BLMSEL DNMENN YAPISI Ruhsal Olaylar: Ruhsal olaylar ksmda grlr. Bunlar : 1 Dnsel, 2 Duygusal, 3 Eylemsel. 1 Dnsel Olaylar: Dnsel olaylar, bizim fikirlerimizi, bilgilerimizi olutururlar. Bilgileri, duyular yoluyla d evreden alrz. rnein : Karn beyaz, souk ve yumuak olduunu biliriz. Bunun byle olduunu daha nceden gzmzle grm ve elimizle denemiizdir. Kar hakknda bizde bir dnce (fikir) meydana gelmitir. u anda karmzda kar olmasa bile karl bir manzaray gzmzn nne getirebiliriz. Hatt daha ileri giderek, karn soukluunu, yumuakln duyar gibi oluruz. Bu olaylar, hep dnsel olaylar snfna girerler. 2 Duygusal Olaylar: Duygular, haz ve elem (znt) ile beraber olan duygulardr. Bunlar dncelerden farkl ve ayrdr. Yine kar rneini ele alacak olursak : Bir k sabah yatamzdan kalknca atlar, aalan, sokaklar kaim bir kar tabakasyla rtlm olduunu grrz. Baz kimseler, bu manzaray o kadar gzel ve ekici bulurlar, bundan o kadar holanrlar ki, bu durumu saatlerce seyretseler, doyamazlar. te yandan fakir bir kimse ise, odunsuzluu, kmrszl, paraszl dnerek karl manzaray grr grmez zlr. Fakir adamn haline acmak da bir duygusal olaydr. te, haz ve elem ile beraber olan bu gibi durumlar duygularmz gsterir. 3 Eylemsel Olaylar: Eylemsel olaylar irad olaylardr. insan canl ve hareket halinde bir varlktr. O, yalnz dtan gelen etkileri almakla kalmaz, da da etki yapmak gcne sahiptir. nsan, kendisine yararl olan eyleri ister. Kendisini yamurdan ve souktan korumak iin giysi, konut yapar, kendisine gerekli olan besinleri arar, bulur. Kendini dmanlardan korumak iin trl aralar kullanr. te bunlar, hep birer eylem, yani irade ile ortaya kan fiil ve harekettir. Bunlarn nedeni iradedir. rade Nedir? rade, kiinin bilerek baz hareket ve eylemleri yapmasn ya da yapmamasn emreder. Oysaki kiinin bilmeyerek ya da istemeyerek yapt baz hareket ve eylemlerde vardr, Bunun iin de iradeli olaylar yerine eylemsel hayat olaylar demek daha yerinde olur. Grlyor ki, irad bir olayda fiil ve hareket ya da eylem vardr. Fakat insann yapt herhangi bir ite, bir ilemde, dnce ve duygu elemanlar da bulunur. rnein : Bir kimse rastlad ve kendisi iin zararl grd bir hayvan ldrr. Bu bir eylemdir ki, bu eylem o kimsenin iradesinin bir rndr. O kimseyi bu ie ynelten ey, korkudur. Korku ise bir duygudur. Onda bu duyguyu uyandran bir dncedir (fikirdir) yani o hayvann kendisi iin zararl olduunu bilmesidir. Burada anlalmas gereken husus, bir eylemde, hem bir dnce ve hem de bir duygunun yani her ikisinin bir arada bulunmasdr. Hayat olaylarmda eylemler bazen dnce ve duygularn bir arada olduu grlr. Dnce ve duygularn bir arada eylemlere ynelmesi hayatmzn en nemli noktalarndan biridir. Bilin Nedir? Bilin, kendimizde meydana gelen ruh (psikolojik) hallerin ve olaylarn, yine kendimiz tarafndan bilinmesi demektir. Ksacas bilin, bir insann kendi varln, benliini, kendisini, dier varlklardan ayrt etmesi demektir. rnein; u anda ben, kardeime bir mektup yazyorum. Biliyorum ki, mektubu yazan benim, mektupta neler yazdm yine ben biliyorum. Ayn zamanda kardeimin zlemiyle elem duyuyorum. Biliyorum ki, bu elemi yani manev acy duyan da benim, bu benim bilincimdir. u halde bendeki bilinle, bilin olay ayn zamanda olmaktadr. Ksacas bilin, kiinin bir nevi kendisini aynada grmesidir. nsann ve D Evreni: Bu dnyada insann grd ve iinde yaad iki evren vardr. Birisi i dnyas, i evreni, dieri de d dnyas ya da d evrenidir. evren, kiinin kendi varl, kendi benliidir. D evreni ise, kiinin, kendisinin ayr, kendisinden baka olan tm insanlar,hayvanlar, bitkiler ve cansz varlklardr. Bu iki evren birbiriyle karlatrlnca, birincisinin yani i evrenin son derece kk, ikincisinin yani d evrenin son derece byk ve sonsuz olduu anlalr. Btn evrene oranla bir insann kendi varl bir zerre bile saylmaz. Fakat bize en yakn olan varlk kendi varlmz, kendi benliimiz ve kendi bilincimizdir. Etkileim Yasas: nsan saran i ve d evren arasnda bir takm balantlar ve ilikiler vardr. Her iki evren birbirine az veya ok etkilerde bulunur. rnein : Bir taraftan baka insanlar, baka varlklar insan zerine etkiler yapar. te yandan da kii, szleriyle, davran ve eylemleriyle baka insanlar, baka varlklar zerine etkilerde bulunur. Bylece varln, bir etkileim yasas