BİLİMLER VE BİLİM ADAMLARIMATEMATİKÖMER EL-HAYYÂM

∛ Asıl adı, Ebu’l-Feth Ömer bin

İbrahim Hayyami’dir. Daha çok

dörtlük biçiminde yazmış

olduğu felsefi şiirlerle tanınan

ÖMER EL-HAYYÂM (1045-

1123), aynı zamanda matematik

ve astronomi alanlarındaki

çalışmalarıyla bilimin gelişimini

etkilemiş seçkin bir bilim

adamıdır.

30

∛

∛

Matematiğe ilişkin araştırmaları özellikle sayılarkuramı ile cebir alanında yoğunlaşmıştır. Özellikle

cebir konusunda üçüncü derece denklemlerininçözümüne katkıda bulunmuştur.

∛ Cebir alanında yapılmış çalışmaların endeğerlilerinden birisi olan RİSALE FÎ'L-BERÂHÎNÂLÂ MESÂİLİ'L-CEBR VE'L-MUKÂBELE‘de (CebirSorunlarına İlişkin Kanıtlar) denklemlerin birdenfazla kökü olabileceğini göstermiş ve bunları, kök

sayılarına göre sınıflandırmıştır.

Kitabının Fransızcaya çevirisi tanıtılırken verilenönsöz gerçekten ilginçtir. “Ne eski Yunanlılar ne de

M.S.3.yüzyıl matematikçisi Diaphantos üçüncüdereceden cebir denklemlerinin çözüm yollarını

biliyorlardı.”

31

∛

∛

Ömer Hayyam’ın astronomi alanında da önemli çalışmalarıolmuştur. 1075'te İsfahan Gözlemevi’ni kurdu. Selçuklu

Sultanı Melikşah’ın (1052-1092) mevcut takvimlerindüzeltilmesi yolundaki emri üzerine, Ömer Hayyam

başkanlığında bir bilginler kurulu oluşturuldu. Kurul, dahaönce kullanılan takvimleri düzeltmek yerine, mevsimleregöre tam olarak uyan yeni bir takvim düzenlemeye karar

verdi ve CELALİ TAKVİMİ adıyla tanınan takvimihazırladı(1079).

Günümüzde kullandığımız GREGORYEN TAKVİMİ’nden dahadakik olan bu takvim, Osmanlılar döneminde devletin resmi

takvimi olan müneccimbaşı takvimlerinin de temelinioluşturmuştur. Gregoryen Takvimi, her 3330 yılda bir

günlük bir hata yaptığı halde, Celâleddin Takvimi 5000 yıldayalnızca bir günlük hata yapmaktadır.

32

◕

◕

◕

NASÎRÜDDİN EL-TÛSÎ

Geometri, trigonometri ve astronomi başta olmak üzerebilimin ve felsefenin çeşitli alanlarında çalışmalar yapan,Nasîrüddin el-Tûsî (1201-1274) Tûs kentinde doğmuş veçalışmaları ile hem Doğu hem de Batı bilimini derinden

etkilemiştir.

El-Tûsî geometriyle ilgilenmiş ve Eukleides'in beşincipostülasını, yani paraleller postülasını yeterince

doyurucu bulmamış ve Eukleides'in ifadesi yerine başkabir ifade kullanmayı tercih etmiştir. El-Tûsî Postülası

olarak tanınan bu postüla ile Eukleides dışı geometrilerinkurulmasına zemin hazırlamıştır.

El-Tûsî de, Pythagoras Teoremi'ne ilişkin yeni birkanıtlama geliştirmiştir.

33

◕Bilindiği gibi, Müslümanlar, başlangıçta trigonometriyi,astronomiye ilişkin araştırmalar ve hesaplamalarda

kullandıkları için, bu alandaki bilgi birikimleriniastronomiyle ilgili çalışmaların başında sergilemeyi uygun

bulmuşlar ve trigonometri üzerine bağımsız eserleryazmamışlardı.

