Îðøèë Óðãàìàë ñóäëàëûí õºãæèë, ò¿¿íèé ñóäëàõ ç¿éëñ. Óðãàìàë ñóäëàë áîë áèîëîãèéí

øèíæëýõ óõààíû íýã õýñýã ìºí. Áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí àìüä áàéãàëèéí ¿¿ñýë, õºãæèë, ò¿¿íèé ìºíõèéí õºäºë㺺í õóâèðàëòóóäûã ñóäàëäàã þì. Èéìýýñ õàìãèéí ýãýë á¿ä¿¿ëýã á¿òýö á¿õèé áèå á¿õèé áèå ìàõ áîäèîñ ýõëýí íàðèéí á¿òýöòýé áèå ìàõáîäü õ¿ðòýë á¿ãäèéã õàìààðóóëàí òýäãýýðèéí õºãæëèéí õóóëèéã ñóäàëäàã þì.

18-ð çóóí õ¿ðòýë áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíä ìåòàôèçèê îíîë íî¸ðõîæ áàéãàëèéã áóðõàí áóé áîëãîñîí áºãººä öààøèä õóâèð÷ ººð÷ëºãäºõã¿é ãýäýã áàéâ. Õàðèí 19-ð çóóíû ýõýí ¿åä Ëàìàðê ýâîëþöè õºãæëèéí îíîëûã áóé áîëãîñîí íü öààøèä Äàðâèíû á¿òýýë¿¿äýä òóñãàëàà îëæ, õºãæèæ èðñýí áàéíà. Åðòºíöºä áàéãàà àìüä áèå ìàõáîäü áîë á¿ä¿¿ëýã áèå ìàõáîäèòîíãîîñ õºãæëèéí çàìààð õýäýí ñàÿ æèëèéí õóãàöàà çàðöóóëàí ¿¿ññýí áîëîõûã òîãòîîæýý. Ëàìàðê ººðèéõºº îíîëä àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæèõºä ãàäààä îð÷íû íºëºº àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã çààæ ºã÷ýý. Äàðâèí íü õóâüñëûí ò¿ãýýìýë áîëîõûã òîãòîîæ, ò¿¿í äýýð ¿íäýñëýí àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæèë ÿâàãäàõ áà áàéãàëèéí øàëãàðëûí çàìààð àøèãòàé õóâüñàë áèå ìàõáîäèä õóðèìòëàãäàæ óëìààð òýð íü óäàìøëààð äàìæèí áýõæèíý ãýäãèéã íýýñýí áàéíà. Äàðâèí áà Ëàìàðêèéí ñóðãààëèéã îðîñûí ýðäýìòýä õàëóóíààð õ¿ëýýí àâ÷ öààøèä òýäãýýðèéí îíîëûí àëäààòàé òàøàà õýñãèéã ¿ëäýýí õàÿæ æèíõýíý øèíæëýõ óõààíû áèîëîãèéí ¿íäñèéã òàâüæýý.

Ǻâëºëòèéí áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñèéã òàâèã÷ È.Â. Ìè÷óðèí áîë Äàðâèí, Ëàìàðê íàðààñ á¿òýýñýí ýâîëþöè õºãæëèéí îíîëûã öààøèä õºãæ¿¿ëýí áèå ìàõáîäèéí àìüäðàëûí õºãæèèéí õóóëèéã íýýâ. Ýíý õóóëèéã ýðäýìòýä ¿ðãýëæë¿¿ëýí óðãàìëûí øàòàëñàí õºãæëèéí îíîëûã áèé áîëãîâ. Àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæëèéí õóóëèéã èéíõ¿¿ íýýñýí íü îðãàíèê åðòºíöèéã çºâõºí òàéëáàðëàõ ÷àíàðòàé áàéñàí äàðâèíèçìûã îðãàíèê åðòºíöèéã õóâèðãàí ººð÷ëºõ îíîë ººðººð õýëáýë á¿òýýë÷ äàðâèíèçì áîëãîæýý. Ìè÷óðèíû áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí áîë àìüä áàéãàëèéí òóõàé æèíõýíý ìàòåðèàëèñò ñóðãààë ìºí áºãººä òýð íü åðòºíöèéã ¿çýõ ãàíö øèíæëýõ óõààí äèàëàêòèê ìàòåðàëèçì äýýð òóëãóóðëàí ñóóðèëæýý.

Áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí áîë àìüòàí ñóäëàë, óðãàìàë ñóäëàë, áè÷èë àìüç¿é çýðýã õýäýí õýñãýýñ á¿ðäýë áîëíî.

Óðãàìàë ñóäëàë ãýäýã áîë óðãàìëûí àìüäðàë, á¿òýö, ºñºëò õºãæèëòèéí ç¿é òîãòîëûã ñóäëàõ øèíæëýõ óõààí ìºí. Óðãàìëûí ñóäëàë áîë õýëáýð ç¿é (ìîðôîëîãè), äîòîîä á¿òýö (àíàòîìè), ôèçèîëîãè, àíãèëàë ç¿é, ãàçàð ç¿é, ýêîëîãè, ãåîáîòàíèê çýðýã ¿íäñýí õýëáýð¿¿äýýñ á¿ðäýë áîëíî.

Õýëáýð ç¿é (ìîðôîëîãè) áîë óðãàìëûí õýëáýð, ãàäíà á¿òýö, ÿíç á¿ðèéí ýðõòýíèé áàéðøèë, ò¿¿íèé ä¿ðñ õóâèðëûã ñóäàëäàã.

Óðãàìëûí àíãèëàë íü õýëáýð ä¿ðñ, ãàðàë ¿¿ñëýýð óðãàìëûã òîäîðõîé íýãæ¿¿äýä àíãèëàí, óëìààð óðãàìëûí àéìãèéã ñóäëàõàä ýìõ æóðàìòàé áîëãîõ õýñýã þì. ̺í óðãàìëûã àíãèëàõàä (ä¿ðñ) òîîöîîëîõ àæèë õàìààðàãäàíà.

Äîòîîä á¿òýö (àíàòîìè) óðãàìëûí ÿìàð íýã ýðõòýíèé áè÷èë á¿òöèéã (ýñ, ýä òýäãýýðèéí ãàðàë, õºãæèë ãýõ ìýò )-èéã ñóäàëíà.

Óðãàìëûí ôèçèîëîãè óðãàìëûí áèåä ÿâàãäàæ áóé àìüäðàëûí ÷óõàë ÿâöóóäûã(õîîëëîõ, àìüñãàëàõ, áîäèñûí ñîëèëöîë, ºñºëò õºãæèëò ãýõ ìýò) ñóäàëíà.

Óðãàìàëûí ãàçàð ç¿é ºíãºðñºí áà îäîî ¿åä äýëõèé äýýð óðãàæ áàéñàí áîëîí óðãàæ áàéãàà óðãàìëûí áàéðøèë, òîäîðõîé ç¿éë, á¿ëýã óðãàìëûí òàðõàëò çýðãèéã ñóäàëíà.

Ãåîáîòàíèê óðãàìëûí á¿ëãýìäëèéã ãàäààä îð÷íû íºõöºëòýé óÿëäóóëàí ñóäàëíà. Óðãàìàë ñóäëàë áîë ãýíýò øèíæëýõ óõààí áîëîí ãàð÷ èðýýã¿é áºãººä ýíý íü

õºãæëèéí îëîí çóóí æèëèéí ò¿¿õòýé. Ìàíàé òîîëëîîñ ãóðâàí çóó ãàðóé æèëèéí ºìíº ãðåêèéí ýì÷ Ãèïïîêðàò õýìýýã÷ àíõ óäàà ýìèéí 200 îð÷èì óðãàìëûã òîîöîîëîí áè÷æýý. Ò¿¿íèé äàðàà ãðåêèéí ôèëîñîôè÷ Àðèñòîòàëü, Òåîôðàñò íàð òýð ¿åä öóãëóóëñàí ìàòåðèàëûí ¿íäñýí äýýð óðãàìëûã àíãèëàõ ñàíààðõëûã òºð¿¿ëæ áàéâ. Òåîôðàñò ãàçàð

òàðèàëàíãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé 500 îð÷èì óðãàìëûã òîîöîîëæýý. Òýðýýð á¿õ óðãàìëûã ìîä, ñººã, ºâñ õýìýýí àíãèëñàí íü îäîî ¿åä õýâýýð õýðýãëýãäýæ áàéãàà þì.

Èíãýýä 16-ð çóóíûã õ¿ðòýë óðãàìëûí ñóäëàëä òîäîðõîé ¿çýãäýõ¿éö õºãæèë ãàðààã¿é áà õàðèí 16-ð çóóíààñ ýõëýí õóäàëäàà áîëîí äàëàéãààð àÿëàõ ÿâäàë íèëýýä õºãæñºí ó÷èð øèíý ãàçàð îðíûã íýýæ óðãàìëûí øèíý ç¿éëèéã îëæ òîîöîîëîõ áîëîâ.

Óðãàìëûí ñóäëàëûã æèíõýíý øèíæëýõ óõààí áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò Øâåäèéí ýðäýìòýí Ëèííåé èõ ç¿éëèéã á¿òýýñýí áºãººä òýð íü îäîî ¿åèéí óðãàìëûí àíãèëëûí ¿íäñèéã áóé áîëãîâ. Ãýâ÷ Ëèííåé, ç¿éëèéã õóâèðàí ººð÷ëºãäºõã¿é, òîãòìîë ãýæ îéëãîñîí áóðóó ¿çýëòýí õ¿í áàéñàí þì. Îðãàíèê åðòºíöèéí ¿¿ñýë õºãæëèéã ýâîëþöè õºãæëèéí ¿çýë ñàíààíû ¿¿äíýýñ àíõ Ëàìàðê òàéëáàðëàí óðãàìàë áà àìüòíû ç¿éë (ä¿ðñ) áîë òîãòìîë áóñ, ãàäààä îð÷íû ººð÷ëºãäºæ áàéãàà íºõöëèéí àÿñààð çîõèöîí õóâèð÷ áàéäàã ãýäýã çºâ ñàíààã ãàðãàñàí áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý ýâîëþöè õºãæëèéí àñóóäëûã òàâèàä ò¿¿íèéãýý øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é þì. 19-ð çóóíû ýõýí ¿åä Ëàìàðê àìüòíû àéìãèéí ýâîëþöè õºãæëèéí ñèñòåìèéã òàâèõ ñàíààðõëûã àíõ óäàà õèéñýí áîë îðîñûí ýðäýìòýí Ï.Ô.Ãîðÿíèíîâ óðãàìëûí àéìãèéí ýâîëþöè õºãæëèéí ñèñòåìèéã àíõ ºã÷ýý. Òýð ¿åä íî¸ðõîæ áàéñàí ìåòàôèçèê îíîëûã ×.Äàðâèí áóò öîõèæ ò¿¿íä õóâüñãàëûã õèéí óëìààð àìüä áèå ìàõáîäèéí ýâîëþöè õºãæëèéí ñèñòåìèéí òóõàé îíîëûã áóé áîëãîâ. Òýðýý𠺺ðèéíõºº ìàòåðèàëèñò ñóðãààëààð ç¿éë áîë òîãòìîë ãýæ íîìîí÷èëæ áàéñàí èäåàëèñò ñóðãààëûã öîõèæ äýëõèé äýýð àìüäðàë ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºæ õºãæèæ áàéäàã ãýñýí áàéãàëèéí õóóëèéã òîãòîîæýý. Åðòºíöèéã ¿çýõ èäåàëèñò ¿çýëä õ¿÷òýé öîõèëòûã Äàðâèí ºãñºí ó÷èð õºðºíãºòíèé îíîë÷äîîñ ò¿¿íèé ýñðýã çîõèõ òýìöëèéã ÿâóóëæ ýõëýâ.

Èäåàëèçìèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýð áà õàðãèñ óðñãàëóóäòàé òýìöýõ ÿâäàëä Äàðâèíû ýíýõ¿¿ îíîë òýð ¿åèéí òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñò çýâñýã íü áîëæ áàéæýý. Äàðâèí õýäèéãýýð äýâøèëòòýé îëîí îíîëóóäûã áóé áîëãîñîí áîëîâ÷ òýð àëäààòàé òàëóóä áàéñàí ó÷èð õºðºíãºòíèé çàðèì îíîë÷äîä àøèãëàãäàæ áàéâ. 18-ð çóóíû äóíä ¿å áà 19-ð çóóíû ýõíèé õàãàñò îðîñ îðíîîð ýâîëþöè õºãæëèéí îíîë íèëýýä õºãæèæ ýíý òàëààð áàðóóí åâðîïûí îíîë÷äûã äàâñàí áºãººä òýä ÷óõàë õýäýí àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ ýöýñòýý ýäãýýð àñóóäëààð ýâîëþöè õºãæëèéí îíîëûí ¿íäñèéã òàâüæýý. Æèøýýëáýë îðãàíèê áóñ åðòºíöººñ îðãàíèê åðòºíö ¿¿ññýí áîëîõ àìüä áèå ìàõáîäèéí ãàðàë ¿¿ñëèéí íýãäìýë áà òýäãýýðèéí õîîðîíäûí òºðëèéí õîëáîî, ò¿¿íèé ýâîëþöè õºãæèëä ãàäààä îð÷íû íºëºº çýðýã àñóóäëûã îðîñûí ýðäýìòýä áîëîâñðóóëæýý.

Ìàòåðèàëèñò øèíæëýõ óõààíû ¿íäñèéã õºãæ¿¿ëýí îðîñûí óðãàìàë÷ ýðäýìòäýýñ 19, 20-ð çóóíû ¿åä ÷óõàë íýýëò¿¿äèéã õèéâ. Æèøýýëáýë: Áººìèéí øóóä áóñ õóâààãäàë, ýñèéí Ẻìèéí ðåäóêöè õóâààãäàë, ýñ¿¿ä õîîðîíäîî ïëàçìîäåñìààð õîëáîãäîõ, á¿ðõ¿¿ë ¿ðò óðãàìëûí äàâõàð ¿ð òîãòîëò çýðýã íü á¿ãä îðîñûí ýðäýìòäèéí íýýëò þì. Îðîñ îðîíä äàðâèíèçìûã äýëãýð¿¿ëýõ õýðýãò Ê.À.Òèìèðÿçåâ èõèéã á¿òýýæ óäàìøèë, õóâüñàë áàéãàëèéí øàëãàðëûí òàëààð óðãàìëûí àìüäðàë äýýð æèøýýëýí ñóäëàâ.

Áàéãàëèéã õóâèðãàí ººð÷ëºã÷ È.Â.Ìè÷óðèí áà ò¿¿íèé õýðãèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýã÷ ýðäýìòýí íàð óäàìøëûí ìàòåðèàëèñò øèíý îíîëûã áóé áîëãîí àìüä áèå ìàõáîäèéí õóâüñëûí øàëòãààíûã èëð¿¿ëæ óëìààð óðãàìàë àìüòíû óäàìøëûã ººð÷ëºõ àðãà çàìûã çààæýý. Òýä íàð Äàðâèíû ìàòåðèàëèñò îíîëîîñ óõàðñàí àëäààòàé õýñã¿¿äèéã áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíààñ ¿ëäýí õàñàæ, äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçì äýýð ¿íäýñëýí, æèíõýíý ìàòåðèàëèñò áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã áóé áîëãîõûí õàìò ãàäààä îð÷íû íºõöºë áîë àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæëèéí ãîë øèéäâýðëýõ õ¿÷èí ç¿éë ìºí áîëîõûã òîãòîîæýý. Òýä íàð íýãýí áèåèéí õºãæëèéí õóóëèéã íýýæ, óðãàìàë àìüòíû ç¿éëèéí ¿¿ñýëä àìüäðàëûí òóðøèä øèíýýð îëæ àâñàí øèíæ òýìäýã øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ òóõàé, íýãýí ç¿éëä õàìààðàãäàõ áèå ìàõáîäèéí õàðèëöàí íºëººëºõ íºëººã øèæëýõ óõààíû

¿íäýñëýëòýé àâ÷ ñóäëàí óëìààð óðãàìàë àìüòíû õºãæëèéã õ¿ì¿¿ñ æîëîîäîõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëæýý. Èíãýñíýýð ýäãýýð ýðäýìòýä àìüä áàéãàëèéí õºãæëèéí ç¿é òîãòëûã íýýæ óëìààð ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ èõ áîëîëöîîã áóé áîëãîâ.

Áàéãàëü, àðäûí àæ àõóéä óðãàìëûí à÷ õîëáîãäîë. Õîðâîî åðòºíöºä ÿíç á¿ðèéí óðãàìàë óðãàíà. Óðãàìàë çºâõºí ýõ ãàçàðò óðãààä çîãñîõã¿é äàëàé, ãîë ìºðºí, òýíãèñ, öººðìèéí óñíàà õ¿ðòýë óðãàäàã þìàà. Óðãàìàë óðãààã¿é í¿öãýí ãàçàð òóí õîâîð áîëíî.

Åðòºíöºä èéíõ¿¿ óðãàìàë ãàçàð ñàéã¿é òàðõàõäàà áàéãàëüä òîäîðõîé ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýíý.

Äýëõèé äýýð óðãàæ áàéãàà áàðàã á¿õ óðãàìàë (öººí òîîíû äîîä óðãàìëààñ áóñàä) õ¿÷èëòºðºã÷èéí õèéãýýð áàéãàëèéã òýòãýæ áàéäàã áèëýý. Óðãàìàë àìüòíû àìüñãàëàõ, øàòàõ, èñýëäýõ çýðýã ïðîöåññîîð àãààðò òîãòìîë õýìæýýòýé (21% îð÷èì) áàéõ õ¿÷èëòºðºã÷ óëàì áàãàñ÷ áàéäàã. Õýðýâ íîãîîí óðãàìàë áàéãààã¿éñýí áîë òýð íü ýöýñòýý ¿ã¿é áîëæ äýëõèé äýýð àìüäðàë ñºíºõ áàéæýý. Ãýâ÷ ýíý õèéã ÿëãàðóóëàã÷ íîãîîí óðãàìàë áàéäàã ó÷èð õ¿÷èëòºðºã÷ öàã ÿìàãò òýòãýãäýæ ñýëáýãäýæ áàéíà.

Óðãàìëûí íîãîîí õýñýãò áàéãàëü äýýð ÿâàãääàã íàðèéí ¿çýãäë¿¿äèéí íýãýí áîëîõ ôîòîñèíòåç ÿâàãäàíà. Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññîîð óðãàìàë àãààðò áàéãàà í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áà ãàçðûí õºðñíºº áóé óñíààñ îðãàíèê íýãäë¿¿äýýñ ãàäíà õ¿÷èëòºðºã÷ ÿëãàðóóëíà. Èéíõ¿¿ îðãàíèê áóñ áîäèñîîñ óðãàìëûí áóé áîëæ áóé áîëãîæ ºãñºí îðãàíèê íýãäë¿¿äèéã õ¿í àìüòàí ººðñäèéí õ¿íñ òýæýýë áîëãîí çàìààñ íü àøèãëàõààñ ãàäíà óðãàìàë ººðºº ÷ àìüäðàëäàà çàðöóóëíà.

Óðãàìàë èõ óðãàñàí ãàçàð öàã óóðûí áàéäàë íýëýýä 纺ëºí áàéäàã ó÷èð òýð íü áàéãàëü äýýð áàñ öàã óóðûã 纺ëð¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Óðãàìàë áîë ìàëûí òýæýýëèéí ¿íäñýí áààç áîëäîã áºãººä ãýðèéí òýæýýìýë áîëîí áóñàä àìüòàä ãîë òºëºâ óðãàìëààð õîîëëîíî.

Äýýðõ ãîë à÷ õîëáîãäëîîñ ãàäíà óðãàìëûã õ¿ì¿¿ñ ¿éëäâýðò ò¿¿õèé ýä áîëãîõ, ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ñóðâàëæ àøèãëàõ, ÿíç á¿ðèéí ºâ÷íèéã ýì õýðýãë¿¿ðèéã ãàðãàæ àâàõ çýðýã àñàð îëîí òàëòàéãààð àøèãëàíà.

Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Óðãàìëûí ýñò á¿òöèéí òóõàé Óðãàìëûí àëü ÷ ýðõòíýýñ æèæèã õýñãèéã àâ÷ áè÷èë õàðóóð áàãàæààð (ìèêðîñêîïîîð) ¿çâýë òýð íü ýñò á¿òýöòýé áàéäàã þì. Ýñò á¿òöèéã õàðàõàä çºãèéí ¿¿ð ìýò òîðëîã ç¿éëñ ¿çýãäýõ áºãººä ¿¿ð òóñ á¿ðèéã (æèæèã òàñàëãààíóóä) ýñ õýìýýí íýðëýæ áàéãàà þì. Ýñò á¿òýö çºâõºí óðãàìëûí áèå ìàõáîäèéí á¿òýö òºäèéã¿é, àìüòíû ìàõáîäèéí íýã øèíæ áîëîé.

Äýýä óðãàìëóóä ¿éë àæèëëàãààãààðàà õîîðîíäîî íýãäýí á¿õýë á¿òýí áèå ìàõáîäèéã ¿¿ñãýæ áóé õýëáýð ä¿ðñ, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí õóâüä èæèëã¿é òîî òîéìã¿é îëîí ýñýýñ òîãòæýý. Æèøýýëáýë: àëèìûí çºâõºí íýã íàâ÷ 50 ñàÿ îð÷èì ýñýýñ òîãòñîí áàéõ áîëîâ÷ òýäãýýð ýñ¿¿ä íèéëæ ãàíö ýðõòýíã áóé áîëãîñíîîðîî íýã òîäîðõîé ¿¿ðãèéã àëèìûí àìüäðàëä ã¿éöýòãýæ áàéãàà þì. Äîîä óðãàìàë ãýãäýõ çàðèì 캺ã, çàìàã áîëîí áàêòåðè çºâõºí ãàíö ýñýýñ òîãòñîí áàéíà. Îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ¿¿ä áàéðøëûí õóâüä ººð ººð áàéõ òóë òóñãàé ìýðãýæèëòýé áîëîí òîäîðõîé íýã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áîë íýã ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ á¿õýë á¿òýí áèå ìàõáîäèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Ýíý íü ÿëàíãóÿà çàìàãò èõýýõýãí òîõèîëäîíî. Æèøýýáýë: Chlamydomanas çàìàã øèëá¿¿ð á¿õèé ãàíö ýñýýñ òîãòîõ áºãººä øèëá¿¿ðýýðýý óñàí äîòîð õºäºëæ ÿâíà. Óðãàìëûí ýñ ãàäààä áàéäëààðàà íÿëöãàé õàãàñ øèíãýíýýð ä¿¿ðãýãäñýí öýâð¿¿ ìýò þì. Ýäãýýð öýâð¿¿í¿¿ä áèå áèåòýéãýý ìàø îëíîîð íààëäàí èø, íàâ÷, ¿íäýñ ãýõ ìýò ýðõòýí¿¿äèéí àìüä ýäèéã ¿¿ñãýíý. Ýñ áîë àìüä áèå ìàõáîäèä òîõèîëäîõ áàãà íýãæ áîëíî. Íýã ýñò áèå ìàõáîäèéã á¿òýýã÷ ãàíö ýñ áîë ôèçèîëîãè, áèîõèìèéí íàðèéí ¿éë àæèëëàãààòàé áºãººä îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ ìºí ÿëãààã¿é íàðèéí þì. Àìüä ýñ áîë àìüñãàëàõ, õîîëëîõ, ¿ðæèõ, ºñºõ ÷àäâàðòàé ó÷ðààñ öàã ¿ðãýëæ áîäèñûí ñîëèëöîî ÿâóóëæ áàéäàã. Àìüä áèå ìàõáîäèéí øèíæ áîëîõ òîäîðõîé íýã àæëûã ýñ¿¿ä ã¿éöýòãýæ áàéäãààðàà àìüã¿é áàéãàëèàñ ÿëãààòàé áîëíî. Îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ãàíö ýñ áèåý äààñàí òóñãàé ç¿éë îãò áèø õàðèí òèéì îëîí ýñ¿¿ä íýãäýæ îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéã á¿òýýíý. Èéì ó÷ðààñ îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ òóñ á¿ð òóñãàéëàí ñàëãàí àâ÷ õýðõýâ÷ áîëîõã¿é. Ãàíö ýñèéã ñóäëàõäàà îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí á¿ðýëä¿¿íèé çºâõºí º÷¿¿õýí õýñýã ãýæ ¿çâýë çîõèíî. Óðãàìàë, àìüòíû áèå ìàõáîäèóä, ýñèéí ÿëãààã¿é á¿òýöòýé áîëîâ÷ òýäãýýðèéí ýñ¿¿ä õîîðîíäîî òàíèãäàõ ÿëãàâàðóóäòàé áàéäàã þì. ¯¿íä: óðãàìëûí ýñ ãàäíà òàëäàà íÿãò õàëüñàí á¿ðõ¿¿ëòýé áàéäàã áîë àìüòíû ýñ òîäîðõîé ¿çýãäýõ þì áàðàã ¿ã¿é áîëíî. Óðãàìëûí áýëãèéí ýñ¿¿äýä òîäîðõîé õàðàãäàõ õàëüñ áàéäàãã¿é. ̺í óðãàìëûí àéìàãò áàãòàõ ñàëñòàí õºãæëèéíõºº çàðèì ¿åä õàëüñã¿é ýñòýé áàéäàã. Óðãàìëûí ýñ ïðîòîïëàñò áà ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äýýñ òîãòîíî. Ïðîòîïëàñò íü öèòîïëàçì (ñèéâýí), Ẻ캺ñ òîãòîíî. Ïðîòîïëàñòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ýñèéí õàëüñàí á¿ðõ¿¿ë áóé áîëæ, ìºõëºã, ìºí ÿíç á¿ðèéí îðóóëãà áîäèñ, ÿëãàäàñ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿¿ñäýã (1-ð çóðàã).

1-ð çóðàã. Ñîíãèíûí õàéðñàí íàâ÷íû ýïèäåðìèéí ýñèéíá¿òýö (Allium cepa) À. Ýïèäåðìèéã õóóëæ áàéãàà íü Á. õàéðñàí íàâ÷íûýïèäåðìèéí ýñ 1. Ýñèéí õàíà 2. Öèòîïëàçì 3. Áººì 4. Áººìõºí 5.Âàêóîëü

Óðãàìëûí ýñèéí õýëáýð îëîí ÿíçûí øàëòãààíààñ áîëæ øîî äºðâºëæèí, çóóâàí,

Ẻðºíõèé áîðòãîí, óðòàâòàð, îëîí ºíöºãò, öýöãýí õýëáýðèéí ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí áàéíà. Ýñèéí õýëáýð ä¿ðñýä æèøýýëáýë: ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, çýðãýëäýý ýñ¿¿äýýñ ò¿¿íä ó÷ðóóëàõ äàðàëò, îðøèõ áàéäàë çýðãèéí íºëººíººñ øàëòãààëàí íºëººëíº. Ãýâ÷ òýäãýýð íü ïàðåíõèì, ïðîçåíõèì ãýäýã õî¸ð õýëáýðò ÿëãàãäàíà. Ïàðåíõèì õýëáýðòýé ýñèéí óðò, ºðãºí íü õîîðîíäîî àäèë áóþó ýñâýë áàãà çýðãèéí ÿëãààòàé áàéõààñ ãàäíà äóãóé áóþó ìóõàð ¿ç¿¿ðòýé áàéíà. Ïàðåíõèì ýñä Ẻðºíõèé, çóóâàí, îëîí ºíöºãò ãýõ ìýòèéí õýëáýðèéí ýñ áàãòàíà. Ïðîçåíõèì õýëáýðò óðò íü ºðãºíººñºº õýä äàõèí èë¿¿ ãîíçðîé ñóíàñàí ýñ¿¿ä áàãòàíà. Ýñ ïàðåíõèì þì óó? Ýñâýë ïðîçåíõèì õýëáýðòýé áàéíà óó? ãýäãèéã òîäîðõîéëîõîä ãóëä îãòëîëûã õèéæ ¿çýõýä õÿëáàð ìýäýãäýõ áºãººä õºíäëºí îãòëîõîä áàðàã ÿëãààã¿é àäèë áàéäàã þì. Ïðîçåíõèì ýñ¿¿ä áàðàã ãîë òºëºâ øîâõ ¿ç¿¿ðòýé áàéäàã. Óðãàìëûí ýñ¿¿ä òîì æèæãýýðýý õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Óðãàìëûí ýñèéã èõýâ÷ëýí áè÷èë õàðóóð áàãæèéí òóñëàìæòàéãààð ¿çýõ áºãººä ýñ äóíäæààð 10-50 ìêì õýìæýýòýé áàéäàã. Çàðèì ýñèéí òîì æèæãèéí õýìæýý ìèëëèìåòðèéã õýäýí çóó õóâààñíû íýãòýé òýíöýõ òèéì º÷¿¿õýí áàéõàä çàðèì óðãàìëûõ áèäíèé åðäèéí í¿äýíä õàðàãäàõóéö òîì áàéíà. Æèøýýëáýë: øèéãóà, íèìáýã ìýòèéí óðãàìëûí ýñ õ¿íèé í¿äýíä õààÿà õàðàãäàíà. Íýõìýëèéí óðãàìëóóäûí øèðõýãèéí ýñ èõ òîì áàéäàã. Íýõìýëèéí ìààëèíãûí øèðõýãèéí ýñèéí óðò 4ñì, õàëãàéõ 7ñì òóñ òóñ õ¿ðäýã þì. Õºâºíãèéí ¿ðèéí ãàäóóð áàéäàã ¿ñ 5,0-6,5 ñì óðò íýã ýñýýñ òîãòäîíî. Åð íü öýöýãò óðãàìëóóäûí ýñ òîì õýìæýýòýé áàéäàã áºãººä òýäãýýðèéí áèå ìàõáîäèéí èõýíõèéã ýçýëäýã ¿íäñýí ýäèéí ïàðåíõèì ýñ¿¿ä õºíäëºí îãòëîëîîðîî äóíäæààð 0,015-0,066 ìì áàéíà. Óðãàìëûí áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñûã õàäãàëàõ ïàðåíõèì ýñ¿¿ä íýëýýí òîì õýìæýýòýé. Æèøýýëáýë: ø¿¿ñëýã æèìñ, áóëöóó çýðýãòíèé ýñ õºíä뺺øºº 1ìì õ¿ðäýã þì. Ñ¿¿ëýã ø¿¿ñò óðãàìëóóäûí ñ¿¿ëýã ø¿¿ñèéã äàìæóóëàã÷ õîîëîéä õýäýí ìåòð õ¿ðòýë óðò ýñ¿¿ä òîõèîëäîõ ÿâäàë áèé. Íýã ýñò Caulerpa ãýäýã çàìàã óðòààðàà 60ñì õ¿ðäýã þì. Îäîî áèä óðãàìëûí ýñèéí ýðõòýí¿¿ä ò¿¿íä òîõèîëäîõ çàðèì áîäèñûã òîäðóóëàí àâ÷ ¿çüå. Öèòîïëàçìà (ñèéâýí). Ýñèéí ÷óõàë õýñýã áîë öèòîïëàçì áºãººä ãàäààä áàéäëààðàà ºíãºã¿é, òóíãàëàã, íÿëöãàéâòàð, õàãàñ øèíãýí îð÷èí þì. Öèòîïëàçìûã ººðººð ïðîòîïëàçìûí Ẻìã¿é õýñýã áóþó ïëàçì ãýæ íýðëýíý. Ïëàçì çàëóó ýñýä áàðàã á¿õ äîòîîä çàéã ýçëýí îðøèõ óëìààð ýñ õºãøðºõºä áèé áîëäîã õîîñîâ÷èíä (âàêóîëü) õººãäºí õàíà (õàëüñ) ðóó ò¿ðýãäýíý. Àíõ ýñ çàëóó áàéõàä æèæèã õîîñîâ÷óóä ýñèéí äîòîð ýíä òýíä òàðõàé îðøèõ áºãººä ñ¿¿ëäýý Ẻãíºðºí íèéëæ íýã òîì õîîñîâ÷ áîëíî. Õºãøèí ýñèéí õîîñîâ÷ ýñèéí äîòîðõ ýçýëõ¿¿íèé èõýíõèéã ýçëýõ áºãººä ò¿¿í äîòîð óñàíä óóññàí ÿíç á¿ðèéí áîäèñûí óñàí óóñìàë àãóóëàãäàõûã ýñèéí ø¿¿ñ ãýíý. Öèòîïëàçì áîë óðãàìëûí á¿õ àìüä ýñ¿¿äýä áàéõ áºãººä òîâ÷îîð õýëýõýä òàõèàíû ºíäºãíèé óóðàã ìýò ç¿éë áîëîé. Öèòîïëàçì ãýðýë ñàéí õóãàëäàã òóë áè÷èë õàðóóðààð ¿çýõýä õÿëáàðõàí õàðàãäàíà. Àìüä ýñèéí öèòîïëàçì õºäºë㺺íòýé áàéäàã. Öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í ÿíç á¿ðèéí óðãàìëûí ýñýä õàðèëöàí àäèëã¿é õýìæýýòýé áàéõ áºãººä ãàäààä îð÷íû íºõöºë, ÿëàíãóÿà õàëóóí õ¿éòíýýñ èõ õàìààðíà. Õýòýðõèé õ¿éòýí, ýñâýë õàëóóí áàéõàä õºäºë㺺í íü ñóëàðäàã. Öèòîïëàçì æèãä õºäºë㺺íòýé áàéõ áîëîâ÷ çàðèì ¿åä òóí ààæèì õºäëºõ ó÷ðààñ àæèãëàãääàãã¿é øàõàì áàéíà. Óðãàìëûí ýðõòýíã øàðõäóóëàõ áóþó îãòîëæ öî÷ðîîõîä öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í øèð¿¿ñýí áè÷èë õàðóóðààð õàðàõàä àìàð áîëäîã. Ïðîòïëàçìûì õºäºë㺺í ìàø áàãà áàéäàã, òåìïåðàòóðûã èõýñãýõýä ò¿¿íèé õºäºë㺺í øèð¿¿ñíý. Õàëãàéí ¿ñ, ñàõàë ºâñ, ýëîäåé (Elodia) çýðãèéí öèòîïëàçìûí õºäºë㺺íèéã àìàðõàí ¿çýæ áîëíî. Óðãàìëûí ýñèéí öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í áîë ýñèéí

àìüäðàëä àìèí äýì õýðýãöýýòýé, ýíýõ¿¿ õºäºë㺺íèé òóñëàìæòàéãààð áîäèñûí ñîëèëöëûí ïðîöåññ õóðäàñíà. Ïðîòîïëàçìûí õºäºë㺺íèéã õýëáýëçýõ, ýðãýëäýõ, ìóøãèðàõ, îðãèëóóí ãýæ äºðºâ ÿëãàíà (2-ð çóðàã). Õýëáýëçýõ õºäºë㺺í ýñèéí æèæèã õýñã¿¿ä õàãàñ øèíãýí îð÷èíäîî íýã äîð óñàíä õºâºõ çàâü ìýò õºäëºíº. Ýðãýëäýõ áóþó òîéðîã õºäºë㺺í ÿâàãäàõàä ïðîòîïëàçì ýñèéí õàíûã (õàëüñèéã) äàãàí íýãýí ÷èãýýð óðñàí ÿâíà. Èéì õºäºë㺺í õºãøèí ýñèéí öèòîïëàçìä áàéõ áºãººä çàëóó ýñèéí öèòîïëàçì ìóøãèðàõ õºäºë㺺íòýé áàéíà. Öèòîïëàçìûí ìóøãèðàõ õºäºë㺺í ýñèéí õàíàíààñ òºâ õ¿ðòýë, òºâººñ õàíà õ¿ðòýë çºðæ ÿâíà.

2-ð çóðàã. Ýëîäåéí (Elodea canadensis) íàâ÷ À. Á. Áàãà ºñãºëòººð õàðâàë Â. Íàâ÷íû ýñèéíöèòîïëàçìûí õºäºë㺺íèé ÷èãèéã ñóìààð çààâ. 1. Ýñèéí õàíà 2. Âàêóîëü 3. Öèòîïëàçì 4.Õëîðîïëàñò

Çàëóó ýñýä áàéäàã æèæèã õîîñîâ÷óóä ñàðíèóí áàéõ òóë òýäãýýðèéí õîîðîíäóóð

öèòîïëàçì ìóøãèðàõ õºäºëãººíººð òºâººñ õàíà óðóó, õàíàíààñ òºâ óðóó ÿâäàã. Çàëóó ýñèéí òºâä ãîë òºëºâ Ẻì íü áàéõ áºãººä Ẻì, õàíà õî¸ðûí õîîðîíä öèòîïëàçì íààø öààø õºäëºõèéã ìóøãèðàõ ãýíý. Èõ õàëóóí þìóó õ¿éòýí ¿åä öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í ñóëàð÷ çºâõºí òºâ人 ÿâàãäàõûã îðãèëóóí õºäºë㺺í ãýíý. Öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í çºâõºí ìåçîïëàçìûí (äóíä äàâõàðãà) äàâõàðãàä ÿâàãäàíà. Õàðèí ¿õñýí ýñèéí ïðîòîïëàçì ÿìàð ÷ õºäºë㺺í áàéõã¿é áºãººä ñ¿¿ëäýý ïðîòîïëàçì ÷ áàéõã¿é áîëíî. Ïðîòîïëàçì çîõèõ õýìæýýíèé õºäºë㺺íòýé áàéõààñ ãàäíà ôèçèêèéí òóñãàé øèíæ¿¿äòýé áîëíî. Ïðîòîïëàçì ôèçèêèéí øèíæýýðýý êîëëîèäûí íàðèéí ñèñòåì áîëíî. Êîëëîèä áàéäàëòàé áîäèñûí ãîë øèíæ áîë òàëñæèõã¿é áºãººä ò¿¿íèé æèæèã õýñýã¿¿ä óñàíä óóñàõã¿é èëýí õàëèí õºâæ ÿâäàã. Êîëëîèä æèæèã õýñã¿¿ä 0,1-0,001 ìêì çàðèìäàà ò¿¿íýýñ ÷ áàãà õýìæýýòýé áºãººä çîãñîëòã¿é õºâæ ÿâíà. Ýñèéí ïðîòîïëàçìûí êîëëîèä áàéäàë ¿íýíäýý äèñïåðñèéí ñèñòåì ìºí. Ò¿¿íèéã æèøèæ ¿çýõýä ÿìàð íýãýí óóñäàãã¿é áîäèñûã æèæèãëýýä øèíãýí äîð õèéæ ñýãñýðõýä æèíõýíý óóñìàë áîëîõã¿é, õàðèí äèñïåðñèéí õîëèìîã áîëäîã. Áîäèñûí æèæèãëýëòèéã ñàéí õèéæ ÷àäâàë òóíàëò íü óäààí, ìóó æèæèãëýâýë õóðäàí òóíàæ êîëëîèä òºñã¿é áîëîõ æèøýýòýé þì. Êîëëîèäûí æèæèã õýñã¿¿ä óäààíäàà õîîðîíäîî íèéëæ àìàðõàí òóíàæ áîëîõ ìýò ñàíàãäàâ÷ òýäãýýð íü öàõèëãààíû èæèë áèø öýíýãòýé áàéõ òóë áèå áèåý ò¿ëõýí îðøèí. Òºñººëæ ¿çýõýä òàõèàíû ºíäºã, öàðäóóë çýðãèéã óñàíä õèéæ ñàéí õóòãàâàë êîëëîèä áîëíî. Öèòîïëàçì êîëëîèä øèíæ ÷àíàðòàé áàéõ íü ýñèéí àìüäðàëä àìèí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Êîëëè¿èäûí òýð æèæèã îëîí õýñã¿¿ä òóñ á¿ðäýý òîõèðñîí çîõèõ

õýìæýýíèé ãàäàðãóóòàé áàéõ áºãººä íèéòäýý íèëýýä òîì ãàäàðãóóã áèé áîëãîæ òýãñíýýðýý ãàäààä îð÷èíòîé õàðüöàõ òàëáàé èõñýí ôèçèê õèìèéí ÿíç á¿ðèéí ïðîöåññ ÿâóóëäàã þì. Èéì ó÷ðààñ ýñèéí öèòîïëàçìûí º÷¿¿õýí õýñýã íü ÿíç á¿ðèéí ïðîöåññ ÿâóóëæ íýëýýä òîì ãàäàðãóóòàé áàéäàã þì. Öèòîïëàçìûí êîëëîèä øèíæ ÷àíàðòàé áàéñíààñ þóíû óðüä àäñîðáöèé áèé áîëíî. Àäñîðáöèé áèé áîëîõîä íýãýí òºðëèéí áîäèñóóä íºãºº áîäèñûí ãàäàðãóóä òóíàæ Ẻãíºðºí öóãëàðäàã þì. Öèòîïëàçìûí êîëëîèä æèæèã õýñã¿¿ä ººðòºº èõ õýìæýýíèé óñûã øèíãýýõ ÷àäâàðòàé (ãèäðîôèë ÷àíàð) áàéäàã. Óñ øèíãýñíýýñ êîëëîèäûí õýñã¿¿ä õººæ òîìðîõ áîëîâ÷ òýð íü óñíààñ òóñãààðëàãäñàí õýâýýð áàéíà. Èéìýýñ öèòîïëàçìûí îíöãîé íýã øèíæ ÷àíàð áîë óñòàé õîëèëääîãã¿é ÷àíàð áîëíî. Ýíý ÷àíàð áîë ýñèéí àìüäðàëä ìàø ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë þì. Öèòîïëàçì óñòàé õîëèëäîõã¿é øàëòãààíûã îäîî ¿åä ÿâ öàâ òîäîðõîéëîîã¿é áîëîâ÷ öèòîïëàçì óñàíä óóñàõã¿é íèìãýí äàâõàðààãààð á¿ðõýãäñýí áàéäàã áîëîâ óó? ãýæ òààâàðëàäàã áàéíà. Ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàä õýäèéãýýð óñ çîíõèëîõ õóâèéã ýçýëäýã áîëîâ÷ òýð íü æèðèéí øèíãýíòýé àäèëã¿é þì. Åðäèéí øèíãýíýýñ ïðîòîïëàçì íèëýýä ÿëãààòàé áàéäàã. Óñ èõ áàéâàë ïðîòîïëàçìûí íààëäàíãè ÷àíàð èõ áîëäîã áºãººä èéì ÷àíàð áóñàä åðäèéí øèíãýí¿¿äýä áàéäàãã¿é. Ïðîòîïëàçì, õýäèéãýýð õàãàñ øèíãýí óÿí õàòàí ÷àíàðòàé, ñóíãàæ òàòàõàä íàðèéí óòàñ ìýò áîëòëîî òàñðàõã¿é. Õàðèí æèðèéí øèíãýí¿¿ä óÿí õàòàí ÷àíàðã¿é òóë ñóíàõã¿é æèðèéí øèíãýí¿¿äýýñ îíöãîé ïðîòîïëàçìûí äýýðõ øèíæ íü êîëëîèäûí æèæèã õýñã¿¿äèéí õîîðîíä ÿìàð íýã õîëáîî ¿¿ñãýí ïðîòîïëàçìä òîäîðõîé á¿òýö áèé áîëãîíî. Èéì ó÷ðààñ ïðîòîïëàçì øèíãýí ç¿éë ìºí áîëîâ÷ áóñàä øèíãýí¿¿äýýñ ýðñ ÿëãàãäàõ òóí íàðèéí á¿òýöòýé áàéõ áºãººä òýð íü ýñèéí õºãæèë ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºæ áàéäàã þì.

Ïðîòîïëàçìûí íàðèéí á¿òýö òýð ÷ áàéòóãàé ò¿¿íèé äàâõàðãà òóñ á¿ð õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Ýíý íü þóíû ºìíº àìüä ýñýä àìüä ïðîòîïëàçìûã á¿ðýëä¿¿ëýã÷ áîäèñóóä õîîðîíäîî õèéãýýä ãàäààä îð÷íîîñ îðæ èðæ áàéãàà áîäèñóóäòàé õàðèëöàí ¿éë÷èëãýýòýé áàéäãààðàà òàéëáàðëàãäàíà.

Öèòîïëàçì õýäýí äàâõàðààñ òîãòîõ áºãººä äàâõàðãóóäûí òîî ýñèéí çàëóó õºãøèíººñ øàëòãààëàí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Çàëóó ýñèéí öèòîïëàçì õî¸ð äàâõàðãàòàé õºãøèí ýñèéõ ãóðâàí äàâõàðãàòàé áîëíî. Öèòîïëàçìûí õàìãèéí ãàäíà òàëûí íèìãýí õàëüñàí äàâõàðãèéã ïëàçìîëåìì ãýæ íýðëýíý. Ïëàçìîëåìì áîë öýãëýã á¿òýöã¿é áºãººä ýñèéí á¿ðõ¿¿ë õàëüñòàé øóóä õèëëýíý.

Õî¸ðäóãààð äàâõàðãûã ìåçîïëàçì ãýæ íýðëýíý. Ýíý íü ïðîòîïëàçìûí òîãòîöûí ¿íäñýí õýñýã áºãººä öýãëýã á¿òýöòýé áîëíî. Öèòîïëàçìûí ãóðàâäóãààð äàâõàðãûã òîíîïëàñò ãýæ íýðëýíý. Òîíîïëàñò áîë öèòîïëàçìûí õàìãèéí äîòóóð îðøèõ íèìãýí õàëüñ òóë ýñýä áàðàã áàéõã¿é þì. Õàðèí ýñ õºãøèðºõ äóñàì õîîñîâ÷ áèé áîëæ ò¿¿íýýñ öèòîïëàçì íü òîíîïëàñò ãýãäýõ ýíýõ¿¿ íèìãýí õàëüñààð òóñãààðëàãäàíà.

Ýñèéí öèòîïëàçì èéìýðõ¿¿ íýä õýä õýäýí äàâõàðãààñ á¿ðääýã íü ýñèéí àìüäðàëä ÷óõàë à÷ òóñòàé þì. Èéì îëîí äàâõàðãà áàéñíààñ öèòîïëàçì õàãàñ íýâòð¿¿ëýõ ÷àíàð á¿õèé áàéíà. ¯¿íä öèòîïëàçìûí äàâõàðãóóä çàðèì áîäèñûã àìàðõàí íýâòð¿¿ëýõ áîëîâ÷ çàðèìûã äóðã¿éõýí áóþó îãò íýâòð¿¿ëäýãã¿é. ªºðººð õýëáýë öèòîïëàçì òýð á¿õ áîäèñûã íýâòð¿¿ëýõã¿é õàðèí òýäãýýðýýñ çàðèìûã íü ñîíãîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé þì. Öèòîïëàçìûí ýíý ÷àíàð (õàãàñ íýâòð¿¿ëýã÷) ýñèéí áîäèñûí ñîëèëöîë òóðãîð ïëàçìîëèçûí ¿çýãäýëä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Ýñèéí àìüäðàëûí ÿâöàä öèòîïëàçì ÿìàð ÷ ººð÷ëºëò õóâèðàëã¿é îðøèõ òîãòìîë øèíæ ÷àíàðòàé áóñ, ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºæ áàéäàã þì.

Öèòîïëàçìûí àìüäðàõ ÷àäâàð ãàäààä îð÷íû îëîí íºõöºëººñ õàìààðíà. Èõ õàëóóí áóþó õ¿éòýí áàéõ ÿâäàë íü öèòîïëàçìä ìóóãààð íºëººëºí ¿õ¿¿ëäýã þì. Åð íü öèòîïëàçì óóðãèéí áîäèñûí íàéðëàãàòàé òóë èõ õàëáàë àìàðõàí á¿ëýãíýíý.

50-60 ãðàäóñ õ¿ðòýë õàëààõàä öèòîïëàçì ¿õýõ áîëîâ÷ çàðèì íýã áèå ìàõáîäü 90 ãðàäóñûí õàëóóíûã òýñâýðëýäýã þì. Çàðèì ñïîðóóä 100 ãðàäóñûí õàëóóíûã, 200 ãðàäóñûí õ¿éòíèéã òýñâýðëýæ ÷àääàã áàéíà. ̺í òîäîðõîé õýìæýýíèé êîíöåíòðàöè á¿õèé õèìèéí ÿìàð íýãýí áîäèñîîð ¿éë÷èëýõýä öèòîïëàçì àìàðõàí ¿õíý.

Ýñèéí ïðîòîïëàçìûí êîíöåíòðàöè (ºòãºí, øèíãýí, õàòóó, 纺ëºí ÷àíàð) ÿíç á¿ð áàéäàã. Øèíýýð ¿¿ñ÷ ºñºæ áàéãàà ¿ðèéí ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàò 50-80% óñ áàéõ òóë ïðîòîïëàçì íÿëöãàé øèíãýí áàéäàëòàé áàéíà. Õàðèí ã¿éöýä áîëîâñîðñîí (õàòñàí) ýñèéí ïðîòîïëàçì õàòóó áàéäàëòàé áàéõ áºãººä ýíý ¿ðýíä 10-15% èàñ õýòðýõã¿é óñ áàéäàã. Ãýâ÷ ïðîòîïëàçì øèíãýíýýñ õàòóó áàéäàëä, õàòóóãààñ øèíãýí áàéäàëä òóñ òóñ øèëæäýã þì. Æèøýýëáýë ¿ðèéã óñàíä äýâòýýâýë õººæ òîìðîõ íü õàòóó áàéäàëä áàéñàí ïðîòîïëàçì øèíãýí áàéäàëä øèëæèæ áóé ¿çýãäýë äàðóé ìºí.