ortaya kar. Bu yasaya gre varlkta her ey birbirlerini srekli olarak etkilerler. Duyumlar: Bir organizmann, d ve i evresinden gelen uyarlar, duyu organlar aracl ile alma yeteneine duyum denir. Bu duyu organlar ise, gz, kulak, burun, dil ve deridir. Bunlar, d evre ile i evre arasnda adeta bir kpr grevini olutururlar. Bu kprlerden biri ykk veya bozuk olursa, insan dtan gelen etkilerden bazlarn alamaz. rnein : Anadan doma kr olan bir kimseye, beyaz ile siyah, sar olan bir kimseye, piyano ile keman sesi arasndaki fark anlatmak olas deildir. D evre ile i evre arasnda kpr grevini stlenen duyu organlarnn yaptklar hizmet ynnden, eskiden beri insanlar tarafndan bilinen be duyudur. Bunlar : Tatma, koklama, iitme, grme ve dokunma duyulardr. Bunlar meydana getiren duyu organlardr. Duyu organlar ise unlardr: 1 Tatma : Dil aracl ile, yiyeceklerin tadn almak, 2 Koklama : Burun aracl ile kokular almak, 3 itme : Kulak aracl ile sesleri iitmek, 4 Grme: Gz aracl ile renkleri, biimleri, uzaklar grmek, 5 Dokunma : Deri aracl ile cisimlerin sertliini, yumuakln, soukluunu ve scakln duymak. Duyumlar, ruhsal hayatn en basit elemanlardr. Duyum d evreden gelen eitli etkileri duyu organlar aracl ile duymaktr. rnein : Bir elmann rengini, biimim grrz, lezzetini tadarz, kokusunu alrz. Bunlarn hepsi birer duyudur. Ampuln yandn grmek, kemann sesini iitmek, limonun ekiliini tatmak, gln kokusunu almak, elimizin sert veya yumuak bir eye dokunduunu duymak da birer duyumdur. Duyumlar ve Olaylar: Bir duyumun meydana gelmesinde tr olay vardr. Bunlar srasyla: 1 Fiziksel, 2 Fizyolojik, 3 Psikolojik. olaylardr. Bir lmbadan kan n gzmze ve bir zilden kan sesin kulamza kadar gelmesi, n ve sesin hava iinde nasl yayldn, bize fizik bilimi aklad iin, bu tr olaya fiziksel olay denir. Gze kadar gelen k dalgalan, gzdeki sinirleri uyarr ve bu uyar belirli yollardan beynin bir noktasna kadar ulatrlr. Kulaa gelen ses dalgalar, kulaktaki sinirleri uyandrr ve bu uyar da belirli yollardan beynin baka bir noktasna ulatrlr. Vcuttaki sinirlerin nasl ilediini bize fizyoloji bilimi aklad iin bu tr olaya da fizyolojik olay denir. In gzden, sesin de kulaktan beyne gelmesi gibi. Sinirlerin getirdikleri uyar beyine ular ulamaz, bu uyar bir psikolojik olaya dnr. Yani lmbann grlm, zilin sesi iitilmi olur. ite bu tr olaylara da psikolojik ya da ruhsal olaylar denir. Duyu ve Duyum : Duyu, duyumu gerekletiren psiko-fizyolojik bir ilevdir. Duyum ise, duyularda arasz olarak gerekletirilmi bilin olgusudur. Yani izlenimle alg arasmda bulunan bir bilin olgusudur. Bunlar birbiriyle kartrmamak gerekir, izlenim ve duyum nce ve alg duyumdan sonra gerekleir. Duygu ise bunlardan tamamen ayrdr. Duygu bir tasarmn, duyum bir etkinin sonucudur. rnein : Sevin bir duygudur, duyum bir etkinin ya da uyarcnn bir sonucudur. Bu bakmdan, iirsel tasarmlar dnda, duygunun insan bedeninde belli bir yeri yoktur, ama duyumun belli bir yeri vardr. Duyumlar uyarclarn zihinde brakt izlerdir. te yandan bir duyumun anlam kazanmasna alg denir. Bylece duyum alg ile iz arasnda yer almaktadr. Alg: Duyu organlarndan biri zerine gelen herhangi bir etkiyi duyabiliriz. Bu bir duyumdur. Fakat dtan gelen ayn etki, duyu organ zerine ikinci, nc kez gelecek olursa, bunun bize yabanc olmadn ve daha nce duyulmu olduunu anlarz. Dtan gelen etki devam ettii srece, genellikle duyum da devam eder. Dtan gelen etki kesildikten biraz sonra duyum da ortadan kalkar. Fakat bu arada zihinde bir iz brakr. Bu iz sayesindedir ki, ikinci kez ortaya kan duyum esnasnda biz, birinciyi hatrlarz. Demek ki, ikinci kez ortaya kan duyum, nce ortaya kan duyumun brakt izi uyandrma, canlandrma bakmndan bir anmsama grevini yerine getirmektedir. Duyumlar genellikle basittirler. rnein : Ak havada gkyzne baktmzda bir mavilik gryoruz, buna duyum denir. Fakat cisimlerden yani nesnelerden aldmz duyumlar, sadece duyumlardan ibaret deildir. Bir cisim eitli zellikleriyle bir veya birka duyu organ zerine etkiler yapar. Cismin duyu organ zerine yapt etkiler, hep birden veya birbiri ard sra duyulur. Bylece bunlarn tm bir birlik oluturur, rnein : nmzde duran masann stne bir portakal konursa, bunun rengini, bykln, biimini, gzlerimizle grrz. Portakal