◕ Alanın ilk bağımsız eseri, Nasîrüddin el-Tûsî'ninŞEKLÜ'L-KATTÂ (Kesenler Teoremi) adlı kitabıdır. Bukitapla birlikte, trigonometri astronomiden ayrılmış ve

matematiğin bir dalı olarak görülmeye vedeğerlendirilmeye başlanmıştır. Bu disiplin Avrupa'da

ancak, 15. yüzyılda bağımsız hale gelebilmiştir.

34

◕ Nasîrüddin el-Tûsî, Hülâgu'nun isteği ve desteğiüzerine, Merâga'da çağını aşan bir gözlemevi

kurmuş ve oldukça duyarlı gözlemlerin yapılmasına

imkan sağlayan gözlem araçları yaptırmıştır.

Batı'da aynı ayarda bir gözlemevinin kurulması

16.yüzyıldaki Tycho Brahe'nin gözlemevini

kurması ile gerçekleşmiştir.

◕ Bu gözlemevinde duyarlı gözlemler yapılmış ve bugözlemlere dayanarak ZÎC-İ İLHANI (İlhan'ın

Zîci) adlı bir astronomi eseri yazılmıştır.

35

◕ Nasîrüddin el-Tûsî, Batlamyus'un YermerkezliSistemi'ni eleştirmiş, yanlışlarını göstermiş, ve yine

Yermerkezli başka bir sistemin tasarımını vermiştir. Bu

sistem başarılı olamamış, ancak Kopernik Sistemi'ne

giden yolu açmıştır.

◕ Bilindiği gibi, Batlamyus tarafından geliştirilenastronomik sistem, Ortaçağ İslâm Dünyası'nda hem

fiziksel hem de matematiksel yönden eleştirilere maruz

kalmıştır.

◕ Birçok Müslüman düşünür ve araştırmacı, bu dizgedeYer'i Evren'in merkezinden kaydırdığı için Batlamyus'u,

Aristoteles fiziğinin ilkelerine uymamakla suçlamıştır.

36

◕ Diğer taraftan, Batlamyus Sistemi'nin matematikselyönden de yetersiz olduğunu gösteren bazı noktalar

bulunmaktadır. Meselâ, Ay'ın ve Merkür'ün düzensiz

hareketlerinin açıklanabilmesi için, Batlamyus'un

sisteme yeni daireler eklemesi ve bu yolla gözlem

sonuçları ile işlem sonuçlarını uzlaştırmaya çalışması,

böyle bir yetersizliğin sonucu olarak

değerlendirilmiştir.

◕ Nasîrüddin el-Tûsî de, bu doğrultuda çalışanMüslüman astronomların başında gelmektedir.

Batlamyus Sistemi'nin sorunlarını görmüş ve bu

sorunları giderecek yeni bir düzenek önermiştir.

37

◕ Bu düzenek, biri diğerine içten teğet olan veters yönlerde, eşit hızlarla dönen iki daireden

oluşmuştur. Bu dairelerden dışta bulunanın

çapı, içte bulunanının çapının iki katı

olduğundan, küçük daire üzerinde bulunan bir

nokta, büyük dairenin çapı boyunca hareket

etmektedir. Bu sayede iki dairesel hareketin

bileşiminden doğrusal hareketin oluşabileceğini

kanıtlayan el-Tûsî, matematik alanındaki bu

buluşunu astronomiye uyarlamış ve Ay'ın

hareketini açıklamıştır.

38

◕ B noktasının üzerinde dolandığı A merkezlitaşıyıcı küre, yani Ay, çapı bu kürenin B

◕

çapının iki katı olan bir küre ileçevrelenmiştir.

İçte bulunan taşıyıcı kürenin hareketi,dışta bulunan kürenin hareketine eşit ve

AB

◕

ters yöndedir. Bu nedenle, düzenekdönerken Ay, büyük daire içerisinde CBdoğrusu boyunca ileri ve geri gidecek vesonuçta bir kapalı eğri oluşturacaktır.