Ïðîòîïëàçìûí õàòóó, øèíãýí ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí áàéäàë íü ò¿¿íèé õàëóóí õ¿éòíèéã òýñâýðëýõ ÿâäàëä èõýýõýí íºëººòýé. Æèøýýëáýë: õóóðàé ¿ðèéã 80-100 ãðàäóñ õ¿ðòýë õàëààõàä óðãàõ ÷àäâàðàà àëäààã¿é áàéäàã áîë óðãàæ áàéãàà ¿ðèéã (èéì ¿ðèéí ïðîòîïëàçì øèðãýí áàéäàëòàé áàéíà) 50-60 ãðàäóñ õ¿ðòýë õàëààâàë ýñèéí ïðîòîïëàçì ¿õíý.

Íýãýí ýñèéí äîòîð îðøèõ ïðîòîïëàçì ãàäóóðàà ýñèéí õàëüñààð á¿ðõýãäñýí áàéõ òóë áóñàä ýñ¿¿äèéí ïðîòîïëàçìòàé ÿìàð ÷ õîëáîîã¿é òàñàðõàé ìýò áîäîãäîíî.

Ýíý áîë òèéì áèø, àìüä ýñ¿¿äèéí ïðîòîïëàçì õîîðîíäîî ïëàçìîäåñìà ãýæ íýðëýãäýõ íàðèéí óòàñ ìýò ïðîòîïëàçìûí õýñãýýð õîëáîîòîé îðøäîã áàéíà.

Ïðîòîïëàçì õèìèéõýý øèíæ ÷àíàðààð íèëýýí íàðèéí áºãººä ýñ òóñ á¿ðä ºâºðìºö îíöëîãòîé ÿíç á¿ðèéí áîäèñûí íèéëìýë áîäèñ áàéäàã þì. Ò¿¿íèé íàéðëàãàä îðãàíèê, îðãàíèê áóñ (ýðäýñ áîäèñ) áîäèñóóä îðîëöîõîîñ ãàäíà èõýýõýí õýìæýýíèé óñ áàéíà. ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàä óñ ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé áàéõ áîëîâ÷ èõýâ÷ëýí ººðèéõºº (ïðîòîïëàçì) æèíãèéí 60-80% õóâèéã ýçýëíý. Ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàä áàéãàà îðãàíèê íýãäëèéí 50-èàñ äýýø õóâèéã óóðàã ýçýëäýã þì. Óóðãèéí ìîëåêóëä í¿¿ðñòºðºã÷ (50,7-55%), óñòºðºã÷ (6,7-7,3%), àçîò (15.4-19,3%), õ¿÷èëòºðºã÷ (19,1-23,7%), ôîñôîð (0,0-0,5%), õ¿õýð (0,4-1,5%) òóñ òóñ îðîëöñîí áàéíà. Ýñèéí ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàíä áàéãàà óóðãèéã îðóóëãà áîäèñûí (òýð íü ìºí óóðàãò íýãäýë¿¿äòýé áàéäàã þì.) óóðãààñ ÿëãàõûí òóëä ¿íäñýí óóðàã ãýæ íýðëýäýã þì. Æèøýýëáýë áàéöààíû íàâ÷íû öèòîïëàçìûí õóóðàé áîäèñûí 63,1 õóâèéã óóðàãò áîäèñ ýçýëíý. Óóðãààñ ãàäíà ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàä í¿¿ðñ óñ ººõ òîñëîãèéí áîäèñ îðîëöîíî. ̺í ýäãýýðýýñ ãàäíà íàðèéí íàéðëàãàòàé òîñîðõóó áîäèñ áîëîõ ëèïîèä öèòîïëàçìûí íàéðëàãàä òîõèîëääîã þì. Ëèïîèä áîë ïðîòîïëàçìûí ãàäíà äàâõàðãà ïëàçìîëåììûí íàéðëàãàä îðîëöäîã, óñàíä óóñäàãã¿é áîäèñ òóë ãàäíà îð÷íîîñ ýñýä øèì òýæýýë íýâòðýí îðîõîä à÷ òóñòàé áàéäàã þì. ¯¿íä óñàíä óóñàõã¿é ÿíç á¿ðèéí áîäèñóóä ëèïèîäèä óóñ÷ ÷àäñàíààñ ýñèéí õàíûã íýâòëýí îðíî. Ïðîòîïëàçìûí õèìèéí íàéðëàãà òîãòìîë áàéõã¿é ººð÷ëºãäºæ áàéäàã þì. Ïðîòîïëàçì ººðèéíõºº çàðèì áàéäëààð õàòóó áèåòýé òºñòýé áàéíà. ¯ð ã¿éöýä áîëîâñðîõûí õàìòàä óñàà àëäàæ õàòóó áîëäîã þì. Ýíý ¿åä ïðîòîïëàçì íü ìºí õàòóóðàõ áîëîâ÷ àìüäðàõ ÷àäâàðàà àëääàãã¿é áîëíî. Áîëñîí ¿ðèéã óñàíä äýâòýýãýýä äóëààí ãàçàð áàéëãàâàë õººæ, öèòîïëàçì ººð÷ëºãäºí øèíãýí áàéäàëòàé áîëíî.

Áººì. Áººì áîë ïðîòîïëàñòûí ¿íäñýí õýñýã áºãººä àìüä ýñ á¿ãäýä îðøèíî. Èõýâ÷ëýí ýñ á¿ðä íýã Ẻì áèé. Çàðèì óðãàìàëä õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ îëîí Ẻìòýé ýñ¿¿ä (캺ã, çàìãóóä) òîõèîëääîã þì. Ãýâ÷ áàêòåðè, çàìàãò Ẻì íü òîäîðõîé áóñ îãò ¿çýãäýõã¿é ÿâäàë ¿çýãäýíý. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýäãýýð óðãàìëûí Ẻìèéã òàðõàé áóòàðõàé îðøäîã þì ãýæ òàéëáàðëàõ áîëæýý. Áººì áîë ïðîòîïëàçìûã áîäâîë òèéì èõ òóíãàëàã áóñ áºãººä ãîë òºëºâ Ẻðºíõèé áóþó çóóâàí õýëáýðòýé áàéíà. Ãýâ÷ çàðèì óðãàìëûí ýñèéí Ẻì íàðèéí óðò ýñâýë ìóøãèðñàí ñàëààëñàí òîõèîëäîíî. Ýñèéí Ẻìèéí õýëáýð ä¿ðñ òýðõ¿¿ ýñèéí íàñíû

áàéäëààñ øàëòãààëíà. Çàëóó ýñ¿¿ä èõýâ÷ëýí Ẻðºíõèé Ẻìòýé õºãøèí ýñýä çóóâàí áóþó òàâãàí õýëáýðòýé áîëäîã þì.

Áººìíèé õýìæýý æèãäã¿é, õºãöíèé 캺㿿äèéí Ẻì äºíãºæ 1-2,5 ìêì áàéõàä õàìãèéí òîì Ẻì 1,5 ìì õ¿ðíý. Áººìèéí îðøèëò ýñèéí äîòîð ÿíç á¿ð áàéíà. Çàëóó ýñ¿¿äèéí Ẻì ãîë òºëºâ òºâèéí õýñýãò îðøèæ ò¿¿íèé õºãøèð÷ õîîñîâ÷ ¿¿ñýõèéí õàìò ò¿ëõýãäýí õàíà óðóóãàà îéðòîíî. Çàðèì ¿åä ýñèéí Ẻì èõýýõýí õºäºëíº. ßëàíãóÿà ýñèéí õàíà ãýìòýæ øàðõëàõ áóþó ýñâýë ò¿¿íèé çóçààðàëò ÿâàãäàõàä òýð õàâüöàà Ẻì î÷ñîí áàéäàã. Áººì áîë ýñèéí àìüäðàëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Áººìèéí àæèëëàãàà íýëýýí íàðèéí áºãººä òýð íü öèòîïëàçìûí õàìò ýñèéí ¿éë àìüäàðëûã æîëîîääîã þì. Áººìã¿é ýñ áàðàã áàéõã¿é, çºâõºí õºõ-íîãîîí çàìàã, áàêòåðè ìýòèéí á¿ä¿¿ëýã äîîä óðãàìëóóäûí ýñýä áººì ¿ã¿é áºãººä Ẻìèéí ¿¿ðãèéã äàí ãàíö ÄÍÕ óòàñ ã¿éöýòãýäýã áàéíà. ªíãºðñºí çóóíû 90-èýä îíû ¿åä îðîñûí ýðäýìòýí ïðîôåññîð È.È.Ãåðàñèìîâ Spirogóra çàìãèéí Ẻì ýñèéí àìüäðàëä ÷óõàì þó õèéæ áàéäãèéã ñóäàëæýý. È.È.Ãåðàñèìîâ ÿíç á¿ðèéí àðãûã õýðýãëýæ Ẻìã¿é, õîñ Ẻìòýé ýñ¿¿äèéã ãàðãàí àâ÷ýý. Ýíýõ¿¿ ãàðãàæ àâñàí Ẻìã¿é ýñýä õóâààãäëûí ïðîöåññ åð áóñûí ÿâàãäñàíààñ ãàäíà òýð ýñ öààø ºñºõºº áîëüæ, îðãàíèê íýãäýë ¿¿ñãýõ ÷àäâàðàà àëäàí áîäèñûí çàäàðëûí ïðîöåññ õýòýð÷ ñ¿¿ëäýý ¿õæýý. Çàðèì ýñýä öàðäóóë ¿¿ñ÷ áàéñàí áîëîâ÷ áàñ ë ÿëãààã¿é ¿õñýí áàéíà. Õàðèí õîñ Ẻìòýé áîëñîí ýñ õóðäàí ºñºæ òîì áîëæýý. Áººìã¿éãýýð ýñèéí öèòîïëàçì àìüäðàõã¿éí íýãýí àäèë öèòîïëàçìã¿éãýýð Ẻì àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é. Áººìèéí õóâààãäàë ÿâàãäñàíû äàðàà ýñèéí õóâààãäàë ÿâàãäàíà. Ïðîòîïëàçìààñ Ẻì øèíýýð ¿¿ñýõã¿é. Øèíý Ẻì çºâõºí õóó÷èí áàéñíààñàà ¿¿ñíý (ýõ ýñýýñ õóâààãäëûí çàìààð). Áººì áîë ýñèéí àìüäðàëä àìèí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ó÷ðààñ ºñºëò, áîäèñûí ñîëèëöîë, ýñýä õàëüñ áóé áîëîõ, ýñèéí õóâààãäàë çýðýã ÷óõàë ïðîöåññóóä çààâàë ò¿¿íèé îðîëöîîòîé ÿâàãääàã áèëýý. Áººì õèìèéí íàéðëàãààðàà ïðîòîïëàçìòàé òºñòýé áîëîâ÷ ò¿¿íä íóêëåîïðîòåéä ãýæ íýðëýãäýõ îíöãîé øèíæ ÷àíàðòàé óóðàã áàéäàã áîëîé. Íóêëåîïðîòåéä-óóðãèéí íàéðëàãàä óñòºðºã÷, õ¿÷èëòºðºã÷, í¿¿ðñòºðºã÷, àçîò õ¿õðýýñ ãàäíà ôîñôîð îðîëöäîã þì. Íóêëåîïðîòåéäûí íàéðëàãàä òèìîíóêëåéíû õ¿÷èë îðîëöîíî. Òèìîíóêëåéí õ¿÷èë çºâõºí Ẻìèéí íàéðëàãàä îðîëöîõ áºãººä ò¿¿íèé õóâààãäàõ ïðîöåññò ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Áººì ôèçèê-õèìè øèíæýýðýý êîëëèîä ñèñòåì áºãººä ïðîòîïëàçìûã áîäâîë àðàé ºòãºí êîíñèñòåíöèòýé þì. Áººì ãàäíà òàëäàà õàëüñòàé áàéíà. ̺í ò¿¿íèé äîòîð íýã áóþó õýä õýäýí Ẻìõºí áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ Ẻì õàëüñ, Ẻìèéí øèíãýí îð÷èí, Ẻìõºí ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý. Áººìèéí ýäãýýð á¿ðäýë õýñãèéã òóñãàé áóäàã÷ áîäèñîîð áóäààä áè÷èë õàðóóðààð õàðàõàä òîäîðõîé ¿çýãäýíý. Áººìèéí õàëüñ ò¿¿íèé òàéâàí áàéäàëòàé áàéõàä ïðîòîïëàçìààñ òóñãààðëàæ, õóâààãäëûí ¿åä àëãà áîëîîä õóâààãäàæ äóóñàõûí çýðýãöýýãýýð äàõèí áóé áîëíî. Áººìèéí øèíãýí îð÷íûã êàðèîïëàçì áóþó Ẻìèéí ïëàçì ãýæ íýðëýíý. Êàðèîïëàçì íü õðîìàòèí Ẻìèéí ø¿¿ñ ãýäýã õî¸ð ¿íäñýí ç¿éëýýñ á¿ðäýíý. Õðîìàòèí æèæèã öýãëýã á¿òýöòýé, àìàðõàí áóäàãääàã áîäèñîîñ òîãòîíî. Õðîìàòèíû öýãëýã¿¿ä õîîðîíäîî íàðèéí óòñààð õîëáîãäîí õðîìàòèíû òîð ¿¿ñãýõ áºãººä òýäãýýðèéí äóíäàõ çàéä Ẻìèéí ø¿¿ñ áàéíà. Õðîìàòèíû íàéðëàãà íèëýýí íàðèéí áîäèñîîñ òîãòñîí óóðàã îðîëöîíî. Áººìèéí ø¿¿ñ, õðîìàòèíûã áîäâîë øèíãýõýí áºãººä áóäàã÷ áîäèñîîð ¿éë÷ëýõýä ºí㺺 õóâèðãàäàãã¿é áîëíî. Õðîìàòèíóóä Ẻìèéí ø¿¿ñýí äîòîð õºâñºí áàéäàëòàé îðøèíî. Áººìèéí äîòîð ò¿¿íèéã áîäâîë àðàé õàòóó êîíñèñòåíö á¿õèé Ẻìõºí áàéðëàíà. Áººìõºí ãîëäóó Ẻðºíõèé öàãèðàã õýëáýðòýé áºãººä ãýðýë ñàéí õóãàëäàã ó÷èð ÿìàð ÷ áóäëàãà øààðäàõã¿é ñàéí õàðàãäàíà. Áººìõºí ýñèéí àìüäðàëä ÷óõàì ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áîëîõûã ñàéí ìýäýýã¿é áàéãàà þì. Ãýâ÷ òýð íü ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàíû óóðàã áèé áîëîõîä îðîëöäîã õýìýýí ¿çäýã.

Áººì ýñèéí äîòîð ÿâàãääàã áîäèñûí ñîëèëöëûí ïðîöåññûã èäýâõæ¿¿ëäýã ÿíç á¿ðèéí ôåðìåíò¿¿äèéã ÿëãàðóóëíà. Áººì òàéâàí áàéõäàà ãàäíà òàëààðàà ïðîòîïëàçìààð á¿òýí õ¿ðýýëýãäñýí áàéõ áîëîâ÷ ò¿¿íòýé õîëèëäîæ õóòãàëääàãã¿é þì. ̺õëºã¿¿ä. Íîãîîí óðãàìëûí ýñèéí îíöëîã áîë ìºõëºã¿¿äòýé ÿâäàë þì. Õºõ-íîãîîí çàìàã, áàêòåðè, ñàëñò, 캺ã, ìºí çàðèì íýã ïàðàçèò àìüäðàëòàé óðãàìëûí ýñýä ìºõëºã áàéõã¿é. ̺õëºã áîë çºâõºí óðãàìëûí ýñýä áàéäàã, àìüòíû ýñýä áàéäàãã¿é. Ýíý áîë óðãàìàë, àìüòàí õî¸ðûí ýñèéí ãîë ÿëãàà þì. Óðãàìëûí ýñýä ìºõëºã áàéãàà íü ò¿¿íèé õîîëëîõ îíöëîãòîé øóóä õîëáîîòîé áîëíî. ̺õëºã ïðîòîïëàçìûí äîòîð ¿çýãäýõ áºãººä îð÷èí òîéðíûãîî áîäâîë íýëýýä íÿãò êîíñèñòåíöèòàé ó÷ðààñ áè÷èë õàðóóðààð ¿çýõýä òºâºãã¿é áàéäàã. ̺õëºã ãýäýã áîë ïðîòîïëàçìûí äîòîð îðøèã÷, ôèçèê-õèìè ÷àíàðààð ò¿¿íòýé òºñòýé óóðàã, ëèïîéäûí æèæèã öîãöñóóäûã õýëæ áàéãàà þì. ̺õëºã¿¿ä ºñºõ, ¿ðæèõ ÷àäâàðòàé. ̺õëºã ìºõëºãººñºº õóâààãäëûí çàìààð ¿¿ñíý. Òýäãýýð íü ºíãº, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õýëáýð ä¿ðñ, õýìæýýíèé õóâüä àäèëã¿é áàéäàã. ̺õëºã, ïðîòîïëàçìûí õàìò ýñèéí äîòîð õºäëºí ÿâíà. ̺õëºã¿¿ä ººð ººð ºíãèéí ïèãìåíò¿¿äòýé áàéäãààñ îëîí ÿíçûí ºíãºò ìºõëºã òîõèîëäîíî. Íýã ýñèéí äîòîðõè ìºõëºã¿¿äèéí òîî òîãòìîë áèø (èõýâ÷ëýí 20-50 øèðõýã) áàéíà. Íýã ýñò äîîä çàðèì óðãàìëûí áèå ìàõáîäèä ãàíö øèðõýã áàéõ ÿâäàë òîõèîëäîíî. ̺õëºã¿¿ä ãîë òºëºâ çýýðýíöýã õýëáýðòýé áàéíà. Íîãîîí ìºí ºíãºã¿é ìºõëºã¿¿äèéí õýëáýð ãîëäóó òîãòìîë áºãººä çàìàãò ñàâõàí, óõàãäñàí, ç¿ðõýí, àÿãàí ãýõ ìýò îëîí õýëáýðòýé òîõèîëäîæ áîëîõ þì. ¯ðò äýýä óðãàìëóóäûí ìºõëºã äóíäæààð 5 ìêì îð÷èì õýìæýýòýé. ̺õëºã á¿ð ñòðîìà ãýæ íýðëýãäýõ ºíãºã¿é ïðîòîïëàçìûí ç¿éë, ïèãìåíò ãýã÷ áóäàã÷ áîäèñîîñ á¿ðäýíý. Õýðýâ ò¿¿íèé áóäàã÷ áîäèñûã àâ÷èõâàë ñòðîìà íü ººðèéí õýëáýðýý õàäãàëàí ¿ëäýíý. Óðãàìëûí ýñýä òîõèîëäîõ ìºõëºãèéã, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õýëáýð ä¿ðñèéí õóâüä ãóðâàí òºðºë áîëãîíî. ¯¿íä: õðîìîïëàñò (øàð, õ¿ðýí, óëààí ìºõëºã¿¿ä), õëîðîïëàñò (íîãîîí ìºõëºã), ëåéêîïëàñò (ºíãºã¿é ìºõëºã) ãýõ ìýò (3-ð çóðàã).

â

À

3-ð çóðàã. ßíç á¿ðèéí ìºõëºã¿¿äÀ. Äîëîîãîíûí æèìñíèé ýñèéí õðîìîïëàñòèä (1. Õðîìîïëàñòûí ìºõëºã 2. Áººì 3. Ýñèéí õàíà) Á. Õºâäèéí íàâ÷íû ýñèéí õëîðîïëàñòèä (1. Ïàðåíõèìè ýñ 2. Ïðîçåíõèìè ýñ 3. Õëîðîôèëëûí ìºõëºã) Â. Íîãîîí ñ¿ëæãýíèéí íàâ÷íû ýïèäåðìèéí ýñèéí ëåéêîïëàñòèä (1.

1. Õëîðîïëàñò (õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãòýé) áîë íîãîîí ºíãºòýé. Ïëàñòèäàä õëîðîôèëë ãýäýã ïèãìåíò øèíãýí ó÷èð íîãîîí ºíãºòýé áîëæýý. Õëîðîïëàñò á¿õ íîãîîí óðãàìàëä çàéëøã¿é áàéõ áºãººä ò¿¿íèé äîòîð óðãàìëûí ãàéõàìøèãò ÷àíàð áîëîõ ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ ÿâàãäàíà. Ãàçðûí õºðñíººñ àâñàí óñ, àãààðààñ àâñàí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéòýé íýãäýí íàðíû ãýðëèéí íºëººíä ÿâàãäàõ îðãàíèê áîäèñóóäûí íàðèéí ïðîöåññûã ôîòîñèíòåç ãýõ áºãººä òýð íü ÷óõàìõ¿¿ óðãàìëûí õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãò ÿâàãääàã þì. Äýýä óðãàìëûí íîãîîí õëîðîôèëëûí íîãîîí õýëáýðýýðýý ëèíç øèë ìýò, õàæóóãààñàà çóóâàí äóãóé áàéäàã þì. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã äóíäæààð 4-9 ìêì ãîë÷òîé áàéäàã. Íýã ýñýíä 50 õ¿ðòýë øèðõýã õëîðîïëàñò áàéíà. Çàðèì óðãàìëûíõ Ẻðºíõèé áóþó ýýð¿¿ë õýëáýðòýé ÷ òîõèîëäîíî. Çàìãèéí õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã îëîí ÿíçûí (òóóç, õàâòãàé, àÿãà ãýõ ìýòèéí) õýëáýðòýé, ò¿¿íèéã õðîìîòîôîð ãýæ òóñãàé íýðëýíý. Óðãàìàë ýíýõ¿¿ ïëàñòèäààñ áîëæ íîãîîí ºíãºòýé áàéíà. Õëîðîïëàñò óðãàìëûí èø, íàâ÷ ìýòèéí âåãàòàòèâ (óðãàë) ýðõòýíä ýëáýã àæãóó. Ãýâ÷ óðãàìëûí ¿ð áîëîí ìîäëîã õýñýãò ÷ ¿çýãäýõ ÿâäàë áàéäàã (íèìáýã). Íîãîîí ïèãìåíò õëîðîôèëë, õëîðîïëàñòûí ñòðîìûã øèíãýýñíýýñ èõ íàðèéí íàéðëàãàòàé áîëäîã. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã èõýâ÷ëýí äºðâºí ç¿éëèéí ïèãìåíòòýé áàéäàã. ¯¿íä: à áà á ãýñýí õî¸ð õëîðîôèëë áàéõààñ ãàäíà êàðîòèí, êñàíòîôèëë ãýäýã ïèãìåíò¿¿ä áàéäàã áîëíî. Õëîðîôèëë à ãýäýã ïèãìåíò õºõºâòºð òóÿàòàé õëîðîôèëë á íü øàðàâòàð òóÿàòàé áàéäãèéã øèíæëýí òîäîðõîéëæýý (Ì.Ñ.Öâåò.). Êàðîòèí óëáàð øàð, ÿãààí ºíãºòýé, êñàíòîôèëë àëòàí øàðãàë ºíãºòýé þì. Õëîðîôèëë áîë õèìèéí á¿òöýýðýý öóñíû áóäàã÷ áîäèñ ãåìîãëîáèíòàé òºñòýé íýëýýí íàðèéí á¿òýöòýé áàéäàã áîëíî. à õëîðîôèëëûí õèìèéí òîìü¸î Ñ55Í72Î5N4Mg á õëîðîôèëëûõ Ñ55Í70Î6N4Mg þì. Óðãàìàëä à, á õëîðîôèëë íºãºº êàðîòèí, êñàíòîôèëë õî¸ðûã áîäâîë àðàé èõ áàéäàã àæýý. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã íàðíû ãýðëèéí õ¿÷èéã ìýäðýõ ÷àäâàðòàé ó÷ðààñ ãýðëýýñ áîëæ ýñèéí äîòîð èéø òèéø õºäºëíº. Õóðö ãýðýëòýé ¿åä õëîðîïëàñò ýñèéí äîòîð òàëûí õàíà óðóó ÿâæ, ãýðýë áàãàòàé áîë ãàäààä õàíà óðóó îéðòîíî. Õëîðîïëàñòûí õëîðîôèëë ïèãìåíò çºâõºí íàðíû ãýðýëä áèé áîëäîã þì. Õëîðîïëàñò åðäèéí õóâààãäëûí çàìààð ¿ðæèíý. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãò ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ ÿâàãäàõàä í¿¿ðñ-óñ áèé áîëîí ò¿¿íýýñ öàðäóóë [Ñ6Í10Î5] h ¿¿ñíý. ¯¿ññýí öàðäóóëûí çàðèì õýñýã õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãò ¿ðëýí õýëáýðòýéãýýð õàäãàëàãäñàí áàéäàã. 2. Õðîìîïëàñò. Ýíý íü øàð áóþó ÿãààí, óëààí ºíãºòýé. Õðîìîïëàñò (ñàâõàí) ãóðâàëæèí õýëáýðòýé ó÷ðààñ áóñàä ìºõëºã¿¿äýýñ ãîö ÿëãàãäàíà. Õðîìîïëàñòûí ºí㺠ººðòºº áàéãàà ïèãìåíòýýñ õàìààðíà. Õýðýâ êàðîòèíòîé áàéâàë õðîìîïëàñò ÿãààí ºíãºòýé, êñàíòîôèëë áàéâàë øàð ºíãºòýé áàéíà. Õðîìîïëàñò èõýâ÷ëýí óðãàìëûí öýöãèéí äýëáýý èõýâ÷ëýí, ¿ð æèìñýíä áàéõ áîëîâ÷ õàÿà ¿íäñýí ÷ ¿çýãäýíý. Æèøýýëáýë: íîõîéí õîøóó, óëààí ëîîëèéí æèìñ óëààí ºíãºòýé, øàð ëóóâàíãèéí ¿íäýñ øàð áàéäàã çýðýã íü õðîìîïëàñòàãóóëæ áàéãààãààñ áîëæ áàéíà. Õðîìîïëàñòûí à÷ààð òîä ãàíãàí ºíãºòýé (øàð, ÿãààí, óëààí) áîëñîí óðãàìëûí öýöýã, ¿ð æèìñèéã øàâüæóóä àëñàà õàðæ öóãëàí òýäãýýðèéã òàðààäàã áàéíà . Åð íü îëîí óðãàìàë äîòãîîñ òîä ñîäîí ºíãèéí öýöýã, ¿ð æèìñò óðãàìëûã øàâúæ øóâóó àìàðõàí ÿëãàæ õàðààä î÷íî. Ýíý ÿâäàëä õðîìîïëàñòûí ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã þì. Õðîìîïëàñò óðãàìëûí âåãåòàòèâ ýðõòýíä òîõèîëäîõ ÿâäàë õîâîð ¿çýãäýë áèëýý. Çàðèì óðãàìëûí õðîìîïëàñòèä öàðäóóë áàéäàã þì. Õðîìîïëàñò ýñèéí ïðîòîïëàçìûí äîòîð æèãä òàðõàí îðøèõ áîëîâ÷, çàðèìäàà Ẻìèéã òîéðîí õ¿ðýýëñýí áàéõ íü áèøã¿é òîõèîëäîíî. Õðîìîïëàñòûí õýìæýý íü 4-12 ìêì áàéäàã.

3. Ëåéêîïëàñò. Ýíý íü ºíãºã¿é áºãººä íýëýýí æèæèã õýìæýýòýé. Ëåéêîïëàñòèä áîë ãàçðûí õºðñºí äýýðõè çàëóó èø ìº÷ð¿¿ä, ¿íäýñ, ¿ð ãýõ ìýòèéí ýðõòýíä ýëáýã òîõèîëäîíî. Ëåéêîïëàñò ãîë òºëºâ Ẻðºíõèé õýëáýðòýé áºãººä ýñèéí äîòîð Ẻìèéí îéðîëöîî îðøäîã þì. Ò¿¿íèé äîòîð õî¸ðäîã÷ áóþó áýëòãýë öàðäóóë ¿¿ñýí õàäãàëàãääàã ó÷èð õàÿà öàðäóóë ¿¿ñãýã÷ ãýæ íýðëýõ ¸ñîí áèé. Ëåéêîïëàñò õ¿ð÷ èðñýí ãëþêîçûã õóâèðãàí öàðäóóë áîëãîí ¿ðëýí õýëáýðòýéãýýð õàäãàëíà. Ëåéêîïëàñò óðãàìëûí ýðõòýíãèéí ºíãºã¿é õýñýã áîëîí á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä¿¿äýä ýëáýã þì. Òýð íü ýñèéí äîòîð ìàø îëîí áàéõ áºãººä èõ æèæèã õýëáýðòýé ó÷èð òîîëîõîä áýðõøýýëòýé áàéäàã áèëýý. Íýãýí òºðëèéí ïëàñòèäàä ÿìàð íýãýí íºõöºëººñ øàëòãààëàí ººð òºðëèéí áîëîí õóâèðàõ ÿâäàë îëîí ¿çýãäýíý. Æèøýýëáýë: óëààí ëîîëèéí æèìñ áîëîîã¿é ò¿¿õèé áàéõäàà çºâõºí õëîðîôèëëûí ìºõëºãòýé áàéõ òóë íîãîîí ºíãºòýé áàéãààä ààæèìäàà áîëîâñðîõûí õàìò óëààí ºíãºòýé áîëäîã íü õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã ãýðýë, äóëààíû íºõöºëººñ øàëòãààëæ õëîðîïëàñò áîëîí õóâèð÷ áàéãàà õýðýãýý. ̺í òºìñíèé áóëöóó ãàçðààñ èë èë ãàðñàí õýñýãòýý íîãîîðñîí áàéõ íü ýëáýã òîõèîëääîã. Òºìñíèé áóëöóóíä ëåéêîïëàñò èõ áàéõ áºãººä õýðýâ íàðàíä óäààí õóãàöààãààð áàéâàë òýäãýýð íü õëîðîïëàñò áîëîí õóâèðíà. Òºìñíèé íîãîîðñîí áóëöóóã äàõèí øîðîîãîîð áóëâàë ýðãýýä ëåéêîïëàñò áîëíî. Øàð ëóóâàíãèéí ¿íäñýíä õðîìîïëàñò áàéõ òóë óëààí øàð ºíãºòýé áºãººä ò¿¿íèé õºðñíººñ èë ãàðñàí õýñýã íü ìºí ë íîãîîð÷èõñîí ¿çýãääýã íü ìºí ë õðîìîïëàñò íàðíû èë÷èíä õóâèðàí õëîðîïëàñò áîëæ áàéãààã ãýð÷èëíý. Óðãàìëûí ýñýä ïëàñòèäóóä ¿¿ñýõ øàëòãààí íü ñàéí ñóäëàãäààã¿é áàéãàà íü íýëýýí òºâºãòýé àñóóäàë þì. Òýð íü ïðîòîïëàçì, Ẻ캺ñ ¿¿ñ÷ ÷àäàõã¿é íü ìýäýýæ õýðýã þì. Á¿õ òºðëèéí ïëàñòèäóóä õîîðîíäîî õîëáîîòîé, íýã íü íºãººäºº õóâèðäàã áîëîõûã áèä îäîî ìýäëýý. Ïëàñòèäóóä èéíõ¿¿ íýã íýãýíäýý øèëæäýã áîëîõûã áàéãàëü äýýð àìàðõàí àæèæ áîëíî. Á¿õ òºðëèéí ïëàñòèäóóä õóâààãäàõ çàìààð ¿ðæèíý. Æèøýýëáýë: õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã õóâààãäàí õî¸ð áîëîõäîî ýõëýýä ñóíàñàí çóóâàí äóãóé õýëáýðòýé áîëæ äóíäóóðàà íàðèéñàí (íàéìûí òîî õýëáýðòýé áîëîí) òàñàð÷ áèåý äààñàí õî¸ð ìºõëºã áîëäîã. Èõýíõ ýðäýìòäýýñ ïëàñòèäûã õîíäðèîçîìîîñ ¿¿ñäýã õýìýýí ¿çäýã áºãººä çàðèì íü ïðîòîïëàçìûí äîòîð áàéõ ïðîòîïëàñòèä ãýæ íýðëýãäýõ òóñãàé æèæèã ¿ðëýí õýëáýðò ç¿éëýýñ ¿¿ñíý ãýäýã.

Õîíäðèîçîì. Õîíäðèîçì áîë óðãàìàë, àìüòíû ýñèéí ïðîòîïëàçìûí õýñýãò çààâàë òîõèîëääîã óòñàí, ñàâõàí, áóþó ¿ðëýí õýëáýðèéí æèæèã öîãöñóóä áîëíî. Õîíäðèîçîì ôèçèê õèìèéíõýý øèíæýýð ïðîòîïëàçìòàé òºñòýé ç¿éë þì. Òýð íü ÿíç á¿ðèéí õ¿÷èë áîëîí ººõ òîñëîãèéí óóñãàã÷ áîäèñîîð ¿éë÷èëýõýä àìàðõàí ýâäýðíý. Ïðîòîïëàçìûã áîäâîë õîíäðèîçîì íýëýýí íÿãò áàéäàëòàé, ãîëäóó óóðãèéí áîäèñîîñ á¿ðäýíý. Õîíäðèîçîì áàðàã á¿õ óðãàìëûí ýñ¿¿äýä áàéõ áîëîâ÷ õºõ íîãîîí çàìàã, áàêòåðè ìýòèéí çàðèì äîîä óðãàìëóóäàä áàéäàãã¿é þì Õîíäðèîçîì íü ýñèéí äîòîð ÿâàãäàõ áîäèñûí ñîëèëöîë, àìüñãàëàõ ïðîöåññò ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. ̺í ýôèðèéí òîñ, èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ, öàðäóóë çýðýã áîäèñûí õóðèìòëàëä îðîëöäîã áîëîâ óó ãýæ òààâàðëàäàã þì. Àìüä ýñèéí õîíäðèîçîì òîãòìîë õºäºë㺺íòýé áàéíà. Õîíäðèîçîì õóâààãäëûí çàìààð ¿ðæèíý. Ò¿¿íýýñ ìºõëºã¿¿ä ¿¿ñíý. Õîíäðèîçîì ýñèéí ïðîòîïëàçìûí õýñýãò òàðõñàí áàéõ áîëîâ÷ õàÿà Ẻìèéí òîéðñîí ¿çýãäýíý. Ýñèéí äîòîðõ îðóóëãà áîäèñóóä. Ýñèéí ïðîòîïëàñò ººðèéíõºº àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãààíû òóðø ÿíç á¿ðèéí áîäèñóóäûã áèé áîëãîäîã þì. Ýñ îëîí òºðëèéí îðãàíèê íýãäë¿¿äèéã ¿¿ñãýæ òýäãýýðèéã øèíý ýñ áóé áîëîõ, ººðèéí àìüñãàëàõ, íýã áîäèñûã íºãºº áîäèñ áîëãîí õóâèðãàõ çýðýãòýý õýðýãëýíý. Ýäãýýð áîäèñ íü ýñèéí õî¸ðäîã÷ õýñýã áóþó

îðóóëãà áîäèñ áîëíî. Îðóóëãà áîäèñ íü ýñèéí àìüäðàëä äàâ äýýð õýðýãëýãäýõã¿é, ãîëëîõ õýñýã íü áýëòãýë øèì òýæýýë ìàÿãòàé áàéíà. Îðóóëãà áîäèñîíä òàëñò õýëáýðèéí óóðãóóä, òîñëîãèéí áºìáºëºã¿¿ä, öàðäóóëûí ìºõëºã¿¿ä, ñàõàð, ýðäýñ áîäèñûí òàëñòóóä, ýñèéí ø¿¿ñ, ò¿¿íä óóññàí ÿíç á¿ðèéí ýðäýñ äàâñ çýðýã áàãòàíà. Ýäãýýð áîäèñûí èõýíõ õýñýã íü áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñ áàéõ áîëîâ÷ áàãà õýñýã íü óðãàìëûí ÿëãàäàñ áîëíî. Îðóóëàãà áîäèñûã óóñäàã, óóñäàãã¿é ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Óóñäàãã¿é îðóóëãà áîäèñîíä áýëòãýë öàðäóóë, áýëòãýë óóðàã, òîñëîãèéí ç¿éëñ, ýôèðèéí áîäèñ çýðýã áàãòàíà. Óóñäàã îðóóëãà áîäèñò ÿíç á¿ðèéí õ¿÷ë¿¿ä ãëþêîçèä, àëêàëèîä ìýòèéí îëîí áîäèñ áàãòàíà. Îðóóëãà áîäèñ ÿíç á¿ð áîëîâ÷ òýäãýýðèéí äîòðîîñ í¿¿ðñ óñ, óóðàã, ººõ òîñëîãèéí ç¿éë¿¿ä èõýýõýí ýëáýã áàéäàã þì. Í¿¿ðñ óñ. Õèìèéí íàéðëàãà íü õ¿÷èëòºðºã÷, í¿¿ðñòºðºã÷, óñòºðºã÷ îðîëöäîã þì. Í¿¿ðñ óñíû íàéðëàãàíä áàéã÷ õ¿÷èëòºðºã÷ áà óñòºðºã÷èéí õàðüöàà óñíû ìîëåêóëûíõòàé àäèë þì. ªºðººð õýëáýë õî¸ð àòîì óñòºðºã÷ òóñ á¿ðä íýã àòîì õ¿÷èëòºðºã÷ áàéíà. Í¿¿ðñóñ ÿíç á¿ð áàéõ áîëîâ÷ óðãàìàëä ñàõàð, öàðäóóë, ýñëýã áàéäàëòàé ýëáýã òîõèîëäîíî. Í¿¿ðñóñûã ìîíîñàõàðèä (Ñ6H12O6 ), äèñàõàðèä (C12H22O11), ïîëèñàõàðèä (C6H12O5) n ãýæ ãóðàâ õóâààíà. Ìîíîñàõàðò-ãëþêîç, ôðóêòîç, äèñàõàðò-ìàëüòîç, ñàõàðîç, ïîëèñàõàðò-ýñëýã öàðäóóë çýðýã òóñ òóñ áàãòàíà. Óðãàìëûí áèå ìàõáîäèä îðóóëãà áîäèñ õýëáýðòýéãýýð äýýð äóðüäñàí í¿¿ðñ óñíààñ ýëáýã òîõèîëääîã íü öàðäóóë þì. Öàðäóóë áîë óðãàìëûí ìºõëºãò õàäãàëàãäàí îðøèõäîî çóóâàí äóãóé, Ẻðºíõèé, îëîí òàëò, ñàâõàí ãýõ ìýòèéí îëîí ä¿ðñ á¿õèé ¿ðëýí õýëáýðòýé áàéäàã áîëíî. Óðãàìëóóäàä õàäãàëàãäñàí öàðäóóë õýëáýð ä¿ðñýýðýý õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ áîëîâ÷ íýãýí ç¿éëèéí óðãàìëóóäûíõ õîîðîíäîî òºñòýé áàéäàã þì. ªºðººð õýëáýë ç¿éë á¿ðèéí óðãàìàëä õàäãàëàãäñàí áýëòãýë öàðäóóë òîì æèæèã, õýëáýð ä¿ðñýýðýý ÿëãààòàé áàéäàã. Æèøýýëáýë òºìñíèé öàðäóóë íýëýýä òîì õýìæýýòýé, çóóâàí õýëáýð ä¿ðñòýé áàéõàä áóóäàéí öàðäóóë çºâ äóãóé õýëáýðòýé æèæãýâòýð áàéäàã þì (4-ð çóðàã).

Çàðèì óðãàìëûí öàðäóóëûí ìºõëºãèéã òîìðóóëàí õàðàõàä ãàäíà òàëäàà ¿å äîëãèîíòîé áàéäàã. Ýíý äîëãèîí íü óðãàìàë á¿ðèéí öàðäóóëûí ìºõëºãò àäèëã¿é áàéäàã. Æèøýýëáýë òºìñíèé öàðäóóëûí ¿å äîëãèîíû òºâ íü ãîíçãîé äóãóéíõàà øîâõ ¿ç¿¿ðòýé òàëä íü õýëòãèé îðøèõ áºãººä áóóäàéí ¿ðèéíõ äóãóéí áàðàã òºâ äóíä îðøèíî. Öàðäóóëûí ìºõëºãèéã ýíãèéí, õàãàñ íèéëìýë, íèéëìýë õýìýýí ãóðàâ àíãèëíà. Öàðäóóëûí ýíãèéí ìºõëºã áîë äîëãèîíû ãàíö òºâòýé (äîëãèîíû òºâèéã ¿¿ñãýõ òºâ ãýæ íýðëýäýã þì) áàéíà. Õàðèí öàðäóóëûí íèéëìýë ìºõëºãò õýä õýäýí ¿¿ñãýõ òºâ áàéõ áºãººä òýäãýýðèéí òóñ á¿ðèéí ãàäóóð ìºí áèåý äààñàí öàãèðàã äîëãèîíóóäòàé áàéíà.

4-ð çóðàã. Öàðäóóëûí ìºõëºãÀ. Òºìñ Á. Âàíäóé Â.Áóóäàé Ã. Îâú¸îñ

Öàðäóóëûí õàãàñ íèéëìýë ìºõëºãèéí äîëëèîí íü ¿¿ñãýã÷ òºâ (¿¿ñãýã÷ òºâ íü õýä õýä áàéíà) òóñ á¿ðä áàéõààñ ãàäíà òýäãýýðèéã íèéòýä íü ºðººñºí åðºíõèé äîëãèîíòîé áàéíà. Óñàíä öàðäóóë óóñàõã¿é, õàëóóí óñàíä èõýýð õººæ íÿëöãàé æîíõóó ìýò áîëíî. Öàðäóóëûã õ¿÷èë, ø¿ëòèéí óóñìàëä õèéæ õàëààâàë çàäðààä ñàõàð áîëíî. Àìüä ýñèéí äîòîðõè öàðäóóë ÿíç á¿ðèéí ôåðìåíòèéí (ìàëüòîç, àìèëëàç) ¿éë÷èëãýýíèé äîð õóâèðàí óñàí ¿çìèéí ñàõàð ýñâýë ãëþêîç áîëíî. Öàðäóóëûã èîäûí óóñìàëààð ¿éë÷ëýõýä õºõ ºíãºòýé, çýñèéí áàéâàí áóþó èäýìõèé êàëèéãààð ¿éë÷ëýõýä ÿãààí ºíãºòýé áîëíî. Óðãàìëûí áèå ìàõáîäèä öàðäóóëûã àññèìëÿöèéí, çàìûí /òðàíçèòîðèéí/ áà áýëòãýë ãýæ ãóðàâ õóâààíà. Àíõäàã÷ àññèìëÿöèéí öàðäóóë ôîòîñèíòèçèéí ïðîöåññèéí ¿ð ä¿íä óðãàìëûí íàâ÷èíä ¿¿ñíý. Òýíä ¿¿ññýí öàðäóóë ôåðìåíòèéí ¿éë÷èëãýýí äîîð ñàõàð áîëîí õóâèð÷ óóñìàëûí áàéäàëòàéãààð õàäãàëàãäàõ áàéðàíäàà õ¿ðýëöýí î÷èæ äàõèí öàðäóóë áîëíî. Õàäãàëàãäàõ áàéðàíäàà ¿¿ññýí öàðäóóëûã õî¸ðäîã÷ áóþó áýëòãýë ãýæ íýðëýíý. Çàìûí áóþó äàãàâàð öàðäóóë íü ôîòîñèíòèçèéí ïðîöåññ ÿâóóëàã÷ ýðõòýí (ãîë òºëºâ íàâ÷èíä ÿâàãäàíà) õàäãàëàõ áàéð õî¸ðûí õîîðîí äàõü çàìä ÿâæ áàéãàà öàðäóóë áîëíî. Áýëòãýë áóþó õî¸ðäîã÷ öàðäóóë áîë õàäãàëàãäàõ áàéðàíäàà á¿ðýí î÷ñîí áàéõ áºãººä ìºõëºã õýëáýðòýé áîëíî. Òºðºë á¿ðèéí óðãàìëóóäûí äîòîðõè öàðäóóëûí èõ áàãà õýìæýý àäèëã¿é þì. Òýð ÷ áàéòóãàé íýã óðãàìëûí ÿíç á¿ðèéí óðãàìëóóäàä öàðäóóë õàðèëöàí àäèëã¿é õýìæýýòýé áàéäàã áèëýý. Çàðèì óðãàìëûí ¿ð, áóëöóó, ¿íäýñ, æèìñ, ¿íäýñëýã èøýíä èõ õýìæýýíèé áýëòãýë öàðäóóë õóðèìòëàãäàíà. Áýëòãýë öàðäóóë äýýðõè ýðõòí¿¿äèéí ëåéêîïëàñòàä õàäãàëàãäàíà. Áóóäàé, òóòàðãà, ýðäýíý øèø ìýòèéí óðãàìëûí ¿ð áîëîí òºìñíèé áóëöóóíä öàðäóóë èõýýõýí õàäãàëàãäñàí áàéäàã áºãººä òýäãýýðèéí äóíäàæ õýìæýý 5-20 ìêì áàéõ áîëîâ÷ 100 ãàðóé ìêì-ûí õýìæýýòýé öàðäóóëûí òîì ìºõëºã¿¿ä ÷ òîõèîëääîã þì. Öàðäóóëààñ ãàäíà óðãàìëûí ýñýä ñàõàð, èíóëèí ìýòèéí í¿¿ðñ óñ ¿¿ñäýã áºãººä ýäãýýð áîäèñóóä ýñèéí ø¿¿ñýíä óóññàí áàéíà. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãã¿é áàêòåðè, 캺ã çýðýã äîîä óðãàìàë öàðäóóëûí îðîíä ãëèêîãåíûã áýëòãýë áîëãîí õàäàãëàíà. Ãëèêîãåí áîë öàðäóóëûí àäèë õàòóó áàéäàëòàé áàéõã¿é, õàðèí ïðîòîïëàçìòàé õîëèëäîí øèíãýí êîëëîèä õýëáýðòýé îðøèíî. ͺºöëºí õàäãàëñàí í¿¿ðñ óñ-öàðäóóëûã óðãàìàë, áîäèñûí ñîëèëöëûí ïðîöåññèîð õýðýãëýíý. Óðãàìàëä èíãýæ íººöëºãäñºí (áýëòãýë) öàðäóóëûí õ¿í òºðºëõòºí ººðèéíõºº õýðýãöýýíä àøèãëàí ¿éëäâýðò îðóóëààä ãëþêîç, ñïèðò ìýòèéí áîäèñûã ãàðãàæ àâíà. ̺í ò¿¿íèéã ìàëûí òýæýýë õ¿íñíèé ç¿éë (ãóðèë, áóäàà) áîëãîí õýðýãëýíý. ªºõ, ýôèðèéí òîñ. Í¿¿ðñ óñíààñ ãàäíà ýñèéí îðóóëãà áîäèñîíä ººõ òîñëîãèéí áîäèñóóä áàéíà. ªºõ òîñëîã íü í¿¿ðñòºðºã÷, õ¿÷èëòºðºã÷, óñòºðºã÷ººñ òîãòîíî. ªºõ òîñëîãèéí ç¿éë ýñèéí ïðîòîïëàçìä ýëáýã. Óðãàìëûí ººõ òîñ óñàíä óóñäàãã¿é, ñïèðòýíä íýëýýä õýö¿¿ óóñíà. Õàðèí áåíçèí, ýôèð ìýòèéí áîäèñîíä òóí àìàðõàí óóñíà. ªºõ òîñëîãèéí áîäèñ ïðîòîïëàçìä ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé á¿õèé áºìáºëºã õýëáýðòýéãýýð òîõèîëäîíî. ªºõ òîñëîã áîë áóñàä áîäèñûã áîäâîë íýëýýä èë÷ëýã (êàëîðèéòàé) áàéäàã áîëíî. ªºõ òîñëîã ÿëàíãóÿà òîñíû óðãàìëûí ¿ðýíä èõ áàéäàã þì. Æèøýýëáýë: íàðàíöýöýã, îëñ, õºâºíò, ìààëèíãè, ãàçðûí ñàìàð çýðãèéí ¿ð èõ òîñëîãòîé. Óðãàìàëä õàäãàëàãäñàí ººõ òîñûã õ¿ì¿¿ñ õ¿íñýíä áóþó ¿éëäâýðò àøèãëàíà.

