bosna i hercegovina od najstarijih vremena do kraja drugog sv rata

asna I

tJ

He"rcegovi:niaod najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskograta

od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata

Izdava :

bosanski kulturni centarSarajevo Za izdava a: Dr. Safet Halilovi Redaktor: Dr. Ibrahim Tepi -^w-~- 'c V1"v

\ -ruê 1&11-4

Recenzenti: Akademik dr. Marko unji , akademik Avdo Su eska, dr. Nedim arac akademik D eva Juzba i , &Y> Ibrahim Karabegovi Izrada karata: Asitn Abdurahmanovi Registar: Vera Kac Priprema i tampa:;

bosanski kulturni centarTira 1000 Sarajevo, juli 1998. CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 94(497.15) BOSNA i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata / [autori Enver Imamovi ... {et al]; izrada karata Asim Abdurahmanovi ]. - 2. izd. -Sarajevo: Bosanski kulturni centar, 1998. - 434 str.; 24 cm Bibliografija: str. 379 -381 ISBN 9958~700~00-X 1. Imamovi , Enver Na osnovu mi ljenja Ministarstva obrazovanja, nauke, kulture i sporta Feder acije Bosne i Hercegovine broj 02-413-3172/98 od 24.6.1998. godine, drugo izdanje knjige "Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata" grupe autora oslobo eno je pla anja poreza na promet proizvoda i usluga.

3879958700006

Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata

SADR AJPREDGOVOR................................ ................................ .......................... 9 PRETHISTORIJA I ANTIKA Prostor Bosne i Hercegovine u prethistoriji i antici IDr. Enver Imamovi j Prethistorija Prvi ljudi na tlu Bosne i Hercegovine ................................ ................. 13 Mla e kameno doba - neolit ................................ .............................. 14 Metalno doba ................................ ................................ .................... 16 Sojeni ka naselja ................................ ................................ ............... 18 Antika Iliri - prastanovnici Bosne................................... ........................... 20 Dodiri s anti kom kulturom................................ ............................... 22 Rimsko-ilirski ratovi ................................ ................... ,...................... 23 Veliki ilirski ustanak ................................ ................................ ......... 27 Zavo enje rimske vlasti i tekovine anti ke kulture .............................. 29 Ceste ................................ ................................ ................................ . 29 Rudarstvo ................................ ................................ .......................... 31 Odnos Rimljana prema doma em stanovni tvu ................................ ... 33 Vjera ................................ ................................ ................................ . 34 Prodor kr anstva ................................ ................................ ............. 36 Slom anti kog dru tva i dolazak Slavena ................................ ........... 38 Literatura ................................ ................................ .......................... 40 The Summarv. ................................ ................................ ................... 41


Od slavenskog

naseljevanja

do bana Kulina

(VII-XII st.)

/Dubravko Lovrenovic/ I. Od seobenog kaosa do prvih oblika koherentne politicke vlasti Formiranje bosanskog etno-politickog entiteta

Sklavini je Prerastanje rodovsko-plemenskih veza u cvrci oblik politicke vlasti: Presudan znacaj geografskog faktora Utjecaj bizantsko-franackih institucija Iliro-avarski utjecaji II. Politickepromjene i bosanskabanovina u jugoistocnojEuropi (X-XII st.) Jo uvijek na margini dogadaja Izmedu Bizanta i Ugarske Li tera tura The Summary

43 44 46 46

48 SO SS 56

SREDNJI VIJEK Proces afirmacije srednjovjekovne bosanske drave /Dr. Boris Nilevic/ U ranom srednjem ..vijeku Emancipacija Bosne 57 sceni 58 59 61 62 62 64 66 66 68

- na historijskoj

Bosansko "krivovjerje" ili "kuga bosanska" Otpor Bosne katolicanstvu i ugarskoj vrhovnoj vlasti Bosansko uzmicanje pred ugarskom dominacijom Snaenje i teritorijalno irenje Bosne Prve godine Tvrtkovog vladanja Prvi bosanski kralj Nadolazeca turska sila Objava nove kraljevske titule


U srednjovjekovnoj Bosni nije bilo dravne vjere Radanje novog drutva i civilizacije Ne samo zemlja stecaka Unutranji bosanski sukobi izmedu turskog i ugarskog gospodstva Haracka zemlja Li tera tura

68 69 71 74 77 79

The Summary...Kraj srednjovjekovne bosanske drave /Dr. Marko unjic/ Li tera tura The Summary

...

...

......

80

95 96

PERIOD OSMANSKE VLADAVINE Bosna i Hercegovina u okvirima Osmanskog carstva (1463-1593) /Dr. Behija Zlatari Uspostavljanje osmanske vlasti i vojno uredenje Bosne u XVI stoljecu Struktura drutva u XVI stoljecu Uloga i znacaj Isa-bega Ishakovica Bosanski sandak i njegovo teritorijalno irenje u vrijeme namjesnika Gazi Husrev-bega i Ferhad-pae Sokolovica Proces prelaska na islam Znacaj velikih vezira Osmanskog carstva Rustem-pae i Mehmed-pae Sokolovica za prilike u Bosni Osnivanje Bosanskog ejaleta 1580. godine Literatura The Summary 99 102 104

105 111 122 126 128 130

Bosna i Hercegovina od naj~tarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata

Bosanski ejalet od 1593. god. do Svitovskog mira 1791. god. IDr. Enes Pelidijal Hasan-paa Predojevic i Bitka kod Siska 1593. godine Hasan Kafi Prucak i njegovo djelo ..: Bosanski ejalet u XVII stoljecu Kandijski (1645-1669) i Becki rat (1683-1699) Ratovi i odbrana Bosanskog ejaleta u XVIII stoljecu Literatura The Summary 135 139 142 156 170 172

Bosna i Hercegovina od kraja XVIII stoljeca do austrougarske okupacije 1878. godine IDr. Ibrahim Tepicl Odnosi sa susjedima i central om vlacuPokret za autonomiju Bosne i Hercegovine

175

183 190192

Husein-kapetan Gradacevic Ali-paa Rizvanbegovic i Hercegovina (1833-1851)Dalji pokuaji reformi

-

Hatierif

od Giilhane

Neposluni ajani i bivi kapetani Tahir-paa u Bosni pokuaji mobilizacije Bonjaka i drutvene promjeneOmer-paa Latas slama otpore reformama

192

197

199 202 203 208

kraj timarsko-spahijskog i esnafskog sistema Agramo pitanje i pokreti hricana Vrijeme provodenja tanzimata Ustanak hricana i Velika istocna kriza (1875-1878) Dokidanje osmanlijske vlasti i pokret otpora austro ugarskoj okupaciji Bosne i Hercegovine 1878. god.

209


Literatura

219

The Summary..

221

AUSTROUGARSKI PERIOD Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine (1878-1918) /Dr. Iljas Hadibegovic i Dr. Mustafa Imamovic/ Struktura bosanskohercegovackog stanovnitva (1878-1918) Nova privredna aktivnost i nastanak radnitva Organizacija vlasti u BiH 1878-1918. Donoenje vojnog zakona 1881. i Hercegovacki ustanak 1882. godine Utjecaj ustanaka na organizaciju vlasti Austrougarska vojska u BiH do 1914. godine Bosanskohercegovacka vojska u okviru austrougarske armije Nacionalno-politicki kurs okupacione uprave Organizacija vjerskih zajednica Pismenost i kolstvo Kulturno-prosvjetna drutva matice nacionalnih pokreta u Bosni i Hercegovini Drutva doseljenika - stranaca Borba za crkveno-kolsku autonomiju Srba u BiH i borba bosanskohercegovackih Muslimana za vjersku i vakufsko-mearifsku (prosvjetnu) autonomiju Osnivanje politickih stranaka Aneksija Bosne i Hercegovine Bosanskohercegovacki ustav i sabor 223 227 229 233 236 242 246 250 252 256 259 265

266 274 277 280


Bosna i Hercegovina u Prvom svjetskom ratu i njen ulazak u zajednicku jugoslavensku dravu, Kraljevinu SHS Razvoj dravno-pravnih prilika 1914-1918. Li tera tura The Summary ...

285 288 294 296

IZMEU DVA SVJETSKA RATA Bosna i Hercegovina od stvaranja do propasti prve zajednicke drave (1918-1941) (Nacionalni etnos izmedu centralizma i napora za preuredenje zemlje /Dr. 1bmislavIekl Razlike politickih programakorijen uzroka pocetnih nesporazuma Stvaranje prve zajednicke drave "Kraljevstva SHS" Stanovnitvo Gospodarstvo i privreda Agrarni odnosi Industri ja Kulturno-prosvjetne prilike Vjerske zajednice Karakter vlasti i politickog organiziranja Priprema i izglasavanje osnovnog zakonskog akta (Vidovdanski ustav) Kraj pseudoparlamentarizma uspostavljanje reima diktature Zavodenje "ustavne" diktature - Oktroirani ustav Od "Punktacija" do sporazuma - Bosna i Hercegovina u popritu napora za preuredenje drave 300 302 305 306 306 309 310 310 314 316 322 325 326


Sporazum Cvetkovic-Macek - Pocetak kraja BiH i Kraljevine Jugoslavije Li teratura The Summary ...

331 334 336

DRUGI SVJETSKI RAT Bosna i Hercegovina u toku Drugog svjetskog rata /Mr. Seka Brkljaca, Mr. Muhidin Pelesic,Mr. Husnija Kamberovic/ Okupacija 1941. godine i okupacioni sistemi u Bosni i Hercegovini Poloaj Bosne i Hercegovine u Nezavisnoj dravi Hrvatskoj Pokuaji ostvarenja bosanske autonomije Cetnicki pokret - orude velikosrpske politike u Bosni i Hercegovini Narodnooslobodilacki pokret u Bosni i Hercegovini Li tera tura The Summary ... 339 344 352 357 362 379 382

REGISTRI Imenski registar Registar geografskih naziva ... 389 411


PREDGOVOR

Knjiga "Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata" rezultat je viemjesecne plodne saradnje Press-centra Armije Republike Bosne i Hercegovine i grupe historicara koji rade u Institutu za istoriju, na Filozofskom i Pravnom faklutetu u Sarajevu. Odluka da se pristupi realizaciji ovog projekta motivisana je osjecanjem potrebe da se popuni praznina u naoj historiografskoj literaturi zbog nepostojanja cjelovitijeg pregleda historije Bosne i Hercegovine. Polo se od cinjenice da su najvaniji procesi i dogadaji iz historije Bosne i Hercegovine dobrim dijelom istraeni i izuceni i da su o njima objavljeni brojni clanci, studije i monografije. Od naucni ka iz ovih institucija formiran je tim i angaovani autori za odredene historijske periode. U koncepciji knjige, izraenoj u idejnom projektu o kojem su prethodno zajednicki raspravljali autori i clanovi Redakcije, naznacen je zadatak da se u tekstu prihvatljivog obima i zasnovan om na rezultatima najnovijih istraivanja nae historiografije, prezentiraju najvaniji historijski procesi i prijelomni dogadaji iz historije Bosne i Hercegovine od pojave covjeka na ovim prostorima do kraja Drugog svjetskog rata. Ovako postavljenom zadatku Redakcija je prila sa namjerom da se sadraj historije prilagodi najirem krugu citalacke publike, kao i da djelimicno bude primjeren borcima Armije Republike Bosne i Hercegovine. Zbog toga je u tekstu knjige, narocito u nekim njenim dijelovima, neto vie naglaen aspekt historije. Potrebno je napomenuti da se ovom poslu nije prilo s pretenzijama da se prolost Bosne i Hercegovine izloi u formi sveobuhvatnog teksta, u kojem bi bili opirnije obuhvaceni svi njeni razliciti aspekti. Osnovni hronoloki okvir knjige cine sljedeci historijski periodi: prethhistorija, srednji vijek, osmanski, austorugarski, meduratni i period 19411945. godine. Osim na periodu prethistorije i periodu koji je omeden 1918. i 1941. godinom, na svim ostalim periodima bilo je angaovano vie autora, pa su u nekim dijelovima knjige uocljive izvjesne razlike u metodolokom pristupu i nacinu elaboracije teksta. Nastojao se, koliko god je to bilo moguce, sacuvati jezik i stil izlaganja autora. Nedostatke koji su neizbjena pojava timskog rada, Redakcija je pokuavala otkloniti dodatnim naporima pojedinih autora na ujednacavanju i dopunjavanju tekstova.

