bİlİmsel Şarlatanlik ve taraf tutma (bİas)
DESCRIPTION
BİLİMSEL ŞARLATANLIK VE TARAF TUTMA (BİAS). Doç. Dr. Eray Çalışkan Bağımsız Hekim JTGGA Editörü ve TJOD Editörü. BİLİM NEDİR?. “Evrenin ve olayların bir kısmını konu edinip, deney yolları ile ve gerçekliğe dayanarak yasalara yüklemeye çalışan bilgi ” - PowerPoint PPT PresentationTRANSCRIPT
BİLİMSEL ŞARLATANLIK VE TARAF TUTMA (BİAS)
Doç. Dr. Eray ÇalışkanBağımsız Hekim
JTGGA Editörü ve TJOD Editörü
BİLİM NEDİR?
“Evrenin ve olayların bir kısmını konu edinip, deney yolları ile ve gerçekliğe dayanarak yasalara yüklemeye çalışan bilgi”
Burada anahtar bir kelime var: “Bilgi”
“Bir iş ya da konu üzerinde bilinen şey, malumat”
ÇAĞDAŞ BİLİMİN ÖZELLİKLERİ
• Dogmatik görüşlere yer vermez. Doğru olduğu baştan ebedi ve ezeli olarak kabul edilen düşüncelerle yola çıkmaz.
• Şüphecidir. Eleştiricidir.
• Bilim gerçekliği araştırmaya dönüktür.
• Gözlem ve deneylere dayanmayı gerektirir.
ÇAĞDAŞ BİLİMİN ÖZELLİKLERİ
• Başta bazı öndeyiler (prediction) ortaya koysa da, asıl amacı bunları test ederek ispatlamak ya da çürütmektir.
• Sonrasında ise ispatlanan ya da çürütülen bu hipotezler tekrar ve tekrar test edilir.
• Böylece hipotezlerde teorilere, yasalara yani daha genel sonuçlara ulaşmaya çalışır.
ÇAĞDAŞ BİLİMİN ÖZELLİKLERİ
• Bilinmesi gerekeni anlatmaya değil; bilinmeyeni aramaya, bilinenden şüphelenmeye odaklanır.
• Mantıksaldır.
• Objektiftir.
BİLİMSEL ŞARLATANLIK
(SCIENTIFIC FRAUD OR SCIENTIFIC MISCONDUCT)
TEMEL MOTİVASYON
• Kariyer baskısı (yayın yap veya yok ol)
• Fabrikasyonun kolaylığı
• Sahtekarlığın kanıtlanmasındaki zorluklar
• Holywood sendromu (ünlü olma isteği)
SAHTEKARLIK ÇEŞİTLERİ
• Masaüstü yayıncılık (Fabrication)
• Yanıltma (Falsification)
• Aşırma (intihal, Plagiarism)
• Etik uygunsuzluk (Onam, deney etiği)
• Hayali yazarlık
• Çıkar çatışması
MASAÜSTÜ YAYINCILIK
• Hasta uydurma
• Olmayan veriyi uydurma
• Boş veriye uydurma sonuç atama
• Rapor ve sonuç uydurma
• Atıf yapılan yayınların aslında sonucu desteklememesi
• Verilerin saklanmaması
YANILTMA
• Araştırma materyalini değiştirmek
• Araştırma malzemelerini değiştirmek
• Sonuçları etkileyecek şekilde– Bilerek istatistiksel hata yapmak– İşine gelmeyen veriyi yok saymak– Uygun bulmadığı sonucu raporlamamak– Koplikasyonları ve kötü sonuçları
yayınlamama
AŞIRMA İNTİHAL - 1
• Fikir, yöntem, sonuç ve kelimeleri atıfta
bulunmadan kullanma
• Her işi kendi yapmış izlenimi verme
• Çalışanların ismini yazmama
• İlk ben yaptım izlenimi verme
• Gereken kaynaklara atıfta bulunmamak
AŞIRMA İNTİHAL - 2
• İişkisiz bir yayından resim veya tablo alıp
kendinin gibi kullanmak
• Salamlama – bir yayını farklı isimler
altında küçük değişikliklerle yayınlama
ETİK UYGUNSUZLUK
• Helsinki bildirgesi
• İnsan hakları evrensel bildirgesi
• Hayvanlar üzerinde araştırma yapma etik kuralları
• Hastaları doğru bilgilendirme
• Hasta onamı alma
HAYALİ YAZARLIK
• Yayına katkısı olmayanları yazmak
• Klinik şefi, başhekim veya anabilimdalı başkanının yazıya katkıda bulunmadığı halde yazmak
• Yayınlanma garantisi için ünlü birinin adını yazmak
• Elinde bulunan güç ile kendini birinci isim yazdırmak
ÇIKAR ÇATIŞMASI
• Araştırmanın sponsorunun işine gelmeyen
sonuçları yayınlamamak
• Yeni metod başarısız olunca bunu
yayınlamamak
• Yeni cerrahi yöntemi her şey iyi gibi
yayınlamak
TARAF TUTMA (BIAS) NEDİR, NASIL ÖNLENİR
BIAS
İstenmeden yapılan hata=taraf tutma=yanlılık
Önyargı, yanılma, peşin hüküm, sapmak, etki altında bırakmak, aklını çelmek, aleyhte etkilemek, tek yanlı görüş
Psikolojik Kökeni
• Algıda taraf tutma
• Doğrulama şeklinde taraf tutma
• Temel ilişkilendirmede taraf tutma
TARAF TUTMA
• Üç çeşit taraf tutma vardır:• (1) Seçim sırasında taraf tutma, • (2) Bilgi / sınıflama sırasında taraf tutma, • (3) Karıştırıcılar açısından (confounding) taraf
tutma.
