖu bÖnh lý quan s¸t b»ng m¾t th− êng vµ kiÓm tra nhít ç trªn kÝnh hiÓnvi. C− êng ®é c¶m nhiÔm tõ 5-10 trïng/ la men lµ ç bÞ bÖnh nguy hiÓm.

10.7.5. Phßng trÞ bÖnh.§Ó phßng bÖnh, tuyÖt ®èi kh«ng nªn th¶ chung ç cã trïng bÖnh víi ç khoÎ. Thêi gian çchly phô thuéc vµo nhiÖt ®é, ë nhiÖt ®é 26 0C cÇn çch ly kho¶ng 2-8 tuÇn (TheoKabata,1985). TÈy dän ao kü, ph¬i ®¸y ao 3-4 ngµy diÖt bµo tö ë ®¸y ao. Tr− íc khi th¶ nÕukiÓm tra thÊy ç cã trïng cÇn xö lý ngay b»ng thuèc (xem phÇn trÞ bÖnh). Goven vµ çc céngt¸c viªn (1980) ®· thÝ nghiÖm dïng kh¸ng nguyªn tõ l«ng t¬ hoÆc toµn bé tÕ bµo cña trïng

6




qu¶ d− a ( I. multifiliis) tiªm cho ç nheo Mü, g©y miÔn dÞch lÇn ®Çu víi 4 μg kh¸ng nguyªn,sau 2 tuÇn g©y miÔn dÞch lÇn thø 2 víi 5 μg, kÕt qu¶ cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch cao. T¸c gi¶ cßnthö kh¸ng nguyªn lÊy tõ l«ng t¬ cña loµi Tetrahynema pyriformis mét loµi sèng ë n− íc ngät,kÕt qu¶ còng phßng ®− îc bÖnh trïng qu¶ d− a nh− kh¸ng nguyªn nãi trªn.

§Ó trÞ bÖnh trïng qu¶ d− a cÇn chó ý ®Õn 2 giai ®o¹n trong chu kú sèng cña nã. DiÖt trïng ë thêi kú Êu trïng b¬i léi tù do thuéc giai ®o¹n bµo nang dÔ dµng h¬n so víi giai ®o¹n dinhd− ìng (ký sinh). Ph− ¬ng ph¸p dïng thuèc diÖt hÕt trïng ë giai ®o¹n ký sinh cña ç cÇn ÝtnhÊt vµi lÇn. Çc ph− ¬ng ph¸p trÞ bÖnh trïng qu¶ d− a ®Òu phô thuéc vµo nhiÖt ®é m«i tr− êngnªn ph¶i thÝ nghiÖm ®Ó lùa chän phï hîp víi tõng vïng. VÝ dô: Hoffman vµ Meyer (1974)®· ®iÒu trÞ thµnh c«ng ç nu«i trong bÓ kÝnh thuéc vïng nhiÖt ®íi b»ng çch ®iÒu chØnh nhiÖt®é ®Õn giíi h¹n kh«ng thÝch hîp cho trïng qu¶ d− a: nhiÖt ®é ®− îc t¨ng ®Õn 320C vµ duy tr×liÒn 5 ngµy, sau ®ã gi¶m tõ tõ trë vÒ nhiÖt ®é ban ®Çu.Thuèc vµ ho¸ chÊt dïng ®iÒu trÞ bÖnh nµy rÊt ®a d¹ng. NhiÒu t¸c gi¶ ë çc n− íc kh¸c nhau®· xö lý ®¹t kÕt qu¶ ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. ë ViÖt Nam ®· sö dông cã kÕt qu¶ mét sè lo¹i ho¸ chÊt nh− sau:

- §èi víi ç gièng nu«i ë ®ång b»ng Nam Bé, do nhiÖt ®é n− íc b×nh qu©n cao (25-280C), cãthÓ dïng thuèc víi nång ®é thÊp h¬n. ë ViÖt Nam ®· sö dông cã kÕt qu¶ mét sè lo¹i ho¸chÊt nh− sau: Formalin t¾m 200-300pmm thêi gian 30-60 phót hoÆc phun xuèng ao liÒul− îng 10-20ppm thêi gian v« ®Þnh

10.8. BÖnh trïng l«ng- Cryptocaryonosis

10.8.1. T¸c nh©n g©y bÖnhG©y bÖnh lµ trïng l«ng Cryptocaryon irritans (h×nh 270) cÊu t¹o gÇn gièng trïng qu¶ d− a ë n− íc ngät (Icthyophthyrius), kÝch th− íc c¬ thÓ 180-700μm. Trïng ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é 20-260C (n− íc Êm), hiÖn nay cã chñng ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é 12-140C (n− íc l¹nh) g©y bÖnh ë çb¬n ( Paralichthyss olivaceus)- Hµn Quèc. Chu kú sèng cña trïng l«ng cã hai giai ®o¹n: giai®o¹n dinh d− ìng ký sinh trÕn ç biÓn vµ giai ®o¹n bµo nang (giai ®o¹n sèng tù do) b¸m vµorong t¶o sèng trªn ®¸y biÓn (h×nh 28, 29). Thêi gian ph¸t triÓn cña bµo nang ë nhiÖt ®é 160Clµ 13-15 ngµy, ë nhiÖt ®é 240C lµ 7-12 ngµy.

H×nh 270: Trïng l«ng – Cryptocaryon irritans vµ g©y ho¹i tö trªn da ç.

10.8.2. DÊu hiÖu bÖnh lýDa, mang , v©y cña ç nhiÔm bÖnh cã nhiÒu trïng b¸m thµnh çc h¹t lÊm tÊm rÊt nhá, mµuh¬i tr¾ng ®ôc (®èm tr¾ng), cã thÓ thÊy râ b»ng m¾t th− êng, Trªn th©n, mang cã nhiÒu nhítmµu s¾c nhît nh¹t.

Ç bÖnh næi tong ®µn trªn mÆt, ç yÕu b¬i lê ®ê. Lóc ®Çu tËp trung gÇn bê hoÆc b¬i s¸t thµnhlång, quÉy nhiÒu do ngøa ng¸y. trïng b¸m nhiÒu ë mang ph¸ ho¹i tæ chøc mang lµm ç ng¹tthë. Khi ç bÖnh nÆng chØ cßn ngoi ®©u ftrªn mÆt n− íc, ®u«i bÊt ®éng c¾m xuèng ®¸y.



Bïi Quang TÒ288

10.8.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnhÇ nu«i lång trªn biÓn ë ch©u ¸ th− êng gÆp trïng l«ng, nhiÒu loµi ç song ( Epinephelusspp), ç v− îc ( Lates calcarifer), ç mó (Cromileptes sp), ç mó ( Plectropomus spp), ç hang( Lutjanus spp), ç cam ( Seriola spp) vµ ç giß ( Rachycentron canadus). BÖnh xuÊt hiÖn vµomïa kh« Ýt m− a, miÒn B¾c vµo mïa xu©n, ®Çu hÌ vµ mïa ®«ng.

H×nh 271: Sinh s¶n cña trïng l«ng (A- trïng tr− ëng thµnh; B- nh©n tÕ bµo ph©n ®«i; C- nh©nthÕ bµo ph©n 3 vµ 4; E- bµo nang)

H×nh 272: Chu kú ph¸t triÓn cña Cryptocaryon irritans: A- ph«i cã 4 nh©n ký sinh trªn daç; B- ph«i trong bµo nang chøa d¶i dµi; C- h×nh thµnh çc ph«i míi; D- bµo nang ch− a ®Çyph«i; E- ph«i non cã 4 nh©n.

10.8.4. ChÈn ®o¸n bÖnhQuan s¸t çc dÊu hiÖu bÖnh lý cña ç nu«i trong lång vµ kiÓm nhít da, mang d− íi kÝnh hiÓnvi.

10.8.5. Phßng trÞ bÖnhDïng formalin t¾m nång ®é 100-200ppm (100-200ml/m3) thêi gian tõ 30-60 phót.

10.9. BÖnh trïng b¸nh xe.

10.9.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Líp Peritricha Stein,1859

Bé Peritrichida F.Stein,1859Bé phô Mobilina Kahl,1933

Hä Trichodonidae Claus,1874




1.Gièng Trichodina ehrenberg,18302.Gièng Trichodinella Sramek -Husek,19533.Gièng Tripartiella Lom,1959

Hä trïng b¸nh xe Trichodinidae cã nhiÒu gièng, nh− ng ë ViÖt Nam th− êng gÆp çc loµi

thuéc 3 gièng trªn ký sinh ë ç n−

íc ngät, n−

íc mÆn, l−

ìng thÓ vµ bß s¸t. Nh÷ng gièng loµith− êng gÆp: Trichodina nigra, Trichodina nobilis, Trichodina pediculus, Trichodina siluri, Trichodina domerguei domerguei, Trichodina mutabilis, Trichodinella epizootica, Tripartiella bulbosa (xem b¶ng 43-h×nh 274).

H×nh d¹ng cÊu t¹o cña c¬ thÓ Trichodina nh×n mÆt bªn gièng nh− çi chu«ng, mÆt bônggièng çi ®Üa. Lóc vËn ®éng nã quay trßn lËt qua lËt l¹i gièng nh − b¸nh xe nªn cã tªn trïngb¸nh xe. Nh×n chÝnh diÖn cã 1 ®Üa b¸m lín cã cÊu t¹o phøc t¹p, trªn ®Üa cã 1 vßng r¨ng vµçc ®− êng phãng x¹. Vßng r¨ng cã nhiÒu thÓ r¨ng, mçi thÓ r¨ng cã d¹ng gÇn nh− ch÷ “V”bao gåm th©n r¨ng ë phÝa ngoµi d¹ng h×nh l− ìi r×u, h×nh trßn hay h×nh bÇu dôc, cßn mãcr¨ng ë phÝa trong th− êng d¹ng h×nh kim. Çc thÓ r¨ng s¾p xÕp sÝt nhau, çi nä chång lªn çikia t¹o thµnh mét ®− êng vßng trßn. H×nh d¹ng, sè l− îng r¨ng vµ ®− êng phãng x¹ lµ tiªu

chuÈn quan träng ®Ó ph©n lo¹i. Xung quanh c¬ thÓ cã l«ng t¬ ph©n bè, l«ng t¬ lu«n lu«nrung ®éng lµm cho c¬ thÓ vËn ®éng rÊt linh ho¹t. C¬ thÓ nh×n ngiªng ë phÝa trªn ta thÊy cãr·nh miÖng, tiÕp theo r·nh miÖng lµ miÖng, r·nh miÖng cã ®ai l«ng t¬ ë bªn trªn vµ ®ai l«ngt¬ ë bªn d− íi. C¬ thÓ cã 1 h¹ch lín h×nh mãng ngùa n»m ë gi÷a c¬ thÓ th− êng b¾t mµu râ vµ1 h¹ch nhá h×nh trßn n»m c¹nh h¹ch lín (h×nh 273).

H×nh 273: CÊu t¹o cña Trichodina

A. Quan s¸t mÆt bªn

B. Quan s¸t mét bé phËn mÆt c¾tdäc 1. R·nh miÖng vµ ®ai l«ng t¬ miÖng;

2. MiÖng; 3. Nh©n nhá; 4. Kh«ng bµo ; 5.L«ng t¬ trªn; 5. L«ng t¬ trªn; 6. L«ng t¬ gi÷a; 7. L«ng t¬ d− íi; 8. §− êng phãng x¹;9. Nh©n lín; 10. HÇu ; 11. Vßng r¨ng;

12. Mµng biªn; 13. §ai l«ng t¬ biªn;

Trïng b¸nh xe sinh s¶n chñ yÕu b»ng h×nh thøc v« tÝnh ph©n chia ®¬n gi¶n, tuú theo tõngloµi chóng sinh s¶n gÇn nh− quanh n¨m: Trichodina nigra, Tripartiella bulbosa th× sinh s¶ntrong ®iÒu kiÖn thêi tiÕt Êm, nhiÖt ®é 22-280C; Trichodina pediculus cã thÓ sinh s¶n trong®iÒu kiÖn thêi tiÕt l¹nh: ë 160C trïng vÉn cã thÓ sinh s¶n ®− îc (Theo D.Ivanov, 1969).

Trïng b¸nh xe cã thÓ sèng tù do trong n− íc (ngoµi ký chñ) tõ 1-1,5 ngµy. Trïng ký sinh chñyÕu ë da, mang, khoang mòi cña ç.

10.9.2. DÊu hiÖu bÖnh lý.Khi míi m¾c bÖnh, trªn th©n ç cã nhiÒu nhít mµu h¬i tr¾ng ®ôc, ë d− íi n− íc thÊy râ h¬n sovíi khi b¾t ç lªn c¹n. Da ç chuyÓn mµu x¸m, ç c¶m thÊy ngøa ng¸y, th− êng næi tõng ®µnlªn mÆt n− íc, riªng ç tra gièng th− êng nh« h¼n ®Çu lªn mÆt n− íc vµ l¾c m¹nh, ng− êi nu«iç gäi lµ bÖnh “l¾c ®Çu”. Mét sè con t¸ch ®µn b¬i quanh bê ao. Khi bÖnh nÆng trïng ký sinhë mang, ph¸ huû çc t¬ mang khiÕn ç bÞ ng¹t thë, nh÷ng con bÖnh nÆng mang ®Çy nhít vµb¹c tr¾ng. Ç b¬i léi lung tung kh«ng ®Þnh h− íng. Sau hÕt ç lËt bông mÊy vßng, ch×mxuèng ®¸y ao vµ chÕt. Ng− êi nu«i ç tra gièng cßn gäi bÖnh nµy lµ bÖnh “tr¸i”, v× sau mÊyh«m trêi ©m u kh«ng n¾ng, nhiÖt ®é m¸t mÎ, trïng b¸nh xe sinh s¶n nhanh chãng g©y thµnhdÞch bÖnh khiÕn ç chÕt hµng lo¹t. §µn ç nÕu bÞ bÖnh nhÑ th× gÇy yÕu, nÕu kh«ng xö lý trÞ



Bïi Quang TÒ290

bÖnh kÞp thêi ç sÏ chÕt nhiÒu. Khi kiÓm tra tû lÖ c¶m nhiÔm cña ®µn, nÕu tû lÖ c¶m nhiÔm90-100%, c− êng ®é c¶m nhiÔm 20-30 trïng/ thÞ tr− êng 9 x 10 lµ nguy hiÓm. §µn ç ph¸tbÖnh khi c− êng ®é c¶m nhiÔm 50-100 trïng/ thÞ tr− êng 9 x 10. BÖnh nÆng c− êng ®é c¶mnhiÔm cã khi tíi 200-250 trïng/ thÞ tr− êng 9 x 10, trïng b¸m dµy ®Æc trªn da, v©y vµ mangç.

H×nh 274: Trïng b¸nh xe th− êng gÆp ë ViÖt Nam: 1- Trichodina acuta; 2- T. domergueidomerguei; 3- T. nigra; 4- T. rectangle rectangli; 5- T. nigra; 6- Trichodinella subtilis ; 7-

Trichodina mutabilis; 8- Tripartiella obtusa; 9- Trichodina mutabilis; 10- T. heterodentata;11- Trichodinella epizootica ; 12- Tripartiella bulbosa;13- Trichodina orientalis; 14- T.rectangle perforata; 15- T. siluri; 16- T. nobilis; 17- T. centrostrigata; 18- Paratrichodina

incisa; 19- Trichodina gasterostei; 20- Tripartiella clavodonta.

10.9.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn. Trïng b¸nh xe ph©n bè réng. Theo Hµ Ký (1968) vµ Bïi Quang TÒ (1990, 2001) bÖnh nµyg©y t¸c h¹i chñ yÕu cho ç h− ¬ng ç gièng ë ViÖt Nam. BÖnh ph¸t sinh réng trªn nhiÒu loµiç kh¸c nhau: chÐp, tr¾m cá, mÌ tr¾ng, mÌ hoa, tr«i, r«hu, trª, tra, bèng t− îng, mïi,... vµ trªn

9 10 11 12

13 14 15 16

1 2 3 4

56 7 8

17 18 19 20




10 loµi ç kinh tÕ kh¸c n÷a. Trong çc hå ao − ¬ng nu«i ç bÖnh ph¸t triÓn quanh n¨mnh− ng phæ biÕn nhÊt vµo mïa xu©n, ®Çu h¹ vµ mïa thu ë miÒn B¾c, vµo mïa m− a ë miÒnNam (mïa kh« Ýt gÆp h¬n).

BÖnh g©y thiÖt h¹i lín cho çc c¬ së − ¬ng nu«i ç gièng.

10.9.4. ChÈn ®o¸n bÖnh.Quan s¸t çc dÊu hiÖu bÖnh lý (triÖu chøng) cña ®µn ç trong ao. B¾t ç kiÓm tra nhít, da,v©y, mang d− íi kÝnh hiÓn vi, x¸c ®Þnh tû lÖ vµ c− êng ®é c¶m nhiÔm trïng b¸nh xe.

B¶ng 43: Møc ®é nhiÔm 1 sè loµi trïng b¸nh xe ký sinh ë çc loµi ç n− íc ngät ViÖtNam

STT

Tªn ký sinhtrïng

Ký chñ C¬ quanký sinh

Tû lªNh(%)

C®é nhiÔmÝt -nhiÒu

T¸c gi¶

1 Trichodina

nobilis Chen,1963

ChÐp ViÖt Nam

MÌ tr¾ngMÌ hoaTr¾m cáMÌ vinh

R«huMrigal

Da

ntntntntntnt

12,15

29,2502,2220,0015,0029,033,44

1-8

1-355-2254-201-21-51

Hµ Ký

ntntnt

B.Q.TÒntnt

2 Trichodinanigra Lom,1960

Ç tra nu«int

Ç Ba saÇ vå ®ÐmBèng t− îng

Ç lãc b«ngTrª vµngÇ mïiR«hu

DaMang

DaMang

DaMang

Dantntnt

49,2833,773,452,9418,5218,52

39,0258,6437,5037,63

1-881-911

1-501-7

1-121-41

2-11

B.Q.TÒntntntntnt

ntntntnt

3 Trichodina pediculusEhrenberg, 1838

ChÐp tr¾ng VNntntnt

ChÐp vµngnt

ChÐp Hungari

ntChÐp laiVµngxHung

ChÐp laiVµngxVNMÌ tr¾ngTr¾m cá

ntR« phi ®en

DaMang

DaMang

DaMangMang

Dant

nt

ntnt

Mangda

43,4021,7042,8517,3666,6622,9831,36

53,2571,42

53,33

19,2536,0028,0048,60

1-1861-30

1-nhiÒu1-7

1-nhiÒu1-nhiÒu1-115

1-111Ýt-nhiÒu

2-50

2-101-203-55

1-284

Hµ Kýnt

B.Q.TÒntntntnt

ntnt

nt

ntHµ Ký

ntnt

4 Trichodinasiluri Lom,1970

Ç Tra nu«int

Bèng t− îng

R«huntMrigalCat la

Ç mïi

DaMang

Da

ntMangDantnt

62,2732,2718,52

78,3783,7884,0072,0037,50

1-881-91-35

2-11Ýt-nhiÒu1-325-101-5

B.Q.TÒntnt

ntntntntnt

5 Trichodinagasterostei G.Stein,

Ç lãc b«ngÇ tra nu«i

Da 39,0220,45

1-31-2

B.Q.TÒNt



Bïi Quang TÒ292

19676 Trichodina

mutabilis Kazabski etMigola, 1968

Ç Tra nu«iÇ lãc b«ngBèng t− îngTai t− îng

Da MangDant

24,2239,027,105,00

1-91-21-51

B.Q.TÒntntnt

7 Trichodinaacuta Lom,1964

Ç Tra nu«i Da 3,83 1 B.Q.TÒ

8 Trichodinadomergueidomerguei (Wallengren,1897)

Ç R«huTai t− îng

Dant

12,9054,17

1-101-25

B.Q.TÒNt

9 Tripartiella bulbosa (Davis, 1947)

MÌ tr¾ngMÌ hoaTra nu«iR« ®ångMÌ VinhÇ mïi

Tai t− îng

Mangntntntntntnt

12,6542,8424,4120,0055,0043,758,33

1-93-20

1-2801-301-401-181-5

Hµ Kýnt

B.Q.TÒntntntnt

10 Trichodinellaepizootica (Raabe, 1950)

Ç R«hu MangDa

36,5611,83

1-1801-25

B.Q.TÒnt

10.9.5. Phßng vµ trÞ bÖnh.BiÖn ph¸p tèt nhÊt phßng bÖnh trïng b¸nh xe lµ gi÷ g×n vÖ sinh cho çc ao hå nu«i ç, nhÊtlµ ao − ¬ng. Tr− íc khi − ¬ng nu«i ph¶i tÈy v«i, tiªu ®éc ao. MËt ®é ç kh«ng nªn th¶ qu¸ dµy.Theo Hµ Ký (1963) mËt ®é ç th¶ qu¸ dµy th× c− êng ®é c¶m nhiÔm trïng b¸nh xe cña ç sÏt¨ng gÊp 4-12 lÇn. Çc lo¹i ph©n h÷u c¬, nhÊt lµ ph©n b¾c cÇn ph¶i ®− îc ñ kü víi 1% v«i.Thùc tÕ cho thÊy nh÷ng n¬i dïng ph©n t− ¬i th− êng hay ph¸t sinh bÖnh.

ë ViÖt Nam th− êng dïng mét sè ph− ¬ng ph¸p ®¬n gi¶n vµ ho¸ chÊt dÔ kiÕm: Dïng n− ícmuèi NaCl 2-3% t¾m cho ç 5-15 phót, dïng CuSO4 nång ®é 3-5 ppm t¾m cho ç 5-15 phóthoÆc phun trùc tiÕp xuèng ao víi nång ®é 0,5-0,7 ppm (0,5-0,7g cho 1 m3 n− íc). Nh÷ngbiÖn ph¸p trªn ®· ®− îc ¸p dông cã kÕt qu¶ ë çc ®Þa ph− ¬ng cho çc loµi ç nu«i: chÐp, mÌ,tr«i, tr¾m, tra, b«ng, bèng t− îng, trª, mïi,... (Bïi Quang TÒ).

10.10. BÖnh trïng loa kÌn.

10.10.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.Líp Peritricha Stein,1859

Bé Peritrichida F.Stein,1859Bé phô Sessilina Kahl,1933

Hä Epistylididae Kahl,1933Hä phô Epistylidinae Kahl,1933

Gièng Epistylis ehrenberg,1836Hä phô Apiosomatinae Banina

Gièng Apisoma Blanchard,1885Hä Vorticellidae

Gièng Zoothamnium Gièng Vorticella

Ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n ViÖt Nam, th− êng gÆp 4 gièng thuéc hai hä. Nh×n chóng h×nhd¹ng c¬ thÓ phÝa tr− íc lín, phÝa sau nhá, cã d¹ng h×nh loa kÌn, h×nh chu«ng lén ng− îc, nªncã tªn gäi lµ trïng loa kÌn. PhÝa tr− íc c¬ thÓ cã 1-3 vßng l«ng rung vµ khe miÖng. PhÝa sau




Ýt nhiÒu ®Òu cã cuèng ®Ó b¸m vµo bÊt kú gi¸ thÓ nµo. Mét sè gièng h×nh thµnh tËp ®oµn( Epistylis, Zoothamnium) çc ç thÓ liªn kÕt víi nhau bëi nh¸nh ®u«i. Trïng loa kÌn lÊydinh d− ìng b»ng çch läc trong m«i tr− êng n− íc (h×nh 275B).

Trïng loa kÌn sinh s¶n v« tÝnh b»ng h×nh thøc c¾t ®«i theo chiÒu däc c¬ thÓ (h×nh 275D).

Sinh s¶n v« tÝnh b»ng h×nh thøc tiÕp hîp (h×nh 275C) th− êng c¬ thÓ nhá b¸m gÇn miÖng c¬ thÓ lín. Nh©n lín cña tiÕp hîp tö ph©n thµnh khèi nhiÔm s¾c chÊt.

- Gièng Vorticella (h×nh 276) cã thÓ sèng ®¬n ®éc, ®Ýnh vµo gi¸ thÓ b»ng mét cuèng h×nhtrô m¶nh cã thÓ co rót ®− îc. TÕ bµo h×nh chu«ng lén ng− îc. PhÝa tr− íc th− êng réng h×nh®Üa, cã 1 vïng l«ng xo¾n ng− îc chiÒu kim ®ång hå, h− íng tíi miÖng. Cã thÓ cã 1 nh©n nhávµ mét nh©n lín h×nh d¶i, cã 1-2 kh«ng bµo co rót. C¬ thÓ kh«ng mµu hoÆc mµu vµng, xanh.- Gièng Zoothamnium (h×nh 276A,B,C,G) cÊu t¹o tÕ bµo t− ¬ng tù Vorticella nh− ng nã kh¸cvíi Vorticella, nh÷ng loµi cña gièng nµy sèng tËp ®oµn, mçi tËp ®oµn cã vµi hoÆc rÊt nhiÒutÕ bµo. Cuèng ph©n nh¸nh d¹ng l− ìng ph©n ®Òu. Cuèng cã kh¶ n¨ng co rót (mynemes)

kh«ng liªn tôc trong tËp ®oµn, nªn mçi nh¸nh co rót riªng rÏ.

- Gièng Epistylis (h×nh 276D,E,F,G vµ h×nh 277A,B) cÊu t¹o tÕ bµo gÇn t− ¬ng tù nh− Zoothamnium. Nh©n lín cña chóng t− ¬ng ®èi ng¾n, cã d¹ng xóc xÝch. §Æc ®iÓm chñ yÕukh¸c víi Zoothamnium lµ cuèng kh«ng co rót. B¶n th©n tÕ bµo cã thÓ co hoÆc duçi vßngl«ng rung ë phÝa tr− íc miÖng vµo trong lßng c¬ thÓ. Cuèng ph©n nh¸nh so le hoÆc ®Òu.

- Gièng Apiosoma (h×nh 278B-G) c¬ thÓ h×nh chu«ng hoÆc h×nh phÔu lén ng− îc. PhÝa tr− íctÕ bµo h×nh thµnh ®Üa l«ng rung gåm 3 vßng l«ng t¬ xo¸y ng− îc chiÒu kim ®ång hå tíi phÔumiÖng. Cuèi phÝa sau tÕ bµo thon dµi thµnh cuèng, ®Çu mót cña cuèng cã mét ®Üa b¸m nhá

hoÆc tóm l«ng b¸m, tæ chøc dÝnh. Mµng tÕ bµo máng, cã v©n ngang, gÇn nh©n cã vµnh ®ail«ng mao ng¾n. Nh©n lín h×nh nãn lén ng− îc n»m ë trung t©m tÕ bµo. Nh©n nhá h×nh b¸ncÇu hoÆc h×nh gËy gÇn nh©n lín.

KÝch th− íc cña trïng loa kÌn thay ®æi theo gièng loµi, vÝ dô: Apiosoma piscicolum ssp

cylindriformis (Chen,1955) kÝch th− íc tÕ bµo 50-80 x 11-15,4 μm. Loµi Apiosoma minutum (Chen,1961): 13,7- 26,2 x 5-12,5 μm. Epistylis sp (Hµ Ký,1968): 36,0-49,2 x 19,2-26,4 μm.

Epistylis sp (Bïi Quang TÒ, 1990): 56-70 x 30-40 μm.

10.10.2. DÊu hiÖu bÖnh lý.

Trïng loa kÌn b¸m trªn da, v©y, mang ç, trªn c¬ mang cã phÇn phô cña t«m, trªn th©n çcchi cña Õch, ba ba. Trïng lµm ¶nh h− ëng ®Õn h« hÊp, sinh tr− ëng cña t«m ç. ë giai ®o¹n Êutrïng cña t«m ç trïng loa kÌn c¶n trë sù ho¹t ®éng cña Êu trïng vµ g©y chÕt r¶i r¸c. §èi víiÕch, ba ba trïng loa kÌn b¸m thµnh nh÷ng ®¸m tr¾ng x¸m dÔ nhÇm víi nÊm thuû my. BÖnhnÆng ®· g©y chÕt cho ba ba gièng.



Bïi Quang TÒ294

10.10.3. Ph©n bè vµ l− u truyÒnbÖnh.

Trïng loa kÌn ph©n bè ë c¶ n− ícngät, n− íc mÆn. Chóng ký sinh ë tÊt c¶ c¸c ®éng vËt thuû s¶n. Theo

C. G. Skriptrenko, 1967 khi ®éngvËt thuû s¶n nhiÔm Apiosoma th×kh«ng ph¸t hiÖn cã Chilodonella trªn c¬ thÓ vµ ng− îc l¹i. BÖnh trïngloa kÌn th− êng xuÊt hiÖn vµo mïaxu©n, mïa thu, mïa ®«ng ë miÒnB¾c; mïa m− a ë miÒn Nam.

10.10.4. ChÈn ®o¸n bÖnh. LÊynhít kiÓm tra d− íi kÝnh hiÓn vi.

10.10.5. Phßng vµ trÞ bÖnh. T− ¬ngtù nh− trïng b¸nh xe.

H×nh 275: a- TËp ®oµn cña Apiosoma; B- CÊu t¹ocña Apiosoma ; C- Sinh s¶n h÷u tÝnh (tiÕp hîp) cña

Apiosoma; D- Sinh s¶n v« tÝnh cña Apiosoma;

1. Mµng bªn miÖng; 2. Gi¸c quanh miÖng; 3.Khoang tr− íc vµ hÇu tÕ bµo; 4. Kh«ng bµo; 5. Nh©ntÕ bµo lín; 6. Nh©n tÕ bµo nhá; 7. H¹t dinh d− ìng;8. §ai l«ng mao; 9. C¬ quan b¸m

H×nh 276: A,B- Vorticella sp (ký sinh ë ba ba); C,D-Vorticella similis; E- Vorticella striata; F- Vorticella

microstoma

A

B

C D E F




H×nh 277: A,B- Zoothamnium arbusscula; C- Zoothamnium sp ký sinh ë t«m (¶nhKHV§T); D- Epistylis urceolata; E- Epistylis lacustris; F- Epistylis sp ký sinh ë ba ba; G-

Epistylis vµ Zoothamnium ký sinh ë t«m.

AB C

D E

FG



Bïi Quang TÒ296

H×nh 278: A- Epistylis sp ký sinh ë ç; B- Apiosoma pisicolum vµ Epistylis sp ký sinh ë ç;C,D,G- Apiosoma minutum; E,F- Apiosoma piscicolum

10.11. BÖnh trïng èng hót.

10.11.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Líp Suctoria Claparede et Lachmann,1858

Bé Acinetida Raabe,1964Hä Acinetidae

Gièng Acineta Hä Dendrosomatidae

Gièng Tokophrya

Bé Exogennida Hä Podophyridae

Gièng Podophyria Bé Trichophryida Jankowski,1979

Hä Trichophryidae Biitschli,1889Gièng Capriniana Mazzarelli,1906

Trïng èng hót ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n ViÖt Nam th− êng gÆp 4 gièng: Acineta, Tokophrya, Podophyria, Capriniana. Trïng èng hót cã ®Æc ®iÓm chung: C¬ thÓ kh«ng cãl«ng mao, phÝa tr− íc c¬ thÓ th− êng cã èng hót. XÕp theo h×nh phãng x¹ èng hót cã h×nhd¹ng m¶nh, cã kh¶ n¨ng co rót, phÇn ®Çu èng hót ph×nh to thµnh h×nh cÇu th«ng víi bªnngoµi. Sè l− îng èng hót nhiÒu hay Ýt phô thuéc vµo c¬ thÓ giµ hay non. èng hót dïng b¾t gi÷ måi, thøc ¨n. Khi con måi hoÆc thøc ¨n ch¹m ph¶i ®Çu èng hót nã ®− îc gi÷ chÆt l¹i. ÇcchÊt bªn trong con måi theo èng hót dÇn dÇn ch¶y vµo c¬ thÓ trïng. PhÝa sau c¬ thÓ Ýt nhiÒu®Òu cã c¬ quan b¸m vµo bÊt kú mét gi¸ thÓ nµo.

- Gièng Acineta (h×nh 279B,C) c¬ thÓ h×nh nãn lËt ng− îc. Çc èng hót ®− îc xÕp tõng cômphÝa tr− íc c¬ thÓ. C¬ thÓ th− êng cã mét líp vá gi¸p bao quanh, phÝa sau cã cuèng ng¾n vµ®Üa b¸m trªn gi¸ thÓ. Nh©n lín h×nh trøng.- Gièng Tokophrya (H×nh 279D,E,I) c¬ thÓ h×nh nãn, h×nh phÔu. Çc èng hót ®− îc xÕpthµnh 4 côm phÝa tr− íc c¬ thÓ. Nh©n lín h×nh d¶i. PhÝa sau c¬ thÓ cã cuèng ng¾n vµ ®Üab¸m.

A B C D

EF

G




- Gièng Podophyria (h×nh 279F,G,H) c¬ thÓ h×nh cÇu, çc èng hót xÕp theo h×nh phãng x¹xung quanh c¬ thÓ. Trong c¬ thÓ cã nhiÒu kh«ng bµo co rót. Nh©n tÕ bµo h×nh trøng, cãcuèng b¸m dµi m¶nh.

- Gièng Capriniana (h×nh 279A) ký sinh trªn ç n− íc ngät ViÖt Nam th− êng gÆp loµi

capriniana piscium (Biitschli, 1889) Jankowski, 1973 (Syn. Trichophrya piscium Biitschli,1889; T.sinensis Chen, 1955...) C¬ thÓ th− êng xuyªn thay ®æi h×nh d¹ng (h×nh 279A) cã lóch×nh trøng, h×nh bÇu dôc. KÝch th− íc c¬ thÓ 30-90 x 13-48 μm. PhÝa tr− íc c¬ thÓ cã 8-12èng hót xÕp theo h×nh phãng x¹. C¬ thÓ kh«ng cã c¬ quan b¸m râ rµng. Nh©n lín h×nh gËyh×nh l¹p x− ëng, nh©n nhá h×nh cÇu. Trong tÕ bµo chÊt cã nhiÒu h¹t dinh d− ìng vµ cã 3-5kh«ng bµo. Thêi kú Êu trïng nh©n lín h×nh trßn, bÇu dôc cã 2-3 èng hót.

279: Trïng èng hót: A- Capriniana piscium; B,C- Acineta ; D,E,I- Tokophrya; F,G,H- Podophyria;

10.11.2. Ph− ¬ng ph¸p sinh s¶n cña trïng èng hót Capriniana. Capriniana cã 2 h×nh thøc sinh s¶n: Sinh s¶n h÷u tÝnh b»ng tiÕp hîp vµ sinh s¶n v« tÝnh.- Ph− ¬ng ph¸p sinh s¶n v« tÝnh: Trïng tr− ëng thµnh khi b¾t ®Çu qu¸ tr×nh sinh s¶n th× tÕ bµochÊt ë phÝa tr− íc c¬ thÓ h×nh thµnh mét khe hë cã h×nh vßng cung, khe hë tiÕp tôc ph¸t triÓnxuèng phÝa d− íi h×nh thµnh ®− êng r·nh vµ dÇn dÇn khÐp kÝn bao lÊy khèi tÕ bµo chÊt bªntrong. Xung quanh khèi tÕ bµo chÊt mäc 2-3 hµng l«ng t¬ ng¾n ng¨n çch phÇn nguyªn sinhchÊt ë trong vµ tÕ bµo chÊt ë ngoµi t¹o thµnh mÇm ph«i cña ký sinh trïng.

AB C

D E F

G H I



Bïi Quang TÒ298

TiÕp ®ã nh©n nhá ph©n ®«i v« tÝnh thµnh 2 nh©n nhá b»ng nhau, 1 nh©n ë c¬ thÓ mÑ, 1 nh©nchui vµo mÇm ph«i. Cïng víi sù ph©n chia cña nh©n nhá, nh©n lín còng tiÕn hµnh ph©nchia. Mét bªn nh©n lín låi thµnh u chÊt trong nh©n, theo u låi ch¶y vµo mÇm ph«i, nh©n líndÇn dÇn ph©n thµnh 2, mét nh©n ë c¬ thÓ mÑ, 1 nh©n ë mÇm ph«i. C¬ thÓ ký sinh trïng sèngthêi kú nµy cã thÓ nh×n thÊy mÇm ph«i chuyÓn ®éng chËm ch¹p trong c¬ thÓ mÑ, sèng tù do(h×nh 280).

Ê u trïng lóc nµy cã d¹ng gÇn nöa h×nh cÇu, nh×n chÝnh diÖn cã d¹ng h×nh trßn, h¬i lâmxuèng. Xung quanh c¬ thÓ cã 2-3 hµng l«ng t¬, cã 1 nh©n lín h×nh d¶i hoÆc h×nh trøng, 1nh©n nhá h×nh trßn, 1 kh«ng bµo vµ çc h¹t chÊt dinh d− ìng. Ê u trïng cã kÝch th− íc 20-30μ. Lóc nµy Êu trïng ch− a cã èng hót, nhê cã l«ng t¬ nªn vËn ®éng m¹nh gièng nh− trïngb¸nh xe. Ê u trïng sèng tù do trong n− íc mét thêi gian tiÕp xóc víi ç b¸m vµo da, mang,v©y, mÊtl«ng t¬, sinh èng hót vµ biÕn thµnh trïng tr− ëng thµnh.

10.11.3. T¸c h¹i vµ ph©n bè cña bÖnh.

Capriniana ký sinh trªn da, mang cña ç chÐp, ç mÌ, ç tr«i,..Tû lÖ c¶m nhiÔm tõ 0,66-25,3%. C− êng ®é c¶m nhiÔm 3-40 trïng/ c¬ thÓ ç. Capriniana lóc ký sinh b¸m chÆt lªn çct¬ mang ph¸ ho¹i tÕ bµo th− îng b×, nÕu sè l− îng nhiÒu sÏ ¶nh h− ëng ®Õn chøc n¨ng h« hÊpcña mang, ç h« hÊp khã kh¨n nªn næi lªn mÆt n− íc, ç gÇy.

Theo tµi liÖu n− íc ngoµi, nÕu chóng ký sinh víi sè l− îng lín cã thÓ lµm ç chÕt. ë çc n− ícT©y ¢u, §«ng ¢u, B¾c Mü, §«ng Nam ¸,... ®Òu ph¸t hiÖn ký sinh trïng Capriniana ký sinhtrªn ç. Theo Kh.S.Davis ®· quan s¸t vµ ph¸t hiÖn Capriniana ký sinh trªn ç kh«ng nh÷ngg©y tæ thÊt cho ç h− ¬ng mµ c¶ ç thÞt.Çc gièng Acineta, Tokophrya,

Podophyria ký sinh trªn gi¸p x¸c,

cua t«m, ë giai ®o¹n Êu trïng gi¸px¸c trïng èng hót ®· g©y t¸c h¹ig©y chÕt Êu trïng. Tokophrya kÕthîp víi trïng loa kÌn ký sinh ë daba ba gièng ®· lµm chóng cã thÓchÕt.

Mïa vô xuÊt hiÖn bÖnh: MiÒn B¾c:mïa xu©n, thu ®«ng; MiÒn Namvµo mïa m− a. §Æc biÖt khi − ¬ng Êutrïng t«m ç trong nhµ cã nhiÒuchÊt h÷u c¬ bÖnh còng dÔ xuÊt hiÖn.

10.11.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞbÖnh. T− ¬ng tù nh− trïng b¸nh xe H×nh 280: Sinh s¶n cña Capriniana: 1- c¬ thÓ

tr− ëng thµnh; 2- trïng ký sinh trªn mang ç tr¾mh− ¬ng; 3: Ê u trïng Capriniana t¸ch khái c¬ thÓmÑ ; 4 : MÇm ph«i ®ang ph¸t triÓn




Ch− ¬ng 9

BÖnh do giun s¸n ë ®éng vËt thuû s¶n

H¬n 45 n¨m nghiªn cøu giun s¸n ký sinh vµ g©y bÖnh ë ®éng vËt thñy s¶n cña ViÖt Nam,kho¶ng 261 loµi ký sinh trïng ®a bµo ®· ®− îc x¸c ®Þnh thuéc 7 líp, 5 ngµnh sau:

B¶ng 44:Sè l− îng gièng loµi ký sinh trïng ®a bµo ký sinh ë ®éng vËt thñy s¶n ViÖtNam

Hä, líp, ngµnh ký sinh trïng gièng loµi VËt chñ1. Ngµnh giun dÑp Plathelminthes Schneider, 18781. Líp Monogenea (Van Beneden, 1858) Bychowsky, 1935

1. Hä Dactylogyridae Bychowsky, 1933 1 46 Ç n− íc ngät2. Hä Ancyrocephalidae Bychowsky, 1937 10 39 Ç n− íc ngät, n− íc

mÆn

3. Hä Tetraonchoidae Bychowsky, 1951 1 4 Ç n− íc ngät4. Hä Diplectanidae Bychowsky, 1957 2 3 Ç n− íc mÆn5. Hä Capsalidae Diesing, 1858 5 5 Ç n− íc mÆn6. Hä Gyrodactylidae Van Beneden et Hess, 1863 1 9 Ç n− íc ngät7. Hä Protomicrocotylidae Poche, 1926 1 1 Ç n− íc mÆn8. Hä Anthocotylidae Bychowsky, 1957 2 3 Ç n− íc mÆn9. Hä Diclidophoridae Cerfontaine, 1895 1 2 Ç n− íc mÆn10. Hä Microcotylidae Taschenberg, 1879 7 7 Ç n− íc mÆn11. Hä Gastrocolylidae Price, 1943 3 3 Ç n− íc mÆn12. Hä Diplozoidae Palmobi, 1949 2 2 Ç n− íc ngät

2. Líp Trematoda Rudolphi,1808 13. Hä Aspidogastridae Poche,1907 1 1 Ç n− íc ngät14. Hä Bucephalidae Poche,1907 3 6 Ç n− íc ngät, n− íc

mÆn15. Hä Diplodiscidae Skrjabin, 1949 2 2 Ç n− íc ngät, Õch16. Hä Fellodistomatidae Nicoll, 1913 1 1 Ç n− íc ngät17. Hä Isoparorchidae Poche, 1925 1 2 Ç n− íc ngät18. Hä Clinostomatidae Liihe, 1901 2 3 Ç n− íc ngät19. Hä Monorchidae Odhner, 1911 1 1 Ç n− íc ngät20. Hä Waretrematidae Srivastava, 1937 1 2 Ç n− íc ngät21. Hä Maseniidae Yamaguti, 1954 1 1 Ç n− íc ngät

22. Hä Opecoelidae Ozaki, 1926 2 3 Ç n− íc ngät23. Hä Allocradiidae Stossich,1903 1 3 Ç n− íc ngät24. Hä Orientocreadiidae Skrjabin et Kowal,

19601 3 Ç n− íc ngät

25. Hä Azygiidae Odhner, 1911 1 2 Ç n− íc ngät26. Hä Heterophyidae Odhner, 1914 1 1 Ç n− íc ngät27. Hä Echinostomatidae 1 1 Ç n− íc ngät28. Hä Strigeidae Railliet, 1919 1 1 Ç n− íc ngät29. Hä Diplostomatidae Poirier,1886 2 2 Ç n− íc ngät30. Hä Batrachotrematidae Dollfus et Williams,

19661 1 Õ ch ®ång

31. Lecithosteridae 1 1 Ç n− íc mÆn 32. Hä Hemiuridae Liihe, 1901 1 1 Õ ch ®ång33. Hä Lecithodendriidae (Liihe, 1901) 2 2 Õ ch ®ång34. Hä Paramphistomidae Fischoeder ,1901 2 3 Ç n− íc ngät35. Hä Plagiorchidae Liihe, 1901 1 2 Õ ch ®ång36. Hä Gorgoderidae Looss, 1899 1 2 Ç n− íc ngät



Bïi Quang TÒ300

37. Hä Pleurogendidae Looss, 1899 1 1 Õ ch ®ång38. Hä Cryptogonimidae (Ward, 1917) 1 1 Ç n− íc ngät39. Hä Dinuridae Skrjabin et Guschanskaja,

19541 1 Ç n− íc mÆn

40. Hä Prosogonotrematidae Vigueras ,1940 1 2 Ç n− íc mÆn

3. Líp Cestoidea Rudolphi, 1808 41. Hä Caryophyllidae Leuckart, 1878 5 9 Ç n− íc ngät42. Hä Ptychobothriidae Liihe,1902 1 3 Ç n− íc ngät43. Hä Bothriocephlidae Blanchard, 1849 1 1 Ç n− íc ngät44. Hä Proteocephalidae La Rue, 1911 1 3 Ç n− íc ngät

2. Ngµnh giun trßn Nemathelminthes Schneider,1866 4. Líp Nematoda Rudolphi,1808

45. Hä Rhabdochonidae Skrjabin, 1946 2 13 Ç n− íc ngät46. Hä Haplonematidae Sudarikov et Ryjikov,

19521 1 Ç n− íc ngät

47. Hä Pingidae Hsii, 1033 1 1 Ç n− íc ngät

48. Hä Gnathostomidae Railliet, 1895, emend.Nicoll, 1927

1 1 Ç n− íc ngät

49. Hä Physalopteridae (Railliet, 1893,subfam.)1908

2 3 Ç n− íc ngät

50. Hä Camallanidae Railliet et Henry, 1915 3 10 Ç n− íc ngät51. Hä Cucullanidae Cobbold, 1864 2 2 Ç n− íc ngät52. Hä Dracunculidae Leiper, 1912 1 4 Ç n− íc ngät53. Hä Anisakidae Skrjabin et Karokhin, 1945 1 1 Ç n− íc ngät54. Hä Kathalaniidae Travassos, 1945 1 1 Ç n− íc ngät55. Capillariidae Nevea - Lemaire, 1936 1 1 Ç n− íc ngät

3. Ngµnh giun ®Çu gai Acanthocephles (Rudolphi, 1808) 5. Líp Acanthocephala (Rudolphi, 1808)

56. Hä Dendronucleatidae Sokolowskaja, 1962 1 2 Ç n− íc ngät57. Hä Acanthogyridae Meyer, 1931 1 1 Ç n− íc ngät58. Hä Quadrigyridae Van Cleave, 1928 3 5 Ç n− íc ngät59. Hä Echinorhynchidae (Cobbold, 1878)

Hamann, 18923 3 Ç nøoc ngät, Õch

60. Hä Rhadinorhynchidae Travassos, 1923 3 3 Ç n− íc ngät61. Hä Illiosentidae Golvan, 1960 2 3 Ç n− íc ngät

4. Ngµnh giun ®èt Annelida 6. Líp Hirudinea J.Lamarck, 1818

62. Hä Piscicolidae Johnston, 1890 1 2 Ç n− íc ngät5. Ngµnh nhuyÔn thÓ Mollusca 7. Líp Bivalvia Linne, 1758

63. Hä Unionidae 1 2 Ç n− íc ngät, n− ícmÆn

Tæng céng 110 261




I. BÖnh do ngμnh giun dÑp PlathelminthesSchneider, 1878

Giun dÑp lµ ngµnh ®éng vËt ph¸t triÓn thÊp trong giíi ®éng vËt ®èi xøng hai bªn, cã 3 l¸

ph«i vµ ch−

a cã thÓ xoang. C¬ thÓ dÑp, cã sù ph©n ho¸ thµnh ®Çu, ®u«i, l−

ng, bông. VËn®éng, di chuyÓn cã ®Þnh h− íng.

Ng− êi ta h×nh dung c¬ thÓ giun dÑp nh− hai çi tói lång vµo nhau, cã chung mét lç miÖng,tói ngoµi lµ biÓu m« c¬, tói trong lµ c¬ quan tiªu ho¸, gi÷a hai tói lµ nhu m«, ®Öm cã çc néiquan giÊu trong ®ã. Líp biÓu m« bªn ngoµi vèn cã l«ng t¬ nh− ng do ®êi sèng ký sinh nªntiªu gi¶m.TÕ bµo c¬ xÕp thµnh bao c¬ kÝn gåm 3 líp: c¬ vßng, c¬ xiªn, c¬ däc; ho¹t ®éngcña çc líp c¬ ®èi ng− îc nhau t¹o thµnh çc lµn sãng co duçi, dån dÇn tõ tr− íc ra sau, ®ã lµc¬ së gióp giun dÑp di chuyÓn uèn sãng.

C¬ quan sinh dôc cã thªm çc tuyÕn phô sinh dôc, ngoµi tinh hoµn, buång trøng cßn cã èngdÉn sinh dôc, nhiÒu gièng loµi cßn cã c¬ quan giao cÊu. C¬ quan sinh dôc ®ùc vµ çi trªn

cïng c¬ thÓ.

HÖ thÇn kinh tËp trung thµnh n·o ë phÝa tr− íc víi nhiÒu ®«i thÇn kinh ch¹y däc, th− êng cãhai d©y thÇn kinh bªn ph¸t triÓn.

HÖ tiªu ho¸ vÉn d¹ng tói cña ruét khoang. Trong ngµnh giun dÑp, çc líp ký sinh ®Ó thÝchnghi víi ®iÒu kiÖn sèng nªn cã sù thay ®æi vÒ h×nh th¸i, cÊu t¹o vµ chøc n¨ng cña çc c¬ quan.

Ngµnh giun dÑp cã 3 líp sau ký sinh trªn ®éng vËt thñy s¶n:- Líp s¸n l¸ ®¬n chñ Monogenea (Van Beneden, 1858) Bychowsky, 1935.- Líp s¸n l¸ song chñ Trematoda Rudolphi, 1808.- Líp s¸n d©y Cestodea Rudolphi, 1808.

1. BÖnh do líp s¸n l¸ ®¬n chñ Monogenea (Van Beneden, 1858)Bychowsky, 1935 ký sinh ë ®éung vËt thñy s¶n.

§Æc ®iÓm chung cña líp Líp s¸n l¸ ®¬n chñ Monogenea:

Líp s¸n l¸ ®¬n chñ Monogenea cã kho¶ng 1500 loµi, tuyÖt ®¹i gièng loµi ®Òu ngo¹i ký sinh,th− êng chóng ký sinh trªn da, mang ç n− íc ngät, ç biÓn. Sè Ýt ký sinh trªn gi¸p x¸c, l− ìngthª, baba,... Líp s¸n l¸ ®¬n chñ ph¸t triÓn kh«ng xen kÏ thÕ hÖ vµ còng kh«ng thay ®æi kýchñ.

Nh×n chung c¬ thÓ s¸n l¸ ®¬n chñ nhá, kÝch th− íc chiÒu dµi kho¶ng 0,5-1 mm. Çc gièngloµi ký sinh trªn ç n− íc ngät h×nh d¹ng Ýt thay ®æi, th− êng h×nh phiÕn l¸, h×nh trô hoÆc h×nhh¬i bÇu dôc. Çc gièng loµi s¸n l¸ ®¬n chñ ký sinh trªn ç biÓn thay ®æi h×nh d¹ng t− ¬ng®èi lín. C¬ thÓ cña chóng kh«ng cã mãc, bao bäc bªn ngoµi lµ mét líp nguyªn sinh chÊthîp bµo máng trong suèt do tÕ bµo th− îng b× ph©n tiÕt mµ t¹o thµnh kÏ ®ã lµ çc tÇng c¬ ®Ób¶o vÖ c¬ thÓ vµ gióp Ých vËn ®éng. PhÝa tr− íc c¬ thÓ cã miÖng, c¬ quan ®Çu t¸c dông ®Ó hótthøc ¨n vµ vËn ®éng. C¬ quan tiªu ho¸, sau miÖng lµ hÇu, thùc qu¶n, ruét h×nh èng th¼nghoÆc ph©n lµm hai nh¸nh. PhÝa sau c¬ thÓ cña s¸n l¸ ®¬n chñ cã ®Üa b¸m (haptor) cÊu t¹ogåm cã çc mãc lín ë gi÷a (anthor) vµ çc mãc r×a (marginal) ë xung quanh b»ng chÊt kitin,cã thÓ c¾m s©u vµ ph¸ ho¹i tæ chøc cña ký chñ më ®− êng cho vi sinh vËt, nÊm vµ çc sinhvËt kh¸c x©m nhËp vµo g©y viªm loÐt tæ chøc, hót m¸u vµ niªm dÞch kÝch thÝch c¬ thÓ ký chñ

ph©n tiÕt ra çc s¶n vËt, ph¸ ho¹i c¬ n¨ng, ho¹t ®éng sinh lý b×nh th− êng cña ký chñ. Khichóng ký sinh trªn c¬ thÓ ç víi sè l− îng lín cã thÓ lµm cho ç h− ¬ng, ç gièng chÕt hµnglo¹t. §Üa b¸m sau cã cÊu t¹o phøc t¹p vµ còng lµ c¨n cø chñ yÕu ®Ó ph©n lo¹i çc gièng loµicña s¸n l¸ ®¬n chñ. Th«ng th− êng, ®Üa b¸m sau cña líp s¸n l¸ ®¬n chñ cã 3 d¹ng:- §Üa b¸m do çc chÊt kitin h×nh thµnh nhiÒu mãc, bao gåm mãc lín vµ mãc nhá( Dactylogyridae; Gyrodactylidae).



Bïi Quang TÒ302

- §Üa b¸m do çc chÊt kitin h×nh thµnh cÆp hót ®ång thêi gi÷ l¹i çc mãc c©u thêi kú Êutrïng ( Diclyleothriidae, Mazocraeidae, Discocotylidae, Diplozoidae...).- §Üa b¸m ph©n c¾t thµnh nhiÒu xoang, s¾p xÕp h×nh ®èi xøng, mçi xoang cã t¸c dông hótthøc ¨n (Capsalidae...).

Ngoµi ra, mét sè gièng loµi cã tuyÕn ë phÝa sau cña c¬ thÓ ®Ó ph©n tiÕt ra niªm dÞch.HÖ thÇn kinh vµ bµi tiÕt ®¬n gi¶n.

C¬ quan sinh dôc cña s¸n l¸ ®¬n chñ ®ùc vµ çi trªn cïng mét c¬ thÓ , c¬ quan sinh dôc cãtõ 1 ®Õn nhiÒu tinh hoµn, th− êng n»m ë sau buång trøng vµ gi÷a hai nh¸nh ruét, èng dÉntinh liÒn víi c¬ quan giao cÊu th«ng ®Õn xoang sinh dôc ë phÝa tr− íc c¬ thÓ.

CÊu t¹o cña c¬ quan giao cÊu còng lµ tiªu chuÈn quan träng ®Ó ph©n lo¹i ®Õn loµi. Lç sinhdôc ë gi÷a hoÆc mét bªn phÝa sau ®o¹n ruét b¾t ®Çu ph©n nh¸nh.

C¬ quan sinh dôc çi cã buång trøng, èng dÉn trøng, tö cung ®Õn xoang sinh dôc. TuyÕn

no·n hoµng còng ph¸t triÓn.

Chu kú ph¸t triÓn: ®¹i bé phËn gièng loµi trong líp s¸n l¸ ®¬n chñ ®Î trøng, sè Ýt gièng loµi®Î con, qu¸ tr×nh sèng kh«ng cÇn ký chñ trung gian. Trøng ë trong c¬ thÓ sau khi thô tinhtheo lç sinh dôc ra ngoµi, nhê cÊu t¹o cã cuèng nªn cã thÓ næi lªn mÆt n− íc hoÆc b¸m lªnmang ç hay çc vËt b¸m trong n− íc. Sau mét thêi gian, trøng në ra Êu trïng, c¬ thÓ Êutrïng dµi, cã 4 ®iÓm m¾t, cã 4 -5 nhãm tl«ng t¬. PhÝa sau c¬ thÓ cã çc mãc nhá lµ nh÷ngmÊu ®¬n gi¶n, ch− a h×nh thµnh mãc c©u lín ë gi÷a. C¬ quan tiªu ho¸ cã hÇu vµ tói ruét.