9


Svi tekstovi su recenzirani u okviru Redakcije, a za ve inu razdoblja na kojima je radilo vi e autora (srednji vijek, osmanski, austrougarski i period od 1941. do 1945) anga ovani su i recenzenti - specijalisti: prof. dr. Marko unji j akademik Avdo Su eska, prof. dr. D evad Juzba i i prof. dr. Nedim arac. U poglavlju pod naslovom: "Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine 1878-191S." prof. dr. Iljas Had ibegovi je autor sljede ih tekstova: Struktura stanovni tva, Dono enje vojnog zakona i Hercegova ki ustanak 1882, Austrougarska vojska u Bosni i Hercegovini do 1914, Bosanslco-hercegova ka vojska u okviru austrougarske armije, Pismenost i kolstvo, Kulturno-prosvjetna dru tva - matice nacionalnih pokreta u BiH i Bosna i Hercegovina u Prvom svjetskom ratu. Prof. dr. Mustafa Imarnovi je autor tekstova: Organizacija vlasti, Nacionalno-politi ki kurs okupacione uprave, Organizacije vjerskih zajednica, Borba za crkveno- kolsku autonomiju Srba u BiH i borba bosanskohercegova kih Muslimana za vjersku i vakufsko--mearifsku (prosvjetnu) autonomiju, Osnivanje politi kih stranaka, Aneksija Bosne i Hercegovine, Bosanskohercegova ki ustav, Razvoj dr avno-pravnih prilika (1914-1918). U poglavlju "Bosna i Hercegovina u toku Drugog svjetskog rata" mr. Seka Brklja a je autor tekstova: Okupacija 1941. i okupacioni sistemi u Bosni i Hercegovini i Narodnooslobodila ki pokret u Bosni i Hercegovini. Mr. Muhidin Pelesi je autor tekstova: Polo aj Bosne i Hercegovine u NDH i Poku aj ostvarenja autonomije, a mr. Husnija Kamberovi je autor teksta etni ki pokret - oru e velikosrpske politike u Bosni i Hercegovini. Ova knjiga je rezultat vremena u kojem je nastala. Autori i lanovi Redakcije, motivisani nau nom odgovorno u i patriotizmom, ulo ili su napore da se u ratnim uvjetima i u ograni enom vremenskom roku ovaj posao privede kraju. Ona, naravno, nije li ena odre enih nedostataka. I pored toga smo uvjereni da e u datim uvjetima opravdati onaj cilj koji su Redakcija i nau ni tim na po etku rada sebi postavili.Sarajevo, decembar 1993. REDAKCIJA

10

Bosna i Hercegovina o4 najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata

PREDGOVOR UZ DRUGO IZDANJE

U opkoljenom Sarajevu, 1993. godine, formiran je tim histori ara iz Instituta za istoriju, sa Filozofskog i Pravnog fakulteta u Sarajevu, koji je u sarad-nji sa Press-centrom Armije RBiH, u najte im ratnim uvjetima granatiranja i snajperske vatre, pristupio izradi pregleda (sinteze) historije Bosne i Hercegovine, koji bi koli inom informacija ( injenica) i njihovom objektivnom interpretacijom bio primjeren svim gra anima BiH bez razlike, ve ini uzras ta i svim slojevima dru tva, a posebno braniocima Bosne i Hercegovine, te kolskoj i studentskoj omladini. Tako se u izdanju taba Vrhovne komande Oru anih snaga Republike Bosne i Hercegovine, u novembru 1994. u Sarajevu, pojavila knjiga "Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja drugog svjetskog rata". U timu autora i recenzenata na li su se histori ari gotovo svih generacija prisutnih u Sarajevu, koji su odrazili i vi enacionalnu strukturu ratnog Sarajeva. U izradi ove knjige u estvovalo je ukupno oko dvadeset ljudi uklju uju i autore, recenzente i Redakciju. Me u autorima i recenzentima bilo je 13 doktora historijskih nauka i 4 magistra. Me u prvima su tri lana Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine i vi e redovnih univerzitetskih profesora. Ovakav tim stru njaka te ko bi se mogao okupiti i u mirno doba na kradi jednog kolektivnog djela. Nastalo djelo kod korisnika je nai lo na izvanredno povoljan prijem i brzo je postalo nezaobilazna literatura u raznim vidovima dru tvenog obrazovanja u srednjim kolama i na fakultetima. Postala je op eprihva ena i tra ena. Korisnici su je jednostavno nazvali historijom Bosne, to, svakako, predstavlja veliko priznanje ovom ratnom ostvarenju, koje je napisano lijepim i razumljivim jezikom, pro etim humanisti kim porukama nau nog pristupa i interpretacije slo enih historijskih procesa. Zavr etkom rata ovo djelo nije izgubilo svoju svje inu i popularnost, pa su sa raznih strana dolazili prijedlozi i zahtjevi za njegovo ponovno oblikovanje. I ovaj put inicijativu je imao doktor Ibrahim Tepi , profesor i dekan Filozofskog fakulteta u Sarajevu, koji je zna ajno doprinio da se ovo djelo napi e i publikuje kao i da se pojavi ovo drugo izdanje. Na alost, prerana smrt ga je otrgla od ovog posla.

11

Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjeiskog rata

Zahvaljuju i velikom razumijevanju prvog izdava a te anga ovanosti svih autora, drugo izdanje ovog zanimljivog i aktuelnog djela predajemo na oj kulturnoj i prosvjetnoj javnosti. U ovom (drugom) izdanju izvr ene su sljede e izmjene: 1. U dijelu teme Srednji vijek publikovan je novi tekst mr. Dubravka Lovrenovica koji pokriva period od doseljavanja Slavena na Balkan do vladavine Kulina bana (VII-XII stolje e), to bi trebalo doprinijeti boljem osvjetljavanju ovog perioda. 2. Uz svaki autorski prilog dodati su kratki sadr aji (rezimei) na engleskom jeziku. 3. Karte iz prvog izdanja zadr ane su jer su one specijalno ra ene za potrebe ovog djela i primjerene su njegovom sadr aju. Bosanski kulturni centar zahvaljuje svim u esnicima u pripremi drugog, dopunjenog izdanja ovog djela. Sarajevo, februara 1998. Dr. Safet Halilovi

12


PROSTOR BOSNE I HERCEGOVINE U PRETHISTORIJI I ANTICIDr. Enver Imamovi

PrethistorijaPrvi ljudi na tlu Bosne i Hercegovine

S

ve se donedavno smatralo da je ovjek otpo eo ivot na tlu Bosne i Hercegovine tek;u razdoblju mla eg kamenog doba (neolitu), to jest prije pet- est hiljada godina. Kako odmi u arheolo ka istra ivanja, te granice se, me utim, sve vi e pomjeraju unazad. Najnoviji nalazi iz.sjeverne Bosne pokazuju da se ovjek ovdje naselio jo u razdoblju starijeg kamenog doba (paleohtu , to jest pn)e stotinjak hiljada godina. Svjedo anstva ovjekovog pnûsua iz tog razdoblja su gruba kamena oru a koja su mu koristila u nje-go\om s\akodnf nom mom Tak\i nalazi su otkmeni u Kamenu kod u a Usoie, Maloj Gradini u Kuk-ima, Markovcu u Detlaku kod Du\cnte, Velikom Majdanu kod Te uv Pecmi u Glamo amma kod Banje Luke, Visokom bidu u Lupljamci, \V.ikoj Gia im u Vanan na Viclu R< me itd Nalazi predstavljaju grubo obra ene kamene strugalice i ru ne iljke (sjekire), izra ene od tvrdog kamena kao to je jaspis, ahat i kalcedon. Oblik i na in izrade jednog primjerka na enog na Velikoj Gradini u Varvari na Vrelu Rame, pripada me uledenom dobu paleolitske kulture mousteriena koja se razvijala u razdoblju izme u 125.000 i 60.000 godina st.e. Ostali nalazi iz sjeverne Bosne su ne to mla i i pripadaju dobu izme u 50.000 i 35.000 godine st. e. Ti bosanski prastanovnici su pripadali neandertalskom tipu ovjeka, koji se izgledom i'umom 'znamo razlikovao od na eg neposrednog retka Homo sapiensa. koji se u Evropi javio prije 34.000 godina. Bosna, dakle, pripada krugu onih zemalja u svijetu u kojima je ivot zapo eo u razdoblju starijeg kamenog doba, kada ovjekov, predak nije jo bio razumno bi e, a .izgledom je tek podsje ao na.dana njeg ovjeka.

13


Bitno je napomenuti da kroz naredna razdoblja, koja su trajala desetinama hiljada godina, nije bilo du eg prekida ivota na ovom prostoru. Iako nije poznato na kop je na in neandertalski o.vjek..oday ei eezaor.dokazano je da je jedno \ri|eme ivio uporedo s razumnim ovjekom - Homo sajnensom. Pretpostavlja se da je mogao nestati prirodnimuni tenjem, kao to su bolesti, o tru zahla enje koje je uslijedilo u etvrtom ledenom.dobavili-je nestao u borbi sa sposobnijim Homo sapiensom. Najmla e..nalazi te paleolitskog doba na tlu Bosne i Hercegovine (mla i paleol.it,. od prije, 14.Q00..gadina), otkriveno ie u.pe ini.Badanj kod,.Sto.c.a..,Tu. je na eno na hiljade kamenih halatki, .graviranih kostiju i nakita.u vidu ogrlica. Na injene su od probu enih pu i a, malih koljki i zuba jelena. Najva niji nalaz iz ove pe ine je gravira na stijeni koja nrikazuje neku ivotinju li nu konju. To je izvanredno umjetni ko ostvarenje paleolitskog ovje-ka; pa se tako Bosna i Hercegovina priklju ila skupini rijetkih.zemalja.koie .posjeduju djela paleolitske umjetnosti.....

Mla e kameno doba - neolit oU mla em kamenom dobu - .neolku, koji na tlu BiH zapo inje u IV mileniju st. e. izvr ene su velike promjene u na inu ivota prethistorijskih ljudi. ovjek se po ep baviti novim na inom priyre, i.v.anja..=obradom zemlje i uzgojem stoke. To ga je primoralo da podi e trajna naselja. iji su ostaci prona eni diljem Bosne i Hercegovine. S obzirom na geografski polo aj na e zemlje, ovdje su se tokom neolitskog doba sustizali razni neolitski...uitjecaji, prvenstveno oni koji su pripadali dvama velikim neolitskim kompleksima -s jedne strane sa jadranske obale (Mediterana), a sa druge strane iz Podunavlja (srednje Evrope). Zbog toga nalazi iz BosneIHercegovme imaj.u,veli-ki zna aj jer predstavljaju mije ane stilove, oboga ene najljep im vrijednostima Jednog i drugog kulturnog, kruga. Kao takvi oni su nezaobilazni u dcimiianju evropskog neolita. To je ujedno razlog da se istra ivanju neolitske kulture na ovom prostoru posvetila izuzetna pa nja pa Bosna i Hercegovina u tom pogledu predstavlja najistra eniju oblast u jugoisti nom dijelu Evrope. Starost, neolitskih kultura..na.tlu.Bj5sne.i ,Hexc,egovin.e, iji su nalazi bili podvrgnuti C-14 analizama, kre e se od 6.700 do 7..7.QO.godina, to se od standardne datacije razlikuje za 1.000-2.000 godina. Radi lak eg snala enja, arheolozi su neolitsko doba podijelili, u trifaze; stariji,..srednji i mladi. Svaka od tih.faza je zastupljena velikim brojem nalaza s brojnih lokaliteta diljem Bosne i Hercegovine.

14


Najstarija naselja iz starijeg neolita do sada su evidentirana u Gornjoj Tuzli. Obrima (I) kod K&knja, Zelenoj pe ini iznad'Vrela Bune kod Mostara i.Ravli a.pe ine iznad Vrela Tihaljine u blizini Ljbu kog. Svi ti lokaliteti su smje teni pored rijeka, bilo.da je rije o otvorenoj povr ini ili pe inama. Na bosanskim lokalitetima naselja.su,se.sastojala od skupine ve ih i manjih koliba, dok su naselja u hercegova kom (mediteranskom) ambijentu, koristila pe u ske zaklone, od kojih su poneki smje teni na.nepristupa nim liticama. To je ruiho\e stanovnike milo sigurnim od napada.ljudi i. ivotinja. Nalazi kulturnog materijala iz ovog doba su brojni i raznovrsni. Najve a novina je da su ljudi po eli izra ivati i slu iti se posu em. U prvo vrijeme koristile su se osu ene kore tikvi, a onda su od ilova e po eli opona ati taj oblik i tako je stvoren prvi lonac. Ra eno je ru no, bez lon arskog kola. ovjekov nagon za lijepim, nagnao ga je da te svoje izra evine ukrasi. To se sastojalo od grupih uboda i paranje sti/'enki lonca tapi em, noktima ili rubovima koljki. Na nekim lokalitetima (Obre i Zelena pe ina) otkriveni su ostaci dje ijih skeleta koji ne pripadaju redovnom sahranjivanju. Le ali su u sredi tu naselja, uz centralno ognji te, gdje su se po pravilu obavljali magijski obredi, pa se pretpostavlja da su doti ni skeleti ostaci rtvovane djece, koja su u kulturnom obredu ubijena, mo da pri osnivanju naselja ili za neko op e dobro zajednice. Analiza kostiju iz Obra pokazala je da je rije o dojen adima, a u Zelenoj pe ini o djetetu do pet godina. U.razdoblju srednjeg neolita stanovni tvo je bilo brojnije, o emu govori i pove ani broj naselja. Od njih su najpoznatija ona u Kaknju, Obrima (I, stratum; III i IV), Arnautovi ima kod Visokog, Grba i kod Slatine (Bosanski Samac), Tuzli itd. Xn.egrQ.iJdne,,rase. Druga, pak, prikazuje lik s koso izvedenim elom i jako istaknutim nosom, to je osobina armenoi&nog tipa. To butmirsko nalazi te i njegove stanovnike ini prili no zagonetnim. ivot u ovom naselju odvija se na tipi an zemljoradni ki na in. O tome govore ostaci ita i povr a, te poljoprivredne alatke, na injene od kamena i ro ina. Uzgajali su p enicu, je am, le u, zatim jednu vrstu ljulja i r esalj, a od vo a su sakupljali plodove divlje jabuke, lje njaka i dr. Od doma ih ivotinja, gajili su gove e, tur, ovcu, kozu, svinje, pripitomljenog jelena i psa.