¯ðèéí òîñëîãèéí õýìæýý íü óðãàìëûí ç¿éë, ìºí ãàäààä îð÷íû íºõöºëººñ áîëæ ÿíç á¿ð áàéäàã. Æèøýýëáýë: áóóäàéí ¿ðýíä òîñëîã äºíãºæ 2 õóâü áàéõàä ýðäýíý øèø, õóøóó áóäààíû ¿ðýíä 4-6 õóâü ãàçðûí ñàìðûõàíä 50 õóâü õ¿ðòýë áàéäàã áèëýý. Òîñíû

óðãàìëûí ¿ðýíä ãîë òºëºâ öàðäóóë áàéäàãã¿é. ªºõ, òîñëîã áîë óðãàìëûí ¿ðýíä õàäãàëàãäñàí ÷óõàë õýðýãöýý øèì òýæýýëèéí áîäèñ áîëíî. Åðäèéí ººõ òîñëîãîîñ ãàäíà óðãàìëûí ýñýíä îðóóëãà áîäèñ ìàÿãòàéãààð ýôèðèéí òîñ òîõèîëäîíî. Ýôèðèéí òîñ íü ººõèéã áîäâîë õ¿÷èëòºðºã÷ººð áàãà, þìóó îãò áàéõã¿é áàéíà. Ýôèðèéí òîñ áîë ñïèðò, ýôèð óóðøäàã õ¿÷ë¿¿ä ìýòèéí îðãàíèê íýãäë¿¿äèéí õîëüö þìàà. Ýäãýýð íü óðãàìàëä òóñãàé õàäãàëàãäàõ áàéðàíä áóþó ýñâýë ýñ¿¿äèéí õîîðîíäîõ çàéä áàéæ áàéäàã. Óðãàìëûí ýôèðèéí òîñ áîë ãîë òºëºâ ñàéõàí àíõèëàì áàéõàä, ñàðèìàñíûõ ìóóõàé ¿íýðòýé áèëýý. Èõýíõ ýôèðèéí òîñ àìàðõàí óóðøèíà. Ãîíüä, íèìáýã, æ¿ðæ, òýðã¿¿ëýã÷ ìýòèéí óðãàìàë ýôèðèéí òîñîîð áàÿëàã áîëíî. Ýôèðèéí òîñûã õ¿íñíèé, ñàâàíãèéí, ¿íýðòíèé çýðýã çýðýã îëîí ¿éëäâýðò àøèãëàíà. Åð íü óðãàìàëä ìàø áàãà õýìæýýíèé ýôèðèéí òîñ áàéäàã áºãººä 1 ã ýôèðèéí òîñûã òîñûã ãàðãàæ àâàõàä 4êã òýðã¿¿ëýã÷ öýöãèéí äýëáèéí õýðýãëýäýã æèøýýòýé þì. Óóðàã. Óóðàã áîë óðãàìëûí àìüä ýñ á¿õýíä òîõèîëäîíî. Òýð íü ýñèéí Ẻì, ïðîòîïëàçì, ìºõëºã¿¿äýä áàéäàã. Óðãàìàëä áàéõ óóðãèéã õî¸ð àíãèëæ ¿çýõ áºãººä òýäãýýðèéã õîîðîíä íü ÿëãàæ ¿çýõ õýðýãòýé þì. ¯¿íä: íàéðëàãûí, áýëòãýë óóðàã ãýæ áàéíà. Íàéðëàãûí óóðàã (àìüä óóðàã) áîë ïðîòîïëàñòûí íàéðëàãàä îðîëöîíî. Õàðèí áýëòãýë (¿õñýí óóðàã) óóðàã áîë ýñèéí äîòîð øîî äºðâºëæèí òàëñò õýëáýðòýéãýýð ãîë òºëºâ óðãàìëûí ¿ðýíä õàäãàëàãäàíà. ¯ðýíä õàäãàëàãäñàí áýëòãýë óóðãèéã àëåéðîíû áóþó ïðîòåéíû ìºõëºã ãýæ íýðëýíý. Áýëòãýë óóðàã ÿëàíãóÿà áóóðöàãò óðãàìëûí ¿ðýíä íýëýýä õàäãàëàãäàíà. ̺í áóóäàé, àðâàé õºõ òàðèà ìýòèéí óðãàìëûí ¿ðèéí çàõûí õýñýãò àëåéðîíû ìºõëºã òóñãàé ¿å äàâõàðãûã ¿¿ñãýñýí áàéõ áºãººä ò¿¿íèéã àëåéðîíû (àíõäóãààð äàâõàðãà) äàâõàðãà ãýíý (5-ð çóðàã).

Õàðèí áóóðöàãò óðãàìëûí ¿ðèéí àëåéðîíû ìºõëºã äýýðõè óðãàìëóóäûõàíòàé

àäèë àäèë òóñãàé äàâõàðãûã ¿¿ñãýäýãã¿é áºãººä öàðäóóëûí ìºõëºãèéí õàìò íýãýí ýñèéí äîòîð îðøèíî.

5-ð çóðàã. Îâú¸îñíû ¿ðèéí çàõûí õýñãèéí îãòëîë 1. Àëåéðîíû äàâõàðãà 2. Öàðäóóëûí ìºõëºã¿¿ä á¿õèé ýñ 3. Øàäàð æèìñýâ÷ áà ¿ðèéí õàëüñ

Óðãàìëûí ýñýíä àãóóëàãäñàí áýëòãýë öàðäóóë õèéãýýä óóðãèéí áîäèñóóä ãàäààä áàéäëààðàà íèëýýä ÿëãààòàé þì. Óóðãèéí ìºõëºã öàðäóóëûíõûã áîëâîë æèæèãõýí áîäèñ áàéõààñ ãàäíà çóóâàí äóãóé õýëáýðòýé áºãººä èîäûí óóñìàëààð ¿éë÷ëýõýä øàð õ¿ðýí ºíãºòýé áîëíî. Ýñèéí äîòîðõ öàõèóð, äàâñíû õàòóó áèåò¿¿ä. Ýñèéí ø¿¿ñýíä ÿíç á¿ðèéí äàâñíû ç¿éëñ òàëñò õýëáýðòýéãýýð íèëýýä òîõèîëäîíî. Óðãàìëûí ýñèéí äîòîðõè õàòóó áèåèéí òàëñòóóäààñ õóðãàí ÷èõèéí õ¿÷ëèéí øîõîé ýëáýã òîõèîëäîíî. Òàëñòóóä òýð áîëãîí óðãàìëóóäàä áàéäàãã¿é áèëýý. Æèøýýëáýë: ºëºíãèéí îâãèéí óðãàìëóóäàä õàòóó òàëñòóóä ¿¿ññýí áàéõ íü ¿ã¿é áîëíî. Ýñèéí ø¿¿ñýíä õóðãàí ÷èõèéí õ¿÷ëèéí øîõîéíîîñ ¿¿ññýí òàëñòóóä õýëáýð ä¿ðñýýðýý îëîí ÿíç áàéäàã þì. Òàëñòóóäûã õýëáýðýýð íü åðºíõèé人 ãóðàâ õóâààíà. Ñàâõàí ñàëñòóóä (îäèíî÷íûå), ç¿¿í òàëñò (ðàôèä), îäîí õýëáýðèéí (äðóçû) ãýæ àíãèëíà. Ñàâõàí òàëñò áîë áîãèíî áóþó óðòàâòàð òàéðäàñ

õýëáýðòýé áàéíà (6-ð çóðàã À.). Ñàâõàí òàëñò æèøýýëáýë, ñîíãèíû õàéðñàí íàâ÷èíä ýëáýã ¿çýãäýíý. Õî¸ð ñàâõàí òàëñò áèå áèåòýéãýý çºðæ íèéëýí çàãàëìàé õýëáýðòýé áîëñîí áàéõ áóþó õýä õýäýýð íèéëñíýýñ äàðìàë “æ” ¿ñãèéí õýëáýðòýé ÷ áîëñîí áàéíà. Ç¿¿ õýëáýðèéí òàëñò áîë íèëýýä óðãàìëóóäàä òîõèîëäîíî. ¯¿íä ãàíö ç¿¿ áóþó ýñâýë áàãö ç¿¿ õýëáýðòýé ÷ áàéäàã þì. Ç¿¿ õýëáýðò ãàíö òàëñò áîë óðò íàðèéí áºãººä æèøýýëáýë çóóí íàñò (àëîå) -ûí ýñèéí ø¿¿ñýíä ýëáýã òîõèîëäîíî. Õàðèí ç¿¿ õýëáýðèéí áàãö òàëñò áîë íèëýýä îëíîîðîî áàãöëàí (6-ð çóðàã Â.). Îä õýëáýðò òàëñòûã õàéòàí öýöýã (Begonia), õóðãàí ÷èõ ìýòèéí óðãàìëûí èø, íàâ÷íû áàðèóëààñ àìàðõàí ¿çýæ áîëíî. Æèæèã æèæèã òàëñòóóä øîâõ ¿ç¿¿ðýý ãàäàãø õàðóóëàí øàâààðàëäàí íààëäñàí áàéõ áºãººä çàðèìäàà çàõèäëûí äóãòóé õýëáýðòýé ÷ áàéõ ÿâäàë áèé (6-ð çóðàã Á.). Çàðèì óðãàìëûí òàëñò áºíæëºã /öèñòîëèò/ õýëáýðòýé áàéäàã. Ýíý íü òóñãàé íàðèéí õºë äýýð áýõëýãäñýí (ãàäíààñ íü õàðàõàä ìàëûí äàâñàã ìýò ç¿éë þì) áºíæãºð ç¿éë áºãººä ýïèäåðìèñèéí ýñèéí õàíà í¿¿ðñõ¿÷ëèéí øîõîé áóþó öàõèóðûã øèíãýýñíýýñ äîòîãøîî ö¿ëõèéæ óð ìýò ç¿éë áîëîí õàäãàëàãäàíà. Óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñýíä áàéãàà ýðäýñ áîäèñûí ÿíç á¿ðèéí òàëñòóóä äàâñíû õ¿÷èëä àìàðõàí óóñàæ õýëáýð ä¿ðñýý àëäàíà. Òàëñòóóä ýñèéí àìüäðàëä ÷óõàì ÿìàð ¿¿ðýãòýé áîëîõûã íàðèéí ÷àíä òîãòîîã¿é áîëíî. Ãýâ÷ óðãàìàë ººðòºº õýðýãöýýã¿é ýðäýñ áîäèñûã æèë á¿ð õàãäàð÷ óíàäàã ýðõòýíäýý òàëñò áîëãîí öóãëóóëæ ãàäàãøëóóëäàã áîëîâ óó?

6-ð çóðàã. Òàëñòóóä À. Ñîíãèíûí õàéðñàí íàâ÷íû ñàâõàí òàëñò Á. Õàéòàí öýöãèéí íàâ÷íû áàðèóëûí îäîí òàëñò Â. Ìóõàð öàãààíû ¿íäýñëýã èøíèé ç¿¿í òàëñò

Ýñèéí ø¿¿ñ, ò¿¿íä îðøèõ çàðèì áîäèñóóä. Çàëóó ýñèéí äîòîðõè áàðàã á¿õ çàéã ïðîòîïëàñò ýçýëñýí áàéõ áºãººä ýñ õºãøðºõ äóòàì áîäèñûí ñîëèëöëûí ïðîöåññ ýð÷èìæèæ ò¿¿íèé äîòîð âàêóîëü áèé áîëäîã áèëýý. Âàêóîëü ýõëýýä áèé áîëæ áàéõ ¿åäýý (ýñèéí çàëóó áàéõàä) æèæèã öýâð¿¿ õýëáýðòýé áàéãààä ààæèìäàà (ýñ õºøðºõºä) íèéëæ íýã òîì áîëäîã þì. Âàêóîëü áîë ýñèéí ø¿¿ñ ãýäýã øèíãýíýýð ä¿¿ðãýãäýíý. Ýñèéí ø¿¿ñ íü ïðîòîïëàçìûí ¿éë àæèëëàãààíû ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áºãººä ÿíç á¿ðèéí áîäèñûí óóñìàë øèíãýí þì. Çàëóó ýñèéí ø¿¿ñ áàãà áàéõ òóë òèéíõ¿¿ âàêóîëü íü ýíä òýíä öàöàãäñàí áàéíà. Ýíý ¿åä âàêóîëèéí äîòîðõè ø¿¿ñ íèëýýä íààëäàìòãàé, êîëëîèä ÷àíàðòàé áàéõ áºãººä ñ¿¿ëäýý óñàðõàã øèíãýí áîëæ æèæèã âàêóîëü õîîðîíäîî ø¿ðãýëöýí õ¿ðýëöýõèéí õàìò íèéëæ òîì áîëñîîð áàéãààä ýöñèéí á¿ëýãò ýñ ãàíöõàí òîì âàêóîëüòàé áîëäîã áàéíà. Ýñ ãàíö òîì âàêóîëüòàé áîëñîí ¿åä òýð íü ýñèéíõýý òºâèéí õýñãèéã ýçëýí Ẻì, öèòîïëàçì, ìºõëºã, õîíäðèîçîì íü õàíà ðóó ò¿ëõýãäýíý. Õýäèéãýýð ýñ òîìîð÷ ã¿éöñýí áîëîâ÷ çàðèìäàà ò¿¿íèé Ẻì òºâ îð÷èìäîî áàéðëàñàí áàéõ ÿâäàë áèé. Áººì òºâ人 áàéâàë ò¿¿íèéã ïðîòîïëàçìûí íàðèéí óòñóóä òàë á¿ðýýñ íü õàíàòàé õîëáîõ òóë òºâèéí òîì âàêóîëü íü õýä õýäýí æèæèã õýñã¿¿äýä õóâààãäàíà.

Äýýð ºã¿¿ëñýí ¸ñîîð ïðîòîïëàçì íü âàêóîëüòàé (ýñèéí ø¿¿ñòýé) õàìààã¿é õîëèëäîõã¿é áºãººä ïðîòîïëàçìûí õàìãèéí äîòîîä äàâõðàãà òîíîïëàñò òýäãýýðèéã õîîðîíä íü òóñãààðëàíà. Ýñèéí âàêóîëü Ẻðºíõèé, óòñàí, ñàâõàí ãýõ ìýòèéí îëîí õýëáýð ä¿ðñòýé áàéäàã þì. Åð íü ò¿¿íèé õýëáýð ä¿ðñ ïðîòîïëàçìûí ¿éë àæèëëàãààíààñ õàìààðíà. Âàêóîëèéí äîòîð îðøèõ ýñèéí ø¿¿ñ áîë øèíãýí ç¿éë áºãººä ò¿¿íèé õèìèéí íàéðëàãà óóë óðãàìëûíõàà ç¿éëýýñ øàëòãààëàí ÿíç á¿ð áàéíà. Ãîë òºëºâ ýñèéí ø¿¿ñ óñàíä óóññàí îðãàíèê, îðãàíèê áóñ áîäèñîîñ á¿ðäýíý. Ò¿¿íèé íàéðëàãûí èõýíõ õóâèéã óñ ýçýëíý. Óñàíä ÿíç á¿ðèéí îðãàíèê õ¿÷ë¿¿ä, ñàõàð, äàâñíóóä, ïèãìåíò, èäýý áîäèñ, ãëþêîçèä, àëêàëîéä, óóðãèéí áîäèñ ãýõ ìýòèéí ç¿éëñ¿¿ä óóññàí áàéíà. Äýýðõè áîäèñóóäûí èõ áàãààñ øàëòãààëàí ýñèéí ø¿¿ñ íü àìò, õèìèéí íàéðëàãà, êîöåíòðàöèéí çýðãýýðýý õàðèëöàí àäèëã¿é áîëíî. Ç¿éë á¿ðèéí óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñèéí õèìèéí íàéðëàãà õîîðîíäîî àäèëã¿é áîëîâ÷ ãîë òºëºâ õ¿÷èëëýã øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã àæãóó. Òýð ÷ áàéòóãàé íýãýí ç¿éëä áàãòàõ õî¸ð ººð çýðýãò óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñèéí íàéðëàãà àäèëã¿é áàéäàã þì. Õóëóó, õýìõ, àìòàò ãóà, õàëãàé çýðãèéí óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñ ø¿ëòëýã ÷àíàðòàé áîëíî. Ýñèéí ø¿¿ñíèé íàéðëàãàä îðîëöäîã çàðèì áîäèñûã òîâ÷ ¿çüå. Îðãàíèê õ¿÷ë¿¿ä. Ýñèéí ø¿¿ñ áîë îðãàíèê õ¿÷ëýýð áàÿëàã þì. Ýñèéí ø¿¿ñýíä õóðãàí ÷èõíèé, àëèìíû, óñàí ¿çýìíèé, íèìáýãíèé çýðýã îëîí õ¿÷ë¿¿ä òîõèîëäîíî. Ýäãýýð õ¿÷èë ýñèéí ø¿¿ñèéã ýñãýëýí àìòòàé áîëãîäîã áºãººä óðãàìëûí àìüäðàëä ÿíç á¿ðèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Ýíý õ¿÷ë¿¿ä ýñ, ýäèéí íàéðëàãàíä áàéãàà óñûã òàòàæ àâàõààñ ãàäíà ïðîòîïëàçìûí ø¿ëòëýã ÷àíàðûã ººð÷ëºí õ¿÷èëëýã áîëãîäîã þì. Ø¿¿ñëýã æèìñ, íîãîî, äàðøèíä áàéãàà äýýðõ õ¿÷ë¿¿äýýð õ¿í, ìàë õîîëëîõ íü ÷óõàë à÷ òóñòàé þì. Íèìáýãíèé õ¿÷ëèéí íàòðèéí äàâñûã ºâ÷òýé õ¿íèé öóñ þ¿ëýõ õýðýãöýýíèé ¿¿äíýýñ öóñûã óäààíààð õàäãàëàõä àøèãëàíà. Àëèìíû õ¿÷èë àëèì æèìñýíä èõ õýìæýýãýýð áàéõ áîëîâ÷ òýñ, Ẻðºëçãºíº ìýòèéí óðãàìàëä áàéäàã. Íèìáýãíèé õ¿÷èë íèìáýã, òîøëîé, ã¿çýýëçãýíý çýðýã óðãàìàëä ýëáýã. ÿèø¿¿íý, áàæóóíà, õóðãàí ÷èõ çýðýã íü õóðãàí ÷èõíèé õ¿÷ëýýð áàÿëàã óðãàìëóóä þì. Äýýðõ õ¿÷ë¿¿äýýñ ãàäíà óðãàìàëä íèëýýä òîõèîëäîõ õ¿÷èë áîë áåíçîéíû õ¿÷èë þì. Áåíçîéíû õ¿÷èë àíèñ, öýíãèñ ìýòèéí óðãàìëûí æèìñýíä áàéõ áºãººä òýð íü æèìñèéã ÿíç á¿ðèéí ºâ÷íººñ õàìãààëíà. Ýñèéí ø¿¿ñíèé íàéðëàãàíä í¿¿ðñ óñ ñàõàð èõ áàéíà. Ñàõàðûí ç¿éëýýñ ãëþêîç, ôðóêòîç õî¸ð ýëáýã þì. Ñàõàð íü óðãàìëûí ÿíç á¿ðèéí ýðõòýí¿¿äèéí ýñèéí ø¿¿ñýíä õóðèìòëàãäàõäàà áýëòãýë ìàÿãòàé áàéíà. Ñàõàðûí ç¿éëñýýð æóãàð, ýðäýíýøèø, øàð ëóóâàí, øèéãóà, àìòàò ãóà, óñàí ¿çýì, ÷èõðèéí ìàíæèí, ÷èõðèéí íèøýíãý çýðýã óðãàìëóóäàä áàÿëàã. ßëàíãóÿà ÷èõðèéí ìàíæèíãèéí ¿íäñýíä ñàõàð 12-25%, ÷èõðèéí íèøýíãýä 50% õ¿ðòýë ñàõàð áàéäàã òóë òýäãýýðýýñ áèäíèé ºäºð äóòìûí õ¿íñýíä õýðýãëýãäýõ ¸îòîí, ýëñýí ÷èõðèéã ãàðãàæ àâäàã þì. Ãàçðûí ëèéð, äàëü, ìàíäèðâàà, áàãâààõàé öýöýã ìýòèéí äýëãýðýíã¿é öýöýãòíèé çàðèì óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñýíä èíóëèí ãýäýã í¿¿ðñ óñ áàéäàã. Èíóëèíèéã ñïèðòýýð ¿éë÷ëýõýä Ẻðºíõèé òàëñòóóä áîëîí òóíàíà. Èíóëèí áîë óñàíä óóñäàã àòëàà ñïèðòýä óóñäàãã¿é. Äýýðõ óðãàìëóóäàä èíóëèí öàðäóóëûí îðîíä ¿¿ñíý. Àëêàëëîéä. Ýíý íü àçîò á¿õèé íèëýýä íàðèéí á¿òýöòýé îðãàíèê íýãäýë áºãººä ø¿ëòòýé çàðèì íýã òàëààðàà íèéòëýã ÷àíàðòàé þì. Óðãàìëûí àìüäðàëä ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áîëîõ íü òèéì òîäîðõîé áóñ áà ýñèéí áîäèñûí ñîëèëöëûí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ÿëãàäàñ áàéæ ìàãàäã¿é. Ãîë òºëºâ ãàøóóí àìò á¿õèé õîðò áîäèñ ìºí òóë óðãàìëûã ìàë àìüòíû èäýëòýýñ õàìãààëíà. Àëêàëîéäûã õ¿í ýìíýëýãò òîäîðõîé õýìæýýãýýð ýìèéí áîäèñ áîëãîí àøèãëàíà. Àëêàëîéä äîîä óðãàìàëä áàéõ íü õîâîð òîõèîëäîõ áºãººä ãîëäóó äýýä óðãàìàëä áàéíà. ßëàíãóÿà õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëûí çàðèì îâãèéí òºëººëºã÷äºä àëêàëîéä

ýëáýã àæ. Æèøýýëáýë: Õîëòñîí öýöýã, ÷èñýíöýð, íàìóó ìýòèéí îâãèéí óðãàìëóóäàä àëêàëëîéäîîð áàÿëàã þì. Õàðèí óðóóë öýöýãòýí, òýðã¿¿ëýã÷ öýöãèéí îâãóóäûí óðãàìàëä àëêàëëîéä òóí áàãà õýìæýýòýé áóþó îãò áàéõã¿é. Àëêàëîéä óñàí óóñìàë áàéäàëòàé ýñèéí ø¿¿ñýíä îðøèíî. Óðãàìëûí àëêàëîéä áîë ÿìàð ÷ ýðõòýíä áàéæ áîëíî. Æèøýýëáýë: ÷îíîøëîé, êîôå, íàìóó çýðýã óðãàìëûí ¿ð æèìñýíä áàéõ áºãººä öàé, òàìõèíû óðãàìëûí íàâ÷èíä áàòãàíû õîðûí ¿íäýñëýã èøýíä òóñ òóñ áàéäàã áîëíî. Óðãàìëûí àëêàëëîéäûã ýìýíýëýãò ÿíç á¿ðèéí ºâ÷íèéã ýäãýýõýä õýðýãëýõýýñ ãàäíà ò¿¿íèéã õ¿ì¿¿ñ òàòàõ, çàæëèõ çýðãýýð áóðóó àøèãëàæ, áèå ìàõáîäèéíõîî ýð¿¿ë ìýíäýä õîðûã ó÷ðóóëäàã áèëýý. Àçè òèâèéí ç¿¿í õýñãèéí íóòãóóäààð õàð òàìõè òàòàõ ÿâäàë áàéæýý. Õàð òàìõèéã íîéðñóóëàõ íàìóóãèéí æèìñíýýñ ãàðãàæ àâäàã þì. Òýð óðãàìëûí æèìñýíä ìîðôèí, êîäåéí, ïàïàâåðèí ìýò õýäýí òºðëèéí àëêàëëîéä áàéäàã þì. ̺í Ýíýòõýã, Àðàâèéí îðíóóä Áîëèâè çýðýã ãàçàðò àëêàëëîéä á¿õèé ÿíç á¿ðèéí óðãàìëûã çàæèëæ, òàìõèíû îðîíä õýðýãëýäýã áàéíà. Óðãàìàëä îëîí òºðëèéí àëêàëëîéä áàéõ áîëîâ÷ òýäãýýð íü òîäîðõîé íýã ç¿éëèéí óðãàìëóóäàä òîõèîëäîíî. ªºðººð õýëáýë íýã òºðëèéí àëêàëëîéä çºâõºí çàðèì óðãàìëóóäàä òîõèîëäîõ æèøýýòýé þì. Ãýâ÷ íýã óðãàìàëä õýä õýäýí òºðëèéí àëêàëëîéä áàéæ áîëíî. Íàìóóãèéí ñ¿¿ëýã ø¿¿ñýíä 20 ãàðóé òºðëèéí àëêàëëîéä õèíèéí ìîäîíä 30 ãàðóé òºðëèéí àëêàëëîéä áàéíà. Õèíèéí ìîäíîîñ õèíèí ãýäýã õîðò (àëêàëëîéä) áîäèñûã ãàðãàæ àâíà. Ãëþêîçèä. Ýíý íü ìºí ýñèéí ø¿¿ñýíä áàéíà. Ãëþêîçèä áîë ñàõàðòàé (ãîë òºëºâ ãëþêîçòàé) íýãäñýí ñïèðò àëüäåãèä ôåíîë ãýõ ìýòèéí îðãàíèê áîäèñóóä áîëíî. Íýëýýä òºðëèéí ãëþêîçèä õ¿íä àøèãòàé áàéõ áîëîâ÷ õîðòîé ãëþêîçèä îëîí áàéäàã þì. Ãëþêîçèäóóä àãààð ¿çýõäýý àìàðõàí çàäàð÷ ñàéõàí ¿íýð ãàðãàäàã. Ãëþêîçèä ãàøóóí àìòòàé áºãººä óñ, ñïèðòýíä àìàðõàí óóñíà. Ýíý íü èõýâ÷ëýí ýìèéí óðãàìëóóäàä ýëáýã òîõèîëäîíî. Îëîí òºðëèéí ãëþêëîçèäóóäààñ ñàïðîíèí, àìèãäàëèí, êóìàðèí ãýõ çýðýã íü ýëáýã þì. Èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ áîë ôðóêòîçîîñ èõýâ÷ëýí ¿¿ñíý. Ýíý íü àðãóóí àìò á¿õèé àçîòã¿é íàðèéí îðãàíèê íýãäýë áºãººä ýñèéí ø¿¿ñýíä îðøèíî. Èäýýë¿¿ëýõ áîäèñûã òºìðèéí äàâñààð ¿éë÷ëýõýä õàð õºõ ºíãºòýé áîëäîã. Öàéíû õàíä èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ èõòýé òóë ºòãºí õ¿ðýí ºíãºòýé áàéäàã áºãººä ò¿¿í äýýð õëîðò òºìðèéí äóñëûã õèéâýë òýð íü õàð õºõ áîëîí áóäàãäàíà. Èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ óðãàìëûí àìüäðàëä ÿìàð õýðýãöýýòýé áîëîõ íü äýýðõ àëêêàëîéä, ãëþêîçèäûí àäèë ñàéí ñóäëàãäààã¿é þì. Ãýâ÷ èäýýë¿¿ëýã÷ áîäèñ ýñ¿¿äèéí õîîðîíäîõ çàéä íèëýýä áàéäãûã ¿çâýë ÿëãàäàñ ìýò áîëîâ÷ ¿íäñýí ýäèéí çàðèì íýã ýñýíä áàéõ íü áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñ ìýò þì. Èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ áîë ëèéð, òýñ, ìîéë ìýòèéí óðãàìëûí ò¿¿õèé æèìñýíä ýëáýã òóë àìòàëæ ¿çýõýä èõ àðãóóí áàéäàã þì. Åð íü óðãàìëûí íàéðëàãàíä áàéãàà èäýýë¿¿ëýõ áîäèñûí õýìæýý òîãòìîë áóñ áºãººä ¿ð æèìñèéã õ¿éòýí áàéðàíä õàäãàëàõàä òýð íü èñýëäýýä õýìæýý íü áàãàñäàã áîëíî. Èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ ýñèéí ø¿¿ñýíä óóñìàë áàéäàëòàé îðøèíî. Èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ öàðñ, áóðãàñ, õàð ìîä ìýòèéí óðãàìëûí õîëòñîíä èõ õýìæýýòýé áàéäàã òóë òýäãýýðýýñ ¿éëäâýðò ãàðãàæ àâíà.

Èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ óóðàãòàé íèéëæ, óóñàõã¿é òóíäñûã ¿¿ñãýäýã îíöëîãòîé þì. Ýíý ÷àíàðûã àøèãëàæ èäýýë¿¿ëýõ áîäèñûã àðüñ øèðíèé ¿éëäâýðò õýðýãëýäýã. Èäýýë¿¿ëýõ áîäèñîîð àðüñ øèðèéã áîëîâñðóóëæ, ÿíç á¿ðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í õèéõýä òîõèðîìæòîé 纺ëºí áîëãîäîã þì. Ò¿¿íýýñ ãàäíà èäýýë¿¿ëýõ áîäèñîíä áîëîâñðóóëñàí àðüñ øèð óñ ÷èéã íýâòð¿¿ëýõäýý ìóó áîëäîã. Óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñ ÿíç á¿ðèéí ºíãºòýé áàéäàã þì. Ýñèéí ø¿¿ñ ÿìàð ºíãºòýé áàéõ íü ò¿¿íèé ïèãìåíòýýñ (áóäàã÷ áîäèñ) øàëòãààëíà. Ýñèéí ø¿¿ñ ÿãààí, õºõ, øàð, óëààí çýðýã ºíã¿¿äòýé áàéäàã áèëýý. Óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñíèé ïèãìåíòýýð óðãàìëûí ãàðàëòàé ñàéí ÷àíàðûí áóäãèéã õèéíý. Óðãàìàëä ºí㺠áóé áîëãîõ îëîí òºðëèéí ïèãìåíò áàéõ áîëîâ÷ òýäãýýðýýñ õàìãèéí èõ òàðõñàí íü àíòîöèàí áîëíî. Àíòîöèàí øèíæ ÷àíàðààðàà ãëþêîçèäòàé îéðîëöîî áºãººä àçîòã¿é îðãàíèê íýãäëýýñ òîãòîæ, óóñìàë áàéäàëòàéãààð ýñèéí ø¿¿ñíèé íàéðëàãàä îðîëöîíî. Õàðèí àíòîöèàíû íàéðëàãàä ãëþêîç áîëîí ÿíç á¿ðèéí àíòîöèàíèäóóä îðîëöîí õ¿÷ëèéí áóþó ýñâýë

ø¿ëòèéí áîäèñóóäòàé íýãäýíý. Õýðýâ õ¿÷ëèéí áîäèñòîé àíòîöèàí íýãäâýë òýð íü óëààí ºíãºòýé, ø¿ëòòýé íýãäâýë õºõ ºíãºòýé áîëíî. Ýñèéí ø¿¿ñýíä àíòîöèàí íü ÿìàð áîäèñòîé (äàâñ, õ¿÷èë, èäýýë¿¿ëýã÷ áîäèñ) íýãäýæ, óðâàëä îðñîí áàéíà ãýäãýýñ ò¿¿íèé ºí㺠øàëòãààëàí ÿíç á¿ð áàéíà.

Àíòîöèàí óðãàìëûí òºðºë á¿ðèéí ýðõòí¿¿äýä áàéäàã ó÷ðààñ òýäãýýð íü õºõ, ÿãààí, òýð ÷ áàéòóãàé õàð ºíãºòýé áîëäîã þì. ßëàíãóÿà öýöãýíä àíòîöèàí áàéõ íü òîäîðõîé þì. Æèøýýëáýë: Íèë (Viola), íîõîéí õîøóó, õîíõîí öýöýã, ìàðòóóçàé ìýòèéí öýöãýíä àíòîöèàí áàéñíààñ òîä ãàíãàí ºíãºòýé áàéäàã þì. Õºõ òàðèà, õèàã ìýòèéí óðãàìëóóäûí ñî¸îëîëò ÿãààí ºíãºòýé áàéäàã íü ìºí àíòîöèàíààñ áîëæ áàéíà. ×àâãà, óñàí ¿çýì, ¿ðèéí í¿äíèé æèìñ ìºí àíòîöèàíòàé áàéäãààñ ÿíç á¿ðèéí ºíãºòýé áàéíà. ªíäºð óóë, õîéä òóéëûí õàâü ãàçðûí óðãàìàëä àíòîöèàí èõ áàéäàã þì. Óðãàìàëä àíòîöèàí èõ áàéõ íü ò¿¿íèéã ºë÷èð áîëãîíî. Ýñèéí ø¿¿ñíèé ïèãìåíò-àòîíòîöèàíûã õëîðîôèëë, êàðîòèí, êñàíòîôèëë çýðýãòýé õóòãàæ, ñàìóóð÷ áîëîõã¿é. Àíòîöèàí áîë óðãàìëûí òºðºë á¿ðèéí ýðõòýíã¿¿äýä (èø, íàâ÷, òîîñîâ÷, öýöýã, òîîñ, ¿ð áà æèìñ ãýõ ìýò) òîõèîëäîíî. Àíòîöèàíààñ ãàäíà óðãàìàëä øàð ºí㺠á¿õèé àíòîõëîð íèëýýä ýëáýã áàéäàã. Àíòîõëîð áîë øàð íàìóó, äàëü ìàíäèðâàà, õîíèí çàæëóóð, çàðèì æèìñýíä ýëáýã òîõèîëäîíî. Àíòîõëîð ïèãìåíò áàéñàí äýýðýýñ äýýðõ óðãàìëóóäûí öýöýã, æèìñ øàð ºíøãºòýé áéäàã þì. Óðãàìëûí ýñýíä (ýñèéí ø¿¿ñýíä) äýýðõ ïèãìåíò¿¿äýýñ ãàäíà óñàíä óóññàí áàéäàëòàéãààð ÿíç á¿ðèéí ýðäýñ áîäèñóóä (íèòðàò, ôîñôàò, õëîðèä ãýõ ìýò) ¿çýãäýíý. Ýäãýýð áîäèñóóä äàâñ õýëáýðòýéãýýð ýñèéí ø¿¿ñýíä îðøèíî. Çàðèì íýãýí çàìãèéí âàêóîëèä èîä, áðîì ìýòèéí áîäèñóóä áàéäàã þì. ̺í ýñèéí ø¿¿ñýíä õèìèéí ÿíç á¿ðèéí íàéðëàãà á¿õèé âèòàìèí ãýäýã îðãàíèê íýãäë¿¿ä áàéõ áºãººä îäîî ¿åä á¿ãä 30 ãàðóé òºðëèéã íýýí ñóäàëæýý. Âèòàìèíûã ëàòèí ¿ñãýýð (À, Â, Â1, Â2, Ñ, Ä ãýõ ìýò) òýìäýãëýíý. Èõýíõ âèòàìèíóóä óðãàìàëä öýâðýýð áàéõ áîëîâ÷ çàðèìäàà ïðîâèòàìèí õýìýýã÷ òóñãàé áîäèñûã ¿¿ñãýäýã.

Âèòàìèíûã ººõºíä áà óñàíä óóñäàã ãýæ õî¸ð á¿ëýã áîëãîíî. ªºõºíä óóñãàã÷èä À, Â, Å âèòàìèíóóä áàãüòàõ áà Ñ, Ä âèòàìèí óñàíä óóñíà. Èõýíõ âèòàìèíóóä óðãàìëûí ãàðàëòàé áºãººä öººí òîîíû âèòàìèí àìüòíû ãàðàëòàé áàéäàã þì. Ìàëûí ñ¿¿, ìàõàí äàõü âèòàìèíóóä ÿëãààã¿é óðãàìëààñ ãàðàëòàé áîëíî.

Âèòàìèíûã îäîî ¿åä çîõèîìëîîð ãàðãàæ àâäàã áîëæýý. Âèòàìèíûã ýõëýýä ëàáîðàòîðèä áàãà áàãààð ãàðãàæ áàéñàí áîë ñ¿¿ëäýý èõ èõýýð ¿éëäâýðëýõ çàâîäóóäòàé áîëñîí áàéíà.

Óðãàìëûí íàâ÷ áîëîâñîð÷ áàéãàà æèìñ, ìºí ¿íäýñ çýðýãò âèòàìèí áàÿëàã áàéíà. Âèòàìèíû õýìæýý óðãàìëûí òºðºë á¿ðèéí ýðõòýíä õàðèëöàí àäèëã¿é, òýð ÷ áàéòóãàé âèòàìèí òóñ á¿ð ººð ººð óðãàìàëä áàéäàã þì. Æèøýýëáýë: âèòàìèí Å ¿ðèéí õºâðºëä ýëáýã áàéõ áºãººä âèòàìèí Ä íü óðãàæ áàéãàà ¿ðýíä áàéõààñ áèø, óðãààã¿é õóóðàé ¿ðýíä îãò áàéäàãã¿é áèëýý.

Âèòàìèíóóä õ¿í àìüòíû áèå ìàõáîäèä ºâºðìºö íºëºº ¿ç¿¿ëäýã þì. Æèøýýëáýë âèòàìèí Ñ äóòàãäâàë ÷èéã áàìûí ºâ÷èíä íýðâýãäýõýä, âèòàìèí Ä-ýýð äóòàãäìàã áîë ÿñíû ñóëüäàà ºâ÷èí òóñäàã áàéíà. Èéì ó÷ðààñ óðãàìëûí ãàðàëòàé õîîë óíäûã çîõèõ õýìæýýãýýð õýðýãëýõ íü ººðèéí áèå ìàõáîäèä õýðýãöýýò âèòàìèíóóäûã àâ÷ ÿíç á¿ðèéí ºâ÷íººñ (âèòàìèíààñ øàëòãààöàõ ) óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ áîëíî. ßíç á¿ðèéí âèòàìèíóóä óðãàìëûí àìüäðàëä òîäîðõîé ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Óðãàìëûí äîòîð ÿâàãäàæ áàéãàà áîäèñûí ñîëèëöîë, àìüñãàëàõ ïðîöåññ çýðýã íü çààâàë âèòàìèíû îðîëöîîòîéãîîð ÿâàãääàã þì. Óðãàìëûí áèå ìàõáîäèä ÿâàãäàõ áèîõèìèéí íàðèéí ïðîöåññä ôåðìåíòèéí ¿éë àæèëëàãàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ýñèéí ïðîòîïëàñòààñ îíöëîã øèíæ ÷àíàð á¿õèé îðãàíèê áîäèñ, ôåðìåíò ÿëãàðàí ãàðíà. Ôåðìåíò óðãàìëûí äîòîð ÿâàãäàæ áàéãàà îëîí òàëò ïðîöåñóóäûí ÿâöûã õóðäàñãàäàã (èäýâõæ¿¿ëäýã) à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä ýñèéí áîäèñûí ñîëèëöîë çààâàë ôåðìåíòòýéãýýð ÿâàãäàíà. Ýñèéí äîòîðõ õèìèéí õóâüñàë í¿¿ðñ óñ, ººõ òîñ, óóðàã ãýõ ìýòèéí áîäèñûí çàäðàë áà ¿¿ññýí áèé áîëîõ çýðýã àìüäðàëûí

÷óõàë ïðîöåññ òîäîðõîé ôåðìåíò¿¿äèéí íºëººíä ÿâàãäàíà. Ôåðìåíò óóðãèéí áîäèñîîñ á¿ðäýíý. Îëîí òºðëèéí ôåðìåíò¿¿ä áàéõ áîëîâ÷ òýäãýýð íü òóñ á¿ðäýý ºâºðìºö ¿éë÷èëãýýòýé áàéäàã. Óðãàìàëä ÷óõàë ÿìàð ôåðìåíò áàéãààã ò¿¿íèé ¿éë÷èëãýýãýýð íü òàíèí ìýäíý. ßìàð íýãýí ôåðìåíò òîäîðõîé áîäèñò ¿éë÷èëõýýñ áóñ òýð íü áîäèñ á¿õýíä ¿éë÷èëæ ÷àäàõ ò¿ãýýìýë ÷àíàðòàé áàéäàãã¿é. Æèøýýëáýë: Ëèïàçà ãýäýã ôåðìåíò çºâõºí ººõºíä ¿éë÷èëæ, çàäëààä ãëèöåðèí ººõíèé õ¿÷ëèéã ¿¿ñãýíý. Äèàñòàçà ãýäýã ôåðìåíò öàðäóóëûã çàäàëæ, äèñàõàð ìàëüòîç áîëãîíî. Äèàñòàçà áîë ¿ð òàðèàíû óðãàìëûí ¿ðýíä èõ áàéíà. Ñàõàðîç ôåðìåíò áîë äèñàõàðèäûã çàäëàí ýíãèéí ñàõàð áîëãîíî. Ôåðìåíò çºâõºí ýñ äîòðîî áàéõäàà ¿éë÷èëãýýòýé áàéãààä çîãñîõã¿é ýñýýñ ñàëãàõàä ò¿¿íèé ¿éë÷ëýõ ÷àíàð àëäàãäàõã¿é. Íýã òºðëèéí áîäèñä ¿éë÷èëäýã ôåðìåíò íºãºº áîäèñä ¿éë÷ëýõã¿é. ªºõèéã çàäëàã÷ ëèïàçà ôåðìåíò í¿¿ðñ óñûã çàäëàæ ÷àäàõã¿é æèøýýòýé þì. Ôåðìåíòèéí ¿éë÷èëãýýíä ãàäààä îð÷íû òåìïåðàòóð èõ íºëººëíº. Õýðýâ óðãàìàëä ôåðìåíò áàéäàãã¿éñýí áîë ò¿¿íä õàäãàëàãäñàí áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñ ÿìàð ÷ õýðýãöýýã¿é ç¿éë áàéõñàí.

Ôåðìåíò áîë çºâõºí óðãàìàëä áàéäàã ç¿éë áèø áºãººä òýð íü ìºí àìüòíû áèåä áàéäàã þì. Óðãàìàë, àìüòàíû ºñºæ ¿ðæèõ, õîîëëîõ, àìüñãàëàõ çýðýã àìüä áèå ìàõáîäèä çóðøèíãà ¿éë àæèëëàãààíä ôåðìåíòèéí ¿éë÷èëãýý çààâàë õýðýãëýãäýíý. Ôåðìåíòèéí íýð “àçà” ãýäýã òºãñãºëòýé áàéäàã þì. Æèøýýëáýë: óóðãèéã çàäëàõ ôåðìåíòèéã ïðîòåîçà, ººõèéã çàäëàõ ôåðìåíòèéã ëèïàçà ãýõ ìýò÷èëýí íýðëýíý. Òàëõ áîîâ, àðõèíû ¿éëäâýð¿¿ä, ñàõàð, öàé, òàìõè, øàð àéðàã çýðãèéã ãàðãàæ àâàõàä óðãàìëûí ôåðìåíòèéí ¿éë÷ëýõ ÷àíàðûã àøèãëàíà.

Ôèòîãîðìîí. Ýíý áîë ïðîòîïëàñòûí ¿éë àæèëëàãààíä áèé áîëäîã îíöãîé áîäèñ áîëíî. Ôèòîãîðìîí óðãàìëûí áèåä ÿâàãäàõ ôèçèîëîãèéí ÿìàð íýãýí ïðîöåññûã õóðäàñãàíà. Óðãàìàëä îëîí ÿíçûí ãîðìîíóóä áàéíà. Òýäãýýðýýñ ñ¿¿ëèéí ¿åä ÕÀÀ-í ïðàêòèêò àóêñèí ãýæ íýðëýãääýã ºñãºõ ãîðìîí èõýýõýí äýëãýð÷ýý. Ãîðìîí àóêñèí áîë óðãàìëûí ºñºëòèéã õóðäàí áîëãîäîã òóë óðãàöûã èõ íýìýãä¿¿ëäýã. Àóêñèíûã àíõ Îðîñûí ýðäýìýòýí Í.Ã.Õîëîäíûí ñóäëàí øèíæèëæýý. Àóêñèí, ò¿¿íèé òºðëèéí áîäèñóóä íü çàëóó ýñ ýä¿¿äýä øèì òýæýýëèéí áîäèñ áîëîí õ¿÷èëòºðºã÷èéí õèé îðîõ ÿâäëûã õóðäàñãàñíààñ òýäãýýðèéí ºñºëòèéí íºõöëèéã ñàéæðóóëíà. Ýðäýìòýí Í.Ã.Õîëîäíûí àóêñèíûã çºâõºí ñóäëààä çîãñîîã¿é, ìºí ò¿¿íèéã óðãàìëûí àæ àõóéä õýðõýí õýðýãëýõ àðãà áàéäëûã çààæýý.

Àíòèáèîòåê. Óðãàìëûí àìüä ýñ àìàðõàí óóðøäàã øèíãýí áîäèñóóäûã ãàðãàæ ººðèéí áèåèéã ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èí õîðëîã÷äîîñ óðüä÷èëàí õàìãààëíà. Àíòèáèîòåê áîë õèìèéí íàðèéí áîäèñ ìºí áºãººä õîðòîé ýëäýâ òºðëèéí ìèêðîá, ïàðàçèòóóäûí ºñºëò õºãæèëòèéã çîãñîîõ áóþó ýñâýë øóóä òýäãýýðèéã àëäàã þì. Àíòèáèîòåêóóä ñîíãîí ¿éë÷ëýõ ÷àäâàðòàé áàéíà. ¯¿íä àíòèáèîòåê çàðèì ìèêðîáûã ñ¿éòãýõ àòàë ººð òºðëèéí ìèêðîáä õîðã¿é áàéõ øèíæòýé áîëîé. Ýíý ÷àíàðûã àøèãëàæ àíòèáèîòåêûã àøèãëàæ àíàãààõ óõààíä ÿíç á¿ðèéí õàëäâàðò ºâ÷íèéã àíàãààõûí òóëä õýðýãëýíý. Íýëýýä áèîëîãè÷èä óðãàìëûí àíòèáèîòåê ãàðãàõ ÷àäâàðûã ¿çýõäýý àìüäðàõûí òºëºº òýìöýõ àðûãí íýã áºãººä óðãàìëûí óðò óäààí õºãæëèéí ïðîöåññä îëæ àâñàí øèíæ ãýäýã áàéíà. Îëîí òîîíû 캺ã, õºðñíèé áàêòåðóóä ººðñ人 ºâºðìºö îíöëîãòîé àíòèáèîòåê ãàðãàäàã þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýäãýýðèéí àíòèáèîòåê õèìèéí òàëààñ íü ñàéòàð ñóäëàõ, õàëäâàðò õ¿íä ºâ÷í¿¿äòýé òýìöýõ çýâñýã áîëãîí àøèãëàæ áàéíà. ªâ÷èí ¿¿ñãýã÷ ìèêðîáóóäàä õîðòîéãîîð íºëººëºõ àíòèáèîòåêóóä íü õ¿í àìüòíû àìüä ýñ, ýäýä ÿìàð ÷ ìóó íºëºº ¿ç¿¿ëäýãã¿é áîëîé. Îäîî ¿åä õ¿í ýìíýëýãò óðãàìëûí àíòèáèîòåêîîð ïåíèöèëèí, ñòðåïòîìèöèí, ãðàìèöèí ìýòèéí îëîí ýì¿¿äèéã õèéäýã áîëæýý. Öýöýãò äýýä óðãàìëóóäàä àíòèáèîòåê áàéäàã áîëîõûã Îðîñûí áèîëîãè÷ Òîêèí àíõ íýýæýý. Òýðýýð õóñ, ìîíîñ, ëîîëü, öýýíý, ÿëàíãóÿà ñîíãèíî, ñàðìèñ çýðýã óðãàìàë ìèêðîáûí àìüäðàëä õîðòîéãîðð íºëººëäºã áîäèñ àíòèáèîòåê ÿëãàðóóëäàã áîëîõûã ìýäýæ, ò¿¿íèéã ôèòîíöèò ãýæ íýðëýâ. Äýýä óðãàìëûí èõýíõ àíòèáèîòåêóóä óóðøèõ ÷àíàðòàé áàéõ òóë

ìèêðîáóóäàä àëñààñ ¿éë÷èëíý. Óðãàìëûí á¿õ ýðõòýí, ýä, ýñ¿¿ä àäèë õýìæýýòýé àíòèáèîòåê ãàðãàõã¿é áºãººä ò¿¿íèé õºãæëèéí ÿíç á¿ðèéí øàòàíä àíòèáèîòåêûí ìèêðîáä ¿éë÷ëýõ ¿éë÷èëãýý õàðèëöí àäèëã¿é áàéíà.

Ñ¿¿ëýã ø¿¿ñ. Çàðèì óðãàìàëä ºòãºâòºð ñ¿¿ëýã ø¿¿ñ áàéíà. ñ¿¿ëýã ø¿¿ñ èõýâ÷ëýí öàãààí ºíãºòýé áàéõ áîëîâ÷ õààÿà øàð áóþó óëààí ºíãºòýé òîõèîëäîíî. Ãýâ÷ ãîë òºëºâ ñ¿¿ øèã öàãààí ºíãºòýé áàéäàã ó÷èð ñ¿¿ëýã ãýæ íýðëýæýý. Ñ¿¿ëýã ø¿¿ñèéí êîíñèñòåíöè íü àäèëã¿é áºãººä ò¿¿íèé íàéðëàãûí 50-80% óñ ýçýëíý. Ñ¿¿ëýã ø¿¿ñ øèíãýí áàéäàëòàé áàéõàä çàðèìûíõ àðàé ºòãºâòºð, çóóðàìòãàé áàéäàã þì. Ñ¿¿ëýã ø¿¿ñíèé äîòîð ñàõàð, óóðàã, èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ, àëêàëîéä, ãëþêîçèä, ýðäýñ áîäèñ ìýò òºðºë á¿ðèéí áîäèñóóä óóññàí áàéäàã þì. Çàðèì óðãàìëûí (Taxacum megalorrizum Tkok Saghys) ñ¿¿ëýã øèíãýí íü êàó÷óê èõ õýìæýýòýé áàéíà. ßëàíãóÿà Áðàçèëèè, Èíäîíåçèé ìýòèéí õàëóóí îðîíä óðãàäàã Hevei ãýäýã óðãàìàëä êàó÷óê ìàø èõ áàéäàã áàéíà.

Ýñèéí õàëüñ. Èõýíõ óðãàìëûí ýñ ãàäíà òàëààðàà õàòóó òóíãàëàã á¿ðõ¿¿ë õàëüñààð õó÷èãäàíà. Ǻâõºí çàðèì íýã äîîä óðãàìàëä ìºí á¿õ äýýä óðãàìëûí áýëãèéí ýñ¿¿ä òîäîðõîé á¿ðõ¿¿ë ¿ã¿é áàéíà. Äýýä óðãàìëûí áýëãèéí ýñ¿¿äýä ¿ð òîãòîëòûí ïðîöåññ ÿâàãäñàíû äàðàà äàðóé ýñ íü á¿ðõ¿¿ëòýé áîëäîã þì.