L«ng t¬ vËn ®éng ®− a Êu trïng tiÕp xóc lªn bÒ mÆt c¬ thÓ, mang, xoang miÖng cña ç. Lóc®ã chóng mÊt l«ng t¬, ph¸t triÓn thµnh trïng tr− ëng thµnh. NÕu Êu trïng kh«ng gÆp ®− îc kýchñ th× sèng tù do trong n− íc vµi giê ®Õn mét ngµy tù nã sÏ chÕt. Thêi gian sèng trong n− íc

phô thuéc nhiÖt ®é cao hay thÊp. Ng− êi ta lîi dông ®Æc ®iÓm nµy ®Ó phßng bÖnh cho çb»ng çch tiªu diÖt mÇm bÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ tr− íc khi ®− a ç vµo çc ao − ¬ng nu«i.

Çc loµi s¸n l¸ ®¬n chñ thuéc mét sè bé Dactylogyridea; Tetraonchidea cã tÝnh ®Æc h÷u rÊtcao, mçi loµi ç chØ cã cè ®Þnh mét sè l«ai× s¸n ký sinnh, nghÜa lµ nh÷ng loµi s¸n l¸ ®¬n chñchØ ký sinh ë mét ký chñ nhÊt ®Þnh. Do qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ ®Ó thÝch nghi víi ®êi sèng ký sinh®Æc tÝnh sinh lý, sinh ho¸ hoµn toµn phô thuéc vµo ®Æc tÝnh sinh lý, sinh ho¸ cña ký chñ.Theo Bychowsky, 1957 ®· tæng kÕt r»ng 958 loµi s¸n l¸ ®¬n chñ th× cã 711 loµi ký sinh trªnmét loµi ç ký chñ chiÕm (74,2%) vµ cã 903 loµi s¸n l¸ ®¬n chñ ký sinh trªn mét hä ç kýchñ.

1.1. BÖnh s¸n l¸ 16 mãc Dactylogyrosis

1.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.Bé Dactylogyridea Bychowsky, 1937

Hä Dactylogyridae Bychowsky, 1937Gièng Dactylogyrus Diesing, 1850 (h×nh 281)

C¬ thÓ cña Dactylogyrus nãi chung rÊt nhá, dµi, (chiÒu dµi kho¶ng 0,2-0,6mm) lóc cßn nhácã mµu tr¾ng nh¹t vµ vËn ®éng rÊt ho¹t b¸t. Mçi khi vËn ®éng, c¬ thÓ v− ¬n dµi ra phÝa tr− íc,sau ®ã c¬ thÓ rót ng¾n, kÐo c¶ phÇn sau l¹i, lÊy phÇn sau lµm trô råi v − ¬n dµi ra phÝa tr− íc,lóc nµy ë phÝa tr− íc lé râ 4 thuú ®Çu trong ®ã cã 4 ®«i tuyÕn ®Çu tiÕt chÊt nhên ph¸ ho¹i tæ

chøc t¹o ®iÒu kiÖn cho Dactylogyrus b¸m lªn mang ç. PhÝa tr−

íc cã 4 ®iÓm m¾t do çc ®¸mtÕ bµo s¾c tè t¹o thµnh t¸c dông c¶m gi¸c ¸nh s¸ng.

PhÝa sau c¬ thÓ cã ®Üa b¸m, chÝnh gi÷a ®Üa b¸m cã mét ®«i mãc gi÷a, hai mãc gi÷a nèi víinhau bëi mµng nèi l− ng vµ mµng nèi bông, xung quanh ®Üa b¸m cã 7 ®«i mãc r×a v× thÕ th− êng cã tªn gäi s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc. KÝch th− íc h×nh d¹ng çc mãc, mµng nèi gi÷a çcmãc gi÷a lµ mét trong nh÷ng tiªu chuÈn quan träng ®Ó ph©n biÖt çc loµi Dactylogyrus.




C¬ quan tiªu ho¸ cã miÖng h×nh phÔu ë tr− íc, tiÕp theo lµ hÇu lµ thùc qu¶n ng¾n, ruét chialµm hai nh¸nh ch¹y däc c¬ thÓ xuèng phÝa sau råi tiÕp hîp l¹i t¹o thµnh ruét kÝn. Chç ruétgÆp nhau h¬i ph×nh to, s¸n Dactylogyrus kh«ng cã hËu m«n.

C¬ quan sinh dôc: Dactylogyrus cã c¬ quan sinh dôc l− ìng tÝnh, c¬ quan sinh dôc ®ùc vµ c¬

quan sinh dôc çi trªn cïng c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc çi cã mét buång trøng th−

êng ë phÝatr− íc tinh hoµn, buång trøng h− íng vÒ phÝa tr− íc cã èng dÉn trøng th«ng víi tö cung vµ lçsinh dôc(©m ®¹o) ë mÆt bông gÇn vÞ trÝ ruét ph©n nh¸nh. C¬ quan sinh dôc ®ùc gåm cã tinhhoµn ë gi÷a hoÆc ë phÝa sau c¬ thÓ, èng dÉn tinh nhá th«ng víi tói chøa tinh ®Õn c¬ quangiao cÊu råi ®Õn xoang sinh dôc. C¬ quan giao cÊu do mét èng nhá vµ çc phiÕn chèng ®ì t¹o thµnh. H×nh d¹ng vµ c©ó t¹o cña çc phiÕn chèng ®ì lµ mét trong nh÷ng tiªu chuÈn ®Óph©n lo¹i ®Õn loµi cña gièng s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc (H×nh 219).

H×nh 281: Dactylogyrus vastatorA. Trøng ; B. Êu trïng ; C. CÊu

t¹o c¬ thÓ 1. Thuú ®Çu

2. §iÓm m¾t3. TuyÕn ®Çu4. MiÖng5. C¬ qun giao cÊu6. Tói chøa tinh5. C¬ quan sinh dôc ®ùc7. TuyÕn tiÒn liÖt8. èng dÉn tinh9 . Tinh hoµn10. Buång trøng11. No·n hoµng12. TuyÕn no·n hoµng13. èng dÉn trøng14. TuyÕn vá trøng15. Tö cung16. Tói chøa trøng thµnh thôc17. ¢m hé (lç sinh dôc)18. ¢m ®¹o19. Tói thô tinh20. Ruét21. §Üa b¸m (a- mãc r×a, b-mµngnèi, c- mãc gi÷a)

1.1.2. Chu kú ph¸t triÓn. Dactylogyrus ®Î trøng, trøng lín cã cuèng hay u låi, sè l− îng trøng còng kh«ng nhiÒu,trøng võa ®Î ra ch×m xuèng ®¸y hay bµm vµo cá n− íc sau vµi ngµy, në cho Êu trïng dµi, cã4 ®iÓm m¾t vµ 5 nh¸nh tiªm mao, phÝa sau cã çc mãc r×a, ch− a cã mãc gi÷a. Th«ng th− êngtrong tö cung chØ cã mét trøng nh− ng nã cã thÓ ®Î liªn tôc. Thêi tiÕt Êm tèc ®é ®Î trøngcµng nhanh. ë nhiÖt ®é 14 -150C cø 33 phót ®Î mét trøng nh− ng nÕu nhiÖt ®é n©ng lªn 20 -24 0C chØ cÇn 15 phót. Khi nhiÖt ®é 300C trë lªn, qu¸ tr×nh ®Î trøng bÞ øc chÕ. Thêi gian në cña trøng còng phô thuéc rÊt lín vµo nhiÖt ®é cña n− íc. Theo quan s¸t cña E.M. Laiman,1957 ®èi víi Dactylogyrus vastator ë nhiÖt ®é 220C-240C sau 2-3 ngµy trøng në thµnh Êutrïng, ë 80C cÇn 1 th¸ng nh− ng nhiÖt ®é thÊp d− íi 50C th× trøng kh«ng në ®− îc. Theo thÝ nghiÖm cña M. Prost, 1963 nhiÖt ®é n− íc 20,50C qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña Dactylogyrus

extennus tõ trøng ®Õn Êu trïng mÊt 6 ngµy. Theo O.N. Bauer, 1977 nhiÖt ®é thuËn lîi chosinh s¶n cña Dactylogyrus vastator lµ 23-250C.

1.1.3. DÊu hiÖu bÖnh lý. Dactylogyrus ký sinh trªn da vµ mang cña ç nh− ng chñ yÕu lµ mang (h×nh 38). Lóc ký sinhchóng dïng mãc cña ®Üa b¸m sau b¸m vµo tæ chøc tuyÕn ®Çu tiÕt ra men hialuronidaza ph¸ho¹i tÕ bµo tæ chøc mang vµ da ç lµm cho mang vµ da ç tiÕt ra nhiÒu dÞch nhên ¶nh h− ëng



Bïi Quang TÒ304

®Õn h« hÊp ç. Tæ chøc da vµ mang bÞ Dactylogyrus ký sinh viªm loÐt t¹o ®iÒu kiÖn cho vikhuÈn, nÊm vµ mét sè sinh vËt x©m nhËp g©y bÖnh.

Cã tr− êng hîp Dactylogyrus ký sinh kh«ng nh÷ng g©y viªm nhiÔm lµm cho tæ chøc tÕ bµos− ng to mµ x− ¬ng n¾p mang còng phång lªn. Ç bÞ bÖnh b¬i léi chËm ch¹p, c¬ thÓ thiÕu

m¸u, ç gÇy yÕu.1.1.4. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh. Gièng s¸n l¸ 16 mãc Dactylogyus cã tÝnh ®Æc h÷u cao nhÊt cña líp s¸n ®¬n chñ, mçi loµis¸n Dactylogyus chØ ký sinh mét loµi ç ký chñ.

ë n− íc ta ph¸t hiÖn kho¶ng 46 loµi Dactylogyrus ký sinh trªn nhiÒu loµi ç thuéc hä ç chÐpCyprilidae vµ ç tù nhiªn trong c¶ n− íc(xem b¶ng 29). Theo Hµ Ký, ë tr¹i ç NhËt T©n-HµNéi, 1961 ç mÌ hoa giai ®o¹n ç h− ¬ng bÞ c¶m nhiÔm Dactylogyrus, cã ao tû lÖ c¶m nhiÔmbÖnh 100%, c− êng ®é c¶m nhiÔm 210-325 trïng lµm ç chÕt 75%. ë miÒn Trung, mét sè c¬ së nu«i ç vµng 1985 Dactylogyrus ký sinh lµm ç chÕt hµng lo¹t g©y tæn th− ¬ng cho mét sè nhµ nu«i ç c¶nh. Theo O. N. Bauer, 1969, 1977 cho biÕt 1 con ç mÌ 2 tuæi cã 10.647 trïngký sinh; ç chÐp cì 3 - 4,5 cm Dactylogyrus ký sinh víi c− êng ®é nhiÔm 20-30 trïng/ç thÓ,cã thÓ lµm cho ç chÕt.

H×nh 282: A- Dactylogyrus sp ký sinh trªn mang ç tr¾m cá (MÉu c¾t m«); B- Dactylogyrus

sp ký sinh trªn mang ç r«hu; C- Dactylogyrus sp ký sinh ë ç chµi.

Dactylogyrus ký sinh trªn nhiÒu loµi ç n− íc ngät ë nhiÒu løa tuæi nh− ng ng©y bÖnh nghiªmträng nhÊt ®èi víi ç h− ¬ng, ç gièng. BÖnh nµy ph¸t triÓn m¹nh trong çc ao nu«i mËt ®édµy, ®iÒu kiÖn m«i tr− êng bÈn, nhiÖt ®é thÝch hîp cho chóng ph¸t triÓn kho¶ng 22 -280C.BÖnh xuÊt hiÖn vµo mïa xu©n, mïa thu ë miÒn B¾c; mïa m− a ë miÒn Nam.

1.1.5. ChÈn ®o¸n bÖnh. §Ó chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh Dactylogyrosis cã thÓ dïng kÝnh hiÓn vi kiÓm tradÞch nhên cña da vµ mang.

AB C




B¶ng 45: Møc ®é c¶m nhiÔm mét sè loµi s¸n l¸ 16 mãc Dactylogyrus ký sinh ë ç n− ícngät ViÖt Nam

TT Tªn ký sinh trïng Ký chñ CQ ký sinh

Tû lÖnh. %

C. ®énhiÔm

T¸c gi¶

1 Dactylogyrus minutus Kulwiec, 1927

Ç chÐp ViÖt NamÇ chÐp ViÖt NamÇ chÐp vµngÇ chÐp HungChÐp lai V x HungChÐp lai VN x HungChÐp lai V x VN

Mangntntntntntnt

71,6047,3386,2065,0863,4925,6283,33

1 -561-211-421-91-1751-481-28

Hµ KýB.Q.TÒntntntntnt

2 Dactylogyrushypophthalmichthys Achmerov, 1952

Ç mÌ tr¾ng Mang 31,35 1-50 Hµ Ký

3 Dactylogyrus hermandi HaKy, 1968

Ç mÌ tr¾ng Mang 44,55 1-77 Hµ Ký

4 Dactylogyrus nobilis

Long et Yii, 1958

Ç mÌ hoa Mang 74,46 5-325 Hµ Ký

5 Dactylogyrus aristichthysLong et Yii, 1958

Ç mÌ hoa Mang 52,04 4-47 Hµ Ký

6 Dactylogyrus camellatusAchmerov, 1952

Ç tr¾m cáÇ tr¾m cá

Mang 68,0075,00

1-30 Hµ Ký,B.Q. TÒ

7 Dactylogyrusquangfami HaKy, 1968

Ç tr«i ViÖt Nam Mang 67,30 1-87 Hµ Ký

8 Dactylogyrus molitorella HaKy, 1968

Ç tr«i ViÖt Nam Mang 44,20 1-30 Hµ Ký

9 Dactylogyrus zoanyngi HaKy, 1968

Ç tr«i ViÑt Nam Mang 21,12 1-12 Hµ Ký

10 Dactylogyrus labeiMusseliuset Gussev, 1976 Ç r«huÇ mrigal MangMang 39,8726,00 1-171-2 B.Q.TÒ

11 Dactylogyrus lampam Lim

Ç mÌ vinh Mang 22,58 1-8 B.Q.TÒ

12 Dactylogyrus siamensisChinabut et Lim

Ç mÌ vinh Mang 58,06 1-20 B.Q.TÒ

13 DactylogyruskanchanaburiensisChinabut et Lim

Ç he vµng Mang 59,26 1-7 B.Q.TÒ

14 Dactylogyrustapienensis Chinabut et

Lim

Ç he vµng Mang 42,59 3-5 B.Q.TÒ

15 Dactylogyrus sp Ç chµi Mang 49,15 1-14 B.Q.TÒ 1.1.6. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ.Tr− íc khi th¶ ç xuèng ao − ¬ng, nu«i, cÇn tÈy dän ao, tiªu diÖt trøng vµ Êu trïng s¸n l¸ 16mãc. Ç th¶ kh«ng nªn qu¸ dµy, th− êng xuuªn theo dâi chÕ dé ¨n vµ ®iÒu kiÖn m«i tr− êngao nu«i ®Ó ®iÒu chØnh cho thÝch hîp.

Ç gièng tr− íc khi th¶ ra ao hå nu«i, dïng KMnO4 nång ®é 20 ppm t¾m cho ç trong thêigian 15-30 phót hoÆc dïng NaCl 3% t¾m trong 5 phót, nÕu nhiÖt ®é trªn 25 0C th× gi¶mxuèng 2%. HoÆc dïng Formalin t¾m nång ®é 100-200ppm, thêi gian 30-60 phót, chó ý khit¾m ph¶i cã xôc khÝ cung cÊp ®ñ oxy cho ç.

Dïng Ammonium hydroxide- NH4OH 10% t¾m cho ç nång ®é 100 ppm thêi gian 1-2 phót,cã t¸c dông trÞ bÖnh. HoÆc phun xuèng ao Formalin nång ®é 10-20ppm ®Ó trÞ bÖnh cho ç.



Bïi Quang TÒ306

1.2. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ®Î trøng Ancyrocephalosis ký sinh ë ç n− ícngät.


Hä Ancyrocephalidae Bychowsky, 1937Gièng Thaparocleidus Jain, 1952 (h×nh 283A, 284A,B,C,D,H,K)Gièng Notopterodiscoides Lim et Furtado, 1986Gièng Malayanodiscoides Lim et Furtado, 1986Gièng Cornudiscoides Kulkarni, 1969Gièng Trianchoratus Prise et Berry, 1966 (h×nh 283C,D)Gièng Pseudodactylogyrus Gussev, 1965 (h×nh 283B, 284I)Gièng Bychowskyella Achmerov, 1952Gièng Quadriacanthus Paperna, 1961 (h×nh 284J)Gièng Cichlidogyrus Paperna, 1960 (h×nh 284F,G)Gièng Ancyrocephalus (S.l) Creplin, 1939 (h×nh 283F, 284E)

S¸n l¸ ®¬n chñ thuéc hä Ancyrocephalidae cã ®Æc ®iÓm chung cña bé Dactylogyridea, cÊut¹o c¬ thÓ t− ¬ng tù nh− s¸n l¸ 16 mãc Dactylogyrus, nh− ng ®Üa b¸m (haptor) phÝa sau c¬ thÓth− êng cã 2 ®«i mãc giøa (gåm ®«i mãc l− ng-dorsal anchor vµ ®«i mãc bông-ventralanchor) nh− gièng Thaparocleidus, Notopterodiscoides, Malayanodiscoides,Cornudiscoides, Ancyrocephalus, Bychowskyella, Quadriacanthus, Cichlidogyrus. Gièng

Trianchoratus còng cã 4 mãc gi÷a, nh− ng cã 1 mãc tho¸i ho¸ vµ 3 mãc ph¸t triÓn. Riªnggièng Pseudodactylogyrus chØ cã 2 mãc gi÷a. KÝch th− íc c¬ thÓ cña çc s¸n l¸ trung b×nh vµlín.

1.2.2. DÊu hiÖu bÖnh lý.Çc loµi s¸n l¸ d¬n chñ thuéc hä Ancyrocephalidae th− êng ký sinh ë mang ç vµ dÊu hiÖubÖnh lý t− ¬ng tù bÖnh Dactylogyrosis.

1.2.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh.Çc loµi s¸n ®¬n chñ thuéc hä Ancyrocephalidae cã tÝnh ®Æc h÷u nh− bé Dactylogyridea. ë ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn gÇn 40 loµi thuéc 10 gièng cña hä Ancyrophalidae ký sinh ë ç n− ícngät thuéc çc hä: Notopteridae, Siluridae, Bagridae, Clariidae, Plotosidae, Pangasiidae,

Anabantidae, Belontidae, Ophiocephalidae, Eleotridae, Cichlidae. Møc ®é c¶m nhiÔm cñaçc loµi ç kh¸ cao, tû lÖ c¶m nhiÔm tõ 30-60%. S¸n l¸ ®¬n chñ g©y t¸c h¹i chñ yÕu ë giai®o¹n ç gièng (xem b¶ng 31). Mïa xuÊt hiÖn bÖnh: mïa xu©n, thu ë miÒn B¾c vµ mïa m− aë miÒn Nam.

1.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh.

LÊy nhít trªn mang ç quan s¸t víi béi gi¸c nhá.1.2.5. Phßng trÞ bÖnh. T− ¬ng tù nh− bÖnh Dactylogyrosis.




H×nh 283: H×nh d¹ng tæng qu¸t cña mét sè s¸n l¸ ®¬n chñ thuéc hä Ancyrocephalidae: A,D,E- Thaparocleidus spp. ký sinh ë çc loµi thuèc gièng ç tra ( Pangasius) ; B-

Pseudodactylogyrus anguillae ký sinh ë ç bèng t− îng vµ ç ch×nh; C- Trianchoratusophocephali ký sinh ë ç lãc; F- Ancyrocephalus sp ký sinh ë ç song; G- Thaparoceidussp6; H- Thaparocleidus sp5;

A BC

D EF

G H



Bïi Quang TÒ308

H×nh 284: A- Thaparocleidus sp3; B- Thaparocleidus sp4; C- Ancyrocephalus sp ký sinh çchim tr¾ng; D- Cichlidogyrus sclerosus ký sinh ë ç r« phi v»n; E- Cichlidogyrus tilapiae kýsinh ë ç r« phi v»n; F- Thaparocleidus sp8; G- Pseudodactylogyrus anguillae ký sinh ë çbèng t− îng vµ ç ch×nh; H- Quadriacanthus kobiensis Ha Ky; I- Thaparocleidus sp9 (theoBïi Quang TÒ, 2001)

1.3. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n - Sundanonchosis.

1.3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.Bé Tetraonchoidea Bychowsky, 1957

Hä Tetraonchoididae Bychowsky, 1957Gièng Sundanonchus Lim et Furtado, 1985

§Æc ®iÓm riªng cña gièng s¸n l¸ Sundanonchus: §Üa b¸m cã 16 mãc r×a, 4 mãc gi÷a, ruétkh«ng ph©n nh¸nh (ruét ®¬n) lµ èng th¼ng däc c¬ thÓ nªn gäi lµ s¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n. ë giai ®o¹n Êu trïng s¸n cã 4 ®iÓm m¾t, ë giai ®o¹n tr− ëng thµnh cã 2-4 ®iÓm m¾t. KÝch th− ícc¬ thÓ tõ nhá ®Õn lín tïy theo loµi.

- Sundanonchus micropeltis Lim et Furttado, 1985 (h×nh 285-1) cã kÝch th− íc c¬ thÓ 0,92-1,00 x 0,12-0,18 mm. Cã 4 ®iÓm m¾t, ký Ýnh ë ç lãc b«ng Ophiocephalus micropeltes.- Sundanonchus foliaceus Lim et Furtado, 1985 (h×nh 285-2) cã kÝch th− íc c¬ thÓ 2,15 x0,32 mm, cã 2 ®iÓm m¾t, ký sinh ë ç lãc b«ng Ophiocephalus micropeltes. - Sundanonchus fasciatus Lim et Furtado, 1985 cã kÝch th− íc c¬ thÓ 0,20-0,30 x 0,08-0,09mm, cã 4 ®iÓm m¾t, ký sinh ë mang ç r« biÓn Pristolepis fasciatus.

A B C

D E F

G H I




1.3.2. DÊu hiÖu bÖnh lý.S¸n ký sinh ë mang ç, dÊu hiÖu bÖnh lý t− ¬ng tù Dactylogyrosis.

1.3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh.ë ViÖt Nam míi ®iÒu tra ph¸t hiÖn ë 2 loµi ç b«ng vµ ç r« biÓn gÆp 4 loµi s¸n l¸ ®¬n chñ

ruét ®¬n. Møc ®é c¶m nhiÔm thÊp, nh− ng tuú ®iÒu kiÖn nu«i, nhÊt lµ khi nu«i lång mËt ®éç lãc b«ng dµy, s¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n ®· g©y thµnh dÞch bÖnh lµm chÕt ç nh− n¨m 1993-1994 mét sè bÌ nu«i ç lãc b«ng ë hå TrÞ An- §ång Nai. Malaysia th«ng b¸o ®· gÆp bÖnhs¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n (Lim vµ Furtado, 1985).

1 2

H×nh 285: 1- Sundanonchus micropeltis; 2- S. foliaceus

1.3.4. ChÈn ®o¸n bÖnh.LÊy nhít mang kiÓm tra d− íi kÝnh hiÓn vi béi gi¸c nhá.

1.3.5. Phßng trÞ bÖnh.T− ¬ng tù nh− bÖnh Dactylogyrus.

1.4. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ë ç biÓn


Hä Ancyrocephalidae Bychowsky, 1937Gièng Ancyrocephalus (S.l) Creplin, 1939

(h×nh 283F, 284E)

Hä Diplectanidae Bychowsky, 1957Gièng Pseudorhabdosynochus Yamaguti,1958 (H×nh 288-4; 289-1,2)

Gièng Haliotrema (h×nh 289-3)Bé Monopisthocotylidea Bychowsky, 1957

Hä Capsalidae Baird, 1853Gièng Benedenia Diesing, 1858 (H×nh

Bé Mazocraeidea Bychowsky, 1937Hä Diclidophoridae Cerfontaine, 1895

Gièng Osphyobothris (h×nh 226-1) Hä Microcotylidae Taschenberg, 1879

Gièng Intracotyle Mamaev, 1970Gièng Monaxine (h×nh 225-1)Gièng Lethrinaxine Mamaev, 1970 (h×nh

287-3)Gièng Incisaxine Mamaev, 1970 (h×nh

287-2)Gièng Pseudaxinoides Lebedev, Paruchin



Bïi Quang TÒ310

286-3; 290)Gièng Neobenedenia (h×nh 285-4)Gièng Sessilorbis Mamaev, 1970 (h×nh

286-1)Gièng Sprostoniella (h×nh 286-6)

Gièng Megalocotyle Folda, 1929(h×nh 286-5)

et Roytman, 1970 (h×nh 287-4)Gièng Tonkinaxine Lebedev, Paruchin et

Roytman, 1970 (h×nh 286-2)Gièng Lutianicola Lebedev, 1970 (h×nh

288-2)

Hä Gastrocotylidae Price, 1943Gièng GotocotylaGièng Pricea Chauhan, 1945 (h×nh 288-3)Gièng Dawesia Unnithan, 1965 (h×nh

286-7)

Gièng Ancyrocephalus, Pseudorhabdosynochus vµ Haliotrema ®Òu cã ®Æc ®iÓm chung cñabé Dactylogyridea, ®Üa b¸m phÝa sau c¬ thÓ ®Òu cã 4 mãc gi÷a, nh− ng riªng

Pseodorhabdosynochus vµ Haliotrema phÝa trªn 4 mãc gi÷a cã gi¸c b¸m b»ng mãc kitin(H×nh 288-4 vµ 289-1,2).

Çc gièng thuéc hä Capsalidae ®Üa b¸m phÝa sau ph©n chia thµnh nhiÒu xoang s¾p xÕp h×nh

®èi xøng, mçi xoang cã t¸c dônh hót chÊt dinh d− ìng. PhÝa cuèi ®Üa b¸m cã 2 ®«i mãc gi÷a.KÝch th− íc Benedenia 3-5 x 2-3 mm.

Çc gièng thuéc bé Mazocraeidea ®Üa b¸m phÝa sau cã çc van b¸m, sè l− îng nhiÒu hay Ýttïy thuéc vµo tõng hä hoÆc gièng.

H×nh 286: mét sè s¸n l¸ ®¬n chñ ë ç biÓn: 1- Sessilorbis limopharynx ; 2- Tonkinaxinehomocerca; 3- Benedenia hoshinia; 4- Neobenedenia girellae; 5- Megalocotyle lutiani; 6-

Sprostoniella multitestis; 7- Dawesia incisa.

1 2 3 4

5 6 7




H×nh 287: Mét sè s¸n l¸ ®¬n chñ ë ç biÓn: 1- Monaxine formionis; 2- Incisaxine dubia; 3-

Lethrinaxine parva; 4- Pseudaxinoides vietnamensis;

H×nh 288: Mét sè s¸n l¸ ®¬n chñ ë ç biÓn: 1- Osphyobothris multivitellatus; 2- Lutianicolahaifonensis; 3- Pricea multae; 4- Pseudorhabdosynochus epinepheli

1.4.2. DÊu hiÖu bÖnh lý Ba gièng Ancyrocephalus , Pseudorhabdosynochus th− êng ký sinh ë mang ç. Gièng

Benedenia ký sinh ë da lµ chñ yÕu, ngoµi ra Benedenia b¸m vµo m¾t vµ trªn th©n ç hótm¸u. Mçi con cã thÓ hót 0,5 ml m¸u/ngµy vµ lµm cho ç mï m¾t, thiÕu m¸u gÇy yÕu.

1.4.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnhë ViÖt Nam ®· ®iÒu tra gÆp kho¶ng 20 gièng trong ®ã 4 gièng Ancyrocephalus ,

Pseudorhabdosynochus, Haliotrema vµ Benedenia ë çc loµi ç song (mó). §Æc biÖt gièng Benedenia ®· g©y cho ç song nu«i bÌ chÕt nhiÒu ë VÞnh H¹ Long, Çt Bµ.

ë §«ng Nam ¸ th− êng gÆp çc gièng s¸n ®¬n chñ trªn ký sinh ë mét sè ç nu«i lång biÓn.

1.4.4. ChÈn ®o¸n bÖnh

1 2

1 2

3

4

34



Bïi Quang TÒ312

LÊy nhít mang kiÓm tra d− íi kÝnh hiÓn vi béi gi¸c nhá hoÆc kiÓm tra b»ng m¾t th− êng thÊy Benedenia b»ng h¹t ®Ëu t− ¬ng, ng− d©n gäi lµ bä tr¾ng.

1.4.5. Phßng trÞ bÖnh ¸p dông nh− bÖnh Dactylogyrosis. ë biÓn kh«ng dïng n− íc muèi t¾m cho ç mµ dïng n− íc

ngät t¾m cho ç thêi gian 15-30 phót, s¸n l¸ ®¬n chñ cã thÓ rêi khái ç.

H×nh 289: S¸n l¸ ®¬n chñ ë ç biÓn: 1- Pseudorhabdosynochus epinepheli; 2- ®Üa b¸m cña Pseudorhabdosynochus epinepheli; 3- Haliotrema sp

H×nh 290: S¸n l¸ ®¬n chñ (rÖp tr¾ng) ký sinh ë ç biÓn: Benedenia hoshinia (mÉu thu ë çsong nu«i lång VÞnh H¹ Long, theo Bïi Quang Tª, 1996, 2005)

1

23




1.5. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ®Î con (s¸n 18 mãc) Gyrodactylosis.

1.5.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.Bé Gyrodactylidea Bychowsky, 1937

Hä Gyrodactylidae Van Beneden et Hesse,1863

Gièng Gyrodactylus Nordmann,1832

C¬ thÓ cña Gyrodactylus nãi chung nhá h¬n so víi Dactylogyrus. C¬ thÓ sèng GyrodactylusrÊt linh ho¹t, chóng lu«n vËn ®éng t− ¬ng tù Dactylogyrus. Khi vËn ®éng phÝa tr− íc lé 2 thuú®Çu trong ®ã cã 2 tuyÕn ®Çu cã t¸c dông tiÕt chÊt nhên ph¸ ho¹i tæ chøc cña ký chñ.

Gyrodactylus kh«ng cã ®iÓm m¾t.

PhÝa sau c¬ thÓ lµ ®Üa b¸m cã 2 mãc lín ë gi÷a vµ 16 mãc nhá b»ng kitin xÕp xung quanh,çc mãc lín cã 2 b¶n nèi. Do cÊu t¹o cña c¬ quan mãc sau nªn Gyrodactylus cßn cã tªn gäilµ s¸n l¸ ®¬n chñ 18 mãc. MiÖng ë mÆt bông phÝa tr− íc c¬ thÓ, hÇu do 16 tÕ bµo lín tæ thµnhthùc qu¶n ng¾n, ruét ph©n thµnh 2 nh¸nh ch¹y däc c¬ thÓ ®Õn 4/5 chiÒu dµi th©n nh− ng 2nh¸nh kh«ng gÆp nhau, ruét hë kh«ng cã hËu m«n. C¬ quan sinh dôc cña Gyrodactylus lµ c¬ quan sinh dôc l− ìng tÝnh, c¬ quan sinh dôc ®ùc vµ c¬ quan sinh dôc çi trªn cïng mét c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc ®ùc cã tinh hoµn nhá, ë phÇn sau c¬ thÓ, tói giao phèi h×nh d¹ng nh− qu¶ trøng do mét mãc lín vµ 8 mãc nhá cong l¹i t¹o thµnh, buång trøng h×nh b¸n nguyÖt ë sau tuyÕn tinh (H×nh 291).

Trong c¬ thÓ cã bµo thai h×nh bÇu dôc, ®ång thêi trong thai nµy ®· h×nh thµnh bµo thai cña®êi sau nªn cã tªn gäi lµ tam ®¹i trïng, thËm chÝ cã c¶ thai cña ®êi thø 4. Nguyªn nh©n cñahiÖn t− îng sinh s¶n t− ¬ng ®èi ®Æc biÖt nµy ch− a râ, cã ng− êi cho sinh s¶n Êu thÓ lµ mét lo¹isinh s¶n ®¬n tÝnh, cã ng− êi cho lµ mét trøng nhiÒu ph«i. Ph«i lóc ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹nhËu ph«i, buång trøng l¹i sinh ra 1 trøng thµnh thôc ë sau ph«i lín, ®îi khi ph«i lín tho¸tkhái c¬ thÓ mÑ, trøng l¹i chuyÓn ®Õn thay vÞ trÝ vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn.

Lóc ph«i ®· ho¹t ®éng m¹nh cÇn t¸ch kháic¬ thÓ mÑ, ë gi÷a c¬ thÓ trïng næi lªn 1 çibäc, ph«i chui ra tõ ®iÓm ®ã, phÇn gi÷a chuira tr− íc sau ®ã phÇn ®Çu vµ phÇn sau tho¸tra. Ê u trïng në ra gièng nh− trïng tr− ëngthµnh cã kh¶ n¨ng sinh s¶n ra ®êi sau. Ê utrïng vËn ®éng ë trong n− íc tõ 5 -10 ngµy,nÕu kh«ng gÆp ký chñ nã sÏ chÕt. NhiÖt ®éthÝch hîp cho trïng ph¸t triÓn lµ 18-250C.

H×nh 291: CÊu t¹o s¸n ®¬n chñ ®Î con-

Gyrodactylus ctenopharyngodontis:

1. Thuú ®Çu; 2. TuyÕn ®Çu phÝa tr− íc; 3.TuyÕn ®Çu phÝa sau; 4. MiÖng; 5. HÇu; 6.Thùc qu¶n; 7. Ruét; 8. Tói giao phèi; 9.èng ®Én tinh; 10. Tinh hoµn; 11. Bµo thai;12. Buång trøng; 13. §Üa b¸m ( a- mµng nèitrªn, b- mµng nèi chÝnh, c- mãc gi÷a, d-mãc r×a)



Bïi Quang TÒ314

H×nh 292: S¸n ®¬n chñ ®Î con- Gyrodactylus: A- Gyrodactylus fusci ký sinh ë ç trª(Clarias spp); B- S¸n l¸ ®¬n chñ ®Î con ký sinh v©y ç trª; C- Gyrodactylus medius ký sinhë ç mÌ tr¾ng, ç vµng, ç diÕc (¶nh KHV§T);

H×nh 293: Gyrodactylus niloticus (A- ký sinh ë v©y ç r« phi v»n vµ B- ®Üa b¸m)

1.5.2. DÊu hiÖu bÖnh lý Gyrodactylus ký sinh trªn da vµ mang víi sè l− îng nhiÒu lµm cho tæ chøc néi ký sinh tiÕt ra1 líp dÞch máng mµu tr¾ng tro. Ç Ýt ho¹t ®éng hoÆc ho¹t ®éng kh«ng b×nh th− êng, mét sè ç n»m ë ®¸y ao, mét sè l¹i næi lªn mÆt n− íc ®íp kh«ng khÝ thËm chÝ mÊt dÇn kh¶ n¨ng vËn®éng vµ b¬i ngöa bông. Do cã nh÷ng vÕt loÐt t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm vµ çc sinhvËt kh¸c x©m nhËp g©y bÖnh. Ç bÞ c¶m nhiÔm Gyrodactylus kh¶ n¨ng b¾t måi gi¶m, h« hÊp

khã kh¨n, ç gÇy yÕu.Theo O.N Bayer, 1977 ë ç khoÎ m¹nh, träng l− îng c¬ thÓ 1,2 gr, trong khi ®ã ç bÞ nhiÔmbÖnh Gyrodactylus chØ nÆng 0,5 gr ®ång thêi hµm luîng b¹ch cÇu t¨ng, hµm l− îng hång cÇugi¶m.

BC

A

A

A

B




1.5.3. Ph©n bè vµ l− u truyÒn bÖnh Gyrodactylus ký sinh trªn da vµ mang nh− ng chñ yÕu ë da cña nhiÒu loµi ç n− íc ngät, çbiÓn ph©n bè réng trong çc thuû vùc cña ç n− íc. ë n− íc ta th− êng gÆp mét sè loµi:

Gyrodactylus maculatus; G. fusci; G. medius; G. ctenophryngodonis. Nh×n chung ë n− íc ta,ç nu«i bÞ c¶m nhiÔm s¸n l¸ ®¬n chñ 18 mãc tû lÖ vµ c− êng ®é kh¸ cao, ®· g©y thµnh bÖnh

lµm chÕt ç gièng ç trª, ç bèng t− îng, r« phi, lãc b«ng nu«i bÌ. N¨m 1978 ç chÐp ao B¸cHå ®· bÞ bÖnh s¸n l¸ 18 mãc chÕt hµng lo¹t.

BÖnh th− êng xuÊt hiÖn vµo mïa xu©n, thu, ®«ng ë miÒn B¾c; mïa m− a ë miÒn Nam.

1.5.4. ChÈn ®o¸n bÖnh §Ó x¸c ®Þnh ký sinh trïng Gyrodactylus cÇn lÊy dÞch da, mang kiÓm tra d− íi kÝnh hiÓn vi.

1.5.5. Phßng trÞ bÖnh.Nh− bÖnh s¸n 16 mãc - Dactylogyrosis.

1.6. BÖnh s¸n l¸ song th©n Diplozoosis.1.6.1. T¸c nh©n g©y bÖnh:Líp phô Oligonchoinea Bychowsky, 1937

Bé Mazocraeidea Bychowsky, 1937Bé phô Discocotylinea Bychowsky, 1957

Hä Diplozoidae Palmobi, 1949Hä phô Diplozoinae Palmobi, 1949

Gièng Eudiplozoon Khotenowsky, 1984Gièng Sindiplozoon Khotenowsky, 1981

H×nh 294: A,B,C,D- s¸n song th©n Eudiplozoon nipponicum (1- tuyÕn ®Çu, 2- miÖng; 3-gi¸c miÖng); C- Van b¸m; D- trøng. E- Van b¸m; F- mãc gi÷a; G- trøng cña s¸n sonng th©n

Sindiplozoon doi HaKy, 1968

C

A B

D

E F

G

2

3



Bïi Quang TÒ316

Ký sinh trïng lóc cßn non, c¬ thÓ sèng ®¬n ®éc, lóc tr− ëng thµnh 2 c¬ thÓ dÝnh vµo nhauthµnh d¹ng h×nh ch÷ X suèt c¶ qu¸ tr×nh sèng (H×nh 294). ChiÒu dµi c¬ thÓ kho¶ng 5 -10mm. §o¹n tr− íc c¬ thÓ (tÝnh tõ vÞ trÝ 2 trïng dÝnh nhau trë vÒ tr− íc) nhän, lín h¬n ®o¹n sau.Tû lÖ gi÷a ®o¹n tr− íc vµ ®o¹n sau còng lµ tiªu chuÈn quan träng ®Ó ph©n lo¹i ®Õn loµi.

MiÖng ë phÝa tr− íc mÆt bông c¬ thÓ, hai bªn cã 2 gi¸c, xoang miÖng nhá. Sau miÖng cã hÇu,thùc qu¶n, ruét. Ruét ch¹y dµi ®Õn phÇn sau c¬ thÓ, ®o¹n tr− íc ruét h− íng ra 2 bªn ph©n ranhiÒu nh¸nh, ®o¹n ruét gi÷a kh«ng ph©n nh¸nh, ®o¹n ruét sau kh«ng ph©n nh¸nh hoÆc ph©nnh¸nh Ýt, ®o¹n cuèi cña ruét h¬i phång to. §Üa b¸m sau cã 4 ®«i van b¸m do çc phiÕn b»ngkitin t¹o thµnh vµ s¾p xÕp mçi bªn 4 çi. Ngoµi 4 cÆp van b¸m ra cßn cã mét ®«i mãc c©u.

C¬ quan sinh dôc: l− ìng tÝnh, trªn mçi ç thÓ võa cã tinh hoµn, võa cã buång trøng. C¬ quansinh dôc ®ùc gåm mét tinh hoµn ë phÝa tr− íc ®Üa b¸m sau vµ èng dÉn ®æ ra c¬ quan giao cÊun¬i hai c¬ thÓ tiÕp gi¸p nhau. C¬ quan sinh dôc çi cã mét buång trøng d¹ng bÇu dôc h¬icong l¹i, tõ buång trøng cã èng th«ng víi tuyÕn no·n hoµng vµ èng th«ng víi bé phËn sinhdôc ®ùc cña c¬ thÓ bªn kia, cã èng dÉn ®Õn c¬ quan giao cÊu. Trøng ® − îc thô tinh ra tö cung. Lç sinh dôc ë phÇn tr− íc c¬ thÓ, gÇn chç hai trïng tiÕp dÝnh.

1.6.2. Chu kú ph¸t triÓn Diplozoon ®Î trøng, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cã phøc t¹p nh− ng kh«ng qua ký chñ trung gian.Trøng cña Diplozoon kh¸ lín, kÝch th− íc kho¶ng 0,28 - 0,31 x 0,11 mm, h×nh bÇu dôc h¬idµi, 1 ®Çu cã nÊp ®¹y, trªn n¾p cã nh÷ng ®− êng d©y xo¾n, nhê d©y xo¾n mµ trøng cã thÓb¸m ch¾c vµo mang ç.

Ê u trïng në ra cã nhiÒu l«ng t¬, phÝa tr− íc cã 2 gi¸c hót, hai ®iÓm m¾t, cã hÇu vµ ruét ®¬ngi¶n d¹ng tói. PhÝa sau c¬ thÓ cã mét ®«i van hót vµ mét ®«i mãc c©u. Nhê cã l«ng t¬ mµ nãb¬i léi ®− îc ë trong n− íc mét thêi gian ng¾n råi b¸m lªn mang, mÊt l«ng t¬ vµ ®iÓm m¾t.C¬ thÓ kÐo dµi, mÆt bông chÝnh gi÷a c¬ thÓ h×nh thµnh gi¸c hót sinh dôc. MÆt l− ng h×nhthµnh u låi l− ng. C¬ thÓ trïng t¹m thêi ngõng sinh tr− ëng. Hai Êu trïng gÆp nhau, Êu trïngnµy dïng gi¸c hót sinh dôc bông tiÕp gi¸p u låi l− ng cña Êu trïng kia. sau ®ã tiÕp tôc sinhtr− ëng, dÇn dÇn c¬ quan sinh dôc cña hai c¬ thÓ g¾n chÆt, ph¸t dôc thµnh trïng tr− ëng thµnh.

B¶ng 46: Møc ®é c¶m nhiÔm mét sè loµi s¸n ®¬n chñ ký sinh ë ç n− íc ngät ViÖt nam

TT Tªn ký sinh trïng Ký chñ CQ ký sinh

Tû lÖnhiÔm (%)

C− êng ®énhiÔm

T¸c gi¶

1 Cichlidogyrus sclerosus Paperna etthuraton, 1969

Ç r« phi ®á Mang 13,33 1 -22 B.Q.TÒ

2 Pseudodactylogyrus spTe, 1990 Ç bèngt− îng

Mang 38,38 1 -55 B.Q.TÒ

3 Sundanonchus micropeltis Lim etFurtado, 1985 Ç lãc b«ng Mang 33,92 1 -90 Nt

4 Trianchoratus ophiocephali Lim,1986

Ç lãc nt 30,98 1 -26 nt

5 Silurodiscoides sp 3 Te,1990 ç Tra nu«i Mang 37,50 1 -33 nt6 Silurodiscoides sp 4 Te, 1990 Ç vå ®en nt 20,58 1- 21 nt7 Silurodiscoides sp6 Te, 1990 Ç basa nt 60,92 1 -36 nt8 Silurodiscoides sp7 Te, 1990 Ç ba sa Mang 24,13 1 -12 nt9 Bychowskyella tchangi

Gussev, 1976Ç trª vµng nt 4,41 1 nt

10 Quadriacanthus kobiensis

HaKy, 1968

Ç trª ®en

Ç trª vµngÇ trª vµng

nt 26,40

30,7017,33

1-5

1-101-20

Hµ ký

B.Q.TÒ

11 Gyrodactylus medius Kathariner, 1893

C mÌ tr¾ngChÐp tr¾ng VN

DaDaMang

20,358,6810,08

1-771-101-125

Hµ KýB.Q.TÒNt

12 Gyrodactylus ophiocephali Gussev,1955

Ç lãc b«ng Da 26,78 1-30 B.Q.TÒ

B




13 Gyrodactylus maculati HaKy, 1968

Ç lãc Da 24,00 1 -9 Hµ Ký

14 Gyrodactylus fusci HaKy,1968

Ç trª ®enÇ trª vµng

DaDa

85,8023,19

2-102 -5

Hµ KýB.Q.TÒ

15 Sindiplozoon doi HaKy,

1968

C mÌ tr¾ng

C tr«i VN

Mang

Mang

11,00

11,88

1-15

1-4

Hµ ký

Hµ ký16 Eudiplozoon nipponicum Goto,1891

Ç he vµngÇ chµi

MangMang

3,705,08

11

B.Q.TÒNt

1.6.3 T¸c h¹i , ph©n bè vµ chÈn ®o¸n§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cã thÓ quan s¸t b»ng m¾t th− êng, c¬ thÓ nh×n thÊy ®− îc cßnc¬ thÓ nhá c¹o dÞch mang ®em quan s¸t d− íi kÝnh hiÓn vi. S¸n l¸ song th©n ký sinh ë mang,hót m¸u vµ ph¸ ho¹i tÕ bµo mang g©y viªm loÐt, mang tiÕt ra dÞch c¶n trë h« hÊp. S¸n l¸song th©n chñ yÕu ký sinh ë ç n− íc ngät. ë ViÖt nam gÆp çc loµi nh− :

Eudiplozoon nipponicum ký sinh ë ç chÐp, ç he vµng, ç chµi. Sindiplozoon doi ký sinh ë ç chÐp, mÌ tr¾ng.

S¸n l¸ song th©n ký sinh trªn ç tû lÖ vµ c− êng ®é c¶m nhiÔm kh«ng cao, ph¸t triÓn thuËn lîivµo vô hÌ.

1.6.4. Phßng trÞ bÖnh¸p dông biÖn ph¸p phßng trÞ cña Dactylogyrus.

2. BÖnh do líp s¸n l¸ song chñ (digenea) Trematoda Rudolphi,1808 ký sinh ë ®éng vËt thñy s¶n

• §Æc ®iÓm chung cña líp s¸n l¸ song chñ:- CÊu t¹o c¬ thÓ: C¬ thÓ s¸n l¸ song chñ h×nh trøng, h×nh l¸ ®èi xøng hai bªn hoÆc kh«ng®èi xøng, mét sè c¬ thÓ cßn chia lµm 2 phÇn tr− íc sau, cã gièng loµi mÆt l− ng h¬i cao. KÝchth− íc c¬ thÓ sai kh¸c rÊt lín kho¶ng 0,5-1 mm nh− ng ç biÖt cã thÓ trªn 10 mm. C¬ thÓtrong, kh«ng mµu, ç biÖt cã mµu ®á cña m¸u do mµu m¸u. BÒ mÆt c¬ thÓ tr¬n, mét sè gièng loµi trªn bÒ mÆt cã mãc hoÆc çc mÊu låi. Th− êng gi¸c hót miÖng t− ¬ng ®èi nhá ë phÝa tr− íc c¬ thÓ, gi¸c hót bông nh×n chung lín h¬n gi¸c hót miÖng.

Líp ngoµi cïng cña s¸n l¸ song chñ lµ mét líp nguyªn sinh chÊt hîp bµo dµy h¬n s¸n l¸ ®¬nchñ, r¶i r¸c cã gièng loµi cã mãc lµ c¬ quan b¸m bæ sung, líp nµy cßn ®Ó chèng l¹i t¸c dôngcña dÞch tiªu ho¸ cña ký chñ vµ hÊp thô dinh d− ìng. Líp tiÕp theo lµ líp nguyªn sinh chÊt

ch×m trong ®ã cã 3 líp c¬: c¬ vßng, c¬ däc, c¬ xiªn.- HÖ thèng tiªu ho¸: Cã miÖng, hÇu, thùc qu¶n, ruét. §¹i bé phËn miÖng ë chÝnh gi÷a gi¸chót tr− íc. HÇu do tÕ bµo c¬ vµ tuyÕn thÓ cÊu t¹o thµnh. Thùc qu¶n hÑp ng¾n, ruét chia lµm 2nh¸nh ë 2 bªn c¬ thÓ vµ bÝt kÝn tËn cïng. Mét sè gièng loµi cã hËu m«n.

- HÖ thèng sinh dôc: trõ mét sè hä nh− Schistomatidae, Didymozoidae cßn l¹i ®Òu cã hÖthèng sinh dôc l− ìng tÝnh, ®ùc çi trªn cïng mét c¬ thÓ. So víi s¸n l¸ ®¬n chñ, s¸n l¸ songchñ cã hÖ thèng sinh dôc ®a d¹ng h¬n.

C¬ quan sing dôc ®ùc th− êng cã tõ 1 -2 tinh hoµn råi ®æ ra èng dÉn tinh nhá h− íng vÒ tr− íc,tËp trung thµnh èng phãng tinh vµ tËn cïng c¬ quan giao phèi ë tr− íc gi¸c hót bông.

C¬ quan sinh dôc çi cã mét buång trøng, èng dÉn trøng m¹nh ®æ vµo khoang bÐ gäi lµootyp, tõ khoang ootyp ®i ra lµ tö cung uèn khóc ch¹y ®Õn lç sinh dôc çi c¹nh lç sinh dôc®ùc trong huyÖt sinh dôc. TuyÕn no·n hoµng ë hai bªn c¬ thÓ ®æ vµo hai nh¸nh nhá sau ®ãhîp thµnh bÇu råi dÉn ®Õn khoang ootyp ®Ó lµm vá. Khoang ootyp cã tói nhËn tinh.



Bïi Quang TÒ318

Tinh trïng tõ huyÖt sinh dôc theo tö cung ng− îc lªn khoang ootyp gÆp trøng tõ buång trøngra tiÕn hµnh thô tinh, trøng ®· thô tinh ®− îc tuyÕn no·n hoµng bao quanh t¹o thµnh líp vátrøng cøng sau ®ã trøng theo tö cung lªn lç sinh dôc råi ra ngoµi.

- HÖ thèng bµi tiÕt: §· cã sù biÕn ®æi phøc t¹p h¬n s¸n l¸ ®¬n chñ. HÖ bµi tiÕt lµ nguyªn ®¬nthËn gåm 1 -2 ®«i èng bµi tiÕt ch¹y däc hai bªn c¬ thÓ, tõ èng ®ã cã nh¸nh nhá ch¹y to¶ rakh¾p c¬ thÓ vµ tËn cïng lµ tÕ bµo ngän löa. Hai èng bµi tiÕt ®æ vµo bäng ®¸i råi ®æ ra ngoµib»ng lç bµi tiÕt.

- HÖ thèng thÇn kinh: Gåm ®«i h¹ch n·o n»m trªn hÇu vµ th− êng cã 3 ®«i d©y thÇn kinh: d©ythÇn kinh l− ng, thÇn kinh bông vµ thÇn kinh hÇu.

• Chu kú ph¸t triÓn chung cña s¸n l¸ song chñ:S¸n l¸ song chñ ®Î trøng, giao phèi trªn cïng mét c¬ thÓ. Trøng nhá nh− ng sè l− îng nhiÒu.S¸n l¸ song chñ tõ trøng ph¸t triÓn thµnh, c¬ thÓ tr− ëng thµnh ph¶i qua mét qu¸ tr×nh ph¸tdôc phøc t¹p qua nhiÒu giai ®o¹n:

Giai ®o¹n Êu trïng Miracidium: Trøng sau khi r¬i vµo n− íc në ra Êu trïng Miracidium cãl«ng t¬ vµ ®iÓm m¾t. PhÇn tr− íc c¬ thÓ cã tuyÕn ®Çu, ®o¹n sau c¬ thÓ cã mét ®¸m tÕ bµomÇm cã èng tiªu ho¸ ®¬n gi¶n. HÖ thÇn kinh vµ bµi tiÕt kh«ng ph¸t triÓn. Miracium kh«ng¨n, sèng tù do trong n− íc nhê glucogen dù tr÷ nªn chØ b¬i mét thêi gian råi nhê tuyÕn ®ÇutiÕt men ph©n gi¶i líp biÓu m« chui vµo tæ chøc gan cña c¬ thÓ èc. ë trong c¬ thÓ ký chñtrung gian, Êu trïng Miracidium mÊt l«ng t¬ , mÊt ®iÓm m¾t vµ ruét biÕn thµnh bµo nang

Sporocyste.

Giai ®o¹n Êu trïng bµo nangSporocyste: Bµo nang h×nh trßn hayh×nh tói, bÒ mÆt cã kh¶ n¨ng thÈm

thÊu dinh d− ìng. Bµo nang Sporocyste cã thÓ xoang lín, nã tiÕnhµnh sinh s¶n ®¬n tÝnh (v« tÝnh) chonhiÒu Êu trïng Redia.

H×nh 295: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸nl¸ song chñ (s¸n l¸ ganOpisthorchis felineus)

A- s¸n tr− ëng thµnh; B-Miracidium; C- Sporocyste chøaredia; D- Redia non; E- Cercaria; F-mÆt bong cña cercaria; G-Metacercaria; H- èc Bithynia - vËtchñ trung gian thø nhÊt

Giai ®o¹n Êu trïng Redia : Redia h×nh tói cã thÓ di ®éng cÊu t¹o c¬ thÓ cã hÇu vµ ruét d¹ngh×nh tói ng¾n. Ê u trung Redia lín lªn, ph¸ mµng cña bµo nang ®Ó ra khái tæ chøc gan råi vµo

c¬ quan tiªu ho¸ cña èc. C¬ thÓ Êu trïng Redia dµi ra, hÇu vµ ruét ph¸t triÓn, cã hai èng bµitiÕt. PhÝa sau c¬ thÓ cã mét ®¸m tÕ bµo mÇm tiÕn hµnh sinh s¶n ®¬n tÝnh cho nhiÒu Êu trïngCercaria. Cã chñng lo¹i s¸n l¸ song chñ kh«ng qua giai ®o¹n Êu trïng Redia mµ ph¸t triÓntrùc tiÕp qua Cercaria

Giai ®o¹n Êu trïng Cercaria: C¬ thÓ Cercaria chia lµm 2 phÇn th©n vµ ®u«i, bÒ mÆt c¬ thÓcã mãc, cã mét hai gi¸c hót. C¬ quan tiªu ho¸ cã miÖng, hÇu, thùc qu¶n, ruét. Cã hÖ thèng




bµi tiÕt vµ ®èt thÇn kinh. ë phÝa tr− íc c¬ thÓ cã tuyÕn tiÕt ra men ph¸ ho¹i tæ chøc ®Ó x©mnhËp vµo c¬ thÓ ký chñ, ®ång thêi biÓu m« ë d− íi líp nguyªn sinh chÊt cã tuyÕn ph©n tiÕtt¹o ra v¸ch cña bµo nang.

Cercaria ra khái c¬ thÓ Redia, sèng t¹m thêi trong c¬ thÓ èc, sau ®ã ra n− íc ho¹t ®éng trong

mét thêi gian ng¾n, mÊt ®u«i biÕn thµnh Êu trïng cã vá bäc Metacercaria. Còng cã gièngloµi s¸n l¸ song chñ giai ®o¹n Êu trïng Cercaria trùc tiÕp x©m nhËp vµo da cña ký chñ råi®Õn m¹ch m¸u sau ®ã qua thêi kú Êu trïng bµo nang Metacercaria ph¸t triÓn thµnh trïngtr− ëng thµnh. Ng− îc l¹i còng cã mét sè gièng loµi khi Cercaria ra m«i tr− êng n− íc mÊt®u«i råi h×nh thµnh bµo nang (kÐn) b¸m trªn çc c©y thùc vËt thñ sinh th− îng ®¼ng hay váèc, nÕu gÆp ký chñ ¨n vµo sÏ ph¸t triÓn thµnh trïng tr− ëng thµnh.

Cßn mét sè gièng loµi Êu trïng Cercaria sau khi t¸ch khái c¬ thÓ Redia h×nh thµnh bµonang(kÐn) ngay trong c¬ thÓ èc hoÆc chui ra nh− ng l¹i tiÕp tôc x©m nhËp vµo c¬ thÓ èc ®ã.èc cã Êu trïng,ký chñ ¨n vµo ruét sÏ ph¸t triÓn thµnh trïng tr− ëng thµnh.