Metalno dobaOtkri e metala, do ega je do lo na prijelazu III i II milenija st.e. izazvalo je veliku promjenu u na inu ivota ljudi. To je bilo pra eno velikim pokretom stanovni tva, u nauci poznatim pod nazivom Indoevropska seoba Pri koncu III milenija st. e. s prostora evroazijskih stepa pokrenula se velika masa ljudi prema zapadu (Evropi), istoku (Perziji i Indiji) i jugu (Bliski istok i Egipat). Osvaja i su bili naoru ani metalnim oru jem, slu ili su se konjem i bili su dobro organizirani pa su posvuda uni tavali mirno neolitsko stanovni tvo. Val doseljenika je zapljusnuo i.Balkanski poluotok,.pa,.tako.J podru je na e zemlje. Prvi metal kojeg je ovjek upoznao bio je.bakar. Predmeti od tog metala kod nas su na eni na lokalitetima sjevernog porje ja lijeke Bosne (Te anj),

16


Bosanski Svilaj, Vranovi i, Lohinja), i rijeke Vrbasa (Bo ac, Lakta i, Gri a i Karavida). Uglavnom se radi o pojedina nim nalazima ili ostavama, dok su tragovi naselja iz tog vremena otkriveni u pe ini Hrustova i kod Sanskog Mosta, na gradini Alihod e u dolini Bile kod Travnika, gradini Zecovi kod Prijedora, Visu kod Dervente, Pivnici kod Od aka, Dvorovima kod Bijeljine, Gracu kod Kre eva, Fortici kod Sarajeva itd. Bakar je po prirodi mehak pa.se.alatke izra ene od.njega brzo tupe i savijaju^ Pro lo je puno vremena dok eovjek-nije otkrio da bakar postaje mnogo tvr i aka.se pomije a s malo kalaja. Tako je stvoren novi metal - bronca. Od tada se oru je, oru e, alat i nakit prave od bronce, pa se itavo razdoblje, koje je trajalo oko dvije hiljade godina, po tome naziva bron ano doba (XVIII-IX stolje e st. e.) pronalaskom bronce nastavilo se pomjeranje stanovni tva, koje je zapo elo u prethodnom (bakarnom) razdoblju, ..ali.mnogo,intenzivnije, to je uzrokovalo op u.nesigurnost, Naselja se ne podi u.vi e na otvorenom prostoru, kako,je to bilo u..neo.litu, nego na uzvisinama, otkud se moglo lak e braniti. Pojava bron anog oru ja i pokreti stanovni tva izazvali su op u nesigurnost, u estali su napadi i ratovi, i,,zatp se naselja premje taju na nepristupa na mjesta i utvr uju. To su tzv. gradinska naselja,,kojih je u na oj zemlji evidentirano na stotine, Eojavom rnetala..,pblasti dana nje Bosne i Hercegovine stje u ne to ve i zna aj zbog obilja ruda. Rudarstvo i metalurgija postaju primarne grane privre ivanja..onovremenog bosanskoher.cegova kog stanovni tva. U mnogim naseljima iz ovog doba na eni su ostaci troske, kalupi za lijevanje, sirovine i izra evine, i to predstavlja najstarije tragove rudarstva i metalurgi je na tlu Bosne i Hercegovine. Rudarstvo je bilo podloga iz koje je onda nje bosanskohercegova ko stanovni tvo crpilo svoju snagu i na kojoj je gradilo svoju mo . To bogatstyo je, me utim, bilo upravo estom metom zavojeva a koji.,su.ga..poku avali prisvojiti, i Bosna je od tada pa kroz sva naredba razdoblja ..bila.,napadana od najrazli itijih hordi, vojski, i dr ava, kako bi se domogli njenih bogatih .rudnika. Mnoga naselja iz bron anog doba nastavila su ivot na lokalitetima iz prethodog, bakarnog doba, dok ih je veliki broj osnovan na novim lokacijama s dobro izvedenim fortifikacijama (rovovi, bedemi od suhozida, palisade i si.). Takvih naselja je registrirano samo na glasina kom u em prostoru pedesetak, a iz drugih krajeva zna ajnija su Pod kod Bugojna, Donja Dolina na Savi kod Bosanske Gradi ke, Debelo Brdo kod Sarajeva, Trostruka gradina u Sovi ima, Veliki Gradac u Privali iznad Bu kog blata itd.

17


ivot ljudi u bron ano doba odvijao se na mnogo,kvalitetniji na in u odnosu na ranije doba. U solidno gra enim ku ama u la je u upotrebu zidana kalotna pe sa pe nicom za kruh. Na eni su ostaci vertikalnih tkala kih stanova, veliki kerami ki sudovi ukopani u pod ku e u kojima se uvala hrana, zatim rvnjevi za mljevenje ita, mala prijenosna kerami ka pe ica i dr. Na Velikoj Gradini na Vrelu Rame na en je itav komplet modela ku nog namje taja izra enog od gline, koji je vjerojatno slu io kao dje ije igra ke, i koji vjerno reproducira pe , sto, stolice i dr. Najve i broj primjeraka bron anog oru ja, oru a i nakita prona en je u grobovima, ali ima i izoliranih nalaza. Iz Velikog Mo unja kod Viteza potje e jedan od najljep ih bron anodobnih ma eva uop e, ije metalne korice predstavljaju pravo remek-djelo bron anodobne umjetnosti. Sli an primjerak potje e i iz Donje Doline. Bogate kolekcije nakita otkrivene su u grobovima ispod humki u okolici Zvornika i u drugim mjestima srednjeg Podrinja. One po svemu odgovaraju sli nim nalazima iz glasina kih grobova. JConcem II milenija st. e. do lo je ponovo do velkog pokreta stanovni tva koji je zahvatio iri evioazijski prostor. Opet je bio pra en pojavom novog metala. Ovoga puta to je bilo eljezo. Najva niji doga aj iz ovog vremena, koji se ve e, za piostoi dana nje Bosne i Hercegovine, bilo je profiliranje .novog naroda. Bili su to Iliri, sastavljeni od.brojnih plemena koji su svojom prisutno u Bosni i Hercegovini dali trajna kulturna i politi ka .obilje ja, s posljedicama koje su i danas prepoznatljive. Najstariji eljezni predmeti s podru ja na e zemlje prona eni su u grobovima na Glasincu, a pripadaju IX stolje u st. e. Rije je o nakitu (prstenje, narukvice i jedan mali no ), jer je u to vrijeme eljezo imalo ve u vrijednost od zalata pa je u po etku slu ilo samo za izradu nakita, odnosno skupocjenih predmeta.

Sojeni ka naseljaZeljeznodobna naselja su u ve ini slu ajeva nastavila ivot na bron ano-dobnim lokalitetima. Od takvih, najbolje je istra eno ono koje se nalazilo u Visu kod Dervente, Podu kod Bugojna, Gradini Kopile kod Zenice, Velikoj Gradini u Varvari na Vrelu Rame itd. Iz ovog vremena su i dva sojeni ka naselja ija su nam istra ivanja predo ila ne to potpuniju sliku ivota ljudi iz ovog vremena. Jedno je u Rip u na obali Une kod Biha a, a drugo u.Donjoj Dolini na Savi kod Bosanske Gradi ke. Otrkiveni ostaci u Rip u pokazuju da su se njegovi stanovnici bavili obradom zemlje, sto arstvom, ribarstvom i metalurgijom. Od raznovrsnih18

Bosnu i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata

kerami kih proizvoda zanimljiv je sa (peka), za pe enje hljeba. Od itarica na eni su ostaci dvozrne p enice, je ma, prohe, a onda le a i boba. Nisu poznavali mlin nego se mljelo ru nim rvnjevima ostaci vo a predstavljaju divlje plodove jabuka, kru aka, tre nji, drijena, trnina, lje njaka i dn, to govori da nisu poznavali oplemenjene sorte. Od doma ih ivotinja gajili su gove e, svinju, ovcu, kozu, konja i psa. U Donjoj Dolini ku e su bile ne to bolje ure ene. Pod je bio od nabijene ilova e, sobe su imale strop, a iznad je bio tavan koji je slu io za spremi te. U sredini ku e nalazilo se ognji te. Na jednom se na la ugra ena velika plitka kerami ka posuda promjera oko jedan metar, koja je slu ila za pe enje mesa na ra nju. Na uzdignutim rubovima nalazi se po jedno polukru no udubljen-je u koje se zaticao tap ra nja. Od ita stanovnici Donje Doline su gajili obi nu p enicu (triticum vulgare), dvije vrste prohe i je am, a od povr a grah, le u i gra ak. Na eni su i ostaci gro a te jo nekoliko sjemenjaka kao heljda, spori , tir, abnjak i lisac. Nos mu u ku nom namje taju predstavljaju zatvorene etvrtaste kerami ke peci sa pe nicom za kruh i povr inom za kuhanje, to predstavlja veliki tehnii ki napredak u kulturi stanovanja. Osobitu vrijednost predstavlja nalaz velikog. amca, dug.12,5 m, izdubljen u jednom deblu (monoksii). Njegove dimenzije, govore da su sojeni ari plouh uzvodno i nizvodno Savom na dalje razdaljine. Od brojnih, dobro sa uvanih grobova, zanimljivi su oni koji se nalaze u hrastovim sanducima. Ve ina ih je opremljena bogatim prilozima koji ine kerami ke posude, nakit, oru je i dr. Drugu vrstu ukopa predstavljaju paljevine s velikim arom. Veze,ovog naselj.a s vanjskim,svijetom posvjedo ene su nalazom keltskog novca..(imitacija makedonskih kovova), zatim uvezeni nakit iz Italije ( ertoza fibule), komadi jantara, stakla, rijetkih i skupih koari- koljki itd. Jedna ogrlica, mada nepotpuna, sastavljena je ak od 84 janlarska zrna, od kojih su neka veli ine oraha i lje njaka, zatim od 88 jednobojnih i 56 vi ebojnih zrna, od staklene paste, te komada koari- koljke. Vijek ovog naselja je bio dosta dug - od kasnog bron anog doba sve do mla eg eljeznog razdoblja (XIII-IV) stolje e.n.e., ali je najintenzivniji ivot tekao, u eljezno doba.