Ýñèéí á¿ðõ¿¿ë èõ áºõ áàò øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã. Òýð íü óñàíä óóñàõã¿é áºãººä çàðèì õ¿÷èë, ø¿ëòýíä õ¿ðòýë óóñäàãã¿é þì. Äàâñíû õ¿÷èë áà Øâåéöàðè (Àììèàêò çýñèéí ýñëèéí óóñìàë) ãýäýã óðâàëæèä ýñèéí õàëüñ ¿¿ñíý. Ýñèéí õàëüñûí áºõ áàò ÷àíàð áîë ò¿¿íèé òîãòîö áîäèñîîñ øàëòãààëíà. Ýñèéí õàëüñ ýñëýã (êëåò÷àòêà) áóþó öåëëþëîç, ãåìèöåëëþëîç, ïåêòèíèí áîäèñ çýðãýýñ òîãòîíî. Öåëëþëîç íü õèìèéí íàéðëàãààð öàðäóóëûí àäèë ïîëèñàõàðèäàä áàãòàõ áºãººä èîäûí óóñìàëä õºõ ºíãºòýé áîëîõã¿é (öàðäóóë èîäîä õºõ ºíãºòýé áîëíî). Öàðäóóë õýäèéãýýð óñàíä óóññàõã¿é áîëîâ÷ æîíõóóðäàã þì. Òýãýõýä öåëëþëîçûã óñàíä õèéãýýä áóöàëãàõàä ÿìàð ÷ ººð÷ëºëò ãàðäàãã¿é. Öåëëþëîçûã áàéãàà ýñýõèéã ìýäýõèéí òóëä õëîð öàéðò èîäûí óóñìàëûã õýðýãëýíý. Ýíý óóñìàëä öåëëþëîçûã õèéõýä õºõ ÿãààí ºíãºòýé áîëíî. Öåëëþëîçûã óðãàìàë ººðèéí àìüäðàëä áýëòãýë øèì òýæýýë ìàÿãòàéãààð àøèãëàõã¿é áºãººä òýð íü ìàë õ¿íèé ãýäñýíä òºäèé ë àìàðõàí çàäðàõã¿é òóë øèíãýö ìóóòàé òýæýýë áîëíî.

Õàðèí ýñèéí õàëüñíû ãåìèöåëëþëîç áîë áýëòãýë øèì òýæýýë õýëáýðòýéãýýð õàäãàëàãäñàí áàéíà. Çàðèìäàà òýð íü ýñèéí õàëüñàíä çóçààí äàâõàðãà ¿¿ñãýíý. Ãåìèöåëëþëîçûã äàâñíû áóþó õ¿õðèéí õ¿÷ëèéí ñóëõàí óóñìàëààð ¿éë÷ëýõýä çàäðààä ãëþêîç ¿¿ñãýíý.

Öåëëþëîç, ãåìèöåëëþëîç áîë òóñãàé ôåðìåíòûí ¿éë÷èëãýýíä çàäðàí öàðäóóëûí àäèë ñàõàð áîëîí ººð÷ëºãäºíº.

Õàëüñ, ýñèéíõýý àìüäðàëûí òóðø ÿìàð ÷ ººð÷ëºëò õóâèðàëòã¿é òîãòìîë áàéäàã áóñ ¿ðãýëæ ºñºæ òîìðîí çóçààðäàã þì. Ýñèéí õàëüñ õî¸ð çàìààð çóçààðàí òîìîðäîã þì. ¯¿íä: Ïðîòîïëàçìààñ öåëëþëîçûí øèíý õýñýã áèé áîëîí õóó÷èí õýñýã àíõäàã÷ á¿ðõ¿¿ë äýýðýý î÷èæ íààëäàõ çàìààð áóþó ýñâýë õóó÷èí õàëüñ ñóíàñíààñ ñèéìõèé çàâñàðóóä ¿¿ñ÷, ò¿¿ãýýð øèíý ¿¿ññýí öåëëþëîçûí æèæèã õýñã¿¿ä øóðãàëàí øèãäýæ îðíî. Íýãä¿ãýýð òîõèîëäîëä õàíûí çóçààðàõàä ýñèéí äîòîîä áàãòààìæ áàãà áîëíî. Õàíûí ºñºëò, çóçààðàëòûí áàéäëààñ ýä¿¿äèéí ýñèéí õýëáýð ä¿ðñ øàëòãààëíà. Õýðýâ ýñèéí õàíûí ºñºëò æèæèãä òóóø ÿâàãäâàë ýñ Ẻðºíõèé áóþó äóãóé õýëáýðòýé, òóóø áèø ýíä òýíä ÿâàãäñàí áàéâàë ýñ óðò íàðèéí (ïðîçåíõèì) ñóíàíãà õýëáýðòýé áîëíî.

Çàëóó ýñèéí àíõäàã÷ á¿ðõ¿¿ë áîë á¿òöýýðýý æèãä áºãººä òóíãàëàã íèìãýí, óÿí õàòàí ÷àíàðòàé áàéäàã þì. Ýñèéí òîìîðõîä òýð íü çóçààð÷ óÿí õàòàí ÷àíààðàà àëäàõààñ ãàäíà õèìèéí òàëààð íýëýýä ººð÷ëºãäºíº. Ýñèéí á¿ðõ¿¿ë õàëüñ çóçààðàí òîìîðõîä àíõäàã÷ á¿ðõ¿¿ëä øèíý äàâõàðãà èðæ íààëäñàíààñ áè÷èë õàðóóðààð ¿çýõýä ¿å äîëãèîíòîé ìýò õàðàãäàíà. Èéíõ¿¿ çóçààðñàíààñ ýñèéí õàëüñ íü àíõäàã÷, õî¸ðäîã÷, ãóðàâäàã÷ ãýñýí äàâõàðãóóäààñ á¿ðýëäýíý (7-ð çóðàã).

7-ð çóðàã. Ýñèéí õàëüñíû á¿òöèéí á¿ä¿¿â÷ 1. Àíõäàã÷ á¿ðõ¿¿ë 2. Õî¸ðäîã÷ á¿ðõ¿¿ë 3. Äóíäàæ èëòýñ 4. 5. Ýíãèéí ñ¿â 6. Ñ¿âèéí õààëòòàé õýñýã

Çàðèì ¿åä ýñèéí õàëüñ äýýðõèéí àäèë á¿õ òàëáàéãààãààðàà æèãä òóóø áóñ õàðèí

ýíä òýíä çóçààðäàã þì. ªñºæ ã¿éöñýí ýñèéí õàëüñ á¿ðõ¿¿ëýíä õî¸ðäîã÷ çóçààíû èõýíõ õýñýãò çîíõèëíî.

Òýð íü ýñèéí õàëüñíû á¿õ òàëáàðò òóóøäàà áàéõã¿é áºãººä çàðèì ãàçàðòàà ãàäíà òàëààñàà àíõäàã÷ äàâõàðãûã íýâò æèæèã ñ¿â ñóâãóóäààð íýâò ñ¿ëáýãäñýí áàéíà. Õî¸ðäîã÷ äàâõàðãà áèé áîëîîã¿é, àíõäàã÷ äàâõàðãûí òýðõ¿¿ º÷¿¿õýí õýñãèéã ñ¿â (ïîð) ãýíý. Ñ¿âä æèæèã íèìãýí õàëüñ áàéíà. Ñ¿âýýð íýã ýñ íºãººòýé㺺 õàðèëöàæ, áîäèñûí ñîëèëöëûã ÿâóóëíà. Ýñèéí àíõäàã÷ äàâõàðãûí çóçààðààã¿é õýñýã íü ñ¿âèéí ÿã ýñðýã õàðæ îðøèõ áºãººä ò¿¿íèéã õààã÷ õàëüñ ãýæ íýðëýäýã.

Ýñèéí õàëüñíû õî¸ðäîã÷ á¿ðõ¿¿ë áèé áîëîõ íü ýñèéí ºñºëòèéí ¿åä ÿâàãäàõààñ ãàäíà ºñºæ ã¿éöñýí ýñýíä õ¿ðòýë ÿâàãäàíà. Åð íü àìüä ïðîòîïëàñò á¿õèé ýñèéí õàëüñ çààâàë çóçààð÷ áàéäàã þì. Ó÷èð íü ýñèéí á¿ðõ¿¿ëèéí áèé áîëîõ áà çóçààðàëò õî¸ð ïðîòîïëàñòûí ¿åä ¿éë àæèëëàãààòàé øóóä õîëáîîòîé áîëíî.

Íýã ýñèéí ñ¿â¿¿ä íºãºº ýñèéíõòýé çààâàë õàðàëäàà áàéæ òýäãýýðèéí õîîðîíä óóñìàë áîäèñ õèé, óñíû ñîëèëöëîë ÿâàãäàíà. Ñ¿âä ïðîòîïëàçìûí íàðèéí óòàñëàã õýñýã áàéäãûã ïëàçìîäåñìà ãýíý.

Ñ¿âýýð ïëàçìîäåñìèéí òóñëàìæòàéãààð çýðãýëäýý îðøèõ ýñ¿¿äèéí õîîðîíä áîäèñûí ñîëèëöîî ÿâàãäàíà. Ïëàçìîäåñìè áîë á¿õýë á¿òýí áèå ìàõáîäèéí ýä ýñ¿¿äèéã õîîðîíä íü õîëáîæ, ºãºõ ñýæ¿¿ð ç¿éë áîëíî. Ïëàçìîäåñìè òýð á¿ãä áè÷èë õàðóóðä ¿çýãäýõã¿é. Çóçààí õàíàòàé ýñýíä òîä ¿çýãäýíý.

Óðãàìëûí äàìæóóëàõ ýñ¿¿äýä äýýðõ ñ¿âýýñ ãàäíà íýëýýä íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò á¿õèé á¿òýöòýé ýìæýýðò ñ¿â ãýæ áàéíà. Ýìæýýðò ñ¿âèéã íàðèéâ÷ëàí ¿çýõýä äóíäóóðàà íàðèéí õààëò õàëüñ á¿õèé õî¸ð àöòàé á¿ðõ¿¿ë áàéíà. Àíõäàã÷ íèìãýí õàëüñ áîë çýðãýëäýý ýñ¿¿äèéã òóñãààðëàõ áà þìûã íýâòð¿¿ëäýã øèíæòýé þì.

Øèëì¿¿ñò ìîääûí ýìæýýðò ñ¿âèéí àíõäàã÷ õàëüñíû ãîë äóíä äóãóéâòàð õýëáýðòýé çóçààðàë áàéõ áºãººä ò¿¿íèéã òîð áóþó òîðóñ ãýíý (9-ð çóðàã).

9-ð çóðàã. Íàðñíû ìîäëîãèéí õîîëîé (òðàõåéä) 1. Ýìæýýðò ñ¿â

Ýìæýýðò ñ¿âèéí òîðóñ õî¸ð òàëò êàëïàíû àäèë ¿¿ðýãòýé, ýñèéí äîòîðõ äàðàëò èõ

áîëîõûí õàìò òîðóñ ò¿¿íä øàõàãäàí ñ¿âèéí àöàò õàíàíä íààäàí ñ¿âèéã òàãëàíà . Èíãýæ ñ¿â õààãäâàë ýñ¿¿äèéí õîîðîíäûí øèíãýí¿¿äèéí ã¿éäýë çîãñîíî. Íýã ýñèéí ýìæýýðò ñ¿â íºãºº ýñèéíõòýé çýðãýëäýý îðøèíî.

Óðãàìëûí áèå ìàõáîäèéí ýñ¿¿ä õîîðîíäîî ïåêòèíû áîäèñîîð õîëáîãäîí ãàãíàãäàíà.

Ïåêòèí áîë öåëëþëîçûã áîäâîë òèéì èõ áºõ áàò áóñ áºãººä çàðèì óðãàìëûíõ åðäèéí óñàíä õèéãýýä áóöàëãàõàä óóñäàã þì. Ïåêòèíûã ø¿ëòèéí óóñìàëààð àìàðõàí çàäàëíà. ̺í ò¿¿íèéã çàðèì ôåðìåíò, 캺ã, áàêòåðè çàäàëäàã þì. Àçîòûí õ¿÷èë áåðòîëåòûí äàâñíû õîëèìîãò ïåêòèí àìðàõàí çàäàðíà.

Ïåêòèíû áîäèñûã ÿìàð íýãýí àðãààð çàäàëæ ýâäëýõýä ýäèéã á¿òýýã÷ ýñ¿¿ä òóñ á¿ðäýý ñàëäàã þì. Óðãàìëûí ýä èéíõ¿¿ çàäðàõûã ìàöåðàöèé ãýæ ¿¿íèéã ÕÀÀ-í íýõìýëèéí óðãàìëûã óãààõàä õýðýãëýíý. Ìààëèíãà, îëñ ìýòèéí óðãàìëûí èøèéã óãààõàä ýñ¿¿äèéí õîîðîíäûí áîäèñ ýâäýðñýíýýñ èøíèé øèðõýã¿¿ä ñàëæ, íýõìýë áýëòãýõýä òîõèðîìæòîé áîëíî.

Òºìñèéã èõýýð áóöàëãàõàä àìàðõàí ýâäðýõ, áóòðàìòãàé áîëäîã íü ò¿¿íèé ýñ¿¿¿äèéí õîîðîíä áàéãàà ïåêòèíû áîäèñóóäûã óóñãàí óñòãàæ ýñ¿¿äèéã ñàëãàìòãàé áîëãîæ áàéãàà õýðýã áîëíî.

Ýñèéí á¿ðõ¿¿ëèéí õóâèðàëò. Ýñèéí á¿ðõ¿¿ë õèìèéí áàéäëààð ìºíõ òîãòìîë áàéõã¿é, õóâèð÷ ººð÷ëºãäºæ áàéäàã þì. Ýñèéí á¿ðõ¿¿ë ìîäæèõ, èë÷¿¿æèõ, ýðäýñæèõ, ñàëñæèõ ìýòýý𠺺ð÷ëºãäºíº. Ýäãýýðèéí äîòðîîñ ìîäæèõ ¿çýãäýë óðãàìàëä èõýýõýí òàðõñàí áàéäàã áîëíî. Ýíý ÿëàíãóÿà ìîäëîã, áóòëàã óðãàìëóóäàä òîäîðõîé þì. Ìîäæèõîä ýñèéí õàëüñàíä îíöãîé øèíæ ÷àíààð á¿õèé ëèãíèí ãýäýã áîäèñ õóðèìòëàãäàíà.

Ëèãíèíûã øèíãýýñýí ýñ áîë òóéëûí áºõ áàò áàéõààñ ãàäíà áàãà ÿëçàðäàã þì. Ëèãíèí áîë í¿¿ðñòºðºã÷ººð áàÿëàã àòëàà õ¿÷èëòºðºã÷ººð õîìñ ¿íýðòíèé íýãäýë áîëíî. Äýýð ºã¿¿ëýãäñýíýýð ëèãíèí áîë ìîäëîã óðãàìàëä èõ áàéäàã áîëíî. Ìîäëîã óðãàìëûí ãîë èø íü ñàëàà ìº÷èð, íàâ÷ çýðãèéã ººð äýýðýý ¿¿ð÷ áàéäàã òóë èõ õýìæýýíèé äàðàëòûã ¿çíý. Õýðýâ ò¿¿íä ìîäëîã ýä áàéãààã¿éñýí áîë òýð íü àìàðõàí õóãàð÷ óíàõ áàéæýý. Èõýíõ äîîä óðãàìëûí ýñýíä ëèãíèí áàéäàãã¿é þì. Ëèãíèí óäààí õàäãàëàãäàæ ÷àääàã ó÷èð ìîäëîã óðãàìàë ¿õñýíèéõýý äàðàà øóóä ÿëçðààä àëãà áîë÷èõäîãã¿é þì.

Ýñèéí õàëüñ ìîäîæñîí õýñãèéã õèìèéí çàðèì íýã áîäèñîîð õÿëáàðõàí ìýäýæ áîëíî. Ôëîðîãëþöèíû óóñìàëûí äóñëûã õèéõýä ýñèéí õàëüñ õýðýâ óëààí ºíãºòýé áîëáîë òýð íü ìîäîæñîí áîëîõûã ãýð÷ëýõ áºãººä ìîäîæñîí ýñèéí õàëüñ íü ôåíîëûã äóñààõàä õºõ ºíãºòýé áîëäîã þì. Ëèãíèí áîë ýñèéí õàëüñíû íàéðëàãûí ¿íäñýí õýñýã áîëîõ ýñëýãòýé øóóä õîëáîîòîé áàéõ áîëîâ÷ ýñëýãèéã õóâüñàí ººð÷ëºõã¿é áîëíî.

Çàðèì óðãàìëûí ýñèéí õàëüñ èë÷¿¿æíý. Ýñèéí õàëüñ ñóáåðèí ãýäýã ººõºðõ¿¿ áîäèñòîé áîëîõûí õàìò èë÷¿¿æäýã þì. Ñóáåðèíûã øèíãýýñýí ýñèéí õàëüñ óñ àãààðûã íýâòð¿¿ëýõã¿é òóë óðãàìëûã õàòàëòààñ íàéäâàðòàé õàìãààëíà. Õàëüñ íü èë÷¿¿æñýíýýñ ýñ ¿õýæ óðãàìëûí ãàäíà òàëä õàìãààëàõ äàâõàðãà ¿¿ñíý. Çàðèì óðãàìëûí èë÷¿¿íýýñ á¿ðäñýí õàìãààëàõ äàâõàðãà ìàø çóçààí áàéõ áºãººä ò¿¿íèéã ¿éëäâýðò àâ÷ øèëíèé áºã뺺 òóñãààðëàã÷ ìàòåðèàë áîëãîí àøèãëàíà. Æèøýýëáýë: Èë÷¿¿íèé öàðñíû èë÷¿¿íèé çóçààí íü 40 ñì õ¿ðäýã áàéíà. Áèäíèé ºäºð äóòàì õîîëîíä õýðýãëýäýã òºìñ ãàäíà òàëäàà èë÷¿¿ãýýð á¿ðõýãäýí ÿëçðàë õàòàëòààñ õàìãààëàãäñàí áàéõûã àðèëãàõ íýðýýð îãòîëæ õàÿäàã áèëýý.

Óðãàìëûí èø íàâ÷íû ýïèäåðìèñèéí ýñèéí ãàäíà òàëûí õàíàíä êóòèí ãýäýã áîäèñ áèé áîëñîíîîñ êóòèíæèëò ÿâàãäàíà. Õèìèéí á¿òöýýð êóòèíû áîäèñ ñóáåðèíòýé òºñòýé áîëîâ÷ óðãàìëûí á¿ðõ¿¿ë ýäèéí ãàäóóð êóòèêóë ãýæ íýðëýãäýõ íèìãýí õàëüñàí äàâõàðãûã ¿¿ñãýäýã þì. Êóòèêóë óñ àãààðûã íýâòð¿¿ëýõã¿é òóë óñíû õýòýðõèé èõ óóðøèëòààñ óðãàìëûã õàìãààëíà. Ýíý íü ãîë òºëºâ õóóðàé õºðñ , öàã àãààð á¿õèé ãàçàð óðãàäàã óðãàìëóóäàä áàéäàã áºãººä êóòèêóëòàé íàâ÷ èõ àðüñàðõàã, áàðüæ ¿çýõýä àðàé õàòóóâòàð áàéäàã þì. Ýíý íü óðãàìëûí ¿íäñýíä ¿¿ñäýãã¿é áîëíî. Êóòèíæñýí ýñ á¿õèé íàâ÷òàé óðãàìàë áîë óäàìáîð (Ficus), õóñëàã öýãö¿¿õýé, óëèàñ ãýõ çýðýã îëîí þì. Óðãàìëûí ýñèéí õàëüñ çàðèì ¿åä ñàëñæèíà. Ýñèéí õàëüñíû ñàëñæèëò íýã áîë ºâ÷èí ýìãýãò áàðèãäñàíààñ áîëîõ ýñâýë ôèçèîëîãèéí ÷óõàë ÿâö áîëäîã áàéíà. Ýñèéí õàëüñíû ñàëñæèëòûã ìààëèíãûí óðãàæ áàéãàà ¿ðýí äýýð õÿëáàðõàí àæèãëàæ áîëíî. Ìààëèíãûí õóóðàé ¿ð ãºëãºð áºãººä ãóëãàìòãàé òóë õàçãàé ãàçàð òàâüáàë óðñäàã þì. Õýðýâ ò¿¿íèéã óñàíä íîðãîâîë èõ õýìæýýíèé óñûã áèåäýý øèíãýýí àâ÷ õººãººä ýöýñòýý ñàëñæèíà. Ñàëñæñàí ¿ðýíä ÷èéã èõ õóðèìòëàãäàõ òóë õºðñíººñ àìàðõàí ñî¸îëæ, öóõóéõààñ ãàäíà òèéì ¿ð õºðñíèé æèæèã õýñã¿¿äòýé íÿãò áàðüöàëäàí ººðòºº õýðýãöýýò ç¿éëèéã øèíãýýí àâàõàä äºõºì áîëäîã áàéíà. Ýíý áîë ìààëèíãûí ¿ðèéí óðãàõàä áèé áîëîõîä ôèçèîëîãèéí ÷óõàë ç¿éë áîëíî.

Óðãàìëûí ýñèéí õàëüñ áàãà õýìæýýòýéãýýð áîëîâ÷ á¿ãäýýðýý ýðäýñæèíý. Çàðèìäàà ýñèéí õàëüñ íü ýðäýñ áîäèñûí çóçààí äàâõàðãà áèé áîëäîã þì. Ýñâýë òýð íü õàëüñíû ãàäíà ãàäàðãàä íààëäñàí áàéíà. Ýðäýñæèõýä ÿíç á¿ðèéí ýðäýñ áîäèñûã øèíãýýäýã íü ãîë òºëºâ öàõèóð, êàëüöèéí äàâñíóóä áàéäàã áàéíà. ßäëàíãóÿà ¿åòýí, ºëºí, øèâëýý ìýòèéí óðãàìàëä äýýðõ äàâñíóóäààñ á¿ðäýí ýðäýñæñýí õàëüñ á¿õèé ýñ¿¿ä îëîí áàéäàã áèëýý. ßíç á¿ðèéí ýðäýñ áîäèñûã ýñèéí õàëüñ øèíãýýõ ÿâäàë ò¿¿íä áºõ ÷àíàð áèé áîëãîõ áºãººä èíãýñíýýðýý óðãàìëûã ìàë àìüòàí èäýõ íü áàãàñíà.

Ýñ õîîðîíäûí çàé. Óðãàìëûí ýñ¿¿ä èõýíõäýý áèå áèåäýý íÿãò íààëäàí îðøèõ áîëîâ÷ çàðèìäàà îëîí ýñ¿¿äèéí íèéëñýí çààã óóëçâàðò º÷¿¿õýí æèæèã õºíäèé çàé ¿ëäýíý. Ýíý õºíäèéã ýñ õîîðîíäûí çàé ãýíý. Ýñ õîîðîíäûí çàé àãààð áóþó øèíãýí áîäèñîîð ä¿¿ðãýãäñýí, èõýâ÷ëýí æèæèã ãóðâàëæèí áóþó äºðâºëæèí õýëáýðòýé õºíäèéí¿¿ä áîëíî. Ýñ õîîðîíäîî çàé çàðèìäàà íèëýýä òîì áàéõ òºäèéã¿é õýä õýäýýðýý íèéëýí ýñ õîîðîíäûí íàðèéí óðò ñóâãûã ¿¿ñãýíý. Ýñ õîîðîíäûí çàé õýä õýäýí àðãààð áèé áîëíî. ¯¿ññýí àðãààð íü ýñ õîîðîíäûí çàéã ñõèçîãåí, ðåêñèãåí, ëèçèãåí ãýæ ÿëãàíà. Ýñ õîîðîíäûí ñõèçîãåí çàéã áèé áîëãîõîä ýñ¿¿ä ýõëýýä áèå áèåòýéãýý íÿãò áàéãààä ñ¿¿ëäýý ñàëñíààñ çàâñàð çàé ¿¿ñãýíý. Èéì çàìààð ¿¿ññýí ýñ õîîðîíäûí çàé áîë íàâ÷íû ýïèäåðìèñò áàéõ àìñàðûí õààã÷ ýñ¿¿äèéí äóíä áàéõ çàâñàð áîëíî.

Õàðèí ýñ õîîðîíäûí ðåêñèãåí çàé ýñ¿¿äèéí óðàãäàæ ìºõºãäºõºä ¿¿ññýí ò¿¿íèé õºíäèé þì. Ðåêñèãåí çàìààð íýëýýä ¿åòýí, óðóóë öýöýãòíèé îâãèéí óðãàìëûí èøèéí çàéäìûí õºíäèéã áèé áîëíî. Ëèçèãåí àðãààð ýñ õîîðîíäûí çàé ¿¿ñýõýä õàëüñ áîëîîä ýñèéí çàðèì íýãýí õýñýã óóñàæ ¿ã¿é áîëíî. Æ¿ðæ, áýðñ¿¿ò æ¿ðæ, íèìáýã ìýòèéí æèìñíèé óðãàìëûí øàäàð æèìñíèé ãàäíà äàâõàðãûí ýñ õîîðîíäûí çàé èéì þì.

Ýñ õîîðîíäûí çàé àãààð, óñ, äàâèðõàé, ýôèðûí òîñ ìýò áîäèñûí àëü íýãýýð ä¿¿ðñýí áàéíà.

Ýñýä ãàäíà îð÷íîîñ øèì òýæýýëèéí áîäèñ íýâòðýí îðîõ. Àìüä áèå ìàõáîäü, ò¿¿íèé äîòîð íýãýí àìüä ýñèéí áîäèñûí ñîëèëöîî òîãòìîë ÿâàãäàíà. Ýñèéí äîòîð ÿâàãäàæ áóé áîäèñûí ñîëèëöëûí ïðîöåññ áîë ò¿¿íèé õîîëëîõ, àìüñãàëàõ çýðãýýð èëýðäýã þì. Óðãàìàë ýðäýñ îðãàíèê íýãäë¿¿äýýð õîîëëîíî. Ýäãýýð áîäèñ óðãàìàëä çààâàë óóñìàëûí áàéäàëòàéãààð íýâòðýí îðäîã þì. Óðãàìëûí ýñ õàòóó õàëüñòàé, ò¿¿íèé äîòîð áàñ ïðîòîïëàçì áàéõ òóë øèì òýæýýëèéí áîäèñ õàòóó áàéäàëòàéãààð ýäãýýðèéã íýâòðýí îðæ ÷àäàõã¿é þì.

Ýñýä ãàäíààñ øèì òýæýýëèéí áîäèñ íýâòðýí îðîõ íü ôèçèêèéí ¿çýãäýë áîëîõ äèôôóçè, îñìîñä ¿íäýñëýãäýíý. ªºðººð õýëáýë äèôôóç îñìîñûí çàìààð øèì òýæýýë ýñýä

íýâòðýí îðäîã þì. Õýäèéãýýð ýñ ãàäààä îð÷èí õî¸ð íýãýí òºðëèéí ñèñòåì áèø áîëîâ÷ ìîëåêóëûí õºäºë㺺íû à÷ààð ýäãýýð ñèñòåì íýãýí òºðºë áîëãîäîã þì. Åð íü á¿õ áèåèéí ìîëåêóëóóä öàã ¿ðãýëæ, ÿìàð ÷ ýìõ çàìáàðààã¿é õºäºë㺺íòýé áàéäàã áîëîõîîð äèôôóçèéí ¿çýãäýë ÿâàãäàõàä áèå áèåäýý íààëäñàí õî¸ð áèåèéí (óðãàìàë, ãàäààä îð÷èí) ìîëåêóëóóä íýãýí íºãººäºº øèëæèíý. Ýíý øèëæèëò óäààíààð ÿâàãäàíà. Ýñèéí ñ¿âä õàëüñûã øèì òýæýýëèéí áîäèñ ººðèéí ìîëåêóëûí õºäºëãººíººð íýâòðýí îðíî.

Äèôôóçèéí ¿çýãäëèéã øèíãýí áóþó õèéí áàéäàëòàé áîäèñóóäàä õÿëáàð îéëãîæ áîëíî. Õèé áóþó øèíãýí áîäèñóóä ìîëåêóëûí õºäºëãººíººð àÿíäàà õîîðîíäîî õîëèëäîíî. ̺í øèë ñàâàíä äàâñ áóþó ñàõàðûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð õèéãýýä óñàíä óóñãàñíû äàðàà ò¿¿í äýýð ÿìàð ÷ äàâñ, ñàõàðã¿é öýâýð óñ õèéâýë òîäîðõîé õóãàöàà ºíãºðñíèé õîéíî óóñìàëûí êîíöåíòðàöè æèãäðýíý. Ýíý íü ìºí ë ìîëåêóëûí õºäºëãººíººð õî¸ð øèíãýí íèéëæ, õîëèëäîí, êîíöåíòðàöè àäèë áîëíî. Óðãàìàëä øèì òýæýýëèéí áîäèñ ÿã èéì çàìààð íýâòðýí îðäîã þì.

Ýñèéí ñ¿â í¿õã¿é ñàðüñàí õàëüñààð óñíû óóñìàë íýâòðýí îðæ ÷àääàã þì. Òèéì ñàðüñûã õàãàñ íýâòð¿¿ëýã÷ ãýõ áºãººä ýñèéí ïðîòîïëàçì èéì ÷àíàðòàé.

Óñ øèíãýí áà óóñìàë áîäèñ ñàðüñààð íýâòðýí îðîõûã îñìîñ ãýíý. Îñìîñûí ¿çýãäýë ÿâàãäàõàä øèíãýí¿¿äèéí ìîëåêóë õîëèëäîæ, ñàðüñààð íýâòðýí ãàðàõ íü æèãä áóñ áàéíà. Áàãà êîíöåíòðàöè á¿õèé óóñìàëûí óñíû ìîëåêóë èõ êîíöåíòðàíöèòàé óóñìàëä îðîõ íü ò¿ðãýí áàéäàã þì. Èéì ó÷ðààñ èõ êîíöåíòðàöèòàé óóñìàëûí êîíöåíòðàöè áóóðíà. Ãàäíààñ îðæ èðñýí øèì òýæýýëèéí áîäèñ øóóä âàêóîëèä îðîõ áºãººä ¿¿íèé äàãóó âàêóîëü òýëæ ïðîòîïëàçìûã ãàäàãø ò¿ëõýíý. Ïðîòîïëàçì ãàäàãøëàí ýñèéí õàíûã äàðíà. Èéíõ¿¿ äîòîð òàëààñ ýñèéí õàíàä ó÷ðóóëàõ äàðàëòûã îñìîñûí äàðàëò ãýäýã þì.

Ýñèéí îñìîñûí äàðàëò ãàäíààñ ýñýä øèì òýæýýë íýâòðýí îðîõîä ýñýä à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ÷ ýíý ïðîöåññ á¿õýë á¿òýí îðãàíèçìûí ¿éë àæèëëàãàà ìºí. Óñ, ò¿¿íä óóññàí ýðäýñ áîäèñûã óðãàìàë øèíãýýí àâàõ áèå ìàõáîäèéí äîòóóð óñíû ã¿éäëèéã çîõèöóóëàõ áîäèñûí ñîëèëöëûí ïðîöåññ çýðýã á¿ãä îñìîñûí äàðàëòòàé õîëáîîòîé áèëýý. Óðãàìëûí òóðãîðûí áàéäàë îñìîñûí äàðàëòààñ õàìãààëíà.

Ýñýä øèì òýæýýëèéí áîäèñ íýâòðýí îðîõûã çºâõºí ôèçèêèéí ¿çýãäýë äèôôóçè, îñìîñîîð òàéëáàðëàæ áîëîõã¿é. Òýð íü áèîëîãèéí ìàø íàðèéí ïðîöåññ þì. Ýíý ïðîöåññ áîë ïðîòîïëàçìûí ¿éë àæèëëàãàà, ò¿¿íèé á¿òöèéí îíöëîã, ãàäààä îð÷íû íºëºº çýðýãòýé øóóä õîëáîîòîé.

Áîäèñ á¿õýí ýñýä àìàðõàí íýâòðýí îðäîãã¿é, çàðèìûã íü õÿëáàðõàí íýâòð¿¿ëýí àâ÷ áàéõàä íºãºº õýñãèéã îãò àâàõã¿é æèøýýòýé þì. Ïðîòîïëàçì óñûã àìàðõàí íýâòð¿¿ëýí àìàðõàí íýâòð¿¿ëýí àâäàí àòàë òîì ìîëåêóëò îðãàíèê áîäèñûã ìóó íýâòð¿¿ëíý. Õàðèí êîëëîèä áàéäàëòàé áîäèñûã îãò íýâòð¿¿ëäýãã¿é áîëîé.

Äýýð ºã¿¿ëýãäñýí ¸ñîîð ïðîòîïëàçì áîë ãóðâàí äàâõàðãààñ á¿ðäýõ òóë òýäãýýð íü õàðèëöàí àäèëã¿é íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéäàã þì. Ïðîòîïëàçìûí ãàäíà òàëûí õàëüñàí äàâõàðãà ïëàçìîëåììà, ãóðàâäóãààð äàâõàðãà áîëîõ òîíîïëàñò èõýíõ áîäèñûã ìóó íýâòð¿¿ëíý. ßëàíãóÿà íèìãýí õàëüñíààñ á¿ðäñýí òîíîïëàñò ÿìàð íýãýí áîäèñûã èõ ìóó íýâòð¿¿ëäýã ÷àíàðòàé áîëíî.

Óðãàìëûí ýñèéí îñìîñûí äàðàëò òîãòìîë áèø, ãàäààä îð÷íû íºõö뺺ñ øàëòãààëíà. Ýñèéí ø¿¿ñíèé êîíöåíòðàöè èõ áàéõ áóþó îð÷èí äóëààí áîë îñìîñûí äàðàëò èõ áàéíà. Òýð ÷ áàéòóãàé îñìîñûí äàðàëò ºäðèéí òóðøèä õýä äàõèí õóâèðíà. ªã뺺, îñìîñûí äàðàëò íýã ººð áàéõ áºãººä îðîé áîëîõîä áàñ ë ººð÷ëºãäñºí áàéíà. Åð íü õóóðàé áºãººä äàâñ õóæèð á¿õèé ãàçàð óðãàäàã óðãàìëûí ýñèéí îñìîñûí äàðàëò èõ áàéäàã áîëîé. Óñíû óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñýíä êîíöåíòðàöè áàãà òóë îñìîñûí äàðàëò ìºí áàãà áàéíà.

Òóðãîð. Óðãàìàë ãàçðûí õºðñíººñ õîîëëîõäîî ÿíç á¿ðèéí äàâñûã óñàíä óóññàí áàéäàëòàéãààð øèíãýýæ àâíà. Èíãýæ àâñàí øèì òýæýýëèéí áîäèñ èõýä îðîõûí õàìò ýñèéí äîòîîä äàðàëòûí èõ áîëãîíî. Äàðàëò èõ áîëîõîîð ïðîòîïëàçì ýñèéí õàíûí äîòîð

òàëààñ ò¿ëõýæ ò¿¿íèé ñóíàñàí áàéäàëòàé áîëãîäîã þì. ¯¿íèé óëìààñ ýñ ò¿íòèéí òîìîðíî. Èíãýæ äîòîîä äàðàëòûí óëìààñ ýñ òîìîð÷ ö¿ëõèéõèéã òóðãîð ãýæ íýðëýíý.

Ãàäíààñ óñ îðæ èðýõ òóòàì ýñèéí òóðãîðûí áàéäàë èõýñíý. Ãýâ÷ ýñèéí õàëüñ ººðºº óÿí õàòàí ÷àíàðòàé áîëîõîîð óñ îðæ èðýõ á¿ðä õýìæýýã¿é òîìðîîä áàéäàãã¿é þì. Äîòîîä äàðàëòààñ øàëòãààëàí ýñèéí õàíà íèëýýä ñóíàõ áîëîâ÷ óÿí õàòàí ÷àíàðòàé áàðèãäàæ, òîäîðõîé õýìæýýíä õ¿ðýýä äàõèí öààø ñóíàõã¿é. Äîòîîä äàðàëòûí ýñðýã ýñèéí õàëüñ àãøèæ, æèæãýðýõèéã îðîëäîíî. ýñèéí õàëüñ àãøèõäàà äîòîîä õýñã¿¿äýý äàðíà. Ýñèéí õàëüñíû äîòîîä õýñã¿¿ääýý ó÷ðóóäëàõ äàðàëòûã òóðãîðûí äàðàëò ãýíý. Ýñ òóðãîðûí áàéäàëòàé áàéõ íü óðãàìëûí àìüäðàëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýñ¿¿ä òóðãîðûí áàéäàëòàé áàéñíààñ áèå áèåäýý ñàéí øàõöàëäàõ òóë óðãàìëûí çàðèì ýðõòýíã¿¿ä óÿí õàòàí áàéíà. ÿëàíãóÿà çàëóó óðãàìàëä ìåõàíèê ýä òºäèé ë èõ õºã溺ã¿é áàéõ ¿åä ýñèéí òóðãîð èø, íàâ÷ûã óÿí õàòàí áàéëãàæ, òýäãýýðèéí õóãàðàë, ìåõàíèê ãýìòëýýñ õàìãààëíà.

Óðãàìëûí ¿íäýñíèé ýñ¿¿äèéí òóðãîð ãàçðûí õºðñèéã ¿íäýñ ºðºìäºæ îðîõîä ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëíý. ¯íäýñíèé ýñèéí äîòîîä äàðàëò èõ áàéäàã ó÷èð çàðèìäàà ãàçðûí õºðñèéã ¿íäýñ ºðºìäºæ ÿâàõäàà äàéðàëäñàí ÷óëóó, ìîäíû ¿ëäýãäëèéã öîîëîîä ãàðñàí áàéäàã þì. Òóðãîð óðãàìëûí ºñºëòèéã õóðäàñãàíà. Ýñèéí òóðãîð èø, íàâ÷, öýöýã çýðýã ýðõòýíã öîâîî ñýðãýëýí åðäèéí áàéäàëòàé áîëãîíî. Èøèéí ñàëõè øóóðãàíàä àìàðõàí õóãàðäààãã¿é, áîñîî áàéäàëä, íàâ÷íû áàðèóë èëòñýý äààæ, òîõèðîìæòîé òàëààðàà íàðíû ãýðýë ººä õàðàõ çýðýã öºì òóðãîðòîé õîëáîîòîé þì. Òîâ÷îîð ºã¿¿ëýõýä òóðãîð óðãàìëûí åðäèéí àìüäðàëûã õàíãàíà.

Ïëàçìîëèç. Ýíý áîë òóðãîðûí ýñðýã ¿çýãäýë þì. Ïëàçìîëèç ÿâàãäàõàä ýñèéí õàëüñ, ïðîòîïëàñò íýãýí çýðýã àãøèíà. Ýñèéí õàëüñíû àãøèëò áàãà çýðýã ÿâàãäàæ áàéãààä çîãñîõ áºãººä õàðèí ïðîòîïëàñò íü ¿ðãýëæëýí àãøñààð õàíàíààñ õºíäèéð÷, òýäíèé õîîðîíä çàé ãàðíà. ¯¿íèé äàãóó âàêóîëü óñàà ãàäàãø àëäñààð ìºí ÿëãààã¿é æèæãýð÷, Ẻãíºðººä ýñèéí òºâ õàâüä áóñàä ýðõòýíã¿¿äèéí (Ẻì, ïðîòîïëàçì, ìºõëºã) õàìò öóãëàðíà. Èéíõ¿¿ ýñèéí õàíàíä ïðîòîïëàñò (òóõàéëáàë ïðîòîïëàçì) õî¸ð õîîðîíäîî ñàëæ çàé çàâñàð ¿¿ñýõèéã ïëàçìîëèç ãýíý (10-ð çóðàã).

Ïëàçìîëèç íü ÿâàãäñàíààñ óðãàìëûí ýñ ýä íü (óëìààð óðãàìàë) óðâàéæ ãàíäìàë

áàéäàëòàé áîëíî.

10-ð çóðàã. Ñîíãèíûí õàéðñíû ýñýä ïëàçìîëèç ÿâàãäàæ áàéãàà áàéäàë À. Ñîíãèíûí õàéðñ Á. Ìàõëàã õàéðñ (ê-ýïèäåðì) Â. Ýïèäåðìèéí ýñ¿¿ä Ã. Ýïèäåðìèéí ýñèéí á¿òýö (1. Öèòîïëàçì 2. Áººì 3. Âàêóîëü 4. Á¿ðõ¿¿ë) Ä. ÿäãýð ïëàçìîëèç Å. Òàòãàð ïëàçìîëèç

Ó÷èð íü ýñ¿¿äèéí òóðãîð àëäàãäàõàä ò¿¿íèé áèå áèåòýéãýý íÿãò øàõöàëäñàí áàéäàë àðèëñàíû óëìààñ óðãàìàë öîâîî ñýðãýëýí áàéäëàà àëäàíà. Ïëàçìîëèç íü òîãòìîë ¿çýýãäýë áèø þì. Ïëàçìîëèçèéí áàéäàëòàé ýñèéã ýðã¿¿ëýýä òóðãîð áîëãîæ áîëíî. ¯¿íèéã äåïëàçìîëèç ãýíý. ªºðººð õýëáýë òóðãîðûí áàéäëûã äàõèí ñýðãýýõèéã èéíõ¿¿ íýðëýäýã.

Óðãàìëûí ýñýä òóðãîð, ïëàçìîëèç, äåïëàçìîëèçûã çîðèóäààð õèéæ áîëíî. ¯¿íä ÿìàð íýãýí äàâñíû ñóëõàí óóñìàë äîòîð àìüä ýñèéã õèéâýë òóðãîð áîëíî. Ó÷èð íü âàêóîëèéí äîòîðõ ýñèéí ø¿¿ñíèé êîíöåíòðàöè ãàäààä îð÷íû (àâñàí óóñìàëûí)

êîíöåíòðàöèéã áîäâîë èõ áàéõ òóë óñûã áèåäýý òàòàæ àâñíààñ ýñ òîìîð÷, ö¿ëõèéí òóðãîðûí áàéäàëòàé áîëíî. Ýíý íü òóðãîðòîé áàéãàà ýñýý èõ êîíöåíòðàöè á¿õèé óóñìàëä õèéâýë ººðèéíõºº óñûã ãàäàãø àëäàæ, ýñèéí õàëüñ, ïðîòîïëàçìûí õîîðîíä çàé ãàðàí ïëàçìîëèç áîëíî. Íýãýíò ïëàçìîëèçûí áàéäàëòàé áàéãàà ýñèéã ìºí áàãà êîíöåíòðàöèòàé óóñìàëä õèéâýë äàõèí òóðãîðûí áàéäàëòàé áîëîí äåïëàçìîëèç ÿâàãäàíà.

Òóðãîð, ïëàçìîëèç, äåïëàçìîëèçûí ñîëèãäëûã áàéãàëü äýýð õÿëáàð àøèãëàæ áîëíî. Ãàíòàé çóíû ºã뺺 óðãàìàë èõ öîâîî ñýðãýëýí åðäèéí (òóðãîð) áàéäàëòàé áàéæ áàéãààä ºäºð äóíä íàð èõ øàðõàä óðâàéæ ãàíäàíà (ïëàçìîëèç). Îðîé áîëæ ñýð¿¿ îðîõîä óðãàìàë äàõèí ñýðãýíý (äåïëàçìîëèç).

Òóðãîð, ïëàçìîëèçûí ¿çýãäýë àãðîíîìûí ïðàêòèêò èõ à÷ òóñòàé þì. Áîðäîîã æèãä òàðààõã¿é þìóó ýñâýë õýòýðõèé èõ õýìæýýãýýð õýðýãëýñíýýñ ìàíàéõíû ÿðüäãààð òàðèà “øàòàõ” ãýæ áàéäàã þì. Ýíý áîðäîî èõ õèéãäñýí ãàçàðò õºðñíèé êîíöåíòðàöè óðãàìëûíõûã (ýñèéíõèéã) áîäâîë èõ áîëäîã ó÷èð óðãàìàë óñàà àëäàæ, óðâàéõ áóþó ýñâýë á¿ð ìºñºí ¿õíý. Èéìýýñ èõ óðãàö àâàõûí òóëä áîðäîëòûã òîõèðóóëàõûí ÷óõàë ó÷èð ¿¿íä îðøèæ áàéãàà þì.

Ýñýä óñ íýâòðýí îðîõ íü ò¿¿íèé ñîðîõ õ¿÷íýýñ õàìààðíà. Ñîðîõ õ¿÷ ãýäýã áîë òóðãîð, îñìîñûí äàðàëòûí ÿëãààã õýëíý. Îéãîìæòîé áîëãîõûí òóëä áèä îñìîñûí äàðàëòûã î-¿ñãýýð, òóðãîðûí äàðàëòûã ò-¿ñãýýð, ñîðîõ õ¿÷èéã ñ-¿ñãýýð òýìýäýãëýí ¿ç¿¿ëáýë: ñîðîõ õ¿÷ áîë îñìîñûí äàðàëòààñ òóðãîðûí äàðàëòûã õàññàíòàé òýíöýíý (Ñ=Î-Ò).

Óðãàìëûí ýñèéí ñîðîõ õ¿÷ òîãòìîë õýìæèãäýõ¿¿í áèø, öàã ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Ýñ, õýðýâ óñààð õàíàñàí áàéâàë îñìîñûí äàðàëò, òóðãîðûí äàðàëòòàé òýíöýæ, ñîðîõ õ¿÷ ¿ã¿é áîëíî. Ýñ ïëàçìîëèçûí áàéäàëòàé áàéõ ¿åä òóðãîðûí äàðàëò áàéðã¿é ó÷èð ñîðîõ õ¿÷, îñìîñûí äàðàëòòàé òýíöýíý. Ýñèéí ñîðîõ õ¿÷ õýäèé èõ áàéõ òóòàì, ò¿¿íèé ñîðîõ õ¿÷ òºäèé ÷èíýý èõñýæ, îð÷íîîñ óñ àìàðõàí øèíãýýí àâíà. Èéìýýñ ýñýä óñ íýâòðýí îðîõ ÿâäàë ò¿¿íèé ñîðîõ õ¿÷íýýñ øóóä øàëòãààëíà.

Äýýä óðãàìëûí ñîðîõ õ¿÷ òºäèé ë èõ áàéõã¿é áàéõ áºãººä õàðèí áàêòåð ìýòèéí äîîä óðãàìàëä 50 àòìîñôåð õ¿ðäýã áèëýý. Õàìãèéí èõ õýìæýýíèé ñîðîõ õ¿÷ á¿õèé ýñòýé óðãàìàë áîë õºãöíèé 캺ã Pennicilin þì. Ýíý 캺ãíèé ìèöåëèéí ñîðîõ õ¿÷ 200 àòìîñôåð õ¿ðýõ íü îëîíòîé òîõèîëäîõ ó÷èð òàëõ àìàðõàí õºãöºðäºã þì.

Áîäèñûí ñîëèëöëîë. Áîäèñûí ñîëèëöëîë áîë àìüäðàëûí ÷óõàë ïðîöåññ ìºí áºãººä àìüä áèå ìàõáîäèä òàñðàëòã¿é ÿâàãäàíà. Àìüä áèå ìàõáîäü ãàäààä îð÷íîîñîî øèì òýæýýëèéí ÿíç á¿ðèéí ýíãèéí áîäèñûã õ¿ëýýí àâ÷ ò¿¿ãýýð íàðèéí á¿òýöòýé îðãàíèê íýãäë¿¿äèéã ¿¿ñãýõ áºãººä ¿¿íèéã àññèìëÿöè áóþó ñèíòåç ãýíý. Àññèìëÿöèéí ïðîöåññûí ñàöóó àìüä áîäèñò áàéñàí íàðèéí îðãàíèê íýãäë¿¿ä ýíãèéí áîäèñ áîëîí çàäðàõ ýñðýã ïðîöåññ ÿâàãäàíà. ¯¿íèéã äèññåìëÿöèéí ïðîöåññ áóþó çàäðàë ãýíý. Àññèìëÿöè, äèññèìëÿöèéí ïðîöåññ áèå áèåäýý ÿã áèå áèåäýý ýñðýã ç¿éë þì. ªºðººð õýëáýë Àññèìëÿöèéí ïðîöåññ ÿâàãäàæ áàéõàä õàðèí äèññåìëÿöè ÿâàõàä ¿¿ññýí áîäèñóóä çàäàðäàã þì. Àìüä áèåä äèññåìëÿöèéí ïðîöåññ ÿâàãäàõäàà àññèìëÿöèéí õèìèéí íàðèéí ïðîöåññ ÿâàãäàõàä çàéëøã¿é õýðýãëýãäýõ ïîòåíöèàëü ýíåðãè ÿëãàðóóëäàã þì.

Äýýð äóðäàãäñàí õî¸ð ïðîöåññ áèå áèåòýéãýý íÿãò õîëáîîòîé áºãººä àìüä áèå íýãýí çýðýã ÿâàãäàã÷ ãàäààä îð÷èíòîé õàðüöàõ õàðüöàà ìºí. ªºðººð õýëáýë àññèìëÿöèã¿éãýýð äèññåìëÿöè ÿâàãäàõã¿éí íýãýí àäèë äèññåìëÿöè ÿâàãäààã¿é áîë àññèìëÿöè ÿâàãäàõã¿é þì. Óðãàìàëä çàðèìäàà òýäãýýðèéí òîõèðîëöîî àëäàãäàíà. Æèøýýëáýë: Óðãàìëûí çàëóó áàéõ ýä ºñºëòèéí ¿åä àññèìëÿöèéí ïðîöåññ, äèññåìëÿöèàñàà äàâóó áàéíà. Ãýâ÷ äèññåìëÿöèéí ïðîöåññ àññèìëÿöèéí ïðîöåññîîñ èë¿¿ ÿâàãäàõ òîõèîëäîë îëîí áèé. Òýäãýýð ïðîöåññ ÿã òýíö¿¿ ÿâàãäàõ ÷ áàéäàã þì.

Èéìýýñ àìüäðàëûí ìºí ÷àíàð áîë áîäèñûã øèíýýð áèé áîëãîõ áà ¿¿ññýí áîäèñîî ýðã¿¿ëýýä çàäëàí õýðýãëýõ ãýñýí áèå áèåòýéãýý ñàëøã¿é õîëáîî á¿õèé òàñðàëòã¿é ÿâàãääàã õî¸ð ïðîöåññûã ÿâóóëäàãò îðøèíî.