Çc gièng loµi s¸n l¸ song chñ lÊy ç lµ ký chñ trung gian thø 2, ®a sè Êu trïng Cercariachñ ®éng x©m nhËp vµo c¬ thÓ ç vµ h×nh thµnh Metacercaria, mét sè Ýt gièng loµi ngoµim«i tr− êng, ký chñ cuèi cïng trùc tiÕp nuèt bµo nang Metacercaria (h×nh 295)

Giai ®o¹n Êu trïng Metacercaria: do cã vá bao l¹i, c¬ thÓ n»m trong bµo nang nªn kh«ngvËn ®éng. CÊu t¹o c¬ thÓ ph¸t triÓn gÇn víi trïng tr− ëng thµnh. BÒ mÆt c¬ thÓ cã mãc, cãgi¸c miÖng, gi¸c bông, lç miÖng vµ lç bµi tiÕt.

- CÊu t¹o trong cã c¬ quan tiªu ho¸, c¬ quan bµi tiÕt, thÇn kinh vµ c¬ quan sinh dôc. HÖthèng sinh dôc cña mét sè gièng loµi ph¸t triÓn cßn ®¬n gi¶n nh− ng còng cã gièng loµi c¬ quan sinh dôc ®ùc çi ®· hoµn chØnh, thËm chÝ ®· cã lóc trong c¬ quan sinh dôc çi ®· cãtrøng xuÊt hiÖn.

Metacercaria cïng víi ký chñ trung gian II hoÆc vËt m«i giíi bÞ ký chñ sau cïng ¨n vµotrong èng tiªu ho¸ do t¸c dông cña dÞch tiªu ho¸, vá bäc vµ vì, Êu trïng tho¸t ra ngoµi dichuyÓn ®Õn c¬ quan thÝch hîp cña ký chñ ph¸t triÓn thµnh trïng tr− ëng thµnh.

Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña s¸n l¸ song chñ yªu cÇu ký chñ trung gian nhÊt ®Þnh, ký chñ trunggian thø nhÊt lµ èc, ký chñ trung gian thø II hoÆc ký chñ cuèi cïng th− êng lµ ®éng vËtnhuyÔn thÓ, ®éng vËt cã ®èt, gi¸p x¸c, c«n trïng, ç, l− ìng thª, bß s¸t, chim vµ ®éng vËt cãvó. Cã gièng loµi yªu cÇu ®Õn 3 -4 ký chñ trung gian.

Nh×n chung chu kú ph¸t triÓn cña s¸n l¸ song chñ chia lµm 2 lo¹i:

ChØ cÇn mét ký chñ trung gian:- Ê u trïng Cercacia ®i trùc tiÕp vµo ký chñ cuèi cïng nh− s¸n m¸u ç.- Ê u trïng Cercacia ra ngoµi m«i tr− êng h×nh thµnh bµo nang Êu trïng Metacercaria b¸mtrong çc c©y thùc vËt thuû sinh th− îng ®¼ng, ký chñ cuèi cïng ¨n vµo ph¸t triÓn thµnhtrïng tr− ëng thµnh.- Ê u trïng Cercaria kh«ng ra khái ký chñ trung gian thø I mµ ë trong ®ã h×nh thµnh bµonang Metacercaria.

CÇn cã 2 ký chñ trung gian:- C¶ hai ký chñ trung gian lµ nhuyÔn thÓ.- Ký chñ trung gian thø 2 lµ gi¸p x¸c hay c«n trïng l− ìng thª hoÆc ç.

• T¸c h¹i cña s¸n l¸ song chñ:S¸n l¸ ký sinh g©y t¸c h¹i ®èi víi ký chñ phô thuéc vµo chñng lo¹i hoÆc vÞ trÝ ký sinh.Th− êng s¸n l¸ ký sinh trong m¾t, trong hÖ thèng tuÇn hoµn vµ mét sè c¬ quan quan träng,t¸c h¹i h¬n ký sinh trong hÖ thèng tiªu ho¸. ë ç cã mét sè gièng loµi s¸n l¸ ký sinh lµmcho ç chÕt. Ngoµi ra giai ®o¹n Êu trïng cña mét sè Ýt loµi ký sinh trªn ç cã khi kh«ng g©y



Bïi Quang TÒ320

t¸c h¹i lín nh− ng giai ®o¹n tr− ëng thµnh l¹i ký sinh ë ng− êi vµ gia sóc. Do ®ã nÕu cã tËpqu¸n ¨n thÞt ç sèng nh− ¨n gái ç cã thÓ l©y bÖnh cho ng− êi vµ tiÕp tôc g©y nhiÔm bÖnh trë l¹i cho ç. V× vËy c«ng t¸c phßng bÖnh vµ trÞ bÖnh s¸n l¸ song chñ ë ®éng vËt thñy s¶n cã ýnghÜa gãp phÇn b¶o vÖ søc khoÎ cho con ng− êi vµ c¶ gia sóc.

• Phßng trÞ bÖnh:HiÖn nay trªn thÕ giíi ch− a cã biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh tèt nhÊt ®èi víi çc bÖnh do s¸n l¸song chñ g©y ra ë ç mµ chñ yÕu tiÕn hµnh mét sè biÖn ph¸p phßng trõ chung nhÊt. Do n¾m®− îc ®Æc ®iÓm s¸n l¸ ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n nªn ng− êi ta t¸c ®éng c¾t ®øt mét kh©unµo ®ã còng ®¹t kÕt qu¶ tiªu diÖt chóng nh− ph©n bãn xuèng ao ph¶i ñ kü víi v«i ®Ó diÖttrøng s¸n trong ph©n. C¶i t¹o ao b»ng v«i, ph¬i ®¸y ®Ó tiªu diÖt èc Limnae. DiÖt çc loµichim ¨n ç lµ ký chñ cuèi cïng cña s¸n l¸.

2.1. BÖnh s¸n l¸ song chñ Aspidogastosis.

2.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.Bé Aspidogastrata Faust, 1932

Hä Aspidogastridae Poche, 1907Gièng Aspidogaster Bauer, 1927 (H×nh 296)

CÊu t¹o c¬ thÓ cña Aspidogaster kh«ng cã gi¸c bông mµ cã ®Üa b¸m ë mÆt bông, trªn ®Üab¸m cã 4 hµng gi¸c b¸m nhá nh− loµi A. pinsacoides, hoÆc hai hµng gi¸c b¸m nhá nh− loµi

A. amurensis. PhÝa tr− íc c¬ thÓ cã mét gi¸c miÖng, lç miÖng ë gi÷a, sau miÖng lµ hÇu rÊtph¸t triÓn, ®Õn thùc qu¶n ng¾n, ruét cã mét nh¸nh ®¬n gi¶n ch¹y däc xuèng phÝa sau c¬ thÓnh− ng kh«ng cã hËu m«n.

C¬ quan sinh dôc l− ìng tÝnh, cã bé phËn sinh dôc ®ùc çi trªn cïng c¬ thÓ. Sinh dôc ®ùc cãmét tinh hoµn, èng dÉn tinh ®æ ra tói chøa tinh. ë trong r·nh nèi liÒn c¬ thÓ víi phÝa tr− íc

gi¸c bông cã lç sinh dôc cïng h− íng víi bé phËn sinh dôc çi ®æ ra ngoµi. Bé phËn sinh dôcçi cã mét buång trøng ë phÝa tr− íc tuyÕn tinh, èng dÉn trøng ®Õn xoang chøa trøng, tiÕptheo tö cung vµ lç sinh dôc. TuyÕn no·n hoµng ë hai bªn phÇn sau cña c¬ thÓ, èng dÉn no·nhoµng ®æ vµo xoang chøa trøng. §o¹n sau c¬ thÓ tr¬n tru vµ kh«ng cã ®Üa b¸m hay mãcb¸m. (H×nh 296)

KÝch th− íc c¬ thÓ vµ kÝch th− íc trøng cã sù sai kh¸c gi÷a çc loµi: Loµi Aspidogasterlinsacoides cã kÝch th− íc c¬ thÓ 0,5- 4 mm x 0,2-1,5 mm, kÝch th− íc trøng: 0,06-0,1 mm x0,03-0,04 mm. Loµi Aspidogaster amurensis kÝch th− íc c¬ thÓ 2,31 - 3,07 x 0,9 mm. KÝchth− íc trøng 0,098 - 0,105 x 0,049 mm. Aspidogaster sp Ha Ky,1968 kÝch th− íc c¬ thÓ :0,95-2,0 x 0,85 mm;kÝch th− íc trøng :0,060-0,075 x 0,025-0,040 mm.

2.1.2. Chu kú ph¸t triÓn. Aspidogaster cã chu kú ph¸t triÓn ®¬n gi¶n kh«ng cÇn cã ký chñ trung gian, ®©y lµ sù kh¸cbiÖt chñ yÕu so víi çc gièng loµi s¸n l¸ song chñ kh¸c. Trøng ra n− íc në ra Êu trïng kh«ngcã l«ng t¬, h×nh d¹ng Êu trïng gÇn gièng víi trïng tr− ëng thµnh, ç ¨n vµo ph¸t triÓn thµnhtrïng tr− ëng thµnh.

Aspidogaster vÒ cÊu t¹o vµ vÞ trÝ ký sinh nã gÇn víi Trematoda nªn ®· xÕp nã vµo líp s¸n l¸song chñ Trematoda nh− ng ph©n líp s¸n Aspidogastrea. VÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nã l¹i gièngvíi líp Monogenea v× vËy còng cã mét sè nhµ khoa häc cho Aspidogaster lµ b− íc chuyÓn tõ

Monogenea ®Õn Trematoda.

2.1.3. T¸c h¹i,ph©n bè vµ chÈn ®o¸n.§Ó x¸c ®Þnh bÖnh nµy cÇn lÊy dÞch nhÇy cña ruét kiÓm tra d− íi kÝnh hiÓn vi. Khi ký sinhtrong ruét ç, triÖu chøng kh«ng râ rµng Aspidogaster th− êng ký sinh trªn ç lín, c¶ ç n− ícngät vµ ç biÓn. Chóng th− êng cïng çc loµi giun s¸n kh¸c ký sinh trong ruét cña mét conç.




ë ViÖt Nam, ta gÆp Aspidogaster linsacoides; Aspidogaster sp Ha Ky,1968 ký sinh trªn çchÐp, ç diÕc, ç m¨ng ... nh− ng tû lÖ c¶m nhiÔm thÊp 0,8 -3%, c− êng ®é c¶m nhiÔm 1 -14trïng trªn mçi c¬ thÓ ç. Nh×n chung t¸c h¹i kh«ng lín nªn ch− a cã nghiªn cøu vÒ biÖnph¸p phßng trõ.

H×nh 296: A- Aspidogaster amurensis; B,C- Aspidogaster sp (Hµ Ký, 1968): B. H×nh d¹ngchung; C. Trøng

2.2. BÖnh s¸n l¸ song chñ trong m¸u ç Sanguinicolosis

2.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Bé Sanguinicolata Skrjbin et Sclaulz, 1937

Hä Sanguinicolidae Graff, 1907Gièng Sanguinicola Plelin, 1905

S¸n l¸ Sanguinicola d¹ng h×nh l¸ máng, nhá, kÝch th− íc c¬ thÓ kh«ng lín l¾m, th− ¬ng tõ 1 -2 mm tuú theo loµi: Sanguinicola intermedia chiÒu dµi d− íi 1 mm nh− ng Sanguinicolavolgensis dµi ®Õn 2mm, chiÒu réng 0,5mm. Xung quanh c¬ thÓ cã mãc nhá. Kh«ng cã gi¸chót miÖng vµ gi¸c hót bông. PhÝa tr− íc c¬ thÓ kÐo thµnh vßi, trong vßi cã miÖng kh«ng cãhÇu, sau miÖng lµ thùc qu¶n h¬i dµi, ruét ch¹y dµi ®Õn 1/3 chiÒu dµi c¬ thÓ th× ph×nh to ra vµchia lµm 3-6 nh¸nh d¹ng tói, sè l− îng nh¸nh tuú tõng loµi. Sanguinicola armuta ruét cã 5nh¸nh cßn Sanguinicola mernus ruét cã 4 nh¸nh, kh«ng cã hËu m«n (H×nh 297-A)

C¬ quan sinh dôc l− ìng tÝnh, cã c¶ c¬ quan sinh dôc ®ùc vµ çi trªn cïng mét c¬ thÓ. Cã 8 -10 ®«i tinh hoµn s¾p xÕp thµnh hai hµng ®èi xøng nhau ë gi÷a c¬ thÓ vÒ phÝa tr− íc buångtrøng, çc èng dÉn tinh nhá ®æ ra èng dÉn tinh lín h− íng ra phÝa sau ch¹y dµi ®Õn c¬ quangiao cÊu ë phÝa sau cña buång trøng. Bé phËn sinh dôc çi cã buång trøng h×nh b − ím hayh×nh ch÷ X ë 1/3 phÝa sau c¬ thÓ, èng dÉn trøng ®æ vÒ c¬ quan giao cÊu, hai bªn c¬ thÓ cãtuyÕn no·n hoµng ph©n bè.

C¬ quan bµi tiÕt b¾t ®Çu tõ phÝa tr− íc rÏ ra 2 nh¸nh ch¹y däc hai bªn c¬ thÓ xuèng phÝa sauc¬ thÓ hîp l¹i lµm mét vµ ®æ ra ngoµi b»ng lç bµi tiÕt.

CA

B



Bïi Quang TÒ322

A B

H×nh 297: A. Sanguinicola lungensis (1. MiÖng; 2. Thùc qu¶n; 3. Ruét; 4. TuyÕn no·nhoµng; 5. TuyÕn tinh; 6. TuyÕn trøng); B: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n m¸u Sanguinicolainermis (theo Bauer, 1977) (1- s¸n tr− ëng thµnh; 2- trøng s¸n; 3- miracidium; 4- sporocyste,redia; 5- cercaria; 6- èc Limnea; 7. Ç chÐp bÞ nhiÔm s¸n Sanguinicola.

2.2.2. Chu kú ph¸t triÓn (H×nh 297- B). S¸n l¸ Sanguinicola giai ®o¹n tr− ëng thµnh ky sinh ë ç. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c¬ thÓ cã quaçc giai ®o¹n Êu trïng vµ ký chñ trung gian.

S¸n Sanguinicola ®Î trøng trong çc m¹ch m¸u cña ç, trøng h×nh tam gi¸c cã mÊu låi.Trøng theo m¸u vµo çc ®éng m¹ch cña mang vµ n»m trong çc m¹ch m¸u nhá, mét sè theom¸u vµo thËn, gan. T¹i ®ã, tæ chøc c¬ thÓ tiÕt ra chÊt bao v©y trøng l¹i. ë trong m¹ch m¸umang trøng në ra Êu trïng l«ng- miracidium, d¹ng bÇu dôc, bªn ngoµi cã tiªm mao, phÝatr− íc cã tuyÕn ®Çu vµ cÊu t¹o ®Ó khoan thñng tæ chøc ký chñ. Nã cã èng tiªu ho¸ nh− ng rÊt®¬n gi¶n. Bªn trong c¬ thÓ cã mét ®¸m tÕ bµo mÒm.

Nhê tiªm mao vËn ®éng m¹nh vµ cÊu t¹o phÇn ®Çu miracidium ®ôc thñng tæ chøc mang ç®i ra m«i tr− êng n− íc. Miracidium gÆp ký chñ trung gian lµ bän Mollusca nh− Limneaauricularis, Limnea stagnalis, Bithynia leachi... vµo xoang c¬ thÓ sau ®ã ®Õn c− tró ë gan kýchñ.

ë trong gan ký chñ trung gian, l«ng t¬ cña Êu trïng miracidium tiªu gi¶m, c¬ thÓ chuyÓnqua d¹ng h×nh tói, bªn ngoµi h×nh thµnh mét mµng máng bao l¹i thµnh Êu trïng bµo nangsporocyste h×nh bÇu dôc n»m ë yªn mét chç. Cã thÓ sporocyste trõ ®¸m tÕ bµo mÇm rakh«ng cã cÊu t¹o g× kh¸c. ë trong c¬ thÓ Mollusca, Êu trïng bµo nang lín lªn thªm, çc tÕ bµo mÇm tiÕn hµnh sinh s¶n ®¬n tÝnh cho nhiÒu Êu trïng redia.

Redia cã d¹ng h×nh l¸, c¬ thÓ cã hai phÇn th©n vµ ®u«i. §u«i phÇn cuèi kÐo dµi vµ chÎ ngangtùa nh− h×nh v©y ®u«i ç. Ê u trïng redia cã miÖng, hÇu vµ ruét ®¬n gi¶n. Kh«ng cã gi¸c hót,cã mét ®¸m tÕ bµo mÇm. Redia t¸ch ra khái c¬ thÓ èc (ký chñ trung gian) vµo n− íc gÆp ç lµký chñ cuèi cïng x©m nhËp qua bÒ mÆt da, mang, sau di chuyÓn ®Õn hÖ thèng tuÇn hoµnph¸t triÓn thµnh trïng tr− ëng thµnh.

2.2.3. T¸c h¹i , ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnh




KiÓm tra Sanguinicola th− êng khã nhËn biÕt nÕu kh«ng li t©m m¸u vµ çc m¹ch m¸u cña hÖtuÇn hoµn; trøng ®Õn çc hÖ m¹ch m¸u nhá g©y t¾c m¹ch lµm rèi lo¹n sù ho¹t ®éng b×nhth− êng cña hÖ tuÇn hoµn, dÉn ®Õn thiÕu m¸u.

Trøng cßn n»m trong çc tæ chøc gan, thËn vµ bÞ c¬ thÓ tiÕt ra chÊt bao l¹i t¹i chç còng dÉn®Õn rèi lo¹n chøc n¨ng ho¹t ®éng sinh lý b×nh th− êng cña çc c¬ quan träng yÕu cña ç.

S¸n Sanguinicola ký sinh g©y t¸c h¹i lín ®èi víi ç h− ¬ng, ç gièng. NÕu ç h− ¬ng bÞ c¶mnhiÔm sè l− îng ký sinh trïng Sanguinicola t− ¬ng ®èi nhiÒu th× n¾p x− ¬ng mang phång lªn,tæ chøc mang s− ng to, h« hÊp khã kh¨n, ç b¬i léi hçn lo¹n.

BÖnh nµy l− u hµnh ë nhiÒu n− íc trªn thÕ giíi vµ ®· lµm cho ç h− ¬ng, ç gièng chÕt nghiªmträng. Chóng ký sinh trªn ç n− íc ngät vµ c¶ ç biÓn.

2.2.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ• Dïng v«i 100 -150 kg/1000 m2 hay Ca(OCl)2 20 kg/1000m2 tÈy ao vµ ph¬i ®¸y.• Dïng CuSO4 0,7 ppm bãn xuèng ao, sau vµi ba ngµy l¹i bãn thªm 1 lÇn n÷a còng cã thÓ

diÖt èc, Êu trïng s¸n Sanguinicola.• Cho cá r¸c xuèng ao ®Ó cho èc b¸m vµo, sau vít lªn bá xuèng hè ñ kü, nÕu lÆp l¹i mét

sè lÇn còng ®¹t kÕt qu¶.

2.3. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh bãng h¬i ç -Isoparorchosis.

2.3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Bé Heminurata Skrjabin et Guschanskaja

Hä Isoparorchidae Poche, 1925Gièng Isoparorchis Soutrwel, 1913 (H×nh 298)

C¬ thÓ cña gièng s¸n l¸ Isoparorchis tr− ëng thµnh h×nh l¸ dÑp, lóc sèng cã mµu ®á nh− m¸u,rÊt ngé nhËn lµ mét tæ chøc cña ký chñ. KÝch th− íc c¬ thÓ so víi çc gièng loµi s¸n l¸ kh¸cth× Isoparorchis lµ mét gièng s¸n l¸ cì lín, cã thÓ ®¹t tíi 30mm chiÒu dµi vµ chiÒu rénglµ12mm. KÝch th− íc lín nhá phô thuéc loµi, nh×n chung kho¶ng 2,4 -3,4 x 0,7 - 1,4 mm (h×nh208).

BÒ mÆt c¬ thÓ tr¬n nh½n, cã hai gi¸c hót lín: gi¸c hót bông lín h¬n gi¸c hót miÖng vµ c¶ haigi¸c hót ®Òu ë nöa tr− íc cña c¬ thÓ. C¬ quan tiªu ho¸ cã miÖng, hÇu, thùc qu¶n ng¾n, ruétph©n ra lµm hai nh¸nh uèn khóc ch¹y dµi däc c¬ thÓ ®Õn phÇn sau nh− ng kh«ng nèi liÒn,kh«ng cã hËu m«n.

C¬ quan sinh dôc l− ìng tÝnh. Bé phËn sinh dôc ®ùc cã hai tinh hoµn ë hai bªn hoÆc phÝa saugi¸c hót bông. Sinh dôc çi cã buång trøng h×nh d¹ng dµi ¬ phÝa sau c¬ thÓ. èng dÉn trøngdµi ®æ ra xoang sinh dôc. TuyÕn no·n hoµng d¹ng cµnh c©y ph©n bè ë phÇn sau c¬ thÓ. C¬ quan bµi tiÕt lµ hai èng dµi ch¹y tõ tr− íc ra sau c¬ thÓ, cuèi cïng hîp l¹i thµnh mét vµ th«ngra ngoµi b»ng lç bµi tiÕt.



Bïi Quang TÒ324

A B C

H×nh 298: A- Isoparorchis hypselobagri (Billet, 1898) tr− ëng thµnh; B- Êu trïng cña Isoparorchis (theo Hµ Ký, 1968); C- Êu trïng cña Isoparorchis (theo Moravec et Sey, 1989)

2.3.2. Chu kú ph¸t triÓn.

Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña Isoparorchis cã qua biÕn th¸i phøc t¹p vµ qua nhiÒu ký chñ. Trïngtr− ëng thµnh ký sinh trong bãng h¬i cña ç vµ ®Î trøng lu«n trong bãng h¬i, trøng theo èngmËt vµo ruét, theo ph©n ra ngoµi m«i tr− êng n− íc në ra Êu trïng Miracidium. Ê u trïng

Miracidium gÆp ký chñ trung gian I lµ nhuyÔn thÓ thuéc hä Limnaeidae, nã vµo èng tiªu ho¸råi tõ ®ã di chuyÓn ®Õn v¸ch xoang tiªu ho¸, khe l©m ba ph¸t dôc qua giai ®o¹n Êu trïng

Sporocyste, Redia vµ Cercaria.

C¬ thÓ Êu trïng Cercaria th©n cã d¹ng h×nh bÇu dôc bÒ mÆt c¬ thÓ kh«ng cã mãc, cã gi¸chót miÖng vµ gi¸c hót bông. Ruét chia lµm 2 nh¸nh nh− ng kh«ng gÆp nhau ë phÝa sau. §u«iCercaria cña s¸n l¸ Isoparorchis dµi kh«ng chÎ nh¸nh. Ê u trïng Cercaria x©m nhËp vµoçc loµi ký chñ trung gian thø 2 th− êng lµ çc loµi hä ç chÐp b»ng 2 çch:

Ç ¨n Mollusca cã c¶m nhiÔm Êu trïng Cercaria vµo ruét, Cercaria ®i vµo xoang c¬ thÓ cñaç ph¸t triÓn thµnh Êu trïng Metacercaria h×nh d¹ng gÇn gièng trïng tr− ëng thµnh nh− ngcÊu t¹o c¬ quan sinh dôc ch− a hoµn chØnh, ruét uèn khóc Ýt. Ç ¨n ç cã nhiÔm Êu trïng

Metacercaria cña s¸n l¸ Isoparorchis vµo ruét do t¸c dông cña dÞch tiªu ho¸ lµm vì mµngbao ngoµi, Êu trïng Metacercaria di chuyÓn ®Õn tói mËt vµo bãng h¬i ph¸t triÓn thµnh trïngtr− ëng thµnh.

2.3.3. T¸c h¹i , ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnh.Th− êng muèn x¸c ®Þnh Isoparorchis ký sinh cÇn kiÓm tra xoang c¬ thÓ, hÖ thèng tiªu ho¸ tæchøc c¬ ®Ó t×m Êu trïng giai ®o¹n Cercaria vµ Metacercaria, kiÓm tra bãng h¬i ®Ó ph¸t hiÖn

trïng tr−

ëng thµnh.Khi ç bÞ c¶m nhiÔm s¸n l¸ Isoparorchis kh«ng cã biÓu hiÖn vÒ bÖnh lý râ rµng, Giai ®o¹nÊu trïng cña Isoparorchis ký sinh trong ruét, d¹ dµy, c¬ cña ç thuéc hä ç chÐp. Giai ®o¹ntr− ëng thµnh ký sinh trong bãng h¬i çc loµi ç d÷ nh− ç qu¶ (Ophiocephalus), ç nheo( Parasilurus asotus), ç thiÓu ( Erythrocultes pseudobreviauda) chóng ph©n bè réng ë çc




thuû vùc ç n− íc ngät còng nh− ç biÓn trong c¶ n− íc. Tû lÖ c¶m nhiÔm rÊt cao, cã nh÷ng®ît thu mÉu ç nheo, ç thiÒu tû lÖ c¶m nhiÔm ®Õn 100%.

2.3.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ

¸p dông biÖn ph¸p diÖt ký chñ trung gian thø nhÊt lµ bän Mollusca.

2.4. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ký sinh m¾t ç Diplostomulosis

2.4.1. T¸c nh©n g©y bÖnhBé Strigeidida Larue, 1926

Hä Diplostomatidae Poirier, 1886.Gièng Diplostomulum (Rud, 1819); Brawm

G©y bÖnh ë ç lµ giai ®o¹n Êu trïng cña s¸n l¸ song chñ Diplostomulum. Ê u trïng Metacercaria cña gièng s¸n l¸ Diplostomulum cã c¬ thÓ trong suèt, h×nh l¸ dÑp. Chia ra lµm

2 phÇn: tr− íc vµ sau. KÝch th− íc c¬ thÓ nhá kho¶ng 0,4-0,5 mm. PhÇn tr− íc cã gi¸c hótmiÖng vµ c¬ quan 2 bªn ®Çu. D− íi gi¸c hót miÖng lµ hÇu ®Õn thùc qu¶n, tiÕp theo lµ èng ruét2 nh¸nh ch¹y ra phÇn sau cña c¬ thÓ. Gi¸c hót bông cã kÝch th− íc b»ng gi¸c hót miÖngnh− ng h¬i lÖch vÞ trÝ ra phÝa sau c¬ thÓ, ë sau gi¸c bông cã c¬ quan tuyÕn thÓ h×nh bÇu dôc.C¬ thÓ sèng dÔ dµng quan s¸t thÊy tói bµi tiÕt vµ 2 èng bµi tiÕt ch¹y vÒ tr − íc t− ¬ng ®èi líntrªn c¬ thÓ cßn nh×n thÊy çc h¹t s¹n b»ng chÊt v«i (h×nh 299A).

1.2.4.2. Chu kú ph¸t triÓn ( H×nh 299B ) Trïng tr− ëng thµnh ký sinh trong ruét çc loµi chim ¨n ç, trøng s¸n theo ph©n chim ra m«itr− êng n− íc. ë trong n− íc kho¶ng 3 tuÇn, trøng në ra Êu trïng Miracidium, Êu trïng cã l«ngt¬ vËn ®éng tù do trong n− íc vµi giê gÆp ký chñ trung gian I lµ Mollusca nh− èc Limnaestagnalis. Miracidium dïng c¬ quan khoan tæ chøc ë phÇn ®Çu vµo xoang ®Õn gan vµ v¸chngoµi thµnh ruét cña èc ph¸t triÓn qua çc giai ®o¹n Êu trïng Sporocyste, Redia vµ Cercaria.

H×nh 299: A- Diplostomulum hupehensis: (1. gi¸c miÖng, 2. c¬ quan bªn, 3. hÇu, 4. ruét, 5.chÊt v«i, 6. tÕ bµo ngän löa, 7. gi¸c bông, 8. èng bªn, 9. tuyÕn phô, 10. tói bµi tiÕt); B- Chukú ph¸t triÓn cña s¸n Diplostomulum hupehensis (1- trøng, 2- miracidium, 3- èc- VCTG I vµcercaria, 4- cercaria, 5- ç- VCTGII vµ metacercaria, 6- chim ¨n ç- VCCC vµ s¸n tr− ëng

thµnh)

C¬ thÓ Cercaria chia lµm 2 phÇn: Th©n vµ ®u«i. PhÇn th©n cã mãc dµy, nhá, cã c¬ quan ®Çu,cã miÖng, hÇu vµ ruét chia lµm 2 nh¸nh. ë gi÷a c¬ thÓ cã gi¸c hót bông. PhÝa sau gi¸c bôngcã 2 ®«i tÕ bµo tuyÕn cã èng th«ng víi c¬ quan ®Çu, cuèi phÇn th©n còng cã tói bµi tiÕt. §u«i

23

4

8

7

9

10

5

6

1



Bïi Quang TÒ326

gåm 2 phÇn: Th©n ®u«i vµ nang ®u«i. Th©n ®u«i cã l«ng t¬ vµ th©n ®u«i ë trong n− íc cã thÓvËn ®éng uèn cong ®− îc. Ê u trïng Cercaria cã thÓ b¬i léi lªn xuèng çc tÇng n− íc.Cercaria lóc nµy cßn ë trong c¬ thÓ èc råi sau ®ã chuyÓn dÞch ®Õn xoang ngoµi cña ký chñråi nhanh chãng chui ra m«i tr− êng n− íc vµ vËn ®éng lo¹n x¹ lóc næi lóc ch×m nh− ng saucïng tËp trung lªn tÇng mÆt, ç b¬i léi gÆp Êu trïng Cercaria lËp tøc b¸m lªn da vµ mang ç,

mÊt ®u«i, x©m nhËp vµo c¬ thÓ ç b»ng 2 çch:- Tõ c¬ ®i vµo çc m¹ch m¸u c¹nh ®ã ®Õn tim lªn ®Çu råi tõ m¹ch m¸u cña c¬ quan thÞ gi¸c®Õn m¾t.- Cã loµi ®i tõ c¬ vµo tuû sèng, di chuyÓn lªn n·o råi theo thÇn kinh thÞ gi¸c vµo m¾t. ë trong thuû tinh thÓ cña m¾t ç kho¶ng 1 th¸ng, ph¸t triÓn thµnh Metacercaria. Theo A.ASigin, 1964, Êu trïng Metacercaria cã thÓ tån t¹i trong ç ®− îc 8 th¸ng thËm chÝ ®Õn 4 n¨m.Chim ¨n ç cã Êu trïng Metacercaria cña s¸n Diplostomulum vµo ruét ph¸t triÓn thµnhtrïng tr− ëng thµnh.

2.4.3. T¸c h¹i , ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnh §Ó x¸c ®Þnh Metacercaria cña s¸n l¸ Diplostomulum cÇn tiÕn hµnh gi¶i phÉu m¾t ç råi ®em

soi d−

íi kÝnh hiÓn vi.Ê

u trïng Metacercaria g©y t¸c h¹i chñ yÕu giai ®o¹n ç gièng. Khi çbÞ c¶m nhiÔm b¬i léi hçn lo¹n, b¾n c¶ lªn trªn mÆt n− íc sau ®ã ho¹t ®éng chËm l¹i thËm chÝ mÊt th¨ng b»ng ®Çu chóc ng− îc xuèng d− íi hoÆc nhµo lªn nhµo xuèng hay cã hiÖn t− îngvÆn m×nh, lËt qua, lËt l¹i. Ê u trïng Metacercaria ký sinh trong m¾t ç lµm cho thuû tinh thÓ®ôc vµ tr¾ng dÇn dÇn dÉn ®Õn thuû tinh thÓ bÞ ph¸ huû, g©y viªm buång tr− íc cña m¾t lµmcho m¾t tiÕt ra nhiÒu niªm dÞch, c¬ chÕ ®iÒu tiÕt cña m¾t bÞ ph¸ huû, ç kh«ng b¾t ®− îc måi,gÇy yÕu råi chÕt.

Khi ç bÞ c¶m nhiÔm nghiªm träng Êu trïng s¸n kh«ng nh÷ng ký sinh ë m¾t mµ cßn ký sinhtrong trung − ¬ng thÇn kinh dÉn ®Õn rèi lo¹n chøc n¨ng ho¹t ®éng cña hÖ thèng thÇn kinh. VikhuÈn vµ nÊm theo çc tæ chøc ®· bÞ viªm nhiÔm x©m nhËp vµo m¾t lµm cho ç chÕt cµngnhanh.

Ngoµi ra, Êu trïng Cercaria trong qu¸ tr×nh di chuyÓn ®Õn m¾t qua hÖ thèng tuÇn hoµn còngg©y ra chøng t¾c m¹ch m¸u, ch¶y m¸u vµ tô m¸u g©y rèi lo¹n ho¹t ®éng sinh lý b×nh th− êngcña hÖ thèng tuÇn hoµn. Ç bÞ bÖnh trªn ®Çu còng cã nhiÒu ®¸m tô m¸u.

Ê u trïng Cercaria cña s¸n l¸ Diplostomulum cã tÝnh h− íng quang, th− êng tËp trung ë tÇngn− íc trªn mÆt nªn çc loµi ç ¨n næi nh− mÌ, tr¾m, vÒn...hay bÞ c¶m nhiÔm nghiªm träng.

Theo E.M.Laiman, 1966; O.N.Bauer, 1969, 1977 th× hÇu hÕt çc loµi ç n− íc ngät nh− çmÌ tr¾ng, ç mÌ hoa, ç tr¾m cá, ç chÐp...®Òu gÆp Êu trïng Metacercaria cña s¸n l¸ songchñ ký sinh Diplostomulum ký sinh .

V.A.Musselius ®· gÆp ç tr¾m cá gièng bÞ c¶m nhiÔm Metacercaria s¸n l¸ Diplostomulumtû lÖ 80-100%, c− êng ®é c¶m nhiÔm 3-8 trïng/c¬ thÓ ç. O.N.Bauer, 1977 ph¸t hiÖn ç chÐpbÞ c¶m nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ Diplostomulum 100%, c− êng ®é c¶m nhiÔm cao ®¹t 120trïng/c¬ thÓ ç. Metacercaria cña Diplostomulum ký sinh chñ yÕu ë ç n− íc ngät song nãcòng cã ký sinh ë ç biÓn, ç n− íc lî. Theo E.M.Laiman ç v− îc hoa mai däc bê biÓn cñan− íc §øc bÞ chÕt, kiÓm tra thÊy cã Êu trïng Metacercaria cña s¸n Diplostomulum ký sinhtrong m¾t vµ c¶ trong thÇn kinh trung − ¬ng.

2.4.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ: Gièng ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ cña s¸n l¸ m¸u.

2.5. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ë xoang c¬ thÓ ç2.5.1. T¸c nh©n g©y bÖnhBé Clinostomida Odening, 1963

Hä Clinostomidae Luhe, 1901emend. Dollfus, 1932Gièng Clinostomum Leidy, 1856

Clinostomum piscidium Southwell et Prashad, 1918




C¬ thÓ h×nh bÇu dôc kÐo dµi, hai ®Çu trßn kÝch th− íc 4-6 x 0,8-1,2 mm. KÝch th− íc gi¸cmiÖng 0,14-0,20 x 0,19-0.25 mm. Gi¸c bông 0,31-0,38 x 0,59-0,71 mm. S¸n cã hÇu, ruétph©n nh¸nh, ph¸t triÓn ®Õn cuèi phÇn sau c¬ thÓ, hai bªn ruét cã nhiÒu nh¸nh nhá (tói thõa)(h×nh 300). Loµi nµy ®· ®− îc ph¸t hiÖn thÊy ë gan ç Trichogaster pectoralis, T.trichopterus ë Th¸i Lan (Kataba, 1985).

1.2.5.2. Chu kú ph¸t triÓn

H×nh 300: Êu trïng cñaClinostomum

piscidium trong xoangc¬ thÓ ç sÆc r»n

H×nh 301: chu kú ph¸t triÓn cña Clinostomum piscidium: 1-miracidium; 2- sporocyste; 3- èc vµ redia; 4- cercaria; 5- ç sÆcr»n vµ metacercaria; 6- chim ¨n ç.

Trïng tr− ëng thµnh cña Clinostomum piscidium ký sinh ruét d¹ dµy chim n− íc. Trøng theoph©n cña ký chñ ra n− íc në ra Êu trïng Miracidium. VËt chñ trung gian cña Clinostomum

piscidium lµ çc loµi èc Lymnaea luteola. ë trong vËt chñ trung gian I s¸n ph¸t triÓn qua çcgiai ®o¹n Sporocyste, Redia, vµ Cercaria. Ç ¨n ph¶i èc cã nhiÔm Cercaria cñaClinostomum piscidium vµo ruét, d¹ dµy hoÆc cercaria trùc tiÕp x©m nhËp qua mang vµom¸u vµ sÏ ph¸t triÓn thµnh Êu trïng metacercaria ë trong xoang c¬ thÓ ç hoÆc trong ruét ç.

Chim ¨n ç nhiÔm metacercaria vµo ruét Êu trïng ph¸t triÓn thµnh s¸n tr− ëng thµnh.

2.5.3. T¸c h¹i , ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnh§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cÇn tiÕn hµnh gi¶i phÉu ç, kiÓm tra b»ng m¾t th− êng hoÆckÝnh lóp cã thÓ thÊy Êu trïng s¸n ký sinh trong xoang c¬ thÓ, ruét vµ d¹ dµy cña ç n− ícngät: ç sÆc r»n víi c− êng ®é c¶m nhiÔm kh¸ cao 2-81 Êu trïng/ç thÓ, tû lÖ nhiÔm 52,17%.Tuy dÊu hiÖu bÖnh kh«ng râ, nh− ng t¸c h¹i chñ yÕu ¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng cña ç.

2.5.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ: gièng nh− ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ s¸n nãi chung.

2.6. BÖnh s¸n l¸ song chñ trong ruét ç Carassotremosis

2.6.1. T¸c nh©n g©y bÖnhBé Fasciolata Skrjiabin et Schulz, 1937

Hä Warretrematidae Srivastava, 1937 emend. Yamaguti, 1953Gièng Carassotrema Park, 1938

Loµi Carassotrema koreanum Park, 1938, chiÒu dµi th©n 0,75-1,08 mm.

5



Bïi Quang TÒ328

Loµi Carassotrema ginezinskajae Kulakova et Ha Ky, 1976: th©n réng ë gi÷a, h¬i hÑp vÒ phÝa cuèi. KÝch th− íc1,0-1,5 x 0,50-0,70 mm. PhÇn tr− íc th©nbao phñ çc gai bÐ, ph©n bè ®Õn ngangr×a tr− íc cña buång trøng. Çc gai nµythÊy rÊt râ c¶ khi trïng sèng còng nh− trªn tiªu b¶n. Gi¸c miÖng cã kÝch th− íc0,18-0,24 x 0,17-0,20 mm. Cã phÇn tr− íchÇu, hÇu khoÎ cã c¬, chiÒu dµi hÇu tõ 0,15-0,20 mm; chiÒu réng 0,14-0,20 mm.Thùc qu¶n kh¸ ng¾n, th¼ng. Gi¸c bôngn»m gÇn giíi h¹n gi÷a 1/3 th©n tr− íc, lính¬n gi¸c miÖng mét Ýt, kÝch th− íc 0,18-0,27 x 0,18-0,24 mm. Ruét rÊt m¶nh khãthÊy chØ cã mét tinh hoµn to h×nh tam

gi¸c n»m ë phÝa tr− íc nöa sau th©n, dµi0,31 vµ réng 0,25 mm. Cã mét chç lâms©u ë phÝa tr− íc cña tinh hoµn, «m lÊybuång trøng. Tói gai giao cÊu n»m phÝabªn tr¸i th©n, s¸t víi gi¸c bông, kÝchth− íc tói gai giao cÊu 0,27-0,33 x 0,04-0,05 mm. No·n sµo trßn hoÆc ovan kÝchth− íc 0,10-0,12 x 0,08 mm. No·n hoµnggåm mét sè mang víi thuú dµi vµ to,ph©n bè tõ sau gi¸c bông ®Õn cuèi th©n,kÝch th− íc trøng 0,058-0,072 x 0,031mm. (H×nh 302).

A B

H×nh 302: A- Carassotrema koreanum Park,1938; B- Carassotrema ginezinskajae Kulakova et Ha Ky, 1976

2.6.2. Chu kú ph¸t triÓn Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña cã qua mét ký chñ trung gian. Trïng tr− ëng thµnh Carassotrema kýsinh ë trong ruét, trong d¹ dµy cña ç. KÝch th− íc cña trøng kho¶ng 0,052 -0,059 mm x0,018 - 0,031 mm. Trøng theo ph©n cña ký chñ ra n− íc në ra Êu trïng Miracidium. Ký chñtrung gian cña Carassotrema lµ çc loµi èc Bithynia tentaculata, Radiauricularia... ë trongký chñ trung gian s¸n ph¸t triÓn qua çc giai ®o¹n Sporocyste, Redia, vµ Cercaria. Ç ¨nph¶i èc cã nhiÔm Cercaria cña Carassotrema vµo ruét, d¹ dµy sÏ ph¸t triÓn thµnh trïngtr− ëng thµnh.

Ngoµi ra còng cßn cã quan ®iÓm cho Cercaria ra m«i tr− êng n− íc míi x©m nhËp vµo c¬ thÓ

ç vµ ph¸t triÓn thµnh trïng tr− ëng thµnh bëi v× mét sè loµi ç ¨n sinh vËt phï du nh− ç mÌcòng bÞ c¶m nhiÔm. Theo mét sè tµi liÖu Trung quèc, s n nµy g©y bÖnh chñ yÕu cho ç bét,ç h− ¬ng lµm chÕt nghiªm träng.

Carassotrema spTr− ëng thµnh

Ç VCCC

Cercariaèc VCTG

Trøng miracidium sporocyste

redia




2.6.3. T¸c h¹i, ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnh.§Ó chÈn ®o¸n vµ x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cÇn kiÓm tra ruét, d¹ dµy d − íi kÝnh hiÓn vi. ë ViÖt nam ph¸t hiÖn Carassotrema ký sinh ë çc loµi ç n− íc ngät nh− ç bçng, ç chµy, çtr«i vµ ç m− ¬ng nh− ng ch− a ph¸t hiÖn s¸n l¸ ký sinh lµm cho ç chÕt.

2.7. BÖnh s¸n l¸ song chñ trong ruét ç Azygirosis

2.7.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Bé Fasciolata Skjabin et Schulz, 1937

Hä Azygiidae Odliuer,1911Gièng Azygia Loss, 1899

C¬ thÓ cña s¸n Azygia nhá, dµi, chiÒu dµi gÊp nhiÒu lÇn chiÒu réng, chiÒu réng c¬ thÓ tõ tr− íc ra sau gÇn b»ng nhau. Cã thÓ cã hai gi¸c, gi¸c hót miÖng vµ gi¸c hót bông cã kÝchth− íc gÇn b»ng nhau, çch nhau kho¶ng 0,15 chiÒu dµi c¬ thÓ vµ ®Òu n»m ë phÝa tr− íc c¬ thÓ. C¬ quan tiªu ho¸ cã miÖng n»m trong gi¸c hót miÖng tiÕp theo lµ hÇu, thùc qu¶n vµ ruét

ph©n lµm hai nh¸nh. Ruét th¼ng ch¹y dµi phÝa sau c¬ thÓ, ruét hë vµ kh«ng cã hËu m«n(H×nh 303).

C¬ quan sinh dôc l− ìng tÝnh, bé phËn sinh dôc ®ùc çi trªn cïng c¬ thÓ.Bé phËn sinh dôc®ùc cã hai tinh hoµn n»m phÝa sau buång trøng, tinh hoµn h×nh trßn, cã èng dÉn tinh ®æ raxoang sinh dôc ë phÝa tr− íc gi¸c bông cña c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc çi cã mét buång trøngh×nh bÇu dôc ë phÝa tr− íc tinh hoµn, tö cung rÊt dµi, uèn khóc n»m gi÷a kho¶ng çch gi¸cbông vµ buång trøng. TuyÕn no·n hoµng ë hai bªn c¬ thÓ, c¬ quan bµi tiÕt cã hai èng tõ phÝatr− íc ch¹y däc 2 bªn c¬ thÓ ®Õn phÝa sau häp l¹i thµnh h×nh ch÷ Y. Lç bµi tiÕt th«ng rangoµi ë cuèi c¬ thÓ. KÝch th− íc c¬ thÓ kh¸c nhau theo loµi:

• A. hwangtsiyni 4,83 x 0,76 -2,18 mm

H×nh 303: Azygia hwangtsiyni

2.7.2. Chu kú ph¸t triÓn

Azygia ph¸t triÓn chØ cÇn 1 ký chñ trung gian. Trïng tr− ëng thµnh ký sinh trong ruét ç.Trøng h×nh d¹ng bÇu dôc, kÝch th− íc trøng cña loµi A. hwangtsiyni 0,055 -0,07 x 0,03 -0,035mm. Th− êng theo ph©n ký chñ ra n− íc në thµnh Êu trïng Miracidium. GÆp ký chñtrung gian lµ èc Limnasidae ë trong xoang cña èc, Miracidium ph¸t triÓn qua 3 giai ®o¹n

Sporocyste, Redia, vµ Cercaria. Ç ¨n ph¶i èc sÏ nhiÔm Êu trïng Cercaria vµo ruét ph¸ttriÓn thµnh Azygia tr− ëng thµnh.

2.7.3. T¸c h¹i , ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnh.§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cÇn tiÕn hµnh gi¶i phÉu, ruét, d¹ dµy ç , kiÓm tra b»ng m¾tth− êng sau b»ng kÝnh hiÓn vi. Azygia ký sinh trong ruét d¹ dµy ç n− íc ngät: ç qu¶, çchÐp, l− ¬n... vµ ký sinh ë ç biÓn. Nh×n chung c− êng ®é c¶m nhiÔm thÊp nªn dÊu hiÖu triÖu

chøng kh«ng râ, t¸c h¹i chñ yÕu ¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng cña ç.2.7.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ: gièng nh− ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ s¸n nãi chung.

2.8. BÖnh Êu trïng s¸n l gan trong thÞt ç Clonorchosis.

2.8.1 T¸c nh©n g©y bÖnh:



Bïi Quang TÒ330

Bé Fasiolata Shjabin et Schulz, 1937Hä Opisthorchodae Liihe, 1911

Gièng Clonorchis Looss, 1907Loµi Clonorchis sinensis Cobbold, 1875

H×nh 304: Çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña s¸n l¸ gan Clonorchis sinensis: A- ç thÓ tr− ëngthµnh; B- trøng; C- cercaria; D,E- metacercaria; F- ç mÌ- vËt chñ trung gian thø hai; G- èc( Parafossarus striatus) - vËt chñ trung gian thø nhÊt.

G©y bÖnh Clonorchosis ë ç lµ giai ®o¹n Êu trïng Metacercaria cña s¸n l¸ gan Clonorchis (H×nh 304). Giai ®o¹n tr− ëng thµnh ký sinh trong gan, mËt cña ng− êi vµ ®éng vËt cã vó lµmto gan hoÆc x¬ gan. Giai ®o¹n Êu trïng Metacercaria ký sinh ë trong c¬ hay m« liªn kÕt cñatæ chøc c¬ cña ç d− íi d¹ng bµo nang. C¬ thÓ Metacercaria h×nh bÇu dôc, vá bäc ë bªnngoµi dµy do hai líp g¾n chÆt hîp thµnh.C¬ thÓ tr− ëng thµnh, ®o¹n tr− íc c¬ thÓ bÒ mÆt cã mãc nhá ph©n bè, gi¸c miÖng nhá, gi¸cbông t− ¬ng ®èi lín. HÖ thèng tiªu ho¸ cã ®o¹n tr− íc hÇu, ®Õn hÇu, thùc qu¶n, ruét ph©nnh¸nh kÐo dµi ®Õn phÝa sau c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc l− ìng tÝnh, bé phËn sinh dôc ®ùc cã haitinh hoµn ph©n nh¸nh d¹ng cµnh c©y ë phÝa sau c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc çi cã 1 buångtrøng h×nh bÇu dôc , xoang sinh dôc ë phÝa tr− íc gi¸c hót bông. HÖ thèng bµi tiÕt gåm tóibµi tiÕt vµ 2 èng bµi tiÕt, tõ ®ã cã çc nh¸nh nhá vµ 15 ®«i tÕ bµo ngän löa. Lç bµi tiÕt ë phÝasau c¬ thÓ. Giai ®o¹n Êu trïng Metacercaria cña Clonorchis h×nh d¹ng cÊu t¹o gÇn giènggiai ®o¹n Êu trïng Metacercaria cña Opisthorchis. Vá bµo nang cña Êu trïng Metacercaria ë trong c¬ ç rÊt dµy, cÊu t¹o ch¾c ch¾n, nh×n qua kÝnh hiÓn vi cã ®é chiÕt quang s¸ng h¬nc¬ thÓ Êu trïng (h×nh 304).

2.8.2. Chu kú ph¸t triÓnNg− êi ¨n ç sèng hay t«m sèng cã nhiÔm Metacercaria cña s¸n Clonorchis vµo, Êu trïngtheo èng mËt di chuyÓn ®Õn gan, c¬ thÓ ph¸t triÓn kÐo dµi ra, sau mét th¸ng th× ph¸t triÓn

thµnh trïng tr− ëng thµnh vµ b¾t ®Çu ®Î trøng. Trøng s¸n Clonorchis ®i vµo ruét theo ph©n rangoµi m«i tr− êng n− íc. çc loµi èc Melanoides tuberculatus vµ Parafossarus striatus ¨n vµoë trong ruét në ra Êu trïng Miracidium, sau ®ã ®ôc thñng thµnh ruét vµo xoang ph¸t triÓnthµnh Sporocyste, ph¸t triÓn qua çc giai ®o¹n ®Õn Cercaria t¸ch khái c¬ thÓ èc vµo n− ícsèng tù do kho¶ng 2 ngµy, gÆp ký chñ trung gian thø 2 chñ yÕu lµ ç trong hä ç chÐp chuivµo d− íi da, d− íi vÈy ®Õn tæ chøc c¬ ph¸t triÓn thµnh Metacercaria. Ký chñ cuèi cïng ¨n

A

B C D

E F

G




ph¶i ç cã nhiÒu Êu trïng Metacercaria cña s¸n l¸ Clonorchis vµ ph¸t triÓn thµnh trïngtr− ëng thµnh g©y bÖnh cho ng− êi.

2.8.3. T¸c h¹i ,ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnh Ê u trïng Metacercaria ký sinh trªn c¬ thÓ ç lµm cho ç cã çc nèt nhá, ç gÇy, ký sinh

sinh sè l− îng Ýt th× ¶nh h− ëng kh«ng râ rµng. Theo tµi liÖu Trung quèc kho¶ng 10 loµi çn− íc ngät bÞ nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ Clonorchis, riªng hä ç chÐp cã trªn 10 lo¹i. ë ViÖt Nam®· ph¸t hiÖn ë vïng Kim S¬n Ninh B×nh, NghÜa H− ng Nam §Þnh ç mÌ tr¾ng ®· bÞ nhiÔm

Metacercaria, tõ 40-60%.

Ng− êi bÞ c¶m nhiÔm s¸n l¸ Clonorchis th− êng cã triÖu chøng suy gan, vµng da, ch¶y m¸ucam, ®au vïng gan vµ tói mËt.

KiÓm tra Êu trïng Metacercaria trong c¬ ç b»ng çch nghiÒn thÞt ç vµ cho vµo dung dÞchtiªu c¬ Pepsin-HCl trong tñ Êm 37oC sau 2-4 giê läc bá phÇn trªn, çc bµo nang

Metacercaria nÆng ch×m ë phÇn ®¸y. Quan s¸t Êu trïng Metacercaria d− íi kÝnh hiÓn vi hoÆckÝnh gi¶i phÉu.

2.8.3. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞNg− êi bÞ bÖnh s¸n l¸ gan do ¨n ç sèng, ngoµi ra trong ao nu«i ç th − êng dïng ph©n b¾cch− a ñ vµ lµm nhµ vÖ sinh trùc tiÕp trªn ao nªn ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ph©n cña bÖnhnh©n cã s¸n l¸ gan l©y lan bÖnh nªn biÖn ph¸p phßng bÖnh tèt nhÊt lµ kh«ng ¨n ç sèng,t¨ng c− êng qu¶n lý sö dông ph©n, ph©n tr− íc khi dïng ®Ó cho ç ph¶i ñ kü. C¶i t¹o ao ®Ótiªu diÖt ký chñ trung gian. N¨m 1996 Bé m«n bÖnh ç ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶nI h− íng dÉn ng− d©n vïng Kim S¬n Ninh B×nh nu«i ç mÌ b»ng ph©n v« c¬ vµ tÈy ao tr− íckhi nu«i. KÕt qu¶ sau 8 th¸ng ç mÌ kh«ng bÞ nhiÔm Metacercaria, ao ®èi chøng ç vÉnnhiÔm Êu trïng s¸n 40 - 60 %.

2.9. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan trong thÞt ç Opisthorchosis.

2.9.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.Bé Fasiolata Shjabin et Schulz, 1937

Hä Opisthorchidae Liihe, 1911Gièng Opisthorchis Blanchard, 1895

G©y bÖnh Opisthorchis ë ç lµ giai ®o¹n Êu trïng Metacercaria cña s¸n l¸ song chñOpisthorchis. Ký sinh ë ç lµ giai ®o¹n Metacercaria ë d¹ng kÐn, kÝch th− íc kÐn cña loµiO. felineus 0,22 - 0,34 x 0,17 - 0,27 mm. KÝch th− íc c¬ thÓ Metacercaria 0,26 x 0,12 -0,22mm.

CÊu t¹o c¬ thÓ Metacercaria cã mét gi¸c hót miÖng vµ mét gi¸c hót bông. C¬ quan tiªu ho¸cã miÖng, hÇu, thùc qu¶n, ruét ph©n lµm 2 nh¸nh ch¹y däc phÝa sau c¬ thÓ, ruét hë kh«ng cãhËu m«n, phÝa sau gi¸c hót bông lµ c¬ quan tuyÕn thÓ (Brandesa). Trïng tr− ëng thµnh kýsinh ®éng vËt ¨n thÞt nh− chã, mÌo, lîn vµ ng− êi. S¸n tr− ëng thµnh c¬ quan sinh dôc l− ìngtÝnh, bé phËn sinh dôc ®ùc cã 2 tinh hoµn, d¹ng thuú phÝa sau c¬ thÓ, cã èng dÉn tinh ®æ raxoang sinh dôc ë phÝa tr− íc gi¸c hót bông. Bé phËn sinh dôc çi lµ buång trøng cã d¹ng dµi,bÇu dôc ë phÝa tr− íc cña tinh hoµn cã èng dÉn trøng dµi uèn khóc ®æ ra xoang sinh dôc, cã2 tuyÕn no·n hoµng d¹ng chïm ®æ ra xoang c¬ thÓ (H×nh 305).

1.2.9.2. Chu kú ph¸t triÓn (h×nh 305)



Bïi Quang TÒ332

H×nh 305: Chu kú ph¸t triÓn cñaOpisthorchis felineus (theo V.IA. Linnhic,1977)

1-8- ng− êi vµ ®éng vËt cã vó- vËt chñ cuèicïng; 9- gan; 10- trøng; 11- èc- vËt chñtrung gian !; 12,13- ç- vËt chñ trung gian

thø II; 14- trøng; 15- Êu trïng miracidium;16- sporocyst; 17- cercaria; 18-metacercaria; 19- s¸n tr− ëng thµnh.