19


AntikaIliri - prastanovnici BosneNalazi eljezne troske na mnogim lokalitetima srednje i sjeverozapadne Bosne govore da je proizvodnja eljeza ve u prvim stolje ima I milenija st. e uhvatila \ehki zamah. To je dovelo do velikog privrednog i vojnog,uspona ilirskih plemena, a to je razlog da su neka od njih, kao naprirajer, Japodi, koji su naseljavali sjeverozapadnu Bosnu, zatim Dezitijati i Autarijati iz srednje Bosne, te Mezeji iz sjeverne, postala najpoznatija i najja a ilirska plemena. Njihov uspon je zapo eo jo u bron ano doba, a tokom.starijeg eljeznog doba (VIII-V stolje e st. e.) kod njih je ve izvr eno dru tveno raslojavanje, kad je stvorena rodovska aristokracija. O njihovom ugledu i. mo i. govore nam bogati nalazi tzv. kne evskih.grobova sa Glasinca i isto ne Bosne, u.koji-ma su na eni predmeti koje ini nakit, oru je, ratna oprema, metalno i kera-

20


mi ko posu e i druga roba.nabavljena, iz Gr ke.,,i Italije, Me u njima su i primjerci izra eni u doma im radionicama koji s vise ili manje uspjeha opona aju uvezene uzorke. Posljedica ja anja nekih od plemena bilo je stvaranje tzv. plemenskih saveza, do ega dolazi sredinom I milenija st. e., o emu nas izvje tavaju i pojedini gr ki i rimski pisci. Vode a plemena koja su bili nosioci takvih saveza bili su Japodi, Dezitijati, Dalmati, Dicioni i Daorsi. Oni su esto vodili i me usobne ratove. Njihovu borbenost, pored navoda gr kih i rimskih pisaca, potvr uju i brojni nalazi oru ja i ratne opreme u njihovim grobovima. Zna se, naprimjer, za dugotrajno neprijat eljstvo koje je vladalo izme u Autarijata - stanovnika dana njeg Glasinca, sa Ar ijejcima, koji su naseljavali oblast gornje Neretve. Predmet njihovog spora bili su slani izvori koji su se nalazili na njihovoj me i. Naime, bili su se dogovorili da ih zajed ni ki koriste, ali su oni taj ugovor prekr ili, to je izazvalo dugotrajne sukobe. Prema mi ljenju nekih istra iva a, ti slani izvori su se nalazili u okolici dana njeg Konjica. Za povijest na e zemlje i njenih stanovnika u drugoj polovici I milenija st. e. imala su veliki zna aj dva krupna .doga aja. Prvi je prodor Kelta (Gala) koji su do li iz sjeverne Italije, a drugi je osnivanje gr kih kolonija na jadranskim otocima i obali. Oba doga aja su za Bosnu imala velike kulturne i politi ke posljedice. Keltska provala se (izme u 370. i 360. godine st. e.), najvi e odrazila na plemena koja su naseljavala sjeverne krajeve na e zemlje. Iako su se trajno zadr ali samo u oblasti sjeveroisti ne Bosne,.iz,yj;sili su veliki utje-,ca,i..na,Il,ir.e !.,_Ovi su od..njih.preuzeli brojne tekovine.koje su trajno zadr ali, kap, to je, naprimjer,.lpn arsko kolo, plug, grablje, r.azni.alat itd. Kelti su, ustvari, u prvom naletu prodrli duboko u dubinu zemlje ali su tu nai li na jak otpor tamo njih plemena, prije svega onih s podru ja srednje Bosne. Gr ki povjesni ari donose zanimljiv podatak koji se odnosi na nji hovu borbu sa Autarijatima. Tu stoji kako Kelti nisu nikako mogli pobijedi ti ovo pleme, a onda su pribjegli varci. Do uli su da se ovi rado opijaju, i odlu e to iskoristiti. Pripremili su bogatu trpezu s puno jela i pi a, tobo da ne to slave, a pri tom su se pobrinuli da za to saznaju njihovi protivnici. Ra unali su da e poku ati da ih iznenade, to se i desi lo. Kad su se Iliri pojavili Kelti su se bez borbe povukli ostaviv i iza sebe prepune stolove. Iliri su zasjeli i neumjereni u pi u brzo su se Jznapijali, nakon ega su ih Kelti bez muke savladali. Prodor Kelta je sa starih stani ta pokrenuo i Autarijate, koji se iz srednje i isto ne Bosne sele dalje na istok.

21

Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do krasa Drugog svjetskog rata

Ovaj povijesni podatak se donekle mo e dovesti u vezu s jednom pojavom koju nam predo avaju arheolo ka istra ivanja. Naime, arheolo ki je sasvim evidentno da od IV stolje a st. e. manjkaju materijalni dokazi prisustva Autarijata na njihovim dotada njim stani tima (Glasinac). Povijesni izvori ih kasnije spominju na sasvim drugom kraju, u jugoisti nom dijelu zemlje, a onda u zapadnoj Crnoj Gori i zapadnoj Srbiji. To se mo e objasniti injenicom da su zaista bili izlo eni pritisku Kelta, pa su vjerojatno morali napustiti svoja ranija stani ta i krenuli su na istok. Smatra se da je po njima dobila ime rijeke Tara (Au-tari-jati), uz koju su ivjeli nakon iseljenja iz Bosne. Ardijejci koji su svojevremeno s njima vodili ratove zbog slanih izvora, tako er su u nekim previranjima bili potisnuti niz Neretvu, pa ih kasnije nalazimo na u u te rijeke i dijelu obale sve do Albanije. Tu su stvorili plemenski savez i osnovali jaku dr avu (Ilirska kraljevina), koja je dugo vremena predstavljala nezaobilazan politi ki faktor u ovom dijelu Balkana.

Dodiri s anti kom kulturomG..sjgixanj,e,.gr. kih kolonija .na jadranskim otocima i obali, do ega je do lo tokom IV stolje a st. e. ; za bosanskohercegova ka plemena je imalo zna aj to su s Grcima uspostavili razvijene trgova ke odnose pa su na taj na in do li u dodir s naprednom anti kom kulturom... OA tog vremena gr ki pisci pokazuju sve ve i interes za ilirska plemena, to je rezultiralo, znatnom,gra om iz koje crpimo dragocjene podatke o prastanovnicima na e zemlje. Za bosanskohercegova ko podru je najve i zna aj je imala gr ka naseobina naroda koja se nalazila na donjoj Neretvi (dana nji Vid kod Metkovi a). Odatle je dolinom Neretve vodio glavni trgova ki put u dubinu Bosne i dalje za Podunavlje. Kretanje gr kih trgovaca po Bosni mo e se lijepo pratiti nalazima njihovog novca, pa se na taj na in mogu ta no odrediti pravci prastarih cestovnih komunikacija. Nalaz novca pokriva sve regije, to govori da su ilirsko-gr ke trgova ke veze bile veoma razvijene. Artikal za koji su Grci bili najvi e zainteresirani u trgovanju s Ilirima, bili su metali, kojih je u Bosni uvijek bilo u izobilju. Zlato, srebro, bakar, eljezo i razni minerali, predstavljali su veoma tra enu robu po to je Gr ka krajnje siroma na rudama. Grci su u zamjenu davali svoje, jzanat.ske proizyo.de -nakit, oru je, metalno i kerami ko posude i dr. Mnogi od tih predmeta na eni su u ilirskim grobnicama, naseljima ili depoima (zakopano blago). Grci su najve i kulturni utjecaj izvr ili na plemena koja su naseljavala ju ne dijelove dana nje Hercegovine, posebno na Daorse, koji su naseljavali22

Bosna i'Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata

u e Neretve i oblast oko Stoca, sa plemenskim sredi tem u O ani ima. Oni suô^^d^bosanskohercegova kih Ilira, i uop e rijetki me u Ilirima, po eli pod gr kim utjecajem kovati novac (II stolje e st. e.). Na aversu je lik boga Hermesa, a na reversu la a, s natpisom na gr kom. DAORSON. Najnovija arheolo ka istra ivanja na O ani ima prezentirala su materijal koji pokazuje da se ovdje ivot odvijao na visokocivilizacijskom nivou. Grad je sadr avao elemente monumentalne arhitekture, tzv. kiklopske bedeme, koji po svemu odgovaraju gr koj tehnici zidanja. Nalazi materijalne kulture kao to su amfore, nakit, kalupi za lijevanje nakita i dr., predstavljaju stan dardne sadr aje koji su svojstveni helenisti koj kulturi. To govori da je u ovom dijelu Bosne i Hercegovine za ivjela gr ka kultura, ije emo pune domete saznati tek kad istra ivanja obuhvate iri krug tamo njih lokaliteta.

Rimsko-ilirski ratoviOd konca III stolje a st. e. na Balkanskom poluotoku po inju se javljati Rimljani. Njihov nastup je bio u uskoj vezi s doga ajima koji se ve u za pleme koje vu e korijen iz Bosne. Rije je o spominjanim Ardijejcima, koji su neko naseljavali krajeve oko gornje Neretve, otkud su u borbama sa Autarijatima, a potom Keltima, bili potisnuti nizvodno, gdje su stvorili jaku dr avu. Jedno vrijeme bili su apsolutni gospodari ju nog Jadrana. Svojim brzim la ama ugro avali su i gr ke obale, napadali tamo nja naselja, a da im Grci nisu mogli ni ta. Od njihovih napada na moru trpjeli su i italski trgovci, to je na koncu pokrenulo Rimljane. Nakon neuspjelih pregovora, 22S-godine st. e: do lo je do Prvog ilirskog rata koji je zavr en pobjedom. Rimljana. Kraljica Teuta, koja je predvodila Ilire, nije se mogla suprotstaviti organiziranoj i bolje opremljenoj rimskoj vojsci. Pobjeda Rimljana, me utim, nije zna ila kraj ilirske dr ave niti kraj rim-sko-ilirskih sukoba. To je ustvari bio tek po etak vi estoljetnih ratova koji su Rimljane sve vi e uvla ili u zamr ene odnose sa stanovnicima Balkanskog poluotoka. Stanje uspostavljeno nakon Prvog ilirskog rata nije dugo trajalo. Godine ,2.19. st. e,-vo en je Drugi ilirski rat, koji nije u ve oj mjeri doticao oblasti-dana nje Bosne i Hercegovine. Potom je od 171. do 167. godine st. e, vo en , tzv. Tre i ilirski rat, kad je Ilire predvodio kralj Gencije. Jliri su djelovali u . savezu sa iMake oncima, .ali Rimljani su odnijeli pabje u i ovaj put. To je . kona no uni tilo Ilirsku kraljevinu, a ujedno je zna ilo kraj ardijejske mo i.

23


Rim je u prvoj fazi svog prodora pot inio samo plemena koja su naseljavala obalni pojas. S na eg prostora me u takvim su bila ona iz ju ne Hercegovine. S onim iz unutra njosti su tek predstojali te ki ratovi.,.Nakon sloma Ardijeja-ca najve e i najja e ilirsko pleme bili su Daknati, ija su se stani ta nalazila na prostoru zapadnobosanskih kra kih polja - Glamo kom, Livanjskom' i Duvanjskom. Oni su kroz razdoblje koje je trajalo stolje e podnijeli glavni teret borbi s Rimljanima. Bili su na elu velikog plemenskog saveza u koji su bila uklju ena brojna plemena na prostoru od Neretve do Istre. Do Prvog rim.sko- almatinskog. r&ta.do lo je 156. godine st. e. Rimljani su istupili kao za titnici gr kih gradova na jadranskoj obali i onih plemena koja su silom bila uklju ena, u njihov savez. Rimljani s u Dalmatima uputili poslanstvo s odre enim zahtjevima ali su ovi odbili bilo kakav razgovor s njima izjaviv i da "s Rimljanima uop e nemaju nikakva posla". ak su ih orobili, to je za Rimljane bio razlog vise da s njima zarate. Neprijateljska vojska se koncentrirala u Naroni i tu uspostavila bazu, a onda je odatle dolinom Trebi ata krenula prema glavnom dalmatinskom upori tu Dalrniniju, koji se nalazio na jednoj od uzvisina iznad dana njeg Duvna. Otpor Dalmata je bio veoma ilav i konzul Gaj Marije Figul je bio potu en. U obnovljenom napadu Rimljani su imali vi e uspjeha. Tako je Figulov nasljednik konzul Tublije Isornelije Scipion Nazika. 155. godine zauzeo i spalio njihovo,upori te. Nakon ovog poraza ilirska plemena su jedno vrijeme mirovala, a onda se prvi osmjele Ardijejci koji su nakon poraza iz 16.7... godine .st, .e, ponovo oja ali. Po eli su opet s la ama krstariti po ju nom-Jadranu, i zavoditi kontrolu plovidbe, to se nije nikako uklapalo u koncept rimske politike naspram Balkanskog poluotoka pa je senat .odlu io povesti rat. Operacije su otpo ele 135. godine st. e. s 10.000 pje aka i 6.000 konjanika. Ardijejci se nisu mogli oprijeti ovolikoj sili pa su do ivjeli poraz. Dja bi za sva vremena, uni tili nji hovu mo i sprije ili ih.da ,se .ubudu e.bave pomoistvom, Rimljani su ih .kompletno preselili s obale u unutra .niQ5l.Hercegovme, natjerav i ih da se bave zemljoradnjom. Nenaviknuti na takav na in ivota, surovi ambijent i odvojeni od mora, po eli su propadati, pa su u I stolje u n. e. spali na svega 20_ dekunja ( upa), za razliku, naprimjer, od Dalmata koji su tada broj sli 342 upe.^M.alo.i.z.a toga.su..sasYimizumrli. Ubrzo iza rata sa Ardijejcima u.slije. iQ..je,desetpgQdi nji rat sa Japodima (129-119. godine st. e.). Tom. prilikom. Rimljani su prvi put ..prodrli u sjeverozapadne dijelove Bosne. Slomiv i otpor Japoda Rimljani su 118. godine st. e. ponovo krenuli na Dalmate a da ovi nisu ni im dali povod. Bez24

Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetsVog rata

obzira na to,,vojskovo e Lucije Cecilije Mete! ih je napao i oplja kao, Po povratku u Rim od zadobijenog plijena je podigao hram posve en bogu Kastom, iji su se temelji na rimskom forumu sa uvali do danas. Buntovni Dalmati su se ponovo digli 78. godine st. e. kojom prilikom su se spustili na obalu gdje su zauzeli glavno rimsko upori te Salonu (dana nji Solin kod Splita). Rimljanima su trebale dvije godine da ih suzbiju i povrate izgubljene oblasti. Uspostavljeni mir, me utim, nije dugo trajao. Godine 52... st. e. izbila je op a pobuna ilirskih,plemena na podru ju, dana nje Bosne i Hercegovine, a onda^se.prenijela i na druge oblasti. Japodi su prodrli sve do sjeverne Italije gdje su napadali Tei'gestu (Trst) i Akvileju. Dalmati su pusto ili primorje. Poslani rimski odredi bili su uni teni, nakon ega je ustanak postao op i. Ustanicima su i le na ruku i prilike u samom Rimu gdje se vodio gra anski rat izme u Cezara i Pompeja. Rimljani su pod zapovjedni tvom konzula Aula Galinija 48, godine st. e. u sukobu sa ustanicima do ivjeli stra an poraz kod grada Sinodija. Tom prilikom je bilo ubijeno vi e od 2.000 vojnika, me u kojima i 38 centuriona i 4 tribuna (visoki oficiri). Od zadobijenih rana ne to kasnije je izdahnuo i vojskovo a Aul Gabinije. Poslije tog uspjeha Dalmati su 47. godine st. e. ponovo zauzeli Salonu. Godine 44. uslijedio je sli an poraz pod zapovjedni tvom senatora Bebija. Bilo je uni teno pet kohorti, a u ruke Dalmata pali su i rimski bojni znaci. I sam vojskovo a Bebije je zadobio te ke rane od kojih je malo potom umro. Prekretnica je uslijedila tek nakon ubojstva Gaja Juli ja, Cezara (44-godine. st,..e,)j dolaskom Oktavijana.na vlast. im je sredio prilike u Rimu Oktavi -jan je odmah zapo eo akciju umirenja ilnskih plemena i osloba anja âuzejtih... >gr.ado\a Prva akcija je bila usmjeicma protiv Japoda 35 godine si c.Borbe su bile \eoma te ke i vodile su se za s\ako uponste, ali su Rimljani ipak uspjeli prodrijeti do njihovog glavnog grada Metuluma (nepoznat polo aj). Poslije duge opsade i te kih okra aja grad je pao. U te kom boju rane ja zadobio i sam Oktavijan. Osvaja je,sve spalio i poru io. Da ne bi neprijatelju ivi pali u ruke, ene i djeca su poskakali u plamen zapaljenog grada a mu karci su se borili dok nisu svi izginuli. Sli an otpor je pru ilo i pleme Posena koji su stanovali u predjelu srednje Bosne, ali su i oni bili savladani. H.akan,..obraGu.na sa Japodima i drugim plemenima u tom dijelu-Bosne. Oktavijan,.je-ktenuo na Dalmate. Ovi su bili svjesni ta ih eka pa su odlu ili da daju sve od sebe. Rimljani su morali otimati komad po komad njihove zemlje. Najte i bojevi su vo eni oko gradova Promone, Sinodije, Setovije i Andterije, gdje je neprijatelj pretrpio velike gubitke. U boju kod Setovija bio25


je opet te ko ranjen i Oktavi jari. Ipak, nije se moglo odoljeti ve oj sili. Ustanicima je ponestajalo hrane i oru ja, i u prolje e 33. godine st. e. skr en je posljednji otpor. Morali su pristati na uvjete koje im je diktirao pobjednik. Uz ostalo, morali su vratiti ranije zaplijenjene brojne znake 3 predati 700 dje aka kao taoce, obavezati se na pla anje danka itd.

Zapadni Balkan u rimsko doba Rimljani su nakon pobjede poduzeli opse ne mjere kako bi se ubudu e sprije io bilo kakav bunt. Prvi korak im je bila izgradnja utvr enja iz "kojih su,posade,trebale paziti na pokorene. inile su lanac, koji je povezivao strate ke ta ke na potezu od donje Neretve, preko zapadne Hercegovine do Dalmatinske Zagore: Buraum (Ivo evci kod Knina) - Andetrium (Gonji Mu ) Gardun (kod Sinja) - Humac (kod Ljubu kog) - Mogorjela (kod apljine). Te. tvr ave su im koristile i kao .baza za daljnja napredovanja u dubinu.zemlje. .

26

Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rat.a

Tokom rata sa Panoncima koji je zapo eo 16. godine st. e. pod zapovjedni tvom vojskovo e Tiberija, pod rimsku vlast su do la i plemena sjeverne Bosne. Tako je koncem stare ere cijela Bosna i Hercegovina bila u rukama Rimljina.

Veliki ilirski ustanakSlobodoljubivi i ratoborni Iliri su, me utim, te ko podnosili nametnuti jaram i samo su ekali povoljan trenutak da ga zbace. Dobra prilika im se ukazala Ji godine n. e. kada su zbog rata sa Germanima Rimljani povukli.sve jedinice sa bosanskohercegova kog prostora pa je zemlja ostala bez ikakve vojne za tite. Istovremeno se sprovodila izvanredna regrutacija mlade i, i75 na veoma grub na in, inile su se razne zloupotrebe, plja kanja i nasilja. To, kao i odranije te ki porezi, diglo je narod na noge. Bunt je zapo eo kod ratobornih i ponosnih Dezitijata u srednjoj Bosni.,Na ^filoustanka je stao poglavipa Baton, po kome se ustanak naziva i Batonov. Dezitijatima su se pridur ila i druga plemena sa bosanskohercegova kog podru ja me u kojima i ona najpoznatija kao Mezeji, Japodi, Dalmati, Dicioni i dr., a onda i ona iz susjedne Panonije, od kojih su najistaknutiji bili Breuci. Kolika je bila mr nja protiv Rimljana vidi se po tome to se zakratko broj ustanika popeo na 200.000 plus 9.000 konjanika. To je sasvim iznenadilo Rimljane i stvorena je situacija kakvu Rim nije do ivjeo jo od Hanibalovih ratova u III stolje u st. e. Taktika ustanika sastojala se u tome da to vi e razvuku front kako protivnik ne bi mogao koncentrirati snage, to je slabilo, njegovu udarnu mo. -Situacija je za Rimljane postala krajnje opasna kad su ustanici krenuli na Italiju. Car August je u senatu izjavio ako se ne poduzmu najhitnije mjere neprijatelj e se za koji dan pojaviti pred Rimom. S Germanima je nabrzinu sklopljeno primirje kako bi se oslobodile tamo nje legije, a istovremeno su pozvane one koje su bile stacionirane u Aziji, Africi i po evropskim provincijama. U pomo su pozvani i vazalni kraljevi, reaktivirani su veterani, pa se na ilirskom rati tu zamalo okupila sila kakva nije nikada prije vi ena na jednom mjestu. Rim...je,za ugu en je. ovog ustanka anga irao .. ak. 15. legija {armija) od . ukupno 2.5 kolikoih je imao. To govori kakav je bio domet ovog ustanka. Vo enje rata protiv ustanika car August je povjerio svojim najboljim generalima - Tiberiju i Germaniku, koji su stekli slavu na germanskim i drugim rati tima. Svi -njihovi napori su, me utim, ostali bez rezultata.

21


Ustanici .su im nanosili te ke poraze, i Rimljani su se na li u veoma te koj situaciji. To je potrajalo dvije godine kad je do lo do prekretnice. r Naime, do lo je do izdaje u vlastitim re ovima,_Breu ki vo a iz^Panonije, koji se tako er zvao Baton, polo io je oru je po to .su mu Rimljani,obe ali da e ga priznati za kralja nad njegovim plemenom. Time su Rimljani stekli veliku prednost jer je sjeverno krilo ostalo bez odbrane. Na tu vijest dezitijatski Baton je krenuo u tom pravcu, uhvatio je izdajnika i zaslu eno ga kaznio, ali to nije moglo izmijeniti nastalu situaciju. Te i te rata je preba eno na bosanskohercegova ki prostor gdje je ustanicima bolje odgovarao govoriti kraj. Rimljani su te kom mukom osvajali ustani ka upori ta (Splonum, Raetinium, Seretium i dr.). Nastupila je .tre a godina rata,, a isto toliko nisu bila obra ivana polja. Hrane je bilo sve manje..,,Povla e i se, Baton je:.s,glavninom, vojske do ao do Andretnja, veoma utvr enog grada, nadaju i se da e tu malo. odahnuti i prikupiti potrebna sredstva za daljnji otpor. Rimljani su ga slijedili i napali s ogromnim snagama, Iako su ustanici pru ili estok otpor i dali sye od sebe, nisu mogli izdr ati. Baton se predao i time je ustanak bio skr en (9. godine n. e.). Kad je bio priveden pobjedni im generalima, na upit Tiberija za to .ê pobunio protiv Rima, ovaj je odgovorio: "Sami ste krivi, jer ste na im stadima slali vukove umjesto pasa" - aludiraju i na zloupotrebe rimskih slu benika koji su im otimali sve do ega su stizali i napla ivali poreze u daleko ve em iznosu nego je bilo propisano. Sposobnost, hrabrost i otvorenost ilirskog vo e zadivila je pobjednika, i mimo obi aja nije ga smaknuo kako je uvijek postupao s uhva enim vo ama, nego ga je deportirao u Ravenu (Italija), gdje je godinama ivio u nekoj vrsti ku nog pritvora. Iako '} predajom Batona ustanak bio okon an,otpor Je trajao jolneko vrijeme. Najuporniji su bili ustanici iz srednje Bosne, kod kojih je ustanak i po eo. Pgsijednji o^rjaijse.zjpio.u.grjad^ nalazio na mjestu dana njeg Vranduka kod Zenice. Kad su ustanici shvatili da je sve izgubljeno, izveli su djelo koje je zadivilo ak i protivnika. Ne ele i da ivi padnu neprijatelju u-ruke, nakon to su im ene sa djecom.poskakale u plamen zapaljenog grada a druge se s bedema strmoglavile u nabujalu rijeku koja je tekla ispod grada, sami se izme u sebe poubijaju nao igled osvaja a. Tako je skr en ovaj trogodi nji ustanak, posljednji poku aj slobodoljubivih Ilira da zbace tu i jaram i povrate slobodu. Spaljena i poru ena Arduba postala je simbol ilirskih.te nji da u svojoj vlastitoj zemlji- ive slobodno, po zakonu i obi ajima svojih .predaka. Pobije eni, ostali su pod rim28

Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rala

skom,.vla up-unih, pe.Lstolie a. Kroz to vrijeme dijelili su sudbinu ostalih naroda Evrope, Azije i Afrike koji su ranije ili kasnije do ivjeli istu sudbinu.

Zavo enje rimske vlasti i tekovine anti ke kultureTek nakon .ugu enja ovog ustanka Rimljani su uspostavili punu vlast na podru ju na e zemlje. Da bi imali to. efikasniju kontrolu nad pokorenim plemenima, 4oj^.d,a n.ju...-jedinstvenu provinciju Ilirik podijelili su u dvije provincije: Dalmaciju, nazvanu tako po ratobornom plemenu Dalmata iz Bosne) s glavnim gradom Salonom, i Panoniju s glavnim gradom Sirmi-jumom. Podru je dana nje Bosne i Hercegovine najve im dijelom je pripalo provinciji Dalmaciji, dok je sjeverni u i pojas zemlje, pripao Panoniji. Pou eni gorkim iskustvom, Rimljani su po itavoj zemlji podigli brojna utvr enja iz kojih su posade bdjele nad pokorenim. Da bi sprije ili bilo kakav bunt u budu nosti, a&ede.no. je obavezno slu enje vojnog roka za doma u, mlade , koji je trajao i do 30 godina, p,a.pjay|lu.izvan.zemlje....Nakon tolikih provedenih godina u tu ini postajali su polurimljani i stranci u vlasti toj sredini. Govorili su latinski, obla ili..se mlinski .na in,ôsigurani.penzi jom obi no su se naseljavali u gradskim naseljima. Od takvih islu enih vojnika i lica koja su se uklju ila u rimsku slu bu po drugim osnovama, stvaraoce sloj romaniziranih.Ilira. Uz gradnju utvr enja Rimljani su po eli sprovodvti i druge mjere kojima su eljeli osvojene krajeve .o_ vr e vojno osigurati. Zbog geopoliti kog polo aja i strate kog zna aja bosanskohercegova kog podru ja, preko kojeg su vodili najkra i pravci koji su povezivali jadransku obalu, a time i Italiju, sa Panonijom i PodunavIjem,^dmaj^se pri lo gradnji cesta. To je bilo potrebno i zbôgêkspLoalaGiJe privred%og_resursa, prije svega rudnog blaga kojim je obilovala zemlja, to je ustvari bio jedan od osnovnih motiva rimskog osvajanja. Privredna bogatstva Bosne i Hercegovine Italicima su bila poznata jo iz prethistorijskog razdoblja, kako to pokazuju nalazi predmeta uvezenih putem trgova ke razmjene iz Italije. Preduvjet za iskori tavanje rudnog blaga je uspostava komunikacija, pa su Rimljani odmah pri li njihovoj izgradnji.