Óðãàìëûí àìüäðàëä òºðºë á¿ðèéí íàðèéí ïðîöåññóóä ÿâàãäàíà. Àìüä áèå ìàõáîäèä ãàäààä îð÷íû íºëººíèé äîð ÿâàãäàæ áàéãàà á¿õ ïðîöåññûí Ẻãíºðëèéã áîäèñûí ñîëèëöëîë ãýíý. Áîäèñûí ñîëèëöëîëîîð àìüä áèå ãàäààä îð÷èíòîé õàðüöäàã þì. Ãàäààä îð÷èíã¿éãýýð àìüä áèå áàéíà ãýæ áîäîõûí ÷ õýðýãã¿é þì. Îð÷èí, àìüä áèå õî¸ð ñàëøã¿é íýãäýë ó÷ðààñ ò¿¿íèé íºõöºëã¿éãýýð àìüä áèå îðøèõã¿é áèëýý. Ãàäààä îð÷íû íºõöºë ººð÷ëºãäºí àìüä áèå ìàõáîäèä çîõèõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýíýýñ ººðèéíõºº óäàìøëûí ÷àíàðûã ººð÷ëºí ò¿¿íä çîõèöíî. Õýðýâ ººð÷ëºãïäºæ áóé îð÷íû íºõöºëä ººðèéí áèåèéã çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é áîë àìüä áèå ñºíºíº. Ãàäààä îð÷íû ººð÷ëºëòººñ àìüä áèåèéí îëæ àâñàí øèíý øèíæ òýìäýã óäàìøëààð äàìæèíà.

Ãàäààä îð÷íîîñ óðãàìëûí øèíãýýæ àâñàí áîäèñ ýñýä îðîîä ººð÷ëºãäºíº. Òýäãýýðèéí çàðèì íü áèå ìàõáîäèéã á¿òýýí áàéãóóëàõàä õýðýãëýãäýæ, íºãºº õýñýã íü áýëòãýë øèì òýæýýë áîëîí õàäãàëàãäàí, çàðèì õýñýã íü çàäàð÷, çàéëøã¿é õýðýãöýýò ïîòåíöèàëüò ýíåðãèéã ãàðãàíà.

Áèå ìàõáîäèéí àìüäðàëä áîäèñûí ñîëèëöîë ÿìàð õýðýãöýýòýé áîëîõ òàëààð Ô.Ýíãåëüñ èõ àæèëëñàí áºãººä ò¿¿íèé ñàíààã ºðãºæ¿¿ëýí Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýí íàðààñ áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíä øèíý ÷èãëýë áîëîõ Ǻâëºëòèéí á¿òýýë÷ äàðâèíèçìûã áèé áîëãîâ.

Ýñèéí ¿ðæèë. Ýñ òîäîðõîé õýìæýýíä õ¿ðýõèéí õàìò ¿ðæèíý. Ýñèéí òîî øèðõýã îëøðîõ (ýñ ¿ðæèõ), ìºí áàéãàà ýñ¿¿ä ºñºæ òîìîðñîíîîñ óðãàìëûí ºñºëò ÿâàãäàíà. Íýã, îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ õóâààãäëûí çàìààð ¿ðæèíý. Ïðîô. Ë.Â.Êóäðÿøîâ ýñèéí ýçýëõ¿¿í ãàäàðãà õî¸ðûí õàðüöàà òîõèðîõîî áàéõûí õàìò õóâààãäàí ¿ðæäýã ãýæ ýñèéí õóâààãäëûí øàëòãààíûã çààæýý. Òýðýýð ¿çýõäýý ýñèéí ãàäàðãà áîë õî¸ðòûí çýðãýýð ºñºëòèéí çýðãýýð ºñºæ áàéõàä äîòîîä ýçëýõ¿¿í íü ãóðàâòûí çýðãýýð ºñäºã áîëîõûã òîäîðõéîëæýý. Ãàäíààñ øèì òýæýýëèéí áîäèñ ýñèéí ãàäàðãààð (õàëüñààð) íýâòðýí îðíî. Èíãýæ ýñ òîìîð÷ áàéãààä òîäîðõîé ¿åä õ¿ðýõèéí õàìò õóâààãäëûí ïðîöåññò îðíî.

Ýñèéí õóâààãäàë Ẻìèéí õóâààãäëààñ ýõýëíý. ªºðººð ºã¿¿ëáýë: ýõëýýä Ẻì õóâààãäñàíû äàðàà ýñ õóâààãääàã þì. Ýñèéí Ẻì íàðèéí ýíãèéí ãýæ õî¸ð çàìààð õóâààãäàíà.

Áººìèéí ýíãèéí õóâààãäàë. Ýíý àðãûã øóóä áóþó àìèòîç ãýíý. Áàêòåð ìýòèéí äîîä óðãàìëûí ýñ ¿ðæèõäýý ò¿¿íèé Ẻìºíä øóóä õóâààãäàë ÿâàãäàíà. Áººìèéí ýíãèéí õóâààãäàë ÿâàãäàõàä Ẻì ñóíàñààð áàéãààä ñ¿¿ëäýý ãîëîîðîî òóí íàðèéí áîëæ äóíäóóðàà çààã “ïåðåòÿæêà” áèé áîëîí Ẻìèéã õî¸ð õóâààíà. ¯¿íèé õàìò ìºí ýñ õî¸ð õóâààãäàæ òóñ á¿ðäýý áèå äààñàí ýñ¿¿ä ¿¿ñãýíý. Ýíý àðãààð áàêòåðèàñ ãàäíà õàðà, íèòåëë, ìýòèéí çàðèì çàìãèéí ýñ ¿ðæèíý.

Áººìèéí íàðèéí õóâààãäàë. Ìèòîç áóþó êàðèîêåíåç, ìåîéç ãýñýí õî¸ð òèïòýé áàéíà. Ýäãýýðèéã òóñ á¿ðä íü òîâ÷ àâ÷ ¿çüå.

Áººìèéí ìèòîç áóþó êàðèîêèåíåç õóâààãäàë áóñàä òºðëèéí õóâààãäëûã áîäâîë èõýýõýí òàðõñàí áºãººä óðãàìëûí âåãåòàòèâ ýñ¿¿äèéí ¿ðæäýã îíöãîé øèíæ á¿õèé õóâààãäàë þì. Ýñèéí ìèòîç õóâààãäàë ÿâàãäàõàä ýõëýýä Ẻì õóâààãäàæ ò¿¿íèé çýðýãöýýãýýð ìºõëºã, õîíäðèîç õóâààãäàíà. ¯¿íèé äàðàà õºíäëºí õààëò áèé áîëæ, ýñèéí ïðîòîïëàçìûã õî¸ð õýñýã òàñàëæ, ýöñèéí á¿ëýãò õîñ òºë ýñ¿¿ä áèé áîëíî.

Êàðèîêåíåç õóâààãäëûí ïðîöåññ íü òîäîðõîé äýñ äàðààëàëòàé ÿâàãäàõ õýä õýäýí øàòòàé áîëíî. ¯¿íä: Ïðîôàç, ìåòàôàç, àíàôàç, òåëîôàç ãýäýã äºðâºí øàòòàé áºãººä íýã øàò íºãººäºº ààæìààð øèëæèíý (11-ð çóðàã).

11-ð çóðàã. Ñîíãèíûí ¿íäýñíèé ¿ç¿¿ðèéí ºñºõ öýãèéí ýñèéí ìèòîç õóâààãäàë 1. èíòåðôàç 2. 3. ïðîôàç 4. 5. ìåòàôàç 6. 7. àíàôàç 8. òåëîôàç 9. öèòîêèíåç

1. Ïðîôàç (Ýõíèé øàò). Á¿ðä¿¿ëýã÷ ýäèéí òàéâàí áàéäàëòàé ýñèéí Ẻì æèãä íýãýí òºðëèéí á¿òýöòýé áàéíà. Õóâààãäàë ÿâàãäàõûí ºìíº áººìèéí ýçëýõ¿¿í ºñºæ, õðîìàòèíû áîäèñ æèæèã ¿ðëýí õýñã¿¿ä áîëîí çàäàðíà. Çàäàðñàí õðîìàòèíû áîäèñ ñ¿¿ëäýý íýãäýí íèéëýýä òîì óòàñëàã áèå ¿¿ñãýíý. Ýíý ¿åä Ẻìèéí Ẻìõºí èõ òîäîðõîé áîëäîã þì. Áóäàã÷ áîäèñ õðîìàòèíû ¿ðëýí õýñã¿¿äèéí õîîðîíäóóð òèìîíóêëåéíû õ¿÷èë áàéäàã áîëíî. Áººìèéí äîòîîä õýñýã ººð÷뺺ãäºõèéí õàìò ò¿¿íèé Ẻìèéí õàëüñ ¿ã¿é áîëíî. Õðîìàòèíû óòàñëàã ýõëýýä ýðõýí õýëáýðòýé áàéæ áàéãààä õðîìîñîì áîëíî. Èéíõ¿¿ ¿¿ññýí õðîìîñîì òàõ õýëáýðòýé áàéõ áîëîâ÷ ñàâõàí, Ẻðºíõèé áàéõ ÿâäàë òîõèîëäîíî. Áººìèéí õóâààãäëûí ïðîôàçûí øàòàíä õðîìîñîì áè÷èë õàðóóðä ñàéí õàðàãäàíà. Ýíý ¿åä õðîìîñîì Ẻìèéí ñ¿¿ø ãýæ íýðëýãäýõ ºíãºã¿é øèíãýí äîòîð áàéðëàíà. Õðîìîñîì ¿¿ñýæ áàéõ ¿åä áàéñàí òèìîíóêëåéíû õ¿÷èë õðîìîñîì áèé áîëîõîä á¿ãä çîðèóëàãäàíà. ¯¿ññýí õðîìîñîìóóä ýíý øàòíû ñ¿¿ë ¿åä óðòààøàà õî¸ð õóâààãäàíà. Õî¸ð õóâààãäñàí õðîìîñîìóóä áèå áèåýñýý ñàëæ, õîëáîãäîõã¿é çýðãýëäýý îðøèíî. Áººìèéí õàëüñ, Ẻìõºí çýðýã ïðîôàçûí òºãñãºëä àëãà áîëíî. 2. Ìåòàôàç. Ïðîôàçûí øàòàíä óðòààøàà õî¸ð õóâààãäñàí õðîìîñîì ýñèéí òºâä íýã õàâòãàé äýýð öóãëàðàí ýêâàòîðûí õàâòàé ãýäãèéã ¿¿ñãýíý. Ýíý ¿åäýý õðîìîñîì ñàéí õàðàãäàõ (áè÷èë õàðóóðä) áºãººä òýäãýýðèéã àìàðõàí òîîëæ áîëäîã þì. Ìåòàôàçûí øàòàíä ýñèéí õî¸ð òóéëààñ ºíãºã¿é àõðîìàòèíû óòàñ (àõðîìàòèí ãýæ õðîìàòèíèéã áîäâîë ìóó áóäàãäàõ ýñèéí Ẻìèéí áîäèñû㠺㿿ëíý) ãàð÷ òóóø õóãààãäñàí õðîìîñîì òóñ á¿ðèéã õî¸ð òèéø íü õîëáîíî. Ýíý øàòíû òºãñãºëä òóóø õóâààãäñàí õðîìîñîìóóä òàë äóãóé õýëáýðòýé áîëæ ¿ç¿¿ðýýðýý òóéëðóó ÷èãëýí áàéðëàíà. Õàðàõàä ýýð¿¿ë õýëáýðòýé áàéõ òóë ýíý øàòûã ýýð¿¿ëèéí ãýæ íýðëýíý. 3. Àíàôàç. Õî¸ð õóâààãäààä ýêâàòîðûí õàâüä îðøèæ áàéãàà õðîìîñîìóóä, àõðîìàòèíû óòàñ àãøèæ áàéãàà ìýò áîëîõîä ò¿¿íä òàòàãäàæ ýñèéí òóéëä õ¿ðýëöýí î÷íî. ¯¿íä õóâààãäñàí õðîìîñîìûí íýã íü ýñèéí ÿìàð íýã òóéëä î÷èõîä íºãºº íü ò¿¿íèé ýñðýã òóéëä î÷äîã þì. Àíàôàçûí øàòûí òºãñãºëä ýñèéí òºâººð øèíý áóé áîëîõ ýñèéí õàëüñíû ¿¿ñâýð ãàðíà. 4. Òåëîôàç. Àíàôàçûí øàòûí äàðàà Ẻìèéí õóâààãäëûí ýöñèéí øàò òåëîôàç ýõëýíý. Ýñèéí òóéëä î÷ñîí õðîìîñîìóóä òåëîôàçûí øàòàíä æèæèã ¿ðë¿¿ä áîëîí çàäðààä ¿ã¿é

áîëíî. Õðîìîìàòèíû áîäèñóóä äàõèí æèãä íýãýí òºðëèéí á¿òýöòýé áàéäàëäàà ýðãýí îðíî. Æèæèã ¿ðë¿¿äèéí õîîðîíäóóð òèìîíóêëåéíû õ¿÷èë áèé áîëíî. Ýöñèéí ýöýñò õðîìàòèíû áîäèñîîñ ýñèéí õî¸ð ¿ç¿¿ðò (òóéëä) øèíýýð õî¸ð áººì ¿¿ñíý. ¯¿ãýýð Ẻìèéí õóâààãäëûí íàðèéí òºâºãòýé ïðîöåññ êàðèîêèíåç òºãñäºã þì. Áººìèéí õóâààãäëûí òåëîôàçûí ¿åä ýõ ýñèéí ýêâàòîðààð ýñèéí õàëüñûí ¿¿ñâýð áèé áîëíî. Ýíý ¿¿ñâýð õàëüñ öààøèä òîìîðñîîð ýõ ýñèéã õî¸ð òºë ýñ áîëãîí õóâààíà. Òºë ýñ¿¿äèéã èðýýä¿éä òóñãààðëàõ ýñèéí õàëüñûí ¿¿ñâýð íü ýõëýýä òºâ õýñãýýñ á¿ðäýí ãàð÷ ààæèìäàà ýõ ýñèéí õàíûã õ¿ðòýë ºñíº.

Èéìýðõ¿¿ çàìààð ýñèéí õàëüñ á¿ðäýë áîëñîíîîñ íýã ýñýýñ õî¸ð ýñ òºðæ ãàðíà. ĺíãºæ íýã ýñ õî¸ð áîëîí ¿ðæèõèéí õàìòàä òýäãýýðèéí Ẻìºíä Ẻìõºí áóé áîëíî. Ìèòîç õóâààãäëûí ã¿éöýä ÿâàãäààä ºíãºðºõ õóðä ãàäààä îð÷èíû íºõöºëººñ (õàëóóí, õ¿éòíèé áàéäàë íèëýýä íºëººëíº) øàëòãààëàõ áºãººä çàðèì íýãýí óðãàìàëä 5 öàãèéí òóðø ¿ðãýëæèëíý. Êàðèîêèíåç õóâààãäàë ýðãýëòã¿éãýýð ÿâàãääàã ïðîöåññ áîëîé. Ýñ íýãýíò õóâààãäàæ ýõýëáýë óóë ïðîöåññ äóóñàõààñ íààø òàéâàí áàéäàëä ýðãýí îðäîãã¿é þì. Êàðèîêèíåç õóâààãäëûã àíõ 1874 îíä îðîñûí ýðäýìòýí ïðîôåññîð È.Ä.×èñòÿêîâ íýýæýý.

Ìåéîç áóþó ìåéîçèñ õóâààãäàë. Ìåéîç íü Ẻìèéí íàðèéí õóâààãäëûí õî¸ðäóãààð øàò ìºí. Öýöýãò óðãàìëûí ýñ á¿ãä ýíý òèïýýð õóâààãäàæ ¿ðæèõã¿é, çºâõºí ñïîðîãåíò ýäèéí ýñ¿¿ä ¿ðæèíý. ¯¿íä öýöãèéí òîîñîâ÷èíä òîîñ áóé áîëîõ ìºí õºâðºëèéí óóò ¿¿ñýõèéí ºìíº ¿ðò íàõèàíä ýíý õóâàààãäàë ÿâàãäàíà. Ìèòîç õóâààãäëûí ã¿éöýä ÿâàãäààä ãàäààä îð÷íû íºõö뺺ñ (õàëóóí, õ¿éòíèé áàéäàë íýëýýä íºëººëíº) øàëòãààëàõ áºãººä çàðèì íýãýí óðãàìàëä òàâàí öàãèéí òóðø ¿ðãýëæèëíý. Ìèòîç õóâààãäëààñ ìåîéç õóâààãäàë íýëýýä ÿëãààòàé þì. Ìåîéç õóâààãäàë ÿâàãäàõàä Ẻìèéí õðîìîñîìóóä óðòààøàà õóâààãäàõã¿é (êàðèîêåíåç õóâààãäàëä õðîìîñîì óðòààøàà õóâààãäàíà ) áºãººä á¿õëýýðýý ýñèéí õî¸ð òóéëä õóâààðèëàãäàæ î÷èíî. Èíãýñíýýñ øèíýýð òºðºí ãàð÷ áàéãàà õ¿¿ ýñ¿¿äèéí õðîìîñîìûí òîî ýõ ýñèéíõèéã áîäâîë õî¸ð äàõèí öººðíº. Õðîìîñîìûí òîî õî¸ð äàõèí öººðºõèéã ãàïëîéä ãýíý. Áýëãèéí õî¸ð ýñ (ýð áà ýì) íèéëýí çèãîòûã ¿¿ñãýõäýý áàãàññàí õðîìîñîìûí òîî íºõºãäºí ò¿ð¿¿íä áàéñàíòàé òýíö¿¿ áîëíî (Äèïëîéä).

Êàðèîêåíåç õóâààãäëûí íýãýí àäèë ìåîéçèñ õóâààãäëûí ¿åä ïðîôàç, ìåòàôàç, àíàôàç, òåëîôàç øàòóóä á¿ðýí ÿâàãäàíà. Ìåîéç õóâààãäàëä äýñ äàðààëàí ÿâàãäàõ õî¸ð øàòëàë áàéíà. Ýäãýýð øàòëàëûí íýã íü ÿâàãäààä äóóñàõàä íºãºº íü øóóä ýõýëíý. Àíõíû øàòëàë êàðèîêåíåçûí øàòóóäûí äýñ äàðààëëûí àäèë õýä õýäýí øàòòàé áàéíà. ¯¿íä: Ïðîôàçûí øàòàíä áóé áîëîõ õðîìîñîìóóä ààæìààð òîìðîõ áîëîâ÷ óðòààøàà õî¸ð õóâààãäàõã¿é þì. Ìåòàôàçûí øàòàíä òýäãýýð ¿¿ññýí õðîìîñîìóóä ýñèéí ýêâàòîðûí õî¸ð òàëààð òýíö¿¿ òîîòîé õóâààðèëàãäàí îðøèõîä ýñèéí òóéëààñ ýýð¿¿ë õýëáýðèéí àõðîìàòèíû óòàñëàãóóä ãàðíà. Àíàôàçûí øàò ÿâàãäàæ ýõýëõèéí õàìò õðîìîñîìóóä ýêâàòîðîîñ õî¸ð òèéø ñàëàí îäîæ, ýñèéí òóéëä î÷íî. ¯¿íèé äàðàà ýñèéí äóíä øèíýýð ýñèéí õàëüñ ¿¿ññýí õ¿¿ ýñ¿¿äèéã òóñãààðëàíà. Äýýðõýýñ ¿çýõýä ýõ ýñèéíõèéã áîäâîë òºðæ ãàðñàí ýñ¿¿äýä õî¸ð äàõèí öººí òîîòîé õðîìîñîìóóä áàéíà.

Íýãä¿ãýýð øàòëàëûã äóóñàõûí õàìò ýñèéí õóâààãäëûí õî¸ðäóãààð øàòëàë øóóä ìåòàôàçààñ ýõëýí ÿâàãäàõ áºãººä øèíýýð áóé áîëñîí õî¸ð ýñèéí õðîìîñîìóóä êàðèîêåíåç õóâààãäëûí íýãýí àäèë óðòààøàà õóâààãäàíà.

¯¿íèé äàðàà ýíý øàòëàëûí àíàôàç ÿâàãäàí õóâààãäñàí õðîìîñîìóóä ñàëæ, ýñèéí òóéëä î÷èí, ¿¿ññýí õî¸ð ýñ òóñ á¿ðä øèíý çààã áèé áîëæ, òýäãýýðèéã õî¸ð õî¸ð äºðºâ ýñ áîëãîí óâààæ öýöãèéí òîîñ ¿¿ñãýíý. Ýíý ñ¿¿ë÷èéí ïðîöåññîîð õî¸ðäóãààð øàòëàëûí òåëîôàç òºãñãºë áîëíî. Áººìèéí ìåîéç õóâààãäëûí ¿ð ä¿íä óðãàìëûí áýëãèéí ýñ ãàïëîéä òîî á¿õèé õðîìîñîìòîé áàéõ áºãººä áýëãèéí ýñ¿¿ä íèéëæ, çèãîò ¿¿ñãýõýä òýäãýýðèéí òîî õî¸ð äàõèí íýìýãäýæ, äèïëîéä áîëíî. Õýðýâ óðãàìëûí ýñèéí ¿ðæèëä Ẻìèéí ìåîéç (ðåäóêö) õóâààãäàë áàéõã¿é áàéñàí áîë áýëãèéí ýñ¿¿äèéí íèéëýõýä

Ẻìèéí áîäèñ õÿçãààðã¿é ºñºæ èõ áîëñîíîîñ ìàíãàð òîì ýñ ¿¿ñýõ áàéõ áàéñàí. Ãýâ÷ èéì ÿâäàë áàéãàëü äýýð òîõèîëääîãã¿é þì.

Íýãýí ç¿éëä áàãòàõ óðãàìëóóäàä ýñèéí Ẻìèéí õóâààãäëûí òîäîðõîé øàòàíä èæèë òîîòîé õðîìîñîìóóä áàéíà. Æèøýýëáýë: Ýðäýäøèøèéí ãàïëîéä òîîòîé õðîìîñîì 10 øèðõýã, õàòóó áóóäàéíõ 14, 纺ëºí áóóäàéä 21 òóñ òóñ áàéíà.

Óðãàìàëä øèíý ýñ çºâõºí äýýð äóðäàãäñàí àðãóóäààð áóé áîëîîä çîãñîõã¿é áºãººä íàõèàëàëò áóþó ýñèéí ÷ºëººò ¿¿ñýë ãýäýã àðãààð ýñ ¿ðæäýã þì. Ýíý àðãààð õºðºíãºíèé 캺ãèéí ýñ ¿ðæèõ òóë ýõëýýä ýõ ýñèéí ãàäàðãàä óð ìýò æèæèã òîâöîí áèé áîëæ , òýð íü öààøäàà òîìîðñîîð áàéãààä ýöýñò áèåý äààñàí ýñ áîëäîã þìàà. Ýõ ýñýýñ ñàëàõûí ºìíº òýðõ¿¿ óð íü ýõ ýñèéí Ẻì, ïðîòîïëàçìûí õýñã¿¿ä äàìæèí îðæ ñ¿¿ëäýý óð, ýõ ýñ õî¸ðûã òóñãààðëàñàí íèìãýí õàëüñ áèé áîëîí øèíý ýñ ¿¿ñíý.

Ýä Äîîä óðãàìàë áîëîõ 캺ã, áàêòåðè çàðèì çàìàã íýã ýñýýñ òîãòñîí á¿õýë á¿òýí áèå

ìàõáîäü áàéõ ÿâäàë òîõèîëäîíî. Ýäãýýð óðãàìëûí ãàíö ýñ áîë óóë áèå ìàõáîäèéí ÿíç á¿ðèéí ïðîöåññóóäûã äàãíàí ÿâóóëíà. Ãýâ÷ áàéãàëü äýýðõè óðãàìëóóäûí èõýíõè íü îëîí ýñò áèå ìàõáîäü þì. Îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ¿¿ä õýëáýð ä¿ðñ, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðã¿¿äýýðýý õàðèëöàí àäèëã¿é áºãººä ÿëàíãóÿà îäîî ¿åä õîðâîî åðòºíöºä çîõèëäîí óðãàæ áàéãàà í¿öãýí ¿ðò, á¿ðõ¿¿ë ¿ðò öýöýãò óðãàìëóóäàä ýñ òîî òîéìã¿é îëîí áàéõààñ ãàäíà îëîí òºðëèéí àæëûã ã¿éöýòãýäýã þì. Îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ õýäèéãýýð õîîðîíäîî ÿëãààòàé îëîí ÿíç áàéõ áîëîâ÷ òýäãýýð íü ÿìàð÷ ýìõ çàìáàðààã¿é îðøèõ áóñ õàðèí òîäîðõîé çàð÷èìòàéãààð áàéðëàí îðøèæ òóñãàé õýñã¿¿äèéã áèé áîëãîí ñèñòåì ¿¿ñãýíý.

Õýñã¿¿ä áîëîí áàéðëàñàí ýñ¿¿ä çºâõºí ãàäààä á¿òöýýðýý ÿëãàãäààä çîãñîõã¿é ìºí òóñãàé òîäîðõîé àæëûã óðãàìëûí àìüäðàëä ã¿éöýòãýõ áàéäëààð ÿëãàð÷ ýä¿¿äèéã áóé áîëãîíî. Èéìýýñ õýëáýð ä¿ðñýýð òºñòýé, ãàðàë ¿¿ñëýýð àäèëõàí áºãººä íýãýí òºðëèéí ¿¿ðãèéã óðãàìëûí àìüäðàëä ã¿éöýòãýõ ýñ¿¿äèéí Ẻãíºðºë íýãäë¿¿äèéã ýä ãýíý.

Ýñ áîë çºâõºí àìüä áàéõäàà ýäèéã á¿òýýäýã ãýæ îéëãîæ áîëîõã¿é áºãººä ¿õñýí õîéíîî ÷ ÿëãààã¿é ýäèéã á¿ðýëä¿¿ëíý. Æèøýýëáýë: Èë÷¿¿ò ýäèéí ýñ¿¿ä ìºõºæ çºâõºí õàëüñ íü ¿ëäñýí áàéõ áîëîâ÷ õó÷èã÷ ýäèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýí óðãàìëûã ãàäààä îð÷íû òîõèðîìæã¿é íºõöºëººñ íàéäâàðòàé õàìãààëíà.

Ýä áîë óðãàìëûí ºñºëò, ãàäààä îð÷íû íºëººíººñ øàëòãààëàí ººð÷ëºãääºã. Îëîí íàñòàé ìîäëîã, áóòëàã óðãàìëûí çàëóó èø íàéëçóóð óðãàëòûíõàà ýõíèé æèëä ãàäíà òàëààðàà ýïèäåðìèñ ãýäýã àíõäàã÷ õó÷èã÷ ýäýýð á¿ðõýãäýæ áàéãààä äàðàà æèë¿¿äýýñ ýõëýí èë÷¿¿ õýìýýã÷ õî¸ðäîã÷ õó÷èã÷ ýäýýð õàìãààëàãääàã íü ýäèéí ººð÷ëºãäºí ñîëèãäîõûí æèøýý áîëíî. Õàðèí ãàäààä îð÷íû íºëººëºõ ç¿éë áîëîõ õóãàëàõ, îãòëîõ çýðýã íü õóó÷èí áàéñàí ýäèéã ººð÷ëºí øàðõàäñàí òýð õýñýãò ººð ýä ¿¿ñãýäýã áîëíî. Àìüä ýñèéí çàðèì õýñãèéã çîõèîìîë íºõöºëä íèëýýä óäààí õóãàöààãààð áèå äààëãàí àìüäðóóëæ áîëîõ áºãººä èíãýæ áàéõàä òýð íü õààÿà á¿õýë á¿òýí óðãàìàë áîëæ ÷àääàã áàéíà. Íàõèà á¿õèé èø ¿íäýñíèé º÷¿¿õýí õýñýã, ìºí çàðèì óðãàìëûí íàâ÷ äýýðõè çàð÷ìûí äàãóó óðãàæ øèíý óðãàìàë ºã÷ ÷àäíà (âåãåòàòèâ ¿ðæëèéã ¿ç). Ýñ ýä¿¿ä èéì òóñãààð ÷àíàðòàé áàéõ áîëîâ÷ òýäãýýð íü á¿ãäýýðýý íèéëýí íýã áèå ìàõáîäèéã ¿¿ñãýíý. Ýñä ïëàçìîäåñì áàéäàã ó÷ðààñ ýñ¿¿äèéã íýãòãýí õîëáîæ ºãäºã þì. Õàâàð áîëîõîä óðãàìëûí ¿íäýñ õºðñíººñ øèì òýæýýëèéí áîäèñ öóãëóóëæ àâñíààñ òýýð õîë îðøèõ îðîéí íàõèà óðãàæ ýõëýíý. Ýíý æèøýý áîë îëîí ýñò áèåìàõáîäèéí ýñ¿¿ä õîîðîíäîî íÿãò õîëáîîòîé áºãººä íýã íü íºãººãººñºº ø¿òýëöýýò áàéäãèéã õàðóóëíà.

Ýäèéí òóõàé ÿíç á¿ðèéí ÷èãëýëòýé îíîëóóä áàéñàí áºãººä ýõíèé ¿åä ýäèéã á¿òýýã÷ ýñ¿¿äèéí õýëáýð ä¿ðñýýð àíãèëàí õóâèàðëàæ áàéâ. Ýíý àíãèëàëä ýäèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã àíõààð÷ ¿çäýãã¿é áàéñàí íü õýäèéãýýð ýñ àäèëõàí áîëîâ÷ ººð ¿¿ðýãò àæèëòàé áîëîõûã àâ÷ ¿çñýíã¿é, ýñèéí õýëáýð ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã ç¿é áóñààð ñàëãàæ àâñàí äóòàãäàëòàé þì. ¯¿íèéã ýäèéí àíàòîìè-ìîðôîëîãèéí àíãèëàë ãýíý. Àíàòîìè-ìîðôîëîãèéí àíãèëàëûí äàðààãààð ôèçèîëîãèéí àíãèëàë ãàð÷ ýäèéí ôèçèîëîãèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãò àæëûã ãîë÷ëîí õàðãàëçàæ, ýñèéí ãàðëûã áàðàã õàéõðàõã¿é áîëîâ.

Ýäèéí ôèçèîëîãèéí àíãèëàë õýäèéãýýð ñóäëàõ ç¿éëä íèëýýä ã¿íçãèé íýâòðýí îðñîí ñàéí òàëòàé áîëîâ÷ õýòýðõèé ºðººñãºë áîëæýý.

Îäîî ¿åä ýäèéã àíãèëàí õóâèàðëàõàä þóíû ºìíº òýäãýýðèéí ôèçèîëîãèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã àâ÷ ¿çýõ áà ò¿¿íòýé óÿëäóóëàí ýäèéã á¿òýýæ áàéãàà ýñ¿¿äèéí á¿òýö, õýëáýð ä¿ðñ, ãàðàë ¿¿ñëèéã õ ñóäàëíà. Èéì ÷èãëýëòýé àíãèëëûã ôèçèîëîãè-àíàòîìûí ãýíý.

Äýýðõè øèíæ òýìäýãýýð óðãàìëóóäûí á¿õ ýä¿¿äèéí á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä, á¿ðõ¿¿ë (õó÷èã÷) ýä, ìåõàíèê ýä, äàìæóóëàõ ýä, ¿íäñýí ýä, ÿëãàðóóëàõ ýä ãýæ àíãèëíà.

Á¿ðýëä¿¿ëýõ ýä áóþó ìåðèñòåì: Óðãàìàë ¿ð òîãòîëòîîñ ¿¿ññýí ãàíö ýñýýñ ¿¿ñýí ãàðàõ áºãººä òýð ãàíö ýñèéí õóâààãäàí ¿ðæñýíýýñòîî òîéìã¿é îëîí ýñ áèé áîëîí

öààøäàà òóñ òóñäàà ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãòýé (ìýðãýæèæ) ýä¿¿äèéã á¿ðýëä¿¿ëíý. Ãýâ÷ ºñºæ òîìîðñîí óðãàìëûí ÿìàð íýã õýñýãò óðò óäààí õóãàöààãààð õóâààãäàõ ÷àäâàðàà àëäààã¿é ãºëãºð íèìãýí õàëüñòàé æèæèã õýìæýýò á¿ëýã ýñ¿¿ä ¿ëäýæ õîöîðñîí áàéíà. Ýäãýýð ýñèéí äîòîîä èõýýõýí õýñãèéã ïðîòîïëàçì ä¿¿ðãýõ áºãººä ò¿¿íä Ẻì ëåéêîïëàñò îðøèíî.

Á¿ðýëä¿¿ëýõ ýäèéí ýñ¿¿ä õîîðîíäîî íÿãò íèéëñýí áàéäàã ó÷ðààñ õîîðîíäûí çàé îãò ¿¿ñýõã¿é.

Á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäèéí ýñ òîãòìîë õóâààãäàæ áàéäãààñ øèíý ýñ¿¿ä òºðºí ãàð÷ öààøäàà ìýðýãøèí ýä áîëíî. Èéíõ¿¿ ýñèéí õóâààãäàë ÿâóóëäàã íü á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäèéí îíöãîé øèíæ áîëîé.

Áóñàä ýñ¿¿äèéã ¿¿ñãýí ãàðãàäàã õýñãèéã á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä áóþó ìåðèñòåì ãýíý. Ìåðèñòåìààñ ¿¿ñýí ãàð÷ ìýðýãøñýí áîëîâ÷ öààøäàà ºñºæ, ¿ðæèõã¿é ýäèéã òîãòìîë ýä ãýíý.

Á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäèéã ãàðàë ¿¿ñëýýð àíõäàã÷, ìºí áàéãàà áàéðëàëààð íü îðîéí, õàæóóãèéí, èøèéí ¿åíèé (çàâñðûí) ãýæ àíãèëíà. Àíõäàã÷ ìåðèñòåìýýñ áóñàä àíõäàã÷ ýä¿¿ä ¿¿ñíý. Àíõäàã÷ ìåðèñòåì ¿íäýñ èø òýäãýýðèéí ñàëàà ìº÷ðèéí ¿ç¿¿ðò áàéõ áºãººä øóóä ¿ðèéí õºâðºëèéí ýäýýñ ¿¿ñýí ãàðíà (ïðîìåðèñòåì). ¯ðèéí õºâðºë õºãæëèéíõºº ýõíèé øàòàíä íèìãýí õàëüñòàé áèå áèåäýý íÿãò øàõàëäàí áàéðëàñàí àìüä ýñ¿¿äòýé ýä áàéõ áºãººä ò¿¿íèéã ïðîìåðèñòåì (àíõ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä) ãýíý. ¯ðèéí óðãàõàä õºãæèí ãàðàõ íàéëçóóð, ¿íäýñíèé ¿ç¿¿ðò º÷¿¿õýí ïðîìåðèñòåìûí õýñýã ¿ëäýíý.ªºðººð õýëáýë óðãàìëûí ¿íäýñ, èø òýäãýýðèéí ñàëàà ìº÷ð¿¿äèéí ¿ç¿¿ðò áàéõ óðãàõ øîâãîðò ïðîìåðèñòåì õàäãàëàãäàí ò¿¿íýýñ ìåðèñòåì ¿¿ñíý. Èø ìº÷ðèéí óðãàõ øîâãîðûí ìåðèñòåìèéí ãàäóóð íàâ÷íû çàëóó ¿¿ñâýð¿¿ä ñºðòºí ìýò òîâîéæ áàéðëàñàí áàéõ áºãººä ¿íäýñíèé ¿ç¿¿ðò áîë äóãòóé áàéíà. (12-ð çóðàã)

Â

12-ð çóðàã. Îðîéí á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä

À. Îðîéí íàõèà (1. õàæóóãèéí íàõèàíû ¿¿ñâýð 2. õýëáýðæèæ áàéãàà íàâ÷ 3. àíõäàã÷ çîëîì 4. àãààðûí õºíäèé) Á. Óðãàõ øîâãîð ( 5. èõ áèåèéí ýñ¿¿ä 6. òóíèêèéí ýñ¿¿ä) Â. ªñºõ öýã (1. äóãòóé 2. õºðñòýé ¿ðýëöñýíýýñ òàñàð÷ áàéãàà ýñ¿¿ä )

Îéì, øèâëýý ìýòèéí óðãàìëûí ºñºõ öýã (óðãàõ øîâãîðûí ¿ç¿¿ðò) ãóðâàí òàëò

ïèðàìèä õýëáýðòýé ãàíö ýñýýñ ¿¿ñýõ áºãººä òýð íü öàã ¿ðãýëæ õóâààãäàæ áàéäàã îíöëîãòîé þì. ¯¿ññýí õ¿¿ ýñ¿¿ä ýõíèé ¿åä õóâààãäàõ ÷àäâàðòàé áàéäàã ó÷ðààñ ìåðèñòåì ýä¿¿äèéã ¿¿ñãýíý. Ïèðàìèä õýëáýðòýé ýñýýñ õîëäîõ òóòàì ýñ¿¿ä õóâààãäàõ ÷àäâàðàà àëäàæ ººð òîäîðõîé ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ ýä áîëîí õóâèðíà.

Äýýä çýðãèéí õºãæèëòýé ¿ðò óðãóìëûí ïèðàìèä õýëáýðòýé ýñ ãàíö áóñ îëîí òîîòîé áàéõ òóë òýäãýýð íü òàë á¿ð òèéø õóâààãäàæ èø ìº÷ð¿¿äèéí á¿õ ýñ¿¿äèéã ¿¿ñãýíý.

¯ç¿¿ðèéí ìåðèñòåìèéí ýñ¿¿ä õàìãèéí çàëóó áºãººä èøèéí äàãóó äîîøëîõ òóòàì õºãøèí ýñ¿¿ä áàéäàã þì. Õàðèí øàòàëñàí õºãæ뺺ð çàëóó, äýýä õýñãèéíõ õºãøèí áîëîé. Ó÷èð íü äîîä õýñãèéí ýñ¿¿ä äºíãºæ àðâèæóóëãûí ¿åèéã ºíãºð¿¿ëæ áàéæ áîëçîøã¿é áàéõàä äýýä õýñãèéí ýñ ãýðëèéí ¿åèéã ÷ ºíãºð¿¿ëñýí áàéäàã þì.

¯ç¿¿ðèéí ìåðèñòåìýýñ ¿¿ñýí ãàðñàí çàðèì ýñ¿¿ä öààøäàà äàõèí õóâààãäàõ ÷àäâàðòàé áàéõ áºãººä ò¿¿íèéã õî¸ðäîã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä ãýíý. Æèøýýëáýë: Óðãàõ øîâãîðûí òºâ õàâèéí íàðèéí, óðò, æèæèã ýñ¿¿ä äàõèí õóâààãäàæ äàìæóóëàõ ýëåìåíòèéã ¿¿ñãýíý.

Èéìýýñ õî¸ðäîã÷ ìåðèñòåì àíõäàã÷ ìåðèñòåìèéí àäèë ¿ðèéí õºâðºëèéí ïðîìåðèñòåìýýñ ¿¿ñýí ãàðàõã¿é, õàðèí òîãòìîë ýä¿¿äèéí ýñ áà àíõäàã÷ ìåðèñòåìýýñ ¿¿ñíý. Àíõäàã÷ ìåðèñòåìýýñ ¿¿ñ÷ ãàðñàí õî¸ðäîã÷ ìåðèñòåì áîë çîëîì þì. Çîëîì çºâõºí õî¸ð òàëò ¿ðò óðãàìëûí èø, ¿íäñýíä áàéäàã ó÷èð ýñèéí õóâààãäàë ÿâàãäñàíààñ óóë ýðõòýíã¿¿ä á¿ä¿¿ðýí òîìîðíî. Õàðèí ýäãýýð ýðõòýíãèéí óðòààøàà ºñºæ òîìðîõ íü àíõäàã÷ ìåðèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãàà þì. Õî¸ðäîã÷ áºãººä õàæóóãèéí á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäýä ïðèöèêë îðíî. Ïðèöèêë ¿íäýñ, èøèíä áîðòãîí õýëáýðèéí òóñãàé õ¿ðýý öàãèðàã ¿¿ñãýõ áºãººä ò¿¿íèé ýñ öàã ¿ðãýëæ õóâààãäàõã¿é. Ïðèöèêëèéí ýñ õýðýâ õóâààãäâàë òýäãýýð ýðõòýíã¿¿äýýñ õàæóóãèéí ñàëàà ìº÷èð ñàëáàðëàí ãàðíà.

Óðãàìàë á¿ðä á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä èø íàéëçóóðûí ¿ç¿¿ðò çààâàë áàéõ áóñ áèåèéí ººð õýñýãò áàéõ ÿâäàë òîõèîëäîíî. Æèøýýëáýë: ¿åò óðãàìëûí ñ¿ðëýí èøèéí çàéäìûí äîîä õýñýã, ¿åèéí äýýä òàëä èøíèéí ¿åíèé ãýæ íýðëýãäýõ õî¸ðäîã÷ áºãººä õàæóóãèéí îðøèëò á¿õèé á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä áàéäàã ó÷èð òýäãýýð óðãàìëûí èø óðò áîëíî. ¯åò óðãàìëûí èøèéí ¿ç¿¿ðò àíõäàã÷ ìåèñòåì áàéõã¿é ó÷èð çºâõºí èøèéí ¿åíèé á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä õóâààãäñàíààñ çàéäìóóäûí õîîðîíäûí çàé õîëäîæ, èø óðò áîëíî. Ýíý á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëûí èøèíä ¿ã¿é þì.

Á¿ðõ¿¿ë ýä Á¿ðõýõ (õó÷èã÷) ýä áîë óðãàìëûí ýðõòýíã¿¿äèéí ãàäíà òàëûã õó÷èõ ìàÿãòàé

îðøèæ, áèåèéí äîòîîä õýñã¿¿äèéã õàëóóí õ¿éòíèé õýëáýëçýë, óñíû èõ óóðøèëò, ìåõàíèê ãýìòýë, õàòàëò, ºâ÷èí, õîðòîí õîðõîé øàâüæ çýðãèéí ãàäààä îð÷íû òîõèðîìæã¿é íºõöºë õºíººëººñ õàìãààëíà.

Á¿ðõ¿¿ë ýäèéã á¿òýýí áîñãîõ ýñ¿¿ä áèå áèåòýéãýý ìàø íÿãò íààëäàí áàðüöàëäñàí áàéõ òóë óñ, àãààðûã íýâòð¿¿ëäýãã¿é îíöëîãòîé þì.

Ãýâ÷ óðãàìëûí á¿ðõ¿¿ë ýäýä áèåèéí äîòîîä õýñã¿¿äèéã ãàäààä îð÷èíòîé õàðüöóóëàõ òºðºë á¿ðèéí çîõèöîîíóóä áàéíà.

Á¿ðõ¿¿ë ýä óðãàìëûí àìüäðàëûí àíõíû ºäðººñ ýõëýí ¿õýí ¿õòýë íü áàéæ ýíý õóãàöààíä ººð÷ëºí ñîëèãäîæ áàéäàã áºãººä ÿëàíãóÿà óóë áèåèéí ºñºëòººñ øàëòãààëàí íýã õýëáýð íü íºãººãººð ñîëèãäîíî.

Á¿ðõ¿¿ë ýäèéã ýïèäåðìèñ, èë÷¿¿, õîëòîñ ãýæ ãóðâàí òèïýä àíãèëíà. Ãàðàë ¿¿ñýë, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ýñèéí á¿òýö çýðýã øèíæýýð á¿ðõ¿¿ë ýäèéã àíõäàã÷,

õî¸ðäîã÷ õýìýýí õóâààíà. Ýïèäåðìèñ áîë àíõäàã÷ á¿ðõ¿¿ë ýä ìºí áºãººä èë÷¿¿, õîëòîñ õî¸ðäîã÷ íü þì.

Ýïèäåðìèñ. Ýïèäåðìèñ áîë àíõäàã÷ ìåðèñòåìýýñ ¿¿ññýí õîîðîíäîî çàéã¿éãýýð íÿãò áàéðëàñàí ãîë òºëºâ äàí ýñ¿¿äýýñ á¿ðäýí óðãàìëûí áèåèéã á¿ðõýí îðøèíî. Çàðèì óðãàìëûí (Ficus-Óäàìáîð) ýïèäåðìèñèéí ýñ¿¿ä õýä õýäýí äàâõàð áàéíà. Ýïèäåðìèñ íü äîîð îðøèõ ýä¿¿äòýé áàðàãòàéõàí õîëáîãäñîí áàéõ òóë ò¿¿íèéã õÿëáàðõàí õóóëæ ñàëãàæ áîëíî (13-ð çóðàã).

ÃÂÀ

13-ð çóðÀ. ÁåëîêÁ. ÊóïåíÂ. ÂåòðåÃ.Øèìòý

Ýïèäåðìèñèéí ýñ¿¿ä ãîøàëòãààëíà. Õóðäàí óðãàæýðõòýíãèéíõýý äàãóó ñóíàæ, Ẻðºíõèéâòºð õýëáýðòýé áîëíèéëýõ ãàçàðòàà ìàø èõ òàõáàéäàã íü á¿ðõ¿¿ë ýäèéí õàìãçóçààðàëò õàðèëöàí àäèëã¿é, íü) íèëýýä çóçààí õàòóó, ÿëàíã

Íýã íàñòàé óðãàìëûí ãàäãàäíà ìîäëîã ñººã óðãàìëóóäàá¿ðõ¿¿ë ýäýýð ñîëèãäîíî.

Ýïèäåðìèñ óðãàìëûí óñẺì, æèæèã ëåéêîïëàñòèä á¿ýñèéí ø¿¿ñ á¿õèé âàêóîëü áóò¿ëõýíý. Èõýíõè öýöýãò óðãàìáàéäàãã¿é áîëîâ÷ ñ¿¿äýð ãàçýïèäåðìèñä çààâàë áàéíà.

Ýïèäåðìèñèéí çàðèì ýñýíü áèé (Óäàìáîðûí ýïèäåðìèñ

Ýïèäåðìèñèéí ýñ ¿ðæèõóâààãäàë èõýâ÷ëýí ýðõòýíã¿¿Òºðºë á¿ðèéí óðãàìëóóäûí ýóðãàäàã óðãàìëûíõ ñàéí õºãæçóíû óëèðàëä èõ õàëóóí òóë óñíû óðãàìàëä áàðàã ¿ã¿é øàõ

Óðãàìëûí äîòîîä õýñãèéõàìãààëàõûí òóëä ýïèäåðìèñ ç¿éëñ áóé áîëíî.

Êóòèêóëûí äàâõàðãà. ßóðãàìëóóäûí íàâ÷íû ýïèäåðì¿ç¿¿ëíý. Êóòèêóë áîë ýñò á¿(ëàâòàé òºñòýé áîäèñ) øèíãýàãààðûã íýâòð¿¿ëäýãã¿é ó÷èðÓðãàìëûí æèìñíèé ãàäíà êóò

Á

àã. Íàâ÷íû ýïèäåðìèñðûëüíèê áîëîòûé à íèöà ãëýé

ë òºëºâ õàâòãàé õýëáýðòýé áîëîâ÷ óðãàìëûí ºñºëòººñ òîìîðäîã óðãàìëûí ýïèäåðìèñèéí ýñ óðãàìëûíõàà óðò áîëñîí áàéõààñ ãàäíà óäààí óðãàäàã áîë áîãèíî íî. Ýïèäåðìèñèéí ýñ¿¿äèéí õàëüñ ÿëàíãóÿà áèå áèåòýéãýý èðàëäàæ, àòèðààòñàí (ìàëûí òîëãîéí ÿñíû çààäàñ ìýò) ààëàõ ÷àäâàðûã óëàì íýìýãä¿¿ëíý. Ò¿¿íèé ýñèéí õàëüñíû ãàäíà òàëûí õàíà (ãàäààä îð÷èíòîé øóóä õàðüöäàã õýñýã óÿà äîòîð òàëûíõ íèëýýä íèìãýí áàéíà. óóð, ýïèäåðìèñ, á¿õýë àìüäðàëûí òóðøèä á¿ðõýæ áàéõààñ ä çºâõºí ýõíèé õýäýí ñàðóóäàä áàéæ áàéãààä ñ¿¿ëäýý ººð

íû óóðøèëòûã áàãà áîëãîõ ãîë çîðèëãîòîé, ïðîòîïëàçì, õèé àìüä ýñýýñ á¿ðäýíý. ªñºæ ã¿éöñýí ýïèäåðìèñèéí ýñýíä é áîëæ, ïðîòîïëàçì, Ẻì, áóñàä õýñã¿¿äèéã õàíà ðóóãàà ëóóäûí ýïèäåðìèñèéí ýñýä õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã àðò óðãàäàã îéì ìýòèéí ñïîðò äýýä óðãàìëûí íàâ÷íû

ä áºíæèãíºñºí óð õýëáýðèéí öèñòîëèò ãýäýã òàëñò ¿çýãäýõ ä).

õ ÷àäâàðàà óäààí õóãàöààãààð õàäãàëàõ áºãººä ýñèéí äèéí óðãàñàí ÷èãëýëä ÿã õºíäëºí õààëò ¿¿ñãýæ ÿâàãäàíà. ïèäåðìèñèéí õºãæèëò õàðèëöàí àäèëã¿é, õóóðàé íºõöºëä ñºí áàéäàã áèëýý. Õýýð òàë, çàðèìäàã öºë, öºëèéí á¿ñýíä óðãàìëûí ýïèäåðìèñ 2-3 äàâõàð ýñ¿¿äýýñ á¿ðäñýí áàéõàä àì þì. ã ãàäààä îð÷íû òîõèðîìæã¿é íºõöºëººñ óëàì íàéäâàðòàé äýýð êóòèêóëûí äàâõàðãà, ëàâàí ºíãºð, ¿ñ ìýòèéí äàãàâàð

ëàíãóÿà õóóðàé öàã àãààð, õºðñ á¿õèé ãàçàð óðãàäàã èñèéí ãàäíà òàëä ºíãºã¿é, íèìãýí õàëüñ áèé áîëîõûã

òýöã¿é áºãººä ýïèäåðìèñèéí ãàäíà òàëûí õàíàä êóòèí ñýýñ ¿¿ñýí áóé áîëæ òóñãàé äàâõàðãà áîëîí òýð íü óñ õýòýðõèé èõ õýìæýýíä óñíû óóð ãàðàõûã õîðèãëîíî.