• Taraf tutma araştırmanın evrelerine göre sınıflanabilir:
1-Literature Taraması Sırasında
- Yabancı olunan dildeki yazıları dışlamak
- Literatür taramada tek tarama motoru kullanmak
- Tek taraflı referans taramak
2- Çalışma dizaynında taraf tutma
1- Hasta seçiminde taraf tutma
2- Örneklemede taraf tutma
Başvuru hızı konusunda taraf tutma
Tanıya ulaşma konusunda taraf tutma
Tanının berraklığı/kesinliği konusu
Hastaneye ulaşabilme konusu
Göçebeler konusu
Prevelans ve insidans
Telefon ile ulaşabilme
2- Çalışma dizaynında taraf tutma
3- Rastgele olmayan seçme Otopsi serilerinde çalışmak Tanınabilen hastaları seçme
Tanısal araştırmalarda taraf tutmak Kapı kapı dolaşma Belirli bir görüşe sahip olanları seçme Refere eden kişinin filtrelemesi (muhtar, öğretmen) Örneklemi oluştururken taraf tutma
Maskelemeye dikkat etmeme Yolda durdurarak görüşme yapmak
2- Çalışma dizaynında taraf tutma
4- Genelleme konusunda taraf tutma
Erken gelenleri alma
Yasal olmayan yollarla göç edenleri seçme
İzlemde kaybolanların fazla olması
Sadece cevap verenleri dahil etme
İyileşenlerde işlemi kesme
2- Çalışma dizaynında taraf tutma
5- Karşılaştırılamayacak grupları toplamak
Çevresel faktörler nedeniyle kümeleşmiş toplulukları seçmek
Sağlıklı işçileri seçmek
Belirli boydakileri seçmek
Belirli bir yere üyeleri seçmek
Örnekleme gruplarının orantısızlığı
3- Araştırmadan dışlama konusu
Tedaviye uyum sağlayamayanları
dışlamak
Sadece hastaları alıp kontamine
olanları dışlamak
Temeli olmayan keyfi dışlamalar
4- Veri toplamada taraf tutma
1- Kullanılan enstrümanlar Vaka tanımlamada farklı alet kullanma Zorlama tercih yaptırma Yetersiz duyarlılıkta tanısal araç kullanmak Farklı laboratuvar sonuçlarını kullanmak Ankette kullanılan sorularda yönlendirme Evreleme konusunda yetersizlik Ölümü analiz ederken altta yatan sebepleri
ayrıştırmamak Gönüllü olarak verilen bilgileri toplamak
Kayıt ile ilişkili sorunlar
4- Veri toplamada taraf tutma
2- Veri kaynağı konusunda taraf tutma
Aile hikayesi
Hastaneden taburcu olanları toplamak
Belirli mekandakileri toplamak
4- Veri toplamada taraf tutma
3- Gözlemcinin taraf tutması
Tanısal şüphecilik Maruziyet konusunda şüphecilik Beklentileri doğrultusunda yorumlama Hasta sorgulama sırasında kişilik
faktörleri Tedavi etmeye yatkın kişilik
4- Veri toplamada taraf tutma4- Hastaların oluşturduğu taraf tutma
Algılama yeteneği Dikkatini verebilme Kültürel farklılıklar Sondan kaçınma Toplumda kötü kabul edilenleri ifade etmeme İyi kabul edilenlerden sakınma Ailesi hakkında gerçeği söylememe Bulunduğu ortamdan rahatsız olması İyi ve güzel olanı ifade etme Doktorunun ne istediğini tahmin ederek cevap
vermesi
4- Veri toplamada taraf tutma
5- Hatırlama konusuHatırlayamama
Uzun sorulardan ve anketten sıkılma Ayıplanan bir hastalığı unutma / söylememe
eğilimiToplumda kabul edilemeyen bir olaya maruz
kalmayı unutma / söylememe eğilimiAltta yatan sebep olarak kendi öngördüklerini
söyleme Herşeye evet deme eğilimi
5- Verileri toplarken taraf tutma
Verileri kayıt etme sırasında hata
Verileri kaybetme
Verileri yanlış girme
6- Analiz konusunda taraf tutma
1- Karıştırıcı konusunda taraf tutma