elimize aldmzda, biimini, przlln, yumuakln, scaklk derecesini, koklaynca kokusunu, tadnca da tadn duyarz. eitli ynlerden alnm olan tm bunlar, ayr ayr birer duyumdur. te yandan bunlarn tm bizde bir Alg meydana getirir, o da portakal algsdr. Duyu organlar zerine gelen bir etkinin, bir uyarcnn, duyulmasna duyum demitik. Bir de, anlayarak, bilerek duymak vardr ki, buna alg denir. rnein: Azmza bir para eker aldmz zaman, sadece tatllk duymamz bir duyumdur. Fakat tatlln ekerden ileri geldiini bilmemiz ve anlamamz ise bir algdr. Ksacas duyumun zihinde anlam kazanmasna alg denir. Demek ki, alg, bir veya birka duyu organna yaplan etkilerin grup halinde toplanarak hep birden duyulmasna, nedenlerinin anlalmasna denir. Bir algnn ortaya kmas iin, nce zihinde kalm olan izlerin anmsanmas gerekir. te yandan bir algnn tam olumas iin, algy birletiren duyumlarn hepsinin ortaya kmasna gerek yoktur. Bir cismin temel zelliklerinden biri veya birka duyulunca, alg meydana gelir. Portakaln yalnz rengini ve biimini grmek, onu dier varlklardan ayrt etmeye yeterlidir. Ayrca kokusunu ve tadn denemeye gerek yoktur. Bir kreyi yalnz bir kez grmekle onun yuvarlakln alglayabiliriz. Alglar bir oranda, basit yahut bileik olabilirler. rnein : Bir elmann algs, eitli duyumlarn birlemesinden olmakla beraber, nispeten bir alg saylr. Bir baheye baktmz zaman da daha kark bir alg elde etmi oluruz. Bahenin iindeki eitli aalar, iekleri, yollan ve bunun gibi, birlik iinde toplam oluruz. zet olarak diyebiliriz ki, duyum, duyu organlar aracl ile nispeten basit saylan bir duyum elde etmektir Portakaln sar rengini, grmek gibi. Alg, bir cismin eitli zellikleri hakknda, grup halinde duyumlar elde etmektir. Portakaln rengini, biimim, tadn, kokusunu, yumuakln duymak gibi. Duygu bir durum veya bir algnn bizde haz ya da elem uyandrmas, bizim houmuza gitmesi veya gitmemesidir. rnein; portakaln tad baz kimselerin houna gitmediinden portakal yemezler. Alg duyumun verdii ilkel verileri aklayan bir yetenektir. Alglarn zihinsel ve duygusal hayatmz iin byk bir nemi vardr. Zira bu sayede, gerek beden dahilinden ve gerekse beden dndan gelen etkileri birbirinden ayr, paralar halinde deil, bir grup, bir btn halinde duyarz. Eyann en ak zellikleri en ok dikkati ekerler. Bunlar sayesinde eya alglanr. Bu ak zelliklerden birinin duyulmas, bizde btn cisim hakknda bir alg meydana getirir. rnein : Biz, bir kimsenin yalnz sesini iitmekle, o kimsenin kim olduunu biliriz. .Yalnz portakal kokusu duymak sayesinde, evremizde bir portakaln bulunduunu tahmin ederiz. Tasarm : Bir algy meydana getiren sebep ortadan kalktktan bir sre sonra, alglama ii sona ererse de, zihinde bir iz kalr. Bu iz sayesindedir ki, biz daha nce algladmz bir eyi, sonradan, dardan gelmedii, dardan yansmad halde, o eyi zihinde canlandrabiliriz. Buna tasarm denir. rnein : Bir kimse, yedii bir yemein tadn, koklad bir iein kokusunu, grd bir yapran rengini ve biimini, dinledii bir musikinin melodisini anmsayabilir. Bu anmsama ilemi bir zihin iidir. nk ortada dardan gelme bir etken ya da bir uyarc yoktur. nsan bir defa alglad bir eyi, sonradan dtan bir etki olmad halde de, zihinde yzlerce kez canlandrabilir. Bir kez grdmz bir adamn simasn birok kez gzmzn nne getirebiliriz. Bir kez yenmi olan bir yemein tadn defalarca tasarlayabiliriz. te, nesnelerin zihinde brakt izlere, imge, tasarm gibi adlar verilmektedir. Nesne : nce tandmz bir kimseyi, bu kez gzmzn nnde olmad halde, biz bu kimsenin simasn anmsarz; yzn, gzlerimizin nndeymi gibi, grrz. Bu imge, bizim zihnimizde meydana gelmi olan bir tasarmdan baka bir ey deildir. Fakat bir de, zihnimizde iz brakm olan o kimsenin dta bir varl, bir ahs vardr. te, byle bir tasarm meydana getiren dtaki varla nesne (obje) denir. arm : Zihinde, birbirine bal olan tasarmlardan biri bilin alanna gelince, kendine bal olan dier tasarmlar da eker ve bilin alanna getirir. rnein: Okul denilince, retmen; renci denilince, dershane, sra, ders gibi, bir biri ard sra bilin alanna gelirler. nk bu tasarmlar, daha nce zincir halinde birbirlerine eitli balarla balanmtr, ite, birbirine bal olan tasarmlarn, birbirlerini karlkl olarak davet edip bilin alanna getirmesine arm