èêóëûí äàâõàðãà áàéõ òóë æèìñ óäààí õàäãàëàãäàõàä òèéì

àìàðõàí õàò÷èõäàãã¿é áèëýý. Ýíý íü ýïèäåðìèñèéí àäèë õóóðàé îð÷èíä óðãàäàã óðãàìàëä ñàéí õºãæñºí áàéõààñ ãàäíà óñíû óðãàìàëä îãò áàéõã¿é áóþó ìóó õºãæèëòýé áîëíî. Íèëýýä óðãàìëûí êóòèêóëûí ãàäíà òàëä ëàâààñ á¿ðäñýí æèæèã ¿ðëýí õýñã¿¿ä Ẻãíºðºí ëàâàí ºíãºðèéã áèé áîëãîíî. Ëàâàí ºíãºð áîð áóþó öýãýýí ºíãºòýé. ¯åò óðãàìëûí íàâ÷, ÷àâãà, æîäîîãèéí øèëì¿¿ñ çýðãèéí ãàäíà áàéõ öýãýýí ç¿éëñ á¿ãä ýïèäåðìèñèéí ëàâàí ºíãºð ìºí áóþó Ceraxylon ãýäýã äàë ìîäíû ëàâàí ºíãºðèéí çóçààí 0.5 ñì õ¿ðäýã òóë ò¿¿íèéã àâ÷ ¿éëäâýðò àøèãëàíà.

Êóòèêóëûí àäèë ëàâàí ºíãºð óñàíä äýâòýí íîðäîãã¿é áîëíî. Îëîí òîîíû óðãàìëûí èø íàâ÷ ãàäóóðàà óñ á¿õèé ýïèäåðìèñýýð á¿ðõýãäñýí áàéíà. ¯ñ áîë ýïèäåðìèñèéí ýñèéí ãàäíà òàëûí õàíà õàæóó òèéøýý ö¿ëõèéí øîâîéñíîîñ ¿¿ñíý. ¯ñ óðãàìëûí áèåèéã á¿õýëä íü á¿ðõýæ áàéõ áóþó ýñâýë çºâõºí òîäîðõîé õýñãèéã á¿ðõýíý. Õýìæýý, õýëáýð, óðò áîãèíî çýðãýýð ¿ñ àäèëã¿é áºãººä íýã áóþó õýä õýäýí ýñýýñ òîãòîíî. Çàðèì ¿ñíèé ¿ç¿¿ð ºðãºñºæ òîëãîé (áóëöóó) ìýò áîëñîí áàéõûã òîëãîéò ¿ñ ãýíý. Õîã íîâøòîé ãàçðààð ýëáýã óðãàõ õàëãàéí ¿ñ ºâºðìºö á¿òýöòýé, óðò ñóíàñàí íàðèéí ¿ç¿¿ðòýé ãàíö ýñýýñ òîãòñîí áàéõ áºãººä ýñèéí õàëüñàíä öàõèóðûí áîäèñ èõýýð øèíãýýñíýýñ ¿ñíèé ¿ç¿¿ð ìàø õýâðýã áîëæ þì õ¿ðýõýä àìàðõàí õóãàðíà. Ìàë àìüòàí õàëãàéä õ¿ðýõèéí õàìò ¿ñíèé ¿ç¿¿ðèéí øîâõ õýñýã ìàõ àðüñûã íýâò øààæ õóãàðààä äîòðîîñ íü õîðòîé øèíãýí ãàð÷ öî÷ðîîíî. Ýíý áîë õàëãàéí áèåý õàìãààëàõ çîõèëäëîãîî äàðóé ìºí.

Óðãàìëûí èø íàâ÷íû ãàäóóð áàéõ ¿ñ íèëýýä óäààí àìüäðàõ àòàë ¿íäýñíèé ñîðîõ á¿ñë¿¿ðèéí ¿ñ àìàðõàí ìºõíº.

Çàðèì óðãàìëûí öýöãèéí äýëáýíä ºòãºí óðãàñàí ¿ñ áàéäàã ó÷èð õèëýí ìýò ¿çýãäýíý (íèë, õîíèí çàæëóóð).

Ýïèäåðìèñèéí ãàäíà òàëûí õàëüñíààñ ìîäîæñîí îëîí ýñýýñ òîãòñîí ºðãºñ õóëóó, Ẻðºëçãºíº ìýòèéí óðãàìëóóäàä áàéäàã þì. ªðãºñ áîë óðãàìëûã ìàë àìüòíû èäýëòýýñ õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé áºãººä çàðèìäàà ãàäóóðàà àìñàð á¿õèé íèìãýí á¿ðõ¿¿ë õàëüñòàé áàéíà. ªðãºñ, õàòãóóð õî¸ð àíãèä ç¿éë áºãººä ºðãºñ íü ýïèäåðìèñèéí ãàðàëòàé áîë õàòãóóð ä¿ðñýý õóâèðãàñàí íàâ÷ áóþó èø þì.

Íàâ÷íû àìñàð. Óðãàìëûí áèå ãàäíà òàëäàà õýäèéãýýð óñ àãààðûã íýâòð¿¿ëäýãã¿é îíöëîã á¿õèé ýïèäåðìèñèéí äàâõàðãà, êóòèêóë, ëàâàí ºíãºðººð õó÷èãäñàí áàéõ áîëîâ÷ ãàäààä îð÷íîîñ òóñãààðëàãäàõã¿é áºãººä ò¿¿íòýé õàðüöñààð áàéäàã þì. Óðãàìàë, ãàäààä îð÷èí õî¸ðûí õîîðîíä õèéí ñîëèëöîë áàéíãà ÿâàãäàæ áàéõ áºãººä ýíý ïðîöåññò àìñàð õýìýýõ ºâºðìºö á¿òýöòýé æèæèã ñ¿â ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Óðãàìëààñ ãàäàãø ãàðàõ óñíû óóð ìºí íàâ÷íû àìñðààð ãàðíà (òðàíñïèðàöè). Àìñàð ýïèäåðìèñèéí ýäèéí ýñ¿¿äèéí äóíä áàéðëàñàí õàãàñ ñàð áóþó Ẻð õýëáýðèéí õî¸ð õààã÷ ýñýýñ òîãòîíî.

Àìñàð ãîë òºëºâ óðãàìëûí íàâ÷èíä áàéõ áîëîâ÷ çàëóó èø, ìº÷ð¿¿äýä öººí òîîòîé òîõèîëäîíî. Àìñàð íàâ÷íû ãàäóóð á¿ðõýæ áàéãàà ýïèäåðìèñèéí ýñ¿¿äòýé íýã òºâøèíä îðøèõ áîëîâ÷ ãàíä òýñâýðòýé óðãàìëûíõ äîîøîî øèãäýæ áàéðëàñàí áàéíà. Àìñàðûí õààã÷ ýñ¿¿ä õýëáýð ä¿ðñ òîì æèæèã, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã çýðãýýð ýïèäåðìèñèéí ýñýýñ èõ ÿëãààòàé áèëýý. ¿¿í äýýð ºã¿¿ëñýí ¸ñîîð õààã÷ ýñ õàãàñ ñàð áóþó Ẻð õýëáýðòýé áàéõààñ ãàäíà õýìæýýãýýð æèæèã áºãººä ýñèéí õàëüñ íü æèãä áóñ çóçààðñàí áàéäàã þì. Õààã÷ ýñýä îëîí òîîíû õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã¿¿ä áàéíà (14-ð çóðàã).

ÁÀ

14-ð çóðàã. Àìñàðûí ýñèéí á¿òýöÀ. Àìñàðûí àïïàðàò Á. Õºíäëºí îãòëîë 1. õààã÷ ýñ¿¿ä 2. àìñàð 3. àãààðûí õºíäèé 4. ýïèäåðìèéí ýñ 5. êóòèêóë 6. ìàõëàã ýäèéí ýñ

Õààã÷ ýñ¿¿äèéí õîîðîíä º÷¿¿õýí çàâñàð çàé áàéõ áºãººä ò¿¿íèéã àìñàðûí çàâñàð ãýíý. Óðãàìëûí ýðõòýíèé äîòîîä õýñýã ÷óõàìõ¿¿ ýíý çàâñðààð ãàäààä îð÷èíòîé õàðüöàæ, õèéí ñîëèëöîë ÿâóóëàõààñ ãàäíà ººðèéí áèåèéí èë¿¿äýë óñûã óóðøóóëíà.

Àìñàð íàðèéí á¿òýöòýé, ò¿¿íèéã õàæóóãààñ õàðàõä õààã÷ ýñ¿¿äýä áèå áèåäýý õàðàëäàà îðøèõ ñºðòãºð õýñã¿¿äòýé áàéíà.

Õààã÷ ýñ òóñ á¿ðèéí áèå áèå ººäºº õàðñàí õàíà íü çóçààð÷ áàéõàä ýïèäåðìèñèéí ýñòýé íèéëýã÷ õàíà íèìãýí õýâýýð áàéäàã.

Õààã÷ ýñ¿¿ä äóíä õýñãýýðýý áèå áèåòýéãýý íèëýýä îéðòñîí (14-ð çóðãèéí Á-ã ¿ç) áàéõ òóë ò¿¿íèé õî¸ð òàëä óðä òàëûí àðûí ãýäýã õî¸ð õºíäèé ¿¿ñíý. Àìñàðûí óðä õºíäèé íü íàâ÷íû ãàäàðãà òèéø, íºãºº àðûí õºíäèé íàâ÷íû äîòîîä ìàõëàã õýñýã ð¿¿ õàðæ áàéðëàíà. Àìñàðûí àðûí õºíäèé àìüñãàëûí õºíäèé ãýæ íýðëýãäýõ àãààðûí õèé á¿õèé õýñýãòýé øóóä çàëãàíà. Àìñàð ºäðèéí öàãò íýýãäýæ, øºíèéí öàãò õààãäàæ áàéäàã îíöëîãòîé þì. Àìñàðûí èéíõ¿¿ õààãäàæ, íýýãäýõ íü ò¿¿íèé á¿òöèéí ¿íäñýí õýñýã õààã÷ ýñòýé õîëáîîòîé þì. Àìñàðûí õààã÷ ýñ¿¿ä ýçýëõ¿¿íýý èõ áóþó áàãà áîëãîí ººð÷èëæ ÷àääàã îíöãîé øèíæòýé þì. Õààã÷ ýñ¿¿äèéí ýçýëõ¿¿íèé ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòººñ øàëòãààëæ àìñàðûí õààãäàæ, íýýãäýõ ïðîöåññ ÿâàãäàíà. Õààã÷ ýñ¿¿äèéí ýçýëõ¿¿íèé ººð÷ëºãäºõ íü ãàäààä îð÷íû íºõö뺺ñ øàëòãààëàõ áºãººä òýäãýýð ýñèéí õàëüñíû æèãä áèø çóçààðàëò, òóðãîðûí áàéäàëòàé õîëáîîòîé áîëíî. Õààã÷ ýñèéí äîòîð îðøèõ õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã íàðíû ãýðëèéí íºëººíä ôîòîñèíòåçûí ¿çýãäýë ÿâàãäñàíààñ äîòîîä îñìîñ äàðàëò èõ áîëæ, ýñèéí õàíûã ãàäàãø ò¿ðíý. Îñìîñ äàðàëòûí õ¿÷èíä õààã÷ ýñèéí íèìãýí õàíà á¿õèé õýñýã òýëæ, òîìðîõûí ñàöóó çóçààí õàíà íü ò¿¿íèé õîéíîîñ çàéëæ, õî¸ð õààã÷ ýñ õîîðîíäîî àìñàð íýýãäýíý. Èéìýýñ õààã÷ ýñ¿¿äèéí äàðàëò õýäèé èõ áàéâàë àìñàðûí çàâñàð èõ áîëæ áàéäàã þì. Èõýíõ óðãàìëûí àìñàð ºã뺺 ýðò íýýãäýæ, öàã àãààð, óñ, ÷èéã, øèì òýæýýëèéí áîäèñ çýðãýýñ øàëòãààëæ, ¿ä áóþó ¿äýýñ ºìíºõºí õààãäàíà. Äýýðõýýñ ¿çýõýä àìñàðûã ýïèäåðìèñ äýýð áàéäàã ýíãèéí æèæèã ñ¿â í¿õ ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é áºãººä òýð íü õèéí ñîëèëöîõ óñíû óóðøèëòûí ïðîöåññûã òîõèðóóëàõ çýðýã ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò á¿õèé àïïàðàò ìºí þì. Àìñàð äýýä óðãàìëûí çàëóó íîãîîí ýðõòýí¿¿äýä çààâàë áàéäàã áîëîâ÷ ¿íäýñ, ¿íäýñëýã èø ìýòèéí ãàçàð äîîðõ ýðõòýí¿¿äýä, ìºí 캺ã, çàìàã, áàêòåð çýðýã äîîä óðãàìàëä ¿ë ¿çýãäýíý. ßëàíãóÿà íîãîîí óðãàìëûí íàâ÷íû äîîä òàëûí ãàäàðãàä àìñàð íàðíû ãýðëèéí øóóä òóñãàëààñ õàìãààëàãäàí òîî òîìøã¿é îëíîîðîî áàéäàã áèëýý. Õàëãàé, öàé, ¿õðèéí í¿ä, ëèéð, òýñ, òàâèëãàíà çýðýã óðãàìëûí àìñàð çºâõºí íàâ÷íûõàà äîîä òàëûí ãàäàðãàä áàéíà. Ýäýýãð óðãàìëûí íàâ÷íû èëòýñ ãîë òºëºâ õàâòãàé ÷èãëýëòýé áàéðëñàí áàéõ òóë àìñàðààð óóðøèí ãàðñàí óñíû óóð, íàâ÷íû äîîä ãàäàðãà õàâüä ÷èéãòýé òóñãàé îð÷íûã áèé áîëãîæ, öààøäàà óóð áîëîí ãàðàõ óñíû õýìæýýã áàãàñãàíà. Õàðèí áîñîî ÷èãëýë á¿õèé íàâ÷òàé óðãàìàëä àìñàð íàâ÷íû õî¸ð òàëààð áàðàã òýíö¿¿ òîîòîé õóâààðèëàãäààíà. Ç¿éë á¿ðèéí óðãàìëûí àìñàð ýïèäåðìèñ äýýðýý ººð áàéðøèëòàé áàéäàã áºãººä õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëûí àìñàð ÿìàð ÷ ýìõ çàìáàðààã¿é öàöàãäñàí áàéäàëòàé, íýã òàëò ¿ðò óðãàìëûíõ (¿åòýí, ñîíãèíîëîã óðãàìàë çýðýã ) áàðàã øóëóóí øóãàìàíä, íýã õýñýã íü íºãºº õýñýãòýé ïðàëåëü ìàÿãòàé áàéðëàñàí áàéíà. Òýð ÷ áàéòóãàé íýã óðãàìëûí íàâ÷íóóäûí àìñàðûí îëîí öººí, òîì æèæèã íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã þì. Æèøýýëáýë: èøíèé äýýä õýñãèéí íàâ÷èíä àìñàð îëîí áàéõàä äîîä õýñýãò öººí þì. Óñàí äýýð õºâäºã íàâ÷òàé óðãàìàëä á¿õ àìñàð íàâ÷íû äýýä ãàäàðãàä áàéíà.

Íàâ÷íû íýãæ òàëáàéä íîîãäîõ àìñàðûí òîî àäèëã¿é áºãººä áàéöààíû íàâ÷íû 1 ìì òàëáàéä 300, íàðàíöýöãèéíõ 220, àã÷ ìîäîíä 550 øèðõýã òóñ òóñ áàéõ áóþó äóíäæààð 100-300 øèðõýã áàéíà.

Àìñàðûí õààã÷ ýñ, ò¿¿íèé çàâñðûã êóòèêóë áîëîí ëàâàí ºíãºð á¿ðõýæ áàéäàãã¿é ó÷ðààñ òýð íü ººðèéí ¿¿ðýãò àæëûã ýïèäåðìèñýýñ àíãèä ÷ºëººòýéãýýð ã¿éöýòãýëýã áîëîé. Õýðýâ àìñàð áàéõã¿é áàéñàí áîë óðãàìàë ãàäààä îð÷íîîñîî çîõèõ õýìæýýãýýð òóñãààðëàãäàæ áîäèñûí ñîëèëöëûí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí óñíû óóð ãàäàãøëàõ ÿâäàë

çîãñîõîîñ ãàäíà õèéí ñîëèëöîë ÿâàãäàõã¿é áîëîõñîí áèëýý. Èéìýýñ àìñàð õýìýýã÷ æèæèã ñ¿â áàéñíààð äýýðõè ïðîöåññûã ÿâóóëæ óðãàìàë ãàäààä îð÷èíòîéãîî õàðüöàíà.

Çàðèì óðãàìëûí íàâ÷íû çàõûí ø¿äí¿¿ä áà ¿ç¿¿ðò óñíû àìñàð ãýæ áàéõ òóë óñàí äóñàë ãàäàãø ãàðíà. Óñíû àìñðààð óñàí äóñàë ãàðàõûã ãóòòàöè ãýõ áºãººä ýíý ¿çýãäýë Aconitum, Primula ìýòèéí óðãàìàëä òîäîðõîé ¿çýãäýíý. Óñíû àìñàðûí õààã÷ ýñ¿¿ä õºäºë㺺íã¿é ó÷èð ¿ðãýëæ íýýëòòýé áºãººä ò¿¿íèé äîîä òàëä íü ïàðåíõèìè ýñ¿¿äýýñ á¿ðäñýí ýä áàéõ íü öààøäàà äàìæóóëàõ áàãöòàé íèéëæýý.

Àíõäàã÷ á¿ðõ¿¿ë ýä áîëîõ ýïèäåðìèñ óðãàìëûã áîãèíî õóãàöààíä 2-3 ñàð á¿ðõýæ áàéãààä õî¸ðäîã÷ á¿ðõ¿¿ë ýä èë÷¿¿ãýýð ñîëãèäîíî. Ãýâ÷ çàðèì óðãàìëûí (Viscum album) ýïèäåðìèñ íèëýýä îëîí æìë ¿ðãýëæëýí á¿ðõýæ áàéäàã þì.

Èë÷¿¿. Èë÷¿¿ (¿éñ) àíõäàã÷ á¿ðõ¿¿ë ýä ýïèäåðìèñèéã áîäâîë óðãàìëûã ãàäààä îð÷íû òîõèðîìæã¿é íºõö뺺ñ óëàì íàéäâàðòàé õàìãààëæ ÷àäíà.

Ýíý íü èø ìº÷ðèéí á¿ä¿¿ðýí ºñºõºä ñààä áîëäîãã¿é áºãººä õî¸ðäîã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäýýñ (èë÷¿¿ò çîëîì) ¿¿ñýí ãàðíà.

Èë÷¿¿ò çîëîì áóþó ôåëëîãåí ãýæ ýïèäåðìèñèéí äîîä òàëä îðøèõ ¿ðæèõ ÷àäâàð á¿õèé ýñòýé äóðñû㠺㿿ëíý. Äóðñíû (èë÷¿¿ò çîëîì) ýñ õóâààãäñàíààñ ãàäàãøàà îëîí äàâõàð ýñ¿¿ä ¿¿ñýí ãàð÷ èë÷¿¿ áèé áîëíî.

Äóðñíû çàðèì ýñ¿¿ä õóâààãäàí õî¸ðäîã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä èë÷¿¿ò çîëîìûí ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîæ, öààøäàà òýð íü ìàø õóðäàí ºñºæ, ¿ðæèæ, óðãàìëûí èøèéí òºâ öëèíäðèéí ãàäíà òàëûí áèò¿¿ öàãèðãûã ¿¿ñãýíý. Èë÷¿¿ò çîëîì õî¸ð òàë ðóóãàà øèíýýð ýñ¿¿äèéã ¿¿ñãýõ ÷àäâàðòàé òóë ò¿¿íýýñ ãàäàãø áèé áîëñîí õýä õýäýí äàâõàð ýñ¿¿ä ñóáåðèíûã øèíãýýí èë÷¿¿æíý. Íýãýíò ýñ èéíõ¿¿ ñóáåðèíûã øèíãýýâýë ¿õýæ, ò¿¿íèé äîòîîä õýñã¿¿ä ¿ã¿é áîëæ àãààðûí õèéãýýð áóþó èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ, äàâèðõàé ìýòýýð ä¿¿ðíý. Èë÷¿¿ò çîëîìíîîñ ò¿¿íèé äîîä òàëä áóé áîëñîí õëîðîôèëëûí ìºõëºã á¿õèé 1-2 äàâõàð çóóâàí õýëáýðò àìüä ýñ¿¿äèéã ôåëëîäåðì ãýíý.

Óðãàìëûí èøýíä, èë÷¿¿ò çîëîì, ôåëëîäåðì, èë÷¿¿ çýðýã íèéëýýä ïåðèäåðì ãýæ íýðëýãääýã íèéëìýë ýäèéã ¿¿ñãýíý. Ïåðèäåðì áîë á¿ðõ¿¿ë ýä (èë÷¿¿), á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä (èë÷¿¿ò çîëîì), ¿íäñýí ýä (ôåëëîäåðì) ãýõ ìýò ãóðâàí ýäýýñ á¿ðäýë áîëæýý (15-ð çóðàã).

15-ð çóðàã. Ãàíäèãàðûí (Sumbucus racemosa) èøíèé ïåðèäåðì À. ÷å÷åâè÷ ñ¿â Á. ïåðèäåðìèéí õýñã¿¿ä 1. ÿëãàðóóëàõ ýä 2. ýïèäåðìèéí ¿ëäýãäýë 3. èë÷¿¿ (ôåëëåì) 4. èë÷¿¿ò çîëîì (ôåëëîãåí) 5. ôåëëîäåðì

Èøèéã õºíäëºí îãòëîõîä ãàäíà òàëààñàà ýõëýí äýñ äàðààëàëòàéãààð áóé áîëñîí õýä õýäýí ïåðèïåðìýí äàâõàðãóóä áàéäàã þì.

Ìîäëîã óðãàìëûí èë÷¿¿ íèëýýä ñàéí õºãæèëòýé áºãººä ºâñëºã óðãàìàëä ÷ áàñ òîõèîëäîíî. Èë÷¿¿ óðãàìëûí ¿íäýñ, èø, áóëöóó ìýòèéí ýðõòýíã¿¿äýä áàéõ áîëîâ÷ èøíèé èë÷¿¿ çóçààí ñàéí ¿å äàâõàðãûã ¿¿ñãýäýã þì (ýíý íü ÿëàíãóÿà ìîäëîã óðãàìëóóäàä èõ òîäîðõîé). Èë÷¿¿íèé ýñ¿¿ä íàðèéõàí ãîíçãîé õýëáýðòýé, áèå áèåòýéãýý íÿãò íèéëýí áàéðëàõ ó÷èð ýñ¿¿ä õîîðîíäûí çàé ¿ã¿é áàéõ áºãººä õºíäëºí îãòëîõîä õ¿ñíýãò ìýò ¿çýãäýíý. Èë÷¿¿ èõýâ÷ëýí íèìãýí æèãä õàëüñòàé (ìîíîñ) ýñ¿¿äýýñ òîãòîõ áîëîâ÷ çàðèì óðãìàìëûíõ (õóñ) íèìãýí, çóçààí õàëüñò ýñ¿¿ä ñººëæèëñºí ìàÿãòàé áàéíà. Èë÷¿¿ áîë óñ èõ óóðøóóëàõ, õàëóóí õ¿éòíèé õýëáýëçëýë, õîðõîé øàâüæíû èäýëò, 캺ã áàêòåðèàñ ºâ÷ëºõ çýðãýýñ óðãàìëûí äîòîîä õýñãèéã õàìãààëíà. Çàðèì ìîäëîã óðãàìëûí (Quercus suber, Phellodendron amurense) èë÷¿¿ çóçààíààðàà õýä õýäýí ñì áàéõ òóë ò¿¿íèé õºíãºí àãààð, óñ íýâòð¿¿ëýõã¿é, äóëààí ìóó äàìæóóëäàã çýðýã ÷àíàðûã àøèãëàí ¿éëäâýðò õýðýãëýíý. Àôðèê òèâèéí õîéä õýñýã, áàðóóí Åâðîïèä èë÷¿¿ò öàðñ õýìýýõ ìîäûã òóñãàé ãàçàð èõ õýìæýýãýýð óðãóóëæ, 10-15 æèë òóòàì ò¿¿íèé èë÷¿¿ã õóóëàí àâñààð 200 íàñ õ¿ðòýë õýðýãëýíý.

Èë÷¿¿ ìîäëîã óðãàìàëä èéíõ¿¿ çóçààí àðüñ ìýò äàâõàðãûã ¿¿ñãýäýã òºäèéã¿é ºâñëºã óðãàìëóóäàä ÷ (òºìñ, ÷èñýíöýð ãýõ ìýò) ìºí òîõèîëäîíî. Òºìñíèé áóëöóóíû ãàäíà òàëûí çóçààí õàëüñ áîë äîòîîä ìàõëàã õýñãèéã ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èí, õàòàëòààñ õàìãààëñàí èë÷¿¿ áîëíî (16-ð çóðàã).

16-ð çóðàã. Òºìñíèé áóëöóóíû èë÷¿¿ (õºíäëºí îãòëîë) 1. èë÷¿¿ 2. öàðäóóëûí ìºõëºã á¿õèé íººöëºã÷ ïàðåíõèì 3. öàðäóóëûí ìºõëºã

Õîëòîñ. Õîëòîñ áîë óðãàìëûí ãàçàð äîîðõ áà äýýðõ ýðõòýíã õó÷äàã, èë÷¿¿,

õî¸ðäîã÷ äóðñ çýðãýýñ ¿¿ññýí äóðñíû ¿õñýí õýñýã þì. Çàðèì óðãàìëûí èë÷¿¿ò çîëîì á¿õýí àìüäðàëûí òóðøèä õóâààãäàõ ÷àäâàð á¿õèé

ýñ¿¿äòýé õýâýýð áàéõ íü õîâîð áîëîâ÷ èõýíõ óðãàìàëä õýäýí ñàð àìüäàð÷ áàéãààä ¿õýæ, øèíýýð èë÷¿¿ò çîëîìûã òºð¿¿ëäýã þì. Øèíýýð òºðæ ãàðñàí èë÷¿¿ò çîëîì ò¿ð¿¿÷èéí íýãýí àäèë ãàäàãøàà èë÷¿¿ã áèé áîëãîñíîîñ ýä¿¿äèéã õîîðîíä íü òóñãààðëàæ ººðèéí ãàäíà õýñãèéã ¿õ¿¿ëíý.

Óðãàìëûí ýðõòýíãèéí ãàäàðãàä áàéãàà á¿õ ¿õñýí ýä¿¿äèéã íèéòýä íü õîëòîñ áóþó ãóðàâäàã÷ á¿ðõ¿¿ë ýä ãýíý. Õîëòîñ áîë áóñàä á¿ðõ¿¿ë ýäèéí àäèë óðãàìëûã õàìãààëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé áèëýý.

Óðãàìëûã õàìãààëàõ àíõäàã÷ á¿ðõ¿¿ë ýä (ýïèäåðìèñ) õî¸ðäîã÷ á¿ðõ¿¿ë ýäýýð (èë÷¿¿) ñîëèãäîõîä ãàäààä îð÷íû íºõö뺺ñ á¿ð ìºñºí ñàëãàãäàæ áàéãàà ç¿éë îãò áèøýý. Ýïèäåðìèñèéí äýýð áàéõ àìñàð õî¸ðäîã÷ á¿ðõ¿¿ë ýä, èë÷¿¿ ¿¿ñýõèéí õàìò ¿ã¿é áîëîõ áºãººä ò¿¿íèé îðîíä õèéí ñîëèëöîë, óñ óóðøèëòûã ÿâóóëàõàä çîõèëäñîí ÷å÷åâè÷êà ãýäýã òóñãàé ñ¿â áèé áîëíî. Èøèéí äýýð áàéãàà ÷å÷åâè÷êà áîë áîð áóþó õ¿ðýí ºíãºòýé, ÿíç á¿ðèéí õýëáýð á¿õèé áîëòãîð, æèæèã òºâãºð¿¿ä áàéõ áîëîâ÷ õóñ ìîäíû ¿éñíèéõ õºíäëºí íàðèéí çóðààñ áàéõ íü òîäîðõîé õàðàãäàíà.

×å÷åâè÷êà áîë àìñàðûí äîîä òàëä îðøèõ ýñ¿¿ä õóâààãäàõ áóþó ºñºæ òîìîðñîíîîñ ¿¿ñýõ áîëîâ÷ òýð áîëãîí àìñàð áàéñàí ãàçàð á¿õýíä áèé áîëääîãã¿é áèëýý.

Ôåëëîãåíû ýñ¿¿äèéí ¿éë àæìëëàãààíû ÿâöàä èë÷¿¿ ¿¿ñýõèéí îðîíä ººð ìàÿãûí ýñ¿¿ä ãàäàãøààãàà áóé áîëîõ áºãººä ò¿¿íèé ýñ íü áàãà çýðýã èë÷¿¿æñýí íèìãýí õàíàòàé, õîîðîíäîî íèëýýä çàéòéà Ẻðºíõèéâòºð õýëáýðòýé þì. ×å÷åâè÷êûí ñ¿âèéã èéì ýñ¿¿ä ä¿¿ðãýõ áºãººä ò¿¿íèéã ã¿éöýòãýõ ýä ãýíý. Ýíýõ¿¿ ýäèéí ýñ¿¿ä ìàø ýð÷èìòýéãýýð ¿ðæèõ ó÷èð ýïèäåðìèñ áóþó èë÷¿¿íèé äîòðîîñ äàðàëò ó÷ðóóëñàíààñ ãàäàãøàà òýëæ òîâîéæ áàéãààä õàãàðàí ñ¿â (÷å÷åâè÷êà) ãàðíà. Èéíõ¿¿ áóé áîëñîí í¿õ á¿õèé òîâîéæ áàéãàà æèæèã áýðñ¿¿ã ÷å÷åâè÷êà ãýíý.

×å÷åâè÷êà àìñàðûí àäèë ºäºð íýýãäýæ, øºíº õààãäàõã¿é, õàðèí çóíû òóðø íýýãäýí ºâºë áîëîõûí õàìò õààãäàíà. ªâºë áîëîõîä ÷å÷åâè÷êûí äîîð àãààð ¿ë íýâòð¿¿ëýõ èë÷¿¿ò íèìãýí õàëüñ ¿¿ñýí ò¿¿íèé ñ¿âèéã òàãëàæ, õàâàð áîëîõîä õàãàð÷ ¿ã¿é áîëíî. ×å÷åâè÷êà òýð á¿ãä ìîäëîã óðãàìëóóäàä áèé áîëîõã¿é. Æèøýýëáýë íàðñàí ¿¿ñäýýãã¿é òóë èë÷¿¿ íü óðàãäàæ, õàãàðñàíààñ çàâñàð ãàð÷ õèéí ñîëèëöîë ÿâàãäàíà.

Ìåõàíèê ýä Áèåèéí õºíäèéí íºëºº, ñàëõè øóóðãà, áîðîî, öàñ çýðãýýñ õàìãààëàõ òóëãóóð

óðãàìàëä áàéäàãã¿é þì. Ãýâ÷ óðãàìàë äýýðõ ç¿éëñä íýðâýãäýí õýìõýðýõ íü õîâîð òîõèîëäîë áºãººä ò¿¿íèéã òýñâýðëýí ºíãºðººäºã áîëîé. Ãàäíû ÿìàð íýãýí ìåõàíèê ¿éë÷èëãýý áîëîí ººðèéí áèåèéí õºíäèéã òýñâýðëýí òóóëàõ íü óðãàìëûí á¿õ ýäèéí ¿éë àæèëëàãàà ìºí õýäèé áîëîâ÷ ¿¿íä ìåõàíèê ýä îíöãîé ¿¿ðýãòýé þì.

Ìåõàíèê ýä óðãàìàëä àðàã ÿñíû ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ, áºõ áàò ÷àíàð îëãîõ ó÷èð ò¿¿íèéã ººðººð òóëãóóð ýä õýìýýí íýðëýõ ¸ñîí áèé. Ìåõàíèê ýä ÿëàíãóÿà ìîäëîã óðãàìàëä èõ õºãæñºí, õàðèí óñíû óðãàìëóóäàä áàðàãòàéõàí õºãæñºí þì.

Ìåõàíèê ýäèéí á¿òñýí ýñèéí õàíà çóçààðñàí ó÷ðààñ óðãàìëûí áèåä áºõ áàò ÷àíàðûã îëãîäîã þì. Ìåõàíèê ýäèéí ýñ¿¿ä á¿òöýýðýý ººð áîëîâ÷ õàëüñ íü ìîäæèæ çóçààðñàí áàéõ íü òýäãýýðèéí íèéòëýã øèíæ áîëîé. ªñºæ òîìîðñîí ìåõàíèê ýäèéã ýñ¿¿ä ãîë òºëºâ ìºõñºí áàéõ òóë ò¿¿íèé äîòîîä õýñã¿¿ä ¿ã¿é áîëñîí áàéíà.

Ìåõàíèê ýäèéã ýñèéí õýëáýð ä¿ðñ, õàëüñíû õèìèéí íàéðëàãà, çóçààðàëòûí áàéäëààð êîëëåíõèìè, ñêëåðåíõèìè, ñêëåðåéä ãýæ ãóðàâ àíãèëíà.

Êîëëåíõèìè. Êîëëåíõèìè õýìýýã÷ ìåõàíèê ýäèéí ýñèéí õàíà ýðãýí òîéðîí òóóøäàà áóñ, õàðèí ýíä òýíä òîäîðõîé õýñã¿¿äýýð çóçààðñàí áàéõ áºãººä óðãàìëûí ºñºæ áàéãàà çàëóó ýðõòýíã¿¿äýä òîõèîëäîíî. Êîëëåíõèìèéí ýñ¿¿ä àìüä áàéäàã ó÷ðààñ òýäãýýðèéí õîîðîíä áîäèñûí ñîëèëöîë çºâõºí õàíûí çóçààðààã¿é õýñã¿¿äýýð ÿâàãäàíà. Èõýíõ óðãàìàëä êîëëåíõèìèéí ýñ¿¿äèéí õàëüñ õõîîðîíäîî íèéëñýí õýñãýýðýý çóçààðñàí áàéõ òóë ò¿¿íèéã ºíöºãò êîëëåíõèìè ãýíý (17-ð çóðàã).

17-ð çóðàã. Ìàíæèíãèéí (Beta vulgaris) íàâ÷íû áàðèóëûí êîëëåíõèìè À. áàãà ºñãºëòººð Á. èõ ºñãºëòººð 1. ýñèéí õºíäèé 2. ýñèéí çóçààðñàí õàíà

Êîëëåíõèìèéí ýñýä ïðîòîïëàçì Ẻ캺ñ ãàäíà õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã áàéíà. Êîëëåíõèìè ìåõàíèê ýä õîñ òàëò ¿ðò óðãàìàëä ãîë÷ëîí áàéõ áîëîâ÷ íýã òàëò ¿ðò óðãàìëûí èøèéí ¿åíä õààÿà òîõèîëäîíî. Íýã íàñò óðãàìàëä êîëëåíõèìè á¿õ àìüäðàëûí òóðøèä õàäãàëàãäàæ, îëîí íàñò óðãàìàëä ººð ìåõàíèê ýäýýð ñîëèãäîíî.

Êîëëåíõèìè ãîë òºëºâ èøèéí ýïèäåðìèñèéí øóóä äîîä òàëä îðøèõ áºãººä íàâ÷íû áàðèóë, òºâ ñóäàë çýðãèéí äàãóó áàéõ íü áóé. Íàðàíöýöãèéí èøèéã òîéðîí ýïèäåðìèñèéí äîð êîëëåíõèìèéí ýñ áàéõ òóë ºíäºð óðãàäàã íü ýíýõ¿¿ óðãàìëûã ñàëõèíû ¿éë÷èëãýýíýýñ õàìãààëàí õóãàëäàãã¿é áàéíà. ªíöºãò êîëëåíõèìýýñ ãàäíà óðãàìëûí èøèíä èëòýñëýã êîëëåíõèìè ãýæ áàéõ áà ò¿¿íèé ýñèéí õàëüñíû çºâõºí ýïèäåðìèñä ïàðàëåëü õýñýã íü çóçààðäàã þì.

2. Ñêëåðåíõèìè. Ýíý íü óðãàìëûí áèåä áºõ áàò øèíæ ÷àíàð îëãîäîã ÷óõàë ìåõàíèê ýä þì. Ò¿¿íèé ýñ èõ ñóíàñàí ïðîçåíõèìè áàéõ áºãººä õàëüñ íü òóóøäàà èõ çóçààðñàí òóë ìºõºæ, äîòîð ýðõòýíã¿¿äýý àëäñàí áàéäàã. Èéìýýñ ýñèéí äîòîîä õýñãèéã àãààðûí õèé ä¿¿ðãýõ áºãººä òýäãýýð íü õîîðîíäîî ïåêòèí áîäèñîîð íÿãò ãàãíàãäàæ áàãö ¿¿ñãýñýí áàéõûã øèðõýã ãýæ íýðëýäýã. Ñêëåðåíõèìèéí ýñèéí õî¸ð ¿ç¿¿ð øîâõ áºãººä óðò íü 50 ìêì õ¿ðäýã óäàà áèé (21-ð çóðàã). Íàâ÷, ¿íäñýíä ñêëåðåíõèìè òîõèîëääîã áîëîâ÷ èøíèéõòýé àäèë ñàéí õºãæñºí áàéäàãã¿é. Óðãàìàëä áàéãàà ñêëåðåíõèìèéã ò¿¿íèé áàéðøëûã õàðãàëçàæ äîëîíãèéí, ìîäëîãèéíã øèðõýã (ëèáðèôîðì) õýìýýí õî¸ð ÿëãàíà. Äîëîíãèéí øèðõýã èøèéí ãàäàðãàä îéðîëöîî áàéäàã äóðñàä á¿ðýëääýã áîë ìîäëîã øèðõýã èøèéí ãîëä îéðõîí îðøèõ õî¸ðäîã÷ ìîäëîãûí õýñýãò òóñ òóñ ¿¿ñíý. Äîëîíãèéí øèðõýã ìàø íàðèéí óðò (óðò ºðãºíèé õàðüöàà õààÿà 1:1000-òàé òýíö¿¿ áàéõ ÿâäàë áèé) áºãººä óðãàìàë òóñ á¿ðä áàðàã òîãòìîë (äóíäæààð 1-2 ìì) áàéíà. Æèøýýëáýë: Õàëãàéíõ 77 ìì, Õÿòàä õàëãàéíõ (ðàìè) 420 ìì, ìààëèíãèéíõ 60 ìì õ¿ðòýë óðò áàéäàã. ßëàíãóÿà íýõìýëèéí óðãàìëûí (ìààëèíãà, îëñ) èøíèé äîëîíãèéí øèðõýã áºõ áàò òºäèéã¿é íýõýõýä òîõèðîìæòîé óðò íàðèéõàí ó÷èð ¿éëäâýðò ò¿¿õèé ýä áîëãîí àøèãëàíà.

Ìààëèíãà, îëñ ìýòèéí óðãàìëûí äîëîíãèéí øèðõýã ãîë òºëºâ áàãö áàãöààð ìîäëîã ýäèéã òîéðîí á¿ñýëñýí ìàÿãòàé îðøèíî.

¯éëäâýðò õýðýãëýõäýý äîëîíãèéí øèðõýãèéã èøèéí áóñàä õýñã¿¿äýýñ ñàëãàæ àâíà (ìàöåðàöè). Ìîäëîãûí øèðõýãèéí ýñ¿¿ä ìîäîæñîí õàëüñòàé ïðîçåíõèìè ýñ¿¿ä áºãººä õî¸ðäîã÷ áìîäëîã ýäèéí äîòîð ¿¿ñíý. Ýíý íü ÿëàíãóÿà ìîäëîã óðãàìëóóäàä ñàéí õºãæñºí áàéõûí à÷ààð òèòìèéí àñàð èõ äàðàëòûã èøèéí äîîä õýñýã òýñâýðëýíý (18-ð çóðàã).

18-ð çóðàã. Øèìòýãëýéí (Geraniumpratense) èøíèé ìîäëîãèéí øèðõýã (ñêëåðåíõèìè) À. Á. õºíäëºí îãòëîë Â. òóóø îãòëîë 1. ýñèéí õàíà 2. ýñèéí õºíäèé 3. ýíãèéí ñ¿â

3. Ñêëåðåéä (×óëóóðõàã ýñ). Ñêëåðåéä îëîí ÿíçûí õýëáýðòýé ïàðåíõèì ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí ºâºðìºö á¿òýöòýé áºãººä èø, æèìñ, íàâ÷èéã áºõ áàò áîëãîäîã þì (19-ð çóðàã).

19-ð çóðàã. Ëèéðèéí (Pyrus communis) æèìñíèé ÷óëóóæñàí ýä (ñêëåðåéä) À. ëèéðèéí æèìñ Á. ìàõëàã ýäèéí äóíäàõ ñêëåðåéäûí Ẻãíºðºë Â. ñêëåðåéä 1. ìàõëàã ýäèéí ïàðåíõèì ýñ 2. ýñèéí õàíà 3. ýñèéí õºíäèé 4. 5. ýíãèéí ñ¿â

Ýñèéí õàëüñ ìîäæèí äàâõðààæèæ çóçààðñàí ó÷èð ãîëäîî æèæèãõýí õºíäèé çàéòàé

áàéíà. Õóø ìîäíû ñàìðûí ÿñ, ÿñò ¿ð æèìñíèé ýíäîêàðïèéí (äîòîð æèìñýâ÷) äàâõàðãà çýðýãò ÷óëóóðõàã ýñ áàéõ ó÷èð ìàø õàòóó ÷àíàðòàé áàéíà. ̺í àëèì ëèéðèéí æèìñ ÷óëóóðõàã ýñòýé ó÷ðààñ òîäîðõîé õýëáýð, ä¿ðñýý õàäãàëæ áàéäàã.

Äàìæóóëàõ ýä Óðãàìëûí àìüäðàë áîë ãàçðûí õºðñíººñ øèì òýæýýëèéí áîäèñ õ¿ëýýí àâàõ, àâñàí

áîäèñîî çîõèõ ýðõòýíã¿¿äýä ò¿ãýýæ äàìæóóëàõ çýðýãòýé àìèí õîëáîîòîé þì. Ãàçðûí õºðñíººñ ¿íäñýýð îðæ èðñýí óóñìàë áàéäàëòàé øèì òýæýýëèéí áîäèñ èøýýð äàìæèæ íàâ÷, öýöýã, ¿ð æèìñ ìýòèéí ýðõòýíã¿¿äýä î÷èæ õýðýãëýãäýíý. Íàâ÷èíä î÷ñîí áîäèñîîñ ÿíç á¿ðèéí îðãàíèê áîäèñóóä áóé áîëîí õýðýãëýãäýæ çàðöóóëàãäàõ ãàçàðòàà áóþó ýñâýë õóðèìòëàãäàí õàäãàëàãäàõ áàéðàíäàà ìºí óóñìàëûí áàéäàëòàé äàìæèí î÷íî. ¯¿íýýñ ¿çýõýä óðãàìàë ãýäýã ìààíü áèîëîãèéí îëîí òàëò íàðèéí òºâºãòýé ïðîöåññóóäûã ÿâóóëäàã àìüä áèå ìàõáîäü áîëíî. Óðãàìàë áèîëîãèéí ïðîöåññ áîëîí áîäèñûí ñîëèëöîë òîãòìîë ÿâóóëæ áàéõûí òóëä õýðýãöýýò øèì òýæýýëèéí áîäèñ, óñ øààðäàíà. Ýíýõ¿¿ øààðäëàãàò áîäèñóóäûã óðãàìëûí äîòóóð äàìæóóëàí çîõèõ ýðõòýíã¿¿äýä õ¿ðãýæ ºãºõ ãîë ¿¿ðýãò àæëûã äàìæóóëàõ ýä ã¿éöýòãýíý. ªºðººð õýëáýë äàìæóóëàõ ýä óðãàìëûí äîòîð ÿìàð íýãýí áîäèñûã íýã áàéðíààñ íºãºº áàéðàíä øèëæ¿¿ëýõ àæèëòàé áàéäàã þì.

Óðãàìëûí áèå äîòîð áîäèñóóä õººðºõ, áóóõ ã¿éäýë ãýæ íýðëýãääýã õî¸ð ÷èãëýë á¿õèé ã¿éäëýýð øèëæèíý. Äýýð ºã¿¿ëñýí ¸ñîîð óðãàìàë ººðèéí ¿íäñýýð øèì òýæýýëèéã õºðñíººñ ñîðîí àâ÷, íàâ÷, áóñàä ýðõòýí¿¿äýä õ¿ðãýæ ºãäºã. Ýíýõ¿¿ äîîðîîñ (¿íäýñíýýñ) äýýøýý (íàâ÷, ¿ð æèìñ, öýöýã ã.ì.) òýæýýë äàìæèõûã õººðºõ ã¿éäýë ãýíý.

Óðãàìàë äîòóóð õººðºõ ã¿éäýë òðàõåé, òðàõåéä ãýã÷ õîîëîéãîîð ÿâàãäàíà. Òðàõåé (öîðãî) áîë èø, ¿íäýñíèé ãîëûí õýñýãò áàéõ áºãººä áèå áèå äýýðýý äàâõöàí áàéðëàæ óðòààøàà ñóíàñàí õýä õýäýí áîñîî ýñèéí õîîðîí äàõü õàíà óóñàæ ¿ã¿é áîëñíîîñ ¿¿ñäýã þì. Çàðèìäàà ýñ¿¿äèéí õîîðîí äàõü õàíà á¿ð ìºñºí ¿ã¿é áîëîõã¿é ó÷èð öàãèðàã ãîðâèí ñóóðü ¿ëäñýí áàéäàã. Õàðèí ýñ¿¿äèéí õàæóó õàíà ìîäæèæ çóçààðñíààñ Ẻì, ïðîòîïëàçì ¿ã¿é áîëæ ýñ ìºõäºã. Ýíý öîðãûí äóíäàæ óðò íü 10-20 ñì áàéõ áîëîâ÷ 5 ì õ¿ðäýã (îðîîîíãûí õîîëîé) ÿâäàë áèé. Òðàõåéí õàæóóãèéí ìîäîæñîí õàíàä çóçààðààã¿é íèìãýí õàëüñ á¿õèé æèæèã ïîðûí ñ¿â¿¿ä ¿ëäýæ, ò¿¿ãýýð íýã öîðãûí äîòîðõ øèíãýí íºãºº öîðãîíä äèôôóçèéí æóðìààð øèëæèæ îðíî. Çýðãýëäýý îðøèõ òðàõåéí õî¸ð öîðãûí ïîðûí ñ¿â¿¿ä ÿã äàâõöàæ áàéäàã íü øèíãýíèé øèëæèëòèéã õÿëáàð áîëãîíî.

Óðãàìëûí ºñºæ òîìðîõûí ñàöóó çýðãýëäýý îðøèõ ïàðåíõèìè ýñ¿¿äèéí äàðàëòûí óëìààñ òðàõåéí ïîðûí ñ¿â äîòîãøîîãîî ö¿ëõèéæ, öýâð¿¿ ìýò óð (òèëëà) ¿¿ñãýæ öààøäàà òðàõåéí öîðãûã áºãëºíº. Èíãýæ òðàõåé áºãëºãäñºíººñ ò¿¿íèé àæèëëàãàà çîãñîæ, ò¿¿íèé îðîíä øèíýýð îëîí òðàõåé òºðºí ãàðäàã þì. Òèëëà ÿëàíãóÿà ìîäëîã óðãàìëûí òðàõåéí äîòîð ýëáýã ¿¿ñäýã.

Òðõàåéí õàíà æèãä áóñ çóçààð÷ íèìãýí õýñýã íü çóçààí õýñýãòýé ýýëæèëñýí áàéäàã þì. Õàíûí çóçààðàëòûí áàéäëààð òðàõåéã öàãèðàã, ìóøãèà, øàòàëñàí, òîðëîã ãýõ ìýò îëîí õóâààíà (20-ð çóðàã).

20-ð çóðàã. Öîðãîíû õýëáýð¿¿ä

Òðàõåéí õàíûí çóçààðàëò ýñèéí äîòîð òàëä ÿâàãäàíà. Ìóøãèà, öàãèðàã öîðãî õî¸ð

óðãàìëûí ºñºæ áàéãàà çàëóó ýðõòýíã¿¿äýä áóñàä íü ºñºæ ã¿éöñýí õºãøèí ýðõòýíä òóñ òóñ áàéíà.

Òðàõåé ãýäýã öîðãî áîë á¿ðõ¿¿ë ¿ðò óðãàìëóóäàä áàéäàã áºãººä ýðãýí òîéðîí ¿íäñýí ýäèéí àìüä ýñ¿¿äýýð õ¿ðýýëýãäýæ îðøèíî.

Òðàõåéä áîë òðàåéí íýãýí àäèë õººðºõ ãé¿äëèéã äàìæóóëäàã þì. Òýãýõäýý òðàõåé, òðàõåéä õî¸ð ¿¿ñýõ çàð÷ìààðàà õîîðîíäîî ÿëãààòàé. Óóñàæ ¿ã¿é áîëîëã¿éãýýð øèãø¿¿ð ìýò æèæèã ñ¿â ¿ëäýýæ, çóçààðñàí õºíäëºí õàíàòàé, øîâõ ¿ç¿¿ð á¿õèé óðò íàðèéõàí öîðãî õýëáýðòýé ýñ¿¿äýýñ òðàõåéä á¿ðäýíý.