Opisthorchis felineus tr− ëng thµnh ký sinh trong gan, mËt, ruét, phÇn d− íi d¹ dµy cña ng− êivµ ®éng vËt cã vó ¨n ç.Trïng tr− ëng thµnh ®Î trøng, trøng rÊt nhá h×nh bÇu dôc cã líp váxanh vµng. trøng tõ gan theo èng mËt vµo ruét vµ theo ph©n cña ký chñ sau cïng vµo m«itr− êng n− íc. Trong m«i tr− êng n− íc, trøng në ra Êu trïng Miracidium gÆp ký chñ trung gianthø nhÊt lµ ®éng vËt th©n mÒm Bithynia leactri, nhê cã tiªm mao vµ c¬ quan khoan lç

Miracidium ®ôc thñng vá èc chui vµo xoang h« hÊp ®Õn xoang c¬ thÓ cña èc biÕn ®æi thµnhbµo nang Sporocyste, gia ®o¹n Êu trïng Redia, vµ Cercaria. Cercaria cã kÝch th− íc 0,15 -0,25 mm, cã mµu n©u s¸ng, ®u«i dµi 0,5mm vµ kh«ng ph©n nh¸nh sau ®ã Cercaria dichuyÓn ®Õn c¬ quan tiªu ho¸ cña èc. trong vßng 2 th¸ng Cercaria rêi c¬ thÓ èc vµo n− ícsèng tù do, nÕu gÆp ký chñ trung gian thø 2 lµ ç, sau 15 phót nã cã thÓ chui qua da vµo líptÕ bµo mì d− íi da vµ c¬, ë ®©y nã ph¸t triÓn thµnh giai ®o¹n Metacercaria. Sau 2 -3 ngµy

Metacercaria t¹o thµnh l¬p vá trong suèt bao bäc xung quanh thµnh bµo nang. ë nhiÖt ®én− íc 18 -220C trong kho¶ng 6 tuÇn nÕu bµo nang Metacercaria, bÞ ng− êi hoÆc ®éng vËt cãvó ¨n vµo, tíi t¸ trµng d− íi t¸c ®éng cña dÞch tiªu ho¸ kÐn bÞ ph©n gi¶i gi¶i phãng s¸n nonvµ ph¸t triÓn thµnh trïng tr− ëng thµnh. Toµn bé chu kú ph¸t triÓn cña Opisthorchis felineus kho¶ng 3 -4,5 th¸ng. ë mÌo trïng tr− ëng thµnh sèng 3 n¨m, ë ng− êi cã thÓ sèng 20 n¨m..

2.9.3. T¸c h¹i, ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnh Metacercaria ký sinh trong c¬ cña ç, chóng tËp trung nhiÒu ë l− ng däc cét sèng, ë bông vµ®u«i Ýt h¬n. NhiÒu quan s¸t cho thÊy Metacercaria ph©n bè bªn phÝa ph¶i nhiÒu h¬n phÝabªn tr¸i vµ ph©n bè ë ®é s©u 0,15 -0,25 cm, Ýt khi ph©n bè ë ®é s©u 0,3 cm. C− êng ®é vµ tûlÖ c¶m nhiÔm cã sù sai kh¸c gi÷a çc loµi, cã khi chØ gÆp mét vµi trïng cã khi ®Õn 1500trïng/ c¬ thÓ ç thËm chÝ cßn cao h¬n. Metacercaria cña Opisthorchis chñ yÕu ký sinh ë çn− íc ngät. Khi ký sinh lµm ¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng cua ç, lµm gi¶m gi¸ trÞ th− ¬ng phÈmcña ç vµ ®Æc biÖt lµ cã nguy c¬ truyÒn bÖnh cho ng− êi.

Opisthorchis ph©n bè réng r·i ë çc n− íc trªn thÕ giíi. BÖnh nµy l− u hµnh nhiÒu hay Ýt phôthuéc vµo tËp tÝnh ¨n ç gái vµ vÖ sinh m«i tr− êng. Søc chÞu ®ùng cña Metacercaria rÊt lín.Theo A.M. Schuminova, 1952 Êu trïng Metacercaria cã thÓ sèng trong dÞch d¹ dµy pH=2,54 trong diÒu kiÖn nhiÖt ®é 370C trong 2h. ë ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn thÊy ë Phó Yªn ,Ch©u §èc cã ng− êi nhiÔm s¸n Opisthorchis.

§Ó x¸c ®Þnh giai ®o¹n Metacercaria cña Opisthorchis tiÕn hµnh nh− bÖnh Clonorchosis.




2.9.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ §èi víi s¸n Opisthorchis ¸p dông ph− ¬ng ph¸p phßng lµ chñ yÕu: Dïng v«i tÈy ao, xö lý®¸y ao ®Ó diÖt ®éng vËt th©n mÒm, kh«ng nªn ¨n thÞt ç sèng.

Ph©n b¾c ph¶i ñ kü b»ng v«i tr− íc khi th¶ xuèng ao hå nu«i ç. Kh«ng nªn lµm nhµ vÖ sinh

trùc tiÕp trªn ao. Khi ph¸t hiÖn cã s¸n l¸ Opisthorchis, ph¶i trÞ bÖnh kÞp thêi tr¸nh l©y lan.2.10. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ trong mang ç Centrocestosis.

2.10.1. T¸c nh©n g©y bÖnhG©y bÖnh lµ Êu trïng ( Metcercaria) cña Centrocestus formosanus (Nishigori, 1924) ký sinhë mang ç. Bµo nang h×nh ovan, kÝch th− íc 0,16-0,23 x 0,125-0,178 mm. Gi¸c miÖng kÝchth− íc 0,039 x 0,05 mm; cã 32 gai lín xÕp so le chung quanh gi¸c miÖng, chiÒu dµi gai0,014-0,016 mm. Gi¸c bông cã kÝch th− íc 0,021-0,039 x 0,043 mm (h×nh 238).

2.10.2. Chu kú ph¸t triÓnCentrocestus formosanus tr− ëng thµnh ký sinh trong d¹ dµy, ruét cña ®éng vËt cã x− ¬ngsèng. S¸n tr− ëng thµnh ®Î trøng, trøng rÊt nhá h×nh bÇu dôc theo ph©n cña vËt chñ cuèi cïngvµo m«i tr− êng n− íc. Trong m«i tr− êng n− íc, trøng në ra Êu trïng Miracidium gÆp vËt chñtrung gian thø nhÊt lµ èc ( Melanoides tuberculata), nhê cã tiªm mao vµ c¬ quan khoan lç

Miracidium ®ôc thñng vá èc chui vµo xoang h« hÊp ®Õn xoang c¬ thÓ cña èc, miracidiumsinh s¶n v« tÝnh h×nh thµnh nhiÒu Êu trïng Redia. Redia sinh s¶n h×nh thµnh nhiÒu Cercaria.Cercaria (Êu trïng cã ®u«i) di chuyÓn ®Õn c¬ quan tiªu ho¸ cña èc. trong vßng 2 th¸ngCercaria rêi c¬ thÓ èc vµo n− íc sèng tù do mét vµi ngµy, nÕu gÆp vËt chñ trung gian thø 2 lµç, x©m nhËp vµo mang, ë ®©y nã ph¸t triÓn thµnh giai ®o¹n Metacercaria. Sau 2 -3 ngµy

Metacercaria t¹o thµnh líp vá bao bäc xung quanh thµnh bµo nang ë gèc vµ trªn t¬ mang. ënhiÖt ®é n− íc 15 -350C Êu trïng metacercaria ë trong ç kho¶ng 6-8 tuÇn, nÕu bµo nang

Metacercaria ®− îc ®éng vËt cã x− ¬ng sèng ¨n vµo, tíi t¸ trµng d− íi t¸c ®éng cña dÞch tiªu

ho¸ bµo bÞ ph©n gi¶i gi¶i phãng s¸n non vµ ph¸t triÓn thµnh trïng tr− ëng thµnh.

H×nh 306: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n l¸ song chñ Centrocestus fomosanus



Bïi Quang TÒ334

H×nh 307: S¸n l¸ song chñ Centrocestus fomosanus: A,B- Bµo nang Êu trïng trong mang ç;C- Bµo nang Êu trïng (metacercaria); D- gi¸c hót miÖng cña Êu trïng metacercaria; E- c¬ thÓÊu trïng khi ra khái bµo nang.

2.10.3. DÊu hiÖu bÖnh lý Metacercaria ký sinh trong mang cña ç, chóng tËp trung nhiÒu ë gèc vµ trªn çc t¬ mang(h×nh 307), lµm cho t¬ mang bÞ biÕn d¹ng , ¶nh h− ëng ®Õn h« hÊp cña ç. Ç bét − ¬ng sau 2-3 tuÇn, xuÊt hiÖn bµo nang ( Metacercaria) Centrocestus formosanus, bµo nang ë trªn mangç tõ 6-8 tuÇn.

2.10.4. Ph©n bè lan truyÒn bÖnhBÖnh s¸n l¸ song chñ ë mang ç ®· g©y thiÖt h¹i ®¸ng kÓ cho ç gièng nh − ç tr¾m cá, çmÌ, ç chÐp, ç tr«i, ç mÌ vinh, ç trª... VÝ dô th¸ng 6/1998 h¬n hai t¹ ç tr¾m cá h− ¬ng®− a tõ tr¹m thuû s¶n hå Nói Cèc ra nu«i lång ë ngoµi hå, sau 3 ngµy ç chÕt hÇu hÕt, nguyªnchÝnh ç bÞ nhiÔm Êu trïng Centrocestus formosanus ë mang 100%, bµo nang ký sinh dÇy®Æc trªn t¬ mang ç. BÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu ë ao nu«i bãn ph©n h÷u c¬ t− ¬i vµ tÈy dän ®¸y aokh«ng tèt.

2.10.5. ChÈn ®o¸n bÖnhChÈn ®oµn bÖnh nµy kiÓm tra mang ç d− íi kÝnh hiÓn vi thÊy râ bµo nang trªn gèc vµ t¬ mang.

2.10.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ

§èi víi s¸n Centrocestus formosanus ¸p dông ph− ¬ng ph¸p phßng lµ chñ yÕu: Dïng v«i tÈyao, xö lý ®¸y ao ®Ó diÖt ®éng vËt th©n mÒm, dïng ph©n h÷u c¬ ñ kü b»ng v«i tr − íc khi th¶xuèng ao hå nu«i ç. Kh«ng nªn lµm nhµ vÖ sinh trùc tiÕp trªn ao nu«i ç

C D E

A B




2.11. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ phæi ë cua

2.11.1. T¸c nh©n g©y bÖnhBé Fasiolata Shjabin et Schulz, 1937

Hä Paragonimidae Dollfus, 1939

Gièng Paragonimus Braun, 1899

Paragonimus westermanii (Kerbert, 1878), kÝch th− íc c¬ thÓ 9,5-14,7 x 5,27- 6,85mm, Êutrïng metacercaria ký sinh trong cua nói vµ t«m.

2.11.2. Chu kú ph¸t triÓnS¸n tr− ëng thµnh ký sinh trong phæi cña ng− êi vµ ®éng vËt cã vó. Trøng theo ®êm hoÆcph©n vµo m«i tr− êng n− íc ph¸t triÓn thµnh Êu trïng miracidium, Êu trïng redia ký sing trongèc phæi, Êu trïng cercaria tõ èc vµo cua t«m ph¸t triÓn thµnh Êu trïng metacercaria ë c¬,mang. Ng− êi vµ ®éng vËt cã vó ¨n cua nhiÔm Êu trïng metacercaria vµo d¹ dµy theo m¸uvµo phæi ph¸t triÓn thµnh trïng tr− ëng thµnh.

2.11.3. T¸c h¹i, ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnh

Kh«ng biÒu hiÖn râ dÊu hiÖu bÖnh lý. Trong c¬ cña cua cã nhiÒu Êu trïng s¸n l¸ phæi Paragonimus. BÖnh xuÊt hiÖn quanh n¨m.Çc loµi cua t«m n− íc ngät ®Æc biÖt lµ cua nói ë vïng T©y B¾c- S×n Hå. Tõ n¨m 1994-1998,NguyÔn V¨n §Ò vµ CTV (ViÖn sèt rÐt-ký sinh trïng-c«n trïng), Cao V¨n Viªn Vµ CTV(ViÖn Y häc l©m sµng çc bÖnh nhiÖt ®íi) ®· ph¸t hiÖn vïng S×n Hå cã bÖnh s¸n l¸ phæi l − uhµnh nÆng cho ®Õn nay ®· cã 12/21 x· cã bÖnh nh©n, víi tû lÖ ¨n cua n− íng 72,5%, tû lÖnhiÔm s¸n l¸ phæi trªn ng− êi lµ 6,4-7,4%, bÖnh nh©n trÎ em chiÕm 63,2%. Tû lÖ nhiÔm s¸nl¸ phæi trªn chã 18,2-33,3%. Tû lÖ cua nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ phæi 98,1%.

H. Kino vµ CTV, 1995; NguyÔn ThÞ Lª vµ CTV, 1997, lÇn ®Çu tiªn ®· m« t¶ hai loµi s¸n l¸

phæi thuéc gièng Paragonimus ( P. ohirai ký sinh ë lîn vµ P. heterotremus ký sinh ë chã).Cua nói Ranguna ( Ranguna) luongprabangensis lµ vËt chñ trung gian truyÒn bÖnh tû lÖnhiÔm Êu trïng s¸n l¸ phæi lµ 88,9%.

H×nh 308: Çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña s¸n l¸ phæi- Paragonemus westermani: A- ç thÓtr− ëng thµnh; B- trøng; C- miracidium; D- redia giµ; E,F- metacercaria trong cua; G- çcloµi vËt chñ trung gian thø hai- cua nói; H- èc- vËt chñ trung gian thø nhÊt.2.11.4. Phßng trÞ bÖnhDiÖt èc lµ vËt chñ trung gian, kh«ng dïng ph©n h÷u c¬ t− ¬i bãn cho ao nu«i ç.

A

B

CD

H

GFE



Bïi Quang TÒ336

3. BÖnh do líp s¸n d©y Cestoidea Rudolphi, 1808 ký sinh g©ybÖnh ë ®éng vËt thñy s¶n.

• §Æc ®iÓm chung:

Líp s¸n d©y c¬ thÓ dµi, dÑp, c¬ thÓ cã nhiÒu ®èt. Còng cã mét sè gièng loµi kh«ng ph©n ®èt.§Çu biÕn ®æi thµnh çc c¬ quan b¸m nhiÒu d¹ng kh¸c nhau. Mçi ®èt cã ®Çy ®ñ c¬ quan sinhdôc ®ùc çi. Trïng tr− ëng thµnh ký sinh trong ruét ®éng vËt cã x− ¬ng sèng.

H×nh d¹ng bªn ngoµi: C¬ thÓ s¸n d©y nh×n chung dÑp l− ng bông, cã mét sè Ýt h×nh èng trßn,chiÒu dµi c¬ thÓ 0,5 -1 cm, cã con trªn 10 cm, gåm 3 bé phËn : ®èt ®Çu, ®èt cæ vµ ®èt th©n.

§èt ®Çu lµ ®èt ®Çu tiªn ë phÝa tr− íc c¬ thÓ, lµ bé phËn chñ yÕu ®Ó sinh tr− ëng cña s¸n d©y,nã ®− îc chuyªn ho¸ ®Ó b¸m vµo ký chñ.CÊu t¹o ®èt ®Çu rÊt ®a d¹ng tuú theo tõng bé nh− d¹ng gi¸c hót, d¹ng r·nh hót, d¹ng l¸ hót. Cã chñng lo¹i cßn kÐo dµi thµnh m«i vµ mãc, métsè chñng lo¹i ®èt ®Çu tho¸i ho¸ hoÆc ph¸t triÓn kh«ng hoµn toµn (H×nh 309)

§èt cæ: d− íi ®èt ®Çu lµ ®èt cæ, th− êng ®èt cæ nhá, dµi ranh giíi víi ®èt ®Çu kh«ng râ rµng,®o¹n d− íi ®èt cæ kh«ng ngõng sinh s¶n ra ®èt míi do ®ã nÕu çc ®èt bÞ ®øt chØ cßn ®èt cæcòng cã thÓ ph¸t triÓn thµnh c¬ thÓ míi hoµn chØnh.

§èt th©n: sau ®èt cæ lµ ®èt th©n, sè l− îng ®èt th©n cã thÓ rÊt nhiÒu,®èt th©n cµng gÇn ®èt cæcµng non, cµng xa ®èt cæ cµng giµ . Trong çc ®èt th©n l¹i cã ®èt ch− a thµnh thôc, ®èt ®·thµnh thôc vµ ®èt chÝn. çc ®èt chÝn ë ®o¹n sau, bªn trong çc ®èt chøa ®Çy trøng dÔ dµngt¸ch khái c¬ thÓ mÑ ra ngoµi.

CÊu t¹o bªn trong: C¬ thÓ s¸n d©y kh«ng cã thÓ xoang, bao biÓu m« c¬ cã biÓu m« ch×m.

Líp ngoµi cïng cña c¬ thÓ lµ phÇn nguyªn sinh chÊt, h×nh thµnh nhiÒu nh− l«ng lµm t¨ngdiÖn tÝch hÊp thô dinh d− ìng cña c¬ thÓ s¸n d©y, tiÕp theo lµ líp c¬ do c¬ vßng c¬ däc .Ngoµi ra cßn cã c¬ l− ng bông, nhu m« ®Öm chÌn gi÷a c¬ thÓ, néi quan, trong cã nhiÒu h¹tglucogen vµ cã thÓ ®¸ v«i trung hoµ acid cña dÞch tiªu ho¸.

H×nh 309: Çc d¹ng ®Çu cña s¸n d©y-Cestoda. A- gi¸c b¸m cña Silurotaenia siluri;B- ®Çu s¸n Caryophyilaeus laticeps; C- ®Çu

s¸n Bothriocephalus scorpli; D- Vßi cña Tetrarhynchus; E- mãc b¸m cña s¸n Triaenophorus meridionalis.

A B

H×nh 310: C¬ quan sinh dôc cña s¸n d©y: A-s¸n d©y kh«ng ph©n ®èt; B- s¸n d©y ph©n®èt: (1- Tinh hoµn; 2- TuyÕn no·n hoµng; 3-èng dÉn tinh; 4- Tói gai giao phèi; 5- Gai

giao phèi; 6- Tö cung; 7- Tói nhËn tinh; 8-Buång trøng; 9- TuyÕn vá; 10- ¢m ®¹o; 11-tói tinh; 12- ©m ®¹o).

HÖ thèng thÇn kinh: thÇn kinh trung − ¬ng cã ®«i h¹ch n·o ë phÇn ®Çu vµ cã cÇu nèi víinhau, tõ ®ã cã çc d©y thÇn kinh ®Õn c¬ quan b¸m, çc ®«i d©y thÇn kinh ch¹y däc c¬ thÓ®Õn tËn cïng phÝa sau. Ph¸t triÓn nhÊt cã d©y thÇn kinh bªn. Gi÷a çc d©y thÇn kinh cã cÇu

A

B

C

D

E




nèi ngang. Tõ d©y thÇn kinh cã nhiÒu nh¸nh h×nh thµnh m¹ng thÇn kinh dµy d− íi tÇngnguyªn sinh chÊt. Gi¸c quan kÐm ph¸t triÓn, lµ çc tÕ bµo c¶m gi¸c r¶i r¸c kh¾p c¬ thÓ vµ tËptrung h¬n ë phÇn ®Çu.

HÖ thèng bµi tiÕt lµ nguyªn ®¬n thËn, cã 2 èng bµi tiÕt ch¹y däc c¬ thÓ ë phÝa bông ®æchung ra ngoµi ë lç bµi tiÕt cuèi c¬ thÓ. Hai èng bµi tiÕt phÇn ®Çu quay 180 0 ch¹y däc bê l− ng h− íng vÒ phÝa sau vµ bÞt kÝn ë tËn cïng. Do cã cÊu t¹o nh− vËy nªn dÔ nhÇm lÉn s¸nd©y cã 4 èng bµi tiÕt. Mçi ®èt cã èng bµi tiÕt ngang. §æ vµo èng bµi tiÕt cã çc nh¸nh nhátËn cïng b»ng tÕ bµo ngän löa n»m trong nhu m« ®Öm.

HÖ thèng sinh dôc (h×nh 310): HÖ thèng sinh dôc cña s¸n d©y biÕn ®æi t− ¬ng ®èi lín. §¹i béphËn gièng loµi ®ùc çi trªn cïng c¬ thÓ. Cã mét sè s¸n d©y kh«ng ph©n ®èt(Caryophyllaeus) cã mét hÖ c¬ quan sinh dôc. Cßn mét sè loµi kh«ng chia ®èt kh¸c nh−

Ligula sp cã nhiÒu c¬ quan sinh dôc xÕp däc theo c¬ thÓ. Çc loµi s¸n d©y cã nhiÒu ®èt, trªnmçi ®èt cã mét hÖ c¬ quan sinh dôc hoµn chØnh. PhÇn lín c¬ quan sinh dôc ®ùc chÝn tr− íc.Sau khi giao phèi, c¬ quan sinh dôc ®ùc lÉn vµo trong nhu m« ®Öm nªn çc ®èt sau th− êngchØ thÊy c¬ quan sinh dôc çi. §o¹n cuèi mçi ®èt tö cung chøa ®Çy trøng c¬ quan sinh dôc®ùc cã tinh hoµn, èng dÉn tinh nhá vµ èng dÉn tinh lín, tói ch− a tinh. §o¹n cuèi èng dÉn

tinh lµ c¬ quan giao phèi (penis). Lç sinh dôc ®ùc c¹nh lç ©m ®¹o. Sè l− îng cña tinh hoµnlµ chØ tiªu quan träng cña ph©n lo¹i s¸n d©y. KÝch th− íc vµ vÞ trÝ cña tói giao phèi còng lµ®Æc ®iÓm ®Ó ph©n lo¹i gièng loµi.C¬ quan sinh dôc çi gåm 1 ®«i buång trøng , tuyÕn no·n hoµng, tuyÕn melis, tö cung, lçsinh dôc. Buång trøng ®æ vµo ootyp ë cuèi ®èt. èng dÉn no·n hoµng còng ®æ vµo ootyp. ¢m®¹o b¾t ®Çu tõ huyÖt sinh dôc lµ ®− êng vµo cña tinh trïng khi thô tinh còng ®æ vµo ootyp.Trªn thµnh cotyp cßn cã tuyÕn Melis, trøng vµ tinh trïng gÆp nhau, thô tinh trong ootyp sau®ã chuyÓn ra tö cung vµ b¾t ®Çu ph¸t triÓn (H×nh 310).

Chu kú ph¸t triÓn : chu kú ph¸t triÓn cña s¸n d©y kh«ng gièng nhau, chóng cÇn thay ®æi kýchñ trung gian. S¸n d©y ngoµi giao phèi trªn cïng c¬ thÓ, cã mét sè gièng loµi cã giao phèikh¸c c¬ thÓ.

Líp phô s¸n d©y kh«ng ®èt: nh− s¸n Amphilina foliac chu kú ph¸t triÓn cña líp s¸n d©ykh«ng ®èt trøng theo chu kú chui ra m«i tr− êng trøng dµi kh«ng cã n¾p, vá trøng lµ mµngmáng, mét ®Çu trøng cã cuèng nhá. Trøng cã Êu trïng 10 mãc, cã l«ng t¬, trøng bÞ ký chñtrung gian lµ Dikerogammarus haemobaplus, Gammarus platycheir ¨n vµo, vá vì ra Êutrïng chui qua thµnh ruét vµo xoang, mÊt tiªm mao,biÕn thµnh Êu trïng gièng c¬ thÓ tr− ëngthµnh, çc mãc nhá cña Êu trïng vÉn cßn l− u l¹i ë ®o¹n sau c¬ thÓ, c¬ thÓ biÕn ®æi dÇn dÇnvµ lín lªn. Ký chñ cuèi cïng ¨n ph¶iký chñ trung gian th× bÞ c¶m nhiÔm.

Líp phô s¸n d©y nhiÒu ®èt (Cestoidea): Trong líp phô s¸n d©ynhiÒu ®èt lÊy bé Pseudophyllidae ®Ó

lµm ®¹i diÖn. Trøng cña bé nµy cã n¾p,trøng theo ph©n cña ký chñ cuèi cïngra m«i tr− êng n− íc, në ra Êu trïngh×nh cÇu, cã mãc (Coracidium). C¬ thÓcña Êu trïng cã tiªm mao, ®o¹n sau cã3 ®«i mãc, sèng tù do trong n− íc métthêi gian ng¾n bÞ ký chñ trung gian thø nhÊt lµ gi¸p x¸c thÊp Copepoda hoÆcgiun Ýt t¬ ¨n vµo, mÊt l«ng t¬, l¸ch quathµnh ruét vµo xoang c¬ thÓ ph¸t triÓnthµnh Êu trïng h×nh giun bÐ cã 6 mãcë cuèi gäi lµ Procercoid . Ký chñ trunggian thø 2 ¨n Copepoda hoÆc giun Ýt t¬ cã nhiÔm Êu trïng Procercoid . Ký chñcuèi cïng ¨n ç cã nhiÔm nang vµ s¸nvµo trong c¬ thÓ ph¸t triÓn thµnh trïngtr− ëng thµnh (H×nh 311)

H×nh 311: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n d©y nhiÒu®èt: A,B- giai ®o¹n h×nh thµnh Êu trïng cã mãcCoracidium; C- Coracidium; D- Êu trïngProcercoid trong xoang c¬ thÓ Cyclops; E- Êutrïng Plerocercoid; F- Êu trïng h×nh thµnh ®èt-Procercoid.



Bïi Quang TÒ338

Sù kh¸c biÖt hai giai ®o¹n Êu trïng chñ yÕu Procercoid cã ®u«i cßn Plerocercoid kh«ng®u«i. S¸n d©y thuéc bé Pseudophyllidae, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn qua 2 - 3 ký chñ, ký chñ trunggian thø I lµ ®éng vËt kh«ng x− ¬ng sèng. Ký chñ trung gian II cuèi cïng lµ ®éng vËt cãx− ¬ng sèng.

3.1. BÖnh s¸n d©y kh«ng ph©n ®èt Caryophyllaeosis vµ Khawiosis3.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Bé Caryophyllaeidea Ben in Olsson 1893

Hä Caryophyllaeidae Leuckart, 1878Gièng Caryophyllaeus M iiller, 1787Gièng Khawia Hsii, 1935

Bé phËn sinh dôc çi lµ mét buång trøng cã d¹ng ch÷ H, ph©n bè ë phÝa sau c¬ thÓ, cã tö cung uèn khóc ®æ ra c¬ quan giao cÊu , cã lç ®Î. TuyÕn no·n hoµng h×nh bÇu dôc nhá h¬ntinh hoµn ph©n bè ë kh¾p c¬ thÓ. KÝch th− íc c¬ thÓ kh¸c nhau tuú theo loµi.

Caryophyllaeus fimbriceps 10 -25mm, réng 1 -1,5mm. Khawia sinensis Hsü, 1935, phÝatr− íc cã thÓ ph©n ra nhiÒu thuú kh«ng râ rµng, kÝch th− íc c¬ thÓ 1,07-1,28 x 8-10 mm;buång trøng h×nh ch÷ "H".

3.1.2. Chu kú ph¸t triÓnQu¸ tr×nh ph¸t triÓn Caryophyllaeus vµ Khawia cã qua mét ký chñ trung gian, trïng tr− ëngthµnh ký sinh ë ç, trøng cña s¸n d©y h×nh bÇu dôc, cã n¾p ®Ëy trøng cña loµiCaryophyllaeus laticeps cã kÝch th− íc 0,054 - 0,062 x 0,038 - 0,043, trøng theo ph©n cña çvµo m«i tr− êng n− íc, ë trong n− íc trøng në ra Êu trïng 6 mãc (t− ¬ng ®− ¬ng víi Êu trïng 10mãc). Ê u trïng 6 mãc b¬i léi tù do trong n− íc gÆp ký chñ trung gian lµ giun Ýt t¬ nh− :

Tubifex tubifex, Tubifex baratus, Limnodrillus claparedeanus, Psammorictis albicola,

Limnodrillus hoffmeisteri... Ê u trïng vµo èng tiªu ho¸, vµo xoang c¬ thÓ cña ký chñ trunggian mÊt l«ng t¬, mÊt mãc biÕn thµnh Êu trïng Procercoid trong kho¶ng thêi gian 3- 4th¸ng. C¬ thÓ Êu trïng Procercoid h×nh trßn, chiÒu dµi 1 -5 mm, nã cã thÓ lín dÇn, tån t¹itrong c¬ thÓ giun Ýt t¬ mét thêi gian kh¸ dµi.Ç ¨n ph¶i giun Ýt t¬ nhiÔm Êu trïng Procercoid cña s¸n Caryophyllaeus vµo ruét qua 1,5 -2 th¸ng th× Êu trïng Procercoid ph¸t triÓn thµnh trïng tr− ëng thµnh, cã thÓ ký sinh trong ç1 -3 n¨m (h×nh 312).S¸n d©y Caryophyllaeuscã c¬ thÓ dµi mµu tr¾ngs÷a, kh«ng ph©n ®èt, phÇn®Çu ph©n lµm nhiÒu thuú,

cæ ng¾n kh«ng cã c¬ quantiªu ho¸. C¬ quan sinhdôc l− ìng tÝnh, chØ cãmét hÖ thèng c¬ quansinh dôc. Bé phËn sinhdôc ®ùc cã nhiÒu tinhhoµn h×nh trßn, èng dÉntinh ®æ vÒ c¬ quan giaocÊu ë gi÷a c¬ thÓ. A B

H×nh312: A- Caryophyllaeus fimbriceps; B- Khawia sinensis




3.1.3. T¸c h¹i, ph©n bè vµ chÈn®o¸n

§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnhCaryophyllaeus, Khawia cÇn gi¶i phÉuç, kiÓm tra ruét vµ xoang, c¬ thÓ lín

cã thÓ ph¸t hiÖn b»ng m¾t th− êng, c¬ thÓ bÐ ph¶i kiÓm tra d− íi kÝnh hiÓn vi.Ç bÞ c¶m nhiÔm s¸n d©y ë tr¹ng th¸inhÑ triÖu chøng kh«ng râ rµng. C¶mnhiÔm nÆng, sè l− îng trïng nhiÒu sÏlµm cho ruét t¾c. Lµm cho c¬ thÓ thiÕum¸u, ç bÞ gÇy. Caryophyllaeus,

Khawia th− êng ký sinh trong ruétnhiÒu loµi ç n− íc ngät ngoµi ra cßnt×m thÊy trong xoang ë ç biÓn vµ çn− íc lî Ýt gÆp. H×nh 313: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n d©y kh«ng ®èt

Khawia vµ Caryophyllaeus (a- trøng; в,б-giun vËtchñ trung gian)

Caryophyllaeus, Khawia ph©n bè réng r·i trong çc thuû vùc. ë n− íc ta ph¸t hiÖn trªn métsè ç n− íc ngät: ç chÐp, ç diÕc. Ç trªn 2 tuæi, tû lÖ c− êng ®é c¶m nhiÔm rÊt cao, chóngt«i kiÓm tra ç chÐp ë Hå T©y Hµ Néi cì 0,5 kg/con trë lªn gÆp tû lÖ c¶m nhiÔm 10 -30trïng Caryophyllaeus thËm chÝ cã con trªn 100 s¸n Caryophyllaeus ruét ç phång to.

3.1.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ §Ó phßng trÞ bÖnh nµy, cÇn ph¶i tiªu diÖt ký chñ trung gian, trøng vµ Êu trïng b»ng çch c¶it¹o ao, ph¬i ®¸y ao. §Ó trÞ bÖnh nµy, theo N.P Serbin,1965 dïng 80 mg Phenolthyazin cho 1ç 3 tuæi ¨n 1- 2 ngµy.

3.2. BÖnh s¸n d©y ph©n ®èt Bothriocephalosis

3.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Bé Pseudophyllidea Carus, 1863

Hä Bothriocephalidae Blanchard, 1849Gièng Bothriocephalus Rud, 1808

Gièng Bothriocephalus ký sinh trªn ç th− êng gÆp loµi Bothriocephalus gowkongensis. C¬ thÓ cña loµi nµy h×nh dµi 20 -230mm, ph©n ®èt vµ ®èt kÐo dµi h×nh chuçi. C¬ thÓ chia lµm 3phÇn ®èt ®Çu, ®èt th©n, ®èt cæ. §èt cæ kh«ng râ.

§èt ®Çu th− êng lín, cã d¹ng h×nh tim, cã 2 r·nh ngo¹m ë hai bªn ®Ó b¸m ch¾c vµo tæ chøccña ký chñ. Th©n cã mµu tr¾ng s÷a, dµi, ®− îc ph©n ra lµm nhiÒu ®èt, ®èt cµng gÇn cµng nhá,ng¾n. §èt cµng xa ®Çu cµng lín vµ dµi. Sè ®èt nhiÒu hay Ýt phô thuéc vµo chiÒu dµi c¬ thÓ.C¬ thÓ dµi 3mm cã 8 ®èt th©n, c¬ thÓ dµi 5 -8,5 mm cã kho¶ng 18 -23 ®èt, dµi 20 -27mm cã45 -56 ®èt th©n.

Bothriocephalus kh«ng cã c¬ quan tiªu ho¸, sù tiªu ho¸ thùc hiÖn b»ng thÈm thÊu qua toµnbé bÒ mÆt c¬ thÓ.

C¬ quan sinh dôc: Bothriocephalus cã nhiÒu ®èt th©n, mçi ®èt th©n cã mét c¬ quan sinh dôchoµn chØnh. Çc ®èt cµng gÇn ®Çu cµng non, cµng xa ®Çu cµng giµ, ®èt cuèi cïng giµ nhÊt.§èt sinh dôc ®− îc h×nh thµnh tõ ®èt nµo phô thuéc vµo chiÒu dµi c¬ thÓ. C¬ thÓ dµi 10mmth× ®èt cã c¬ quan sinh dôc b¾t ®Çu h×nh thµnh tõ ®èt thø 6 -9. C¬ thÓ dµi 20 -30mm th× ®èt

cã c¬ quan sinh dôc b¾t ®Çu h×nh thµnh tõ ®èt thø 9 -16 ®èt cã chöa tõ 41 -45. C¬ thÓ dµi 79-200mm th× ®èt cã c¬ quan sinh dôc b¾t ®Çu h×nh thµnh tõ ®èt thø 76 -79. §èt cã chöa tõ 107 -194. §èt ch− a thµnh thôc cã chiÒu réng lín h¬n chiÒu dµi. Mçi ®èt thµnh thôc cã méthÖ thèng sinh dôc ®ùc vµ çi hoµn chØnh. Bé phËn sinh dôc ®ùc lµ nhiÒu tinh hoµn h×nh cÇuph©n bè ë hai bªn mçi ®èt, sè l− îng tinh hoµn trªn mçi ®èt kh¸c nhau theo loµi. VÝ dô

Bothriocephalus gowkongensis cã 50 -90 tinh hoµn, Bothriocephalus scorpii cã 30 -60 tinhhoµn.



Bïi Quang TÒ340

¢m kinh vµ ©m ®¹o cïng cã lç ®æ vµo xoang sinh dôc . C¬ quan sinh dôc çi cã buångtrøng h×nh ch÷ U ë gÇn phÝa sau mçi ®èt. Tö cung uèn cong h×nh ch÷ S, tuyÕn no·n hoµngnhá h¬n tinh hoµn, ph©n bè ë hai bªn mçi ®èt. KÝch th− íc cña c¬ thÓ lín nhá thay ®æi theoloµi: Bothriocephalus gowkongensis dµi 20 -230 mm, réng 0,5 -1,2 mm. Bothriocephalusclaviceps dµi 100 -540 mm, réng 2- 3 mm, Bothriocephalus scopii dµi 50 - 900mm, réng 1,3- 6mm (h×nh 314).

H×nh 314: S¸n d©y Bothriocephalus gowkongensis A. §èt ®Çu; B. §èt ch− a thµnh thôc; C. §èt thµnh thôc:1- TuyÕn no·n hoµng; 2- tö cung; 3- tinh hoµn; 4- tói tö cung;5- Trøng; 6- TuyÕn vá; 7- ©m ®¹o; 8- TuyÕn Melis; 9- Buångtrøng


S¸n d©y Bothriocephalus ®Î trøng vµ trøng cïng çc ®èt giµ theo ph©n cña ký chñ sau cïngvµo n− íc. Th− êng c¬ thÓ ®øt mçi lÇn 5 -6 ®èt vµ sè l− îng trøng lªn tíi hµng v¹n. Trøng cãmµu tr¾ng x¸m, h×nh bÇu dôc, cã n¾p ®Ëy kÝch th− íc trøng cña B. gowkongensis 0,053 -0,364mm.

H×nh 315: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n d©y Bothriocephalus: a- trøng s¸n; b- Êu trïng 6 mãccoracidium; c- gi¸p x¸c vËt chñ trung gian vµ procecoid; d- ç- vËt chñ cuèi cïng.

A

B

C1

2

3

4

9

7

5

6

8

d

b

c




Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña Bothriocephalus phøc t¹p, cã qua çc giai ®o¹n Êu trïng vµ ký chñkh¸c nhau. Trøng cña Bothriocephalus ë ®iÒu kiÖn kh«, 18 -20 0C, sau 15 -20 h th× chÕt.Trong ®iÒu kiÖn dung dÞch NaCl 1% sau 12h, trøng sÏ chÕt. ë nhiÖt ®é 14 -15 0C trong n− ícsau 10- 28 ngµy në ra Êu trïng 6 mãc Coracidium, ë nhiÖt ®é 28 -30 0C sau 3 -5 ngµy trøngnë ra Êu trïng 6 mãc. Êu trïng 6 mãc h×nh cÇu, cã l«ng t¬, phÝa sau cã 6 mãc h×nh l− ìi liÒm,

ë trong n− íc, nã cã thÓ sèng 2 ngµy, nÕu bÞ çc loµi gi¸p x¸c Mesocyclops, leucokartii vµthermocyclops tachokuensis, macrocyclops albidus, Eucyclops marculoides, Acanthocyclops vernalis... ¨n vµo ruét sau 5 ngµy ph¸t triÓn thµnh Procecoid. Êu trïng Procecoid dµi, cã 3 ®«i mãc, cã ®u«i, phÝa tr− íc cã tuyÕn khoan. Procecoid ë trong c¬ thÓ cyclops, ç ¨n cyclops cã c¶m nhiÔm d− íi t¸c dông cña dÞch tiªu ho¸, Êu trïng ®− îc gi¶itho¸t ra ruét . Sau 20 -25 ngµy ph¸t triÓn thµnh Êu trïng tr− ëng thµnh, ë nhiÖt ®é 28 -290C,sau 21 - 23 ngµy tuyÕn sinh dôc thµnh thôc vµ b¾t ®Çu ®Î trøng. Thêi gian sèng cña Êu trïng

Procecoid phô thuéc vµo tuæi thä cña cyclops. Cßn chu kú ph¸t triÓn cña s¸n Bothriocephalus phô thuéc nhiÒu vµo nhiÖt ®é .

3.2.3. T¸c h¹i, ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnh.§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh, cÇn gi¶i phÉu ruét ç ®Ó quan s¸t b»ng m¾t th − êng, cã thÓnh×n thÊy sau ®ã b»ng kÝnh hiÓn vi. S¸n Bothriocephalus ký sinh trong ruét, ®«i khi trongxoang c¬ thÓ cña nhiÒu loµi ç nuíc ngät nh− mÌ tr¾ng, mÌ hoa, tr¾m cá, ç chÐp, ç vÒn...vµ ký sinh ë mét sè loµi ç biÓn. ë ç biÓn ng− êi ta ®· gÆp mét sè loµi nh− : B.scorpii, B.salmonis, B. scarpius...

Khi ký sinh víi c− êng ®é thÊp, t¸c h¹i chñ yÕu cña nã lµ hót chÊt dinh d− ìng cña ký chñ,¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng khi c¶m nhiÔm víi c− êng ®é cao, ruät phång to, tói d¹ dµy®− êng kÝnh t¨ng 3 lÇn. TÕ bµo tæ chøc ruét bÞ ph¸ huû, thµnh ruét bÞ máng, träng l − îng c¬ thÓ gi¶m. TÕ bµo s¾c tè ®en t¨ng. Ç cã hiÖn t− îng thiÕu m¸u, ç th− êng t¸ch ®µn hay næi®Çu lªn mÆt n− íc ®íp kh«ng khÝ. ç bá ¨n, nÆng cã thÓ chÕt. ë Trung quèc Bothriocephalus ký sinh trªn ç ë çc giai ®o¹n ç gièng lµm cho ç gièng tr¾m cá chÕt nghiªm träng. Theo

O.N.Bauer, 1969 ë ç khoÎ l− îng hång cÇu chØ chiÕm 28 %. Bothriocephalus cßn tiÕt chÊt®éc ph¸ ho¹i tÕ bµo tæ chøc cña ç. Bothriocephalus ph©n bè réng ë çc n− íc trªn thÕ giíi.ë n− íc ta gÆp ký sinh trªn ç chÐp, ç trª, ç qu¶, ç m¨ng, l− ¬n vµ c¶ trªn ç biÓn.

3.2.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ§Ó phßng trÞ bÖnh Bothriocephalus cÇn ¸p dông çc biÖn ph¸p phßng chung, ngoµi ra cÇntiÕn hµnh mét sè biÖn ph¸p sau:• Tr− íc khi th¶ ç nhÊt lµ giai ®o¹n − ¬ng nu«i ç h− ¬ng, ç gièng cÇn tiÕn hµnh tÈy dän

ao, tiªu diÖt ký chñ trung gian. Cã thÓ dïng v«i t«i 100 kg/1000m2 hoÆc Ca(OCl)2 20kg/1000 m2 sau khi tÈy v«i cho ao trong mét thêi gian kho¶ng 45 -50 ngµy(ë nhiÖt ®é20 -220C cyclops cã tuæi thä kho¶ng 35 ngµy, trøng cyclops në kho¶ng 10 ngµy víi thêi

gian ®ã 45 ngµy cã thÓ tiªu diÖt hÕt ký chñ trung gian).• Dïng h¹t bÝ ®á, cø 250 gr h¹t bÝ ®á +500 gr çm trén cho v¹n ç gièng 9cm ¨n liªn tôc 3

ngµy.

3.3. BÖnh Êu trïng s¸n d©y trong néi t¹ng ç Diphyllobothriosis

3.3.1. T¸c nh©n g©y bÖnhBé Pseudophyllidae Carus, 1863

Hä Diphyllobothriidae Liche, 1910Gièng Diphyllobothrium Cobbold, 1857

G©y bÖnh Diphyllobothriosis ë ç lµ giai ®o¹n Êu trïng pleurocercoid cña s¸n tr− ëng thµnhthuéc gièng Diphyllobothrium, chiÒu dµi çc loµi thay ®æi Diphyllobothrium latum dµi 0,5-1m, réng 5-15 m. Diphyllobothrium dendrriticum dµi 7 -15 m, Diphyllobothrium strictum dµi2 -10 m. Nh×n chung c¬ thÓ s¸n d©y Diphyllobothrium dµi, cã nhiÒu ®èt, ®èt ®Çu h×nh trßn,cã hai ®− êng r·nh hót s©u. PhÇn cæ m¶nh vµ dµi. Mçi ®èt th©n cã ®Çy ®ñ hÖ thèng c¬ quansinh dôc. C¬ quan sinh dôc ®ùc cã rÊt nhiÒu tinh hoµn h×nh trßn, ph©n t¸n hai bªn mÆt l− ng



Bïi Quang TÒ342

cña mçi ®èt, cã èng dÉn tinh nhá tËp trung tËp trung vÒ èng dÉn tinh lín ®æ vµo tói giaophèi. Bé phËn sinh dôc çi cã hai buång trøng ®èi xøng nhau ë mÆt bông phÇn sau cña mçi®èt. ¢m ®¹o lµ mét ®− êng ch¹y däc mçi ®èt. Bé phËn sinh dôc ®ùc chÝn sím h¬n bé phËnsinh dôc çi nªn cã sù giao phèi chÐo gi÷a hai ®èt.

3.3.2. Chu kú ph¸t triÓn (h×nh 316)Do kh«ng cã lç ®Î nªn trøng cña Diphyllobothrium thµnh thôc cïng ®èt giµ theo ph©n cñaký chñ sau cïng ra m«i tr− êng n− íc. Trøng h×nh bÇu dôc, cã n¾p ®Ëy, kÝch th− íc lín nhátuú theo loµi, sau kho¶ng 1 -2 tuÇn, trøng në ra Êu trïng Coracidium cã tiªm mao vµ 6 mãcb¬i léi trong n− íc 1 thêi gian bÞ çc loµi gi¸p x¸c copepoda ¨n Êu trïng 6 mãc vµo nh− :

Diaptomus gracilis, Diaptomus coeruleus, cyclops scutifer, Mesocyclops orthonoides... Êutrïng tiªm mao 6 mãc vµo ruét råi ®Õn xoang mÊt tiªm mao vµ mãc biÕn thµnh Êu trïng

Procercoid c¬ thÓ dµi cã ®u«i.

Ç ¨n gi¸p x¸c cã nhiÔm Êu trïng Procercoid vµo c¬ thÓ, mét sè Êu trïng Procercoid b¸m

ch¾c vµo d¹ dµy, ruét, mét sè ph¸ thµnh ruét chui vµo xoang c¬ thÓ vµ mét sè néi quan nh− gan, tuyÕn sinh dôc, c¬ cña ç ph¸t triÓn thµnh Plerocercoid . Ng− êi vµ ®éng vËt ¨n ç cãnhiÒu Plerocercoid ch− a nÊu chÝn, vµo ruét ®Çu chui ra b¸m ch¾c vµo thµnh ruét, sau 2 tuÇnph¸t triÓn thµnh Diphyllobothrium tr− ¬ng thµnh, c¬ thÓ rÊt dµi.

3.3.3. T¸c h¹i vµ ph©n bè bÖnhT¸c h¹i chñ yÕu víi con ng− êi, s¸ncã thÓ mãc vµo thµnh ruét g©y viªmloÐt, tiÕt ®éc tè, hót dinh d− ìng, sè l− îng ký sinh nhiÒu cã thÓ g©y t¾cruét. Diphyllobothrium latum ph©n

bè nhiÒu ë çc n− íc xø l¹nh nh− PhÇn Lan, Ph¸p, ý, Liªn x«, Trungquèc, NhËt, phæ biÕn nhÊt ë PhÇnlan, d©n c− m¾c bÖnh nµy cã thÓ lªn®Õn 14%. Giai ®o¹n Plerocercoid ký sinh trong xoang c¬ vµ nhiÒu c¬ quan kh¸c cña ç. ë n− íc ta ®¸ngchó ý lµ s¸n d©y Diphyllobothriummasnoni giai ®o¹n Êu trïng

Plerocercoid ký sinh ë gi¸p x¸c,giai ®o¹n Plerocercoid ký sinh

trong Õch, nh¸i. Mét sè vïng d©n c− miÒn nói, quen dïng thÞt Õch ®¾plªn m¾t ®Ó ch÷a bÖnh ®au m¾t do®ã s¸n vµo sèng ë m¾t ng− êi g©ybÖnh u s¸n nh¸i. S¸n tr− ëng thµnhký sinh trong ruét chã mÌo, thó ¨nthÞt.

3.3.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞPhßng bÖnh theo ph− ¬ng ph¸pphßng bÖnh tæng hîp.

H×nh 316: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n d©y Diphyllobothrium (theo V.IA. Linnhic, 1977)1-5- ng− êi vµ ®éng vËt cã vó- vËt chñ cuèi cïng; 6,7-gi¸p x¸c- vËt chñ trung gian thø nhÊt; 8-10- ç- vËtchñ trung gian thø II; 12- Êu trïng s¸n d©y trong c¬

ç; 13- ®èt s¸n chÝn thµnh thôc; 14- trøng; 15-coracidia; 16- procercoid; 17- plerocercoid; 18- ®Çucña Êu ttrïng s¸n d©y; 19- s¸n d©y tr− ëng thµnh.




3.4. BÖnh s¸n d©y Ligulosis

3.4.1. T¸c nh©n g©y bÖnhBé Pseudophyllidae Carus, 1863

Hä Diphyllobothriidae Liche, 1910

Gièng Ligula Bloch, 1728S¸n h×nh d¶i dµi mµu tr¾ng, chiÒu dµi tíi 1m, chiÒu réng 1,5cm. §Çu nhá nhän gÇn h×nh tamgi¸c. Th©n chia ®èt kh«ng râ, gi÷a l− ng vµ bông cã mét m¸ng däc h¬i lâm xuèng (h×nh317B). S¸n tr− ëng thµnh ký sinh ë chim n− íc, ç lµ vËt chñ trung gian thø hai.

3.4.2. Chu kú ph¸t triÓnTrøng s¸n theo ph©n chim ra m«i tr− êng n− íc, në thµnh Êu trïng mãc c©u Coracidium, Êutrïng b¬i tù do trong n− íc. Gi¸p x¸c Cyclops ¨n Êu trïng ph¸t triÓn th¸nh Êu trïngProcercoid. Ç ¨n gi¸p x¸c nhiÔm procercoid, Êu trïng vµo xoang bông ph¸t triÓn thµnh Êutrïng plerocercoid. Chim ¨n ç nhiÔm plerocercoid ph¸t triÓn thµnh s¸n d©u tr− ëng thµnh(h×nh 317C).

H×nh 317: A- ç diÕc nhiÔm s¸n d©y Ligula;B- s¸n d©y Ligula; C- chu kú ph¸t triÓn cñas¸n d©u Ligula (1- trøng, 2- coracidium, 3-gi¸p x¸c vµ procercoid, 4- ç vËt chñ trunggian thø 2, 5- chim vËt chñ cuèi cïng.

3.4.3. T¸c h¹i vµ ph©n bè bÖnh vµ chÈn ®o¸n bÖnhPlerocercoid ký sinh trong xoang bông ç lµm cho bông ç ph×nh to. BÖnh nÆng ç b¬i léi lê ®ê hoÆc b¬i nghiªng vÒ mét phÝa. Gi¶i phÉu bông ç thÊy cã Êu trïng s n d©y chøa ®Çyxoang bông, chÌn Ðp çc c¬ quan néi t¹ng kh¸c, cã con bÞ ®©m thñng thµnh bông, ç gÇyyÕu vµ cã thÓ chÕt. Êu trïng s¸n d©y nhiÔm ë ç diÕc (h×nh 317A), ç chÐp, ç vÒn, ç mÌ.

3.3.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞPhßng bÖnh theo ph− ¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp.

II. BÖnh do Ngμnh giun trßn Nemathelminthes

schneider, 1866 ký sinh ë ®éng vËt thñy s¶nNgµnh giun trßn nãi chung, c¬ thÓ nhá, dµi, hai ®Çu nhá, ®u«i nhá, nhän, h¬i cong. C¬ thÓd¹ng èng trßn kh«ng ph©n ®èt. C¬ quan sinh dôc ph©n tÝnh: ®ùc çi riªng biÖt. Trong ngµnhgiun trßn cã líp Nematoda ký sinh. PhÝa tr− íc c¬ thÓ cã lç miÖng, th− êng cã 3 m«i: métm«i l− ng, 2 m«i bông bao quanh. Thµnh c¬ thÓ cã tÇng cuticun bao ë ngoµi, tiÕp theo lµ tÇngbiÓu m«, líp c¬ däc. TÇng cuticun cã nhiÖm vô b¶o vÖ, chèng l¹i t¸c dông c¬ häc, ho¸ häc

4

5

3

2

1

A

B

C



Bïi Quang TÒ344

cña m«i tr− êng, tÇng cuticun nh½n nh− ng cã khi cã thªm nhó hay mãc c¶m gi¸c ®Ó dichuyÓn hoÆc ®Ó con ®ùc b¸m con çi khi giao phèi.

H×nh 318: CÊu t¹o cña thùc qu¶n, diÒu(bulbus) vµ ruét cña giun trßn.1- Anisakis; 2- Raphidascaris;

3- Porrocaecum; 4- Contracaecum;5- Goesla; oe- thùc qu¶n; b- diÒu (bulbus);r- ruét; mt- mÊu thùc qu¶n; mr- mÊu ruét(theo Movgobogo, 1951)

H×nh 319: CÊu t¹o vµ s¬ ®å tæng qu¸t cñagiun trßn (A- con çi; B- con ®ùc):I- phÇn thô c¶m vµ tiªu ho¸ cña c¬ thÓII- phÇn sau tiªu ho¸ cña c¬ thÓIII- phÇn ®u«i cña c¬ thÓ1- lç tuyÕn l− ng thùc qu¶n, 2- tiÒn thùcqu¶n, 3- th©n gi÷a thùc qu¶n, 4- vßng thÇnkinh, 5- eo thùc qu¶n, 6- tuyÕn ®− êng bªn,7- bÇu thùc qu¶n, 8- tuyÕn l− ng cña thùcqu¶n, 9- ruét gi÷a, 10- vïng t©m vÞ ruét,11- lç tuyÕn phô thùc qu¶n, 12- lç bµi tiÕt,13- tÕ bµo khoang, 14- tuyÕn tinh, 15- tö cung, 16- c¬ bÇu, 17- ©m hé, 18- trøng

thµnh thôc, 19- tói nhËn tinh, 20- èng dÉntrøng, 21- trøng, 22- èng phãng tinh, 23-tuyÕn lín, 24- tuyÕn nhá, 25- tuyÕn trùctrµng, 26- tr− íc trùc trµng, 27- trùc trµng,28- gai giao phèi, 29- d©y ch»ng mµo tinhhoµn, 30- hËu m«n, 31- èng bµi tiÕt, 32- c¬ gi¶m ¸p hËu m«n, 33- tuyÕn bªn, 34- nómsinh dôc, 35- çnh ®u«i nóm sinh dôc.

HÖ thèng tiªu ho¸: sau khoang miÖng lµ thùc qu¶n, ruét gi÷a vµ ruét sau, xoang miÖng thay®æi theo loµi. thùc qu¶n cã thµnh c¬ t− ¬ng ®èi khoÎ, cã khi ph×nh to thµnh bÇu thùc qu¶n,cÊu t¹o vµ h×nh d¹ng cña thùc qu¶n lµ mét chØ tiªu ph©n lo¹i cña loµi. trong thùc qu¶n cßncã r¨ng, mãc hoÆc mµng van, cã thùc qu¶n phÇn tr− íc lµ cuticun, phÇn sau lµ tuyÕn tiªu ho¸;cã loµi ë vÞ trÝ gi¸p ranh gi÷a thùc qu¶n vµ ruét cã mäc manh nang. Ruét gi÷a cã thµnhmáng lµ mét líp biÓu m« ®¬n bµo, cã mµng ®¸y giíi h¹n phÝa trong. Ruét sau, bªn trong cãtÇng cuticun, hËu m«n th«ng ra ngoµi, ë con çi hËu m«n riªng biÖt. Con ®ùc hËu m«n liÒn

1

2

3

4567

89

10

11

12

12

13

13

13

13

14

15

1617181920

21

22

23

20

252829

26

25

3027313233

3435

24

1 2 3 4 5

oe

b

r

mt

mr




th«ng èng phãng tinh thµnh xoang bµi tiÕt sinh dôc. HÖ thèng bµi tiÕt kh«ng cã h×nh thøc bµitiÕt nhÊt ®Þnh, kh«ng cã tÕ bµo ngän löa, giun trßn th− êng cã mét ®«i èng bµi tiÕt ®− êngbªn, th«ng nhau ë phÝa tr− íc, lç bµi tiÕt ë gi÷a mÆt bông gÇn thùc qu¶n. Cã mét sè chØ cã 1èng bµi tiÕt ®− êng bªn hoÆc kh«ng cã. Cã ng− êi cho r»ng giun trßn bµi tiÕt qua tÇng cuticun.