Böylece, "TÛSÎ ÇİFTİ“ olarak adlandırılanbu matematiksel düzenek aracılığıyla,

B

B

CYer

B

B

Nasîrüddin el-Tûsî, Batlamyus Dizgesi'ninaksine, Yer'i Evren'in merkezindenkaydırmadan, yani Aristoteles fiziğinekarşı olan dış merkezli düzeneğikullanmadan gezegen hareketleriniaçıklayabilmiştir.

39

ASTRONOMİULUĞ BEY

15. yüzyıl Türkistan için parlak bir devir olmuştur. Buyüzyılda burada bilimsel faaliyetler Timur'un (1369-

1405) gayretleri ile yoğunlaşmış, bir entelektüelcanlanma başlamıştır. Timur bilimi desteklemiş, bilim

adamlarını etrafında toplamaya başlamış ve bu amaçlaçeşitli kurumlar inşa ettirmiştir. Özellikle kendi

başkenti olan Semerkand'a büyük önem vermiştir.Semerkand şehri, daha çok Timur'un torunu UluğBey'in (1394-1449) çabaları ile bir bilim ve kültür

merkezi haline gelmiştir.

Uluğ Bey hem hükümdar hem de çağını aşmış bir bilimadamıdır. Özellikle astronomi ve matematiğe yoğun ilgigöstermiş ve hayatı boyunca bu bilimlerle uğraşmıştır.

Ününü de bu alandaki çalışmalarına borçludur.

40

KADIZÂDE-İ RÛMÎ

Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî gibi, Anadolu

Türklerinden olduğu için Rûmî adıyla

tanınan Kadızâde (1337-1412), öğrenimini

Bursa'da tamamladıktan sonra, bilgisini

artırmak maksadıyla Horasan ve

Türkistan taraflarına gitti. Çünkü 15.

yüzyılda Türk hükümdarlarının idaresi

altında bilim ve felsefe yeni bir uyanış

dönemine girmiş ve Semerkand ile

çevresindeki Türk kentleri İslâm

ülkelerinden gelen birçok öğrenci ve

bilgin için bir bilim yuvası haline gelmişti.

41

Uluğ Bey'in hükümdarlığı döneminde parlak günleryaşayan Semerkand'a gelerek burada yerleşen

Kadızâde, Semerkand Gözlemevi'nin müdürlüğünegetirildiği gibi, meşhur Semerkand Medresesi'nin de

baş müderrisliğine atanmıştı. Kadızâde'nin,Semerkand'a geldikten sonra yörenin en önemli ikibilim ve eğitim kurumunun başına getirilmiş olması,

bilim alanındaki yeteneğinin ve bilgisinin yüksek düzeyiile açıklanabilir.

42

Hesap ve Geometri İlkelerine Dayanan İşlemler

Yoluyla Bir Derecenin Sinüsünün Bulunması

Hakkında Bir Risale adlı çalışmasında Kadızâde,

sin1°=0,017452406437283 olduğunu ispat

etmiştir ki bu değer bugün kullandığımız değere

eşittir.

Kadızâde, Semerkand'da vefat etmiştir ama

öğrencilerinden Ali Kuşçu ile Fethullah Şirvânî

Anadolu'ya gelerek, matematik ve astronomi

bilimlerinin Osmanlı ülkelerinde de yayılması için

küçümsenemeyecek hizmetlerde bulunmuşlardır.

43

⇝

⇝

FİZİKKEMÂLÜDDÎNEL-FÂRİSÎ

İslâm Dünyası'nda İbnü'l-Heysem ile başlayanoptik çalışmalarının en önemli temsilcilerinden olanKemâlüddînel-Fârîsî (öl.1320), İbnü'l-Heysem'inKitâb el-Menâzır'ı (Optik) üzerine TENKÎH EL-

MENÂZIR (Optik'in Düzeltilmesi) adlı ayrıntılı biryorum yazmıştır.