Òðàõåéä áîãèíîõîí (1-4 ìì) ýñ¿¿äýýñ òîãòîõ áîëîâ÷ çàðèì óðãàìàë òóõàéëáàë: Áàäàìëÿíõóàéí öýöãèéíõ 10 ñì õ¿ðòýë óðò áàéäàã. Òðàõåéäûí ýñèéí õºíäëºí õàíà óóñàæ ¿ã¿é áîëäîãã¿é ó÷ðààñ òðàåéí àäèë íýâò õºíäèé öîðãî áèø áºãººä çýðýãöýý îðøèõ òðàõåéäûí ýñ¿¿äòýé òóóø õàíàíäàà áàéäàã ýìæýýðò ïîðûí ñ¿âýýð õàðüöàíà. Òðàõåéä í¿öãýí ¿ðò øèëì¿¿ñò ìîäîä áàéõààñ áóñ á¿ðõ¿¿ë ¿ðò íàâ÷èò ìîäîä òóí õîâîð òîõèîëäîíî.

Òðàõåéäûí ýñèéí õàíà (èõýâ÷ëýí òóóç õýëáýðèéí çóçààðàëòòàé áàéíà) çóçààðñàí áàéäàã ó÷èð çºâõºí øèì òýæýýëèéí áîäèñûã äàìæóóëààä çîãñîõã¿é, ìºí ìåõàíèê ýäèéí ¿¿ðãèéã íýãýí çýðýã ã¿éöýòãýíý. Çàðèì óðãàìàëä (øèëì¿¿ñò ìîäíû ìîäëîã õýñýãò òóñãàé ìåõàíèê ýä áàéõã¿é) òðàõåéä ãàíöààðàà ìåõàíèê ýäèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã.

Òðàõåéäûí ýñ òðàõåéí ýñèéí àäèë õààÿà òèëëýýð áºãëºãäºõ ÿâäàë áèé. Øèãø¿¿ðò õýëáýðò õîîëîé. Õººðºõ ã¿éäëýýð íàâ÷èíä î÷ñîí óñ, àãààðààñ àâñàí

í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéãýýñ íàðíû ãýðëèéí íºëººíä ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ ÿâàãäàæ îðãàíèê áîäèñóóä ¿¿ñíý. Èéíõ¿¿ ¿¿ññýí îðãàíèê áîäèñ óóñìàëûí áàéäàëòàéãààð óðãàìëûí ººð õýñýãò î÷èæ çàðöóóëàãäàõ áóþó õóðèìòëàãäàõ çîðèëãîòîé íàâ÷íààñ çàéëàí îäíî. Óóñìàë îðãàíèê áîäèñûí ýíýõ¿¿ øèëæèëòèéã áóóõ ã¿éäýë ãýíý. Áóóõ ã¿éäýë áîë õººðºõ ã¿éäëèéí ýñðýã ÷èãëýëä ÿâàãäàíà. Áóóõ ã¿éäýë øèãø¿¿ðò õýëáýðò õîîëîéãîîð ÿâàãäàíà. Øèãø¿¿ð õýëáýðò õîîëîé àìüä ýñ¿¿äýýñ á¿ðäýõ áºãººä ýñèéí õàëüñ íü ýõëýýä íèìãýí áàéæ áàéãààä ñ¿¿ëäýý çóçààðàõ áîëîâ÷ ìîäîæäîãã¿é þì. Ò¿¿íèé ýñ¿¿äèéí õºíäëºí õàíàíä øèãø¿¿ð ìàÿãòàé îëîí òîîíû í¿õ ñ¿â áàéäàã ó÷èð òèéíõ¿¿ íýðëýæýý (21-ð çóðàã). Åðºíõèé人 øèãø¿¿ð õýëáýðò õîîëîé, óðò ñóíàñàí õîîëîé ìàÿãèéí áàãö ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí áºãººä òýäãýýðèéí óðò äóíäæààð 0.3-0.5 ìì îð÷èì áàéíà.

21-ð çóðàã. Øèãø¿¿ðò õîîëîé1. øèãø¿¿ðò õîîëîéãîîð ã¿éæ áóé øèì áîäèñ 2. äàãàâàð ýñèéí Ẻì 3. öèòîïëàçì 4. 7. ýñèéí õàíà 5. äàãàâàð ýñ 6. òîíîïëàñò

Øèãø¿¿ð õýëáýðò õîîëîéí õàæóóãààñ øîâõ ¿ç¿¿ðòýé, ãîíçãîé äàãàëäàã÷ ýñ øàõñàí

áàéäàã. Ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë òîäîðõîé áóñ. Äàãàëäàã÷ ýñ øèãø¿¿ðò õýëáýðò õîîëîéãîîñ ¿¿ñýí ãàðäàã ºòãºí ïðîòîïëàçìòàé, òîäîðõîé ¿çýãäýõ Ẻìòýé ýñ þì.

Øèãø¿¿ð õýëáýðò õîîëîéí çàëóó ýñèéí ïðîòîïëàçìûí íýëýýä ñàéí áàéäàã íü óóññàí îðãàíèê áîäèñûã (áóóðàõ ã¿éäýë) ã¿éëãýõýä çîõèõ íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Øèëì¿¿ñò ìîäîä öýöýãò çàðèì íýã óðãàìëûí (æèøýýëáýë òºìñ) øèãø¿¿ð õýëáýðò õîîëîéã äàãàëäàã÷ ýñ áàéõã¿é. Ìîäëîã óðãàìëûí øèãø¿¿ð õýëáýðò õîîëîéã ºâºë öàãò ýâýðëýã áèå õýìýýã÷ ¿¿ñ÷ áºã뺺ä ò¿¿íèé àæèëëàãààã çîãñîîíî. Õàâàð áîëîõîä çàðèì óðãàìëûí øèãø¿¿ð õýëáýðò õîîëîé íü ýâýðëýã áèå óóñàæ ¿ã¿é áîëñîíîîñ äàõèí ñýðãýõ áîëîâ÷ èõýíõ óðãàìëûíõ áºãëºðñºíººñ ìºõºæ îðîíä íü øèíýýð õîîëîé ¿¿ñíý.

Õîîëîé àìüä áàéõäàà ººðèéí ýñèéí òóðãîðûí à÷ òóñààð òàë á¿ðýýñ ó÷ðóóëàõ äàðàëòûã òýñâýðëýõ áºãººä ìºõºæ ñºíºõèéí õàìòàä ïðîòîïëàñò ¿ã¿é áîëîí äàðàëòûí óëìààñ õàâ÷èéæ çîõèõ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýý çîãñîîíî.

Öîðãûí íýãýí àäèë øèãø¿¿ð õýëáýðò õîîëîéã òàë á¿ðýýñ íü ïàðåíõèìè ýñ¿¿ä õ¿ðýýëýí îðøèíî.

Äýýðõýýñ ¿çýõýä öîðãî (òðàõåé), òðàõåéä õî¸ð õººðºõ ã¿éäëèéã äàìæóóëäàã êñèëåìèéí (ìîäëîã õýñýã) ¿íäñýí õýñýã áîëäîãûí àäèë øèãø¿¿ðò õýëáýðò õîîëîé ôëîýìèéí (äîëîíãèéí ) ¿íäñýí õýñýã áîëäîã.

Äàìæóóëàõ áàãö. Äàìæóóëàõ áàãö áîë õîîðîíäîî íÿãò õîëáîî á¿õèé õýä õýäýí ýäèéí Ẻãíºðºë áºãººä ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä äàìæóóëàã÷ ýä, ìåõàíèê ýä, ¿íäñýí ýä çýðýã îðîëöîí òîäîðõîé ç¿é òîãòîîëòîé áàéðëàñàí áàéõààñ ãàäíà íýýëòòýé äàìæóóëàõ áàãöàíä á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä çîëîì îðîëöñîí áàéíà. Äàìæóóëàõ áàãö óðãàìëûí áèå äîòóóð õººðºõ, áóóõ ã¿éäëèéã ÿâóóëàõ ãîë çîðèëãîòîé áîëîâ÷ óðãàìàëä áºõ áàò ÷àíàð ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð îëãîäîã þì. Èõýíõ óðãàìëûí äàìæóóëàõ áàãö çóóâàí, äóãóé ýñâýë ºíäºã õýëáýðòýé áîëîõ íü ÿëàíãóÿà èøèéí õºíäëºí îãòëîëä ìàø òîäîðõîé ¿çýãäýíý. Èøèéã ãóëä îãòëîí ¿çâýë äàìæóóëàõ áàãöíóóä ýðõòýí äàãóó ñ¿ëæèëäýí ÿâñàí íü ¿çýãäýõ òºäèéã¿é, õàæóóãèéí ñàëàà ìº÷ð¿¿äýä ñàëáàðëàí îäñîí áàéíà. Äàìæóóëàõ áàãö íàâ÷íû äîîä òàëä ñóäàñ ìàÿãèéí ã¿ðèéæ áàéõ íü èõýíõ óðãàìàëä òîäîðõîé áîëîé.

Èõýíõ öýöýãò óðãàìëûí äàìæóóëàõ áàãö ôëîýì, êñèëåì õî¸ð ¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðäýíý. Áàãöûí êñèëåìèéí õýñýã áîë ýðãýí òîéðîí êñèëåèìûí ïàðåíõèìýýð õ¿ðýýëýãäñýí öîðãî áà òðàõåéäààñ á¿ðäýõ áºãººä ýíý õýñãèéí ãàäóóð (èøèéí ãàäàðãà îéð îðøèõ õýñýã) ìîäëîã ýäèéí ïàðåíõèìè ýñýýð õ¿ðýýëýýãäñýí ìåõàíèê ýä (ñêëåðåíõèìè) áîëîõ ìîäëîã øèðõýã¿¿ä áàéíà. Ýíý ìåõàíèê ýä áàãöûã áàò áºõ áîëãîíî. Áàãöûí êñèëåì áîë õººðºõ ã¿éäëèéã äàìæóóëàõ ãîë ¿¿ðýãòýé.

Äàìæóóëàõ áàãöûí ôëîýì (äîëîíãèéí) õýñýã êñèëåìèéí àäèë äàìæóóëàõ, ìåõàíèê, ¿íäñýí çýðýã ýä¿¿äýýñ òîãòîõ áîëîâ÷ ò¿¿íýýñ íèëýýä ÿëãààòàé áàéäàã áèëýý. ¯¿íä ôëîýìèéí õýñýãò äàìæóóëàõ ýäýýñ çºâõºí äàãàëäàã÷ ýä á¿õèé øèãø¿¿ð õýëáýðò õîîëîé áàéõààñ ãàäíà äîëîíãèéí ïàðåíõèì ýñ¿¿äýýð (¿íäñýí ýä) õ¿ðýýëýãäñýí äîëîíãèéí øèðõýã çýðýã îðîëöäîã þì. Ìîäëîã, ñººã óðãàìëûí êñèëåìûí õýñãèéí á¿õ ýñ¿¿ä ìîäæèäîã áîë, ôëîýìûí õýñãýýñ çºâõºí ñêëåðåíõèìèéí ýñ õààÿà ìîäæèæ áóñàä íü õýâýýð ¿ëäýíý. Êñèëåìèéí õýñãèéí ýñ¿¿ä òîì õýìæýýòýé, ÿëàíãóÿà ò¿¿íèé öîðãûí õàíà èõ çóçààðñàí áàéõààñ ãàäíà äîòðîî òîì õºíäèéòýé òóë áè÷èëõàðóóðä òîä ¿çýãäýíý. Õàðèí ôëîýì íèìãýí õàëüñ á¿õèé æèæèã ýñ¿¿äýýñ á¿ðäýíý.

Áàãöûã á¿ðä¿¿ëýõ ãîë õýñýã ôëîýì êñèëåì õî¸ð áàéðøèëûí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é òóë áàãöûã êîëëàòåðàëü, áèêîëëàòåðàëü, êîíöåíòðè÷åñêè, ðàäèàëü ãýæ àíãèëíà.

Äàìæóóëàõ áàãöíû ôëîýì ýðõòýíèé ãàäàðãà òèéø, êñèëåì íü ãîë òèéø òóñ òóñ õàðæ áàéðëàñàí áîë êîëëàòåðàëü áàãö (22-ð çóðàã) ãýíý.

À

22-ð çóðàã. Êîëëàòåðèàëü äàìæóóëàõ áàãö À. Ýðäýíýøèøèéí (Zea mays) õààëòòàé êîëëàòåðàëü äàìæóóëàõ áàãö (1. èøíèé ¿íäñýí ïàðåíõèìè 2. ñêëåðåíõèìè 3. øèãø¿¿ðò õîîëîé 4. äàãàâàð ýñ 5. ìîäëîãèéí ïàðåíèìè 6. òîðëîã öîðãî 7. ìóøãèà öîðãî 8. öàãèðàã öîðãî 9. õºíäèé /3.4. äîëîí 5-9. ìîäëîã/) Á. Íàðàíöýöãèéí (Helianthus annuus) íýýëòòýé êîëëàòåðèàëü äàìæóóëàõ áàãö (1. ñêëåðåíõèìè 2. äîëîí 3. çîëîìûí äàâõàðãà 4. ìîäëîã 5. èøíèé ¿íäñýí ïàðåíõèìà)

Á

Õýðýâ êñèëåìèéí ãàäíà äîòîð õî¸ð òàëä ôëîýì áàéâàë áèêîëëàòåðàëü áàãö ãýíý (23-ð çóðàã).

Ôëîýì íü êñèëåìàà õ¿ðýýëýõ áóþó ýñâýë êñèëåì íü ôëîýìàà òîéðñîí áàéâàë êîíöåíòðè÷åñêè áàãö ãýíý (24-ð çóðàã).

Êîëëàòåðàëü áàãö èõýíõ ¿ðò óðãàìëóóäàä, áèêîëëàòåðàëü áàãö õóëóó, ÷èñýíöýð

ìýòèéí çàðèì õîñ òàëò ¿ðò óðãàìàëä êîíöåíòðè÷åñêè áàãö ìàé öýöýã, îéì çýðãèéí óðãàìëóóäàä òóñ òóñ áàéäàã àæãóó.

Óðãàìëûí ¿íäýñíèé ñîðîõ ¿ç¿¿ðò ðàäèàëü äàìæóóëàõ áàãö áàéõ áºãººä ôëîýì, êñèëåì õî¸ð ñººëæëºí ðàäèóñ ÷èãëýëòýé öàöðàã ìàÿãòàéãààð áàéðëàäàã þì (25-ð çóðàã).

25-ð çóðàã. Áóóðöàãò óðãàìëûí ¿íäýñíèé ðàäèàëü áàãö (äºðºâ÷èëñºí)

1. äîëîíãèéí õýñýã 2. ìîäëîãèéí õýñýã

¯íäýñíèé ñîðîõ á¿ñë¿¿ðò ðàäèàëü áàãö áàéõ ÿâäàë øèì òýæýýëèéí áîäèñûã ò¿ðãýí

îðóóëàõ íýã çîõèëäëîãîî áîëíî. Äàìæóóëàõ áàãöûã íýýëòòýé, õààëòòàé ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Íýýëòòýé äàìæóóëàõ áàãö ãýæ ôëîýì, êñèëåì õî¸ð íü õîîðîíäîî çîëîìûí ¿å äàâõàðãàòàé áàéõûã õýëíý. Èéì ó÷ðààñ íýýëòòýé äàìæóóëàõ áàãö á¿ä¿¿ð÷ ÷àäàõ îíöëîãòîé þì. Íýýëòòýé áàãö áèé áîëîõ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäèéí ýñ¿¿ä á¿ãäýýðýý çîðèóëàãäàõã¿é, òýäãýýðèéí çàðèì õýñýã íü õóâààãäàí ¿ðæèõ ÷àäâàðòàé õýâýýð õàäãàëàãäàí, ôëîýì, êñèëåìûí çàâñðààð íèìãýí çóðààñ áàéäàëòàé ¿ëäýíý. ¯¿íèéã áàãöûí çîëîì ãýíý. Áàãöûí çîëîì õýä õýäýí ¿å äàâõàðãààð áàéðëàñàí íèìãýí õàíàòàé õàâòãàé ýñ¿¿äýýñ òîãòîíî. Áàãöûí çîëìûí ýñ õóâààãäñàíààñ ãàäàãøàà ôëîýìûí õýñýã, äîòîãøîîãîî êñèëåìûí õýñýã øèíýýð ò¿ðýí ãàðàõ òóë èø, ¿íäýñ ìýòèéí ýðõòýíã¿¿ä á¿ä¿¿ðíý.

Õýðýâ äàìæóóëàõ áàãö ¿¿ñýõýä á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä (ïðîêàìáèé) á¿ãäýýð çàðöóóëàãäñàíààñ õóâààãäàõ ÷àäâàð á¿õèé ýñ ôëîýì, êñèëåìûí çàâñàðààð ¿ëäýýã¿é áàéâàë òèéì áàãöûã õààëòòàé ãýæ íýðëýíý. Õààëòòàé äàìæóóëàõ áàãö á¿õèé ðóãàìëûí èø, ¿íäýñ öààøäàà á¿ä¿¿ð÷ òîìîðäîãã¿é þì.

Íýýëòòýé äàìæóóëàõ áàãö õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëóóäàä áàéõ òóë òýäãýýðèéí èø, ¿íäýñ àìüäðàëûí òóðø á¿ä¿¿ð÷ áàéäàã îíöëîãòîé. Õàðèí õààëòòàé äàìæóóëàõ áàãö áîë ñïîðò äýýä óðãàìàë õèéãýýä, ¿ðèéí íýã òàëò óðãàìëóóäàä áàéíà.

Õààëòòàé äàìæóóëàõ áàãö èø, ¿íäñýíä ÿìàð ÷ ýìõ çàìáàðààã¿é öàöàãäñàí áàéäàëòàé áàéðëàñàí áàéõàä íýýëòòýé áàãö òîäîðõîé æóðìààð áàéðëàíà (íýã, õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëóóäûí èøèéí àíàòîìèéí á¿òöèéã ¿ç).

¯íäñýí ýä Óðãàìëûí áèåèéí ýçýëõ¿¿íèé èõýíõ õýñãèéã ¿íäñýí ýä ýçýëäýã áºãººä ãàäíà

òàëààðàà á¿ðõ¿¿ë ýäýýð õó÷èãäàæ, ººðºº äàìæóóëàõ, ìåõàíèê ãýõ ìýòèéí ýä¿¿äýýð íýâò øóâò ñ¿ëáýãäñýí áàéíà. ¯íäñýí ýä èõýâ÷ëýí èñëýãýýñ òîãòñîí, íèìãýí õàëüñòàé (ýíý íü çàðèìäàà çóçààð÷ ìîäîæñîí ÷ áàéäàã) ïàðåíõèìè ýñ¿¿äýýñ òîãòîíî. Õàðèí ò¿¿íèé ýñ¿¿ä õîîðîíäîî çàé áóñàä ýäèéíõýýñ àðàé òîì áàéäàã áèëýý. Çàðèìäàà çàé íü ýñýýñýý ÷ òîì áàéõ ÿâäàë òîõèîëäîíî.

¯íäñýí ýä åðºíõèé人 óðãàìëûí õîîëëîõ õýñýã ìºí õýäèé áîëîâ÷ ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òàëààð ÿëãàâàð ãàðäàã ó÷èð ò¿¿íèéã ãóðâàí õýëáýðò õóâààðèëàíà. ¯¿íä:

1. Øèíãýýã÷ ïàðåíõèìè. ¯íäýñíèé ¿ñíèé ñîðæ àâñàí óñ, ýðäýñ áîäèñûã øèíãýýí àâààä óëìààð òºâ öëèíäðò äàìæóóëàí ºãºõ ¿¿ðýãòýé. Èéì øèíãýýã÷ ïàðåíõèìè çºâõºí ¿íäýñíèé ¿ñ á¿õèé ñîðîõ á¿ñë¿¿ðò áàéíà.

2. Àññèìëÿöèéí ïàðåíõèìè áóþó õëîðåíõèìè. Ãîë òºëºâ íàâ÷èíä áàéõ áîëîâ÷ çàëóó íîãîîí èøýíä òîõèîëäîíî. Õàðèí ¿íäñýíä áàéõ íü ìàø õîâîð òîõèîëäîë þì. Õëîðåíõèìèéí ýñä õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã òîî òîìøã¿é áàéäàã ó÷èð ò¿¿íèé ãîë ¿¿ðýãò àæèë íü ôîòîñèíòåçûí ïðîöåññûã ÿâóóëäàãò îðøèíî. Ôîòîñèíòåçûí ïðîöåññ õëîðîôèëëûí ìºõëºã áàéãàà ýñýõýýñ øàëòãààëààä çîãñîõã¿é ìºí ò¿¿íä íàðíû ãýðýë øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Èéìýýñ èõýíõ óðãàìëûí õëîðåíõèìè íàðíû ãýðëèéã ñàéòàð õ¿ëýýæ àâàõûí òóëä íàâ÷íû áóþó èøèéí ýïèäåðìèñèéí øóóä äîîä òàëä îðøäîã áîëíî. Íàâ÷íû õëîðåíõèìè æèãä íýã òºðëèéí ýñ¿¿äýýñ òîãòääîãã¿é, èõýâ÷ëýí õî¸ð ÿíçûí ýñýýñ á¿ðääýã þì (¯¿íèé òóõàé íàâ÷íû àíàòîìèéí á¿òöýä òîäîðõîé äóðüäàâ).

3. ͺºöëºã÷ ïàðåíõèìè. Óðãàìëûí ¿éë àæèëëàãààíä áóé áîëñîí ñàõàð, òîñ, öàðäóóë, óóðàã ãýõ ìýò îëîí áîäèñûã õóðèìòëóóëæ õàäãàëàõ çîõèëäëîãîîòîé áîëñîí ¿íäñýí ýä þì. Äýýðõ áîäèñóóä óðãàìëûí ¿íäýñëýã èø, ¿íäýñ áóëöóó, ¿ð æèìñ, ñîíãèíîëîã èø, èø çýðýã ýðõòýíèé ¿íäñýí ýäèéí ýñ¿¿äýä áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñ áîëîí õàäãàëàãäàíà (26-ð çóðàã À).

Ýíýõ¿¿ ãóðâàí õýëáýðèéí ¿íäñýí ýäýýñ ãàäíà çàðèì óðãàìàëä óñò ïàðåíõèìè ãýæ áàéäàã þì. Ýíý õóóðàé õºðñ öàã àãààð á¿õèé óðãàäàã àðøèéí íóäðàãà, çóóí íàñò, ññ¿ò ºâñ ìýòèéí óðãàìëûí ìàõëàã íàâ÷ áóþó èøíèé òºâèéí õýñýãò îðøèõ õëîðôèëëûí íîãîîí ìºõëºãã¿é íèìãýí õàëüñòàé óñààð ä¿¿ðñýí ïàðåíõèìè ýñ¿¿ä áàéäàã þì. Ýíýõ¿¿ íººöëºãäñºí óñûã óóë óðãàìàë ãàíòéà ¿åä õýðýãëýíý. Øóóä óñàíä áóþó óñíû äýýð õºâæ óðãàäàã öýöýãò óðãàìàëä õ¿÷èëòºðºã÷ õèéã íººöëºõ, õºâºõºä õºíãºí áàéõûí òóëä àãààðààð ä¿¿ðãýãäñýí ýñ¿¿ä õîîðîíäûí òîì çàé á¿õèé ¿íäñýí ýä áàéäãèéã àãààðò ïàðåíõèìè (àýðåíõèìè) ãýíý (26-ð çóðãèéí Á.).

26-ð çóðàã. ¯íäñýí ýä¿¿äÀ. Òºìñíèé (Solanum tuberosum) íººöëºã÷ ïàðåíõèìà Á. Óñàí õºðøèéí (Potamogeton natans) èøíèé àýðåíõèìà 1. ýñ õîîðîíäûí çàé

Óðãàìëûí áèåèéí èõýíõ õýñýãò áàéäàã ¿íäñýí ýä¿¿ä á¿ãä àíõäàã÷ ìåðèñòåìýýñ

¿¿ñýí ãàðäàã. ¯íäñýí ýäèéí íýã îíöãîé øèíæ áîë çîõèñòîé íºõöºë á¿ðäâýë ýñèéí õóâààãäàë

ÿâóóëäàã á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä áîëîí õóâèð÷ ÷àääàãò îðøèíî. ¯íäñýí ýäèéí ýíý øèíæ áîë óðãàìëûí àìüäðàëä, ÕÀÀ-í ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî. Æèøýýëáýë: Óðãàìëûã øàðõëóóëàõàä òºëæ ýäãýðýõ, ìºí òàéðäñààð áóþó ýñèéí çàëãàæ óðãóóëàõàä ¿íäýñ ¿¿ñýõ, áîðîîëæ ýäãýðýõ çýðýã íü ¿íäñýí ýäèéí ýñ õî¸ðäîã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä áîëîí õóâèðäàãûã ãýð÷èëæ áàéãàà õýðýã.

ßëãàðóóëàõ ýä Óðãàìàëä ÿâàãääàã áîäèñûí ñîëèëöëûí ïðîöåññ ò¿¿íèé áèå ìàõáîäèä çàéëøã¿é

õýðýãöýýò áîäèñîîñ ãàäíà èë¿¿, õýðýãöýýã¿é áîäèñóóä ¿¿ñäýã áºãººä ò¿¿íèéã ÿëãàäàñ áîäèñ ãýíý. ßëãàäàñ áîäèñò çàðèì õ¿÷èë, äàâ÷, ýôèðûí òîñ, äàâèðõàé, àëêàëëîéä, ãëþêîçèä, èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ, èë¿¿äýë óñ ãýõ ìýò ç¿éëñ áàãòàíà.

Óðãàìëûí ÿëãàäàñ áîäèñ õàëüñààð á¿ðõýãäñýí ýñèéí äîòîð áóé áîëäîã òóë àìüäûíõòàé àäèë øóóä ãàäàãøëàõ íü õîâîð ó÷ðààñ ÿëãàðóóëàõ ñèñòåì íü èõýâ÷ëýí õààëòòàé áàéõààñ ãàäíà íýýëòòýé ñèñòåì áàéõ íü íèëýýä õîâîð òîõèîëäîëûí íýã þì. ßíç á¿ðèéí õîðõîé øàâüæ, àìüòàí, óðãàìëûã øàðõëóóëæ ãýìòýýñíýýñ áîëæ, ÿëãàðóóëàõ íýýëòòýé ñèñòåì áóé áîëîõ ÿâäàë áèé. Åð íü àìüòàí, óðãàìëûã ãýìòýýõ ÿâäàë, ò¿¿íèé ÿëãàðóóëàõ ýäèéí àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëäýã à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

ßëãàðóóëàõ ýäèéã ãàäààä, äîòîîä ø¿¿ðýëòýé ãýæ õî¸ð õýëáýðò õóâààíà. Óðãàìëûí ÿëãàäàñ ãîë òºëºâ ýñ¿¿ä õîîðîíäîõ çàéä áóþó ýñâýë ýñèéí äîòîð õóðèìòëàãäàæ áàéâàë ò¿¿íèéã äîòîîä ø¿¿ðýëòýé ãýäýã þì. Äîòîîä ø¿¿ðýë á¿õèé ÿëãàäñàíä æèøýý íü èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ, ýôèðûí òîñ, õàòóó áèåèéí òàëñò çýðýã áàãòàíà.

Ãàäààä ø¿¿ðýëòýé ÿëãàäàñ áîäèñ (óñàí äóñàë, äàâèðõàé, áàë ãýõ ìýò) øèíãýí áàéäàëòàé áàéõ áóþó ýñâýë ÿìàð íýãýí øèíãýí ç¿éë óóñàæ áàéæ ÿëãàðóóëàõ òóñãàé çîõèöîî á¿õèé ãèäàòîä, áàëàâ÷, äàâèðõàéí ñóâàã, ¿ñ, ñ¿¿ëýã ø¿¿ñò õîîëîé çýðãýýð íýâòðýí ãàäàãø ãàðäàã þì.

Äàâèðõàéí ñóâàã. Óðãàìëûí äîòîð ýñ¿¿ä õîîðîíäûí çàé òîìîðñîíîîñ, ýñâýë á¿ëýã ýñ ¿õýæ ñºíºñíººñ áóé áîëñîí ÿëãàðóóëàõ çîõèëäëîãîî á¿õèé ñóâàã õîîëîé þì (27-ð çóðàã).

27-ð çóðàã. Íàðñíû (Pinus sylvestris) ìîäëîãûí äàâèðõàé ÿëãàðóóëäàã ñõèçîãåí ñóâàã

1. ýïèòåëü ýñ¿¿ä 2. ýñ õîîðîíäûí çàé 3. òðàõåéä

Ýíý íü øèëì¿¿ñò ìîäîíä áàéõ áîëîâ÷ ø¿õýð öýöýãòýí, äýëãýðýíã¿é öýöýãòíèé îâãèéí çàðèì íýãýí òºëººëºã÷äºä òîõèîëäîíî.

Äàâèðõàéò ñóâàã èõýíõ øèëì¿¿ñò ìîäíû (íàðñ, ãàöóóð, õàð ìîä) èøèéí ìîäëîã õýñýãò áàéäàã áºãººä öººí òîîíû óðãàìëûíõ (æîäîî) äóðñàíäàà áàéðëàíà.

Äàâèðõàéí ñóâãààð ãàäàãø óðñàí ãàðäàã äàâèðõàéã àâ÷ áîëîâñðóóëàí ñêèïèäàð ìýòèéí îëîí ÷óõàë á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàðãàæ àâäàã íü àæ àõóéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë þì.

Äàâèðõàéí ñóâãèéí õàíà ºòãºí ïðîòîïëàçì, òîì Ẻì á¿õèé Ẻðºíõèéâòºð õýëáýðèéí õó÷èã÷ ýñ¿¿äýýð á¿ðõýãääýã áºãººä òýð íü óóë ñóâãèéí õºíäèéí àíõíû äàâõàðãà õýñýã áîëíî. Ñóâãèéí õî¸ðäóãààð äàâõàðãà íü ¿õñýí ýñ¿¿äýýñ òîãòîæ, ãóðàâäóãààð íü àìüä ïàðåíõèìè ýñ¿¿ä áàéäàã áîëíî.

Ãèäàòîä. Áîäèñûã ãàäàãø ÿëàãðóóëàõ çîõèëäëîãîîòîé íàðèéí óðò ¿ñ ìýò îíãîðõîé í¿õ þì. Ýäãýýð óñò ¿ñí¿¿ä ãàäààä îð÷èíòîé óñíû àìñàð õýìýýã÷ òóñãàé çàâñðààð õàðüöàíà. Óñíû àìñàð àãààðûí àìñàðûí íýãýí àäèë õààã÷ ýñ¿¿äýýñ òîãòîõ áîëîâ÷ ò¿¿íèé õààã÷ ýñ íýëýýä òîì õýìæýýòýé áºãººä íàâ÷íû çºâõºí çàõûí ø¿äí¿¿ä äýýð áàéíà. Óñíû èë¿¿äýë áîëîõîä òýð íü óñûã óóð áàéäàëòàéãààð áóñ øóóä äóñàë äóñëààð ãàäàãøëóóëíà. Èéíõ¿¿ óñíû àìñàðààð óñ äóñëàõûã ãóòòàöè ãýíý. Óñíû àìñàðààð ÿëãàðàí ãàð÷ áàéãàà óñàíä ÿíç á¿ðèéí äàâñíû óóñìàë áàéäàã íü èõ äàâñ õóæèðòàé õºðñºíä óðãàõ óðãàìëóóä èéì àðãààð èë¿¿äýë äàâñûã ãàëàãø çàéëóóëäàã áàéíà.

Áàéãàëèéí íºõöºëä ºã뺺 ýðò ÷èéã àðèëààã¿é áàéõàä óðãàìëûí íàâ÷íû çàõààð óñàí áºìáºëã¿¿ä ýëáýã áàéõ íü èë¿¿äýë óñûã ãàäàãø ãàðãàæ áàéãàà õýðýã þì (ãóòòàöè). Õàðèí ãóòòàöèéí ¿çýýãäëèéã ºã뺺íèé ø¿¿äýðòýé õóòãàæ îéëãîæ áîëîõã¿é. Ø¿¿äýð íàâ÷íû ãàäàðãûí ÿìàð ÷ õýñýãò áàéæ áàéäàã áîë ãóòòàöèàð ãàäàãøèëæ áàéãàà óñ íàâ÷íû çºâõºí çàõààð íü îðøèíî.

Áàëàâ÷. Óðãàìëûí öýöãýíä áàéäàã, ÿíç á¿ðèéí õýëáýð ä¿ðñ, á¿òýöòýé òóñãàé áóë÷èðõàé þì. Áàëàâ÷èíä ÷èõýðëýã àìòòàé ø¿¿ñ-áàë áóé áîëäîã áºãººä ýñèéí õàíûã íýâ÷èí ãàäàãø ãàð÷ øàâüæíû õîîë áîëíî. Øàâüæ áàëûã èäýõäýý ñàíàìñàðã¿éãýýð óðãàìëûí òîîñûã ñîëèëöóóëàí õ¿ðòýýíý.

Áóë÷èðõàéò ¿ñ. Íèëýýä óðãàìëûí èø íàâ÷íû ýïèäåðìèñ áîëîí öýöãèéí ãàäóóð ýôèðûí òîñ, äàâèðõàé çýðýã ä¿¿ðñýí òîëãîéòîé (áóëöóó õýëáýðèéí ) áóë÷èðõàéò ¿ñ áàéõ áºãººä òýð íü ºòãºí ïðîòîïëàçìòàé, íèìãýí õàëüñòàé, íýã áóþó õýä õýäýí ýñýýñ òîãòîíî (28-ð çóðàã). Ò¿¿íä õ¿í àìüòàí õ¿ðýõýä áóþó ººðºº àìàðõàí õàãàðàõ òóë óðãàìàëä õýðýãöýýã¿é áîäèñ ãàäàãø ÿëãàðíà.

28-ð çóðàã. Áóë÷èðõàéò ¿ñÀ. Òàìõèíû óðãàìëûí áóë÷èðõàéò ¿ñ Á. Õàëãàéí ò¿ëýã÷ áîäèñ ÿëãàðóóëäàã áóë÷èðõàéò ¿ñ

À Á

Ñ¿¿ò öîðãî. Íàìóó, áàãâààõàé, ñ¿¿ò ºâñ çýðýã èø, ¿íäýñ, íàâ÷íû ýñ¿¿ääýý ñ¿¿ëýã ø¿¿ñ (ãàäààä áàéäëààðàà ñ¿¿òýé òºñòýé ó÷èð òèéíõ¿¿ íýðëýæýý) á¿õèé óðãàìëóóäàä áèé áîëíî. Ñ¿¿ëýã ø¿¿ñ ãîë òºëºâ ºòãºí ñ¿¿òýé àäèëõàí áàéõ áîëîâ÷ øàð, ÿãààí, óëààí ºíãºòýé áàéõ ÿâäàë ¿çýãäýíý.

Ñ¿¿ò öîðãûã ¿åòýé, ¿åã¿é õýìýýí õî¸ð õýëáýðò àíãèëíà. Ñ¿¿ò ¿åò öîðãî áîë áèå áèå äýýðýý äàâõöàí áàéðëàñàí ýñ¿¿äèéí õîîðîíäîõ õàíà óóñàæ, ¿ã¿é áîëîõûí õàìòàä ïðîòîïëàçì õîëèëäîæ, ñ¿¿ë ñ¿¿ëäýý íàðèéí óðò õîîëîé ¿¿ññýíýýñ áèé áîëæýý. Èéì õýëáýðèéí öîðãî íàìóó, äýëãýðýíã¿é öýöýãò óðãàìàëä áàéäàã (29-ð çóðàã).

29-ð çóðàã. Áàãâààõàéí (Taraxacum officinalis) ¿íäýñíèé ñ¿¿ò öîðãî

1. ñ¿¿í ø¿¿ñ 2. äóðñûí ïàðåíõèìà

Ñ¿¿ò ¿åã¿é öîðãî ãîë òºëºâ ñ¿¿ò ºâñíèé (Euphorbiaceae) îâãèéí òºëººëºã÷äºä

òîõèîëäîõ áºãººä òýð íü íýã ýñ ñóíàæ óðò áîëñîíîîñ ¿¿ñýæ, ¿íäñýí ýäèéí äîòîð ñàëààëæ, óðãàìëûí áèåèéí äîòóóð õýðíý. Ñ¿¿ò ¿åò öîðãûí ýñ çàðèìäàà íèëýýä óðò áàéäàã íü ò¿¿íèé õàíà íèìãýí 纺ëºí òóë èõ ñóíàõ ÷àäâàðòàéãààñ áîëíî.

Ñ¿¿ò öîðãîíä áàéõ ñ¿¿ëýã ø¿¿ñ áîë õóâèð÷ ººð÷ëºãäñºí ýñèéí ø¿¿ñ ìºí áºãººä ò¿¿íä êàó÷óê ãóòòàïåð÷à, àëêàëëîéä õýìýýõ ¿íýò áîäèñóóä óóñìàëûí áàéäàëòàé áàéíà.

Êàó÷óê áîë ñ¿¿ëýã ø¿¿ñýíä áºìáºëºã áóþó äóñàë ìàÿãààð îðøèõ õèìèéí íàðèéí íàéðëàãàòàé äàâèðõàé áºãººä Taraxacum kok-saghiz, Scorzonera tau-saghiz ìýòèéí óðãàìëûí ¿íäñýíä íèëýýä áàéäàã áîëîâ÷ õàëóóí îðîíä óðãàäàã Hevea ãýäýã ìîäíû ñ¿¿ëýã ø¿¿ñýíä 37% õ¿ðòýë êàó÷óê áàéíà. Ýíý ìîä çºâõºí Áðàçèëè óëñûí Àìàçîíêè ìºðíèé ýðýã äàãóó óðãàäàã, ñ¿¿ëèéí ¿åä Èíäîíåçè óëñàä òàðèàëàõ áîëæýý. Êàó÷óêèéã ðåçèí (õàéìàð) õèéõýä àøèãëàíà.

Ãóòòàïåð÷à áîë õèìèéí íàéðëàãààðàà êàó÷óêòàé òºñòýé, í¿¿ðñòºðºã÷ þìàà. Ýíý íü Èíäîíåçè, Ìàëàéí àðëóóäûí óðä õýñãýýð óðãàäàã, Sapotaceae îâãèéí palaguium gutta ãýäýã ìîäëîã óðãàìàëä ýëáýã áàéäàã. ÇÕÓ-ä ãóòòàïåð÷èéã Euonymus verrucosa ãýäýã çýðëýã óðãàìëààñ (ò¿¿íèé ñ¿¿ëýã ø¿¿ñýíä 8-15%) ãàðãàæ àâäàã. Ãóòòàïåð÷èéí öàõèëãààí ã¿éäëèéã äàìæóóëàõã¿é, ìºí äàâñòàé óñàíä ÿëçðóóëäàãã¿é ÷àíàðûã àøèãëàæ ñàéí ÷àíàðûí òóñãààðëàã÷ ìàòåðèàë áîëãîæ õýðýãëýõýýñ ãàäíà ãóòàë íààäàã ñàéí öàâóó áîëäîã. Çàðèì óðãàìëûí (õàð òàìõèíû íàìóó Papaver somniferum) ñ¿¿ëýã ø¿¿ñýíä îïèóì ãýäýã àëêàëëîéä áàéäàã ó÷èð ò¿¿íèéã àâ÷ ýìíýëýãò ÿíç á¿ðèéí ºâ÷íèéã àíàãààõàä áàãà òóíãààð õýðýãëýíý.

Õî¸ðäóãààð á¿ëýã. Óðãàìëûí âåãåòàòèâ (óðãàë) ýðõòýíã¿¿ä ¯íäýñ, ò¿¿íèé á¿òýö áà ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ¯íäýñ óðãàìëûí àìüäðàëä ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýã÷ âåãåòàòèâ ýðõòýí áºãººä

¿ðèéí õºâðºëä ¿¿ñâýð áàéäàëòàé õýäèéíýý áèå áîëäîã. Õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëûí ¿ðèéí óðãàõàä õºâðºëººñ ãàíö ãîë ¿íäýñ ãàð÷ õºðñíèé ã¿íä îðîõ çóóðàà ìàø îëîí òîîíû æèæèã ñàëáàð ¿íäýñ ¿¿ñíý. Íýã òàëò ¿ðò óðãàìëûí ¿ðýýñ ãîö ÿëãàðàõ ãîë ¿íäýñ ãàðäàãã¿é õàðèí ¿íäýñíèé óãààñ òîì æèæèã áîëîâ÷ õýëáýð ä¿ðñýýðýý õîîðîíäîî áàðàã àäèëõàí îëîí ¿íäýñ ãàðíà. ¯íäýñ áóñàä âåãåòàòèâ ýðõòí¿¿äýýñ (èø íàâ÷) èõ ÿëãààòàé. ¯¿íä: ¿íäñýíä íàâ÷, ò¿¿íèé ÿíçá¿ðèéí ä¿ðñ õóâèëàë åð ¿çýãäýõã¿é, ìºí ¿íäýñíèé ¿ç¿¿ðò áàéäàã õàìãààëàã÷ äóãòóé íü ¿ç¿¿ðò áàéäàãã¿éãýýðýý ò¿¿íýýñ ÿëãàãäàíà. Èø ººðèéí ¿ç¿¿ðýýð äýýø (àãàà𠺺ä) óðãàõàä, ¿íäýñ ¿ç¿¿ðýý äîîøîî, ãàçðûí õºðñèéã ºðºìäºí óðãàäàã þì. ¯íäýñ ãýðëèéí äàãóó ç¿ã óðãàäàã (îòðèöàòåëüíûé ôîòîòðîïèçì). ¯íäýñíèé áèé áîëîõ àíõíû ºñºëò çýðýã íü èøèí äýýð íàâ÷ ¿¿ñýõýýñ óðüä ÿâàãäàíà. ¯íäýñ óðãàìëûí àìüäðàëä õýä õýäýí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä:

1.Óðãàìàë ¿íäýñíèéõýý òóñëàìæààð ãàçðûí õºðñºíä áýõëýãäýí õîëáîãäîíî. 2. ¯íäýñ ãàçðûí õºðñíººñ ýðäýñ áîäèñ óñ ñîðîí àâ÷ óðãàìëûã õîîëëîíî. Ýäãýýðýýñ

ãàäíà çàðèì óðãàìëûí ¿íäýñ áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñ íººöëºõ, âåãåòàòèâ ¿ðæëýýð ¿ðæèõ çýðýã íýìýëò ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ýðõòýí áîëíî.

Áýëòãýë øèì òýæýýë íººöëºí õàäãàëàõ ¿íäýñ ä¿ðñýý íèëýýä õóâèðãàñàí áàéíà (¯íäýñíèé ä¿ðñ õóâèðëûã ¿ç).

Óðãàìëûí ãàçðûí õºðñºí äîòóóð ÿâàõäàà öóó, øîðãîîëæíû ãýõ ìýò îðãàíèê õ¿÷èë ãàðãàæ õºðñíèé øèíãýö ìóóòàé óñàíä óóñàõäàà ìóó, çàðèì äàâñûã óóñãàí ººðòºº øèì òýæýýë áîëãîíî.

¯¿íýýñ ãàäíà ¿íäýñ ÿíç á¿ðèéí øèíãýí áîäèñ ãàðãàæ ìèêðîá ¿ðæèõýä òîõèðîìæòîé íºõöºë áèé áîëãîíî. Õºðñºíä ÿëàíãóÿ ¿íäýñíèé ãàäààä õó÷ààñ ýä ¿ñ ºðãºñ¿¿ä èõ õýìæýýãýýð ¿õýæ ¿ðýãäýõ íü ìèêðîáóóäûí õîîëëîõîä òààëàìæòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã. Äýýðõè ç¿éëýýñ ¿çýõýä óðãàìëûí ¿íäýñ ìèêðîáóóäûí ºñºæ ¿ðæèõ ñàéí íºõöºë á¿õèé á¿ñèéã ººðèéíõºº îéðîëöîî áèé áîëãîäîã. Ýíý á¿ñèéã ðèçîñôåð ãýæ íýðëýíý. ßíç á¿ðèéí óðãàìëûí ¿íäýñ õàðèëöàí àäèëã¿é õýìæýýíèé øèíãýíèéã ãàðãàäàã ó÷èð ðèçîñôåðóóä ìºí àäèëã¿é áàéõ íü ýðãýëçýýã¿é.

Óðãàìëûí ¿íäýñíèé õºãæèë ãàäààä îð÷íû íºõöºëººñ øóóä øàëòãààëíà. Óðãàìëûí ¿íäýñíèé õºðñºí äàõü äàðõàëòàä ãîë íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ãàäààä îð÷íû õ¿÷èí ç¿éë áîë óñ þì. (30-ð çóðàã) Æèøýý íü: õóóðàé öàã àãààð õºðñ á¿õèé ãàçàð óðãàäàã óðãàìëûí ¿íäýñ íèëýýä ñàéí õºãæèëòýé áàéõ òóë ãàçðûí õºðñíèé ã¿íä íýâòðýí îðæ òýíäýýñ õýðýãöýýò óñ ÷èéã øèì òýæýýëèéí áîäèñ àâäàã (30-ð çóðãèéí 2). Õàðèí ÷èéã ýëáýãòýé íàìàã õºðñºíä óðãàìëûí ¿íäýñ ìóó õºãæñºí áàéäãààñ ò¿¿íèé èõýíõ õýñã¿¿ä õºðñíèé ºíãºí ¿åíä òàðõàæ çîõèõ õýìæýýãýýðýý ººðèéí õýðýãöýýò ÷èéã, àãààð àâäàã áàéíà (30-ð çóðãèéí 1). Óðãàìëûí ¿íäýñíèé õºãæèëòºä íºëººëºõ ººð íýã õ¿÷èí ç¿éë áîë òýð óðãàìëûí óðãàæ áàéãàà ãàçðûí õºðñ þì. Õºíãºí ýëñýí õºðñòýé ãàçàð óðãàæ áàéãàà óðãàìëûí õºðñíèé ã¿íä îðñîíáàéõàä, çóíû óëèðàëä ìàø áàãà õýìæýýãýýð (50-100ñì) ãýñäýã õºðñ á¿õèé óìàðäûí õ¿éòýí îðíóóäûí óðãàìëûí ¿íäýñ ãàçðûí ºíãºí õºðñºíä áàðàã õºíäëºí òàðõñàí áàéíà. Óñ øèì òýæýýëýýð áàÿëàã õºðñºíä óðãàæ áàéãàà óðãàìëûí ¿íäýñ ñàéí õºãæèëòýé áàéäàã ó÷èð òèéì ãàçàð àðâèí óðãàö àâàõ áîëîëöîî áàéíà.

ÕÀÀ-í òàðèìàë óðãàìëóóäûí óðãàöûí õýìæýý òýäãýýðèéí ¿íäýñíèé õºãæèëòººñ õàìààðíà. ¯íäýñ õýäèé ÷èíýý ñàéí õºãæèëòýé áàéâàë øèì òýæýýëèéí áîäèñ ñîðîí àâàõ ÷àäâàð òºäèé ÷èíýý èõ áîëæ ãàçàð äýýðõè èø íàâ÷ íü íýìýãäýæ óðãàö àðèâæèíà. Òàðèìàë óðãàìëûí ¿íäýñíèé õºãæèëò õºðñ áîëîâñðóóëàëòûí ÷àíàð, áîðäîî óñëàëò àð÷èëãàà çýðãýýñ øàëòãààëäàã. Åð íü óðãàìëûí ¿íäýñ óðòààøàà áà ºð㺺øºº íèëýýä ºñäºã. Æèøýý íü: õºõ òàðèà, áóóäàé, àðâàé, ýðäýíý øèø çýðýã òàðèàëàíãèéí ¿åòí¿¿äèéí ¿íäýñ ãàçðûí õºðñíèé ã¿íä 1,2-2 ì íýâòðýí îðäîã. ªâñëºã óðãàìëààñ öàðãàñûí ¿íäýñ 5-10

ì, ãýðèéí õóøààíãàðûíõ 3 ì óðò áàéõàä ìàíàé îðíû Àëòàéí öààä ãîâèéí õºðñíèé óñ ºíãºí人 îéðîëöîî áºãººä õóæèð äàâñ á¿õèé õºðñòýé õîíõîð ãàçðààð àðìàã òàíìàã óðãàäàã Alhagi sparsifolia shap ãýäýã óðãàìëûí ¿íäýñ 15-20 ì ã¿íä îðñîí áàéäàã. Èõýíõ ìîäëîã óðãàìëûí ¿íäýñ 10-15 ìåòð áóþó õºðñíèé ò¿¿íýýñ ÷ äîîø ã¿íä õ¿ðñýí áàéäàã.

̺í óðãàìëûí ¿íäýñíèé õºíä뺺ø ýçëýõ òàëáàéí ãîëòî÷ èõ áàéäàã (ªºðººð õýëáýë ¿íäýñíèé õààø õààøàà òàðõñàí òàëáàé). Æèøýý íü: Èõýíõ òàðèìàë ¿åòíèéõ 40-50 ñì, ýðäýíý øèøèéíõ 2-2,5 ìåòð, ¿íäýñ ¿ðò óðãàìëûíõ 1,5-2 ì òóñ òóñ áàéíà. Æèìñíèé ìîäëîã óðãàìëóóäûí ¿íäýñíèé òàðõàëòûí ãîëòî÷ òèòìèéíõýý ãîëò÷îîñ èõ áàéõ áà 10-18 ì õ¿ðäýã. Ãîëäóó ìîäëîã óðãàìëûí ¿íäýñíèé òàðõàëòûí ãîëòî÷ òèòìèéíõýý ãîëò÷îîñ 2-5 äàõèí èõ áàéäàã áàéíà. Óðãàìëûí ¿íäýñíèé óðò, èøèéíõýý óðòààñ èõ áàéõ ÿâäàë îëîíòîé òîõèîëäîíî. Alhagi-èéí ¿íäýñíèé óðò 20 ì õ¿ð÷ áàéõàä èøèéí óðò äºíãºæ 1,2 ì áàéäàã.