denir. Somut ve Soyut Tasarmlar : Bizce bilinen bir kedinin rengini, eklini, hareketlerini gzmzle grr, sesini kulamzla iitir gibi olursak, o kedi hakknda ak bir tasarm elde etmi oluruz. Bu tr tasarmlara somut (maddi) tasarm denir. Tek tasarmlar, genellikle somut olur. Bir de yalnz zihnimizde var olan baz tasarmlar da somut olarak gz nne getiremeyiz. rnein : Erdemlik, mutluluk, zgrlk, eitlik, refah, adalet tasarmlar gibi. Bu trden olan tasarmlara soyut (manev) tasarm denir. Soyut bir tasarm daha da akla karmak istersek, onu mmkn olduu kadar somut tasarma dntrmeye alrz. rnein : Melek tasarm, soyut bir tasarmdr. Fakat melei kanatl bir kz sekilimde tasarlamak sayesinde somut bir tasarm elde etmi oluruz. Kanarya tasarm genel bir tasarmdr. Ku tasarm, kanaryaya oranla daha genel bir tasarmdr. nk kanarya familyas ku tasarmnn iinde yer alr. Buna karlk hayvan tasarm ise ondan da daha genel ve daha soyut bir tasarmdr. Bellek: Bellein hayatmzda ok byk rol ve nemi vardr. nk biz, ancak bellek sayesinde bireysel hayatmzdan, kendi varlmzdan ve benliimizden haberdar oluruz (bilin). Eer insanda bellek olmasayd, insan iin mazi denilen gemie ait zaman fikri olmayacakt. Hayat, yalnz imdiki zamandan ibaret kalacakt. Gelecek hakknda da belki bir fikri bulunmayacakt. Bellek olmasayd kii kendi varln, kendisinin srekli benliini tanmad gibi, evresinde bulunan kiileri ve eyleri de tanmak yeteneinden yoksun olacakt. Eer bellek olmasayd, kii dostunu, dmann tanyamaz, kendisine gerekli olan yiyecek ve iecekleri bulma hususunda zorluk ekerdi. Sona bellek insan hayatnn devamna hizmet eder. nsann yzyllar boyu kazand bilgiler, edindii deneyler, bellek sayesinde saklanmaktadr. Bugnk bilimin temeli bellee dayanmaktadr. Bellein Temel Grevi: Bellein temel grevi vardr. Bunlar : 1 - Anlarn kazanlmas, 2 - Anlarn saklanmas, 3 - Anlarn canlandrlmas. 1 Anlarn Kazanlmas: nce bellein sermayesini oluturan fikirleri, bilgileri toplamak, onlar kazanmak gerekir. Bu da bellemek ve ezberlemek sayesinde olur. Bellein birinci grevi anlarn kazanlmasndan ibarettir. Bu anlar alglardan sonra zihinde kalm olan izlerdir. Fakat bellekte, yer alan yalnz alglardan kalma izler deildir. nsan, fikirleri, akl yrtmeleri, haz ve elem ile kark olan aclarn da kazanr. Bu duruma, bir eyi bellemek, renmek, ezberlemek denir. Bellein en basit biimi, bir kez ortaya kan alglar, tekrar alglannca, bunlarn tannmasdr. kinci bir kez grdmz bir kimseyi tanyamazsak bile, bunun bsbtn yabanc bir kimse olmadna hkmederiz. Bazen bir kitap okurken, baka birtakm fikirlere dalarz. Bir sayfa yazy gzmzle szdmz halde, ne okuduumuzu anlayamayz. Kitab kapayp ne okuduumuzu dnrsek, aklmza bir ey gelmez. Fakat ayni sayfay bir kez daha okumaya balarsak, bunun bsbtn yabancs olmadmz anlarz. Demek iki, dalgnlk esnasnda yaplan ilk okumada da zihinde baz izler kalmtr. 2 Anlarn Saklanmas : An bir ey bellendikten, ezberlendikten sonra, onun zihinde saklanmasdr. Yukarda bellein ilik ii olarak anlarn kazanldn, baz eylerin ezberlendiini, bellendiini grdk. Bu bellenen, ezberlenen eyler, daima bilin alannda yer almazlar. Bilinte olan tasarmlar ve fikirler, bir sre orada belirli ve ak olarak yaadktan sonra, oradan ekilirler. deta unutulurlar. Fakat bunlarda tekrar bilin alanna kmak gc vardr. O halde, halihazrda bilinte var olmayan binlerce fikir ve kelimeler bizde sakldrlar. Fakat bunlar nerede ve nasl saklanrlar, bunun aklanmas gtr. 3 Anlarn Canlandrlmas : Evvelce bellenmi olan eylerin tekrar bilinte canlandrlmas demek, onlarn anmsanmasdr. Bellekte saklanlan bu anlar, istenildii zaman, yani bizim istek ve irademizle bilin alanna karlar. Bir sre orada bulunduktan sonra tekrar kaybolurlar. Bazen de bizim isteimiz olmad halde tasarmlar, kendi kuvvetlerine dayanarak bilin alanna karlar. Bundan baka zihindeki tasarmlar, tek balarna bulunmazlar. Bunlardan her biri eitli grnmlerle birbirlerine balanrlar. Bu suretle tasarm silsileleri veya tasarm kmeleri tekil ederler. Bu tasarmlardan biri, ihtiyari veya gayri ihtiyari olarak bilin alanna kt m, kendine bal olan dier tasarmlar da arkasndan srkler, getirir (armlar), ite zihinde var olan tasarmlarn tekrar canlandrlmasna anmsama denir. mgelem : mgelem, insann hayal