HÖ thÇn kinh cña giun trßn cã vßng hÇu bao quanh phÇn tr− íc thùc qu¶n, tõ ®Êy cã d©y thÇnkinh h− íng vÒ phÝa tr− íc, phÝa sau th− êng cã 6 d©y ng¾n h− íng vÒ phÝa tr− íc vµ 6 d©y dµih− íng vÒ phÝa sau trong ®ã cã 2 d©y lín h¬n n»m trong gê bông, gê l− ng trong líp biÓu m«.ThÇn kinh l− ng vµ bông ph©n nh¸nh nhá ®Õn c¬ quan c¶m gi¸c vµ c¬ quan kh¸c. C¬ quanc¶m gi¸c chñ yÕu lµ nhó c¶m gi¸c. ë miÖng, c¬ quan sinh dôc, hËu m«n ®Òu cã nhó c¶mgi¸c t− ¬ng øng.

HÖ thèng sinh dôc: Giun trßn cã sù ph©n tÝnh ®ùc çi kh¸c c¬ thÓ. TuyÕn sinh dôc ®ùc cãtinh hoµn h×nh sîi, lín dÇn thµnh èng dÉn tinh n»m d− íi ruét h− íng vÒ sau h×nh thµnh 1phÇn ng¾n lµ tói tinh . GÇn huyÖt sinh dôc, tói tinh th¾t l¹i 1 èng nhá ®ã lµ èng phãng tinh.èng nµy ®æ vµo ruét sau, tr− íc huyÖt sinh dôc bµi tiÕt. ë mÆt l− ng cã thªm mét ®«i tói giaophèi, trong ®ã cã 1 -2 mãc giao cÊu. Khi giao phèi, mãc con ®ùc mãc vµo huyÖt con çi. Cãcon ®ùc ®u«i xoÌ réng b¸m vµo con çi. Con çi cã hai buång trøng h×nh sîi m¶nh, lín dÇnthµnh èng dÉn trøng chøa ®Çy trøng ch− a cã vá vµ ch− a ph©n c¾t, èng dÉn trøng chuyÓnthµnh tö cung chøa ®Çy trøng ®ang ph¸t triÓn. Hai tö cung tËp trung thµnh ©m ®¹o ®«i, ng¾n.§a sè gièng loµi cã mét ®«i buång trøng vµ mét ®«i tö cung, trøng ®− îc thô tinh trong tö cung vµ ®− îc bao l¹i b»ng vá trøng do c¬ thÓ ph©n tiÕt, ©m ®¹o th«ng víi lç sinh dôc phÝabông ®o¹n gi÷a c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc çi uèn khóc nhiÒu lÇn cuèn quanh ruét.

Giun trßn ph¸t triÓn kh«ng qua xen lÏ thÕ hÖ, giun trßn ký sinh trùc tiÕp, ph¸t triÓn kh«ngcÇn ký chñ trung gian. PhÇn lín giun trßn ®Î trøng, sè Ýt ®Î con. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña çcloµi giun trßn cã kh¸c nhau. Trøng th− êng theo ph©n cña ký chñ ra ngoµi., x©m nhËp vµo kýchñ b»ng ®− êng tiªu ho¸. Trøng ra ngoµi cã thÓ ®· chøa Êu trïng, cã tr− êng hîp chui ra vµ

g©y c¶m nhiÔm hay còng cã mét sè gièng loµi trøng ®ang ph©n c¾t, sau mét thêi gian míic¶m nhiÔm. Giun trßn ph¸t triÓn trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp, cã mét sè qua vËt chñ trung gian lµ®éng vËt kh«ng x− ¬ng sèng nh− c«n trïng, gi¸p x¸c, èc.... Th− êng trøng ra ngoµi, vËt chñtrung gian ¨n vµo, ký chñ chÝnh thøc ¨n ký chñ trung gian cã c¶m nhiÔm sÏ bÞ bÖnh, nh− ngcã tr− êng hîp trøng kh«ng ra ngoµi mµ do ký chñ cuèi cïng hót m¸u ký chñ trung gian.

Giun trßn ký sinh lµm ¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng vµ ph¸t dôc, ngoµi ra cßn më ®− êng cho vikhuÈn, nÊm, ký sinh trïng kh¸c g©y bÖnh, c¶m nhiÔm nghiªm träng sÏ lµm ç chÕt.

Mét sè gièng loµi thuéc líp giun trßn ký sinh g©y bÖnh.

1. BÖnh giun trßn Philometrosis

1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Bé Spirurida Chitusod, 1933

Hä Dracunculidae Leiper, 1912Gièng Philometra Costa, 1845

C¬ thÓ giun trßn Philometra nãi chung nhá, dµi, kÝch th− íc thay ®æi rÊt lín theo loµi. Philometra sanguinea con ®ùc dµi kho¶ng 2,35 - 3,30 mm, con çi 10- 42 mm; Philometraovata con ®ùc dµi 6 mm, con çi dµi 55 - 125 mm, Philometra cyprini con ®ùc dµi 3,5-4,1mm. Con çi dµi 100-135 mm.

Con çi cã mµu hång hay mµu ®á m¸u. Trªn c¬ thÓ cã ph©n bè nhiÒu nhó trong suèt, lín

nhá kh«ng ®ång ®Òu. PhÝa ®Çu cã 4 mÊu låi kÝch th− íc kh«ng b»ng nhau. C¬ quan tiªu ho¸cã miÖng h×nh tam gi¸c ë phÝa ®Çu, kh«ng cã m«i, xoang miÖng h×nh cÇu, thùc qu¶n nhá dµichia 2 phÇn do c¬ vµ tuyÕn thÓ hçn hîp tæ thµnh. Ruét nhá, dµi mµu n©u, kh«ng cã ruét sauvµ hËu m«n, cuèi ruét ®ãng kÝn.

C¬ quan sinh dôc giun trßn Philometra ph©n tÝnh, con ®ùc cã 1 tinh hoµn, cã èng dÉn tinh vµtói chøa tinh, phÇn cuèi lµ c¬ quan giao phèi h×nh kim, kÝch th− íc vµ hinh d¹ng gièng nhau.



Bïi Quang TÒ346

Con çi cã 2 buång trøng ë 2 ®o¹n cña c¬ thÓ. PhÇncuèi cã ®ai dÉn rÊt ng¾n rÊtng¾n chiÕm ®¹i bé phËn tö cung lín. ë trong c¬ thÓ, tö

cung chøa ®Çy trøng ®·ph¸t dôc vµ Êu trïng. Giun Philometra kh«ng cã lç ®Î.

Mét sè loµi chØ t×m thÊy conçi kh«ng t×m thÊy con ®ùcnh− Philometra rischta,

Philometra parasiluri, Philometraabdominalis...Con çith− êng ký sinh d− íi vÈy,d− íi v©y, con ®ùc ký sinh

trong bong bãng, trongxoang, thËn nhá h¬n conçi rÊt nhiÒu. C¬ thÓ bÒ mÆttr¬n tru, phÇn cuèi c¬ thÓréng, h¬i cong (H×nh 320)

H×nh 320: Philometra parasiluri (A- PhÇn ®Çu con çi; B-PhÇn ®u«i con çi); Philometra rischta (C. phÇn ®Çu conçi; D- ®u«i con çi; E- PhÇn ®u«i con ®ùc)

1.2. Chu kú ph¸t triÓn Con çi giun Philometra ®Õn thêi kú sinh tr− ëng ph¸ r¸ch da cña ký chñ ®Ó ra m«i tr− êng,

do ¸p suÊt thay ®æi, v¸ch c¬ thÓ vì, Êu trïng trong tö cung ra n−

íc.Ê

u trïng cã thÓ b¬i léi tù do hay b¸m vµo c©y cá trong n− íc, gÆp çc loµi gi¸p x¸c Macrocyclops albodus, Eucyclopsserrulatus, Eucyclops macruroide, Mesocyclops leukarti, ®«i khi c¶ Cyclops strenus,

Achanthocyclops viridis (O.N. Bauer, 1977) ¨n vµo ruét, Êu trïng ®Õn xoang cña gi¸p x¸cph¸t triÓn kho¶ng trªn d− íi mét tuÇn. Ç ¨n gi¸p x¸c cã nhiÔm Êu trïng Philometra vµo ruétchui qua v¸ch ruét ®Õn xoang, tiÕp tôc ph¸t triÓn. ë ®©y cã sù h×nh thµnh ®ùc çi. Sau khitiÕn hµnh giao cÊu, con ®ùc di chuyÓn vÒ ký sinh ë bãng h¬i, xoang, cã thÓ sèng mét vµin¨m nh− ng kh«ng tham gia giao phèi lÇn thø 2. Con çi di chuyÓn ký sinh d− íi vÈy vµ v©ycña ç.

Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn Philometra phô thuéc vµo nhiÖt ®é n− íc vµ pH cña m«i tr− êng. NÕunhiÖt ®é m«i tr− êng thÊp, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn chËm ch¹p; nÕu pH thuËn lîi, qu¸ tr×nh ph¸ttriÓn tõ trøng ®Õn trïng tr− ëng thµnh tõ 6 -7 ngµy.

1.3. T¸c h¹i, ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnh §Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cã thÓ quan s¸t b»ng m¾t th− êng, kÝnh lóp cÇm tay. §èi víiç thÓ ký sinh d− íi da, d− íi vÈy cßn çc ç thÓ ký sinh bªn trong ph¶i gi¶i phÉu c¬ thÓ ç,quan s¸t b»ng kÝnh lóp vµ kÝnh hiÓn vi. NhiÒu loµi ç n− íc ngät c¶m nhiÔm Philometra tû lÖc¶m nhiÔm kh¸ cao, cã khi 80 -90%. C− êng ®é c¶m nhiÔm 30 -40 trïng/ c¬ thÓ ç. Ç cµnglín, tû lÖ vµ c− êng ®é c¶m nhiÔm cµng cao nªn t¸c h¹i chñ yÕu ®èi víi ç lín. Ç nhiÔmbÖnh di chuyÓn chËm, ¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng, da ç mÊt mµu s¸ng b×nh th− êng trë nªnnh¹t. Chøc n¨ng bãng h¬i bÞ ph¸ huû nhÊt lµ phÇn 2 cña bãng h¬i lµm kh«ng khÝ tõ bãng h¬ivµo xoang c¬ thÓ, nhÊt lµ ç nhá, thiÖt h¹i cµng lín, lµm mÊt kh¶ n¨ng gi÷ th¨ng b»ng, b¬i

ngöa bông 1 thêi gian råi ®Çu chóc xuèng. Ç ngõng b¾t måi. ë nh÷ng ç cì nhá, khi c− êng®é c¶m nhiÔm 5 -9 giun, cã thÓ lµm ç chÕt. Philometra ký sinh d− íi vÈy lµm da ç viªmloÐt, v©y rép, rông t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm x©m nhËp g©y bÖnh.ë ViÖt Nam ph¸t hiÖn Philometra ký sinh ë ruét, xoang bông cña ç qu¶, ç r«, ç trª1.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ

AB C

D

E




Dïng v«i tÈy ao diÖt Êu trïng. VËn chuyÓn ç cÇn kiÓm tra, nÕu cã bÖnh ph¶i tiÕn hµnh trÞbÖnh míi nu«i trong çc thuû vùc n− íc. Cã thÓ trÞ bÖnh b»ng NaCl 2% t¾m trong ç 10 -15phót. Ph¸t hiÖn cã Philometra ký sinh d− íi v©y, vÈy, dïng cån Iod hay thuèc tÝm 1% s¸t vµochç giun ký sinh.

2. BÖnh giun trßn Spironourosis2.1. T¸c nh©n g©y bÖnhBé Oxyurdea Weinland, 1858

Hä Kathalaniidae Travassos, 1918Gièng Spironoura Leidy, 1856

Loµi Spironoura spinibarbi Ha Ky, 1971. Giun cã kÝch th− íc lín, th©n dµy, hÑp dÇn hai ®Çu.Cã mµng çnh bªn, chiÒu dµi mµng 0,544-1,106 mm. Tõ cuèi sau th©n ®Õn lç bµi tiÕt,cuticul cã nh÷ng nnÕp ngang máng. Cuticul ë phÝa l− ng dµy h¬n phÝa bông. §Çu cã kÝchth− íc 0,170-0,204 x 0,119-0,170 mm. D− íi ®Çu lµ cæ nhá, kÝch th− íc 0,025-0,068 x 0,170-0,204 mm. Lç miÖng cã 3 ®«i t− ¬ng ®èi lín, ë mçi m«i cã 4 nóm trong vµ 2 nóm ngoµi che

®«i. Thùc qu¶n gåm 4 phÇn: hÇu ng¾n, phÇn gi÷a dµi h×nh trô; phÇn tr−

íc bulbus h¬i th¾t l¹ivµ bulbus cã h×nh cÇu. Kho¶ng çch tõ phÝa cuèi tr− íc th©n ®Õn cuèi sau cña bulbus thùcqu¶n lµ 2,39-2,90 mm. Tõ sau vßng thÇn kinh mét Ýt, th©n trïng h¬i ph×nh ra.

Con ®ùc: Th©n dµi 10,86-18,70 mm; réng 0,51-0,86 mm. Cuèi ®u«i cong vÒ phÝa bông.Tæng chiÒu dµi thùc qu¶n lµ 1,95-2,46 mm; kÝch th− íc hÇu 0,045-0,067 x 0,090-0,094 mm;bulbus 0,255-0,306 x 0,289-0,357 mm. Lç bµi tiÕt n»m çch phÝa cuèi ®Çu 1,65-1,87 mm;vßng thÇn kinh 0,425-0,510 mm. Cã d¹ng gi¸c tr− íc hËu m«n lµ tËp hîp c¬ h×nh qu¹t. Cã 10®«i nóm vµ 1 nóm lÎ tr− íc hËu m«n. Tronng 7 ®«i nóm sau hËu m«n, ®«i thø nhÊt vµ ®«i thø hai (kÓ tõ d− íi lªn) n»m sÝt nhau, ph©n bè phÝa bông. §«i thø ba n»m phÝa bªn, tiÕp theo lµ 3®«i n÷a xÕp gÇn nhau ë phÝa bông vµ 1 ®«i phÝa bªn. Ba ®«i nóm ë tr− íc hËu m«n çch ®Òunhau. Gai sinh dôc dµi 1,02-1,58 mm. CÊu t¹o vµ kÝch th− íc ¸cc gai gièng nhau. KÑp gai

sinh dôc ®− îc kitin ho¸, dµi 0,17-0,25 mm.

Con çi: Th©n dµi 16,0-21,45 mm; réng 0,59-1,05 mm. Tæng chiÒu dµi thùc qu¶n 2,12-2,72mm. KÝch th− íc hÇu 0,056-0,060 x 0,087-0,094 mm. Bulbus 0,272-0,306 x 0,325-0,408mm. Lç bµi tiÕt n»m ë çch phÝa ®Çu 1,73-2,04 mm, vßng thÇn kinh 0,45-0,51 mm. ChiÒudµi ®u«i 0,561-0,697 mm. ¢m ®¹o ë kho¶ng çch tõ cuèi sau th©n 6,12-6,97 mm. Trøngh×nh ovan, kÝch th− íc 0,050-0,051 x 0,060-0,068 mm.

H×nh 321: Giun trßn Spironoura spinibarbi Ha Ky, 1971: A,B- cuèi phÝa tr− íc; C- ®u«i con

®ùc; D- gai sinh dôc; E- d©y ch»ng mµo tinh hoµn; F- ®Üa miÖng

A

B CD

E

F



Bïi Quang TÒ348

H×nh 322: Ê u trïng cña Spironoura babei Ha Ky, 1968 trong ruét tÞt s¸n l¸ Amurotremadombrowskajae. A- cuèi phÝa tr− íc; B- ®u«i; C- h×nh d¹ng Êu trïng; D- Êu trïng ký sinhtrong ruét tÞt cña s¸n l¸. (theo Sey, Moravec, 1986)

2.2. Chu kú ph¸t triÓnHiÖn t− îng ký sinh cÊp hai (ký sinh lång) cña Êu trïng giun trßn Spironoura babei Ha Ky,1971 ë giai ®o¹n thø 3. Êu trïng nµy ®· t×m thÊy trong xoang ruét tÞt cña s¸n l¸ gi¸c b¸m hai®Çu: Amurotrema dombrowskajae Achmerov, 1959, lµ ký sinh trïng ký sinh trong ruét çbçng ( Spinibarbichthys denticulatus Oshima, 1926) ë ViÖt Nam (theo Moravec vµ Sey,1985)

M« t¶ Êu trïng giun trßn tõ s¸n l¸ (h×nh 322-A-D): giun h×nh thon nhá kh«ng mµu, cã lípcuticul máng. ChiÒu dµi c¬ thÓ 1,03-1,59 mm, chiÒu réng lín nhÊt 0,027-0,033 mm. Cuèi®Çu trßn, cã 3 m«i lín, nóm miÖng kh«ng ph©n biÖt râ rµng; thùc qu¶n gÇn nh− h×nh trô vµph¸t triÓn thµnh bulbus (d¹ng cñ hµnh) ë cuèi phÝa sau. ChiÒu dµi toµn phÇn cña thùc qu¶n0,210-0,228 mm; chiÒu dµi cña phÇn h×nh trô phÝa tr− íc 0,180-0,198 mm; chiÒu réng 0,009-0,012 mm; chiÒu dµi cña bulbus 0,027-0,030 mm, chiÒu réng 0,021 mm. Kho¶ng çch tõ

vßng thÇn kinh ®Õn cuèi phÝa tr− íc 0,060-0,069 mm vµ lç bµi tiÕt 0,165-0,168 mm. Ruétth¼ng, hÑp. TuyÕn trùc trµng ®¬n bµo ph¸t triÓn, thu«n dµi. §u«i m¶nh, h×nh nãn, chiÒu dµi0,150-0,165 mm. D¹ng mÇn tuyÕn sinh dôc lµ çc tÕ bµo ®¬n lÎ lín ph©n bè ë phÝa bông gÇnruét, çch cuèi phÝa sau cña c¬ thÓ 0,339-0,357 mm. C¬ thÓ Êu trïng cã nhiÒu h¹t, ®Æc biÖtthùc qu¶n ë phÇn gi÷a tõ vßng thÇn kinh ®Õn bulbus.

2.3. T¸c h¹i, ph©n bè vµ chÈn ®o¸nGièng Spironoura gåm kho¶ng 50 loµi ký sinh ë l− ìng thª, bß s¸t vµ ç, ë ViÖt Nam gÆpmét loµi trªn ký sinh ë ç bçng, tû lÖ nhiÔm 96%, c− êng ®é nhiÔm 4-225 giun/ç. Giun g©y¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng c¶u ç bçng.

2.4. Phßng trÞ bÖnh:¸

p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp

3. BÖnh giun trßn Spectatosis

3.1. T¸c nh©n g©y bÖnhBé Oxyurdea Weinland, 1858

Hä Kathalaniidae Travassos, 1918Gièng Spectatus Travassos, 1923

Loµi Spectatus pangasia

C¬ thÓ nhá thon dµi, cuèi phÝa tr− íc tï, cuèi phÝa sau hÑp nhá vµ nhän. HÖ cuticul máng,

kh«ng thÊy râ v©n ngang d− íi kÝnh hiÎn vi quang häc, nh− ng d− íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö quÐtthÊy râ v©n ngang (h×nh 323-H). §Üa miÖng cã 6 m«i ph¸t triÓn (h×nh 323-I), mçi m«i cã 1gai m«i ngoµi vµ 2 gai m«i bªn. Thùc qu¶n dµi, gåm phÇn c¬ vµ phÇn tuyÕn. Cuèi phÝa tr− íccña phÇn c¬ vµ phÇn tuyÕn thu hÑp nhá, cuèi phÝa sau cña phÇn c¬ vµ phÇn tuyÕn ph×nh ragÇn h×nh trßn (d¹ng cñ hµnh).Con ®ùc: ChiÒu dµi th©n 5,22-5,56 mm, chiÒu réng 0,14-0,16 mm. Thùc qu¶n cã chiÒu dµiphÇn c¬ 0,328 mm, phÇn tuyÕn 0,484 mm. §u«i h¬i cong vÒ phÝa bông. Cã 2 gai sinh dôc




kh«ng ®Òu nhau. ChiÒu dµi 0,897 mm vµ 0,328 mm. Cã 3 ®«i nóm nhá ë phÝa tr− íc vµ 4 ®«inóm nhá ë phÝa sau hËu m«n.

Con çi: chiÒu dµi th©n 6,50-7,80 mm, chiÒu réng 0,26 mm. Thùc qu¶n cã chiÒu dµi phÇntuyÕn 0,498 mm, phÇn c¬ 0,312 mm. §u«i dµi 0,812-0,905 mm. Tö cung cña çc trïngthµnh thôc chøa ®Çy çc Êu trïng dµi, cã kÝch th− íc 1,508-1,624 x 0,038-0,040 mm.

H×nh 323: Giun trßn Spectatus pangasia: A- cuèi phÝa tr− íc; B- ®u«i con çi; C- ®u«i con®ùc; D- ®Üa ®Çu; E- c¬ thÓ cña giun trßn; F- cuèi phÝa tr− íc; G- ®u«i con ®ùc; H- cuèi phÝatr− íc (¶nh KHV§T); I- ®Üa ®Çu (¶nh KHV§T)

Loµi Spectatus pangasia cã ®Æc ®iÓm cña hä Kathlaniidae miÖng cã 6 (hoÆc 3) m«i ph¸ttriÓn. Tói bao miÖng n«ng. Thùc qu¶n dµi, cuèi phÝa sau thùc qu¶n c¬ vµ thùc qu¶n tuyÕn

EF

G

H I

A B

C

D



Bïi Quang TÒ350

ph×nh to d¹ng cñ hµnh (gäi lµ tói bulb). Gièng Spectatus ®Æc ®iÓm chÝnh lµ cã 6 m«i miÖngph¸t triÓn, loµi nµy t− ¬ng tù cã 6 m«i ph¸t triÓn, mçi m«i cã 3 gai (1 gai ngoµi vµ gai bªn),tói bao miÖng n«ng. HiÖn nay theo Travassos, 1923 m« t¶ loµi Spectatus spectatus ký sinh ë ç Piaractus brachypomus, Brazil.

3.2. T¸c h¹i, ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnhë ViÖt Nam ph¸t hiÖn Spectatus pangasia ký sinh ë ruét ç tra, ç vå ®Ðm, ç hó vµ ç basa. ë ç ba sa tû lÖ c¶m nhiÔm 93%, trung b×nh 45 trïng/c¬ thÓ ç, ç biÖt cã 927 trïng/c¬ thÓ ç (Bïi Quang TÒ, 1990). Giun ®· g©y ¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng cña ç, ç ba sa nu«ibÌ hao phÝ nhiÒu thøc ¨n tinh.

3.3. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ - Dïng v«i tÈy ao diÖt Êu trïng. VËn chuyÓn ç cÇn kiÓm tra, nÕu cã bÖnh ph¶i tiÕn hµnh trÞbÖnh míi nu«i trong çc thuû vùc n− íc.

- Dïng Levamisol 10%: ®Þnh kú ba th¸ng mét lÇn tÈy giun trßn cho ç basa vµ ç tra, liÒu

l−

îng 25-30mg/kg ç/ngµy (Bïi Quang TÒ, 2003)

4. BÖnh giun trßn Contracaecosis.

4.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Bé Ascaridida Skrjabin et Schulz, 1940

Hä Anisakidae Skrjabin et Karokhin, 1945Gièng Contracaecum Railliet et Henry, 1912

Ê u trïng Contracaecum spiculigerum (Rudolphi, 1809) ký sinh trong ç d¹ng bµo nang,®− êng kÝnh 1mm. C¬ thÓ hai ®Çu h¬i nhän, bÒ mÆt cã v©n ngang rÊt nhá nh − ng ë hai ®Çu c¬

thÓ v©n kh«ng râ. MiÖng do 2 phiÕn kitin tæ thµnh. Thùc qu¶n dµi h×nh èng, phÇn c¬ ë phÇntr− íc vµ tuyÕn thÓ ë phÇn sau, ranh giíi gi÷a hai ®o¹n kh«ng râ, ruét nhá h¬n thùc qu¶n.Bªn c¹nh trùc trµng cã tuyÕn trùc trµng, ®u«i cña Contracaecum spiculigerum h¬i tï. (H×nh324)

H×nh 324:Contracaecumspiculigerum

A- Cuèi phÝatr− íc Êu trïng; B-Êu trïng tæng thÓ;C- ®u«i con çi;D- cuèi phÝatr− íc.

ë ViÖt Nam, giun Contracaecum spiculigerum ký sinh ë xoang bông, gan, ruét cña mét sè

loµi ç trª vµng, th¸t l¸t, ç l¨ng MiÒn nam, r« ®ång, ca chµy. Tû lÖ c¶m nhiÔm ë ç trª vµngtíi 60,30%, c− êng ®é tõ 1 -30 trïng/con ç.

4.2. T¸c h¹i, ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnhÊ u trïng giun trßn Contracaecum spiculigerum ®− îc ph¸t hiÖn ë 7 loµi ç n− íc ngät (ç lãcb«ng, ç lãc, ç r« ®ång, ç l¨ng, ç trÌn bÇu, ç trª vµng vµ ç bèng t− îng). VCCC cña giun

A

B

C

D




trßn nµy lµ chim, theo Mosgovoy (1953), mét sè chim ë §«ng D− ¬ng (Indochina) nh− cèc( Phalacrocorax ) vµ diÖc ( Ardea sp) ®· nhiÔm giun nµy. VCTG thø nhÊt lµ Copepoda. Métsè loµi ç kh«ng vÈy vµ ç cã tÝnh ¨n thiªn vÒ ®éng vËt lµ VCTG thø hai, th − êng hay nhiÔmÊu trïng giun ph¸t triÓn giai ®o¹n III

5. BÖnh giun trßn Spinitectosis

5.1. T¸c nh©n g©y bÖnhBé Spirudida Chitwood, 1933

Hä Ascarophididae Trofimenko, 1967Gièng Spinitectus Fourment, 1883

H×nh 325: 1-3,B- Spinitectus clariasi Ha Ky, 1971; 4-6- Spinitectus ophicephali Ha Ky,1971; A- Spinitectus notopteri Karve et Naik, 1951

Loµi Spinitectus clariasi Ha Ky, 1971: giun cã ®Çu tï vµ hÑp dÇn vÒ cuèi ®u«i. Cuticul baophñ gai, x¾p xÕp thµnh hµng vßng kh¾p chiÒu dµi th©n ë con çi vµ trªn 4/5 th©n ë con ®ùc.Sè hµng ngang cña gai con ®ùc lµ 97, ë con çi lµ 170. Mçi hµng cã 16-22 gai. ChiÒu dµi gai

0,008-0,012 mm. Hai hµng gai phÝa tr− íc gÇn nhau h¬n. Kho¶ng çch gi÷a hai hµng gai thø nhÊt vµ thø hai lµ 0,021, thø hai vµ thø ba lµ 0,038 mm, tõ hµng thø ba vµ hµng thø bÈykho¶ng çch gi÷a hai hµng lµ 0,055 mm ë con ®ùc vµ 0,047 ë con çi; tõ hµng thø bÈy ®Õnhµng thø 11 lµ 0,043 ë c¶ con ®ùc vµ con çi; tõ hµng thø 11 ®Õn tËn cuèi -0,025 mm ë con®ùc vµ 0,021 mm ë con çi. Lç miÖng ®i vµo thùc qu¶n gåm hai phÇn: tr− íc lµ c¬, sau lµtuyÕn. Con çi lín h¬n con ®ùc.

A

B



Bïi Quang TÒ352

Con ®ùc: chiÒu dµi th©n 5,01 mm, chiÒu réng 0,085 mm. Hµng gai thø nhÊt çch cuèi cña®Çu 0,127 mm. PhÇn c¬ thùc qu¶n dµi 0,055 mm. PhÇn tuyÕn dµi h¬n nhiÒu: 1,190 mm.Vßng thÇn kinh n»m çch cuèi phÝa tr− íc th©n 0,154 mm. Mµng çnh cuticul bªn hÑp, cã 4®«i nóm nhá tr− íc hËu m«n vµ 7 ®«i sau hËu m«n. Tõ nh÷ng ®«i nóm nhá sau hËu m«n cã 1®«i (®«i thø nhÊt vÒ phÝa tr− íc) n»m ë phÝa bªn c¹nh (gÇn hËu m«n), tiÕp theo nã lµ 5 ®«in»m phÝa bông, trong ®ã cã 5 ®«i n»m rÊt s¸t nhau. §«i thø 7 n»m gÇn cuèi th©n, vÒ phÝabông. bèn ®«i nóm phÝa tr− íc hËu mén t− ¬ng ®èi lín, n»m phÝa bªn c¹nh vµ cã kho¶ngçch gÇn nh− b»ng nhau. Gai sinh dôc kh«ng ®Òu nhau. Gai lín m¶nh, dµi 0,090 mm, gainhá réng ë gÇn t©m vµ hÑp dÇn vÒ phÝa cuèi xa t©m, chiÒu dµi 0,051 mm

Con çi: chiÒu dµi th©n 6,63 mm, chiÒu réng 0,102 mm. hµng gai thø nhÊt çch cuèi ®Çu0,149 mm. PhÇn c, ¬ thùc qu¶n dµi 0,064 mm, phÇn tuyÕn 1,241 mm. Vßng thÇn kinh n»mçch cuèi phÝa tr− íc th©n 0,172 mm; chiÒu dµi ®u«i 0,093 mm. ¢m hé më vÒ phÝa nöa sauth©n, çch chç cuèi cña ®u«i 0,425 cm. NhiÒu trøng h×nh ovan cã vá dµy, kÝch th− íc 0,025-0,030 x 0,012-0,017 mm.

5.2. T¸c h¹i, ph©n bè vµ chÈn ®o¸n bÖnh

Giun trßn ký sinh trong d¹ dµy vµ ruét cña mét sè loµi ç, chóng lµm tæn th− ¬ng thµnh d¹dµy vµ ruét, lÊy dinh d− ìng, ¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng cña ç. ViÖt Nam gÆp 5 loµi nh− Spinitectus armatus S.M. Ali, 1956 ký sinh ë ç chÐp. Loµi Spinitectus ophicephali Ha Ky,1971, ký sinh ë ç trª. Loµi Spinitectus ranae Morishita,1926, ký sinh ë ç l¨ng. Loµi

Spinitectus notopteri Karve et Naik, 1951 ký sinh ë ç th¸t l¸t. Møc ®é nhiÔm ë mét sè loµiç rÊt cao: tû lÖ nhiÔm ë ç trª ®en 72,33%, ç th¸t l¸t 63,8%

6. BÖnh giun trßn Camallanosis.

6.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Bé Spirurida Chitwood, 1933

Hä Camallanidae Railliet et Henry, 1915Gièng Camallanus Baylis et Daubney, 1922

Gièng giun trßn Camallanus c¬ thÓ t− ¬ng ®èi lín, kÝch th− íc thay ®æi theo loµi, theo gièng.Loµi giun Con çi Con ®ùc

C. alii HaKy, 1968 (h×nh 326-1-3) dµi 19,89- 20,57mmréng 0,561 - 0,612mm

dµi 7,11 - 11,05réng 0,024 - 0,360mm

C. anabantis Pearse,1933 (h×nh 326A) dµi 13 -20mmréng 0,23 -0,35mm

dµi 6,38 - 6,5mmréng 0,16 - 0,19mm

Xoang miÖng cøng, cã hai phiÕn b»ng kitin tæ thµnh. V¸ch cña xoang miÖng cã mét d©y c¬ däc xÕp song song víi c¬ thÓ. MÆt l− ng vµ mÆt bông cña tói miÖng cã 3 nh¸nh r¨ng b»ngchÊt ki tin. Thùc qu¶n chia lµm 2 phÇn . PhÇn tr− íc ng¾n lµ phÇn c¬, phÇn sau dµi lµ phÇn

tuyÕn. Sau thùc qu¶n lµ ruét, lç hËu m«n ë phÝa cuèi c¬ thÓ. Con çi to h¬n con ®ùc, cã haibuång trøng d¹ng sîi, lç sinh dôc ë gi÷a c¬ thÓ, ®Î con. Con çi lóc thµnh thôc nh×n thÊynhiÒu Êu trïng trong tö cung.

Con ®ùc nhá, bªn trong chøa ®Çy tinh hoµn mµu tr¾ng tiÕp theo lµ èng dÉn tinh d¹ng sîi, tiÕp®ã lµ tói chøa tinh kh«ng râ rÖt, cã 2 mãc giao cÊu lín nhá kh«ng b»ng nhau, ®u«i cong vÒmÆt bông. Tr− íc hËu mon cã 4 -5 ®«i nóm. Sau hËu m«n cã 4 ®«i nóm (u låi), ®«i phÝa saucã 3 mÊu låi nhá, h×nh trßn. (H×nh 326:1-3)

Neocamallanus maculatti Ha Ky, 1968 (h×nh 326: 4-6): giun bÐ, th©n hÑp, h×nh trô, phÇncuèi ®Çu trßn. BÒ mÆt th©n bao phñ líp cuticul dµy. Vßng thÇn kÝnh cã kÝch th− íc 0,199-0,120 mm, n»m gÇn kho¶ng gi÷a phÇn tr− íc thùc qu¶n. Lç bµi tiÕt më ra phÝa bông, phÇn

tr− íc th©n vµ chç gÇn vßng thÇn kinh cã 3 ®«i nóm ®Çu, hai ®«i gÇn gi÷a vµ 1 ®«i bªn.Xoang miÖng cã hai m¶nh gÇn gièng nh− ë çc loµi Camallanus. Sè l− îng "x− ¬ng s− ên" ë däc tói kitin gåm 16 hµng, kh«ng cã 3 nh¸nh tam gi¸c (3 mãc). Thùc qu¶n gåm hai phÇn:phÇn c¬ tr− íc ng¾n, phÇn tuyÕn dµi.

Procamallanus clarius Ali, 1957 (h×nh 326B): con çi dµy vµ dµi h¬n con ®ùc. Cuèi phÝatr− íc th©n c¾t côt, cuèi phÝa sau h×nh c«n ë con çi vµ h¬i nhän ë con ®ùc. Lç bµi tiÕt më ra




ë kho¶ng çch tõ phÝa tr− íc cuèi th©n 0,18-0,20 mm (con ®ùc), vµ 0,35 mm ë con çi. BaomiÖng cã d¹ng thuú nhá. Trªn bÒ mÆt trong cña bao miÖng kh«ng cã çc gê kitin. §Çu cãhai ®«i nóm phÇn gi÷a vµ 1 ®«i ®− êng bªn. Vßng thÇn kinh n»m ë kho¶ng çch cuèi phÇntr− íc th©n 0,12-0,22 mm. Thùc qu¶n chia ra hai phÇn c¬ phÝa tr− íc vµ phÇn tuyÕn phÝa sau.

A

B

H×nh 326: 1-3- Camallanus alii HaKy, 1968; 4-6- Neocamallanus maculatti Ha Ky, 1968;

A- Camallanus anabantis; B- Procamallanus clarius

6.2. T¸c h¹i.Camallanus ký sinh ë d¹ dµy,ruét ç qu¶, ç mÌ, trª, l− ¬n... lÊy chÊt dinh d− ìng, lµm ¶nhh− ëng ®Õn sinh tr− ëng, khi ký sinh nhiÒu lµm v¸ch ruét bÞ tæn th− ¬ng, cã thÓ chÌn t¾c g©yrèi lo¹n tiªu ho¸.

7. BÖnh giun trßn Cucullanosis.

7.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Bé Spirurida Chitwood, 1933

Hä Cucullanidae Cobdold, 1864Gièng Cucullanus Miiller, 1777 (h×nh 327)

C¬ thÓ giun trßn Cucullanus lín ë gi÷a, nhá dÇn ë hai ®Çu, con ®ùc th− êng nhá h¬n con çi.MiÖng cã xoang miÖng rÊt nhá h×nh tam gi¸c kh«ng cã m«i b»ng kitin, thùc qu¶n kh«ngchia lµm hai phÇn, ruét vµ thùc qu¶n kh«ng cã mÊu låi. C¬ quan sinh dôc ph©n tÝnh, con ®ùc

B



Bïi Quang TÒ354

cã mét tinh hoµn h×nh sîi, tiÕp theo lµ èng dÉn tinh kÝch th− íc lín h¬n mét chót, kÕ ®Õn lµèng chøa tinh, phÇn cuèi cña c¬ quan giao cÊu cã hai mãc giao cÊu kÝch th − íc vµ h×nh d¹nggièng nhau, mãc giao cÊu cã thÓ nh« ra ngoµi khi giao phèi. Tr− íc vµ sau hËu m«n cã çcmÊu nhó th− êng tõ 2 -5 ®«i.

PhÇn ®u«i cã nÕp gÊp, con çi cã hai buång trøng, hai èng dÉn trøng ®Õn ®o¹n cuèi hîp lµm1 vµ th«ng ra ngoµi b»ng lç sinh dôc ë gi÷a c¬ thÓ. KÝch th− íc cña Cucullanus thay ®æi theoloµi vµ gièng ®ùc çi. Cucullanus ®Î trøng, kÝch th− íc trøng cña Cucullanus cyprini 0,06 -0,07 x 0,042 - 0,054. Trïng tr− ëng thµnh ký sinh trong ruét nhiÒu loµi ç: ç chÐp, ç tra, çba sa, ç bèng çt... nh×n chung tû lÖ c¶m nhiÔm thÊp. T¸c h¹i chñ yÕu ¶nh h− ëng ®Õn sinhtr− ëng. Ngoµi ký sinh ë ç n− íc ngät, cßn thÊy ký sinh ë ç biÓn.

7.2. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ.TiÕn hµnh ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ chung,chñ yÕu dïng v«i tÈy ao, tiªu diÖt trøng, Êutrïng cña giun trßn Cucullanus. ¸p dôngnh− bÖnh Philometrosis.

H×nh 327: Cucullanus cyprini (theo Yamaguti,1941): A. Cuèi phÝa tr− íc con çi; B. CuèiphÝa sau con ®ùc

8. BÖnh giun trßn Cucullanellosis.

8.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Bé Spirurida Chitwood, 1933

Hä Cucullanidae Cobdold, 1864Gièng Cucullanellus Tornqiust, 1931

Loµi Cucullanellus minutus (Rud. 1898) (h×nh 328)Con ®ùc: chiÒu dµi th©n 8-113 mm, chiÒu réng 0,37-0,42 mm. ChiÒu dµi thùc qu¶n 1,322-1,392 mm. Gai giao cÊu dµi 0,468 mm.

Con çi: ChiÒu dµi th©n 13-16 mm, chiÒu réng 0,42-0,46 mm. Thùc qu¶n dµi 1,276-1,392mm. §u«i dµi 0,30 mm.Gièng Cucullanellus kh¸c víi gièng Cuculanus lµ cã manh trµng (ruét tÞt) nh« cao vÒ phÝatr− íc th©n.

Giun trßn ký sinh trong thµnh èng dÉn mËt cña ç tra (h×nh 259 C,D) lµm t¾c èng dÉn mËt,g©y ¶nh h− ëng ®Õn tiÕt dÞch mËt cña ç.

8.2. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ¸p dông ph− ¬ng ph¸p phßng bÖnh chung, ch− a nghiªn cøu trÞ bÖnh.

AB




H×nh 328: giun trßn Cucullanellus minutus (A- cuèi phÝa tr− íc c¬ thÓ; B- cuèi phÝa sau c¬ thÓ; C,D- cuèng mËt ç tra bÞ viªm do giun trßn ký sinh () (theo Bïi Quang TÒ, 2001)

3. Ngμnh giun ®Çu gai Acanthocephala (Rudolphi, 1808)Skrjabin et Schulz, 1931 ký sinh ë ®éng vËt thñy s¶n.

Giun ®Çu gai c¬ thÓ cã thÓ xoang gi¶, kh«ng cã hÖ thèng tiªu ho¸, ®èi xøng 2 bªn. §Æc ®iÓmcÊu t¹o cña giun ®Çu gai gÇn víi giun dÑp nh− phÇn ®Çu cã vßi cã mãc, kh«ng cã hÖ thèngtiªu ho¸, cã nguyªn ®¬n thËn, thÇn kinh ortogon, nh− ng còng cã ®Æc ®iÓm gÇn víi giun trßnnh− h×nh d¹ng c¬ thÓ h×nh èng, biÓu b× cã cÊu t¹o hîp bµo. HÖ sinh dôc ®¬n tÝnh. Dùa vµo®Æc ®iÓm chñ yÕu cã xoang nguyªn sinh nªn còng cã mét sè nhµ khoa häc xÕp ngµnh giun®Çu gai nh− lµ mét líp cã vÞ trÝ ch− a râ rµng cña ngµnh giun trßn. GÇn ®©y çc nhµ khoa häcxÕp giun ®Çu gai vµo ngµnh riªng v× tuy gièng giun trßn ®Òu sinh s¶n ®¬n tÝnh nh− ng hÖ sinhdôc kh¸c c¬ b¶n, cÊu t¹o hîp bµo cña h¹ b× nh− ng cã khe hæng ph¸t triÓn.

C¬ thÓ giun ®Çu gai h×nh trô , h×nh thoi, ®o¹n tr− íc th«, ®o¹n sau nhá h¬n, mµu s¾c thay ®æitheo loµi, cã loµi mµu nh¹t, cã loµi mµu tro, tr¾ng s÷a.

C¬ thÓ gåm 3 phÇn: phÇn vßi, phÇn cæ, phÇn th©n. Vßi ë phÝa tr− íc c¬ thÓ h×nh trô, h×nh cÇuhay h×nh d¹ng kh¸c. Vßi c¬ thÓ thß ra hay thôt vµo trong bao vßi. Trªn vßi cã mãc lµ c¬ quan b¸m. Sè l− îng vµ çch s¾p xÕp cña mãc lµ mét trong nh÷ng tiªu chuÈn quan träng ®Óph©n lo¹i. Cæ tÝnh tõ vßng mãc sau cïng cña vßi ®Õn chç b¾t ®Çu phÇn th©n, th− êng cæ ng¾nkh«ng mãc nh− ng còng cã gièng loµi cæ rÊt dµi. Th©n t− ¬ng ®èi lín, bÒ mÆt tr¬n hoÆc cãmãc, sù ph©n bè vµ sè l− îng mãc trªn th©n còng lµ mét chØ tiªu ph©n lo¹i quan träng. §ùcçi kh¸c c¬ thÓ, chiÒu dµi c¬ thÓ cã sù thay ®æi nh− ng ®¹i bé phËn biÕn ®æi tõ 1,5 - 50 mm,®a sè d− íi 25 mm, lín nhÊt 55 mm.

Thµnh c¬ thÓ ngoµi cïng cã mét líp bao bäc ®Õn líp biÓu m« hîp bµo trong ®ã nhiÒu khehæng, nhiÒu nh©n trong cïng lµ líp bao c¬ gåm c¬ vßng, c¬ däc. Gi÷a thµnh c¬ thÓ vµ néi

quan lµ phÇn xoang nguyªn sinh. Cã mét sè 2 bªn bao vßi cã mét ®«i tuyÕn vßi dµi b»ngnhau hoÆc kh«ng b»ng nhau. Kh«ng cã hÖ tiªu ho¸, Acanthocephala lÊy dinh d− ìng cña kýchñ qua thÈm thÊu toµn bé bÒ mÆt c¬ thÓ. HÖ thèng bµi tiÕt cña mét sè Ýt gièng loµi cãnguyªn ®¬n thËn. Çc chÊt bµi tiÕt ®æ vµo èng dÉn sinh dôc.

C

A B

D



Bïi Quang TÒ356

HÖ thèng thÇn kinh ®¬n gi¶n, tõ mét h¹ch n·o ë gèc vßi, cã nhiÒu rÔ thÇn kinh h− íng vÒphÝa tr− íc ë trong vßi vµ mét ®«i d©y thÇn kinh lín h− íng vÒ phÝa sau. Cã hai nhó c¶m gi¸cë gèc ®Ønh vßi.

HÖ thèng sinh dôc ®ùc, çi kh¸c c¬ thÓ, ®¹i bé phËn con çi lín h¬n con ®ùc; lç sinh dôc ë

®o¹n sau c¬ thÓ, sinh hoµn dôc ph¸t triÓn tõ d©y ch»ng lµ mét d¶i m« liªn kÕt ch»ng tõ gècvßi ®Õn phÇn cuèi c¬ thÓ, c¬ quan sinh dôc ®ùc çi ®Òu s¾p xÕp trªn d©y ch»ng nµy (trongthÓ xoang gi¶).

Giun ®ùc cã hai tuyÕn tinh h×nh bÇu dôc, mçi tinh hoµn cã mét èng dÉn tinh nhá råi ®æchung vµo èng dÉn tinh lín thµnh èng phãng tinh. §o¹n cuèi èng phång to, cã bao c¬ thß rangoµi thµnh c¬ quan giao phèi. C¬ quan giao phèi n»m trong tói giao phèi, cã thÓ thß rangoµi b¸m lÊy ®u«i con çi khi ghÐp ®«i. §æ vµo èng phãng tinh cßn cã tuyÕn ®¬n bµo ®ÓtiÕt dÞch nhên bÝt lç sinh dôc con çi sau khi giao cÊu. (H×nh 329)

Con çi khi cßn non cã 1 -2 buångtrøng treo trªn d©y ch»ng. Buång trøng

khi lín lªn ph¸t triÓn thµnh nhiÒu thuúvµ t¸ch khái d©y ch»ng vµo xoang c¬ thÓ. Mçi thuú cã vµi chôc trøng non.Trøng ®− îc thô tinh trong xoang c¬ thÓ.CÊu t¹o cña èng dÉn trøng rÊt ®Æc tr− ng,cã phÔu høng trøng h− íng vµo xoang c¬ thÓ. §¸y phÔu cã mét èng hÑp ®i vµo tö cung vµ cã mét lç. NhiÒu trøng lín bÞbäc l¹i cßn sè nhá ®· ph©n c¾t lät qua lçë mÆt bông, xung quanh lç cã nhiÒu tÕ bµo lín, lç th«ng víi xoang c¬ thÓ, mçikhi nh÷ng trøng ch− a thô tinh hoÆc ch− a

ph©n c¾t kÝch th− íc lín, vµo phÔu nh− ngkh«ng xuèng tö cung bÞ läc l¹i vµ qua lçnµy trë vÒ xoang c¬ thÓ tiÕp tôc ph¸tdôc. ChØ cã trøng b¾t ®Çu ph©n c¾t cã vá,h×nh thoi míi lät vµo tö cung qua ©m®¹o ®Ó ra ngoµi. Lç sinh dôc cña con çië cuèi c¬ thÓ. (H×nh 329)

H×nh 329: PhÔu tö cung cña con çi giun ®Çugai: 1. Trøng; 2. Çc tËp ®oµn tÕ bµo ®− îc ph©nc¾t chia ra tõ tuyÕn trong non; 3. MiÖng tr− íccña phÔu; 4.Tói phÔu; 5. TÕ bµo xung quanh lçmÆt bông; 6. Tö cung; 7. C¬ ; 8. ¢m ®¹o; 9.V¸ch c¬ thÓ

Chu kú ph¸t triÓn: giun ®Çu gai tr− ëng thµnh ký sinh trong ruét cña ®éng vËt cã x− ¬ng sèng,trøng sau khi thµnh thôc ph¸t triÓn thµnh Êu trïng cã vµnh mãc ë phÝa tr− íc, trøng theo ph©ncña ký chñ sau cïng ra m«i tr− êng n− íc. Ký chñ trung gian lµ ®éng vËt nhuyÔn thÓ, gi¸px¸c, c«n trïng ¨n trøng cña giun ®Çu gai, ë trong ruét ký chñ trung gian, Êu trïng ra khái

trøng l¸ch qua thµnh ruét vµo xoang c¬ thÓ mÊt vµnh mãc vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn thµnh Êutrïng gÇn gièng trïng tr− ëng thµnh chØ kh¸c lµ c¬ quan sinh dôc ch− a ph¸t triÓn. Sau ®ã Êutrïng thu phÇn ®Çu vµ ®u«i vµo mét vá dµy h×nh thµnh kÐn, kÐn sèng ®− îc rÊt l©u trong kýchñ trung gian. Khi ký chñ cuèi cïng ¨n ký chñ trung gian cã c¶m nhiÔm kÐn vµo èng tiªuho¸, Êu trïng chui ra khái kÐn, thß vßi b¸m vµo thµnh ruét vµ nhanh chãng ph¸t triÓn thµnhtrïng tr− ëng thµnh.




H×nh 330: A. §o¹n sau cña giun ®Çugai ®ùcB. Mét phÇn hÖ thèng sinh dôc conçi1. Tói chøa çc tuyÕn ®¬n bµo , 2.Tói c¬, 3. tÕ bµo bªn, 4. C¬ quangiao phèi, 5. Tói giao phèi, 6. D©ych»ng, 7. MiÖng tr− íc cña phÔu, 8.D¹ng tai, 9. Tói phÔu, 10. TÕ bµotrong mÆt l− ng, 11. TÕ bµo trong mÆtbông, 12. TÕ bµo bªn, 13. TÕ bµotr− íc mÆt bông, 14. TÕ bµo sau mÆtbông, 15. Tö cung.

H×nh 331: S¬ ®å cÊu t¹o chung cña giun ®Çu gai- Acanthocephala. A- con ®ùc (1- vßi gai, 2- cæ, 3- bao vßi, 4-mÊu h¹ b×, 5- tinh hoµn, 6- d©y ch»ng, 7- tuyÕn chÊt dÝnh, 8-bao c¬, 9- tuyÕn chÊt dÝnh, 10- tói b×u, 11- d− ¬ng vËt, 12-bao giao phèi, 13- çnh bao h×nh ngãn); B- mÆt c¾t däc cñagai vµ thµnh vßi; C- s¬ ®å ®o çc kÝch th− íc cña gai (a-chiÒu dµi mÊu nhän, b- chiÒu dµi gèc, c- chiÒu dÇy mÊunhän, d- chiÒu dÇy gèc); D- s¬ ®å ph©n bè gai (a- h− íngphãng x¹, b- h− íng xo¾n)

T¸c h¹i cña giun ®Çu gai: giun ®Çu gai dïng vßi c¾m s©u vµo niªm m¹c ruét cña ç ph¸ ho¹i

thµnh ruét dÉn ®Õn hiÖn t− îng viªm loÐt, më ®− êng cho mét sè sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËpvµo c¬ thÓ ç. Lóc ký sinh víi sè l− îng nhiÒu, cã thÓ ®©m thñng thµnh ruét g©y hiÖn t− îngt¾c ruét, ®o¹n ruét cã giun ký sinh ph×nh to, ç gÇy cã hiÖn t − îng thiÕu m¸u. Giun ®Çu gaiký sinh trªn nhiÒu ç n− íc ngät, n− íc lî vµ n− íc biÓn.

A B

1

234

5

67

8910111213

14

15

1

2

3

4

4

5

56

7

98

10

11 1213

A

D

B C

cd

b

a b



Bïi Quang TÒ358

1. BÖnh giun ®Çu gai- Rhadinorhynchosis.

1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Líp Acanthocephala Rad, 1808

Bé Polymorphida Petrostchenko, 1956Hä Rhadinorhynchidae Travassos,1923

Gièng Rhadinorhynchus Liihe, 1911

C¬ thÓ giun Rhadinorhynchus cã vßi d¹ng h×nh trô, nhá dµi. trªn vßi cã 12 hµng däc mãc,mçi hµng 20 -22 mãc. PhÝa tr− íc c¬ thÓ hÑp, dµi gièng cæ, ngoµi cã mãc s¾p xÕp kh«ng theoquy luËt, trõ ®o¹n tr− íc cã mãc, cßn l¹i c¬ thÓ tr¬n tru.

C¬ thÓ h×nh thoi, h¬i cong ë mÆt bông, th− êng réng vÒ phÝa sau, thµnh c¬ thÓ máng. Cã haituyÕn cæ nhá, dµi chiÒu dµi cña 2 tuyÕn cæ gÇn b»ng nhau vµ kÐo dµi ®Õn tËn tuyÕn tinh.ChiÒu dµi c¬ thÓ kh¸c nhau theo loµi vµ theo ç thÓ ®ùc çi. Rhadinorhynchus cyprini con®ùc dµi 8,4 x 0,71 mm, vßi 0,95 mm, con çi dµi 9,5 - 15,9 mm x 0,7 -0,8 mm, vßi 1,52 mm.

(H×nh 332).

1.2. T¸c h¹i vµ ph©n bè lantruyÒn bÖnh

Rhadinorhynchus ký sinh trªnnhiÒu loµi ç n− íc ngät nh− ngth− êng gÆp R. cyprini ký sinh trongruét ç chÐp. c¬ ç tõ 300gr trë lªn.Khi ký sinh chóng ph¸ ho¹i tæ chøctÕ bµo ruét, nã cã thÓ ®©m thñngruét hoÆc g©y t¾c ruét. §o¹n ruét

cã nhiÒu giun ký sinh th− êng ruétphång to kh¸c th− êng do ®ãkh«ng cÇn gi¶i phÉu ruét còng nhËnbiÕt.

Chóng ph©n bè nhiÒu ë çc thuûvùc thuéc çc tØnh phÝa b¾c. ë çbiÓn còng gÆp mét sè loµi nh− : R.

carangis, R. meyeri, R. pistis, R.

serviolae, R. selkirki nh− ng tû lÖ vµc− êng ®é c¶m nhiÔm thÊp .

1.3. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ

¸p dông biÖn ph¸p phßng nh− dïngv«i tÈy ao, ph¬i n¾ng ®¸y ao ®Ó diÖttrïng vµ ký chñ trung gian.

H×nh 332: Rhadinorhynchus cyprini Yin, 1960 (con®ùc)

1. Vßi, 2. §èt thÇn kinh, 3. Sîi thÇn kinh, 4. Bao vßi,5. TuyÕn vßi, 6. TuyÕn tinh, 7. èng dÉn tinh, 8. TuyÕn®¬n bµo, 9. Tói chøa tinh, 10. Tói giao phèi

2. BÖnh giun ®Çu gai- Pallisentosis.

Líp Acanthocephala Rud, 1808Bé Acanthogyrida Thapar, 1927

Hä Quadrigyridae Van Cleave, 1928Gièng Pallisentis Van Cleave, 1928 (H×nh 333)




Giun ®Çu gai Pallisentis c¬ thÓ bÒ mÆt mãc ph©n bè lan 2 nhãm. Nhãm phÝa tr− íc çc vßnggai xÕp gÇnn nhau, nhãm phÝa sau xÕp th− a dÇn. Vßi cã 4 vßng mãc, mçi vßng cã 10 mãc.ë ViÖt Nam th− êng gÆp 3 loµi giun ®Çu gai cã ®Æc ®iÓm kh¸c nhau vÒ sè l− îng vßng gaiphÝa tr− íc c¬ thÓ nh− sau:

Pallisentis nagpurensis P. ophiocephali P. goboes§Æc ®iÓm §ùc C i §ùc C i §ùc C iKÝch th− íc c¬ thÓ (mm) 6-8 x

0,28- 0,312-14 x

0,35-0,375-6 x

0,28-0,358-12 x 0,33 10-13 x 0,4-

0,511,5-14,5 x

0,45Sè vßng mãc trªn vßi 4 4 4Sè gai trªn vßng mãc 10 10 10Sè vßng gai phÝa tr− íc 13-15 14-16 8 8 19 19Sè vßng gai phÝa sau 22-30 43-54 30-35 40-48 68 112-129

H×nh 333: Pallisentis ophiocephali: A- cuèi phia str− íc; B- vßi; C- ®u«i con ®ùc; D- c¬ thÓcon ®ùc; E,F- mãc cña vßi; G,H- mãc trªn th©n; I- ®u«i con çi; J- trøng.

ë ViÖt Nam ç qu¶ (ç lãc, ç trÇu) tû lÖ c¶m nhiÔm giun ®Çu gai Pallisentis nagpurensisrÊt cao, ç lãc ë §ång b»ng s«ng Cöu Long cã tû lÖ c¶m nhiÔm 81,7 %, c − êng ®é c¶mnhiÔm 2-70 trïng/ç thÓ (Bïi Quang TÒ ,1990); ngoµi ra nh− l− ¬n, ç trª, ç r«, ç tr¾m vµloµi ç n− íc ngät kh¸c, ë ç biÓn còng gÆp ký sinh. Chóng ph©n bè t− ¬ng ®èi réng trong çcthuû vùc.