Bu yorumunda, nesneleri Işık Kaynağı veIşıklandırılmış Kaynaklar olmak üzere ikiye ayıran

Kemâlüddînel-Fârîsî, görmeyi nesneden gelenışınların yol açtığı bir olgu olarak değerlendirmiştir.Ona göre, nesnelerden ışık gelmediği sürece, gözün

görmesi mümkün değildir.

44

⇝ Kemâlüddînel-Fârîsî, yansıma konusunu da

incelemiş ve gözün doğrudan görmede

algılamış olduğu suretlerin, dolaylı görmede,

yani bir ayna aracılığıyla görmede algılamış

⇝olduğu suretlerden, farklı olduğunu

belirtmiştir.

Çünkü göz, doğrudan görmede, nesneyle

karşı karşıya bulunduğu halde, dolaylı

görmede, diğer bir deyişle yansımada, karşı

karşıya bulunmaz. Arada ayna gibi parlak bir

nesne olduğundan, suret ancak belirli bir

konumda ortaya çıkar.

45

⇝ Doğrudan görmede yayılan ışınların bir

koni oluşturması gibi, dolaylı görmede de

yansıyan ışınların bir koni oluşturduğunu

söyleyen Kemâlüddînel-Fârîsî, yansıma

sonucunda ortaya çıkan görmenin

geometrik çizimleme yoluyla

gösterilebileceğini ve ışığın ard arda

defalarca yansımaya uğratılabileceğini

savunmaktadır. Bu sav, özgün olmamakla

birlikte, daha sonra gökkuşağının

oluşumunun açıklanmasında kullanılacaktır.

46

HAZİNİ

↭Hâzini, 11. yüzyılın sonları ile 12. yüzyılın

başlarında yaşamıştır. Hâzini,

Mervezî'nin kölesidir. Merv'de geometri

ve felsefe eğitimi almıştır. İki önemli

eseri vardır. Bunlardan birincisi EL-ZÎC

EL-MUTEBER EL-SANCARÎ (Sencer'in

Muteber Zîci) adını taşır ve 1115-1116

yılları arasında yapılan gözlemlere

dayanarak yıldızların konumlarını

gösterir ve Merv'in enlemini bildirir.

47

↭Hazinî, ölçü ve tartı teorilerine yaptığı

katkı ile tanınır. Bilime yaptığı diğer bir

önemli katkı da yerçekimi hakkındaki

görüşleridir. Hazinî, Newton’dan 500 yıl

önce, “her cismi yer kürenin merkezine

doğru çeken bir güç” olduğunu söylemiştir.

Roger Bacon’dan yüzyıl önce de, dünyanın

merkezine doğru yaklaştıkça, suyun

yoğunlaştığı fikrini ortaya atmıştır.

48

↭Hazinî, kimyasal maddelerin yoğunluk ve özgülağırlıklarını ölçmek amacıyla icat ettiği hassasterazilerle, kimya bilimine de önemli katkılardabulundu. Öyle ki, icat ettiği ve “MİZANÜ’L-HİKME”(Hikmet Terazisi) adını verdiği bu hassas terazi ileyaptığı yoğunluk ve ağırlık ölçümleri, günümüzteknolojisi kullanılarak yapılan ölçümlerden pek farklıdeğildir.

ELEMENTLER

Altın

Civa

Bakır

Pirinç

Demir

Kalay

19.05

13.56

8.66

8.57

7.74

7.32

19.26

13.59

8.85

8.40

7.79

7.29

Kurşun 11.32 11.35 49

KİMYABiRÛNÎ

Ebü’l Reyhan Muhammed bin Ahmedü’l

Biruni (973-1051) yaşadığı dönemin en

büyük bilginlerinden biridir. Hint

felsefe ve bilimini yakından

inceleyerek Hint dünyasıyla İslam

dünyasını birbirine yaklaştırmaya

çalışmıştır.