etme yetisidir. Alglardan meydana gelen tasarmlarn, bellek aracl ile zihinde saklandn belirtmitik. nceden bellediimiz veya ezberlediimiz eyleri sra ve tertip zere, geree uygun bir biimde anmsarz. Bu, bellein bir ilemidir. rnein : Dinlediimiz bir masal veya okuduumuz bir yky aynen tekrar anlatabiliriz. Fakat bellekte var olan tasarmlar, her zaman ortaya ktklarnda, sra, tertip ve ayn niteliklerle tekrar edilmezler. Bazen bunlarn sras, tertibi, birleiminde yer alan ksmlar ve bunlarn nitelikleri az ok deitirilebilir. Bu suretle yeni tasarmlar, zincirleri, tasarm birikimleri meydana getirilir. rnein: yeni bir masal uydurmak, yeni bir yk yazmak gibi. te, zihnimizde bulunan tasarmlarn birleimini, ve niteliklerini deitirmek suretiyle yeni tasarmlar, yeni tasarm zincirleri, yeni tasarm birikimleri meydana getirmek gc ve yeteneine imgelem ya da hayal etme yetisi denir. mgelem sayesinde meydana gelen tasarmlara hayal, hayaller kurma ilemine de hayal etme, hayal kurma denir. Bellek ve mgelem Arasndaki Fark : Daha nce belirtildii gibi, bellein grevi, nceden bellenen eyleri saklamak ve gereinde bunlar hi deitirmeden aynen tekrar etmektir. mgelemde ise, az ok yaratclk nitelii vardr. Geri imgelem ile hibir eyi yoktan var etmez. Ancak yaratt hayallerin esas unsurlarn bellekten alr. Fakat bunlar kartrmak ve birletirmek sayesinde yenilikler oluturur. Bu itibarla bellek, imgelemin ilkel maddeler deposu gibidir. rnein : Her ressam ayn boyalar, her bestekr ayn notalar kullanr. Fakat, bunlar, boyalar ve notalar yle birletirip kartrr ki, sonuta, o zamana kadar hi grlmemi bir tablo veya hi iitilmemi bir, melodi meydana gelir. Bu nedenle imgelem sayesinde yaratlan yaptlar orijinal saylrlar, rnein: Shakspearein Hamlet piyesi; Victor Hugo'nun Sefiller roman; Verdi'nin Aida operas; Rembrad'n tablolar; Auguste Rodin'in heykelleri hep orijinal yaptlardr. mgelimin Hayattaki nemi : mgelim, bireysel ve sosyal, bilim ve teknik dnyasnda olduu gibi gzel sanatlar alannda da byk nemi vardr. nsan gerei sevdii kadar, hayalden de holanr. Bundan dolaydr ki, uygar lkelerde mzelerin ve kitaplarn yan banda tiyatrolar, operalar ve sinemalar yaplmtr. iirler, romanlar, tiyatro piyesleri, musiki nameleri, resim tablolar gibi gzel sanat yaptlarnn olumasnda imgelem nc roln oynar. Bunlardan baka insan, imgelem ve akl yrtme yoluyla konut, giysi, ulatrma ve sava aralar gibi uygarlk yaptlarm bulmu ve yzyllarca bunlar, akla durgunluk verecek biimde en st derecelere karmtr. Hlya : Hlya, hayal kurmaktr. nsann icat ettii hayaller, bazen doal ve ho olur. Bazen da pek takn ve doal olmaz. te, alkil ve manta smayacak derecede takn olan ve insan deta kendisine tutsak edecek derecede kuvvetli olan hayallere hlya ya da kuruntu denir. rnein : Bir kimse, bir define bulduunu, birdenbire zengin olduunu ya da kendisine byk bir ikramiyenin isabet ettiini varsaymnda bulunarak hlyalar kurmaa balar, arazi satn alr, apartman yaptrr, ticarethaneler aar, fabrikalar kurar, geziler tertip eder, ksacas gerekletirilmesini istedii tm eyleri dnmee balar. Bir aralk bu hlyalar, bu kuruntular o kadar younlar ki, bu kimse, gittike hakikat leminden uzaklatnn ve hlyalarnn younluu etkisi altnda kaldnn farkna bile varmaz. Onun hlyalarna darlacak olursanz, kzar. Bunun, bir cins hastalk haline dnt de grlr. Kendilerini kral veya mucit, kif zannederler. Dnme : nsanda anmsama ve hayal kurma yetenei olduu gibi bir de, hayvanlardan farkl olarak, dnme yetenei vardr. Dnme, eyay ve olaylar birbiriyle karlatrmak, bunlarn birbirine uyan ve uymayan ynlerini bulmak ve aralarndaki benzerliklere veya farklara gre onlar snflandrmak demektir. Duyu organlarmz araclyla aldmz saysz alglar, karmakark bir durumdan kurtarp onlardan benzer niteliklere sahip olanlar birer, ba ile balyarak demetler haline koymak, dnme sayesinde mmkn olur. nsan eski alardan beri ilkel yaamndan vaz gemi, dnme sayesinde atei bulmu, giysi, konut, ulatrma ve sava aralar yapm daha sonra, buhar gcn, elektrii kefetmi, bunlardan kendisi iin en byk yararlar salamtr, nsann tm bu ilerlemeleri, onun dnme yeteneinden domutur. Hayal ile dnme arasnda daima bir balant vardr. rnein : Bir nehrin stne bir kpr kurulaca zaman, nce hayal