3. BÖnh giun ®Çu gai- Neosentosis. Líp Acanthocephala Rud, 1808

Bé Acanthogyrida Thapar, 1927Hä Quadrigyridae Van Cleave, 1928

Gièng Neosentis Van Cleave, 1928



Bïi Quang TÒ360

Gièng Neosentis c¬ thÓ h×nh èng, ®Çu tr− íc h¬i lín. Vßi nhá h×nh cÇu, trªn vßi cã 4 vßngmãc xÕp xo¾n èc, mçi vßng cã 8 çi, vßng thø 1 mãc lín sau nhá dÇn. C¬ thÓ phÇn tr− íc cãmãc chia lµm 2 nhãm. Nhãm thø nhÊt cã 4 -7 vßng mãc, nhãm thø 2 cã 9 -11 vßng, phÝa saucßn cã mãc s¾p xÕp ph©n t¸n kh«ng theo vßng. Thµnh c¬ thÓ kh«ng cã h¹ch. bao vßi h×nhtói, thµnh vßi lµ mét tÇng c¬ ®¬n, ®èt thÇn kinh ë ®¸y cña bao vßi. Hai tuyÕn vßi h×nh èng,chiÒu dµi gÇn b»ng nhau, mçi tuyÕn vßi cã 1 h¹ch ë mÆt d− íi cña bao vßi (h×nh 334).

H×nh 334: Neosentis celatus: A- Cuèi phÝa sau con çi (c¬ quan giao cÊu), B- Vßi; C. Con

®ùc tr− ëng thµnh; D-H- Çc mãc trªn vßi; I-N- Çc gai nhãm thø hai trªn th©n• Chu kú ph¸t triÓn: Trøng cña Neosentis ra n− íc ph¸t triÓn thµnh Êu trïng, ký chñ trung gian Mysocyclopsleuckarti ¨n trøng cã Êu trïng vµo èng tiªu ho¸; Êu trïng chui ra ®Õn xoang c¬ thÓ tiÕp tôcph¸t triÓn thµnh Êu trïng gÇn gièng trïng tr− ëng thµnh. Ç ¨n ký chñ trung gian cñaNeosentis vµo ruét, ph¸t triÓn thµnh trïng tr− ëng thµnh.

• T¸c h¹i: Gièng Neosentis ký sinh trong ruét l− ¬n, ç trª vµ ruét mét sè loµi ç kh¸c. Khi ký sinhchóng lÊy dinh d− ìng lµm ¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng cña ç. Cã lóc ký sinh sè l− îng línlµm ¶nh h− ëng tiªu ho¸ vµ g©y viªm ruét.

• BiÖn ph¸p phßng bÖnh: gièng nh− çc biÖn ph¸p phßng bÖnh giun s¸n nãi chung.




4. BÖnh do Ngμnh giun ®èt Annelida ký sinh ë ®éng vËtthñy s¶n

Ngµnh giun ®èt ký sinh g©y bÖnh ë ç kh«ng nhiÒu. T¸c h¹i ®èi víi ç cho ®Õn nay ch− a línl¾m. d− íi ®©y lµ mét sè bÖnh th− êng gÆp do ®Øa g©y ra.

1. BÖnh Piscicolosis.

1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Líp Hirudinea Lamarch, 1818

Bé Rhynchobdellea Blanchard, 1894Hä Piscicolidae Johnston, 1865

Gièng Piscicola fasciata Kollar, 1842

C¬ thÓ Piscicola dµi ng¾n kh¸c nhau theo loµi vµ còng th− êng thay ®æi. Piscicola volgensis dµi trªn 30mm, réng 3,9mm; chiÒu dµi th− êng gÊp 10 -11 lÇn chiÒu réng. C¬ thÓ cã d¹ngh×nh trô nhá ë phÝa tr− íc, lín dÇn ë phÝa sau, h¬i dÑp l− ng bông, mµu s¾c thay ®æi theo dacña ký chñ, th− êng mµu n©u ®en.

Piscicola cã 2 gi¸c, gi¸c hót tr− íc nhá h¬n gi¸c hót sau, phÝa tr− íc mÆt l− ng cña gi¸c hóttr− íc cã 4 ®iÓm m¾t. ë mÆt bông, gi¸c hót tr− íc cã miÖng, trong miÖng cã vßi hót h×nh èngb»ng c¬ cã thÓ thß ra ngoµi hót m¸u ç vµ co vµo khoang hÇu. Vßi th«ng víi khoang hÇu.èng thùc qu¶n ng¾n dÕn d¹ dµy, ruét, hËu m«n ë mÆt l− ng phÇn gèc cña gi¸c hót sau. PhÝacuèi lµ gi¸c hót sau cã çc v©n phãng x¹ vµ s¾c tè ®en. Gi¸c hót sau cã kh¶ n¨ng b¸m ch¾cvµo ç ngay c¶ khi ç b¬i léi, ho¹t ®éng m¹nh trong n− íc. L− ng cña Piscicola cã nhiÒu®iÓm s¸ng liªn tôc t¹o thµnh çc v©n ngang, c¬ thÓ th− êng cã 11 mÊu bªn. (H×nh 335A).

Piscicola cã c¬ quan sinh dôc l− ìng tÝnh, thô tinh cïng c¬ thÓ hoÆc kh¸c c¬ thÓ. C¬ quansinh dôc ®ùc gåm nhiÒu ®«i tuyÕn tinh ph©n bè ë gi÷a vµ phÇn sau c¬ thÓ. Lç sinh dôc ë 1/3phÝa tr− íc c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc çi cã mét ®«i tuyÕn trøng ë phÝa sau lç sinh dôc ®ùc, lçsinh dôc çi còng ë phÝa sau lç sinh dôc ®ùc.

H×nh 335: A- §Øa ký sinh trªn ç chÐp; §Øa Piscicola fasciata: B- ®Øa ký sinh trªn ç r« phië Yªn H− ng, Qu¶ng Ninh (1997); C- ®Øa ký sinh trªn ç bèng bíp ë NghÜa H− ng, Nam §Þnh(2006) (theo Bïi Quang TÒ)

1.2. Chu kú ph¸t triÓn §Øa ç Piscicola l− ìng tÝnh, song sù thô tinh th− êng x¶y ra chÐo gi÷a hai c¬ thÓ. §Øa ç ®Îtrøng, trøng ë trong kÐn cã mµu n©u hoÆc mµu ®á, trøng b¸m vµo çc vËt thÓ trong n− íc:thùc vËt, ®¸, vá nhuyÔn thÓ vµ çc vËt thÓ kh¸c. Trøng në cho ®Øa con cã cÊu t¹o d¹ng tr− ëngthµnh. Piscicola ph¸t triÓn trùc tiÕp kh«ng qua ký chñ trung gian.

A B

C



Bïi Quang TÒ362

1.3. ChÈn ®o¸n vµ t¸c h¹i §Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cã thÓ quan s¸t b»ng m¾t th − êng da, mang, v©y cña ç hoÆccã thÓ dïng kÝnh lóp cÇm tay. Khi ç bÞ bÖnh Piscicola ký sinh, ç cã c¶m gi¸c ngøa ng¸y,vËn ®éng kh«ng b×nh th− êng, kh«ng dÔ dµng nhËn ra Piscicola v× mµu s¾c cña nã gièng víimµu s¾c cña ç, nhËn ®− îc dÏ dµng nhÊt lµ lóc nã vËn ®éng. Th− êng ®Üa ç xuÊt hiÖn cïng

víi çc nèt ®á vµ hiÖn t−

îng ch¶y m¸u (h×nh 232B).§Øa ç ký sinh ë da, xoang miÖng cña ç, mang lµm ¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng. §Øa ç hótm¸u lµm cho da ç bÞ ch¶y m¸u, viªm loÐt, t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm, ký sinh trïng

Trypanosoma ký sinh g©y bÖnh.

Cuèi n¨m 1996 ®Çu n¨m 1997 mét ®Çm n− íc lî ë Yªn H− ng Qu¶ng Ninh réng 324 ha ®· bÞ®Øa ký sinh lµm chÕt kho¶ng 20--25 tÊn ç r« phi. Çc ao nu«i bèng bíp ë NghÜa H− ng, Nam§Þnh tõ n¨m 2005-2006 ®· bÞ ®Øa ký sinh lµm ç bÞ th− ¬ng t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn vµnÊm x©m nhËp lµm cho ç yÕu vµ chÕt r¶i r¸c trong çc ao nu«i (Bïi Quang TÒ).

1.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ

- §Ó phßng bÖnh, t¸t c¹n ao, ph¬i ®¸y ao, tÈy v«i.- §Ó trÞ bÖnh, dïng NaCl 2 -2,5% t¾m cho ç trong 15 -25 phót. Dïng Chlorofor 1:500.000t¾m cho ç bÖnh trong 4 -5 ngµy.

2. BÖnh Trachelobdellosis

2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Bé Rhynchobdellea Blanchard, 1894

Hä Piscicolidae Johnston, 1865Gièng Trachelobdella Dresing, 1850

Gièng Trachelobdella ký sinh trªn da, n¾p mang ç chÐp, ç diÕc th− êng gÆp loµi

Trachelobdella sinensis Blanchard, 1896. C¬ thÓ cã h×nh bÇu dôc, mÆt l− ng h¬i nh« lªn,chiÒu dµi 3,4 -5,5 cm, réng 0,8 -2,2cm, mµu s¾c mµu vµng nh¹t hay mµu tr¾ng tro, vßng r×axung quanh mµu hång. §o¹n tr− íc c¬ thÓ cã gi¸c hót tr− íc, tiÕp theo lµ phÇn cæ hÑp, ng¾n.MiÖng ë trong gi¸c hót miÖng, cã hai ®«i m¾t, s¾p xÕp h×nh ch÷ b¸t "λ" ë mÆt l− ng cña gi¸chót tr− íc, ®«i tr− íc râ, ®«i sau nhá h¬n. Gi¸c hót sau lín h¬n, lç hËu m«n ë 1 bªn phÝa l − ngcña gi¸c hót sau. Hai bªn c¬ thÓ cã 11 ®«i tói cã t¸c dông h« hÊp (h×nh 336).

H×nh 336: §Øa ç Trachelobdella sinensis

2.2. T¸c h¹i Trachelobdella ký sinh trªn n¾p mang, trªn mang vµ da ç; hót chÊt dinh d− ìng. N¬i tæ chøcvËt chñ cã ký sinh bÞ ph¸ ho¹i, vËt chñ bÞ mÊt m¸u, ¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng. Lóc nghiªmträng lµm cho h« hÊp cña ký chñ khã kh¨n, c¬ thÓ mÊt nhiÒu m¸u lµm cho ç chÕt nh− ng

nh×n chung t¸c h¹i kh«ng lín v× c− êng ®é c¶m nhiÔm thÊp.

Trachelobdella ph¸t triÓn m¹nh vµo mïa Êm ¸p, l− u hµnh t− ¬ng ®èi réng r·i trong çc thuûvùc ë nhiÒu n− íc trªn thÕ giíi.




3. BÖnh Placobellosis3.1. T¸c nh©n g©y bÖnhBé Rhynchobdellea Banehard, 1894

Hä Glossiphonidae Vaillant, 1890Gièng Placobella Blanchard, 1893

H×nh 337: §Øa Placobdella ornate: A- mÆt l− ng thÊy râ çc nèt sÇn; B,C- gi¸c miÖng dÝnh

liÒn víi phÝa tr− íc c¬ thÓ; mÆt bông, cã tói mµng chøa trøng; C- ®Øa g©y tæn th− ¬ng xoangmiÖng ç sÊu; E- ®Øa b¸m trªn bÌo (mÉu thu tõ ç sÊu gièng nu«i ë Nha Trang- 8/2004)Loµi Placobdella ornata (Verrill, 1872): C¬ thÓ bÐo, chiÒu réng lín h¬n phÇn ®Çu; c¬ thÓkh«ng h×nh trô; Gi¸c hót miÖng ë phÝa bông, dÝnh liÒn víi c¬ thÓ; cã 1 ®«i m¾t; trøng trongtói mµng ë mÆt bông; Êu trïng b¸m chÆt phÝa bông cña c¬ thÓ tr− ëng thµnh. MiÖng ë mÐpcña gi¸c hót tr− íc, Gi¸c hót sau kh«ng cã çc gai vµ tuyÕn; c¬ thÓ cã nèt sÇn. Bªn ngoµi c¬ thÓ mÆt phÝa l− ng phñ kÝn nhiÒu gai (papillae) mµ chóng tËp chung thµnh ®¸m cã gai nhá ë

A B C

DE



Bïi Quang TÒ364

trªn ®Ønh. Nh÷ng gai nhá h¬n s¾p xÕp kh«ng theo quy luËt vµ gai lín h¬n s¾p xÕp theo 5®− êng säc. Gi÷a l− ng th− êng cã mµu n©u, mµu trªn l− ng trén lÉn gi÷a mµu n©u, mµu xanhvµ mµu vµng, mÆt bông r¶i r¸c cã mµu ®en. Gi¸c hót miÖnh ë phÝa bông, Ýt nhiÒu dÝnh liÒnvíi c¬ thÓ; cã 1-2 ®«i m¾t; trøng trong tói mµng ë mÆt bông; Êu trïng b¸m chÆt phÝa bôngcña c¬ thÓ tr− ëng thµnh; ®Øa Ýt b¬i léi (h×nh 247). §Øa sèng tù do hoÆc ký sinh; c¬ thÓ dµi tíi40mm.

3.2. T¸c h¹i vµ ph©n bè Placobdella ornata ký trªn da ç sÊu vµ çc loµi bß s¸t kh¸c, ngoµi ra chóng cßn ký sinhtrªn l− ìng thª. §Øa hót chÊt dinh d− ìng, ph¸ ho¹i biÓu b× da cña vËt chñ lµm cho da bÞ ch¶ym¸u, viªm loÐt, t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm, ký sinh trïng Trypanosoma ký sinh g©ybÖnh.

Placobdella ornate ph©n bè réng toµn cÇu.

VI. BÖnh do ngμnh nhuyÔn thÓ Mollusca ký sinh ë ç

§éng vËt nhuyÔn thÓ gièng loµi rÊt phong phó ,ph©n bè réng tõ n− íc ngät,n− íc mÆn vµtrong ®Êt ®Òu cã mÆt chóng.NhuyÔn thÓ th− êng lµ ®éng vËt ®¸y,gåm líp ch©n bông

Gastropoda vµ líp hai vá Bivalvia cã thÓ ký sinh hoÆc lµ ký chñ trung gian liªn quan ®ÕnbÖnh ç.Ç ë ViÖt Nam th− êng gÆp bÖnh Êu trïng mãc c©u.

1.T¸c nh©n g©y bÖnh :T¸c nh©n g©y bÖnh lµ Êu trïng mãc c©u-Glochidium (h×nh 338) cña nhuyÔn thÓ hai m¶nh váthuéc hä Unionidae.Th©n cña Êu trïng mãc c©u cã hai m¶nh vá b»ng kitin,ë chÝnh gi÷a cñamçi m¶nh vá cã mét mãc h×nh má chim,trªn mãc cã nhiÒu r¨ng c− a nhá,ë mÐp l− ng cã d©ych»ng. Nh×n mét bªn c¬ thÓ thÊy c¬ ®ãng vá vµ 4 ®«i l«ng cøng;ë gi÷a c¬ ®ãng vá cã métsîi t¬ ch©n dµi vµ nhá. Th©n dµi 0,26-0,29mm, cao 0,29-0,31mm.

H×nh 338: a-Êu trïng mãc c©u- Glochidium; б- Êu trïng mãc c©u ký sinh ë mang ç.

2.Chu kú ph¸t triÓn:Trøng ®− îc thô tinh vµ ph¸t triÓn trong xoang mang ngoµi cña trai mÑ.Trøng ph¸t triÓn quamét sè thêi kú h×nh thµnh Êu trïng mãc c©u,rêi khái c¬ thÓ mÑ tr«i næi tring n− íc,gÆp çchóng ký sinh trªn th©n ç.Thêi gian Êu trïng ký sinh trªn th©n ç dµi ng¾n tïy thuéc theoloµi vµ nhiÖt ®é n− íc. NhiÖt ®é n− íc tõ 16-19 oC Êu trïng mãc c©u ký sinh trªn th©n ç tõ 6-18 ngµy.

3. DÊu hiÖu bÖnh lý:Sau khi h×nh thµnh Êu trïng mãc c©u Glochidium,Êu trïng rêi c¬ thÓ mÑ vµo n− íc vµ b¸mvµo ký chñ b»ng sîi t¬ ch©n,dïng mãc c©u b¸m vµo mang ,da,v©y ç. Çc tæ chøc cña ç bÞkÝch thÝch vµ s− ng lªn bao quanh Êu trïng h×nh thµnh bµo nang.Ç lín bÞ vµi chôc Êu trïngký sinh trªn t¬ mang hoÆc da,v©y th− êng kh«ng ¶nh h− ëng lín. Nh− nh ç con tõ 5-6 ngµytuæi hoÆc ç h− ¬ng 2-3 cm th× Êu trïng mãc c©u g©y ¶nh h− ëng lín.Nh− Êu trïng ký sinh ë miÖng,xoang miÖng lµm ç kh«ng b¾t måi ®− îc,dÉn ®Õn ç gÇy yÕu vµ chÕt ®ãi;Êu trïng kýsinh nhiÒu lµm ç ®aafu ®á,miÖng tr¾ng nªn cßn gäi lµ bÖnh ®á ®Çu tr¾ng miÖng.Êu trïng kýsinh ë mang ph¸ hñy chøc n¨ng h« hÊp cña t¬ mang,cã kh¶ n¨ng lµm h« hÊp cña mang gi¶m®i 10 lÇn.Khi Êu trïng mãc c©u rêi khái ç ®Ó l¹i çc vÕt th− ¬ng hë t¹o ®iÒu kiÖn cho nÊm,vi




khuÈn vµ ký sinh trïng kh¸c tÊn c«ng.Tuynhiªn chóng ch− a g©y hËu qña nghiªm träng chosøc kháe cña ç.

4. Ph©n bè bÖnh: Ê u trïng mãc c©u Glochidium cña trai Anatonta spp ®· t×m thÊy ë nhiÒu loµi ç tr¾m cá,ç

mÌ,ç tai t− îng,bèng t− îng...

5. Phßng trÞ bÖnh:Khi dän ao − ¬ng ç gièng chó ý tiªu diÖt hÕt trai,lÊy n− íc vµo ao − ¬ng läc kü kh«ng cho Êutrïng mãc c©u vµo ao − ¬ng.Ch− a cã biÖn ph¸p ®iÒu trÞ riªng cho Êu trïng mãc c©uGlochidium.



Bïi Quang TÒ366

Ch− ¬ng 10

BÖnh do ph©n ngμnh gi¸p x¸c Crustacea

ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶nPh©n ngµnh gi¸p x¸c Crustacea thuéc ngµnh ch©n ®èt Arthropoda cã sè l− îng gièng loµi rÊtphong phó. C¬ thÓ cña gi¸p x¸c ph©n ®èt, çc ®èt cã kÝch th− íc vµ h×nh d¹ng kh¸c nhau. C¬ thÓ chia lµm 3 phÇn: §Çu, ngùc, bông, cã ch©n vµ ch©n gåm nhiÒu ®èt. Gi÷a çc ®èt cã çckhíp lµm cho çc ®èt rÊt linh ®éng. C¬ thÓ ®− îc bao b»ng vá kitin do ®ã mµ sù t¨ng tr− ëngcña gi¸p x¸c ph¶i qua sù lét x¸c, vá kitin cò thay ®i, vá kitin míi ®− îc h×nh thµnh. C¬ quantiªu ho¸ ph¸t triÓn, mét sè ®· cã d¹ dµy.

Gi¸p x¸c sèng trong n− íc biÓn, n− íc lî vµ n− íc ngät. PhÇn lín cã lîi cho con ng− êi, cã thÓlµm thøc ¨n cho ng− êi, cho ç, t«m vµ ®éng vËt nu«i, lµm ph©n bãn cho n«ng nghiÖp nh− ngmét sè cã h¹i g©y bÖnh cho t«m ç ¶nh h− ëng ®Õn sinh tr− ëng vµ ph¸t dôc, thËm chÝ cã thÓ

lµm cho t«m ç chÕt hµng lo¹t. Gi¸p x¸c ký sinh trªn ç chñ yÕu thuéc 4 ph©n líp:Copepoda, Branchiura, Isopoda, Rhizocephala.

B¶ng 47: Sè l− îng gièng loai ký sinh trïng ký sinh ë ®éng vËt thñy s¶n ViÖt Nam

Tªn hä, líp ký sinh trïng VËt chñPh©n ngµnh Crustacea J.Lamarck, 1801 1. Líp Maxillopoda Dahl, 1956Ph©n líp Copepoda M.Milne-Edward, 1840Bé Poecilostomatoida Thorell, 1859Hä Ergasilidae Thorell, 1859 Ç n− íc ngätHä Therodamasidae Tripathi, 1960 Ç n− íc mÆn

Bé Siphonostomatoida Thorell, 1859Hä Caligidae Wilson, 1905 Ç n− íc ngät, n− íc mÆn

Bé Siphonostomatoida Thorell, 1859Hä Dichelesthiidae M.Edwards, 1840 Ç n− íc ngät

Bé Cyclopoida Burmeister, 1834Hä Lernaeidae Wilson, 1917 Ç n− íc ngät

Ph©n líp Branchiura Thorell, 1864Bé Arguloida Yamaguti, 1963Hä Argulidae Miiller, 1785 Ç n− íc ngät

2. Líp Malacostraca Latreille, 1802Ph©n líp Eumalacostraca Grobben, 1892Bé Isopoda P. Latreille, 1817Hä Cymothoidae Ç n− íc ngätHä Corallanidae Ç n− íc ngät, n− íc mÆnHä Aegidae Ç n− íc ngät, n− íc mÆnHä Bopyridae T«m n− íc ngät, n− íc mÆn

3. Líp Maxillopoda Dahl, 1956Ph©n líp Thecostraca Gruvel, 1905Nhãm bé Rhizocephala Müller, 1862- Gi¸p x¸c ch©n t¬ kýsinhHä Sacculinidae Lilljeborg, 1860 Cua biÓnHä Peltogastridae Lilljeborg, 1860 Cua biÓnHä Lernaeodiscidae Boschma, 1928 Cua biÓnHä Thompsoniidae Høeg & Rybakov, 1992 Cua t«m biÓn

http://www.itis.usda.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=89742









1. BÖnh do ph©n líp ch©n chÌo Copepoda ký sinh g©y bÖnh ë ®éng vËt thñy s¶n.

Copepoda c¬ thÓ nhá, nh×n chung kh«ng cã gi¸p l− ng, c¬ thÓ ph©n ®èt rÊt râ. PhÇn ®Çuth− êng cïng víi ®èt ngùc. PhÇn ®Çu vµ phÇn ngùc cã çc ®«i phÇn phô, phÇn bông kh«ngcã. Con çi th− êng cã ®«i tói trøng, Êu trïng ph¸t triÓn qua çc giai ®o¹n biÕn th¸i. Ph©n bè réng r·i trong çc thuû vùc n− íc biÓn, n− íc lî vµ n− íc ngät, lµ thøc ¨n chñ yÕu cña ç vµmét sè ®éng vËt. Mét sè Ýt ký sinh trªn ç g©y t¸c h¹i lín cã thÓ lµm ç chÕt. §¸ng chó ý lµhä sau: Ergasilidae, Lernaeidae, Caligidae, Dichelesthiidae.

1.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Ergasilosis

1.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Líp Maxillopoda Dahl, 1956

Ph©n líp Copepoda M.Milne Edwards,1834-1840Bé Poecilostomatoida Thorell, 1859

Hä Ergasilidae Thorell,1859Gièng Ergasilus Nordmann,1832

H×nh 339: CÊu t¹o c¬ quan miÖng Ergasilus

1. R¨ng hµm nhá thø 2;2. R¨ng hµm lín; 3.R¨ng hµm nhá thø ; 4.PhiÕn hµm; 5. R©u r¨nghµm lín; 6. M«i d− íi

C¬ thÓ cña Ergacilus ph©n lµm nhiÒu ®èt, gi÷a çc ®èt cã mµng ng¨n. C¬ thÓ chia lµm 3phÇn: ®Çu, ngùc, bông.

PhÇn ®Çu: h×nh tam gi¸c hoÆc nöa h×nh trøng. PhÇn ®Çu vµ ®èt ngùc thø 1 hîp l¹i thµnhphÇn ®Çu ngùc. ChÝnh gi÷a mÆt bông cña phÇn ®Çu lµ m¾t ®¬n. §Çu cã 6 ®«i phÇn phô: ®«ianten thø nhÊt cã 5-6 ®èt. Gièng Copepoda sèng tù do, trªn çc ®èt cã çc mãc nhá ®ã lµ c¬ quan vËn ®éng. §«i anten thø 2 cã 5 ®èt, ë con ®ùc ®«i r©u nµy gièng ®«i anten thø 2 cña

Copepoda sèng tù do, ë con çi, ®«i anten nµy ph¸t triÓn rÊt m¹nh nh−

mãc b¸m, ®Ó b¸mmãc vµo tæ chøc cña ký chñ. Mét ®«i r¨ng hµm lín, 2 ®«i r¨ng hµm nhá vµ mét ®«i ch©nhµm (H×nh 339). MiÖng ë mÆt bông cña ®Çu.

PhÇn ngùc: cã 6 ®èt. §èt thø nhÊt dÝnh víi phÇn ®Çu, ®èt ngùc thø 2 - thø 5 lµ ®èt tù do.Çc ®èt ngùc nhá dÇn, tõ tr− íc ra sau, ®èt thø 5 nhá nhÊt th− êng bÞ ®èt thø 4 che khuÊt 1phÇn, ®èt thø 6 h¬i ph×nh ra lín h¬n ®èt h¬n thø 5, lµ ®èt sinh s¶n. PhÇn ngùc cã 5 ®«i ch©nb¬i 2 nh¸nh. Mçi nh¸nh cã 3 ®èt, riªng ch©n b¬i thø 4, nh¸nh ngoµi hoÆc nh¸nh trongth− êng thiÕu 1 ®èt. §«i thø 5 chØ cã 1 nh¸nh. §èt thø 6 lµ ®èt sinh s¶n, cã 2 lç ®Î trøng ë mÆt l− ng cña ®èt.

PhÇn bông: cã 3 ®èt, so víi çc ®èt ngùc, çc ®èt bông nhá vµ ng¾n h¬n rÊt nhiÒu. Sau cïng

lµ ®u«i, ®u«i chÎ nh¸nh t¹o thµnh m¹ng ®u«i, cuèi ®u«i cã çc mãc kitin dµi.

C¬ quan tiªu ho¸ cã miÖng tiÕp theo lµ thùc qu¶n ng¾n th«ng víi d¹ dµy. D¹ dµy lín ë vÞ trÝ tõ gi¸p ®Çu nhùc vµ nhá dÇn ®Õn gi÷a ®èt ngùc thø nhÊt th× th¾t l¹i ®ã lµ ranh giíi gi÷a ngùcvµ d¹ dµy. Ruét vÒ phÝa sau nhá dÇn, cuèi cïng lµ hËu m«n ë ®èt bông thø 3 (H×nh 340).



Bïi Quang TÒ368

C¬ quan bµi tiÕt gåm 2 èng nhá, ®− îc b¾t ®Çu tõ 2 bªn d¹ dµy, ch¹y vÒ phÝa tr− íc cho ®Õn®«i r©u thø 2 th× vßng l¹i sau vµ ®ç vµo lç bµi tiÕt ë ®«i r¨ng hµm nhá thø 2.

C¬ quan sinh dôc (h×nh 341, 342) Ergasilus cã c¬ quan sinh dôc ph©n tÝnh, con ®ùc vµ conçi riªng. C¬ quan sinh dôc con çi cã buång trøng h×nh ch÷ “V” n»m ë gi¸p giíi ®Çu ngùctiÕp theo lµ tö cung, ban ®Çu lµ mét èng th¼ng vÒ sau do sè l− îng trøng t¨ng lªn nªn tö cungcòng ph×nh to vµ gÊp cong chiÕm gÇn hÕt xoang gi÷a phÇn ®Çu ngùc, 2 èng dÉn trøng nhátrong suèt vµ th− êng ë ®èt ngùc thø 2, th«ng víi tö cung ch¹y däc xuèng lç ®Î trøng cña ®ètsinh s¶n. TuyÕn nhên lµ 1 ®«i nhá dµi ë mÆt l− ng, èng dÉn trøng ®Õn gÇn lç ®Î trøng th«ngvíi èng dÉn trøng. Tói thô tinh ë mÆt l− ng tõ ®èt ngùc thø 2 ®Õn ®èt sinh s¶n ®Õn ®èt sinhs¶n, mçi bªn cã 1 èng nhá th«ng víi èng dÉn trøng. Lç ®Î trøng ë 2 bªn mÆt l− ng ®èt sinhs¶n. Tói trøng cã mµng máng trong suèt bao bäc. Tói trøng sau khi xuÊt trøng ra ngoµi lËptøc cã tói trøng míi h×nh thµnh do cã èng th«ng víi èng dÉn trøng. Sè l− îng trøng trong mçitói nhiÒu hay Ýt phô thuéc theo loµi nh− E.breani cã 18-20 trøng; E.parasiluri cã 350-400trøng.

C¬ quan sinh dôc ®ùc cã 1 ®«i tinh hoµn, ®¹i bé phËn ë ®èt ngùc thø nhÊt, phÝa tr− íc tuyÕn

tinh kÐo dµi thµnh èng dÉn tinh, ®Õn l¸ gi÷a cña d¹ dµy bÎ quÆt ra sau ®i qua çc ®èt ngùc®Õn ®èt sinh s¶n phång to thµnh tói chøa tinh, bªn trong tói chøa tinh cã kÑp tinh, cã èngbªn trong cã nhiÒu tinh trïng ho¹t ®éng m¹nh. Lóc giao phèi con ®ùc Ergasilus ®− a kÑp tinhra ngoµi c¬ thÓ qua lç ë mÆt bông ®èt sinh s¶n, treo trªn lç ©m ®¹o con çi. MÆt l− ng èngdÉn tinh cã 1 ®«i tuyÕn nhên.

Ký sinh ë ç ViÖt Nam th− êng gÆp 5 loµi: Ergasilus scalaris; E.parasiluri; E.thailandensis; E.philippinensis; E.anchoratus.

- Ergasilus thailandensis Capart, 1943 (h×nh 343A) con çi phÇn ®Çu ngùc chiÒu dµi gÊp 2chiÒu réng;mÆt l− ng -bông ph¼ng chiÕm h¬n 60% tæng chiÒu dµi c¬ thÓ;mÐp tr− íc h×nhthµnh mÊu ng¾n ë gi÷a;mÐp bªn cã khÝa r¨ng c− a tõ cuèi phÇn sau ®Õn gi÷a chiÒu dµi c¬ thÓ;mÐp sau h¬i lâm;m¾t cã thÓ nh×n thÊy râ gÇn ®Çu phÝa tr− íc.Cã 4 ®èt ngùc tù do kÝchth− íc gi¶m dÇn vÒ phÝa sau,®èt mang ch©n thø 5 rÊt nhá. §èt sinh dôc gÇn h×nhtrßn,nhá;bông ph©n 3 ®èt,çc ®èt gÇn b»ng nhau.KÝch th− íc :tæng chiÒu dµi 0,8 mm;chiÒudµi ®Çu ngùc 0,51 mm,chiÒu réng 0,28 mm; chiÒu dµi nh÷ng ®èt tù do gép l¹i 0,2 mm,phÇntr− íc réng 0,17 mm,phÇn sau réng 0,06 mm;®èt sinh dôc dµi 0,05 mm,réng 0,04 mm; chiÒudµi bông (kÓ c¶ mÊu ®u«i) 0,07 mm,réng 0,04 mm; chiÒu dµi tói trøng 0,65 mm,® − êng kÝnh0,10 mm.Anten I ph©n 6 ®èt kh«ng râ rµng ,mang l«ng cøng ng¾n;Anten II ph¸t triÓn thµnhmãc c©u b¾t måi rÊt kháe.MiÖng cã hµm trªn h×nh l− ìi liÒm.

- Ergasilus philippinensis Velasquez,1951 (h×nh 343B) con çi phÇn ®Çu ngùc d¹ng ®µnviol«ng gåm c¶ ®èt mang ch©n thø 1,ranh giíi kh«ng râ rµng ë mÆt l− ng,phÇn tr− íc h¬i trßn

h¬n phÇn sau;m¾t gÇn mÐp phÝa tr− íc.Nh÷ng ®èt mang ch©n thø 2 ®Õn thø 5 râ rµng,kÝchth− íc cña çc ®èt gi¶m dÇn vÒ phÝa sau.C¬ quan sinh dôc gÇn h×nh trßn.Bông ph©n 3 ®èt,çc ®èt cã kÝch th− íc gÇn b»ng nhau. KÝch th− íc:tæng chiÒu dµi 1,06mm;chiÒu dµi phÇn®Çu ngùc 0,62mm,réng 0,45mm;chiÒu dµi tæng céng nh÷ng ®èt ngùc tù do 0,23mm,phÇntr− íc réng 0,29mm,phÇn sau réng 0,17mm;chiÒu dµi ®èt sinh dôc 0,08mm,réng 0,11mm;chiÒu dµi bông (kh«ng kÓ mÊu ®u«i) 0,07mm,réng 0,08mm;chiÒu dµi tói trøng0,73mm,®− êng kÝnh 0,14mm.Anten I ph©n 6 ®èt,cã nhiÒu l«ng cøng.Anten II chiÒu dµi b»ngtæng chiÒu dµi c¬ thÓ,m¶nh.Bèn ®«i ch©n tr− íc ph©n 2 nh¸nh,çc nh¸nh ph©n 3 ®èt.Ch©n thø 5 cã 1 nh¸nh,ph©n 1 ®èt mang l«ng cøng ë ®Ønh.MÊu ®u«i h×nh vu«ng b»ng kho¶ng 3/4chiÒu dµi bông.




H×nh 340: MÆt bông cñaNeoergasilus japonicus 1. L¸ tr− íc d¹ dµy, 2. L¸ bªnd¹ dµy, 3. Lç bµi tiÕt,4. èng bµi tiÕt, 5. D¹ dµy, 6.Ruét, 7. Trùc trµng

H×nh 341: C¬ quan sinh dôccon çi cña Ergasilus sclaris (nh×n mÆt l− ng): 1. Tö cung, 2.TuyÕn nhên , 3. TuyÕn trøng,4. Tói thô tinh, 5. èng dÉntrøng, 6. Tói trøng, 7. Lç ®Îtrøng (lç rông trøng)

H×nh 342: C¬ quansinh dôc ®ùc cña

Sinergasilus major (mÆt l− ng): 1. TuyÕntinh, 2. TuyÕn nhên,3. èng dÉn tinh, 4.Tói chøa tinh, 5. Tóitinh sau bµi xuÊt rangoµi

H×nh 343: A- Ergasilus thailandensis Capart,1943 (1-mÆt l− ng; 2-mÆt bªn);B- Ergasilus philippinensis Velasquez,1951 (1-mÆt l− ng; 2-mÆt bªn)

1.1.2. Chu kú ph¸t triÓn§ùc çi ®− îc h×nh thµnh ë giai ®o¹n Êu trïng cã ®èt Metanauplius V chóng tiÕn hµnh giaophèi. Con ®ùc khi giao phèi ®− a 2 tói tinh vµo tói thô tinh cña con çi. C¶ ®êi Ergasilus chØgiao phèi 1 lÇn. Tinh dÞch ®− îc con çi dù tr÷ trong tói thô tinh trong suèt qu¸ tr×nh sèng.Sau khi thô tinh xong, con ®ùc sèng vµi ngµy ®Õn vµi tuÇn th× chÕt. Con çi lét x¸c thµnhtrïng tr− ëng thµnh, sèng ký sinh. Sau mét thêi gian tiÕn hµnh ®Î trøng.

AB

1

1

2

2



Bïi Quang TÒ370

Trøng ®· thô tinh trong tö cung theo èng dÉn trøng xuèng ®Õn ®èt sinh s¶n ra lç ®Î. TuyÕnnhên tiÕt chÊt dÞch bao l¹i thµnh tói trøng. Thêi gian ph¸t triÓn cña ph«i phô thuéc vµo nhiÖt®é. ë nhiÖt ®é n− íc 200C thêi gian ph¸t triÓn ph«i 6 ngµy. ë nhiÖt ®é n− íc 250C thêi gianph¸t triÓn ph«i 3,5 ngµy.

Ergasilus ®Î trøng m¹nh vµo cuèi mïa xu©n ®Õn ®Çu mïa thu. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ph«ithùc hiÖn trong tói trøng.

1.1.3. DÊu hiÖu bÖnh lýÇ bÞ Ergasilus ký sinh tèc ®é sinh tr− ëng gi¶m, ç gÇy. Khi ký sinh c− êng ®é c¶m nhiÔmcao, çc phiÕn mang bÞ viªm loÐt, s− ng phång, mang tiÕt ra nhiÒu dÞch nhên mµu tr¾ng.

Ergasilus dïng ®«i r©u thø 2 vµ c¬ quan miÖng ph¸ ho¹i tæ chøc mang, lµm ¶nh h− ëng ®Õnh« hÊp b×nh th− êng cña ç, ç cã c¶m gi¸c ngøa ng¸y, ng¹t thë. MÆt kh¸c tõ vÕt loÐt t¹o®iÒu kiÖn cho vi trïng, nÊm, ký sinh trïng kh¸c x©m nhËp ký sinh vµo da, v©y lµm cho bÖnhnÆng h¬n. Khi ç nhiÔm nÆng cã thÓ nh×n thÊy Ergasilus b»ng m¾t th− êng, khi ç nhiÔmthÊp, dÊu hiÖu bÖnh lý kh«ng râ rµng. Lóc nghiªm träng cã thÓ lµm ç chÕt.

1.1.4. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh Ergasilus ký sinh trªn nhiÒu lo¹i ç n− íc ngät vµ ë c¶ ç biÓn. HÇu hÕt çc n− íc trªn thÕ giíi ®Òu ph¸t hiÖn thÊy Ergasilus ký sinh trªn ç, tû lÖ vµ c− êng ®é c¶m nhiÔm kh¸ cao. ë ViÖt Nam, quanh n¨m ®Òu cã Ergasilus ký sinh trªn ç trong çc thuû vùc nh− ng l− u hµnhm¹nh vµo vô xu©n hÌ.

1.1.5. ChÈn ®o¸n bÖnh§Ó x¸c ®Þnh Ergasilus ký sinh ë ç, cÇn kiÓm tra dÞch nhên, da, mang d− íi kÝnh lóp hoÆckÝnh hiÓn vi.

1.1.6. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ- §Ó phßng bÖnh:

+ Dïng v«i tÈy ao ®Ó diÖt Êu trïng.+ Dïng CuSO4 r¾c xuèng ao cã nång ®é 0,7 ppm ®Ó diÖt Êu trïng.+ Dïng l¸ xoan b¨m nhá bãn xuèng ao víi sè l− îng 0,2-0,3 kg/m3 n− íc.

- §Ó trÞ bÖnh.+ Dïng CuSO4 7-10 ppm t¾m cho ç trong 20 phót hoÆc r¾c xuèng ao nång ®é 0,7

ppm.

1.2. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Sinergasilosis.

1.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Hä Ergasilidae Thorell,1859

Gièng Sinergasilus Yin,1949

C¬ thÓ Sinergasilus ph©n chia lµm nhiÒu ®èt, gi÷a çc ®èt cã mµng ng¨n, c¬ thÓ chia lµm 3phÇn: §Çu, ngùc, bông. PhÇn ®Çu kh«ng dÝnh víi ®èt ngùc, gi÷a phÇn ®Çu vµ ®èt ngùc thø nhÊt cã ®èt gi¶ nhá vµ ng¾n h¬n çc ®èt b×nh th− êng. PhÇn ®Çu cã 5 ®«i phÇn phô t− ¬ng tù víi Ergasilus. PhÇn ®èt ngùc thø nhÊt ®Õn ®èt thø 4 gÇn b»ng nhau hoÆc cã thÓ h¬i cong vÒmÆt bông cho nªn nh×n mÆt l− ng ®èt thø 5 bÞ che khuÊt 1 phÇn hoÆc toµn bé. §èt thø 6 lµ ®ètsinh s¶n cã 5 ®«i ch©n b¬i, ®«i ch©n b¬i thø 4 nh¸nh ngoµi hoÆc nh¸nh trong thiÕu mÊt 1®èt, ®«i ch©n b¬i thø 5 chØ cã 1 nh¸nh nhá.

PhÇn bông cã 3 ®èt, gi÷a çc ®èt bông cã çc ®èt gi¶ phÇn cuèi cã ®u«i chÎ nh¸nh t¹o thµnhm¹ng ®u«i, cuèi ®u«i cã çc mãc kitin dµi. C¬ quan tiªu ho¸, c¬ quan bµi tiÕt, sinh dôct− ¬ng tù gièng Ergasilus.

Ký sinh trªn ç n− íc ngät ViÖt Nam th− êng gÆp 2 loµi sau:




- Sinergasilus lien (H×nh 282) ký sinh trªn çc ®o¹n ®Çu çc tia mang ç mÌ tr¾ng, mÌ hoa.C¬ thÓ h×nh èng, dµi kho¶ng 1,85-2,7 mm. §èt gi¶ ®Çu ngùc ng¾n nhá. §èt ngùc thø nhÊt®Õn thø 4 réng nh− ng ng¾n, trong ®ã ®èt thø 4 réng nhÊt. §èt thø 5 nhá, chiÒu réng chØ b»ng1/3 chiÒu réng çc ®èt tr− íc, ®èt sinh s¶n nhá. PhÇn bông nhá, dµi, cã 2 ®èt gi¶, ®èt bôngthø 3 nhá. Tói trøng dµi 1-2,6 mm. Cã 6-8 hµng trøng, trøng nhá nh− ng sè l− îng nhiÒu.

- Sinergasilus major(h×nh 283) ký sinh trªn çc tia mang ç chÐp, ç diÕc,ç mÌ tr¾ng,mÌhoa. Sinergasilus major c¬ thÓ h×nh èng, dµi kho¶ng 2-2,4 mm, phÇn ®Çu réng h¬n phÇnth©n. §èt gi¶ ë phÇn ®Çu ngùc lín h¬n ®èt gi¶ loµi Sinergasilus lien. §èt ngùc thø nhÊt ®Õn®èt ngùc thø 3 dµi réng b»ng nhau, ®èt thø 4 nhá h¬n, ®èt thø 5 nhá. PhÇn bông nhá ng¾n cã2 ®èt gi¶. Tói trøng to dµi 1,75mm.

1.2.2. Chu kú ph¸t triÓn.T− ¬ng tù nh− Ergasilus.

H×nh 344: Sinergasilus lien H×nh 345: Sinergasilus major


Sinergasilus ký sinh trªn ç víi c−

êng ®é c¶m nhiÔm thÊp, triÖu chøng kh«ng râ rµng nh−

nglóc c− êng ®é c¶m nhiÔm cao Ergasilus dïng ®«i r©u thø 2 c¾m s©u vµo tæ chøc mang cña çlµm cho mang bÞ tæn th− ¬ng ¶nh h− ëng ®Õn h« hÊp, ç b¬i léi kh«ng b×nh th− êng. Tæ chøcmang bÞ viªm loÐt më ®− êng cho nÊm, vi khuÈn vµ çc vi khuÈn g©y bÖnh x©m nhËp lµm çc®Çu tia mang s− ng tÊy næi thµnh côc tr¾ng. Mang tiÕt ra nhiÒu chÊt dÞchk t¹o thµnh líptr¾mg ®ôc. Nh×n b»ng m¾t th− êng thÊy Sinergasilus ®ang b¸m trªn çc u b− íu cña tæ chøcmang.

Sinergasilus cßn tiÕt ra men ph¸ ho¹i tæ chøc mang, phÇn ngoµi çc tia mang biÕn ®æi h×nhd¹ng, thèi r÷a ®øt rêi mét phÇn. Sinergasilus ký sinh lµm ç bÞ thiÕu m¸u, s¾c tè m¸u gi¶m.Ç hay b¬i næi lªn mÆt n− íc, b¬i vÆn m×nh ®u«i vÈy lªn mÆt n− íc, dÇn dÇn lµm cho ç chÕt.

1.2.4. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh Sinergasilus g©y t¸c h¹i chñ yÕu ®èi víi ç lín Sinergasilus ký sinh trªn mang nhiÒu lo¹i çn− íc ngät. TÝnh chän läc ®èi víi ký chñ t− ¬ng ®èi cao, chóng ký sinh chñ yÕu ë giai ®o¹nç lín. Sinergasilus ph©n bè réng ë çc n− íc trªn thÕ giíi. Chóng ph¸t triÓn m¹nh vµo mïaxu©n hÌ. ë n− íc ta, trªn ®èi t− îng ç nu«i th− êng gÆp Sinergasilus ký sinh vµ còng cã métsè c¬ së nu«i s¶n l− îng gi¶m sót do Sinergasilus g©y ra. 1964, ë s«ng ch©u Giang, Hµ Nam



Bïi Quang TÒ372

Ninh ç mÌ cë 0,5 - 2 kg bÞ c¶m nhiÔm Sinergasilus polycolpus, tû lÖ c¶m nhiÔm 100%,c− êng ®é c¶m nhiÔm tõ 300- 800 trïng trªn c¬ thÓ ç lµm cho ç nu«i trang s«ng chÕt hµnglo¹t, do ph¸t hiÖn muén nªn g©y tæn thÊt lín cho c¬ së.

1.2.5. ChÈn ®o¸n bÖnh

T−

¬ng tù nh−

Ergasilus 1.2.6. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞGièng ph− ¬ng ph¸p trÞ bÖnh Ergasilus.

1.3. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Neoergasilosis

1.3.1. T¸c nh©n g©y bÖnhHä Ergasilidae Thorell, 1859

Gièng Neoergasilus Gièng Neoergasilus ký sinh trªn ç th− êng gÆp loµi Neoergasilosis japonicus

(Harada,1930) Yin,1956 (h×nh 346) vµ N. longispinosus Yin,1956 (h×nh 347).Neoergasilosis japonicus c¬ thÓ dµi 6,5-8,5mm, ®Çu h×nh tam gi¸c, 2 bªn cã 2 sãng næi lªn.Ngùc cã 6 ®èt. §èt thø nhÊt ®Æc biÖt lín, biªn sau thµnh h×nh cung trßn, ngoµi ra 4 ®èt nhádÇn, ®èt thø 5 rÊt nhá, bÞ ®èt thø 4 che khuÊt. ChiÒu réng ®èt thø 5 gÊp 5 lÇn chiÒu dµi. §ètsinh s¶n bÞ ph×nh to, réng, lín h¬n chiÒu dµi. Tói trøng ë gi÷a th«, 2 ®Çu nhá dÇn. ChiÒu dµitói trøng b»ng 0,5-2/3 chiÒu dµi c¬ thÓ, cã 4-5 hµng trøng, sè l− îng trøng kh«ng nhiÒu. §«ich©n b¬i thø nhÊt ®Æc biÖt lín, ®o¹n cuèi cña 2 nh¸nh trong vµ ngoµi dµi ®Õn ®èt ngùc thø 5,biªn sau ®èt gèc cã r¨ng h×nh tam gi¸c kÐo dµi ra phÝa sau ®Õn gi÷a 2 nh¸nh trong vµ ngoµi.GÇn phÇn gèc nh¸nh trong cã 1 hµng r¨ng nhá h×nh tam gi¸c. Biªn ngoµi cña nh¸nh ngoµi®èt thø 2 h− íng vÒ sau mäc thµnh “ngãn çi” d¹ng tói, bÒ mÆt tr¬n tru, dµi b»ng 1/3 ®èt thø 3 cña nh¸nh ngoµi .

1.3.2. DÊu hiÖu bÖnh lýNeoergasilosis japonicus ký sinh trªn xoang mòi, trªn çc tia mang, trªn v©y cña rnhiÒu lo¹iç n− íc ngät nh− ç tr¾m, ç mÌ, trª,... T¸c h¹i chñ yÕu ®èi víi ç gièng.

1.3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnhTheo Hµ Ký,1969 Neoergasilosis japonicus nhiÔm 2,7%, ë ç mÌ tû lÖ c¶m nhiÔm 4,16%.C− êng ®é c¶m nhiÔm 3-5 trïng/c¬ thÓ ç.

Neoergasilosis longispinocus ký sinh trªn ç diÕc, ç trª, ç tr¾m tû lÖ c¶m nhiÔm 6-16%.C− êng ®é c¶m nhiÔm 1-4 trïng/ c¬ thÓ ç.

1.2.4. ChÈn ®o¸n bÖn: T− ¬ng tù nh− Ergasilus

1.2.5. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞGièng ph− ¬ng ph¸p trÞ bÖnh Ergasilus.




H×nh 436: Neoergasilus japonicus H×nh 347: Neoergasilus longispinocus

H×nh 348: Paraergasilus brevidigitus H×nh 349: Paraergasilus medius

1.4. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo-Paraergasilosis

T¸c nh©n g©y bÖnh: Hä Ergasilidae Thorell, 1859

Gièng Paraergasilus Markewitsch, 1937. Paraergasilus cã kÝch th− íc thay ®æi theo loµi, P. medius dµi 0,8-0,93 mm, réng 0,3-0,35mm; P.brevidigitus dµi 0,56-0,65mm, réng 0,097-0,111 mm.



Bïi Quang TÒ374

Paraergasilus cã ®Æc ®iÓm cña gièng Ergasilus ngoµi ra cã sù sai kh¸c chñ yÕu: con çi Paraergasilus phÇn cuèi ®«i anten thø 2 cã 3 mãng. Vá kitin hai bªn ®Çu h− íng vÒ phÝa saukÐo dµi thµnh gai. Paraergasilus ký sinh trªn niªm m¹c xoang mòi, mang cña nhiÒu loµi çn− íc ngät: ç tr¾m, ç diÕc, ç chÐp... tû lÖ vµ c− êng ®é c¶m nhiÔm thÊp, t¸c h¹i kh«nglín.Ç nu«i ë ViÖt Nam th− êng gÆp 2 loµi: Paraergasilus medius (h×nh 349); P. brevidigitus

(h×nh 348)

1.5. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo-Lamproglenosis

1.5.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Ph©n líp Copepoda M.Milne- Edwards, 1840

Bé Siphonostomatoida Thorell, 1859Hä Dichelesthiidae Edwards, 1840

Gièng Lamproglena Nordmann, 1832

Lamproglena ký sinh trªn ç n− íc ngät ViÖt Nam th− êng gÆp 2 loµi d− íi ®©y: Lamproglena

compacta Markewitsch,1936. Ký sinh trªn mang ç mÌ tr¾ng. Lamproglena chinensis Yin, 1937(h×nh 350) c¬ thÓ dµi, chiÒu dµi kho¶ng 2,4-4,09 mm,th− êng ký sinh trªn mang mét sè loµi hä ç qu¶,ç r« ®ång, ç th¸t l¸t.

H×nh 350: Lamproglena chinensis1- MÆt bông; 2- Anten I,II; 3- Ch©n hµm; 4- R¨ng hµm lín; 5-10 - Ch©n b¬i thø 1-5;

2

1

4

3

5

7

8

6

9

10




Giai ®o¹n Êu trïng kh«ng ®èt th− êng sèng tù do, giai ®o¹n Êu trïng cã ®èt th− êng sèng b¸nký sinh. Sau khi giai phèi con çi sèng ký sinh suèt ®êi. C¬ thÓ cña Lamproglena chia lµm 3phÇn: §Çu, ngùc, bông. PhÇn ®Çu cã 5 ®«i phÇn phô, ®Çu kh«ng dÝnh liÒn víi phÇn ngùc. §«ianten thø 1th«, cã 3 ®èt th− êng dµi h¬n ®«i anten thø 2, trªn cã çc gai kitin nh− ®«i antenthø 1 cña Copepoda sèng tù do. §«i anten thø 2 cong l¹i, ph©n ®èt kh«ng râ rµng vµ cuèi cã

4 l«ng cøng ë ®Ønh gièng nh−

vuèt nhän. Cã mét ®«i r¨ng hµm lín, 2 ®«i r¨ng hµm nhá vµ 1®«i ch©n hµm. PhÇn ngùc gåm 6 ®èt, ®èt 1 nhá nh− ®èt cæ, ®èt 2 ®Õn ®èt 4 lín, kh«ng ph©nchia râ nh− ng 2 bªn cã lâm vµo vÕt tÝch nguån gèc cã ph©n ®èt. Cã 5 ®«i ch©n b¬i, tõ ®«I 1®Õn ®«i 4 cã hai nh¸nh,mçi nh¸nh cã 2 ®èt,ch©n thø 5 ph©n 2 thïy. Ba ®«i ch©n tr− íc cã b¶nnèi ë gi÷a. PhÇn bông dµi, ph©n 3 ®èt, chiÕm kho¶ng 1/2 tæng chiÒu dµi. Tói trøng dµi3,5mm, ®− êng kÝnh 0,2mm,mçi tói cã 28-37 trøng.

1.5.2. DÊu hiÖu bÖnh lýT− ¬ng tù nh− Ergasilus

1.5.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh Lamproglena ký sinh trªn mang ç diÕc, ç qu¶ vµ mét sè loµi ç n− íc ngät, ngoµi ra cßn

gÆp ký sinh ë ç biÓn. Lamproglena g©y t¸c h¹i kh«ng lín l¾m nªn Ýt tËp trung nghiªn cøuchóng, nã ph¸t triÓn nhÊt vµo vô xu©n hÌ, nhiÖt ®é thÝch hîp 20-300C.

1.5.4. ChÈn ®o¸n vµ phßng trÞ bÖnh: t− ¬ng tù nh− Ergasilus

1.6. BÖnh trïng má neo ç n− íc ngät -Lernaeosis

1.6.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Ph©n líp Copepoda M.Milne-Edward, 1840

Bé Cyclopoida Burmeister, 1834Hä Lernaeidae Cobbold, 1879

Ph©n hä Lernaeinae Yamaguti, 1963Gièng Lernaea Linne, 1746 (H×nh 351)

H×nh d¹ng ngoµi cña Lernaea, c¬ thÓ gåm 3 phÇn: ®Çu, ngùc, bông. PhÇn ®Çu con ®ùc gièngh×nh d¹ng Cyclops sèng tù do, cßn con çi sau khi giao phèi sèng ký sinh h×nh d¹ng thay®æi rÊt lín. C¬ thÓ kÐo dµi, çc ®èt hîp l¹i thµnh èng h¬i vÆn m×nh, phÇn ®Çu kÐo dµi thµnhsõng gièng má neo ®©m thñng b¸m ch¾c vµo tæ chøc ký chñ nªn cßn cã tªn lµ trïng má neo.H×nh d¹ng vµ sè l− îng cña sõng l− ng, sõng bông cã sù sai kh¸c gi÷a çc loµi. Cã loµi sõngl− ng vµ sõng bông dµi, giao nhau nh− ch÷ “X”, cã loµi sõng l− ng hay sõng bông ph©nnh¸nh, cã loµi thiÕu sõng bông. Dùa vµo sù sai kh¸c cña sõng ®Ó ph©n lo¹i chóng ®Õn loµi.PhÇn ®Çu do ®èt ®Çu vµ ®èt ngùc thø 1 hîp l¹i thµnh chÝnh gi÷a cã l¸ ®Çu h×nh nöa vßng

trßn, bªn trªn cã m¾t do 3 m¾t nhá t¹o thµnh.MiÖng cã m«i trªn, m«i d− íi, r¨ng hµm lín, r¨ng hµm nhá vµ che hµm. §«i anten thø 1 vµ 2®Òu ng¾n, nhá. §«i anten thø 1 cã 4 ®èt, trªn cã çc l«ng cøng; ®«i thø 2 cã 3 ®èt, trªn cãçc l«ng cøng. Anten cña Lernaea kh«ng t¹o thµnh c¬ quan b¸m nh− Ergasilus. R¨ng hµmlín lµ 1 ®«i gai nhän, dµi tr¬n tru h− íng vÒ bªn trong vµ ra sau thµnh h×nh ch÷ “S”. §o¹n®Çu nhän ®Õn trung t©m miÖng. PhÇn ch©n cña r¨ng hµm nhá to, ®o¹n ®Çu h×nh thµnh métgai lín d¹ng h×nh l− ìi cong l¹i thµnh nöa vßng trßn, 2 ®«i gai lín nµy ë gi÷a gÆp nhau. Ch©nhµm vµ r¨ng hµm nhá çch nhau t− ¬ng ®èi xa; cã 2 ®èt gèc th«, dµi cã mÊu, trªn cã gai nhá,®èt thø 2 ng¾n th«, trªn ®Çu mäc 5 ngãn.