CesteGkvno jsho j^ i..Hercegovinu bila je Salona (Solin) i Narpna (Vid kod Metkovi a). Izgradnja je zapo ela u vrijeme cara Augusta ali ih je ve ina dovr ena u doba cara Tiberija i Klaudija. U tome se pp.seb.ng .istakao tada nji namjesnik provincije..Puhlije..Kornelije Dolabela (14-20.29

Bosna i Hercegovina od najstarijih vrem ena do kraja Drugog svjetskog rata

godine st. e.), koji je bio glavni organi zatox.,tih.,p.oslova3, kako to pokazuju pro na eni natpjsi..,,,. Iz Salone su vodile tri magistrale: Salona-Burnum (Ivo evci kod Knina) Grab-Kamensko-Bosanski Petrovac-dolina Sane i dalje prema Savi, sa regionalnim odvojcima za Klju , kroz podru je Japre, i prema Biha u. Druga cesta je vodila pravcem: Salona-Prolog-Livanjsko polje-Glamo ko polje-Banja Luka-Bosanska Gradi ka, sa lokalnim odvojcima za Kupre ko polje, ipovo i Mrkonji -Grad. Tre a cesta je vodila pravcem: Salona-R ano--Bu ko blato-Duvanjsko polje-izvori te Rame (Varvara)-Gornji Vakuf-Vitez--Kiseljak-Breza, sa ograncima oko Duvanjskog polja, na Ravanjskom polju, oko Gornjeg Vakufa, u dolini La ve i oko Kiseljaka. Iz Narone jedna cesta je vodila u unutra njost Bosne pravcem: Narona-- apljina-dolma Neretve do Bijelog polja-Nevesinjsko polje-Bora ko jezero--Konjic-Ivan-planina-Sarajevsko polje-Romanija-Drinja a-dolma Drine i dalje nizvodno do Save. Druga cesta je vodila pravcem: Narona-Capljina--Klepci-Stolac-Gradac-Mosko-Panik i dalje prema istoku. Pored ovih glavnih magistrala bila je jo itava mre a lokalnih (vicinalnih) puteva koji su povezivali manja mjesta, naselja i rudnike. Rimske ceste su,gra ene veoma-solidno pa se mjestimi no.i.danaijjde^nji-.., ho,y_L !Iag9Yk. Suvremene . ceste...skoro-u-.potpunosti .slijede.,rimske--t*ase... Na eni su brojni miljokazi sa natpisima u kojima je navedena miHjacija (kilometra a) i podaci o torne kada i pod kojim carem je gra ena ili popravljena. S obzirom na va nost koju su ceste imale za dr avu, bile su pod posebnom brigom brojnih slu bi koje su se starale da budu u dobrom stanju i da na njima promet besprijekorno funkcionira. Na odre enim rastojanjima pQ4i?^ne ju^tani&e.sa^premo i tima, skladi tima i drugim prate im objekri -rna. Prometna..p.alici ja,(beneficij ari) brinula se za sigurnost putnika i robe. a na prijevojima, na ulazu u. klisure i na drugim opasnim ta kama bila su utvr enja sa posadama. Uporedo sa izgradnjom cesta Rimljani su podizali i naselja. Na ovom prostoru do dolaska Rimljana nije bilo gradskih naselja i tek je s njihovim .dolaskom otpo ela urbanizacija bosanskohercegova kog prostora. Bilo je vi e tipova naselja. Jedna su nastala uz komunikacije pa su imala i funkciju putnih stanica, druga su nastala kao upravni centri, odre enih regija, a tre i uz ludnike, mineralna vrela itd. Prvi njihovi stanovnici oili su slu bena lica, trgovci i islu eni vojnici. Kasnije su im se priklju ili i domoroci koji su na bilo koji na in stekli status rimskih gra ana.

30

Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena cio kraja Drugog svjetskog rata

Posebnu kategoriju predstavljaju rudarska naselja,-kojih je na bosansko-hercegova kom prostoru bio veliki broj. Najve e i najbolje istra eno je ono koje se nalazilo na Gradini kod Sasa blizu Srebrenice (Domavia). U nj.emu su otkriveni sadr aji koje je imao svaki ve i rimski grad: trg, ulice, gradska vije nica, sudnica, javno kupatilo, sistem centralnog grijanja, vodovodna mre a, kanalizacija i dr. Rudarski sadr aj naselja potvr uju i brojni natpisi u kojima se spominju rudarski funkcioneri, koji su ovdje imali sjedi te, zatim ostaci talionica s velikim naslagama troske, polugotovih proizvoda itd. Sli no naselje se nalazilo i u Blagaju na Japri kod Bosanskog Novog, zatim u akani -Rakama i Maloj Ruji ki tako er kod Bosanskog Novog, pa kod Kiseljaka, Gornjeg Vakufa, u dolini La ve i u drugim rudarskim zonama. Nekoliko naselja je podignuto uz termalna i mineralna vrela. Najve e i najbolje istra eno je ono koje se nalazilo na Ili i kod Sarajeva. Poznat nam je samo prvi dio njegovog imena: Aquae S..., po to je prona en samo dio natpisa. Otkrivena arhitektura pokazuje da je rimska Ilid a bila veoma napredna i da je imala sve sadr aje banjskog i rekreacionog centra. Bila je aktivna od I do V stolje a n. e. Banjska naselja su evidentirana jo u Gornjem eheru i Lakta ima kod Banja Luke, u Gati kod Biha a, Fojnici itd. Uz termalna vrela Rimljani su koristili i mineralna. Uz neka su konstatirani ostaci arhitekture ili su u izvorima na eni rimski nov i i i drugi predmeti koji upu uju na rimsku eksploataciju. Od poznatijih takvih izvora su Crni Guber, Velika i Mala Kiselica kod Srebrenice, Srnrdelac u Jelovcu kod Prijedora, Smrdljiva voda u Gornjoj Vogo i kod Sarajeva, zatim kiseljaci u Kiseljaku, Zep u itd. Rudarstvo U privrednom ivotu rimske Bosne i Hercegovine rudarstvo je imalo vode u ulogu. Rimljani su po pokorenju zemlje prvo po eli, s.eksploatacijom zlata jer im je bogatstvo zemlje tim metalom bilo poznato odranije preko trgova kih veza 3 Ilirima sa ovog podru ja. O opsegu i karakteru rimske eksploatacije govore tragovi na samom terenu. Mnoge podatke su ostavili i rimski pisci me u kojima se posebno isti e Plinije Stariji iz I stolje a n. e. On navodi podatak da je u vrijeme cara Nerona bilo slu ajeva kada se samo u jednom danu dobijalo i do 17 kg istog zlata. Bosansko zlato su opjevali i rimski pjesnici, to jasno pokazuje u kojim se koli inama kopalo i ta je zna ilo za rimsku dr avu. Danas se sasvim pouzdano zna da su se ti izda ni rudnici zlata nalazili u okolici dana njeg Kiseljaka (Gromilja ko polje), Fojnici, regionu Gornjeg Vakufa te u dolici La ve. Eksploatacija se vr ila na dvojak na in: eksploat3!


acije, s milijunima tona prekopanog i ispravnog ljunka, susre u se u okolici Gromiljaka kod Kiseljaka. Ne to manji tragovi nalaze se u dolini gornjeg Vrbasa i u dolini La ve. Iako se u srednjobosanskom rudogorju eksploatiralo i. srebro, glavni rudnici tog metala su se nalazili u isto noj Bosni, oko dana nje Srebrenice sa centrom u Domaviji (Gradina kod Sasa). U jamama su otkrivene razne alatke, rudarske lampe i druga oprema iz rimskog doba. U Domaviji je bilo sjedi te visokih rudarskih funkcionera, me u kojima i onih pod ijom su upravom bili svi rudnici srebra na podru ju provincije Dalmacije, a onda svih rudnika s podru ja provincije Dalmacije i Panonije, a to su zemlje koje se nalaze na prostoru od Jadrana do Be ke ume u Austriji, i od Istre do Tise u Podunavlju. Uz zlato i sre^P. bosanski rudnici su snabdijevali Rimljane jo jednim va nim metalom -lepezom, i to u najkriti nije vrijeme po rimsku dr avu, kad je zbog poja anih akcija barbarskih plemena itavom du inom dr avne granice potreba za ovim metalom, odnosno oru jem, postajala sve ve a (od II do V stolje a n.e.). Iako se eljezo kopalo i u rudnicima siednje Bosne, glavna jrudi la.-S.U-se.rialazila na prostoru sjeverozapadne Bosne oko dana njeg Prijedora, Sanskog Mosta i Bosanskog Novog (bazeni Sane i Japre). Jzv,pvih. rudnika su...se, snabdijevale najve e, rimske radionice oru ja i opreme, prvenstveno one koje su se nalazile u Sisciji (Sisku) i Sirmiju (Srem-skoj Mitrovici). O intenzitetu rada ovih rudnika govore ogromne naslage troske. Na nekim lokalitetima, kao naprimjer, oko Blagaja na japri, procjen juju se na vi e od milijun tona. U nedalekim elama otrkiveni su ostaci talionica, kova nica, rudarskog naselja i drugih sadr aja koji se odnose na rudarsku djelatnost. Iz Bri eva i Ljubije potje u nalazi rudarskih alatki, lampi i natpisa koje su podizali rudarski slu benici. Po njihovim imenima vidi se da ih je bilo iz Gr ke, Italije, sa Orijenta i drugih zemalja. Rimljani su prije definitivnog osvajanja na e zemlje podigli na strate kim mjestima nekoliko utvr enja koja su im slu ila kao upori te i baza za daljnja nadiranja. Nakon ugu enja Batonovog ustanka (9. godine n. e.) i uspostavljanja potpune vlasti, vojne jedinice su bile raspore ene po itavoj zemlji sa zadatkom da paze na tek pokorene domoroce. Kad se stanje smirilo i kad je otklonjena svaka mogu nost izbijanja pobune, vojska je s ovog podru ja povu ena. Ostala su samo pojedina odjeljenja da paze na red i rnir te da uvaju rudnike i komunikacije. To su uglavnom bih pripadnici pomo nih jedinica ili istureni odjeli legija koje su bile stacionirane izvan na e zemlje.

32


Preko epigrafskih spomenika saznali smo za imena mnogih jedinica koje su boravile na bosanskohercegova kom prostoru od I stolje a n. e. do konca rimske prisutnosti. Najstariji rimski logor nalazio se u Humcu kod Ljubu kog, kroz koji su pro la odjeljenja mnogih legija i pomo nih (auksili-jarnih) jedinica. Isti je slu aj s logorima u ipovu kod Jajca, Makljenovcu kod Doboja, Banjoj Luci, Lutvinom Hanu na Drini kod Srebrenice, dok su se manji logori nalazili u Velikoj Kladu i, Golubi u kod Biha a, Sopotnici kod Gora da i jo nekim mjestima. Pored ovih logora postojao je veliki broj ma njih utvr enja (castella), u kojima su boravile stra e koje su odr avale sigurnost cesta, rudnika, carinskih postaja i si, Uz ve inu logora formirala su se civilna naselja u kojima su se naseljavali islu eni vojnici s porodicama, slu benicima i romaniziranim domorocima. Ostaci takvih naselja su otkriveni u Makljenovcu kod Doboja, ipovu, Banjoj Luci itd. Neka od njih su se tokom vremena pretvorila u ve e trgova ke ili upravne centre, kakav je npr. bio slu aj sa Gora dom, Skelanima, Golubi em i dr.