edilir. mgelem, o kpry bir kydan dier kyya uzatarak yaplmasna olanak olup olmadn kestirebilmesi iin dnmenin yardmna gereksinim duyar. Dnmede Ayrm ve Genelleme : Dnme olay, zihnin en karmak ilemlerinden biridir. Kuramsal olarak dnlecek olursa, bunun iin ilk nce kavramlar toplamak gerekir. Bu da ayrm ve genelleme sayesinde olur. Daha nce, alglarn zihinde brakm olduu izlere tasarm demitik. Tasarmlar ise, somut ve soyut olmak zere ikiye ayrlr. rnein : Elimize bir elma alp, bunun rengi, biimi, kokusu, tad ve scakl hakknda bir alg oluturduktan ve bu elmay gzmzn nnden kaldrdktan sonra, ayn elmay rengiyle, biimiyle, (kokusu ve tad ile tasarlayabiliriz. Bu tasarm bir tek elmaya ait olduundan tekil bir tasarmdr. Yine bu elmay, kendisine zg olan tm nitelikleriyle tasarladmzda, bu tasarm ayn zamanda somut bir tasarmdr. kinci, nc kez baka birer elma aldmzda, bunlarn her biri hakknda, somut birer tasarm elde etmi oluruz. Bundan sonra zihin bu tasarmlan ilemee balar. nce her bir elmaya ait olan nitelikler analiz edilir. Bu sayede renk, biim, koku, tat gibi nitelikler birbirinden ayrlr. Bu ayrma lemi ilk ayrm ilemidir. Bumdan sonra ikinci bir ilem balar ki, o da karlatrma ilemidir. eitli elmalarn renkleri, biimleri, kokular, birbiriyle karlatrlr. Bu karlatrma sonucunda baz .niteliklerin tm elmalarda bulunduu, baz niteliklerin de her elmada bulunmad anlalr. Btn elmalarda bulunan niteliklere, ortak nitelikler denir. Baz elmalarda bulunmayan niteliklere ise, ortak olmayan nitelikler veya zel nitelikler denir. Bundan sonra asl ayrm ve genelleme ilemi balar. Yani ortak olmayan nitelikler ayrlr ve atlr. Ortak olan nitelikler ise birletirilir. Bu suretle daha genel bir elma tasarm elde edilir. te ortak olmayan nitelikleri ayrtp atmaa ayrm ve ortak olan nitelikleri birletirmee de genelleme denir. Kavram ve Fikir : Ayrm ve genelleme sonucunda elde edilen elma tasarm dn veya bugn tetkik ettiimiz filn veya falan elmaya ait deildir. Her elmada bulunan temel ve stn nitelikleri ieren bir tasarmdr. Bylece genel tasarmlara kavram veya fikir denir. te bizim elma hakkndaki genel tasarmz bir kavramdr, bir fikirdir. Fakat insanda daha baka birok kavramlar vardr. rnein : Elma, armut, kiraz, erik, kavramlar gibi. Bu kavramlar da, birbiriyle karlatrma yaplnca aralarnda baz ortak ve baz ortak olmayan nitelikler bulunur. Burada ortak olmayan niteliklerin atlmas ve ortak niteliklerim birletirilmesi sayesinde yeni bir kavram elde edilmi olur. Bu kavram, meyve kavramdr. Meyve (kavramnn anlam, elma kavramnn anlamndan daha genitir. Elma bir meyvedir. Fakat meyve (kavramnn ikide elmadan baka armut, vine, kiraz, erik gibi dierleri de vardr. Kavramlarda Kaplama ve lem : Kaplam, bir kavramn iine ald teklerin okluuna veya azlna; yani geniliine o kavramn kaplam ad verilir. rnein: iek dediimiz zaman btn iekler bu kavramn iine girer. Hayvan kavramyla da tm hayvanlar kastetmi oluruz. Baz kavramlarn kaplam daha geni, bazlarnn da daha dardr. lem ise, kavram tantan, bildiren zelliklere, o kavramn ilemi ad verilir. lem, bir kavramn sahip olduu nitelikleri, zellikleridir. rnein : Ku kavramnn ilemi; onun uucu, yumurtlayc ve ift dolaml olmasdr. nsan kavramnn ilemi ise; onun dnen, konuan, iki elli, iki ayakl olmas gibi. Kavramlarda, kaplamla ilem birbiriyle ters orantldr. Bu kavramn kaplam oald zaman ilemi, ilemi oald zaman da kaplam azalr, bylece kaplam ve telemin birbirleriyle ters olduklar grlr. Yarg : Kavramlarn ne biimde olutuklarn yukardaki konularda grdk. Kavramlar olutuktan sonra, olduklar gibi zihinde kalmazlar. Zihin bunlar ilemekle devam eder. Kavramlarn ilk ilenmesi, bunlarn birbirlerine yaklatrlmasyla ya da uzaklatrlmasyla olur. rnein : Altn madendir dediimiz zaman, altn ve maden kavramlarn birbirine yaklatrm oluruz. Altn canl deildir dediimiz zaman altn ve canllk kavramlarm birbirinden uzaklatrm oluruz. ite, iki kavram arasndaki balantlar aratrarak bunlar birbirine yaklatrmaya ya da birbirinden uzaklatrmaya yarg (hkm) dendir. Baka bir deyile yarg, bir maksad tam olarak belirten kavram dizisidir. Yarglarn szle sylenmesine mantkta nerme denir. nsan zihninde kavramlar ve fikirler olutuktan sonra bunlar tek balarna, birbirlerinden ayr