Bïi Quang TÒ376

B

A

H×nh 351: CÊu t¹o cña Lernaea

A. PhÇn ®Çu

1. L¸ ®Çu, 2. M«i trªn, 3. Anten 1, 4. Anten 2, 5. R¨nghµm lín, 6. Ch©n hµm, 7. R¨ng hµm nhá, 8. M«i d− íi

B. H×nh th¸i c¬ thÓ Lernaea çi

1. Sõng bông, 2. L¸ ®Çu, 3. Sõng l− ng, 4-8. §«i ch©n b¬ithø 1-5, 9. §èt sinh s¶n, 10. Lç ®Ó trøng, 11. N¹ng ®u«i,12. Tói trøng

PhÇn ngùc: Gièng Lernaea phÇn ngùc vµ phÇn ®µu kh«ng râ ranh giíi. Ngùc cã 6 ®èt. §ètngùc thø 1 dÝnh liÒn víi ®èt ®Çu t¹o thµnh ®Çu ngùc. §èt ngùc thø 2- ®èt ngùc thø 6 hîpthµnh èng th¼ng, rang giíi gi÷a çc ®èt kh«ng râ rµng, çc ®èt ngùc h¬i lín dÇn vÒ phÝa sau.§èt thø 6 lín nhÊt. PhÇn ngùc cã çc ®«i ch©n, so víi gièng loµi bé Copepoda, ch©n b¬i cñagièng Lernaea rÊt nhá. Bèn ®«i ch©n tr− íc cã 2 nh¸nh; nh¸nh ngoµi vµ nh¸nh trong, mçinh¸nh cã 3 ®èt. §«i ch©n b¬i thø 5 nhá, chØ cã 1 nh¸nh trong, 1 ®èt ®Çu cã 4 gai cøng, cßnnh¸nh ngoµi chØ låi lªn thµnh mÊu, trªn cã gai cøng. Con ®ùc cã ®«i ch©n b¬i thø 6. §èt sinhs¶n cña con çi cã 1 ®«i tói trøng treo 2 bªn c¬ thÓ, trøng xÕp thµnh nhiÒu hµng trong tóitrong, sè l− îng tõ mÊy chôc ®Õn mÊy tr¨m.PhÇn bông ng¾n, nhá, ph©n ®èt kh«ng râ rµng, ®o¹n cuèi cã n¹ng ®u«i, trªn cã çc l«ngcøng ng¾n.

CÊu t¹o bªn trong: C¬ quan tiªu ho¸ tõ miÖng ®Õn hËu m«n gÇn nh − mét èng th¼ng. HÖthèng sinh dôc con ®ùc cã cÊu t¹o gièng cÊu t¹o con ®ùc cña hä Ergasilidae. Con çi c¬ quan sinh dôc gåm 2 tuyÕn trøng, h×nh trøng ë mÆt l− ng phÇn sau ®Çu, tiÕp ®ã lµ tö cung lµmét èng nhá, 2 nh¸nh, mét nh¸nh h− íng ra phÝa sau, mét nh¸nh h− íng ra phÝa tr− íc. Haièng dÉn trøng th«ng ®Õn ®èt sinh s¶n. Lç ©m ®¹o ë gi÷a mÆt bông ®èt sinh s¶n. Sau khi kýsinh tuyÕn trøng th× phÇn ®Çu ngùc chuyÓn dÇn xuèng sau ch©n b¬i thø 4, nguyªn lµ ®o¹ntr− íc chuyÓn thµnh ®o¹n sau, èng dÉn trøng ®o¹n tr− íc ®Õn gi÷a ch©n b¬i thø 3 vµ 4 còng bÎgËp l¹i, h− íng ra sau vµ ch¹y xuèng ®èt sinh s¶n. Tói thô tinh tõ ®èt sinh s¶n h− íng phÝatr− íc kÐo dµi ®Õn gÇn ch©n b¬i thø ....hîp víi èng ®Én trøng.


§Õn giai ®o¹n Êu trïng cã ®èt Metanauplius 5, con ®ùc con çi tiÕn hµnh giai phèi 1 lÇn.Sau ®ã con ®ùc sèng tù do mét ngµy trong m«i tr− êng råi chÕt. Con çi sau khi giao phèi,tinh dÞch ®ù¬c chøa trong tói thô tinh vµ sö dông trong suèt qu¸ tr×nh sèng. Tõ khi giao phèicon çi t×m ®Õn vÞ trÝ ký sinh thÝch hîp trªn c¬ thÓ ç vµ ký sinh vÜnh viÔn cho ®Õn khi chÕt.Chu kú ph¸t triÓn cña gièng Lernaea qua nhiÒu giai ®o¹n Êu trïng gièng hä Ergasilidae.

1

8

3

4

6

7

2




Trøng ®· thô tinh ra lç ®Î, tuyÕn nhên tiÕt dÞch nhên bao l¹i thµnh tói trøng, thêi gian h×nhthµnh tói trøng phô thuéc vµo nhiÖt ®é. ë nhiÖt ®é 20-250C Lernaea polymorpha trong 28ngµy sinh s¶n 10 ®«i tói trøng. Lernaea ctenopharyngodontis 210C trong 20-23 ngµy sinhs¶n 7 tói trøng. Tõ khi h×nh thµnh tói trøng ®Õn khi në ra Êu trïng nhiÖt ®é chi phèi rÊt lín,nhiÖt ®é trªn d− íi 180C Lernaea ctenopharyngodontis ph¶i cÇn 3-5 ngµy, nh− ng nhiÖt ®é

200

C chØ cÇn 3 ngµy. Víi loµi Lernaea polymorpha ë nhiÖt ®é 250

C cÇn 2 ngµy, ë nhiÖt ®é26-270C chØ cÇn 1-1,5 ngµy. NÕu gi¶m nhiÖt ®é xuèng cßn 150C th× ph¶i cÇn 5-6 ngµy, d− íi70C trøng kh«ng në.

Trøng në ra Êu trïng kh«ng ®èt ®Çu tiªn lµ Nauplius cã h×nh d¹ng vµ cÊu t¹o gÇn gièngNauplius 1 cña hä Ergasilidae. C¬ thÓ Nauplius 1 (h×nh 352 A) h×nh trøng, h¬i dµi, chÝnhgi÷a phÇn tr− íc m¾t, gi÷a mµu hång, hai bªn mÆt bông c¬ thÓ cã 4 ®«i ch©n, ®«i thø 1cã 2®èt, ®«i thø 2 vµ 3 ®èt gèc dµi vµ to, bªn trªn cã 2 nh¸nh, mét nh¸nh cã 4 ®èt cßn mét nh¸nhchá cã 1 ®èt. §èt thø 4 ng¾n cã l«ng cøng. §o¹n sau c¬ thÓ cã 1 n¹ng ®u«i. Nauplius 1(h×nh 352A) ra khái trøng vËn ®éng trong n− íc cã tÝnh h− íng quang. Nã dinh d− ìng b»ngno·n hoµng. Sau 4 lÇn lét x¸c chuyÓn thµnh Nauplius 5. Nauplius 5 qua 1 lÇn lét x¸c ®ÓbiÕn ®æi thµnh Êu trïng cã ®èt Metanauplius. Tõ Nauplius 1 ®Õn Metanauplius ë nhiÖt ®én− íc 18-200C ph¶i cÇn 5-6 ngµy, cßn trªn d− íi 250C cÇn 3 ngµy, nÕu 300C chØ cÈn 2 ngµy.

Metanauplius 1 (H×nh 352B) c¬ thÓ cã 5 ®èt. PhÇn ®Çu 1 ®èt, ngùc 3 ®èt, bông 1 ®èt. ÇcphÇn phô cã 2 ®«i r©u, mét ®«i r¨ng hµm lín, 2 ®«i r¨ng hµm nhá, 1 ®«i ch©n hµm vµ 4 ®«ich©n b¬i. Sau mçi lÇn lét x¸c Metanauplius t¨ng thªm ch©n vµ ph¸t triÓn c¬ thÓ tõng b− íchoµn thiÖn h¬n. Sau 4 lÇn lét x¸c chuyÓn thµnh Metanauplius 5. Tõ Metanauplius 1 ®Õn

Metanauplius 5 ë nhiÖt ®é 16-200C th× loµi Lernaea ctenopharyngodontis cÇn 5-8 ngµy, loµi Lernaea polymorpha ë 20-270C cÇn 3-4 ngµy.

Metanauplius sèng tù do trong n− íc nh− ng cÇn ph¶i sèng ký sinh t¹m thêi ®Ó lÊy thøc ¨n,nÕu kh«ng th× kh«ng lét x¸c ®− îc vµ dÔ bÞ chÕt. Metanauplius 5 tiÕn hµnh giao phèi tõ ®ã

con ®ùc sèng tù do, con çi sèng ký sinh.

NhiÖt ®é thÝch hîp cho Lernaea sinh s¶n lµ 20--250C, cã thÓ sinh s¶n ë 12-330C, trªn 330Ccã thÓ bÞ chÕt. Tuæi thä cña Lernaea còng rÊt mËt thiÕt víi nhiÖt ®é. ë nhiÖt ®é n− íc 25-370C tuæi thä 4-23 ngµy, trung b×nh 20 ngµy. Mïa xu©n nhiÖt ®é thÊp, tuæi thä cã thÓ kÐodµi. Lernaea cã thÓ ký sinh trªn c¬ thÓ ç ®Ó qua ®«ng, ®Õn xu©n Êm ¸p th× b¾t ®Çu ®Î trøngcho nªn con cã tuæi cao nhÊt cã thÓ 5-7 th¸ng.

H×nh 352: A- Ê u trïng kh«ng ®èt Nauplius 1

B. Ê u trïng cã ®èt Metanauplius

1.6.3. Mét sè loµi Lernaea th− êng gÆp ký sinh ë ç n− íc ngät• Lernaea lophiara (h×nh 353D)



Bïi Quang TÒ378

Lernaea lophiara chiÒu dµi th©n 6,0-8,0mm; chiÒu réng 0,42mm. C¬ quan b¸m cã 4 nh¸nh®¬n gi¶n, hai nh¸nh phÝa l− ng dµi h¬n hai nh¸nh phÝa bông, ®Çu tï ký sinh chñ yÕu trªn da,v©y, xoang miÖng cña ç mÌ tr¾ng, mÌ hoa.

• Lernaea ctenopharyngodontis: (h×nh 353B)

Ký sinh trªn da ç tr¾m, chiÌu dµi c¬ thÓ 6,6 - 12 mm. PhÇn ®Çu cã sõng l−

ng h×nh ch÷ “T”n»m ngang (mçi bªn), do ph©n nh¸nh nªn bé phËn l− ng gièng h×nh ch÷ “H”, nh¸nh tr− íc dµih¬n nh¸nh sau vµ phÇn gèc sõng l− ng. Sõng bông 2 ®«i, ®«i tr− íc d¹ng ®Çu t»m th− êng xÕpë 2 bªn ®Çu, ®«i sau phÇn gèc to lín h− íng ra bªn ngoµi, phÝa tr− íc kÐo ra d¹ng ngãn tay çinhän gèc. §èt sinh s¶n låi ra tr− íc thµnh 2 l¸ kh«ng chia ra lø mµ h¬i låi lªn.

• Lernaea cyprinacea (H×nh 291A).Ký sinh trªn da, m¾t cña ç chÐp, ç diÕc, ç mÌ, ç qu¶ vµ mét sè ç n − íc ngät. C¬ thÓ cñanã dµi 6-12 mm, phÇn ®Çu cã 1 ®«i sõng l− ng vµ 1 ®«i sõng bông. Sõng l− ng ®o¹n cuèi ph©nnh¸nh h×nh thµnh d¹ng ch÷ “T”. Sõng bông nhá dµi, ®o¹n cuèi ph©n nh¸nh. MÊu låi tr− íc®èt sinh s¶n th− êng nhá, chia lµm 2 l¸ hoÆc kh«ng chia.

A. Lernaea cyprinacea Linnaeus, 1758vµ çc d¹ng biÕn ®æi cña sõng ®Çu

B. Lernaea ctenopharyngodontis Yin, 1960

H×nh 353: H×nh d¹ng mét sè loµi Lernaea vµ çc d¹ng biÕn ®æi cña sõng ®Çu.

1.6.4. DÊu hiÖu bÖnh lýÇ míi bÞ c¶m nhiÔm ký sinh trïng Lernaea, lóc ®Çu c¶m thÊy khã chÞu, biÓu hiÖn ç b¬i léikh«ng b×nh th− êng, kh¶ n¨ng b¾t måi gi¶m dÇn. Lernaea lÊy dinh d− ìng nªn ç bÞ gÇy yÕu,b¬i léi chËm ch¹p. §èi víi ç h− ¬ng, ç gièng bÞ ký sinh trïng Lernaea ký sinh, c¬ thÓ ç bÞdÞ h×nh uèn cong, b¬i léi mÊt th¨ng b»ng. Ç bè mÑ bÞ c¶m nhiÔm Lernaea sè l− îng nhiÒu,tuyÕn sinh dôc kh«ng ph¸t triÓn ®− îc, vÝ dô mét con ç chÐp cì 2 cm bÞ trïng Lernaea kýsinh mét bªn c¬ thÓ sÏ lµm lÖch träng t©m, ç b¬i nghiªng, nÕu 2-3 trïng ký sinh trªn 1 c¬ thÓ ç lµm cho ç kh«ng di chuyÓn ®ù¬c vµ chÕt. Lóc ký sinh phÇn ®Çu cña Lernaea c¾ms©u vµo trong tæ chøc ký chñ, phÇn sau l¬ löng trong n− íc nªn th− êng bÞ mét sè gièngnguyªn sinh ®éng vËt, t¶o, nÊm b¸m vµo da ç phñ mét líp rÊt bÈn. Ký sinh mét sè l− înglín trong xoang miÖng lµm cho miÖng kh«ng ®ãng kÝn ®− îc, ç kh«ng b¾t ®− îc thøc ¨n vµchÕt. Lernaea ký sinh trªn da, v©y ç mÌ, ç tr¾m, ç chÐp vµ nhiÒu loµi ç n− íc ngät nhÊt lµ®èi víi ç vÈy nhá, ç cßn non vÈy cßn mÒm, lµm tæ chøc gÇn n¬i ký sinh s − ng ®á, viªmloÐt, tÕ bµo hång cÇu bÞ thÈm thÊu ra ngoµi, tÕ bµo b¹ch cÇu ë trong tæ chøc t¨ng, s¾c tè dabiÕn nh¹t. Khi tæ chøc bÞ viªm loÐt, më ®− êng cho vi khuÈn, çc ký sinh trïng kh¸c x©mnhËp ç.




H×nh 354: A,B,E- Lernaea cyprinacea; C- ç chÐp bÞ trïng má neo; D- Lernaea lophiara; F-trïng má neo b¸m d− íi phÇn bông cña ç

1.6.5. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh Lernaea ký sinh trªn nhiÒu loµi ç nu«i n− íc ngät cña nhiÒu n− íc trªn thÕ giíi. ë n− íc ta Lernaea ký sinh trªn nhiÒu loµi ç n− íc ngät ë çc løa tuæi kh¸c nhau, l− u hµnh réng r·itrong çc thuû vùc c¶ n− íc. NhiÖt ®é ph¸t triÓn thÝch hîp lµ 18-300C. Trong mét sè c¬ së s¶nxuÊt vµ nu«i ç, Lernaea ký sinh trªn çc loµi ç nu«i víi tû lÖ vµ c− êng ®é c¶m nhiÔm kh¸

cao, g©y nhiÒu tæn h¹i cho s¶n xuÊt, ®Æc biÖt ë çc tr¹i − ¬ng nu«i ç gièng. Theo Hµ Ký,1961 bÖnh Lernaeosis vµ mét sè bÖnh kh¸c ®· lµm chÕt 3 v¹n ç h− ¬ng mÌ hoa vµ tr¾m cácña Trung Quèc míi nhËp vµo n− íc ta nu«i ë tr¹i ç NhËt T©n.Th¸ng 5/1969 hµng läat mÌ tr¾ng cì 12-15 cm ë hîp t¸c x· Tø HiÖp-Hµ Néi ®· bÞ chÕt do

Lernaea ký sinh. N¨m 1982 ,100 ao − ¬ng nu«i ç cña tØnh §¾c L¾c, B×nh §Þnh ç mÌ, çtr¾m cá bÞ nhiÔm Lernaea tû lÖ tõ 70-80%, c− êng ®é 5-20 trïng trªn c¬ thÓ ç, thËm chÝ cãcon ç ®Õm ®− îc 80 trïng.

A

B

CD

E F



Bïi Quang TÒ380

1.6.6. ChÈn ®o¸n bÖnhB»ng m¾t th− êng cã thÓ nh×n thÊy trïng má neo b¸m trªn th©n, v©y vµ xoang mang, xoangmiÖng.

1.6.7. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh

- Phßng bÖnh: + Gi÷ n− íc ao s¹ch, kh«ng dïng nguån n− íc ë çc ao ç bÖnh ®− a vµo ao nu«i ç v× trongçc ao ®ã cã nhiÒu Êu trïng Nauplius vµ Metanauplius sèng tù do.+ Dïng l¸ xoan bãn lãt xuèng ao tr− íc khi th¶ ç víi sè l− îng 0,2-0,3 kg/m3 n− íc ®Ó diÖt Êutrïng Lernaea.- TrÞ bÖnh: + Dïng l¸ xoan 0,4-0,5 Kg/m3 n− íc bãn vµo ao nu«i ç bÞ bÖnh cã thÓ tiªu diÖt ®− îc kýsinh trïng Lernaea. Do l¸ xoan ph©n hñy nhanh tiªu hao nhiÒu « xy vµ th¶i khÝ ®éc ,nhÊt lµmïa hÌ nhiÖt ®é cao,do ®ã ph¶i theo dâi cÊp n− íc kÞp thêi khi thiÕt.+ Dïng thuèc tÝm KMnO4 nång ®é 10-12 ppm t¾m tõ 1-2 giê, ë nhiÖt ®é 20-30oC.+ Do mét sè loµi ç cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch víi tõng loµi Lernaea, bëi v× mét sè loµi

Lernaea cã ®Æc tÝnh chän läc ký chñ cao. Do ®ã chóng ta cã thÓ thay ®æi ®èi t− îng ç nu«i,

trïng kh«mg t×m ®− îc ký chñ sÏ kh«ng ph¸t triÓn. Qua nghiªn cøu bÖnh Lernaeosis th− êngsau khi ç c¶m nhiÔm cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch kho¶ng mét n¨m, nªn cã thÓ dïng ph− ¬ngph¸p nh©n t¹o ®Ó miÔn dÞch cho ç gièng.

1.7. BÖnh trïng má neo ç n− íc lî /mÆn- Therodamosis

1.7.1. T¸c nh©n g©y bÖnhPh©n líp Copepoda M.Milne-Edward, 1840

Bé Cyclopoida Burmeister, 1834Hä Lernaeidae Cobbold, 1879

Ph©n hä Therodamasinae (Tripathi, 1960)

Gièng Therodamas Kroyer, 1863

C¬ thÓ chia 3 phÇn: “®Çu”, “cæ” vµ “th©n”, kh«ng cã sù ph©n ®èt nh− gi¸p x¸c kh¸c. “§Çu”bao gåm çc ®èt phÇn ®Çu ngùc, cã çc thïy xung quanh. MiÖng cã m«i trªn, m«i d− íi, r¨nghµm lín, r¨ng hµm nhá vµ che hµm. §«i anten thø 1 vµ 2 ®Òu ng¾n, nhá. §«i anten thø 1 cã4 ®èt, trªn cã çc l«ng cøng; ®«i thø 2 cã 5 ®èt, ®èt cuèi cïng ph¸t triÓn thµnh mãc b¸m nh−

Ergasilus (Joel W. Martin and George E. Davis, 2001 xÕp ph©n hä nµy thuéc hä Ergasilidae) (h×nh 355A).ChiÒu dµi c¬ thÓ con çi ký sinh 2-5mm.1.7.2. DÊu hiÖu bÖnh lýXoang miÖng trïng b¸m nhiÒu (h×nh 355B), lµm cho ç khã b¾t måi. Ç nhiÔm trïng má

neo Therodamas sp kÐm ¨n hoÆc bá ¨n, ç chËm lín, gÇy yÕu. BÖnh kÐo dµi cã thÓ lµm çchÕt r¶i r¸c.

1.7.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnhTrïng má neo Therodamas sp th− êng ký sinh ë ç biÓn vµ ç n− íc lî. ë n− íc ta lÇn ®Çu tiªnph¸t hiÖn ë ç bèng bíp nu«i ë NghÜa H− ng, Nam §Þnh (6/2006), tû lÖ nhiÔm trong ao nu«iç bèng bíp tõ 30-50%, c− êng ®é nhiÔm kh¸ cao 20-40trïng/con ç vµ ®· g©y cho ç chÕttrong ao nu«i.

1.7.4. ChÈn ®o¸n bÖnh: t− ¬ng tù nh− trïng má neo n− íc ngät- Lernaea

1.7.5. Phßng trÞ bÖnh: t− ¬ng tù nh− trïng má neo n− íc ngät- Lernaea




H×nh 355: A- c¬ thÓ trïng má neo Therodamas sp; B- Trïng má neo Therodamas sp ký sinhë xoang miÖng ç bèng bíp (mÉu thu NghÜa H− ng, Nam §Þnh, 6/2006)

1.8. BÖnh rËn ç-Caligosis


Ph©n líp Copepoda M.Milne-Edward, 1840Bé Siphonostomatoida Thorell, 1859Hä Caligidae Burmeister, 1834

Gièng Caligus Miiller,1785Caligus lµ mét trong nh÷ng gièng phæ biÕn nhÊt cña bé Copepod ký sinh trªn ç ,®· ph©nlo¹i kho¶ng 200 loµi. HÇu hÕt Caligus sèng ë biÓn vµ n− íc lî, ë ViÖt Nam vµ ®«ng Nam ¸ gÆp kho¶ng 12 loµi g©y bÖnh nguy hiÓm cho ç nu«i, cÊu t¹o nh− sau:

B

A



Bïi Quang TÒ382

- Con çi (h×nh 356B): phÇn ®Çu ngùc chiÒu dµi b»ng chiÒu réng, bao phñ b»ng líp vá gi¸pl− ng (ds-dorsal shied); cã xoang phÇn sau n«ng (ps-posterios sinuses); vïng bªn(LZ-lateralzones);mÐp th©n(mm-marginal memberanes) cã gai nhá;mÐp tr− íc r©u cã ®Üa b¸m (fp-frontal plates); m¾t b¸n nguyÖt kh¸ nhá; mÐp sau vïng ngùc (TZ- thoracic zone) h¬i nh« rabªn ngoµi nh÷ng ®Çu mót cña vïng bªn. §èt mang ch©n thø 4 hÑp h¬n mÐp sau cña phÇn®Çu ngùc; ®èt sinh dôc ng¾n, cã kÝch th− íc b»ng vïng gi¸p cña ngùc, chiÒu réng lín h¬nchiÒu dµi, mÐp sau chiÕm 1/7 chiÒu dµi cña ®èt sinh dôc vµ ph©n thïy râ rµng; bông cã mét®èt gÇn vu«ng ng¾n h¬n 1/2 chiÒu dµi cña ®èt sinh dôc, cã mÐp sau chia ®«i b»ng khe hËum«n. KÝch th− íc c¬ thÓ: tæng chiÒu dµi 3,9-5,1 mm; chiÒu dµi phÇn ®Çu ngùc 2,4-3,1 mm;chiÒu réng 2,2-2,6 mm; chiÒu dµi ®èt sinh dôc 0,9-1,5 mm, réng 1,0-1,9 mm; chiÒu dµi tóitrøng 1,6-3,2 mm, ®− êng kÝnh 0,1 mm. Anten I cã ®Çu mót kh«ng nh« ra ngoµi mÐp bªn cñaphÇn ®Çu ngùc, mÊu mÐp sau Anten cã ®Çu tï. Hµm d− íi thø I cã mét gai gÇn h×nh tam gi¸c.Ch©n hµm cã th©n m¶nh vµ vuèt b¾t måi dµi. PhÝa ngoµi ch©n thø I, mÐp sau tËn cïng cã 3l«ng cøng dµi, mÐp tËn cïng cã 4 gai, gai thø 1 cã c¹nh r¨ng c− a, gai thø 2,3 chÎ ®«i ë phÝangoµi, gai thø 4 ng¾n h¬n 3 gai kia, cã mÊu nh« ra h×nh kim râ rµng ë ®Çu mót. Ch©n thø 4phÝa ngoµi ph©n ®èt, ®èt gèc cã 2 gai, ®èt tËn cïng cã 3 gai, chiÒu dµi gÇn b»ng nhau. Ch©nthø 5 tho¸i hãa thµnh 2 gai gai trªn gãc sau cña ®èt sinh dôc. MÊu ®u«i dµi kho¶ng 1/3 chiÒu

dµi bông.- Con ®ùc (h×nh 356C): phÇn ®Çu ngùc nh− con çi. §èt sinh dôc kh¸ nhá h¬n con çi, gÇnh×nh vu«ng, tû lÖ chiÒu dµi: chiÒu réng lµ 0,7:1,0; phÇn phô nh− con çi trõ Anten II; ch©nthø 6 cã 2 gai ®¬n; tæng chiÒu dµi 2,85 mm.

H×nh 356: A- MÆt l− ng cña Caligus (theo Bakata, 1979): CZ- vïng ®Çu; LZ- vïng bªn; TZ-vïng ngùc; GC- ®Üa sinh dôc; ABD- bông; B- mÆt l− ng con çi Caligus orientalis ; C- mÆtl− ng con ®ùc Caligus orientalis (theo Bïi Quang TÒ, 2003- mÉu thu ë NghÜa H− ng-Nam§Þnh)

1.8.2. Chu kú ph¸t triÓn Caligus patulus trøng në ra thµnh Nauplius b¬i tù do, chuyÓn qua giai ®o¹n Nauplius II,tr− íc khi lét x¸c thµnh Êu trïng ký sinh gäi lµ Copepodid . Tr− íc khi ®¹t ®Õn giai ®o¹n thµnhthôc, nã lét x¸c vµi lÇn vµ chuyÓn qua 4 giai ®o¹n Êu trïng, 2 giai ®o¹n tiÒn tr− ëng thµnh.

1.8.3. DÊu hiÖu bÖnh lý vµ ph©n bè bÖnh

Trïng ký sinh trªn da, v©y, n¾p mang ç nu«i ë n− íc lî, biÓn. Ç r« phi, m¨ng biÓn (Chanoschanos), ç song... cã thÓ g©y thµnh bÖnh lµm ç chÕt. Cuèi n¨m 2003 nu«i ç r« phi n− íc lî ë NghÜa H− ng- Nam §Þnh, ç r« phi ®· bÞ nhiÔm Caligus kh¸ cao (60-70%) g©y chÕt nhiÒukho¶ng 10ha ao (theo Bïi Quang TÒ, 2003). Ç bèng bíp nu«i ë Nam §Þnh còng th− êngnhiÔm Caligus 20-30%, lµm cho ç bÞ th− ¬ng t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm x©m nhËplµm cho ç dÔ nhiÔm bÖnh (theo Bïi Quang TÒ, 2005).1.8.4. Phßng vµ trÞ bÖnh: ¸p dông phßng trÞ bÖnh nh− bÖnh trïng má neo Lernaea.

AB C




2. BÖnh do bé Branchiura ký sinh g©y bÖnh ë ç - bÖnh rËn ç.

Bé Branchiura c¬ thÓ dÑp h− íng l− ng bông, gåm phÇn ®Çu ngùc, 3 ®èt ngùc tù do vµ phÇnbông ng¾n. PhÇn ®Çu ngùc ph¸t triÓn réng th− êng ®èt ngùc thø 1 hîp víi phÇn ®Çu. Ch©nhµm nhá biÕn thµnh gi¸c hót cã 2 mÆt kÐp lín. Cã 4 ®«i ch©n b¬i 2 nh¸nh. C¬ quan miÖng

biÕn thµnh vßi hót. Ký sinh trªn ç n− íc ngät cã gièng Argulus g©y bÖnh rËn ç ( Argulosis).

2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Ph©n líp Branchiura Thorell, 1864

Bé Arguloida Yamaguti, 1963Hä Argulidae Miiler, 1785

Gièng Argulus Miiler, 1785

Gièng Argulus tõ Êu trïng ®Õn trïng tr− ëng thµnh ®Òu sèng ký sinh. MÆt l− ng phÇn ®Çungùc cã gi¸p l− ng h×nh khiªn réng phñ toµn bé phÇn ®Çu ngùc. C¬ thÓ dÑp, réng h×nh bÇudôc. C¬ thÓ cã mµu s¾c gÇn gièng mµu s¾c cña ký chñ ®Ó dÔ b¶o vÖ. C¬ thÓ chia lµm 3 phÇn:

®Çu cã d¹ng h×nh l¸, ®Çu dÝnh liÒn víi ®èt ngùc thø 1 t¹o thµnh phÇn ®Çu ngùc. §Çu cã 2 ®«im¾t kÐp do nhiÒu m¾t ®¬n t¹o thµnh xung quanh bao bëi nhiÒu m¹ch m¸u trong suèt, métm¾t gi÷a do 3 m¾t ®¬n t¹o thµnh. Cã 5 ®«i phÇn phô: ®«i r©u thø nhÊt cã 2 ®èt, phÇn gèc thø nhÊt h− íng ra sau, kÐo dµi thµnh mÊu låi h×nh tam gi¸c, phÇn gèc ®èt thø 2 cã 1 mÊu låinhän h− íng vÒ sau, mÆt l− ng cã gia nhän h− íng vÒ tr− íc, phÇn ®Ønh cã 2 mãc nhän h− íngvÒ sau.§«i r©u thø 2 còng cã 2 ®èt, phÇn gèc ®èt thø 1 cã mét mÊu låi h×nh tam gi¸c, bªn c¹nhlâm xuèng, trªn cã çc l«ng cøng. MiÖng cã m«i trªn, m«i d− íi vµ mét sè tô chÊt kitinchèng ®ì. Trong miÖng cã 1 ®«i r¨ng hµm lín h×nh tam gi¸c hoÆc h×nh l− ìi liÒm, bªn ngoµi,bªn trong cã r¨ng lín nhá kh«ng ®Òu cã thÓ lµm r¸ch da ký chñ. ë phÝa tr− íc c¬ quan miÖngcã èng miÖng, bªn trong cã gai tr− íc miÖng cã thÓ kÐo dµi lªn xuèng. PhÇn tr− íc èng miÖngcã tÐ bµo tuyÕn ®éc lµ mét ®¸m h¹t tiÕt ra chÊt ®éc theo èng dÉn ®Õn ®o¹n tr− íc gai miÖng.Cã 2 ®«i r¨ng hµm nhá, cßn 2 ®«i r¨ng hµm nhá biÕn thµnh gi¸c hót ë 2 bªn èng miÖng.Gi¸c hót cã phÇn gèc do 3 vßng kitin xÐp l¹i thµnh cã t¸c dông b¸m vµo ký chñ khi cÇnthiÕt. Cã 1 ®«i ch©n hµm cã 5 ®èt, phÇn cuèi cã mãng nhän. PhÇn ngùc cã 4 ®èt, ®èt 1 hîpvíi phÇn ®Çu ngùc, phÝa l− ng cã gi¸p l− ng lín h×nh bÇu dôc bao phñ. Cã 4 ®«i ch©n b¬i, mçi®«i ch©n b¬i cã 2 nh¸nh, phÇn gèc do 3 ®èt t¹o thµnh, nh¸nh ngoµi 2 ®«i ch©n b¬i tr − ích− íng vÒ bªn trong. Con ®ùc cã 3 ®«i ch©n b¬i sau, cã cÊu t¹o c¬ quan giíi tÝnh phô, b¬i vËn®éng nh− m¸i chÌo lµm cho trïng di chuyÓn dÔ dµng.

MÆt bông cña phÇn ®Çu vµ ngùc cã rÊt nhiÒu gai xÕp ng− îc cã t¸c dông cµo r¸ch tæ chøc cñaký chñ khi ký sinh.PhÇn bông kh«ng ph©n ®èt, ng¾n, phÝa sau lµ 2 phiÕn dÑp, mét nöa ®o¹n tr− íc hîp l¹i lµ c¬

quan h« hÊp cã nhiÒu m¹ch m¸u nªn bé Branchiura gäi lµ bé mang ®u«i. §u«i cña Argulus rÊt nhá, ®o¹n gi÷a lâm vµo vµ cã 1 ®«i n¹ng ®u«i, trªn ®u«i cã çc l«ng cøng.CÊu t¹o bªn trong: C¬ quan tiªu ho¸ ®− îc b¾t ®Çu tõ mÆt bông cña c¬ quan miÖng lµ thùcqu¶n hÑp ®Õn d¹ dµy chia ra lµm nhiÒu nh¸nh nh− cµnh c©y ph©n bè kh¾p 2 bªn c¬ thÓ, ruétnon, hÑp cuèi cïng lµ hËu m«n.

HÖ h« hÊp vµ tuÇn hoµn gièng Argulus ®· cã tim, tim ë gi÷a ®o¹n tr− íc cña c¬ thÓ, m¸u tõ tim ch¹y qua çc phÇn tr− íc cña c¬ thÓ, qua 2 bªn gi¸p l− ng, ®Õn mét lç ë chÝnh gi÷a mÆtbông vµ ®Õn phÇn bông, ë bông cã nhiÒu m¹ch m¸u, ë ®©y thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi khÝ.Sau khi trao ®æi khÝ, m¸u l¹i ch¹y däc theo 2 èng ë 2 bªn c¬ thÓ vÒ tim. M¸u lµ dÞch thÓkh«ng mµu trong suèt. C¬ thÓ Argulus m¸u lu«n lu«n l− u th«ng lµ do tim co bãp cã quyluËt. Mét sè ý kiÕn cho r»ng da cña Argulus còng cã t¸c dông trao ®æi khÝ.HÖ thèng thÇn kinh Argulus cã vßng thÇn kinh quanh thùc qu¶n, h− íng vÒ tr− íc cã 1 ®«ithÇn kinh lín ®Õn m¾t, mÆt bông cã thÇn kinh ®Õn r©u. PhÝa sau cña vßng thÇn kinh thùcqu¶n cã d©y thÇn kinh do 6 ®èt thÇn kinh t¹o thµnh ph©n chia ®Õn çc c¬ quan vµ çc phÇnphô.



Bïi Quang TÒ384

HÖ thèng sinh dôc: Gièng Argulus cã c¬ quan sinh dôc ph©n tÝnh, con ®ùc, con çi riªng,con ®ùc nhá h¬n con çi.C¬ quan sinh dôc çi: Lóc nhá buång trøng lµ mét ®¸m tÕ bµo ë 2 bªn ruét sau dÇn dÇn tora ë c¶ mÆt l− ng cña ruét. C¬ thÓ tr− ëng thµnh buång trøng lín, b¾t ®Çu tõ phÇn cuèi ®Çungùc ®Õn ®èt thø 4 th× nhá l¹i, t¹o thµnh èng dÉn trøng ng¾n th«ng ra ngoµi. Bªn tr¸i, bªn

ph¶i cã lç ®Î trøng nh−

ng 2 lç kh«ng ho¹t ®éng cïng mét lóc mµ thay nhau.MÆt bông cã mét ®«i tóithô tinh h×nh trßn hoÆch×nh bÇu dôc. PhÝa tr− íccã èng th«ng víi gai thôtinh cã ®Çu nhän th− êng bÞ®«i ch©n b¬i thø 4 che lÊp.

C¬ quan sinh dôc ®ùc: ë mÆt bông cña c¬ thÓ cã 1®«i tinh hoµn dµi h×nh bÇudôc, ®o¹n tr− íc mçi tuyÕntinh cã èng dÉn tinh nháth«ng víi tói chøa tinh ë cuèi phÇn ngùc. Hai èngdÉn tinh ë phÝa tr− íc tóichøa tinh h− íng vÒ phÝasau hîp l¹i thµnh èngphãng tinh, cã lç ®æ rangoµi ë cuèi ®èt ngùc thø 4. tõ gi÷a èng dÉn tinhh− íng vÒ phÝa tr− íc ph©nra 1 ®«i èng to kÝn kÐo dµi®Õn ®èt ngùc thø 1, thø 2.

KÝch th− íc c¬ thÓ cña Argulus thay ®æi theo loµi. H×nh 357: Argulus chinensis: A- mÆt l− ng con ®ùc; B- mÆtbông con çi; aI. anten thø 1; aII. anten thø 2; e- nh¸nh ch©ntrong; m- hµm trªn; m2- hµm d− íi; sr- çc thanh ®ì cña gi¸cb¸m hµm d− íi.

2.2. Chu kú ph¸t triÓn. Chu kú ph¸t triÓn trùc tiÕp cña Argulus trùc tiÕp kh«ng qua ký chñ trung gian. Trïng tr− ëngthµnh ®ùc çi tiÕn hµnh giao phèi, suèt ®êi chØ giao phèi 1 lÇn. Tinh dÞch ®− îc con çi l− ugi÷ trong suèt qu¸ tr×ng sèng. Mçi lÇn ®Î cã tõ mÊy chôc ®Õn mÊy tr¨m trøng kh«ng h×nhthµnh tói trøng, Argulus ®Î trøng trùc tiÕp lªn gi¸ thÓ nh− thùc vËt thuû sinh th− îng ®¼ng, vá

èc, ®¸ gç... Khi tiÕn hµnh sinh s¶n Argulus rêi khái c¬ thÓ ç b¬i léi tù do trong n−

íc t×m vËtthÓ ®Î trøng. Sau khi ®· t×m ®− îc vËt thÓ, Argulus dïng gi¸c b¸m b¸m ch¾c vµo vËt thÓ, ch©nb¬i kh«ng ngõng vËn ®éng m¹nh, nhê ch©n b¬i vËn ®éng mµ c¬ thÓ co bãp. Mçi lÇn co bãplµ 1 lÇn ®Î trøng, gai thô tinh chÝch lªn trøng lµ trøng ®· thô tinh, ®ång thêi tiÕt dÞch keo ®ÓgÆp n− íc trøng cã thÓ b¸m vµo çc gi¸ thÓ. Trøng ®Î ra xÕp theo tõng hµng. Argulus thÝch ®Îë m«i tr− êng tèi vµ yªn tÜnh. Loµi A. japonicus ®Î ttrøng ph©n bè theo chiÒu th¼ng ®øngçch mÆt n− íc 35-55 cm.Tèc ®é në cña trøng phô thuéc rÊt lín vµo nhiÖt ®é, nhiÖt ®é cao trøng ®Î nhanh vµ ng − îcl¹i, nhiÖt ®é n− íc 29-310C trøng cña loµi Argulus japonicus në mÊt kho¶ng 14 ngµy. ë nhiÖt®é 15,5-16,50C thêi gian në lµ 30-50 ngµy.

Ê u trïng míi në cã kÝch th− íc nhá, chiÒu d¶i 0,5 mm. Sè ®èt vµ çc ®«i phÇn phô t− ¬ng tù trïng tr− ëng thµnh, tuy nhiªn tuú theo møc ®é ph¸t dôc mµ cã sù sai kh¸c. Gi¸p l− ng cña Êutrïng h×nh ch÷ nhËt, biªn tr− íc h¬i réng h×nh vßng cung.

Çc ®«i r©u cã nhiÒu l«ng cøng, ng¾n, dµy. PhÇn bông rÊt nhá, n¹ng ®u«i co ë phÇn cuèibông rÊt nhá. §«i r©u thø 2 vµ ®«i r¨ng hµm lín ®Òu cã mét ®«i xóc tu lín vµ dµi, lµ c¬ quanb¬i léi, sau khi lét x¸c lµn thø 2, 2 ®«i xóc tu nµy biÕn mÊt, r¨ng hµm nhá rÊt lín cã 4 ®èt,

m2

m

sre

A

B




®o¹n cuèi cã mãng mãc, ch©n hµm gièng trïng tr− ëng thµnh. §«i ch©n b¬i thø 1 kÐo dµi ra2 nh¸nh, cßn 3 ®«i kh«ng kÐo dµi ra ®o¹n cuèi cã çc l«ng cøng. Ê u trïng qua lét x¸ckho¶ng 6-7 lÇn sÏ thµnh trïng tr− ëng thµnh, ë nhiÖt ®é n− íc 25-300C kho¶ng 30 ngµy. NhiÖt®é thuËn lîi cho sinh s¶n cña gièng Argulus lµ 25-280C, ë nhiÖt ®é nµy trong mét vô hÌ

Argulus cã thÓ quay vßng ®Õn 3 thÕ hÖ, tõ 1 con mÑ cã thÓ s¶n sinh ra 2 triÖu con (h×nh 296).

2.3. TriÖu chøng vµ t¸c h¹i.Muèn x¸c ®Þnh ký sinh trïng Argulus ký sinh g©y bÖnh cho ç cã thÓ quan s¸t b»ng m¾tth− êng hoÆc dïng kÝnh lóp, ®Ó ph©n loµi chóng cÇn dïng kÝnh hiÓn vi, c¬ thÓ Argulus línm¾t th− êng cã thÓ nh×n thÊy ®− îc nh− ng do mµu s¾c cña chóng gÇn gièng mµu s¾c cña c¬ thÓ ç, mÆt kh¸c c¬ thÓ dÑp d¸n ch¾c vµo da nªn ph¶i thËt tû mØ míi nh×n thÊy. Gièng

Argulus th− êng ký sinh ë v©y, mang mét sè ç n− íc ngät, n− íc lî, n− íc biÓn. Argulus dïngc¬ quan miÖng, çc gai xÕp ng− îc ë mÆt bông cµo r¸ch tæ chøc da ç lµm cho da ç bÞ viªmloÐt t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm, ký sinh trïng kh¸c x©m nhËp, v× vËy nªn nã th− êngcïng l− u hµnh víi bÖnh ®èm tr¾ng, bÖnh ®èm ®á, lë loÐt nªn dÉn ®Õn lµm ç chÕt hµng lo¹t.MÆt kh¸c, Argulus cßn dïng tuyÕn ®éc qua èng miÖng tiÕt chÊt ®éc ph¸ ho¹i ký chñ. Ç bÞ

Argulus ký sinh cã c¶m gi¸c ngøa ng¸y, vËn ®éng m¹nh trªn mÆt n− íc, b¬i léi cuång d¹i,c− êng ®é b¾t måi gi¶m.

ë ViÖt Nam, trong çc thuû vùc n− íc ngät chóng ký sinh chñ yÕu trªn da çc loµi ç nh− çtr¾m cá, mÌ tr¾ng, mÌ hoa, ç chÐp, ç diÕc, ç chµy, ç qu¶, lãc b«ng, bèng t− îng, tait− îng... víi tû lÖ vµ c− êng ®é c¶m nhiÔm kh«ng cao. Argulus ký sinh trªn ç ë tÊt c¶ çc giai®o¹n nh− ng th− êng ç lín chØ ¶nh h− ëng ®Õn tèc ®é sinh tr− ëng tuy vËy tr− êng hîp ç biÖtcòng lµm cho ç lín bÞ chÕt, ç gièng cì 1-2 cm nÕu bÞ 3-4 trïng ký sinh ë nhiÖt ®é 28-300Csau vµi ngµy cã thÓ lµm cho ç chÕt.

ë n− íc ta trong çc thuû vùc nu«i ç n− íc lî ë miÒn B¾c Argulus ký sinh trªn ç ®èi nhÊt lµç r« phi tû lÖ c¶m nhiÔm kh¸ cao cã ao 100% ç nu«i bÞ c¶m nhiÔm, c− êng ®é c¶m nhiÔm

®Õn 200 trïng/c¬ thÓ ç ®· lµm cho ç bÞ chÕt ¶nh h− ëng ®Õn n¨ng suÊt. Argulus l− u hµnhquanh n¨m nh− ng thÝch hîp vµo vô xu©n vµ ®Çu hÌ.

H×nh 358: A- trøng cña Argulus japonicus; B- Êu trïng cña Argulus japonicus; D-F- çc giai®¹on Êu trïng cña Argulus foliaceus

A

B

C D

EF



Bïi Quang TÒ386

Khu vùc nu«i ç bÌ Ch©u §èc-An Giang ç lãc b«ng nu«i trong bÌ ®· bÞ rËn ç (bä rÌ) Argulus chinensis ký sinh lµm ç chÕt r¶i r¸c, ç lãc b«ng cì 0,4-0,8 kg víi c− êng ®é c¶mnhiÔm 30-50 trïng rËn ç cã thÓ g©y thµnh bÖnh lµm ç chÕt (theo Bïi Quang TÒ,1990).

BÖnh Argulosis lµ bÖnh phæ biÕn cña ç ë nhiÒu n− íc trªn thÕ giíi.Theo O.N.Bauer 1977

Argulus ký sinh lµm cho ç håi cì 0,7-1,0 kg chÕt do cã c−

êng ®é c¶m nhiÔm 100-200trïng Argulus. TØnh TriÕt Giang-Trung Quèc,1955 ç 2-3 tuæi nu«i ë mÆt n− íc lín do Argulus ký sinh ®· lµm ç chÕt trÇm träng. Ucraina,1960 bÖnh rËn ç lµm chÕt gÇn 2 triÖu çchÐp con,3 triÖu con kh¸c bÞ th− ¬ng vµ chÕt dÇn.

2.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh. Qua nghiªn cøu chu kú ph¸t triÓn cña Argulus cho biÕt chóng rÊt nh¹y c¶m víi ¸nh s¸ng, ®ékh« vµ pH cña m«i tr− êng, do ®ã ®Ó diÖt trøng vµ Êu trïng cÇn t¸t c¹n ao, dän s¹ch ®¸y,dïng v«i tÈy ao vµ ph¬i kh« ®¸y ao tr− íc khi th¶ ç vµo nu«i. Nu«i ç lång th− êng xuyªntreo tói v«i liÒu l− îng 2-4 kg/10 m3 lång.

§Ó trÞ bÖnh dïng thuèc tÝm (KMnO4) t¾m cho ç bÖnh nång ®é 10 ppm thêi gian 30 phót.

Mïa ph¸t bÖnh trong çc lång nu«i ç treo tói thuèc tÝm liÒu l− îng 15-20g/1 m3 lång, mçituÇn treo 2 lÇn.

2.5. Mét sè loµi Argulus th− êng gÆp ký sinh trªn ç.

2.5.1. Argulus japonicus Thiele,1900 Argulus japonicus (h×nh 359A-D) ký sinh trªn da,mang çc loµi ç n− íc ngät: tr¾m cá,chÐp, mÌ, tr«i, diÕc... C¬ thÓ trong suèt mµu x¸m nh¹t, chiÒu dµi con çi 3,8-8,3 mm, chiÒudµi con ®ùc 2,7-4,8 mm. Gi¸p l− ng gÇn h×nh trßn, ®o¹n cuèi l¸ bªn trßn ®Õn gi÷a ®«i ch©nb¬i thø 4, hai l¸ bªn tr¸i, bªn ph¶i kh«ng chËp lªn nhau. MÆt l− ng cña gi¸p l− ng cã r·nh trong suèt h×nh ch÷ “V”; gi÷a hai m¾t kÐp cã mét ®«i v¹chdäc ch¹y song song, phÝa tr− íc ph©n n¹ng vµ kh«ng kÐo dµi ®Õn biªn tr− íc, ë phÝa sau m¾tgi÷a v¹ch däc cã nèi víi nhau b»ng v¹ch ngang. Khu h« hÊp do hai bé phËn t¹o thµnh, phÝatr− íc nhá h×nh tr− ng, phÝa sau to h×nh thËn.

PhÇn bông dµi b»ng 1/3 chiÒu dµi gi¸p l− ng,biªn cã nhiÒu gai nhá. HuyÖt hËu m«n ë khegi÷a gèc cña n¹ng ®u«i. Hai ®«i ch©n b¬i cã nhiÒu l«ng. Gai thô tinh do 4 ®èt t¹o thµnh,phÇn gèc dµi, phÇn ë biªn sau kÐo dµi v− ît ra ngoµi ®o¹n sau cña tói thô tinh, mÊu c¶m gi¸crâ rµng.

5.2.2. Argulus foliaceus (Linne, 1758) (h×nh 359E,F) Argulus foliaceus ký sinh trªn da ç mÌ , ç tr«i, cë thÓ lóc cßn sèng trong, nh×n bªn ngoµi

cã mµu gÇn gièng xanh l¸ non. Con çi dµi 4-5 mm, chiÒu réng 2,3-3,0mm. Gi¸p l − ng gÇnh×nh bÇu dôc. Khu h« hÊp: phÇn tr− íc nhá h×nh tam gi¸c, phÇn sau lín h×nh qu¶ thËn.PhÇn bông lín h×nh bÇu dôc, chiÒu réng b»ng chiÒu dµi, ®o¹n cuèi l¸ bông, trßn tï, biªn cãgai nhá, n¹ng ®u«i ë phÇn gèc.

2.5.3. Argulus chinensis Ku et Yang, 1955 (h×nh 357, 360). Argulus chinensis ký sinh trªn da ç qu¶, lãc b«ng, bèng t− îng. C¬ thÓ sèng cã mµu trong,s¾c tè ph©n bè ®Òu trªn gi¸p l− ng. Gi¸p l− ng gÇn h×nh trßn, ®o¹n cuèi l¸ bªn trßn, kÐo dµi®Õn gi÷a ®«i ch©n b¬i thø t− , hai l¸ bªn tr¸i, bªn ph¶i kh«ng gÆp nhau. ë gi÷a hai m¾t kÐp cãmét ®«i v¹ch däc ch¹y song song, phÝa tr− íc vµ sau m¾t ph©n n¹ng vµ kh«ng kÐo dµi ®Õnbiªn tr− íc. PhÝa sau ®«i v¹ch däc ch¹y song song cã mét ®«i v¹ch däc d¹ng h×nh ch÷ “V”.ChiÒu dµi con çi 8-9mm, chiÒu dµi con ®ùc 6,3-8,5 mm. Gi¸c b¸m ë phÝa tr− íc c¬ thÓ,kho¶ng çch trung b×nh. PhÇn bông dµi b»ng 1/2,8 chiÒu dµi gi¸p l− ng, biªn cã nhiÒu gainhá.




H×nh 359: Argulus japonicus Thiele,1900: A-mÆt l− ng; B-mÆt bông; C- con c¸i; D- con ®ùc; Argulus foliaceus: E- MÆt l− ng; F- MÆt bông

AB

A B

C D



Bïi Quang TÒ388

H×nh 360: Argulus chinensis (A- mÆt l− ng; B- mÆt bông; C-mÆt bông- KHV§T) (theo Bïi Quang TÒ, 2001)

3. BÖnh do bé ch©n ®Òu Isopoda ký sinh

3.1. BÖnh rËn ç Ichthyoxenosis

3.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnhLíp Malacostraca Latreille, 1802

Ph©n líp Eumalacostraca Grobben, 1892Nhãm bé Peracarida Calman, 1904

Bé Isopoda P. LatreilleHä Cymothoidae Leach, 1814

Gièng Ichthyoxenus Herklots, 1870

CÊu t¹o c¬ thÓ Ichthyoxenus con çi lín h¬n con ®ùc, kÝch th− íc c¬ thÓ cã sù sai kh¸c gi÷a

çc loµi. Ký sinh trªn ç th− êng gÆp Ichthyoxenus japonicus Richardson, 1913, kÝch th− íccon çi loµi Ichthyoxenus japonicus dµi 1,4-2,95 mm, réng 0,75-1,8 mm. ChiÒu dµi con ®ùc0,6-2 mm, chiÒu réng 0,34-0,98 mm. C¬ thÓ cong vÒ phÝa bªn tr¸i hay bªn ph¶i c¬ thÓ dophô thuéc vµo vÞ trÝ ký sinh. C¬ thÓ th− êng cã d¹ng h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh trøng, mµu tr¾ngngµ, trªn cã çc ®iÓm nhá s¾c tè ®en ph©n bè. C¬ thÓ chia lµm 3 phÇn: PhÇn ®Çu nhá, nh«lªn h×nh bÇu dôc, chiÒu réng lín h¬n chiÒu dµi, ®Çu lâm sau vµo phÇn ngùc. Hai bªn mÆtl− ng cña ®Çu cã 1 ®«i m¾t kÐp, mçi m¾t kÐp do 88 m¾t ®¬n t¹o thµnh. MÆt bông cña ®Çu cã6 ®«i phÇn phô; ®«i r©u thø nhÊt cã 8 ®èt. §«i r©u thø 2 cã 9 ®èt, trªn cã l«ng cøng. C¬ quanmiÖng do 1 ®«i r¨ng hµm lín, 2 ®«i r¨ng hµm nhá, vµ 1 ®«i ch©n hµm, m«i trªn, m«i d− íit¹o thµnh. §èt gèc r¨ng hµm lín gÇn h×nh tam gi¸c, phÝa ngoµi r¨ng nµy cã roi do 3 ®èt t¹othµnh trªn cã l«ng cøng. §èt sau cña r¨ng hµm lín dµi, cong, trªn cã çc gai nhá. §«i r¨nghµm nhá thø 2 t− ¬ng ®èi lín, trªn ®Ønh cã 2 gai nhá, bªn trong cã 1 ®o¹n ®èt phô, trªn cã 2

gai. Ch©n hµm con çi cã 2 phiÕn: phiÕn tr− íc máng, phiÕn sau dµy, phÝa ngoµi ®o¹n tr− íccña phiÕn sau cã 1 l¸ nhá 2 ®èt, trªn ®Ønh cã 2 gai, ç biÖt cã 3 gai. Ch©n hµm cña con ®ùcso víi con çi non nít h¬n vµ nhá hÑp (H×nh 361).

PhÇn ngùc cã 7 ®èt réng, nh« cao trõ ®èt thø 1, gèc biªn cña mçi ®èt ®Òu cã b¶n l− ng, biªntr− íc cña ®èt thø 1 vµ biªn sau cña ®èt thø 7 lâm s©u vµo, cã 7 ®«i ch©n ngùc, ®«i thø 4 línnhÊt, 3 ®«i ®Çu kÐo vÒ tr− íc, 4 ®«i sau kÐo ra sau, ch©n ngùc cã 6 ®èt.

A

B

C




PhÇn bông cã 6 ®èt. §èt 1,2,3 th− êng bÞ phÇn ngùc che khuÊt, 5 ®èt ®Çu phÇn bông mçi ®ètcã 1 ®«i ch©n bông 2 nh¸nh. Biªn trong ®èt gèc cña ch©n cã 1 sè l«ng cøng, ®«i ch©n thø 5nhá nhÊt. Con çi ®«i ch©n bông thø 1 to nhÊt, con ®ùc th× ®«i ch©n bông thø 2 to nhÊt. Biªntrong cña nh¸nh trong cã ngãn çi. §èt bông thø 6 dµy lín, phÝa sau trong gäi lµ ®èt ®u«i,mÆt l− ng vµ biªn sau cã rÊt nhiÒu gai nhá. Mçi biªn cã 1 ®«i ch©n ®u«i 2 nh¸nh, bªn trongcña ®èt gèc cã 1 l«ng cøng, nh¸nh ngoµi dµi h¬n nh¸nh trong, bªn trªn çc nh¸nh cã vµil«ng cøng.