TÜM ZAMANLARIN ALİMİ diye

bilinen bu bilgin Gazneliler zamanında

yaşamış ve Sultan Mesud zamanında

eserlerini yazmıştır. Sanskritçeyi

bildiği için birçok eseri Sanskritçeden

Farsça’ya çevirmişti.50

Bugün bile İslam dünyasının en büyük

matemamatikçilerinden birisidir. Matematik

alanda o gün için çok yeni olan ve günümüzde

Permütasyon, Varyasyon ve Kombinezon olarak

adlandırılan ve eşyanın veya nesnelerin

gruplanma çeşitlemelerini konu alan bir alanda

önemli çalışmalar yapmış, hesap teknikleri

hakkındaki buluşlar sunmuştur.

51

Teleskopun keşfine kadar yapılan gökyüzügözlemlerinin amacı, gök cisimlerinin konumlarını

mümkün olduğunca hassas bir şekildebelirlemektir. Birûnî, bunun için gözlem aletlerininboyutlarını büyütmek yerine, açı büyüklüklerinin

okunduğu cetvellerin çapraz çizgilerletaksimatlandırılması yöntemini geliştirerek,

Vernier İlkesinin temellerini atmıştır. 16. yüzyılsonlarında, ünlü astronomlardan Tycho Brahe de

bu yöntemi kullanacaktır.

52

Söylentiye göre Sultan, Biruni' yeyaptığı zicler için ödül olarak, birfil yükü gümüş göndermiş. Biruni,

armağanı kabul etmemiş, geriçevirmiş. Gerekçe olarak, servetin

en büyüğüne yani bilgiye sahipolduğunu söylemiş.

53

Birûnî kimya konusundaki araştırmalarında

Yunanlılardan beri savunulmakta olan Dönüşüm

Kuramı'nın doğru olmadığını ve bir takım

kimyevî işlemlerle, değersiz madenlerin gümüş

ve altın gibi değerli madenlere

dönüştürülemeyeceğini belirtmiştir. Birûnî,

KİTABÜ'L-CEMÂHİR Fİ MA'RİFETİ'L-

CEVÂHİR (Cevherlerin Bilgisi Hakkında

Bilginlerin Kitabı) adlı eserinde metallerle ve

taşlarla ilgili açıklamalar yapmıştır. Bu alanda

yazdıkları daha sonra kimya biliminin

gelişmesinde çok etkili oldu.

54

Cisimlerin özgül ağırlıklarının

belirlenebilmesi için piknometreye benzer

bir alet geliştiren Beyrûnî, bu âletle çok

sayıda ölçüm yapmıştır.

Bu işlem esnasında, alet su ile doldurmuş ve

özgül ağırlığı istenen cisim bunun içine

daldırılmıştır. Taşan su, aletin taşma

borusundan başka bir kaba iletildiği için,

buradan alınarak duyarlı bir terazi ile

tartılmış ve sonra cismin özgül ağırlığı

kolaylıkla belirlenmiştir.

55

Birûnî bu konudaki çalışmalarını 8 farklı

metal ve 23 farklı taş üzerinde yürütmüş

ve metallerden altın ve civayı, taşlardan da

zümrüt ve kuvarsı esas alarak bazı metal

ve taşların özgül ağırlıklarını belirlemiştir.

Birûnî'nin bulduğu değerlerle çağdaş

değerler karşılaştırıldığında aralarında

büyük bir yakınlığın bulunduğu

görülmektedir.

56

Birûnî, suyun sıcak veya soğuk olmasının özgül

ağırlığını etkilediğini söylemiştir ki bu

doğrudur. Ancak bu dönemde, günümüzde

kullanılanlara benzeyen bir ısı belirleme âleti,

yani termometre olmadığı için, hangi derecede

ne kadar fark olduğu tespit edilememiştir.

Dolayısıyla verilen değerleri nicelik olarak

değerlendirmek mümkün değildir.