olarak kaldka hibir anlam ifade etmezler. Zihnimizde bu kavramlar arasnda balar kurmaa veya iki kavram arasndaki balanty tasdik veya reddetmeye psikolojide yarg (hkm); yarglarn szle sylenmesine mantkta nerme ad verilir. Bir nermenin eleman vardr. Bunlar : 1- zne (sje), Kendisine sfat yklenen terime zne, 2- Sfat (yklem), zneye verilen nitelie sfat, 3- Ba, ki terim arasndaki banty kuran kelimeye de ba denir. rnein : Papatya beyazdr nermesinde, papatya zne; beyaz sfat; dr eki de badr. Kedi sadk deildir dediimiz zaman bu nermede kedi zne; sadk, sfat; deildir ise badr. Yalnz burada bir noktaya dikkat edilmesi gerekir. Btn nermeler dir, deildir biiminde irmek fiili ile sonulanmazlar, rnein : Dnya dnyor, renci almyor, gibi. Byle durumlarda fiilin son blm ba devini grmektedir. Akl Yrtme : ki ve daha ok yarg sralanarak bunlardan yeni bir yarg elde etmee akl yrtme denir. Byle yeni bir yargnn elde edilebilmesi iin bu yarglar arasnda ortaklaa bir kavramn bulunmas gerekir. Buna orta Terim denir. rnein : 1 Kar yanca hava souk olur, 2 Kn kar yaar, 3 Kn hava souk olur. Bu rnekte kar terimi (kavram) orta terimidir. te byle bir veya daha ok yarglardan yeni bir yarg karmaya akl yrtme ya da muhakeme denir. Burada birinci ve ikinci yargnn, aralarnda kar ortak terimiyle iliki kurmas sonucu nc ve yeni bir yarg ortaya kmtr. Bylece akl yrtme yoluyla dnme olaynda yeni yarglar retilir. Akl yrtmenin bir baka biimi de karlatrmadr. Karlatrma, bilinen iki yarg yardmyla nc bir yargy karmaa denir. rnein : nsan lr, Ali insandr, Ali de lr mantk dilinde bu yargnn ayr ayr adlar vardr. nsan lr, yargs byk yarg, kapsamn geni ve ok insan ieriine almaktadr. Ali insandr, yargs ise, kk yargdr, tekildir, kapsam azdr. Bu nedenle de kktr. Byk yarg ile kk yargnn ikisine birden giri denir. Ali lr. yargs ise sonucu oluturur. Byk ve kk yarglarda ya da nermelerde yer alan insan terimi (kavram) orta terimdir. Sentez ve Analiz : Akl yrtme balca iki yolda yaplr. 1 Sentez. 2 Analiz. Sentez yolu, zelden genele, paradan btne, rneklerden kurallara, gzlem ve deneylerden yasalara doru gidilen yoldur. Analiz yolu, genelden zele, btnden paraya, kurallardan rneklere, yasalardan, gzlem ve deneylere gidilen yoludur. Analiz, sentezin tersidir. Kavramlar, yarglar, alkil yrtmeler bilimsel dnmenin temel elemanlardr. Bu elemanlar, dnme sayesinde, birleik gayeler ve uzun zincirler olutururlar. rnein : Bir geometri teoreminin ispatnda birok yarglar ve akl yrtmeler birbiri ard sra dizilerek teoremin ispat amac gdlr. Bilimsel, sosyal ve edeb bir yapt ve bir konu hakkndaki grlerin byle bir dnme zinciri oluturarak ortaya karlar. Genel olarak dnme, bir geree ulamak amacyla, kavramlar, yarglar ve akl yrtmeler yaparak ve aba gstererek, analiz ve sentez yollarn izleyen bir zihin almasdr. Dnme, ruhun en kark ve ayn zamanda en yksek bir alma alan saylr. nsann, doa ve toplumda bamsz bir hayat yaayabilmesi iin bilimsel dnmenin gerekli ve zorunlu olan ruhsal bir ara olduunun bilincine sahip olmas gerekir. Dil ve Dnce : nsan, toplum halinde yaayan canl bir varlktr. Toplum hayat yaayan insanlarn ise birbirleriyle grmeleri ve anlamalar bir kouldur. Bunu temcin eden arata dildir. Dil kelimesi en geni anlamyla duygularn, dncelerin ve isteklerin yazl ya da szl olarak kullanlan iaretler anlamna gelir. Bu iaretler trl olur : 1 Hareketli ve taklitli iaretler (mimik ve jest), 2 Sesli iaretler (fonetik), 3 Yazl iaretler (grafik), Dikkat ve Dnce : Dikkat nedir? Sokakta giderken eer bir dnceye dalm isek, tandklarmzdan birinin yanmzdan getiini gremeyiz. Yine bunun gibi evde masa banda yaz ile megul olurken, duvardaki saatin tkrtsn duyamayz. Saat iliyor mu, diye ayrca dikkat edersek, tkrty duyarz. Bu srada yine zihnen megul olmaa baladktan bir sre sonra dardan alg sesleri gelmee balar. Tekrar megul olduumuz eyi brakp pencereden dar bakarz. te byle, bazen bir sorunu, bazen saatin tkrts ve bazen sokaktan gelen sesler dikkatimizi eker. Hangi eye dikkatimizi yneltirsek, o eyi daha iyi alglarz. te, daha iyi alglamak ve anlamak, zihnin daha iyi ve daha ak ve daha kesin alabilmek iin ruhsal bir enerjinin bir d varlk zerine yahut ruhsal bir durum zerine ynelme ilemine dikkat denir. Dikkat