Odnos Rimljana prema doma em stanovni tvuRimljani su imali izdiferenciran odnos prema pokorenom stanovni tvu. U jednu kategoriju su spadali pokoreni domoroci a u drugu rimski, odnosno italski doseljenici i elementi koji su u prethodnom postupku stekli-status rimskog gra anstva. Ovi posljednji su po pravilu bili stanovnici gradskih naselja i za njih je va ilo tzv, municipalno pravo. Domoroci su bili organizirani u plemenske zajednice, to jest u plemenske op ine (civitates peregrmorum). U prvo vrijeme na njihovom elu su stajali rimski slu benici, obi no oficiri, a.kada se steklo povjerenje, Rim je dopustio domorocima da sami biraju svoje starje ine. Nosili su titulu princeps ili praepositus. Na eni su natpisi u koji ma se spominje starje ina Dalmata (princeps Dalmaturum), Japoda (princeps et praepostus Japodum), Dezitijata (princeps Daesitiatium) i dr. Plemenske op ine dijelile su se na manje jedinice .-.dekuri je ( upe). Odmah po pokorenju zemlje izvr en je popis stanovni tva s ta nim brojem dekurija svakog plemena. Tako smo saznali da su Dalmati bili sastavljeni iz 342 de-kurije i predstavljali su najbrojnije ilirsko pleme na bosanskohercegova kom prostoru. Mezeji su brojiii 269, Ditioni 239, Dezitijati 103 itd., dok su nekada brojni i mo ni Ardijejci u I stolje u n. e. spali na svega 20 dekurija. Plemena s na eg podru ja pripadala su dvama sudskim, oblastima (conven-tus iuridicus). Ona iz zapadnog dijela Bosne i zapadne Hercegovine, potpadala33


su pod jurisdikciju suda u Saloni, a ona iz isto ne Bosne i Hercegovine, sudi tu u Naroni. Tu su se povremeno okupljale sve plemenske starje ine da rije e me usobne sporove i urede svoje odnose sa rimskim vlastima. ivotu gradskim,.naseljima odvijao se po rimskim obi ajima i zakonima. .Na elu gradske uprave bila su dva slu benika (duoviri), uz koje je bilo gradsko vije e (ordo decunonum). Njegovi lanovi su obna ali razne slu be. Edili su se naprimjer, brinuli za komunalne poslove, kvestori su vodili finansije, sacerdot se brinuo za vjerska pitanja itd. Ustvari, organizacija uprave i ivota u jednom naselju zavisila je od njegovog ranga i statusa. Neki gradovi su u ivali ve u a neki manju autonomiju. Najve i rang su imali gradovi kolonije. Oni su imali potpunu samoupravu u rje avanju lokalnih poslova, nisu pla ali poreze i si. Na prostoru na e zemlje taj rang su imali gradovi Domav-ija kod Srebrenice, Aquae S... na Ilid i kod Sarajeva i grad Col. Ris..., koji se nalazio na mjestu dana nje Rogatice. Ve ina na ih naselja je imala ni i rang. To su bili municipiji. Me u takvim su bili: Delminium (Duvno), Bistue vetus (Varvara na Vrelu Rame), Bistou nova (Mali Mo unj kod Viteza), Pelva (na Livanjskom polju), Diluntum (Stolac), Bigeste (Ljubu ki), Stanecii (Vi njica kod Kiseljaka), Raetinium (Golubi kod Biha a), Servitium (Bosanska Gradi ka), Castra (Banja Luka) itd.

VjeraIako je rimsko prisustvo izvr ilo veliki utjecaj na ivot doma eg stanovni tva, u vjerskom pogledu nije bilo bitnih promjena. lkLs.u=-.s.osta-l-i vjerni svojim starim vjerskim tradicijama. Zahvaljuju i brojnim kukurno-votivnih spomenika, dosta smo dobro obavije teni o vjeri bosanskohercego-va kog stanovni tva u anti ko doba. Vrhovni ilirski bog bilo je jedno umsko bo anstvo koga su po tivali kao za titnika pastira, stada i uma. Zami ljali su ga kao mu ko stvorenje obraslo u gustvi..dlak:u, s kozijim nogama i rogovima. Na natpisima uvijek nosi naziv Sil-van, po to je bio poistovje en s rimskim Silvanom, odnosno gr kim Panom, koji su imali isti. izgled ifunkciju. VJ Topuskpm je prona en jedan spomenik u ,kpjgm se ovo bo anstvo naziva Vidasus, a.nje.gova..pratjij.a (Pijana,) TJjati&.pa se pretpostavlja du su Iliri tako nazivali ova.dya,svojaglavnafeo aBStva. Silvan se uvijek prikazuje u ambijentu prirode, obi no sa svojim atributima kao to je vi ecijevna svirala (siringa), pastirski tap (pedum) i u pratnji psa. Drugo doma e bo anstvo koje su Iliri uz Silvana najvi e po tivali, bila je Dijana, boginja.lova, divlja i i divlje prirode^Na '-spomenicima se-uvijek34

Bosna i. Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata

prikazuje kao lovac sa lukom i tulcera za strijele, u pratnji psa ili ko ute. Njihovih spomenika se najvi e na lo na podru ju Glamo kog, Livanjskog i Duvanjskog polja, te u srednjoj Bosni. Iliri.su po tivali .i gorske vile - Nimfe, uvarice izvora, potoka, planinskih proplanaka i pe ina. Na spomenicima se uvijek prikazuju kao .mlade i razdragane djevojke, esto u kolu kojima uz sviralu svira Silvan. Neka plemena, kao naprimjer., Japodi, najvi e su po tivali boga izvora kojeg su nazivali Bmd. U Privilici kod Biha a otkriveno je sveti te ovog boga koje se nalazilo u prirodi, pored izvora. Iskopano je na desetine posvetnih rtvenika podignutih u ast ovog boga, te kapela s velikim brojem kostiju rtvovanih ivotinja u njegovu ast. Bilo je i drugih, manje va nih bogova kojima su se klanjali Iliri s bosanskohercegova kog prostora. U urbanim sredinama slijedila se zvani na religija kojom se odavalo po tovanje dr avnim bogovima. Njihov kult je imao oficijelni status. Vjernici su uglavnom bili Italici, odnosno Rimljani. Me utim, po tovanje su im morala iskazivati sva slu bena lica budu i da je rije o oficijelnoj vjeri. U svakom ve em gradu postojao je hram posve en vrhovnom rimskom trojstvu Jupitru--Junoni-Minervi, ili nekom drugom bogu koji je pripadao rimskom panteonu. Rimljani su dopu tali maksimalnu vjersku toleranciju pa se uz zvani ne bogove moglo klanjati ma kojem drugom. S obzirom da su na ovom prostoru po raznim du nostima boravili brojni stranci sa raznih strana svijeta, evi-de.mua.RQ je prisustvo brojnih vjera kako onih sa Orijenta, iz Gr ke, Egipta ili Tiakije, tako i iz Irana i drugih zemalja. Ukratko, stanovni tvo anti ke Bosne i Hercegovine vjerski je bilo veoma heterogeno, to govori i podatak da je na ovom, relativno malom prostoru, koegzistiralo ak 40 raznih vjera i da se klanjalo pedeset i dvojici bogova raznih zemalja i naroda. Treba ista i da je u Bosni i Hercegovini prona eno nekoliko kulturnovo-tivnih spomenika koji po svom sadr aju predstavljaju svojevrsne unikate. Takav je, naprimjer, slu aj, sa spomenikom Mitre, prona en u Konjicu, koji ima kultnu sliku na obje strane sa sadr ajima koji se izuzetno rijetko susre u. Isti je slu aj sa spomenikom tra kog konjanika prona enog u Sarajevu i sa spomenicima koji prikazuju doma a bo anstva Silvana i Dijanu itd.

35


Prodor kr anstvaStanovni tvo anti ke Bosne i Hercegovine, koja je bila sastavni dio rimske provincije Dalmacije, rano je..upoznalo kr ansku vjeru.. Izvorna gra a nam saop ava da su na podru ju Dalmacije novu vjeru irili sami. apostoli, me u kojima sv; Pavle, njegov u enik Tit i sv. Luka. U Sremskoj Mitrovici (Sirmi-um) biskupija je bila osnovana ve u I stolje u n. e., kao i u Osijeku (Mursa), dok su u Saloni i obalnim gradovima ju no od na e zemlje, biskupije tako er bile osnovane u prvim stolje ima nove ere. Ve je re eno da supreko teritorija Bosne i Hercegovine vodile, glavne magistrale, koje su povezivale Dalmaciju i Panoniju, pa su na taj na in nova vjerska u enja rano prodrla i na ovaj prostor. Da je tako bilo potvr uju literarni i arheolo ki spomenici. Najraniji..literarni podatak koji-spominje prisustvo nove vjere na tlu dana nje Bosne i Hercegovine potje e od poznatog-ianokr anskog djelatnika, iz IV stolje a, sv. Jeronima, rodom iz na e zemlje, ili ta nije iz Stridona, koji se nalazio negdje u oblasti sjeverozapadne Bosne. U svom ivotopisu on doslovno navodi da je ro en u kr anskoj porodici i da se u njegovom rodnom Stridonu nalazila kr anska op ina. Godine 374. poslao je poslanicu tamo njem akonu, a u drugoj spominje sve enika tog grada Lupicina. Pr\e pouzdanije vijesti o organiziranoj crkvi u ovim stranama potje u iz VI stolje a Na poznatom salonitanskom sinodu odr anom 530. i SU. godine, me u brojnim biskupima spominje se i bosanski, imenom Andrija, koji je zastupao bestoensku biskupiju, nazvana tako po gradu Bistue gdje je imala sjedi te,, koji se nalazio..kod..dana njeg Viteza ili kod Varvare na Vrelu Rame, posto su oba ta grada nosila isti naziv: Bistue vetus (Varvara) i Bistue nova (Mali Mo unj kod Viteza). Doti ni biskup se na drugom sinodu iz 533. godine alio da mu je biskupija prevelika zbog ega ne mo e valjano njome upravljati. Zahtijevao je da se smanji, to jest da se uspostavi jo koja. S obzirom na iroki bosanskoherce-gova ki prostor, mo e se pretpostaviti da je osim bestoenske u to doba bila jo koja biskupija, iako se u literarnim spomenicima ne spominju. Znamo da je koncem VI stolje a osnovana biskupija u Duvnu. Arhelogijajuam,. za.razliku od literarnih izvora,, daje..daleko vi e podataka o ranom kr anstvu na tlu Bosne i Hercegovine. Jo na koncu pro log stolje a u Vido taku kod Stoca otkriven je jedan ranokr anski oratorij (molitveno mjesto), a u njemu oltarna plo a. Sli ni ostaci su otkrivani i u Borasima kod Vitine, Paniku kod Bile e itd. Svi ti nalazi potje u iz razdoblja prije provale zapadnih Gota u ove krajeve, odnosno prije konca IV stolje a, dok je tih

36


objekata daleko ve i broj iz razdoblja od V stolje a do dolaska Slavena (po etak VII stolje a). Spomenut emo samo neke od lokaliteta gdje su do sada otkriveni starokr anski objekti (bazilike) iz tog razdoblja; Golubi i Vrtoce kod Biha a, Blagaj, arakovo, itluk, Mujd i i, Oborci, Turbe, Piprage, Mali Mo unj, Zenica, Kakanj, Halapi i, Velika Vrata, ipulji i, Oti-novci, Suica, Letke, Prisoja, Zitomisli i i Cim kod Mostara, Mogorjelo kod apljine, Nerezi, Crnici, Dabravina kod Breze, Lepenica i Vi njica kod Kiseljaka, Skelani na Drini, Lisi i i kod Konjica itd. Bosanskohercegova ke ranokr anske bazilike su po mnogo emu specifi ne u odnosu na one iz susjednih i drugih zemalja, pa kao takve zauzimaju posebno mjesto u arhitekturi ranog kr anstva. Ve ina ih je malih dimenzija s nizom sporednih prostorija pa je prostor za vjernike vrlo sku en. es to su podignute na ru evinama rimskih zdanja i upotrijebljen je stariji materijal (spolij), pa i nadgrobni spomenici. Najve i broj ih ima isti plan, ne slijede strogu orijentaciju po stranama svijeta, ali je anti ka gra evinska tradicija mnogo utjecala na njihovo oblikovanje. Sve- su opremljene kamenim namje tajem ra enim manirom anti ke umjetnosti. Egzistirale su sve do provale Avara i Slavena (po etak VII stolje a), kojom prilikom su sve poru ene. O tome govore nalazi avarskih strjelica u njihovim ru evin ama, ostaci paljevina, razbijen kameni namje taj i si. Trebalo je pro i izvjesno vrijeme dok se pre ivjelo doma e stanovni to nije konsolidiralo i po elo obnavljati vjerski ivot koji se temeljio na starim tradi cijama. Zbog nastale situacije, pokidanih veza i geografske izoliranosti, Bosna se na samom pragu srednjeg vijeka zatvorila prema vanjskom svijetu i u njoj su se kao malo gdje konzervirale.kasnoanti ke (predslavenske) kulturne, vjerske i politi ke tradicije, koje su opstale do u kasni srednji vijek. Na tim osnovama je kasnije ponikla i ozlogla ena bosanska hereza (bogumilstvo), kao produkt ranokr anskog survivansa. Ve je ranije izre eno mi ljenje da su doseljeni Slaveni na ovom prostoru primili kr anstvo od starosjedilaca a ne od stranih misionara, kako je to bilo u susjednim zemljama. Starosjedioci su im mogli prenijeti ono u enje koje su sami slijedili, a re eno je, da se ono temeljilo na starokr anskim osnovama, koje je za suvremenu crkvu u doba kada se Bosna otvorila prema svijetu (XI-XII stolje e), zbog arhai nosti bilo prevazi eno i napu teno, pa je kao takvo bilo suprotno u enju koje je u to vrijeme slijedila zvani na crkva. To u enje, koje se kod nas obi no naziva bogumilskom vjerom, bilo je uzrokom stoljetnih kri arskih pohoda koje je Evropa slala na nasu zemlju s namjerom da iskorijeni i vjeru i narod koji je slijedi.