Maruziyet sonrası değerlendirme arası
sürelerin farklı olması
Birden fazla kez maruz kalma
Sadece maruz kalanları toplama
Hastalığın derecesi konusunda taraf
tutma
6- Analiz konusunda taraf tutma
2- Analiz stratejisinde taraf tutma
Datanın dağılımı konusunda varsayım Eksik veriler konusunda taraf tutma
Çerçeve belirlemede taraf tutma
7- Sonuçları yorumlama konusunda taraf tutma
Varsayma Algıda beklenti Kanıtlanmamışı ilişkilendirme Genelleme eğilimi Verinin gösterdiğinden fazlasını
iddia etme Aşırı anlamlandırmak Yoksaymak, etkiyi küçümsemek
8- Yayıncıların taraf tutması
Güncel tedaviler geçerlidir etkilidir
diyenleri yayınlama eğilimi (HRT)
Sadece anlamlı sonuç, fark bulanları
yayınlama eğilimi (endometrioma)
Sadece güncel popüler konuları
yayınlama eğilimi (microarray)
SAĞLIK ALANINDABİLİMSEL ÇALIŞMALAR
• Müdahalesiz Çalışmalar (yalnızca gözlem)
• Kesitsel Çalışmalar (Prevalansı verir)
• Vaka Kontrol Çalışmaları (Maruziyetin odds’sunu
verir)
• Kohort Çalışmaları (İnsidansı verir)
• Müdahaleli Çalışmalar (Sebep-sonuç irdelenir)
• Randomize kontrollü çalışmalar
• Nonrandomize kontrollü çalışmalar (Eşleştirmeler)
• Önce sonra çalışmaları
RANDOMİZE KONTROLLÜ ÇALIŞMALAR
•Bu çalışmalar, epidemiyolojik müdahale çalışmalarının en son aşamasını teşkil eder.
•Bazı önlemler ile taraf tutma ve karıştırıcılara karşı güvenlik sağlanır (mesela körlük).
Seçimde taraf tutma ve Randomizasyon
• Seçimle taraf tutma faktörlerinden kurtulmanın iyi bir yolu grupların belirlenmesi sırasında, insan seçimini tamamen yoketmektir.
• Önceden gruplara ayrım yapılmalı ama hangi grubun hangi tür tedaviyi alacağı en sonunda belirlenmelidir. Bu tür sistematik ayırımda bile taraf tutmak isteyen insan kayırdığı grubu daha iyi duruma sokabilir.
Seçim Biası ve Randomizasyon (rasgelleme)
• Bu sorunun çözümünde en iyi yöntem, tedavi gruplarına deneklerin rasgele ayrılması, ne deneklerin ne de ayrımı yapan çalışmacıların gruplar hakkında bilgi sahibi olmadan bunu yapmasıdır.
• Bu tür çalışmalara randomize kontrollü çalışmalar denir.
Rasgelleme
• Rasgele yöntem, benzer grupların elde edilmesinde tam sonucun alındığı bir yöntem değildir. incelemeye alınan grupların denek sayıları az olduğu zaman sorun ağırlık kazanmaktadır.
• Mesela, çocukluk çağı ishallerinde su kaynaklarının etkisi araştırılırken bir randomize kontrollü çalışmaya 20 topluluk katılmış olsun. Bu 20 topluluğun 10 tanesinde ishal düzeyi yüksek, kalan 10 tanesinde ise düşük olsun. Basit rasgele yöntemle bu topluluklar müdahale ve kontrol gruplarına ayrılırsa, bunun sonunda her iki tarafa da 5'er tane yüksek ishalli grup düşme ihtimali yalnızca %34'tür.
• Bu sağlanamazsa, sonunda çıkan fark, müdahale sebebiyle mi, yoksa başlangıçtaki bu tür farklılık sebebiyle mi ortaya çıkmıştır, bu anlaşılamaz.
Randomize kontrollü çalışmaya alternatif
1-Rasgele olmayan kontrollü çalışmalar
(non-randomised trials)
Müdahale ve kontrol gruplarındaki bireyler rasgele seçilmezler.
Randomize kontrollü çalışmaya alternatif
2-Önce-sonra çalışmaları (before-after)
Müdahale uygulanmadan önceki sonuçlar ile müdahale uygulandıktan sonraki sonuçlar(aynı denekler üstündeki) karşılaştırılır.