bilincin ak bir biimde ykselmi bir derecesi olarak kabul edilir. Dikkatin ruh yeteneklerle eitli ilikileri vardr. Bir eyi bellerken ezberlerken, dikkat ne kadar fazla olursa, ezberlemek o kadar kolay ve o kadar az zamanda olur. Ezberlenen bir ey o kadar fazla zaman hatrda kalr. nsan, alka ve heves duyduu eylere kar irad veya gayr irad olarak dikkat eder. Alkal olduumuz ileri yrtrken yorgunluk az olur, dikkat o kadar fazla zaman srer. nsan iradesi sayesinde dikkattini artrabilir. rnein : Bir dersi renmek azminde bulunan bir gen, zamann gemesine, yorgunluun artmasna ramen bir sre daha dikkatle dersine alabilir. Dikkatin dolam, solunum organlarnda bir deiiklik ve zellikle sinir sisteminde bir gerginlik yapt bilinir. Bunun sonucunda zihin yorgunluu denilen durum ortaya kar. Bedenen yorulan bir kimsenin bir sre dinlenmesi gerekli olduu gibi, zihnen yorulan bir kimsenin de dinlenmesi gerekir. Dinlenme, nispeten bo durma, gezinme, elenme ya da ura deitirme sayesinde olur. Dinlenmenin en iyi yolu rahat bir uykudur. Uyank iken insann duyu organlar srekli alr. Zihin birbiri ard sra gelen tasarmlarla uraa uraa sonunda yorulur. Uyku ise sinirlerim dinlenmesine ve yeniden kuvvet kazanmasna neden olur. Uykusuzluk dikkati derece derece azaltr ve sonunda sfra kadar indirebilir. te yandan yorgunluk da dikkatin azalmasna neden olur. Bir insan, zihnen yorulduktan sonra da bir sre almakta devam ederse ar derecede yorgunluk hasl olur. Bu durum meydana geldikten sonra bedende ve ruhta veya her ikisinde de almaya g kalmaz. Ar derecede yorulmu olanlarn uzunca bir sre dinlenmeleri gerekir. Ayrca, dikkatin hayatmz iin nemi byktr. Dikkat, gerek bedeni ve gerekse ruh ynden hayatmz derinden etkiler. Dikkati zayf ya da devamsz olan kimseler, yksek bir ruh gelime derecesine ulaamazlar. Akl zayf olanlarn da dikkatleri azdr. Dersleri anlamak ve bellemek iin dikkat en etken bir kouldur. Az dikkatle yaplan herhangi bir ite birok kusurlar ve hatalar olur. Zek, neden sonu arasnda ilikileri bulmak, benzeyileri ve ayrllar anlamak, kiinin alg, bellek, anmsama, hayal kurma, dikkat ve akl yrtmesinden oluan ve yeni durumlar karsnda zihnin en iyi bir biimde uyum salamas yeteneidir. Zek bir insann, hayatn yeni grevleri, yeni gereksinimleri karsnda, kendisini bunlara altrmas, onlarla uyumlu olmas halidir. Ayrca, zek akl yrtme olayndan, amaca en uygun bir biimde yararlanma yolundan hareket ederek yeni koullara, yeni durumlara uyum salamasdr. Bu tanm analiz edilecek olursa grlr ki zek, bellekten ayr bir yetenek olarak grlmektedir. Bellein grevi, alglardan meydana gelen izleri saklamak ve gereinde tekrar canlandrmaktr. Zeknn amac ise, zihinde yer alan fikirlerden yararlanarak, insann kendisini hayatn yeni koullarna uydurmas, bir amaca erimee urarken ortaya kan zorluklar yenmek iin, amaca uygun areler bulmasdr. rnein : nsann kulland bir aletin bulunmad yerde o grevi yapacak baka bir ey kullanmas ve yine insann kulland veya biriktirmek gereini duyduu bir ey bulunmad takdirde, ayn amac temin etmek zere onun yerine baka bir eyi koymas hep zek eseri saylr. Arzu : Eilimler, baz gereksinimlerden doarlar ve kukusuz bunlarn birer amac vardr. Fakat bu ama geneldir. nsan, genel surette gereksinimleri gidermeye alr, 'herhangi bir gereksinimin giderilmesi istenirken eilimin belirli bir madde veya bir durum zerine toplanma s, burca yarayacak olan aralarn bilinmesi, bu gereksinimin tatmini hakknda duyulacak olan hislerin dnlmesi halinde eilim, bir arzuya evrilir. rnein : Alk gereksinimi insana, beslenme ve gda arama eilimini verir. Bu eilim etkisiyle insan yiyeceini tedarik eder. Demek ki, arzuda, istenilen ey hakknda belirli bir tasarm mevcut olduu gibi, bu arzuya ulamak iin kullanlacak aralar hakknda da az ok ak tasarmlar vardr. htiras : Arzularn younlamasnn, devam mddetinin eitli olabileceini, olduka younluk kazanan ve sk tekrarlanan arzulara tutku ad verilir. Eer arzu ve tutku, daha ok younluk kazanrsa, buna ihtiras denir. u halde ihtiras, daimi ekilde tatmin edilmesi arzu edilen youn bir tutkudur. htiras sahibi olan bir kimse, daima arzu ettii eye ulamay dnr.

Kaynak:http://dusundurensozler.blogspot.com/2009/03/cagdas-bilimsel-dusunce-nedir.html