37


Slom anti kog dru tva i dolazak SlavenaPrvi znaci krize anti kog dru tva i raspada institucija rimske vlasti na ovom podru ju, pojavili su se na prijelazu iz III u IV stolje e. U nastupa-ju em razdoblju kasne antike bosanskohercegovacki prostor je slijedio sudbinu svih promjena i doga aja koji su vodili ka kona nom slomu Rimskog carstva. Kad su po etkom IV stolje a barbarska plemena po ela sve e e probijati grani na utvr enja i provaljivati u dubinu dr ave, pusto enja i ubijanja su zahvatila i ove krajeve. Te strahote su u kra im prekidima trajale sve do po etka VII stolje a. Iz ugro enih sjevernih provincija (Panonije i Podunavlja), stanovni tvo se povla ilo prema jugu, preko na e zemlje, od kojih su mnogi tu zastali i potra ili spas u ovda njim vrletima. I nakon pada Zapadnog rimskog carstva (476. godine), ivot na ovom prostoru se nastavio na istim osnovama, mada u izmijenjenim okolnostima. Ne to mirnije razdoblje uslijedilo je u vrijeme vladavine Isto nih Gota (490-535. godine). Obnovljeri su rudnici eljeza, popravljene komunikacije, doma e stanovni tvo je ivjelo u sno ljivim odnosima sa osvaja ima, a ako je i bilo neprilika, trpjelo se, jer se sje alo i gorih vremena. Kroz bosanskohercegovacki prostor ve su do tada pro le nebrojene osvaja ke horde koje su ru ile, palile, plja kale i ubijale, to je sasvim unazadilo i osiroma ilo zemlju, To spominje i bestoenski (bosanski) biskup Andrija na saboru u Splitu 530. godine, koji izrijekom navodi da je narod srednje Bosne (to jest s podru ja bestoenske biskupije) siroma an i da ne mo e izdr avati biskupiju. Prestankom gotske vlasti (535. god.) na a zemlja je za kra e razdoblje bila priklju ena Isto nom carstvu, nakon ega je uslijedila ne to ve a sigurnost. To je naro ito do lo do izra aja u vrijeme cara Justinijana (527-565. god.) koji je te io obnoviti nekada nju mo Carstva. Poduzete su iroke akcije da se Carstvo o isti od barbara, popravljane su i gra ene nove tvr ave, ceste i dr., pa se po svemu inilo da su se vratila stara vremena. U to vrijeme izgra en je i lanac utvrda na liniji Stolac-Ko tur-Blagaj na Buni-Biograd kod Konjica. Kasnije je dogra en novi sa utvrdama: Debelo Brdo kod Sarajeva--Sokolovi i-Bobovac-Vranduk-Maglaj-Makljenovac kod Doboja. Uspostavljeni mir je, me utim, bio kratkog vijeka. Na granicama Carstva po eli su se ponovo skupljati barbari i samo su ekali povoljan trenutak da provale i otpo nu ru iti, paliti, plja kati i ubijati. Ovaj put to su bili Avari sa Slavenima. Godine 602. pre li su Savu i upali su na teritorij na e zemlje. Kvalitetnim rimskim cestama i dolinama rijeka krenuli su u unutra njos t. U

38


nastalom vihoru kona no su nestale sve tekovine anti ke civilizacije na ovom prostoru. Sta se kroz to vrijeme ovdje sve de avalo, te ko emo ikada saznati jer nam manjkaju pisani izvje taji. Oslanjaju i se na arheolo ku gra u koja nam koliko-toiiko daje uvid u te doga aje, mo e se pretpostaviti da je prodor Slavena na bosanskohercegova ki prostor u dobroj mjeri bio suzbijen od starosjedilaca. To su postigli zahvaljuju i dobrom naoru anju kojim su se snabdijevali iz svojih bogatih rudnika i svojoj tradiocionalnoj borbenosti. U tome je bitnu ulogu odigrala i brdsko-planinska konfiguracija zemlje, to je sve bilo nepovoljno za napada e. I ono to ih je prodrlo (prije svega Avari), brzo se utopilo u autohtonoj masi, pa se mo e re i da su oblasti dana nje Bosne i Hercegovine u le u srednji vijek s kompaktnim starosjedila kim (ilirskim) stanovni tvom. Takvo se stanje, me utim, nije moglo dugo odr ati, po to je zemlja bila u potpunom slavenskom okru enju. Uslijedila je slav-enizacija, i to u tolikoj mjeri da se Bosna u srednjem vijeku po svemu doimala kao slavenska zemlja, iako u su tini to nije bila.

39


LITERATURA . Basler . Basler Arhitektura kasnoanti kog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1972. Paleolitske regije i kutlure u Bosni i Hercegovini, u "Prahistorija jugoslavenskih zemalja I", Sarajevo, 1979, p. 332-335. u "Kulturna historija Bosne i Hercegovine", Sarajevo, 1984, p. 13-23. Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu, Sarajevo, 1964. u "Prahistorija jugoslavenskih zemalja II, neolitsko doba ", Sarajevo, 1979, p. 363-470. u "Kulturna historija Bosne i Hercegovine", Sarajevo, 1984, p. 29-87. Glasinac I (1956); Glasinac II, Sarajevo, 1957. od Butmira do Ilira, Sarajevo, 1976. u "Prahistorija jugoslavenskih zemalja IV, bronzano doba", Sarajevo, 1983, p. 161-270. Atni ki kultni i votivni spomenici na podru ju Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1977. Po eci kr anstva na tlu Bosne i Hercegovine u svijetlu pisanih izvora i arheolo kih spomenika, Tribunia, br. 7, Trebinje, 1983. Tragovi rimskih vojnih jedinica na podru ju dana nje Bosne i Hercegovine, Prilozi, XXVI, 25/26, Institut za istoriju u Sarajevu, Sarajevo, 1990. Anti ka naselja 1 komunikacije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1960. "Kulturna historija Bosne i Hercegovine", Sarajevo, 1984, p. 191-303.

. Basler A. Benac A. Benac A. Benac A. Benac-B. Covi B. Covi B. Covi E. Imamovi E. Imamovi

E. Imamovi

E. Pasali E. Pa aH

40


THE SPACE OF BOSNIA AND HERZEGOVINA DURING THE PRE-HISTORY AND DURING THE CLASSICAL PERIODDr Enver Imamovi

The areheological investigations show that Bosnia & Herzegovina had got-ten the first inhabitants during the paleolithic period and it vvas some hun-dreds of thousands of years. The life had been continuing during the next periods. The most findings come from the period of the earlier stone period (the neolithic). The known fmding place is Butmir by Sarajevo. Some human figures had been found there, among the others. Some of them even show the three race types. At the beggining of thr II millennium, some great ehanges happened. The new inhabitants had been destroying the old ones everywhere. From now on, the settlements had been built up on the higher place, because of the easier defence. It was important for Bosnia, that at those times had gotten the new inhabitants. Those were the Illyrians, wlio had given it the permanent cul-tural as well as the political stamp. Owing to the ore resources the Illvrians, from this space, had gotten the big power. The wealth of their mausoleums, especially those from Glasinac, not far away from Sarajevo, pointed it. The North-West Bosnia was settled down by Japods, the East one by Din-dars, the middle one by Desidijats, the West one by Dalmats, the South Herzegovina by Daorses, Ardijejs etc. The ali of them had fought for the hundred years long bloodv wars with the Romans. At last, they ame under their Government at the end of I century of the old era. The Rome had con-tinued here more than 500 years. During this period of time the numerous roads, towns were built, the mines were opened and so on. The imporiance of Bosnia & Herzegovina during the Romans was big because of its ore resources. The gold, the silver, the copper, the iron etc. were digged here. The miner center was in the town Domavia not far a\vay from nowadays Srebrenica. It is digged up entirelv, The inheritances of the Roman culture are destroyed in tis area, during the settling down of the people (VI and VII cen-try) and the classical period of Bosnia & Herzegovina is finished with it.

41

|Wn/ iV &4o*A


OD SLAVENSKOG NASELJAVANJA DO BANA KULINA (VII-XII ST.)Dubravko Lovrenovi

I OD SEOBENOG KAOSA DO PRVIH OBLIKA KOHERENTNE POLITI KE VLASTI

1) Formiranje bosanskog etno-politi kog entitetaa) Sklavinije Slavensko zaposjedanje Balkanskog poluotoka nije izvr eno odjednom nego_u__du ern vremenskora_rasporiu (VI-VII st.).(Time proces migracija ni izdaleka nije bio zavr en, nego se nastavio tokom slijede a dva stolje a u vidu unutra njih pokreta i premje tanja iz jedne oblasti u drugu/ Slaveni se nisu svugdje naseljavali u kompaktnim plemenskim skupinama nego me usobno izmije ani - jedan armenski izvor iz druge polovice VII stolje a spominje u europskom dijelu bizantskih oblasti 25 naroda pod zajedni kim imenom "Slavi" - ali izmije ani i sa plemenom Avara, koje je slavenskoj masi dalo politi ko vodstvo usmjeravaju i njezino kretanje i napade na centre bizantske uprave, ak na Solun i Carigrad. Po etne^j^vensk^Jp^rjvacije, organizirane na teîtnrijaln^pJnig.nskom principu, nose_naj^v^Ski^ jneni bizantskijgisci. Prostori koje su obuhvatale Sklavinije znatnim dijelom su se podudarali sa oblastima koje su jo u rimsko doba bile kultivirane za ivot. Na samom po etku Sklavinije nisu bile povezane u vr e cjeline, i tek s vremenom su se ujedinjavale u kompaktnije i ve e teritorijamo-plemenske zajednice. Veûrimâr^j^lajvji^^ dru tva u feudalno", a on se odvijao "na isti na in kao i u ostalim barbarskim43


sredinama, odnosno mladim dr avama koje su se formirale na tlu nekada njeg Rimskog Carstva."

b) Prerastanje rodovsko-plemenskih veza u vr i oblik politi ke vlasti: Presudan zna aj geografskog faktoraJRîijHj^jsuJ}^ brojnih rano^^jpvjekojuiib^dr as:a.Lu,_ bosanskom slu aju geografski razlozi odig|^lLÛ..pJîldrmjjlagu J Iz fizio-geografskih, antropogeografskih i kulturnomorfolo kih osobina podru ja centralne Bosne vidljivo je "da ovaj prostor predstavlja geografsku i individualnu cjelinu, zgodnu da se kao prirodna krajina preobrazi u gospodarsku i kulturnu krajinu, na kojoj se posebno mogla organizirati i politi ka tvorba." U tom su pravcu ponajprije djelovali izrazito povoljan geografski polo aj i prometne veze. Gornja Bosna je prirodnjOjojnejlej^^ tima sredijn|eg_pjxiSXfliaJ^prgstrane organ izacione_ jezgre: mogu e joj je irenje u svim pravcima, a "u slu aju neuspjeha pribiranje snaga na novu reorganizaciju stanovni tva." Ia^p_je_j>mjejkejia^ otvorenaji svim smjerovima, le e i na najva nijoj komunikaciji koju formiraju doline rijekaJBosne i Neretve iaoôjnianô^JlMsij^ Upravo na ovom podru ju, izme u vrela rijeke Bosne i Vrandu kog klanca, te gornje Drine i Borove Glave, nakon to se slavenski etnos smiro i ustalio (VII-X st.), odigrala se prva i najzna ajnija faza etno-politogeneze, koja je zavr ena afirmacijom novog imena za narod i zemlju. Uz geografske odlike, njez|njjAua_ku]turno-politi _ka trad.icija sasvimjjng; jrrn^pjozitivnoje djelovala na tok ovog...prgcesa. Neolitsko naselje u Butmiru '!(jeohioo^najbogati)ih_halazi ta u jugoisto noj Europi), ,mzyêm_rimski grad u_rangu_ kalonij.eâ_mjesm.J^^ ne-k-r-opola-k-oja-je podraz.umijevala_postojanje.naselja,.Porfjrogenetova "hori-on -Bosona" (oblasr-Bosna)", skup naselja poznat ti izvorima - pod nazivom "Bosna", Kulinova crkva u Biskupi ima, sjedi te bosanske biskupije, katedralna crkva iz sredine XIII stolje a, sjedi te (metropola) Crkve bosanske, mjesto odr avanja bosanskih dr avnih sabora, nekoliko srednjovjekovnih crkava me u kojima grobna i krunidbena crkva bosanskih banova i kraljeva u Milama (Arnautovi ima), kraljevski dvori u Podvisokom i Mo trama, utvr eni grad Visoki... samo su neki me u markantnim pokazateljima kontinuiteta organiziranog ivljenja na ovom podru ju. Najmanje jedno stolje e prije spomena prvog imenom, poznatog bosanskog bana Bori a (1154-1163) u okolnom svijetu je stvorena predstava o Bosni kao44


posebnoj ranofeudalnoj dr avi. Ve i esto njezino spominjanje do konca XI stolje a govori "da je Bosna u tom periodu predstavljala jedan teritorijaino--politi ki organizam ije su granice u pravcu istok -

bosna i hercegovina od najstarijih vremena do kraja drugog sv rata

Documents