Ayrıca, hidrostatiğin bazı yasalarını daha o

devirde bulmuş, ışığın yayılma hızının belirli bir

sınırı olduğunu ve bunun ses hızından çok daha

büyük olduğunu belirlemiştir.

57

KİTÂBÜ'S-SAYDELEFÎ'T-TIB (Eczacılık

Kitabı) adlı yapıtı tıp ve eczacılıkla ilgilidir.

Yediğimiz ve içtiğimiz maddeler, yiyecekler ve

zehirler olmak üzere iki kısma ayrılmış ve

ilaçlar bu ikisinin arasına yerleştirilmiştir.

Çünkü Birûnî'ye göre, orta konumda bulunan

ilaçlar, gıdalara nispetle bedeni bozarlarsa da,

zehirlere nispetle bedeni düzeltirler. İlaçları

bitkisel, hayvansal ve mineral kökenli olarak

üçe ayırmıştır.

58

Ancak ilaçların veya devaların gerçek etkilerinin

ortaya çıkarılabilmesi için, bunların büyük bir

beceri ve incelik sahibi hekimler tarafından

hazırlanması gerektiğini söylemiştir.

Her eczacının şu iki noktayı bilmesi gerekir:

“Bir ilacın terkibinde bulunan herhangi birmaddenin yokluğu, ilacın etkisini değiştirecektir.”

“Gerek tür ve gerek cinsi itibariyle bir ilaç,gerekirse, başka bir ilacın yerine kullanılabilir.”

59

Birûnî aynı zamanda bir kültür tarihçisidir.

Özellikle Hint dinleri ile felsefelerini, bilimini,

yasalarını, gelenek ve göreneklerini tanıttığı

ET-TAHKÎK MÂ Lİ'L-HİND (Hindistan

Üzerine Araştırmalar) adlı eseri, Hint kültür

tarihine ilişkin en önemli araştırmalardan biri

olarak kabul edilmektedir. Burada Hint

kültürünün Yunan, İran ve İslâm kültürü ile

mukayeseli bir şekilde anlatılması, kültürel

etkileşimi bütün çıplaklığı ile gözler önüne

sermektedir.

60

El-Biruni’nin bir özelliği de Eski Yunan

Felsefesine olan ilgisi ve hayranlığıdır. O

kadarki ona zamanın diğer bilginleri “HİND

KAPILARINDA BİR EFLATUN” demişlerdir.

Ancak tam bir bilim adamı tarafsızlığı ile

hiçbir konuda aşırıya kaçmadan ve spekülatif

anlamda bir çıkışı olmadan ilgi duyduğu

felsefe alanlarında gereken katkıyı sağlamış,

yeri geldiğinde gerekli eleştirileri de

yapmıştır.

61

UNESCO’nun bir çok dilde yayımladığıGörüş dergisi bu büyük bilgine ayırdığıözel sayısında onu şöyle tarif ediyor:“Bin yıl önce Orta Asya’da yaşayan bir

deha. Astronom, tarihçi, botanikçi,farmakolog, jeolog, ozan, filozof,

matematikçi, coğrafyacı, hümanist”.

62

Ayrıca Tacik bilgini Gafurov’un aynı sayıda çıkan

yazısında şu satırlar göze çarpmaktadır: " ..

Bıraktığı yapıtlar hakkında bilgimiz arttıkça

büyüklüğü ortaya çıkan o dev zekalardan biri.

El-Biruni, çağına göre öylesine ileridedir ki,

zamanın bilginleri onun en parlak buluşlarını

kavrayamıyordu. Son derece basit bir formülle

yerkürenin çevresini ölçen ilk bilim adamı odur.

Dünyanın Güneş çevresinde dönme olasılığının var

olabileceğini de o belirtmiştir. Jeolojik

dönemlerin birbirini izlediği görüşünü de El-

Biruni ortaya atmıştır.”

63