HÖ thèng tiªu ho¸: cã èng tiªu ho¸ vµ tuyÕn tiªu ho¸. èng tiªu ho¸ th¼ng, ë gi÷a h¬i to. LçhËu m«n ë biªn sau ®èt bông thø 5. PhÇn gèc cña c¬ quan miÖng cã nhiÒu tÕ bµo tuyÕn cãliªn quan víi lÊy thøc ¨n vµ ®ôc khoÐt c¬ thÓ ç. Hai bªn èng tiªu ho¸ cã 3 ®«i tuyÕn tiªuho¸, mçi tuyÕn lµ mét tói nhá, dµi cã v¸ch máng, cã tÕ bµo tuyÕn ph©n bè, cã thÓ ph©n tiÕtra dÞch thÓ ®Ó tiªu ho¸ ®ång thêi tuyÕn tiªu ho¸ cong cã chøc n¨ng cÊt gi÷ thøc ¨n, bªn tr¸i,bªn ph¶i cña mçi tuyÕn cã èng dÉn hîp l¹i ng¾n nhá sau ®ã vµo èng tiªu ho¸.

HÖ thèng sinh dôc: MÆt l− ng èng tiªu ho¸ cña con çi cã mét ®«i buång trøng, tõ ®èt ngù

thø 3 kÐo dµi ®Õn ®èt ngùc thø 5. Khi thµnh thôc cã thÓ chiÕm ®Çy c¶ phÇn ngùc, tiÕp saubuång trøng lµ èng dÉn trøng ng¾n th«, cã lç th«ng ra ngoµi ë phÇn gèc cña ®«i ch©n thø 5.Trøng h×nh cÇu. Con ®ùc cã 1 ®«i tinh hoµn, vÞ trÝ gièng buång trøng. TiÕp sau tinh hoµn lµèng dÉn tinh nhá, dµi, gi÷a èng dÉn tinh cã nhiÒu bé phËn ph×nh to dïng ®Ó chøa tinh, saucïng lµ èng phãng tinh, th«ng víi c¬ quan giao cÊu lµ 1 ®«i h×nh gËy ng¾n ë chÝnh gi÷a mÆtbông ®èt ngùc thø 7. PhÇn ®Çu cña tinh trïng h×nh gËy, nhá dµi, phÇn ®u«i rÊt dµi cã thÓ gÊp3 phÇn ®Çu.

HÖ thèng h« hÊp: chñ yÕu dùa vµo çc ch©n phÇn bông ®Ó h« hÊp, th− êng ®«i ch©n bônh thø 1 cña nã kh«ng vËn ®éng, 4 ®«i ch©n bông sau kh«ng ngõng ®¶o tr− íc ®¶o sau, chØ mét thêigian sau ®«i ch©n bông thø 1 míi cïng 4 ®«i ch©n sau ®Ëp m¹nh 1-6 lÇn, sau ®ã l¹i kh«ng

vËn ®éng. C−

êng ®é h« hÊp cña con ®ùc nhanh h¬n so víi con çi. Trong ph¹m vi nhÊt ®ÞnhnhiÖt ®é n©ng cao th× c− êng ®é h« hÊp t¨ng.

H×nh 361: H×nh d¹ng chung cña Ichthyoxenus japonicus: 1- Nh×n mÆt l− ng con çi; 2- Nh×n

mÆt l− ng con ®ùc. PhÇn phô miÖng: 3- R¨ng hµm lín; 4- R¨ng hµm nhá thø 1; 5-R¨ng hµmnhá thø 2; 6- Ch©n hµm con çi; 7- M«i trªn, m«i d− íi; 8- Ch©n hµm con ®ùc. Çc phÇnphô: 9- Ch©n bông thø 2 con c i; 10- Ch©n bông thø 2 con ®ùc; 11- Ch©n ngùc thø 5 conçi; 12- c¬ quan sinh dôc ®ùc; 13- trøng cña Ichthyoxenus; 14- Nh×n mÆt l− ng Êu trïng

Ichthyoxenus thêi kú thø nhÊt; 15- Nh×n mÆt l− ng Êu trïng Ichthyoxenus thêi kú thø hai.



Bïi Quang TÒ390

HÖ tuÇn hoµn: C¬ thÓ cã tim gÇn d¹ng çi cèc, tr− íc réng sau hÑp, ë vÞ trÝ mÆt l− ng ®èt ngùcthø 7 ®Õn ®èt ngùc thø 5. MÆt bông cña tim cã 4 ®èt bông tr− íc, mçi ®èt cã 1 lç nghiªng, lçthø 1vµ lç thø 3 ë bªn tr¸i, lç thø 2 vµ lç thø 4 ë bªn ph¶i. §o¹n cuèi cña tim ®ãng kÝn, ®o¹ntr− íc cã 5 lç. Xung quanh lç cã tÕ bµo c¬, th«ng víi v¸ch tÕ bµo tim. S¸t phÝa tr− íc tim cã 5m¹ch m¸u ch¹y ®Õn phÇn ngùc vµ phÇn ®Çu. Lóc tim co bãp, 5 lç phÝa tr− íc më ra, mÆtbông cã 4 lç ®ãng l¹i. M¸u tõ 5 lç phÝa tr− íc ph©n ra qua m¹ch m¸u ®− a ®Õn phÇn ngùc,phÇn ®Çu cña c¬ thÓ sau ®ã ch¹y däc theo 2 bªn c¬ thÓ ®Õn phÇn bông. Lóc tim gi·n ra, 5 lçphÝa tr− íc ®ãng, 4 lç mÆt bông gi·n ra, m¸u qua çc ch©n bông trao ®æi khÝ däc theo biªntr− íc cña mçi ®èt bông qua 4 lç mÆt bông vÒ l¹i tim. Tèc ®é co bãp cña tim cã quan hÖ víinhiÖt ®é, nhiÖt ®é cao co bãp nhanh h¬n. TÕ bµo m¸u ë trong m¹ch m¸u h×nh bÇu dôc, khi®iÒu kiÖn thay ®æi th× h×nh d¹ng cã thÓ thay ®æi.

HÖ thèng thÇn kinh: ë thùc qu¶n cã vßng thÇn kinh thùc qu¶n tõ ®ã ®i ®Õn phÇn ®Çu vµ çcphÇn phô. D©y thÇn kinh bông ch¹y däc theo mÆt bông c¬ thÓ ra sau. ë mçi ®èt ngùc vµ 5®èt bông tr− íc ®Òu cã 1 ®«i thÇn kinh, tõ ®ã thÇn kinh ®Õn néi t¹ng vµ çc ch©n.


Tr− íc thêi kú thµnh thôc, Isopoda h×nh thµnh phiÕn bäc trøng ë 5 ®èt ngùc tr− íc, sau ®ã létx¸c 1 lÇn. Tr− íc tiªn lét x¸c ®o¹n sau c¬ thÓ, trõ ®èt ngùc thø 5 h×nh thµnh ®«i phiÕn baotrøng thø 5 sau ®ã lét x¸c ®o¹n tr− íc c¬ thÓ, h×nh thµnh ®«i phiÕn bao trøng tr− íc. Mçi lÇnlét x¸c, lÇn tr− íc, lÇn sau çch nhau 1-2 ngµy, phiÕn bao trøng dµi ë phÇn gèc cña çc ®ètch©n ngùc. §«i phiÕn thø 4 lín nhÊt, ®«i phiÕn thø 1 nhá nhÊt. §«i thø 5 xÕp ngoµi cïng.Çc ®«i xÕp ®Ì lªn nhau theo thø tù tr− íc sau, tr¸i ph¶i, ®«i thø ....xÕp d− íi cïng. §o¹n tr− íccña ®«i phiÕn thø 2 vµ ®o¹n sau cña ®«i phiÕn thø 5 cã mét nÕp gÊp nhá, ®«i thø 1còng cãnÕp gÊp ë 2/5 phÝa tr− íc võa vÆn ®Ó vµo ë phÇn gi¸p víi ®Çu ngùc víi ®«i thø 2 nÕp gÊp nháchång lªn thµnh mÆt bông, phÇn sau mÆt bông lâm vµo võa vÆn ®Ó nÕp gÊp ®«i phiÕn thø 5g¾n vµo. Ch©n hµm lín, dµi biÕn thµnh mét çi phiÕn máng nh− ng rÊt lín ®Ó b¶o vÖ gi÷ chotrøng vµ Êu trïng trong xoang Êp trøng kh«ng ra ngoµi, ®ång thêi çc phiÕn bao trøngth− êng rÊt máng, cã thÓ tr− ¬ng lªn vµ cö ®éng nhÑ lµm cho trøng vµ Êu trïng trong xoang Êptrøng ®¶o qua ®¶o l¹i lÊy ®− îc ®ñ d− ìng khÝ.

Trøng tõ lç sinh dôc ë phÇn gèc ®èt ngùc thø 5 ®i ra ®Õn xoang Êp trøng ph¸t triÓn thµnh Êutrïng thø 1, thø 2 sau ®ã t¸ch khái c¬ thÓ mÑ sèng tù do trong n− íc t×m ký chñ ký sinh. Cãhµng tr¨m ®Õn hµng ngµn trøng trong çc xoang Êp trøng còng ph¸t triÓn gÇn nh− cïng métthêi gian, th− êng 2-3 ngµy trøng trong xoang ph¸t triÓn toµn bé thµnh Êu trïng, çch mÊyngµy sau l¹i lét x¸c vµ l¹i b¾t ®Çu qu¸ tr×nh ®Î trøng míi.

Ê u trïng thêi kú thø 1, c¬ thÓ h×nh bÇu dôc, bÒ mÆt c¬ thÓ nhÊt lµ phÇn ®Çu cã nhiÒu s¾c tè ®en, cßn no·n hoµng khi cßn ë trong xoang Êp trøng cña c¬ thÓ mÑ, Êu trïng kh«ng cßn kh¶n¨ng b¬i léi nªn rêi c¬ thÓ mÑ lµ dÔ bÞ chÕt. C¬ thÓ ph©n ®èt gièng c¬ thÓ mÑ, phÇn ®Çu

kh«ng g¾n vµo phÇn ngùc. Biªn sau ®èt ngùc thø 1 vµ biªn tr− íc cña ®èt ngùc thø 7 kh«nglâm vµo. MÆt l− ng ®èt ngùc thø 1 ë gi÷a phÇn sau cã h×nh trßn b»ng kitin dµy. PhÇn ®Çukh«ng bÞ phÇn ngùc che khuÊt. So víi trïng tr− ëng thµnh, Êu trïng 1 kh«ng cã 1 ®«i ch©nngùc thø 7 nh− ng h×nh d¹ng gièng nhau. Gai vµ l«ng cøng kh«ng cã hoÆc cßn non vµ nhá.Ch©n hµm râ nh− ng cßn t− ¬ng ®èi non, nhá vµ dµi. §o¹n sau nh¸nh trong, nh¸nh ngoµi cñanh¸nh ®u«i chØ cã mÊu låi nhá.

Qua mét lÇn lét x¸c biÕn th¸i thµnh Êu trïng giai ®o¹n 2. Qu¸ tr×nh lét x¸c tr− íc tiªn ë mÆtl− ng phÇn gi¸p giíi gi÷a ®Çu vµ ®èt ngùc thø 1, r¸ch ra, phÇn ®Çu lét x¸c tr− íc sau ®ã toµnbé c¬ thÓ. H×nh d¹ng c¬ thÓ vµ sè l− îng ch©n cña Êu trïng 2 gièng Êu trïng 1, ®¸m s¾c tè tovµ dµy, mµu s¾c ®Ëm h¬n. Vßng trßn chÊt kitin trªn l− ng ®èt ngùc thø 1 vµ no·n hoµng tiªumÊt, ch©n ngùc cã ngãn vµ gai nhá. Nh¸nh trong ®«i ch©n bông thø 1 vµ 2, biªn sau nh¸nhngoµi cña mçi ®«i ch©n bông, ®o¹n sau cña ®èt ®u«i vµ biªn sau nh¸nh trong, nh¸nh ngoµicña nh¸nh ®u«i, mçi çi cã 16-19 l«ng cøng.

Ê u trïng 2 cã kh¶ n¨ng b¬i léi, t¸ch ra khái c¬ thÓ mÑ rÊt nhanh b¬i ra n− íc t×m ký chñ ®Óký sinh bÒ mÆt da, mang ç, n¬i ký sinh tô m¸u nhiÒu, nhÊt lµ gèc v©y ngùc.




3.1.3. DÊu hiÖu bÖnh lý vµ t¸c h¹i Ichthyoxenus tr− ëng thµnh th− êng ký sinh trong xoang s¸t gèc v©y ngùc cña c¬ thÓ ç,xoang cã lç th«ng ra ngoµi nh− ng cã mµng ng¨n víi xoang tim, xoang nµy cßn gäi lµ tói kýsinh, xung quanh miÖng cña tói cã vÈy bao quanh. CÊu t¹o v¸ch tói ký sinh gièng cÊu t¹o dacña ç. Th− êng trong xoang Ichthyoxenus sèng tõng cÆp, con çi lín, con ®ùc nhá, cã khi

chØ cã con çi hoÆc chØ cã con ®ùc. ë trong xoang, ®Çu cña con çi Ichthyoxenus h− íng vÒphÝa ®u«i con ç, mÆt bông h− íng vÒ phÝa tim cña ç, nh− vËy sÏ thuËn lîi cho h« hÊp vµ lÊythøc ¨n. Con ®ùc nhá nªn cã thÓ vËn ®éng tù do trong xoang nªn vÞ trÝ kh«ng cè ®Þnh. ë trong tói ký sinh, c¬ thÓ lín dÇn nªn kh«ng chui ra lç ®− îc. Trªn c¬ thÓ ç chØ cÇn 1-2 conký sinh ®· lµm cho ç mÊt kh¶ n¨ng sinh s¶n v× tuyÕn sinh dôc kh«ng ph¸t triÓn. NÕu chØ 1con Ichthyoxenus ký sinh sÏ lµm cho ç h− ¬ng mÊt th¨ng b»ng vµ kh«ng l©u sau ç sÏ chÕt.Cßn 3-4 trïng Ichthyoxenus ký sinh trªn da, mang ç gièng, ç cã biÓu hiÖn b¬i léi hçnlo¹n, mang tiÕt nhiÒu dÞch, da tô m¸u nhÊt lµ gèc v©y ngùc. TÕ bµo nang t¨ng sinh, t¬ mangdÝnh l¹i nghiªm träng, çc tæ chøc t¬ mang ®øt rêi, lé x− ¬ng ra ngoµi, v©y còng bÞ tæn h¹i,qua vµi ngµy ç chÕt.

ëViÖt Nam, gÆp ký sinh trïng hä Cymothoidae thuéc bé Isopoda ký sinh ë da, mang d

−

íigèc v©y ngùc ë ç n− íc ngät vµ nhiÒu loµi ç n− íc lî, ç biÓn. Nã hót m¸u vµ çc chÊt dinhd− ìng lµm ç gÇy yÕu. Ký sinh trïng hä Cymothoidae ph¸t triÓn m¹nh ë nhiÖt ®é 22-230C.

3.1.4. Ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ DiÖt ®ù¬c trïng tr− ëng thµnh khã nªn tËp trung diÖt Êu trïng thø 2. §èi víi ç lång, thêi kúbÞ nhiÔm Cymothoidae t− ¬ng ®èi cao, chän ngµy lÆng giã, Ýt sãng dïng Dipterex 90% chovµo tói treo trong lång. L− îng thuèc cho vµo tói phô thuéc vµo thÓ tÝch n− íc, th− êng dïng15-20 g/m3.

Mïa ph¸t bÖnh nªn ®¸nh b¾t çc loµi ç th− êng bÞ c¶m nhiÔm ký sinh trïng Cymothoidae.

Ê u trïng Cymothoidae cã tÝnh h− íng quang m¹nh, th− êng hay b¬i gÇn bê nªn vµo mïa sinh

s¶n cña Cymothoidae chän ngµy lÆng giã bãn Dipterex 0,5 ppm xuèng quanh ao, çch bê kho¶ng 30 cm ®Ó diÖt Êu trïng vµ bãn çch 3-4 ngµy/lÇn.

Khi ký sinh ë mét sè loµi ç, Cymothoidae lµm cho ç mÊt kh¶ n¨ng sinh s¶n nªn trong çchå chøa n− íc ç khoÎ th− êng b¬i lªn çc th− êng nguån ®Ó ®Î cßn ç bÞ bÖnh ë l¹i h¹ nguånnªn ng− êi ta tËp trung b¶o vÖ çc b·i ®Î ®Ó b¶o vÖ nguån lîi ®ång thêi tÝch cùc ®¸nh b¾t çbÖnh ë h¹ nguån ®Ó ng¨n chÆn nguån bÖnh l©y lan.

Trong çc ao nÕu ph¸t hiÖn thÊy Cymothoidae tr− ëng thµnh ký sinh nªn lËp tøc ®¸nh b¾t ç,nÕu lµ Êu trïng cña Cymothoidae ta bãn Dipterex 90% víi nång ®é 0,3-0,7 ppm.

3.2. BÖnh rËn ç- Alitroposis.

3.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnhHä Aegidae White, 1850

Gièng Alitropus Edwards, 1940Loµi Alitropus typus Edwards, 1940 (H×nh 362).

H×nh d¹ng rËn ç Alitropus typus cã th©n dÑt, réng, h×nh ovan, mÆt bông ph¼ng, mÆt l− ngh¬i låi. Bông h¬i hÑp h¬n ngùc. §èt bông cuèi cïng (®u«i) trßn kh«ng ®Òu. Cã 2 m¾t lín.hai ®èt ®Çu cña çn Anten I kh«ng vång lªn. §Üa tr¸n cña m«i trªn hÑp. MÊu hµm cña hµmtrªn h×nh thµnh nh¸nh r¨ng. Ch©n hµm kh¸ ph¸t triÓn cã ®èt gèc dµi. Ch©n hµm ph©n 2 ®èt,

®èt cuèi mang gai mãc. Ch©n ngùc I- III cã gèc kh«ng réng, hoÆc nh¸nh cã gai. Ngãn ch©nlín vµ cong.



Bïi Quang TÒ392

3.2.2. TriÖu chøng vµ t¸c h¹iTrïng ký sinh á gèc g©y, trªn®Çu, trong khe mang, xoangmiÖng, gÇn lç hËu m«n. Chónghót m¸u lµm ç bÞ th− ¬ng t¹o®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm vµký sinh trïng kh¸c tÊn c«ng. ÇcvÕt th− ¬ng kh¸c nhau trªn c¬ thÓç lµ dÊu hiÖu ®Æc tr− ng cñabÖnh rËn ç.Loµi Alitropus typus th− êngsèng ë n− íc cã nång ®é muèithÊp vµ n− íc ngät nªn chóng kýsinh ë nhiÒu loµi ç n− íc ngät vµlî. §Æc biÖt lµ ç nu«i lång bÌ dÔbÞ rËn ç Alitropus tÊn c«ng.

ë n− íc ta Alitropus th− êng gÆpë çc ao ç tai t− îng mËt ®é dµy(TiÒn Giang), lång nu«i ç tr¾m cá hÖ thèng s«ng Hång.3.2.3. Phßng vµ trÞ bÖnh. ¸p dông nh− trÞ bÖnh Ichthyoxenosis.

3.3. BÖnh rËn ç Corallanosis

3.3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Hä Corallanidae Hansen, 1890

Gièng Corallana Learch, 1818Loµi Corallana grandiventra Ho et Tonguthai, 1992 (h×nh 363)

C¬ thÓ låi h×nh ovan kÐo dµi, 2 mÐp bªn gÇn song song, bông h¬i låi. Gi÷a phÇn ®Çu ngùcth− êng cã mµu ®en, nh×n mÆt bông thÊy râ mµu ®en. Cã 2 m¾t kÐp râ rµng. Anten I ng¾n,ph©n nhiÒu ®èt, Anten II dµi, gÇn gèc ph©n 5 ®èt, phÇn ngän ph©n nhiÒu ®èt. §«i ch©n ngùctõ thø 1 ®Õn thø 3 cã ®èt cuèi cïng phÝa ngoµi (®èt ngãn) ph¸t triÓn thµnh mãc c©u ®Ó b¸m.§«i ch©n ngùc thø 4 ®Õn thø 7 ®èt ngãn kÐm ph¸t triÓn dïng ®Ó bß. §èt thø 6 cuèi cïng cñaphÇn bông d¹ng gÇn h×nh tam gi¸c, hai bªn ph©n 2 nh¸nh trªn çc nh¸nh ®Òu cã l«ng cøngph¸t triÓn. KÝch th− íc c¬ thÓ: chiÒu dµi 7-8 mm, chiÒu réng 2,5-3,0 mm.

3.3.2. TriÖu chøng vµ t¸c h¹iVÞ trÝ ký sinh t− ¬ng tù nh− rËn ç Alitropus. Çc vÕt th− ¬ng khi rËn ç Corallana ®èt hótm¸u viªm ®á, xuÊt huyÕt dÔ nhÇm víi bÖnh ®èm ®á do vi khuÈn.

ë çc lång ç tr¾m cá ban ®ªm tõ 20-24h rËn ®èt lµm ç khã chÞu nh¶y lung tung. Cã långnu«i ç tr¾m cá rËn Corallana ®èt sau 1 ®ªm lµm chÕt 1/3 sè ç trong lång (Gia L− ¬ng- B¾cNinh). RËn Corallana ký sinh ë nhiÒu loµi ç n− íc ngät, n− íc lî vµ n− íc biÓn. Ngoµi ratheo mét sè b¸o ço Corallana spp ký sinh trªn c¶ t«m n− íc ngät tù nhiªn. ë ViÖt Nam ®·gÆp ë ç tr¾m cá nu«i lång, ç tai t− îng, ç bèng t− îng, ç song... §Æc biÖt lµ ë ç tr¾m cánu«i lång ë çc tØnh phÝa b¾c th− êng xuyªn bÞ rËn ®èt, thÝ dô ë Th¸i Nguyªn nu«i ç tr¾m cáph¶i lµm l− íi mµn ®Ó tr¸nh rËn tÊn c«ng. §©y lµ mét trong nh÷ng bÖnh nguy hiÓm cña çnu«i lång bÌ.

3.3.3. Phßng vµ trÞ bÖnh: ¸p dônh theo bÖnh Ichthyoxenosis

H×nh 362: RËn ç Alitropus typus: 1. Con çi nh×n mÆt

l− ng; 2. Êu trïng; 3. Con ®ùc nh×n mÆt l− ng




H×nh 363: RËn ç Corallana grandiventra: A- MÆt l− ng con çi; B- MÆt bông con çi; C-Ch©n hµm; D- Ch©n bß 1

3.4. BÖnh rËn t«m

3.4.1. T¸c nh©n g©y bÖnhHä Bopyridae Rafinesque, 1815

Gièng Probopyrus

Loµi Probopyrus buitendijki.C¬ thÓ h×nh ovan, t− ¬ng ®èi ®èi xøng. ChiÒu dµi c¬ thÓ nhá h¬n chiÒu réng (H×nh 364). §Çunhá th− êng g¾n s©u trong ®èt ngùc thø 1. §èt ngùc thø 2 ®Õn thø 4 cã chiÒu réng lín nhÊt.Çc ®èt bông lång vµo phÇn ngùc, hÑp h¬n nhiÒu. §èt bông cuèi cïng d¹ng b»ng ph¼ng 2bªn ph©n 2 nh¸nh ®u«i. Kh«ng cã l«ng cøng ph¸t triÓn. KÝch th− íc phô thuéc theo ký chñ.Con çi lín h¬n nhiÒu so víi con ®ùc.

H×nh 364: RËn t«m Probopyrus buitendijki ký sinh trong xoang mang t«m cµng xanh.D. MÆt l− ng; V. MÆt bông

3.4.2. Chu kú ph¸t triÓn, triÖu chøng vµ t¸c h¹iRËn t«m Probopyrus ký sinh bªn trong xoang mang cña t«m trªn bÒ mÆt mang, d− íi líp vá®Çu ngùc. Nh÷ng vÞ trÝ mµ rËn ký sinh d− íi líp vá biÕn mµu ®en. Chu kú ph¸t triÓn cña rËnt«m gi¸n tiÕp th«ng qua ký chñ trung gian. Copepoda lµ ký chñ trung gian, t«m lµ ký chñ

cuèi cïng.ë ViÖt Nam t«m sèng tù nhiªn ë s«ng, cöa s«ng, ven biÓn. T«m cµng xanh, t«m he... ®ÒuxuÊt hiÖn rËn Probopyrus ký sinh, tû lÖ c¶m nhiÔm tõ 10-30%.

3.4.3. Phßng trÞ bÖnh¸p dông ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh tæng hîp vµ nh− bÖnh Isopod kh¸c.

A B

CD



Bïi Quang TÒ394

4. Gi¸p x¸c ch©n t¬ (Cirripedia) ký sinh trªn ®éng vËt thñy s¶n

4.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n t¬ néi ký sinh ë t«m cua4.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh

Líp Maxillopoda Dahl, 1956

Ph©n líp Thecostraca Gruvel, 1905D− íi líp Cirripedia Burmeister, 1834 – gi¸p x¸c ch©n t¬

Tæng bé Rhizocephala Müller, 1862- gi¸p x¸c ch©n t¬ ký sinh1. Bé Kentrogonida Delage, 1884

1.1. Hä Sacculinidae Lilljeborg, 18601.1.1. Gièng Sacculina Thompson, 1836 1.1.2. Gièng Heterosaccus Smith, 1906 1.1.3. Gièng Loxothylacus Boschma, 1928

1.2. Hä Peltogastridae Lilljeborg, 18601.2.4. Gièng Briarosaccus Boschma, 1930

1.3. Hä Lernaeodiscidae Boschma, 1928

1.3.5. Gièng Lernaeodiscus Müller, 18622. Bé Akentrogonida Häfele, 1911

2.4. Hä Thompsoniidae Høeg & Rybakov, 19922.4.6. Gièng Thompsonia Häfele, 1911

Gi¸p x¸c ch©n t¬ sèng ë biÓn, Êu trïng b¬i léi tù do trong n− íc nh− ng tr− ëng thµnh sèng®Þnh c− hoÆc ký sinh cã h×nh d¹ng thay ®æi nhiÒu. R©u 1 vµ phÇn tr− íc cña ®Çu biÕn thµnhc¬ quan b¸m, r©u 2 vµ m¾t kÐp tiªu biÕn, ch©n ngùc 2 nh¸nh dµi, läc vµ h− íng thøc ¨n tíimiÖng. Bông kh«ng ph¸t triÓn, cã çc m¶nh ®¸ v«i phñ mét phÇn hoÆc toµn bé c¬ thÓ (nhãmsèng b¸m).

Gi¸p x¸c ch©n t¬ ®¬n tÝnh, nh− ng do ®êi sèng ký sinh con ®ùc chuyÓn vµo xoang ¸o con çih×nh çc ç thÓ l− ìng tÝnh. Gi¸p x¸c ch©n t¬ ký sinh tr− ëng thµnh mÊt h¼n cÊu t¹o ®iÓn h×nhcña gi¸p x¸c, nh− ng ë giai ®o¹n Êu trïng vÉn vÉn cã tÝnh ®Æc tr− ng cña gi¸p x¸c (nauplus-h×nh 298).

Çc gièng gi¸p x¸c ch©n t¬ ký sinh: Sacculina, Heterosaccus, Loxothylacus, Briarosaccus, Lernaeodiscus vµ Thompsonia th− êng ký sinh ë cua biÓn; Sylon sp ký sinh ë t«m.

4.1.2. Chu kú sèng cña Sacculina carcina Ê u trïng nauplius çi phãng ra ngoµi, sau 4 giai ®o¹n biÕn thµnh Êu trïng cypris.

Ê u trïng cypris çi b¸m vµo cua biÓn, tiÕp theo h×nh thµnh t¬ b¸m (gièng nh− kim tiªm) vµb¾t ®Çu ph¸t triÓn vµo trong tÕ bµo cña vËt chñ. Tõ ®©y ph¸t triÓn thµnh mét hÖ thèng rÔ (bªntrong) ph©n nh¸nh hÇu hÕt toµn bé c¬ thÓ cña cua.

Sau giai ®o¹n ph¸t triÓn bªn trong h×nh thµnh tói ngoµi lµ do sinh s¶n cña con çi tr− ëngthµnh, tói nµy n»m trong xoang ë mÆt bông cña phÇn bông cua nhiÔm trïng (h×nh 303-1)hoÆc mÆt bông t«m (303-2). Tói ngoµi chøa trøng sÏ kh«ng ph¸t triÓn hoÆc ph¸t triÓn nÕukh«ng hoÆc cã mÆt cña Êu trïng cypris ®ùc. Ê u trïng cypris ®ùc sèng bªn trong hoÆc trongxoang ¸o cña tói ngoµi vµ biÕn th¸i thµnh d¹ng èng. èng sÏ c¾m s©u mét trong hai hai tóichøa vµ lµm nhiÖm cña mét tinh hoµn. Khi ®· ®− a tinh trïng vµo th× tói ngoµi ph¸t triÓn tõ khi mµu nh¹t chuyÓn thµnh mµu vµng, mµu n©u vµ b¾t ®Çu giai ®aän thµnh thôc. Mét sè tói

ngoµi sèng qua mïa ®«ng vµ cung cÊp Êu trïng ®ùc míi vµo mïa xu©n.4.1.3. DÊu diÖu bÖnh lýHÖ thèng rÔ cña ký sinh trïng gi¸p x¸c ch©n t¬ (gäi lµ rÔ trong) ph¸t triÓn lan táa kh¾p phÇn®Çu ngùc vµ ph¸t triÓn vµo trong çc tæ chøc c¬ cña ch©n bß vµ phÇn bông. Ký sinh trïng ®«ikhi lµm mÊt kh¶ n¨ng sinh s¶n cña vËt chñ; vµ lµm thay ®æi néi tiÕt cña vËt chñ, ¶nh h − ëng

























®Õn lét vá, ho¹t ®éng, sinh s¶n vµ sinh tr− ëng chËm (cßi cäc). Møc ®é nhiÔm cao cã thÓ lµmgi¶m sinh tr− ëng, ®Æc biÖt lµm quÇn ®µn suy nh− îc ho¹t ®éng yÕu.

Gi¸p x¸c ch©n t¬ cã tói chøa trøng (tói ngoµi) d¹ng h×nh trøng hoÆc h×nh xóc xÝch, th− êngb¸m vµo mÆt bông cña cua (h×nh 303). Tói ngoµi lµ mét çi mµng cã chøa trøng hoÆc Êutrïng nauplius) vµ mét buång trøng. Buång trøng ®− îc g¾n vµo mµng (líp m« phÝa ngoµicña tói trøng) gÇn th©n. Th©n ®− îc g¾n vµo phÝa ngoµi cña vËt chñ. RÔ (rÔ trong) ®− îc xuÊtph¸t tõ th©n. Tïy theo loµi rÔ trong cã mµu nh¹t hoÆc mµu xanh. Gi¸p x¸c ch©n t¬ cã rÔtrong mµu xanh th− êng còng cã mµu ®á m¸u nh− hemoglobin. TuyÕn sinh dôc cña vËt chñth− êng teo l¹i.

M« bÖnh häc (h×nh 312-314): rÔ trong ®− îc bao bëi líp biÓu b× máng, lµ nh÷ng tæ choc lantáa trong phÇn ®Çu ngùc. NÕu ký sinh trïng m¹nh th− êng kh«ng cã çc tÕ bµo cña vËt chñph¶n øng ®Õn rÔ trong. NÕu tói ngoµi mÊt, xuÊt hiÖn ph¶n øng viªm s¾c tè ®en xung quanhrÔ trong kÕt qu¶ cã thÓ nh×n thÊy mµu n©u cña hÖ thèng rÔ trong.

4.1.4. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh

Gi¸p x¸c ch©n t¬ sèng ë biÓn. Chóng sèng ký sinh trªn çc loµi cua ghÑ, ph©n bè réng kh¾pçc ®¹i d− ¬ng. Werner, M., 2001 ®· ®iÒu tra cua xanh (Carcinus maenas) ë bê biÓn phÝa t©yThôy §iÓn, møc ®é nhiÔm Sacculina carcina 2,9%. Cua ®ùc th− êng cã tû lÖ nhiÔm cao h¬ncua çi. Nh÷ng ký sinh trïng ph¸t triÓn thµnh tói ngoµi chØ t×m thÊy ë nh÷ng con cua cãchiÒu réng mai tõ 32-66mm. Cua biÓn ( Leptodius exaratus) ë Trung Quèc nhiÔm loµi

Sacculina sinensis kho¶ng 3% (theo Chan, Beny, 2003)

BiÓn ViÖt nam rÊt phong phó gi¸p x¸c ch©n t¬ nhÊt lµ ven bê, vïng triÒu, cöa s«ng. §iÒu tratrong çc ao nu«i cua bÞ bÖnh tû lÖ nhiÔm 47,5% (Nam §Þnh), 53,33% (H¶i Phßng) gi¸p x¸cch©n t¬ Sacculina sp ký sinh trong xoang ®Çu ngùc cua ghÑ vµ lµm chóng gÇy yÕu, ho¹t®éng chËp ch¹p cã khi g©y chÕt r¶i r¸c trong çc ao nu«i (Bïi Quang TÒ, 2004-2005)

4.1.5. ChÈn ®o¸m bÖnhDùa vµo dÊu hiÖu lý vµ m« bÖnh häc.

4.1.6. Phßng trÞ bÖnh: ch− a nghiªn cøu

H×nh 365: 1- MÆt bông cña cua- Rhithropanopeus harrisii cã tói ngoµi lín cña gi¸p x¸c

ch©n t¬- Loxothylacus panopaei () ®− îc g¾n víi bÒ mÆt cña bông cua. (theo Hines, A.H, F. Alvarez, and S.A. Reed. 1997); 2- Ba t«m ( Spirontocaris holmesi) nhiÔm gi¸p x¸c ch©n t¬ ( Sylon sp) tói ngoµI g¾n víi mÆt bông.

21

http://www.serc.si.edu/labs/marine_invasions/population_ecology/rhithro.jsp

http://www.serc.si.edu/labs/marine_invasions/population_ecology/rhithro.jsp



Bïi Quang TÒ396

H×nh 366: 1- Êu trïng nauplius cña gi¸p x¸c ch©n t¬ ( Briarosaccus callosus); 2- Êu trïngcypris cña gi¸p x¸c ch©n t¬ Sylon sp.

H×nh 367: Gi¸p x¸c ch©n t¬ Sacculina sp (A- trøng vµ Êu trïng cypris; B- Êu trïng cypris)(mÉu thu ë NghÜa H− ng, Nam §Þnh, 2004)

H×nh 368: Gi¸p x¸c ch©n t¬ Sacculina sp ký sinh ë cua H¶i Phßng (2003)

1 2

A B




H×nh 369: Gi¸p x¸c ch©n t¬ Sacculina sp ký sinh trong cua biÓn (mÉu thu Nam §Þnh, 2005)

H×nh 370: GhÑ nhiÔm gi¸p x¸c ch©n t¬- Sacculina sp () (mÉu thu ë NghÜa H− ng, Nam

§Þnh, 2004)



Bïi Quang TÒ398

H×nh 371: Cua ®en mang vµ nhiÔm gi¸p x¸c ch©n t¬- Sacculina sp () ph¸t triÓn ®Çy xoang

®Çu ngùc (mÉu thu ë NghÜa H−

ng, Nam §Þnh, 2004)

H×nh 372: GhÑ ba chÊm nhiÔm gi¸p x¸c ch©n t¬ ( Sacculina sp), tói trøng ph¸t triÓn ®Çyxoang bông (mÉu thu ë H¶i HËu, Nam §Þnh, 2005)

H×nh 373: GhÑ ba chÊm nhiÔm gi¸p x¸c ch©n t¬ ( Sacculina sp), tói trøng ph¸t triÓn ®Çyxoang bông (mÉu thu ë §å S¬n, H¶i Phßng, 2004)




H×nh 374: L¸t c¾t m« thÊy râ rÔ trong () ph¸t triÓn cña gi¸p x¸c ch©n t¬ ( Briarosaccuscallosus) gi÷a c¸c tæ chøc h×nh èng cña gan tôy (T) cña cua ( Lithodes aequispina). Nhuémmµu H&E

H×nh 375: L¸t c¾t m« thÊy râ rÔ trong () ph¸t triÓn cña gi¸p x¸c ch©n t¬ ( Briarosaccuscallosus) ngay s¸t h¹ch thÇn kinh bong (N) cña cua ( Lithodes aequispina). Nhuém mµu

H&E



Bïi Quang TÒ400

H×nh 376: L¸t c¾t m« thÊy râ rÔ trong () ph¸t triÓn cña gi¸p x¸c ch©n t¬ ( Sacculina sp)gi÷a c¸c tæ chøc h×nh èng cña gan tôy (T) cña ghÑ (mÉu thu Cµ Mau, 2005). Nhuém mµuH&E

4.2. BÖnh sen biÓn ký sinh ë cua (Octolasmis)4.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh

Tæng bé Thoracica Darwin, 1854Bé Pedunculata Lamarck, 1818

Hä Lepadidae Darwin, 1852

Gièng Octolasmis J. E. Gray, 1825 (syn. Dichelaspis)Loài Octolasmis warwickii J. E. Gray, 1825i (synonym Dichelaspis warwicki)G©y bÖnh ë cua biÓn lµ loµi sen biÓn Octolassmis warwickii (h×nh 377) ký sinh trong mangcua. ChiÒu dµi c¬ thÓ 11-15mm, chiÒu réng phÇn ®Çu (mai) 3-4mm. Trªn c¬ thÓ cã c¸c gê mµu tr¾ng (m¶nh ®¸ v«i) ë phÝa tr− íc (xem h×nh 377a,c; 378A). MiÖng m«i trªn nh« cao(h×nh 378B). Cuèng dµi (ch©n t¬) b¸m chÆt vµo mang cua (xem h×nh 378A).

H×nh 377: Sen biÓn- Octolasmis warwichkii: a- c¬ thÓ (cuèng) ; b- phÝa cuèi cña cuèng; c-

gê l− ng (theo John van Wyhe 2002)

4.2.2. DÊu hiÖu bÖnh lýSen biÓn ký sinh nhiÒu trªn cua lµm cho cua chËm lín, cac ch©n t¬ b¸m chÆt vµo mang cuag©y tæn th− ¬ng mang dÉn ®Õnh« hÊp kÐm .

4.2.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh

a

bc






Sen biÓn Octolasmis spp. ký sinh ë nhiÒu lo¹i cua sèng ë biÓn Trung Quèc, ViÖt Nam ch− a®iÒu tra nhiÒu, nh− ng s¬ bé kiÓm tra cua biÓn nu«i ë NghÜa H− ng tû lÖ nhiÔm tõ 30-60%,c− êng ®é nhiÔm tõ 1 ®Õn hµng tr¨m sen biÓn trªn mét c¸ thÓ cua (theo Bïi Quang TÒ vµCTV, 2005).

4.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnhGi¶i phÉu t«m vµ lËt c¸c l¸ mang cua gÆp sen biÓn b¸m d− íi l¸ mang cua. Sen biÓn mµu n©u,xÉm h¬n mang cua.

4.2.5. Phßng trÞ bÖnh¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Ch− a nghiªn cøu trÞ bÖnh.

H×nh 378: Gi¸p x¸c ch©n t¬ (Octolasmis sp. - sen biÓn) nhiÔm ë cua NghÜa H− ng (A- senbiÓn b¸m trªn mang cua; B- phÇn ®Çu cña sen biÓn)

B

A

miÖng

gê

®u«i

l«ng

mang

cuèng



Bïi Quang TÒ402

H×nh 379: Êu trïng nauplius cña Octolassmis sp (sen biÓn) ký sinh ë cua NghÜa H− ng

H×nh 380: Octolasmis sp- sen biÓn ký sinh trªn mang cua ë NghÜa H− ng

4.3. BÖnh sun b¸m trªn ®éng vËt thñy s¶n n− íc mÆn


Bé Pedunculata Lamarck, 1818Hä Balanidae Darwin, 1852

Gièng Balanus Gièng Chelonobia Leach, 1817

Mét sè loµi thu«c hai gièng: Balanus vµ Chelobia b¸m trªn vá, phÇn phô cña cua ghÑ biÓn.Sun t− ¬ng ®èi lín, kÝch th− íc vá: 10-20 x 5-12 x 2-4mm (h×nh 381, 382).





Sun b¸m trªn vá vµ çc phÇn phô cña cua ghÑ vµv á mét sè nhuyÔn thÓ hai m¶nh vá lµmcho chóng khã vËn ®éng vµ khã lét x¸c (h×nh 381- 385).

4.3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒnSun Balanus sp; Chelonobia sp b¸m nhiÒu trªn vá cua ghÑ sèng ë biÓn Trung Quèc, ViÖtch− a ®iÒu tra nhiÒu, nh− ng ®iÒu tra cua ghÑ ë NghÜa H− ng, H¶i HËu, Nam §Þnh tû lÖ nhiÔmtõ 10-60%, c− êng ®é nhiÔm tõ 1 ®Õn hµng tr¨m sen biÓn trªn mét ç thÓ cua ghÑ (theo BïiQuang TÒ, 2005).

4.3.4. ChÈn ®o¸n bÖnhB»ng m¾t th− êng cã thÓ nh×n thÊy sun b¸m trªn vá (mai), çc phÇn phô cµng, ch©n bß.

4.3.5. Phßng trÞ bÖnh¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Ch− a nghiªn cøu trÞ bÖnh.

H×nh 381: sun (Chelonobia sp) vµ sun ( Balanus sp) b¸m trªn vá ghÑ

H×nh 382: sun ( Balanus sp) b¸m trªn vá cua

H×nh 383: sun b¸m trªn vá cua



Bïi Quang TÒ404

H×nh 384: sun b¸m trªn vá ghÑ

H×nh 385: sun b¸m trªn vá ngao




Tμi liÖu tham kh¶o

Bauer O.N. vµ CTV, 1977. BÖnh ç häc. Nhµ xuÊt b¶n c«ng nghiÖp vµ thùc phÈmMatxc¬va (tiÕng Nga)Bïi Quang TÒ vµ CTV, 1984 .Ký sinh trïng cña 6 lo¹i h×nh ç chÐp ë ®ång b»ng B¾c Bé.B¸o ço héi nghÞ khoa häc ngµnh thuû s¶n n¨m 1984.Bïi Quang TÒ vµ CTV, 1985 KÕt qu¶ nghiªn cøu ký sinh trïng ç vµ biÖn ph¸p phßng trÞbÖnh do chóng g©y ra. B¸o ço khoa häc ViÖn NCTS I.Bïi Quang TÒ vµ CTV, 1991 Khu hÖ ký sinh trïng ç n− íc ngät ®ång b»ng s«ng CöuLong vµ biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cho ç nu«i. Çc c«ng tr×nh nghiªn cøu KHKT thuû s¶n1986 -1990.Bïi Quang TÒ vµ CTV, 1991 KÕt qu¶ b− íc ®Çu nghiªn cøu bÖnh t«m cµng xanh ë MiÒnB¾c. Çc c«ng tr×nh nghiªn cøu KHKT thuû s¶n 1986 -1990.Bïi Quang TÒ vµ Vò ThÞ T¸m, 1994 Nh÷ng bÖnh th− êng gÆp ë t«m ç ®ång b»ng s«ngCöu Long vµ biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. NXB N«ng nghiÖp TP Hå ChÝ Minh.Bïi Quang TÒ, 1998. Gi¸o tr×nh bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n. NXB N«ng nghiªp.,Hµ

Néi,1998. 192 trang.Bïi Quang TÒ vµ CTV 1998. Ký sinh trïng vµ bÖnh do chóng g©y ra ë mét sè loµi ç songnu«i lång biÓn. B¸o ço khoa häc cña ®Ò tµi cÊp Bé Thñy s¶n n¨m 1996-1998.Bïi Quang TÒ, 2001. Ký sinh trïng cña mét sè loµi ç n− íc ngät ë ®ång b»ng s«ng CöuLong vµ gi¶i ph¸p phßng trÞ chóng. LuËn v¨n tiÕn sü sinh häc, 226 trangBïi Quang TÒ, 2001. BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ. Tæ chøc Aus. AID xuÊtb¶n. 100 trang.Bïi Quang TÒ, 2002. BÖnh cña ç tr¾m cá vµ biÖn ph¸p phßng trÞ. Nhµ xuÊt b¶n N«ngnghiÖp, Hµ Néi, 2002. 240 trang. Chen Chin Leu chñ biªn, 1973 Khu hÖ ký sinh trïng ç n− íc ngät tØnh Hå B¾c. Nhµ xuÊtb¶n khoa häc Trung quèc (TiÕng Trung).

Dogiel V. A, 1962. Ký sinh trïng häc c¬ b¶n. Nhµ xuÊt b¶n Leningrat Liªn X« - TiÕngNga.Fritz Muller, 2002. Facts and Arguments for Darwin. Copyright of 2002 BlackmaskOnline. http://www.blackmask.comHµ Ký, Thµnh v¨n UyÓn, 1963 . ¶nh h− ëng cña nhiÖt ®é ®èi víi sù nhiÔm trïng b¸nh xe ë ç chÐp h− ¬ng vµ çch phßng trÞ. TËp san sinh vËt ®Þa häc, tËp 2, sè 4, trang 232, 233.Hµ Ký, 1969 Khu hÖ ký sinh trïng ç n− íc ngät MiÒn B¾c ViÖt Nam vµ biÖn ph¸p phßng trÞbÖnh do chóng g©y ra. LuËn v¨n PTS (tiÕng Nga)Hµ Ký, Bïi Quang TÒ, 1991. Ký sinh trïng ç n− íc ngät ViÖt Nam. B¶n th¶o n¨m 1991.Hµ Ký, Bïi Quang TÒ, NguyÔn V¨n Thµnh, 1992. ChÈn ®o¸n vµ phßng trÞ mét sè bÖnht«m ç. Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp - Hµ Néi

Hµ Ký, Bïi Quang TÒ, 2001. Ký sinh trïng ç n−

íc ngät ViÖt Nam. Nxb N«ng nghiÖp, HµNéi. 300 trang.Hoffman G.L and Meyer F.P.,1974. Parasites of Freshwater fishes. T.F.H. Publications,West Sylvania Avenue - U.S.A. Http//pages.britishlibrary.net/charles.darwin4/liv_lepadidae. The writings of CharlesDarwin on the web by John van Wyhe Ph.D. Site copyright of John van Wyhe 2002-4.Jadwiga Grabd, 1991. Marine Fish Parasitology. Copyright C by PWN - Polish Scientificpublishers - Warszawei, 1991Jame. A. Brock, 1983. Diseases (Infections and noninfections) Metazoan Parasites.Predators and Public health cousideration in Macrobrachium culture and Fisheries.CRC Handbook of Mariculture Volume 1: Crustacean Aquaculture (325 - 370).Kabata.Z, 1985 .Parasites and diseases of fish culture in Tropics. Published by Taylor and

Francis London. PhiladenphiaLeong Tak Seng, 1994. Parasites and diseases of cultured marine finfish in South EastAsia. Printed by: Percetakan Guan.Lightner.D.V, 1996.A Handbook of shirmp pathology and diagnostic procedures fordiseases of cultured Penaeid shirmp. Published by: the world Aquaculture Society.

http://pages.britishlibrary.net/charles.darwin/


http://pages.britishlibrary.net/charles.darwin2/van_wyhe.html

http://pages.britishlibrary.net/charles.darwin2/van_wyhe.html





Bïi Quang TÒ406

Lom J. and Dykov¸ I. (1992), Protozoan parasites of Fishes, Developments inAquaculture and Fisheries Science, 26.Margolis L. and Kabata. Z, 1984 Guide to the parasites of fishes of Canada. Part I GeneralIntroduction Monogenea and Turbellaria. Department of Fisheries and Oceans Ottawa, 1984Moller. H and Anders. K, 1983. "Diseases of parasites of Marine Fishes". Moler Verlag,

Kiel.Moravec F. and O. Sey (1988), “Nematoides of freshwater fishes from North Vietnam”,Part 2: “ Thelazioidea, Phylalopteroidea and Gnathostomatoidea”. Vě st. č s. společ . zool.,52, pp. 176-191,Moravec F. and O. Sey (1988), “Nematoides of freshwater fishes from North Vietnam”,Part 3: “Cosmocercoidea, Seuratoidea, Atractoidea, Heterakoidea and Ascaridoidea”, Vě st. č s. společ . zool, 52, pp. 250-265.Moravec F. and O. Sey (1989), “Acanthocephalans of freshwater fishes from NorthVietnam”, Vě st. č s. společ . zool, 53, pp. 89-106.Moravec F. and O. Sey (1989), “Some Trematodes of freshwater fishes from NorthVietnam with a list of recorded endohelminths by fish hosts”, Folia Parasitologica, Praha, 36, pp. 243-262.Moravec F. and T. Scholz (1991), “Observations on some nematodes parasitic infreshwater fishes in Laos”, Folia Parasitologica, Praha, 38, pp. 163-178. Nash G.I. et all, 1988. Pathologycal changes in the tiger Prawn Penaeus monodonFabricius associated with culture in brackish water ponds developed from potentialy acidsulphate soils. Fish disease 11 p 113 -123.NghÖ §¹t Th− vµ V− ¬ng KiÕn Quèc, 1999. Sinh häc vµ bÖnh cña ç tr¾m cá, NXB khoahäc B¾c Kinh, Trung Quèc, tiÕng Trung NguyÔn ThÞ Muéi vµ CTV, 1986. §iÒu tra ký sinh trïng ç n− íc ngät ç tØnh miÒn Trungvµ ph− ¬ng ph¸p phßng trÞ. TuyÓn tËp çc c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc §¹i häc H¶is¶n.Reichenbach H. - Klinke, 1965. The principal Diseases of kower vertebrates: Book II

Diseases of amphibia and book III: Diseases of Reptiles. Copyright C 1965 by AcademicPress inc. (London) Ltd.Scholz T. (1991), "Metacercariae of Trematodes from Fish in Vientiane Provine, Lao”,

Acta Soc. Zool. Bohemoslov, 55, pp. 130-145.Sey O. and F. Moravec (1986), "An interesting case of hyperparasitism of nematode

Spironoura babei Ha Ky, (Nematoda: Kathlaniidae)”, Helminthologia, 23, pp. 173-176.Sey O. (1988), "Description of some new taxa of amphistome ( Trematoda: Amphistomida)from Vietnamese Freshwater Fishes”, Acta Zoologica Hungarica, 32(1-2), pp. 161-168.Së nghiªn cøu thuû s¶n Hå B¾c, 1975. Sæ tay phßng trÞ bÖnh ç. Nhµ xuÊt b¶n KHKTTrung Quèc. (TiÕng Trung Quèc).Yamaguti S. (1958), Systema Helminthum, The digenetic Trematodes of vertebrates,

Volume I, Interscience Publishers, Inc., New York.Yamaguti S. (1959), Systema Helminthum, The Cestodes of vertebrates, Volume II,Interscience Publishers, Inc., New York.Yamaguti S. (1961), Systema Helminthum, The Nematodes of vertebrates, Volume III(1,2), Interscience Publishers, Inc., New York.Yamaguti S. (1963), Systema parasitic Copepoda & Branchiura of Fish, part I, part II, partIII, Interscience Publishers, a Division of John Wiley & Sons, New York, London, Sydney.Yamaguti S. (1963), Systema Helminthum, Monogenoidea and Aspohcotylea, Volume IV,Interscience Publishers, a Division of John Wiley & Sons, Inc., New York, London,Sydney.Yamaguti S. (1963), Systema Helminthum, Acanthocephala , Volume V(1,2), Interscience

Publishers, a Division of John Wiley & Sons, Inc., New York, London, Sydney.Yamaguti S. (1971), Synopsis of digenetic trematodes of vertebrates, Volume 1, KegakuPublishing Co, Tokyo.Лeбeдeв Б. И. (1970), “Гельминты єпипелагических Южно-K итaйского моря”, B кн , Гельминты животных Юго- Вocmoчной Азии , Издaтeльcтвo “Нayкa”, Mocквa, c. 191-216.




Лeбeдeв Б. И., Maмaeв Ю. Л., Poйтман В. А. (1970), “Moнoгeнeй Oligonchoinea ( Monogenoidea) – паразиты cтaв pидовых pыб Ceвepo-Bъeтнaмскoгo залива”, B кн.:

Биология моря , вып. 20, Издaтeльcтвo “Наукова думка”, K иeв.Maмaeв Ю. Л. (1970), “Гельминты некоторых промысловых pыб Тонкинского залива”, B кн.: Гельминты животных Юго- Вocmoчной Азии , Издaтeльcтвo “Нayкa”,

Mocквa, c. 127-190. Οпpeдeлитeль пapaзитoв пpecнoвoдныx pыб CCCP (1984), пoд peд O. H. Бayepa“To м I: П apa зитичecкиe п pocтeйшиe” oтвe, peд. C. C. Шyльмaн, Издaтeльcтвo“Hayкa”AH CCCP, Лeнинг paд.Οпpeдeлитeль пapaзитoв пpecнoвoдныx pыб CCCP (1985), пoд peд O. H. Бayepa“To м II: П apa зитичecкиe Moнoгoклeтoчныe (Пepвaя чacть)” oтвe, Peд. A. B. Гyceв,Издaтeльcтвo “Hayкa”AH CCCP, Лeнинг paд.Οпpeдeлитeль пapaзитoв пpecнoвoдныx pыб CCCP (1987), пoд peд O. H. Бayepa“To м III: П apa зитичecкиe Moнoгoклeтoчныe (Bтopaя чacть)” oтвe, peд O. H. Бayep,Издaтeльcтвo “Hayкa”AH CCCP, Лeнинг paд.Ошмарин П. Г. (1965), “Материалы к фауне трематод морских u npecнoвoдныx pыб Дeмoк pamичecкoй Республики Въeтнам”, П apa зитичecкиe чepви дo машних и диких животных, Издaтeльcтво AH CCCP, Владивосток.Паруxин A. M. (1971), К познаию гелминтофауны морских pыб из Ceвepo-

Bъemнa мскoгo (Тонкинского) залива , Учен. записки Горьк, Пед, Ин-та, вып. 116, cep.Биол. Нayк. Гopький.Хa K и (1968), “Нoвыe виды Moнoгeнeй pыб Ceвepнoгo Bъeтнaм I”, П apa зитo лoгия,T. II(4), c. 297-301. Хa K и (1968), П apa зитoфayнa нeкomopы x npecнoвoдны x pыб Ceвepнoгo Bъeтнa м и мepы б opьбы вaжнeйшu мu ux зaб o лeвaнu ямu, Диccepтaция нa coиcкaниe yчёнoй cтeпeни кaдидaтa биoлoгичecкиx нayкa, Зоолгичеcкий инcтитут Акадeмии Наук-CCCP, Лeнинг paд.Хa K и (1971), “Нeкoтopыe виды нeмaтoд npecнoвoдныx pыб Ceвepнoгo Bъeтнaм. I”,

П apa зитo лoгия, T.V(3), c. 241-250.Хa K и (1971), “Нoвыe виды Moнoгeнeй npecнoвoдныx pыб Ceвepнoгo Bъeтнaм. II”, П apa зитo лoгия, T.V(5), c. 429-440.Хa K и (1971), “Нoвыe инфyзopии (Ciliata) из кишeчикa npecнoвoдныx pыб CeвepнoгoBъeтнaм”, Acta Protozoologica , vol.VIII, c. 262-282.Хa K и (1971), “Нoвыe микcocпopидии npecнoвoдныx pыб Ceвepнoгo Bъeтнaм”, Acta

Protozoologica , vol. VIII, c. 283-298. Шyльмaн S. S. (1966), M икcocпopидии фayны CCCP , Издaтeльcтвo “Hayкa”, Мocквa-Лeнинг paд.

benhhocts_phan3

Documents