Gerçekte müdahaleye bağlı olmadığı halde zaman içinde görüldüğü için sanki müdahale sonucuymuş gibi bizi bazı durumlarda yanıltabilir (yaşlanma, mevsim).
Bu düzen sağlık hizmetlerinde en sık kullanılan çalışmalardandır.
Sonuçların başka açıklaması olabilir mi?
• karıştırıcılar etkili olmuş mudur?• randomizasyon etkili olmuş
mudur?• çalışma önemli bir etkiyi açığa
çıkaracak kadar güçlü müdür?
• Sonuçlar ne ölçüde genellenebilir?Bu, örneklemimizin toplumu ne
ölçüde temsil edebildiğine bağlıdır.
VERİLERİN TOPLANMASI
• Bir araştırmacının çıktı aşamasında en fazla kaçınması gereken şey ölçüm için taraf tutmasıdır.
• Değerlendirme yönteminin standart hale getirilmesi gerekir. Bütün denekler, hangi gruptan geldiği dikkate alınmaksızın aynı bilimsel yaklaşımla değerlendirilmeli
• Ölçüm çokça subjektif bir değerlendirme istiyorsa (mesela deneklerin ruhi durumları gibi aletle ölçülemeyen bir şeyse) bunun önemi artar. (tekrarlanabilirlik, gözlemcileriçi ve gözlemcilerarası hata ve geçerlilik analizi)
Veri ve Veri Toplama
•Veri: Bir olayı incelemek, aydınlatmak, bir gerçeği ortaya çıkarmak, herhangi bir konuda karara varmak ya da bir sonuca ulaşmak için toplanan ham materyal
• Materyalin veri olabilmesi için üzerinde çalışma ve inceleme yapılabilmeli
Verinin taşıması gereken özellikler
• hizmetlerin planlanması, • tutarlı ve doğru kararlar verilebilmesi ve• uygulamaların başarısı için
verinin taşıması gereken özellikler vardır.
• Bunlar yapılacak her tür çalışma ve araştırmamın başarısında ön koşuldur.
Veri Doğru Olmalıdır
Doğru veri gerçek durumu aynen yansıtan veridir.
• veriyi toplayanın • veri toplama aracının istenen
nitelikte olması gerekir.
(Sözgelişi, doğumda bebek ağırlığının ölçülmesi)
Veri Tam Olmalıdır
• Verinin amaca hizmet edecek şekilde tam olması gerekir.
• Örneğin ilgili formdaki bilgilerin eksiksiz olarak doldurulmadığı durum
• Yazılması unutulan bir bilgi kullanılırken yanlış ya da eksik sonuca gidilmesine neden olur.
Veri Güvenilir Olmalıdır
Veri kendi içinde tutarlı olmalı ve hiçbir şüpheye yol açmamalıdır.
Bir formun kendi içindeki bölümler arasında veya ondan türeyen diğer formlara aktardığı bilgiler birbirini tutmalı
Veri Kullanılabilir Olmalıdır
Toplanan verilerin amaca yönelik olması onun kullanılabilirliğine bağlıdır.
Veri • herkes tarafından kullanılabilecek, • yanlış yorumlanmayacak ve • her arandığında bulunabilecek şekilde düzenlenmeli
Veri Yararlı Olmalıdır
Veri amacı gerçekleştirmeye yönelik olmalıdır.
Bir gün kullanılır düşüncesiyle gereksiz zaman ve para kayıplarına neden olabilecek verileri toplamamalı
Veri Toplayan Kişi
Veriyi toplayan personelin • eğitimi • veri toplamadaki başarısı ve • sorumluluğu önemlidir.
• Her türlü hata yanlış ve yararsız sonuçlara yönelinmesine, planlama ve uygulama hatalarına neden olacak
EDİTÖR SORUMLULUĞU
• Eğer sahtekarlıktan şüpheleniliyorsa– Yazardan savunma isteyebilir– Ham datayı isteyebilir– İzin alınan etik komisyona yazı yazabilir– Bölüm hastane yöneticisine yazı yazabilir– Eğer yazılarına gereken cevap verilmiyorsa
bunu YÖK, uzmanlık dernekleri, tabip odalarına bildirebilir
YAYINI GERİ ÇEKME
• Geri çekilen yayından tüm okuyucular haberdar edilmeli
• Geri çekilen yazı ve yazarlar görünecek şekilde üstünde geri çekildiği belirlenerek yayınlanmalı
• İnternette yazı geri çekilmiş şekilde verilmeli• Geri çekilen yazı için ilgili meslek
organlarına bilgi verilmeli
• «İstatistik yalan atma sanatıdır» diyen ya istatistik bilmiyordur yada potansiyel şarlatandır
Eray Çalışkan