¯íäýñíèé õýëáýð ä¿ðñ. ¯íäýñ ¿ðèéí õºâðºëä ¿¿ñâýðèéí áàéäàëòàé áóé áîëñîí äýýð ¿ç¿¿ëñýí áèëýý. ¯ð óðãàæ ýõëýõýä õºâðºëèéí ¿íäýñíýýñ ãîë ¿íäýñ ãàð÷ èðíý. ¯ðèéí õºâðºëººñ óðãàí ãàðàõ ¿íäñèéã õºâðºëèéí ¿íäýñ ãýíý. ¯åòýí áà ñîíãèíîëîã óðãàìëóóäàä ãîë ¿íäýñíèé ñàöóó õºâðºëèéí èøèéí ¿¿ñâýðýýñ äàãàâàð ¿íäñ¿¿ä ¿¿ñíý. Çàðèì óðãàìëûí (õîñ òàëò ¿ðò óðãàìàë) ãîë ¿íäýñ ò¿¿íèé èøíýýñ àðàé íàðèéí áàéõ òóë ¿íäýñ èø õî¸ðûí çààã èõ òîäîðõîé ¿çýãäýíý.

¯íäýñ èø õî¸ðûí ýíýõ¿¿ çààãèéã ¿íäýñíèé óã ãýæ íýðëýíý. ¯íäýñíèé óãààñ õºâðºëèéí àíõíû íàâ÷ õ¿ðòëýõ èøèéí õýñãèéã ¿ðèéí òàëûí äîîä ºâäºã áóþó ãèïîêîòèëü ãýäýã (31-çóðàã).

31-ð çóðàã. (Agrostemma githago) õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëûí ¿ðèéí ñî¸îëîò áà âåãåòàòèâ ýðõòýíèé áàéðøëàëûí á¿ä¿¿â÷ 1. ãîë ¿íäýñ 2. õàæóóãèéí ¿íäýñ 3. ¿íäýñíèé õ¿ç¿¿ 4. ¿ðèéí òàëûí äîîä ºâäºã 5. ¿ðèéí òàë 6. ¿ðèéí òàëûí äýýä ºâäºã 7. íàâ÷ 8. óðãàõ øîâãîð

Ãîë ¿íäýñ öààøäàà ñàëààëäàã. Èéíõ¿¿ ãîë ¿íäýñíýýñ ñàëáàðëàí ãàðñàí ¿íäñèéã

õàæóóãèéí ¿íäýñ ãýíý. Õàæóóãèéí ¿íäñ¿¿ä ¿ðò óðãàìàëä ò¿¿íèé ïðèöèêëýýñ ¿¿ñýí ãàðàõ áºãººä öààøäàà õýä õýä ñàëáàðëàí ¿íäýñíèé 1, 2, 3, 4-ð ñàëáàðóóäûã áóé áîëãîíî. Õàæóóãèéí ¿íäýñ àíõ õýâòýý ÷èãëýëýýð óðãàæ ààæèìäàà áîñîî (õºðñíèé ã¿í óðóó) ÷èãò óðãàäàã. Ìîäëîã óðãàìëûí ãîë áà õàæóóãèéí ¿íäñ¿¿ä ìàø òîäîðõîé ¿çýãäýíý. Ìîäëîã óðãàìëûã 纺æ ñóóëãàõ àæëûã õèéõäýý ò¿¿íèé ãîë ¿íäýñíèé ¿ç¿¿ðèéã òàñäàæ õàæóóãèéí ¿íäñèéã õ¿÷òýé óðãóóëàõ àæëûã ïðàêòèê äýýð èõ õèéäýã.

Äàãàâàð ¿íäýñ ººðèéíõºº çîõèîí áàéãóóëàëò, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýðýý ãîë áà õàæóóãèéí ¿íäýñòýé àäèëõàí áîëîâ÷ òýð íü ¿íäýñíýýñ áèø ººð ÿìàð íýãýí ýðõòíýýñ (èø áóþó íàâ÷íààñ) ¿¿ññýí áàéíà. Äàãàâàð ¿íäýñ óðãàìëûí àìüäðàëä ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Òýð íü ¿íäýñíèé ñèñòåìèéã èõ áîëãîõîîñ ãàäà ãîë áóþó õàæóóãèéí ¿íäñ¿¿ä ¿õýæ ñ¿éäüýë òýäãýýðèéã îðëîí øèì òýæýýëýýð õàíãàíà.

Æèøýýëáýë: íýã òàëò ¿ðò óðãàìëûí ãîë ¿íäýñ àìàðõàí ¿õýæ äàõèí øèíýýð ¿¿ñäýãã¿é ó÷èð, ò¿¿íèé ¿¿ðãèéã èøèéí äîîä õýñãýýñ ãàðñàí äàãàâàð ¿íäñ¿¿ä îðîëäîã áàéíà. Àíõäàã÷ äàãàâàð ¿íäýñ ¿ðèéí õºâðºë äàõü èøèéí ¿¿ñâýðò áàéõ áà ¿ð óðãàõûí

õàìòààð ãîë ¿íäýñòýé íýãýí çýðýã óðãàæ ýõýëíý. Äàãàâàð ¿íäýñ íèëýýä îëîí óðãàìàëä áàéõ áºãººä ãîë òºëºâ ¿åòýí, ñîíãèíî, ºëºíãèéí îâãèéí òºëººëºã÷äºä òîõèîëäîõîîñ ãàäíà îéì õýëáýðòýíä áàéäàã. Çàðèì íýã áóþó õîñ òàëò ¿ðò óðãàìàë çºâõºí äàãàâàð ¿íäñýýð øèì òýæýýëýý àâ÷ àìüäàðäàã áàéíà. Æèøýý íü: òºìñèéã áóëöóóãààð òàðüæ ¿ðæ¿¿ëýõýä ò¿¿íýýñ ìàø îëîí òîîíû äàãàâàð ¿íäýñ ¿¿ñýõýýñ áóñ ººð ¿íäýñ ¿¿ñäýãã¿é áèëýý. Åð íü óðãàìàë âåãåòàòèâ àðãààð ¿ðæèõäýý çºâõºí äàãàâàð ¿íäýñ ¿¿ñãýäýã þì.

Óðãàìëûí àæ àõóéä áàéöààíû èøèéí ¸ðîîëûã øîðîîãîîð ìàíàæ èøèéí ýíýõ¿¿ õýñãýýñ äàãàâàð ¿íäñ¿¿äèéã ¿¿ñãýæ óëìààð ¿íäýñíèé ñèñòåìèéã èõ áîëãîí óðãàöûã íýìýãä¿¿ëäýã áèëýý. ̺ëõºã÷ õèéãýýä ¿íäýñëýã èøò óðãàìëóóäûí ¿åíýýñ äàãàâàð ¿íäñ¿¿ä ãàðäàã. Óðãàìëûí àéìàãò èõýýõýí òàðõñàí ýíýõ¿¿ ÷àíàð äýýð ¿íäýñëýæ îëîí òîîíû óðãàìëûã çîõèîìîë âåãåòàòèâ àðãààð ¿ðæ¿¿ëýõ áîëñîí áàéíà. Õàðèí íàñòàé õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëóóä, çàðèì íýã øèëì¿¿ñò áîëîí íàâ÷èò ìîäîä åðäèéí íºõöºëä äàãàâàð ¿íäýñ ¿¿ñãýäýãã¿é.

¯íäýñíèé ñèñòåì. ¯íäñèéã ò¿¿íèé ñàëàà ñàëáàðûí õàìòààð íèéòýä íü ¿íäýñíèé ñèñòåì ãýíý. ¯íäýñíèé ñèñòåìèéí á¿òýö áà õºãæèëò íü ò¿¿íèé ñàëààëàëò äàãàâàð ¿íäýñ ¿¿ññýí áàéäàë çýðãýýñ øàëòãààëæ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. ¯íäñèéã õýëáýð ä¿ðñèéí õóâüä åðºíõèéä íü ãîëëîñîí áà ñàõëàã ¿íäýñ ãýæ íýã íü íºãººãººñºº ýðñ ÿëãàâàðòàé õî¸ð ñèñòåì áîëãîí õóâààæ ¿çíý.

Ãîëëîñîí ñèñòåì á¿õèé ¿íäñýíä èøèéí øóóä ¿ðãýëæëýë áîëîõ, òîäîðõîé ìýäýãäýõ¿éö ãîë ¿íäýñ áàéõ áà ò¿¿íýýñ õàæóóãèéí ¿íäñ¿¿ä ñàëáàðëàí ãàð÷ ãàçðûí õºðñíèé ÿíç á¿ðèéí ã¿íä òàðõàíà (32-ð çóðàã à). Ãîë ¿íäýñíèé ñàëààëàëò, õýëáýð ä¿ðñ ÿíç á¿ð áàéæ áîëíî. Åð íü ãîë ¿íäýñ õàæóóãèéí áà äàãàâàð ¿íäýñíýýñ òîì, æèæèã, ºðãºí íàðèéíààðàà çààâàë ÿëãàãäàíà (ãîë ¿íäýñ òîì áàéíà). Õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëóóäûí äîòîð ãîë ¿íäýñ íü ìýäýãäýõã¿é òèéì óðãàìàë (æèøýýëáýë òàâàíñàëàà) òîõèîëääîã áîëîâ÷ ¿íäýñíèé ãîëîëñîí ñèñòåìä ýíý àíãèéí óðãàìëóóäàä çóðøèë áîëñîí áàéíà. ßëàíãóÿà ìîäëîã óðãàìàëä ìàø òîäîðõîé ¿çýãäýíý. Ñàõëàã ¿íäýñ, ãîëëîñîí ¿íäýñ õî¸ð èõ ÿëãààòàé, ñàõëàã ¿íäýñ îëîí òîîíû äàãàâàð ¿íäñýýñ òîãòîõ áà ãîë ¿íäýñ ãýæ áàéõã¿é. Ñàõëàã ¿íäýñíèé ñèñòåì óðãàìëûí ¿íäýñíèé ¿ðèéí õºâðºëººñ õýäýí øèðõýã, õîîðîíäîî àäèë õýìæýýòýé àíõäàã÷ ¿íäñ¿¿ä ãàðíà (32-ð çóðãèéí â).

32-ð çóðàã. ¯íäýñíèé ñèñòåìà. ãîëëîñîí á. ñàëààëñàí â. Ñàõëàã 1. óòàñëàã õýëáýðèéí 2. ýýð¿¿ë õýëáýðèéí 3. ðåï÷àòûé

Ýíý íü àðâàé, áóóäàé, õîøóó áóäàà çýðýã óðãàìëóóäàä áàéõàä ýðäýíýøèø, õàð áóäàà çýðãèéí óðãàìëûí ¿ðèéí õºâðºëººñ ãàíö øèðõýã ãàíö øèðõýã àíõäàã÷ ¿íäýñ ãàðäàã (33-ð çóðàã).

33-ð çóðàã. ¯ðòýí óðãàìëûí óðãàæ áóé õºâðºë

À. áóóäàé (Triticum aestivum) Á. ýðäýíýøèø (Zea mays) 1. ãîë ¿íäýñ 2. õàæóóãèéí ¿íäýñ 3. íýìýëò ¿íäýñ 4. êîëåîïòèëü 5. àíõäàã÷ íàâ÷

Àíõäàã÷ ¿íäýñ óðãàìëûí öààøäûí õºãæèëòºíä ¿õýæ, áóòëàëòûí çàíãèëãààíààñ

îëîí òîîíû äàãàâàð ¿íäýñ ãàð÷ óóë óðãàìëûã õîîëëîíî. Ñàõëàã ¿íäýñ íýã òàëò ¿ðò óðãàìëûí àíãèéí òºëººëºã÷äºä òîõèîëäîõ áîëîâ÷ õîëòñîí öýöýã, òàâàíñàëàà ãýõ ìýòèéí õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëóóäàä òîõèîëääîã þì. Íýã òàëò ¿ðò óðãàìëûí ¿ðèéí õºâðºëä ãîë ¿íäýñíèé ýõ ¿¿ñâýð áàéõ áîëîâ÷ òýð íü îãò õºãæèõã¿é áóþó ýðò ìºõíº. Èéíõ¿¿ íýã òàëò ¿ðò óðãàìëûí îëîí òºëººëºã÷äûí õºâðºëä öààø õºãæèæ àõèõã¿é ãîë ¿íäýñ áàéäàã ÿâäàë íü ýäãýýð óðãàìëóóä õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëóóäûí ýðòíèé á¿ëãèéí íýãíýýñ ¿¿ññýí ãàðñàíû áàòàëãàà áîëäîã áàéíà.

¯íäýñíèé ä¿ðñ õóâèðàë (Ìåòàìîðôîçà). Óðãàìàë ººðèéí àìüäðàëûí ýðõøýýëýýñ ¿íäýñíèéõýý õýëáýðèéã ººð÷ëºí òóñãàé íýìýëò ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ýðõòýí áîëãîäîã. Èéíõ¿¿ ýðõòíèé á¿òýö ººð÷ëºãäºõ ¿çýãäëèéã ä¿ðñ õóâèðàë ãýíý. Çàðèì óðãàìëóóäàä òîõèîëäîõ íººöëºã÷ ¿íäýñ, àìüñãàëûí ¿íäýñ, àãààðûí ¿íäýñ, òóëãóóð ¿íäýñ, ñîðóóë ¿íäýñ çýðýã íü ä¿ðñ õóâèðñàí ¿íäýñ¿¿ä äàðóé ìºí.

1. ͺºöëºã÷ ¿íäýñ. Çàðèì óðãàìàë ¿íäñýíäýý áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñ íººöëºí õàäãàëíà. Òèéì ¿íäýñ ìàõëàã á¿ä¿¿í áàéäàã. Øèì òýæýýë áîäèñ íººöëºõèéí òóëä ãîë áà õàæóóãèéí, ìºí äàãàâ ¿íäýñ ÷ ãýñýí àäèëõàí ä¿ðñýý õóâèðãàíà. ͺºöëºã÷ ¿íäýñòýé óðãàìëóóäûã ò¿¿íèé ¿íäýñíèé õýëáýð ä¿ðñýýð ¿íäýñ ¿ðò áà áóëöóóò ¿ðò óðãàìëóóä ãýæ ÿëãàäàã. ¯íäýñ ¿ðò óðãàìëûí ãîë ¿íäýñ èõ á¿ä¿¿ð÷ ìàõëàã áîëñîí áàéíà. Èéì ¿íäñýíä èõ õýìæýýíèé øèì òýæýýëò áîäèñóóä õàäãàëàãääàã òóë õ¿ì¿¿ñ òàðèàëæ, õ¿íñ, ìàëûí òýæýýë, ÷èõýð ãàðãàæ àâàõ çýðãýýð àøèãëàäàã áàéíà. ¯íäýñ ¿ðò óðãàìàëä ëóóâàí (øàð, óëààí), øàð ìàíæèí, òýæýýëèéí ìàíæèí, óëààí ìàíæèí, ÷èõðèéí ìàíæèí ãýõ ìýòèéí óðãàìëóóäàä áàãòàíà. Ýäãýýð óðãàìëóóä õî¸ð íàñòàé áºãººä òàðèàëñàí ýõíèé æèëä çºâõºí ìàõëàã á¿ä¿¿í ãîë ¿íäýñ, òýâãýí íàâ÷ ¿¿ñãýäýã. Õàðèí õî¸ð äàõü æèëèéí òàðèàëàëòààð (¿íäýñ ¿ðèéã äóëààí áàéðàíä õàäãàëæ áàéãààä õºðñºíä õàâàð ñóóëãàâàë) òýâãýí íàâ÷ñûí äóíä õýñãýýñ öýöýã á¿õèé èø ¿¿ñýí ãàð÷ íàìàð á¿ðýí áîëîâñîðñîí ¿ð ºãäºã. Èéíõ¿¿ õî¸ð äàõü òàðèàëàëòàä ¿ð æèìñ ¿¿ñãýõèéí òºëºº ¿íäñýíäýý õàäãàëñàí øèì òýæýýëèéí ç¿éëñèéã çàðöóóëæ, ¿ð æèìñ ãàðãàñíû äàðàà òýð óðãàìàë á¿ð ìºñºí ¿õíý. Èéì ó÷ðààñ òýäãýýð óðãàìëûã õî¸ð íàñò ãýæýý. ¯íäýñ ¿ðò óðãàìëûí ä¿ðñýý õóâèðãàñàí ãîë ¿íäñèéã ãóðâàã õýñýãò õóâààíà. ¯¿íä íàâ÷ á¿õèé îðîéí õýñãèéã ¿íäýñ ¿ðèéí òîëãîé ãýõ áà ò¿¿íýýñ äîîøèõ ¿íäýñã¿é í¿öãýí õýñãèéã ¸ñòîé ¿íäýñ ãýæ òóñ òóñ íýðëýíý (34-ð çóðàã).

34-ð çóðàã. Ìàíæèíãèéí (Beta

vulgaris) ¿íäýñ ¿ð 1. òîëãîé 2. õ¿ç¿¿ 3. æèíõýíý

¿íäýñ

¯íäýñ ¿ðò õî¸ð íàñò çýðëýã óðãàìëóóäûí äýýðõ óðãàìëóóä ëóãàà àäèë ýõíèé æèëä

¿¿ñãýñýí ìàõëàã ãîë ¿íäýñ íü õºðñºíä ºâºë溺ä äàðàà æèëèéí íàìàð ¿ð æèìñýý áîëîâñðóóëààä ¿õíý.

Áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñûã ãîë ¿íäñýíäýý áèø, õàðèí õàæóóãèéí áóþó äàãàâàð ¿íäñýíäýý õóðèìòëóóëñàíààñ òýðõ¿¿ õýñýã íü èõýä á¿ä¿¿ðñýí áàéâàë ò¿¿íèéã áóëöóó ¿íäýñò óðãàìàë ãýíý (35-ð çóðàã).

áÀ. ¿¿íä¿íäá¿òàíõýíä6. à

Áóëöóóíû äýýä õýñýãò äàãàâàð íàõèàíóóä áèé áîëæ, ò¿¿

óðãàíà. Áóëöóó ¿íäýñ íü õýëáýðèéí õóâüä òºìñíèé áóëöóóáóëöóó ãàäíà òàëäàà í¿ä ãýæ íýðëýãäýõ íàõèà á¿õèé õîíõÿëãààòàé. Áóëöóó ¿íäýñ ìîíãîë òóéïëàíöàð (Phlomis tuáîäîíöîã (Jpomoea batatus), äàëü ìàíäèðâàà (Dahia variaóðãàìëóóäûí ¿íäñýíä áàéíà.

2. Àãààðûí ¿íäýñ. Õàëóóí îðíû çàðèì óðãàìëûí (îðîóíæñàí äàãàâàð ¿íäñ¿¿ä ¿¿ñýí óëìààð ãàçàðò õ¿ð÷ õºðñºíä ãàäíà òóëãóóð áîëæ ºãäºã. Àãààðûí ¿íäýñ ãàäíà òàëààðàá¿ðõýãäñýí áàéõ òóë òýð íü óñ ÷èéã øèíãýýæ, ¿íäýñíèé õîëöîðãîä ºãíº. Èéì ¿íäýñ èõýâ÷ëýí ýïèôèò óðãàìëóóäàä òîãýäýã ººðºº áèåý äààæ õîîëëîõ áîëîâ÷ áóñàä óðãàìëûí èõýëíý.

Àãààðûí ¿íäýñ íü Monstera deliciosa, Orchis (öýãðýì), Fõàëóóí îðíû óðãàìëóóäàä áàéäàã áàéíà.

3. Àìüñãàëàõ ¿íäýñ. Çàðèì óðãàìëûí õàæóóãèéí ¿íäñ¿¿õºðñíººñ èë ãàð÷ ýãö äýýø óðãàñàí áàéäàã. Òèéìýýñ ¿íäñèéãòýð íü àãààðûí õèéãýýð äóòìàã õýòýðõèé èõ ÷èéãòýé õàëóóí î

35-ð çóðàã. Øïðåíãåðûí àãöãàíûí ¿íäýñíèé áóëöóó íäýñíèé áóëöóóòàé ýñíèé ãàäààä õýëáýð Á. ýñíèé õºíäëºí îãòëîëûí öèéí ñõåì 1. ýêçîäåðì 2. äàã÷ äóðñûí ïàðåíõèìà 3. îäåðì 4. ïåðèöèêë 5. äîëîí íõäàã÷ ìîäëîã 7. ìåõàíèê ýä

íýýñ ñ¿¿ëäýý øèíý èø ìº÷èð òàé òºñòýé áîëîâ÷ òºìñíèé îðóóäòàé áàéäàã ó÷ðààñ ýðñ berosa), áîíãî (Aconitum), bilis), öýýíý (Paeonia) çýðýã

îíãî) ñàëàà ìº÷ðººñ àãààðò íýâòðýí ò¿¿íèéã õîîëëîõîîñ à õýäýí äàâõàð ¿õñýí ýñýýð òîñëîã ýäýýð äàìæóóëàí òºâ õèîëäîíî. Ýïèôèò óðãàìàë øýí äýýð ñóóæ, àìüäðàõûã

icus bengalensis çýðýã ãîëäóó

ä áà ¿íäýñëýã èø íü ãàçðûí àìüñãàëàõ ¿íäýñ ãýõ áºãººä ðíû íàìãàí õºðñòýé ãàçðûí

óðãàìàëä áóé áîëäîã. Óñàí íàìàãò àìüñãàëàõàä õýðýãöýýò õ¿÷èëòºðºã÷ äóòàãäàëòàé ó÷èð òýðõ¿¿ ¿íäñýýðýý àãààðààñ õ¿÷èëòºðºã÷ õèéã àâäàã. Àìüñãàëàõ ¿íäýñíèé ¿ç¿¿ðò õîë õîë îðøèõ ñèéðýã ýñýýñ òîãòñîí ÷å÷åâè÷êà ãýäýã í¿õ áàéäàã òóë ò¿¿ãýýð àãààðààñ õ¿÷èëòºðºã÷ àâ÷ àìüñãàëíà. Àìüñãàëàõ ¿íäýñ õàëóóí îðíû Taxodium distichum (ôëîðèäàä óðãàäàã) çýðýã óðãàìàëä áàéíà.

4. Òóëãóóð ¿íäýñ. Ýíý íü ìºí ë õàëóóí îðíû óñ èõ ¿åðëýäýã ãàçðûí óðãàìëóóäàä (ìàíãðîâûå äåðåâúÿ) òîõèîëäîíî. Òèéì ìîäëîã óðãàìëóóä ¿åðò óðñàõã¿éí òóëä èøýýñýý îëîí òîîíû òîì ¿íäýñ ãàðãàí õºðñºíä øèãòãýæ ººðèé㺺 àðãàìæäàã áàéíà.

5. Àñàã÷ ¿íäýñ. Àñàã÷ áóþó ñîðîã÷ ¿íäýñ áèåý äààæ äýýøýý óðãàæ ÷àäàõã¿é, óðò íàðèéõàí èøòýé óðãàìëóóäàä áàéíà. Òèéì óðãàìëóóä (Tecoma, Hedera, Alectorolophus ãýõ ìýò) àñàõàä çîõèëäñîí äàâàãàð ¿íäýñýýðýý õàä ÷óëóó, óðãàìàë, õàíà òóóðãà ººä àâ÷èð÷ áîñîî áàéäàëòàé áîëíî. Çýðãýëäýý óðãàìëóóä óðãàâàë àñàã÷ óðãàìëûí ¿íäýñ ò¿¿íèé èøèéã öîîëîí íýâòýð÷ òýðõ¿¿ óðãàìëûí øèì òýæýýëèéã ñîðæ àâäàã ó÷èð ýçýí óðãàìàë (øèì òýæýýëýý ñîðóóëñàí óðãàìàë) íü ñ¿¿ëäýý ¿õäýã þì.

̺ºãºí ¿íäýñ (ìèêîðèç). Çàðèì óðãàìëûí ¿íäýñíèé ¿ç¿¿ðò 캺ã ñóóðüøèí ¿íäýñ, 캺ã õî¸ð áèå áèåäýý òóñàëäàã íàðèéí õàðèëöàà áóé áîëäîã áàéíà. Èéíõ¿¿ äýýä çýðãèéí óðãàìàë 캺ã õî¸ðûí õàìòðàë áóþó ñèìáèîç (ø¿òýëöýý) àìüäðàëûã ìèêîðèç (캺ãºí ¿íäýñ) ãýäýã. Ìèêîðèçûã äîòîîä (ýíäîòðîô), ãàäààä (ýêòîòðîô) ãýæ õî¸ð õóâààíà.

Ýíäîòðîô ìèêîðèçûí ¿åä 캺ãèéí ãèô¿¿ä (óòñàí áèå) ýçýí óðãàìëûí ¿íäýñíèé ýäýä íýâòðýí îðñîí áàéíà. Ýêòîòðîô ìèêîðèçûí ¿åä 캺ãèéí óòàñëàã áèå ýçýí óðãàìëûí ¿íäýñíèé ¿ç¿¿ðèéí çºâõºí ãàäíà òàëààð õýðæ, íÿãò äóãòóé ¿¿ñãýíý (36-ð çóðàã).

36-ð çóðàã. ̺ºãºí ¿íäýñ (ìèêîðèç)

À. öàðñíû ãàäààä áà äîòîîä ìèêîðèç (Quercus robur) Á. Öàõèðàìûí (Orchis maculata) äîòîîä ìèêîðèç 1. ̺ºãèéí ãèô

̺ºã ýçýí óðãàìëàà óñ, ýðäýñ áîäèñ, àçîò çýðãýýð õàíãàäàã áîë óðãàìàë íü àçîòã¿é

îðãàíèê áîäèñîîð ò¿¿íèéã õîîëëîíî. Ò¿¿íýýñ ãàäíà 캺㿿ä õºðñºíä áàéäàã øèíãýö ìóóòàé ÿíç á¿ðèéí ýðäýñ áà îðãàíèê áîäèñóóäûã çàäëàí ººð÷èëæ, óðãàìëûí ñîðæ àâàõàä äºõºì áîëãîæ áàéäàã áàéíà. Ìèêîðèç íü ÿëàíãóÿà ìîäëîã óðãàìëóóäàä çóðøèíãà áàéäàã. Ìîäëîã óðãàìëóóä ìèêîðèçã¿éãýýð áîë ìóó óðãàäàã. Ìèêîðèç çºâõºí ìîäëîã óðãàìëûí ¿íäñýíä áàéäàã òºäèéã¿é ìºí ºâñºí óðãàìëûí ¿íäñýíä ÷ òîõèîëäîíî. Ìèêîðèçûã ¿¿ñãýã÷ 캺㿿ä òóí îëîí ÿíç áàéäàã ó÷ðààñ óðãàìàë òóñ á¿ðä òîõèðñîí ºâºðìºö 캺㿿ä áàéäàã. Ýêòîòðîô ìèêîðèç çºâõºí ìîäëîã óðãàòëóóäàä (õóñ,óëèàñ, öàðñ ãýõ ìýò) ë òîõèîëäîíî. Óðãàìëûí ¿íäñýí äýýð ìèêîðèç áèé áîëîõûí õàìò òýäãýýðèéí ¿íäýñíèé æèæèã ¿ñ ºðãºñ¿¿ä ¿õýõ òóë ò¿¿íèé ¿¿ðãèéã 캺ãí¿¿ä ã¿éöýòãýíý. ¯íäýñíèé ¿ç¿¿ðò ìàø îëîí òîîíû 캺ã áèé áîëîõ íü óóë ¿íäýñíèé øèíãýýõ òàëáàéã (ãàäàðãûã) íýìýãä¿¿ëæ, ò¿¿ãýýð ñîðîãäîí îðîõ óñ áà ò¿¿íä óóññàí ÿíç á¿ðèéí ýðäýñ áîäèñûí õýìæýýã àðâèæóóëíà. Õàðèí ýíäîòðîô ìèêîðèç çºâõºí ºâñºí óðãàìëóóäûí ¿íäñýíä áèé áîëæ èë ¿çýãäýõã¿éãýýð ò¿¿íèé ýñèéí äîòîð íýâò îðñîí áàéíà. Ãýâ÷

óðãàìëûí ¿íäýñíèé ýñ¿¿ä àìüä õýâýýð áàéõ òóë 캺ãèéí óòàñëàãóóä ÿâààíäàà ìºõºæ, òýäãýýð ýñèéí õîîë áîëíî.

¯íäýñíèé áóëöóó. Ìèêîðèçîîñ ãàäíà çàðèì äýýä óðãàìëûí ¿íäñýíä áàêòåðü (íÿí) áàéíà. Áóóðöàãò óðãàìëûí îâãèéí ìîäëîã áà ºâëºã òºëººëºã÷äèéí (õóàéñ, ãèéñ, õîøîîíãîð, öàðãàñ, âàíäóé ãýõ ìýò) ¿íäñýíä îíöãîé áàêòåðèóä àìüäàðäàã òýäãýýð áàêòåðè ¿íäýñíèé ºðãºñººð äàìæèí õºðñíººñ ¿íäýñíä îðäîã. ¯íäñýíä îðñîí áàêòåðèóä õóðäàí ¿ðæèæ, ¿íäýñíèé ïàðåíõèìè ýñ¿¿äèéã òîìðóóëàõ æóðìààð õàâäàð áóëöóóã ¿¿ñãýíý. Ýíý áóëöóó ýíãèéí í¿äýíä òîä ¿çýãäýíý. Èéíõ¿¿ áóëöóóí äîòîð àìüäàð÷ áàéäàã òîî òîìøã¿é îëîí áàêòåðè àãààðò áàéãàà ÷ºëººò àçîòûã (78%) àâ÷ àøèãëàäàã áàéíà. ¯íäýñíèé ýäãýýð áàêòåðèóä ¿õýõýýð òýðõ¿¿ ¿õñýí áàêòåðèàð õîîëëîõ çàìààð àãààðò áàéãàà àçîòûã óðãàìàë äàì àâíà. Áàêòåðè áóóðöàãò óðãàìàë õî¸ð áèå áèåäýý òóñëàõ ñèìáèîç àìüäðàëòàé. Áàêòåðè ¿íäñýíä îðñîí ýõíèé ¿åä óðãàìàë íýëýýä ç¿äýð÷ óðãàëò íü óäààøèðäàã. Ãýâ÷ öààøäàà ¿íäñýíä õ¿ðýëöýõ¿éö õýìæýýíèé í¿¿ðñ óñ öàðäóóëòàé áîëñîí ¿åýñ ýõëýí óðãàìàë ç¿äðýëýýñ ãàð÷, ò¿¿íä áàêòåðè àøèãòàé áîëîí õóðäàí óðãàæ ýõýëíý. Èéìýðõ¿¿ æóðìààð óðãàìëààñ áàêòåðè í¿¿ðñ óñûã àâ÷ õîîëëîí îðîíä íü óðãàìëûí àìüäðàëä çàéëøã¿é õýðýãöýýò àçîòëîã áîäèñûã ºãíº. Áóñàä óðãàìëûí ¿íäñýíä äýýðõ áàêòåðèóä ¿ðæèæ, ºñäºãã¿é ó÷èð òýäãýýð óðãàìàë áóóðöàãò óðãàìëûí àäèë àãààðûí ÷ºëººò àçîòûã àâ÷ ÷àääàãã¿é áèëýý. Ãýâ÷ áóóðöàãò óðãàìëóóä àçîò á¿õèé íýãäë¿¿äèéã õºðñºíä ÿëãàðóóëàí ãàðãàæ áàéõ òóë ò¿¿íèéã õàìò óðãàæ áàéãàà áóñàä óðãàìëóóä õýðýãöýýíäýý àâ÷ àøèãëàíà. Áóóðöàãò óðãàìàë òàðèàëñàí ãàçàð óðãàö õóðààæ àâñàíû äàðàà òýäãýýðèéí ¿íäñýí äýõü àçîò õºðñèéã áàÿæóóëàí óëìààð áóñàä óðãàìàëä àøèãëàãäàíà. Áóóðöàãò óðãàìàë òàðèàëñàí òàëáàé äýýð ¿ð òàðèàíû ¿åò óðãàìëûã òàðèàëàõàä óðãàö íýëýýä íýìýãäýíý. Èéì ó÷ðààñ ñýëã¿¿ëæ òàðèàëàõ ñèñòåìä áóóðöàãòàíãóóä õàìãèéí ñàéí óðüä÷èëàã÷ óðãàìàë áîëäîã. Åð íü áóóðöàãòíû ¿íäýñíèé áàêòåðè Bacteium radicicola ãýäýã ä¿ñýä áàãòäàã þì. Ýíý ä¿ðñèéí áàêòåðè õýä õýäýí ÿíç áàéõ áºãººä òýäãýýð íü òóñ á¿ðäýý òîäîðõîé õýñýã óðãàìëûí ¿íäñýíä ºñºæ ¿ðæèõýä çîõèëäñîí áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ÿìàð íýãýí ãàçàð áóóðöàãò óðãàìëûã øèíýýð àâ÷èð÷ òàðèàëàõäàà ò¿¿íä çîõèëäñîí áàêòåðèóä óóë õºðñºíä áàéõã¿é áàéâàë íü ò¿¿íèéã (áàêòåðèò áîðäîî-íèòðîãåí) ¿ðèéí õàìò öàöíà. ßíç á¿ðèéí áàêòåðèóä óðãàìëûí ¿íäñýí äýýð îëîí òºðëèéí õýëáýð ä¿ðñ á¿õèé áóëöóó ¿¿ñãýäýã (37-ð çóðàã).

37-ð çóðàã. Öàðãàñíû ¿íäýñíèé áóëöóó

À. öàðãàñíû ¿íäýñíèé ñèñòåì Á. áóëöóóíû õºíäëºí îãòëîë 1. çîëîì 2. äîëîí 3. á¿ðõ¿¿ë ýä 4. äîëîíãèéí øèðõýã 5. àíõäàã÷ äóðñ 6. ãîëûí öàöðàã 7. ìîäëîã 8. äàìæóóëàõ ýä 9. áàêòåðüòàé ýä

¯¿ññýí áóëöóóíû õýìæýý õàðèëöàí àäèëã¿é, õàìãèéí òîì íü âàíäóéí ¿ð ìýò áàéíà. ¯íäýñíèé àíàòîìûí á¿òýö: ¯íäýñíèé àíàòîìûí á¿òýö ººðèéíõºº óðòûí õýñýã á¿ðä

õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Õýðýâ ¿íäñèéã òóóø ç¿ñýæ ¿çâýë ò¿¿íèé ¿ç¿¿ðò õýä õýäýí

á¿ñë¿¿ð ¿çýãäýíý. ¯íäýñíèé õàìãèéí òºãñãºëä àíõäóãààð á¿ñë¿¿ð áîëîõ äóãòóé á¿õèé ºñºõ öýã áàéíà (38-ð çóðàã).

38-ð çóðàã. Áóóäàéí (Triticum aestivum) ¿íäýñíèé á¿ñë¿¿ðèéí á¿ä¿¿â÷ 1. ¿íäýñíèé äóãòóé 2. õóâààãäàõ á¿ñ 3. ºñºõ á¿ñ 4. ñîðîõ á¿ñ 5. äåðìàòîãåí 6. ïåðèáëåì 7. ïëåðîì 8. ¿íäýñíèé ¿ñýíöýðòýé ýïèáëåìèéí ýñ¿¿ä

Èõýíõ óðãàìëûí ¿íäýñ, èøèéí íýãýí àäèë ººðèéíõºº ¿ç¿¿ðýýñýý ºñºæ óðãàíà.

Õýäèéãýýð èø ¿íäýñ õî¸ð, àäèëõàí ¿ç¿¿ðýýðýý ºñºæ óðãàõ áîëîâ÷ òýäãýýðèéí õîîðîíä ÿëãààòàé òàëóóä áèé.

¯íäýñ ãàçðûí õºðñèéã ¿ðãýëæ ºðºìäºí í¿õýëæ ÿâäàã ó÷èð ò¿¿íèé ¿ç¿¿ðèéí àíõäàã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäèéã (ìåðèñòåìèéã) õàìãààëñàí äóãòóé õýìýýõ ç¿éë áàéäàã áîë èøèíä îãò áàéõã¿é áîëíî. Ìåðèñòåì íü ¿íäýñíèé òîðãîí ¿ç¿¿ðò áàéõ õàìãèéí ýìçýã, àìàðõàí øàðõäàõ ýâäðýõ ýä þì. ¯íäýñíèé äóãòóé öàðäóóë á¿õèé òîì õýìæýýíèé ïàðåíõèì ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí øààíòàã õýëáýðòýé áàéíà. Äóãòóéí ýñ¿¿ä òóðãîðòîé ó÷èð õºðñíèé æèæèã õýñã¿¿äèéã çàéëóóëæ ¿íäñýíä çàì ãàðãàæ ºãíº. ¯íäýñ õºðñºí äîòóóð ÿâàõàä þóíû ºìíº äóãòóéí ãàäíà òàëûí ýñ¿¿ä ¿ðýãäýæ ýëýãäýõýýñ ãàäíà ¿õýõ ÿâäàë ãàðäàã òóë øèíý ýñ¿¿ä ãàð÷ íºõíº. ¯íäýñíèé äóãòóé õóóðàé ãàçàð óðãàã÷ áàðàã á¿õ óðãàìëûí ¿íäñýíä áàéõ áîëîâ÷ óñíû çàðèì óðãàìàëä áàéäàãã¿é. Äóãòóé, òóí æèæèã õýìæýýòýé òóë ýíãèéí í¿äýíä ¿çýãäýõã¿é. Äóãòóéí äîîð ýñèéí õóâààãäàë ÿâàãäàõ àíõäàã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä ìåðèñòåìà áàéíà.

Àíõäàã÷ ìåðèñòåìä ýñèéí õóâààãäàë áàéíãà ÿâàãäàíà. Ò¿¿íèé ýñ¿¿ä íèìãýí õàíàòàé, âàêóîëã¿é, òîä ¿çýãäýõ Ẻì á¿õèé ïàðåíõèìè ýñ áîëîé. Àíõäàã÷ ìåðèñòåì ýñýýñ äîîøîî äóãòóé, äýýøýý õî¸ðäóãààð á¿ñë¿¿ð áîëîõ ºñºõ á¿ñë¿¿ð ãàðäàã. ªñºõ á¿ñë¿¿ðò ýñ õóâààãäàõã¿é, õàðèí íýãä¿ãýýð á¿ñë¿¿ðýýñ õóâààãäàí ãàðñàí ýñ¿¿ä òîðíèí òîìîðäîãîîñ ¿íäýñ ñóíàæ, õºðñíèé óëàì ã¿íçãèéä îðíî. Ýíý á¿ñë¿¿ð áîðòãîí õýëáýðòýé áºãººä ýñ¿¿ä íü óðòààøàà èõ ñóíàäàã ó÷èð çàðèìäàà ýñèéí ñóíàõ á¿ñë¿¿ð ãýæ íýðëýäýã.

Ýñ¿¿ä òîìîð÷ äîòîð íü âàêóîëü áèé áîëäîã. ªñºõ á¿ñë¿¿ðèéí çàðèì ýñ¿¿ä òîäîðõîé õýëáýðòýé áîëæ, òóñãàé ¿¿ðýãò àæëûã ã¿éöýòãýõ ó÷ðààñ òîãòìîë ýä¿¿äèéí ¿¿ñâýð ãàð÷ ýõýëíý.

ªñºõ á¿ñë¿¿ðèéí äýýä òàëä ãóðàâäóãààð á¿ñë¿¿ð áîëîõ ºðãºñ á¿õèé ñîðîõ á¿ñë¿¿ð áàéíà. Ñîðîõ á¿ñë¿¿ð óðòààøàà 0.6-10 ìì îð÷èì áàéäàã. ªðãºñ áîëîí ýïèäåðìèñèéí ýñèéí õàíà ãàäàãø ö¿ëõèéñíýýñ áèé áîëäîã áà ò¿¿íèé õýìæýý óðãàìàë á¿õýíä õàðèëöàí àäèëã¿é (39-ð çóðàã).

39-ð çóðàã. ¯íäýñíèé ºðãºñ, ò¿¿íèé ¿¿ñýæ áàéãàà áàéäàë

1. ýïèáëåìèéí ýñèéí õàíà 2. ýñèéí öèòîïëàçì 3. Ẻì 4. âàêóîëü

ªâñëºã óðãàìëûí ¿íäýñíèé ºðãºñ ìîäëîã óðãàìëûíõûã áîäâîë òîì áàéäàã. Æèøýý

íü ìàíæèíãèéí ¿íäýñíèé ºðãºñíèé óðò 10 ìì áàéõàä õºõ òàðèàíûõ 0.6-1.7 ìì, íèìáýãíèéõ 0.05 ìì áàéäàã þì.

¯íäýñíèé ºðãºñ á¿õèé ýïèäåðìèñèéí ýñèéí Ẻì ãîë òºëºâ ºðãºñèéí ¿ç¿¿ðò îðøèíî. ªðãºñíèé á¿ðõ¿¿ë ìàø íèìãýí òóë ò¿¿ãýýð ãàäíà îð÷íîîñ (õºðñíººñ) øèì òýæýýëèéí áîäèñ óóñìàë áàéäàëòàé àìàðõàí íýâòðýí îðíî. ªðãºñíèé ãàäààä õýëáýð áîë áàãà çýðýã ö¿ëõýãýð ¿ç¿¿ðòýé, æèæèã áîðòîãî ìàÿãòàé þì. ¯íäýñíèé ºðãºñ óäààí àìüä áàéäàãã¿é, öàã ¿ðãýëæ ¿õýæ øèíýýð òºðæ áàéäàã.

Íýã ºðãºñ äóíäæààð 15-20 õîíîã àìüäðààä ¿õäýã. ªðãºñ òîîíû õóâüä àñàð îëîí òóë ¿íäýñíèé øèíãýýõ ãàäàðãà èõ áàéíà. Åð íü óðãàìëûí ¿íäýñ àñàð èõ ñîðîõ ãàäàðãàòàé. Æèøýý íü áóóäàé, îâú¸îñ, àðâàé ìýòèéí ¿ð òàðèàíû íýã óðãàìëûí á¿õ ¿íäýñíèé (ºðãºñ, ñàëàà çýðãèéã á¿ãäèéã íèéë¿¿ëýí çàëãàâàë ) óðò 20 êì õ¿ðäýã. Ãàíö ¿íäýñíèé ñîðîõ á¿ñë¿¿ðèéí óðòûã àâ÷ ¿çýõýä ÿëèìã¿é áîëîâ÷, óóë óðãàìëûí á¿õ ¿íäýñíèéõèéã àâ÷ ¿çâýë àñàð èõ þì. Ó÷èð íü íýãæ òàëáàéä áàéõ ºðãºñèéí òîî èõ áàéäàã. Æèøýý íü ýðäýíøèøèéí ñîðîõ á¿ñë¿¿ðèéí 1 ìì òàëáàéä 420 øèðõýã ºðãºñ, àëèìä 300, âàíäóéä 230 ãýõ ìýò áàéíà. Óðãàìëûí ¿íäýñíèé ñèñòåìèéí ãàçðûí õºðñíººñ àÿòàéõàí ñàëãàæ àâ÷ ¿çâýë òýð íü õºðñíèé æèæèã õýñã¿¿äòýé íÿãò íààëäñàí áàéäàã íü ¿íäýñíèé ºðãºñíèé õàíàíààñ òóñãàé íÿëçãàé øèíãýí ãàð÷ õºðñíèé æèæèã õýñã¿¿äèéã íààëäóóëäàã áàéíà. Èéíõ¿¿ õºðñíèé õýñã¿¿äòýé ºðãºñººðºº áýõëýãäýõ íü óðãàìëûã ãàçàðòàé óëàì áàò áîëãîæ ºãíº. ªðãºñ á¿õíèé ñîðîõ á¿ñë¿¿ðèéí äýýð ò¿¿íòýé çàëãàà ¿íäýñíèé õàæóóãèéí ñàëàà ñàëáàð ãàðàõ á¿ñë¿¿ð áàéíà. Õàæóóãèéí ñàëàà íü òºâ öëèíäðèéí ãàäíà õýñýãò áàéõ õî¸ðäîã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä áîëîõ ïðèöèêëýýñ ¿¿ñýí ãàðäàã. Èéíõ¿¿ ¿¿ñýí ãàðäàã õàæóóãèéí ¿íäñ¿¿äèéí ¿ç¿¿ðò ìºí äýýðõ á¿ñ¿¿ä áàéíà.

Íýã ¿íäñèéã òóóøä íü àâ÷ ¿çýõýä äºðºâä¿ãýýð á¿ñë¿¿ð íü áóñäààñ õàâüã¿é óðò þì. Õýðýâ ºðãºñ á¿õíèéã ñîðîõ á¿ñë¿¿ðýýð (ãóðàâäóãààð á¿ñë¿¿ð) ¿íäýñèéã õºíäëºí îãòîëæ ¿çâýë ò¿¿íèé àíàòîìèéí á¿òýö íýëýýä íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áîëîõ íü ìýäýãäýíý. Ýíý õýñýã áîë ¿íäýñíèé àíõäàã÷ á¿òýö þì (40-ð çóðàã).

40-ð çóðàã. ¯íäýñíèé ºðãºñ á¿õèé ñîðîõ á¿ñë¿¿ðýýð õºíäëºí îãòîëæ ¿çâýë 1. ºðãºñ á¿õèé ýïèáëåì 2. ýêçîäåðì 3. ìåçîäåðì 4. ýíäîäåðì 5. ïðèöèêë 6. ìîäëîã 7. äîëîí 8. ¿íäýñíèé ãîë

¯íäýñíèé àíõäàã÷ á¿òýö ãýäýã áîë ãàäíà òàëààðàà ºðãºñ á¿õèé äóðñëàã õýñýã ò¿¿íèé

äîòóóð ¿íäýñíèé ãîëûí õýñýã áîëîõ òºâ öëèíäð á¿õèé áàéãóóëàëò þì. Àíõäàã÷ á¿òýöòýé ¿íäýñ íýã òàëò ¿ðò óðãàìàë, ìºí öººí òîîíû õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëóóäàä òîõèîëäîõ áºãººä òýð íü óóë óðãàìëûí á¿õ àìüäðàëûí òóðøèä õýâýýð áàéäàã. Õàðèí õîñ òàëò ¿ðò

óðãàìëûí ¿íäýñ çàëóóäàà àíõäàã÷ á¿òýöòýé áàéãààä ñ¿¿ëäýý õî¸ðäîã÷ á¿òöýýð ñîëèãääîã áîëíî.

¯íäýñíèé àíõäàã÷ á¿òýö. ¯íäýñ àíõäàã÷ á¿òýöòýé áàéõàä ò¿¿íèé äóðñëàã õýñýã íü òºâ öëèíäðèéã áîäâîë òóí äàâóó õºãæñºí áàéíà. Äóðñëàã õýñãèéí ãàäíà òàëûã áèå áèåòýéãýý íÿãò íààëäàæ íèéëñýí ýñ á¿õèé ýïèäåðìèñ á¿ðõñýí áàéäàã. Ýïèäåðìèñèéí ýñèéí õàíà ö¿ëõèéæ, ºðãºñ¿¿äèéã áèé áîëãîíî. ¯íäýñíèé ýïèäåðìèñ íàâ÷ èøíèé ýïèäåðìèñèéã áîäâîë àðàé ººð ¿¿ðãèéã (øèì òýæýýëèéã õºðñíººñ ñîðîõ) ã¿éöýòãýõýýñ ãàäíà àìñàð áàéõã¿é (òýð íü íàâ÷, çàëóó èøèéí õýñã¿¿äýä áàéíà).

Èéìýýñ ¿íäýñíèé ýïèäåðìèñèéã ººðººð ýïèáëåìà ãýæ íýðëýíý. Ýïèáëåìèéí äîòóóð ¿íäýñíèé èõýíõ çàéã ýçëýõ àíõäàã÷ äóðñ áàéõ áà òýð íü ýêçîäåðì, ìåçîäåðì, ýíäîäåðì ãýñýí ãóðâàí ¿å äàâõàðãààñ á¿ðýëäýíý. Ýêçîäåðì ãýæ ¿íäýñíèé äóðñíû õàìãèéí ãàäíà ¿åèéã õýëýõ áºãººä ýïèáëåìèéí øóóä äîòóóð, ò¿¿íòýé íÿãò íèéëñýí áàéíà. Íèëýýä óðãàìàëä ýïèáëåìèéí ìºõñºíèé äàðàà ýêçîäåðì èë÷¿¿æèí ò¿¿íèé îðîíä á¿ðõ¿¿ë ýäèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Èõýíõ óðãàìëûí ýêçîäåðì ãàíö ¿å áèå áèåòýéãýý íÿãò øàõàëäàí áàéðëàñàí ýñ¿¿äýýñ òîãòîõ áîëîâ÷ çàðèì öººí óðãàìëûí ¿íäýñíä õýä õýäýí ¿å ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí ýêçîäåðì áàéíà. Ýêçîäåðìèéí äîòóóð íèìãýí õàíà á¿õèé îëîí òàëò ïàðåíõèìè ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí ìåçîäåðì îðøèíî. Òýäãýýð ýñèéí õîîðîíä àãààðûí õèéãýýð ä¿¿ðãýãäñýí çàéíóóä áèé. Ýêçîäåðì ìåçîäåðì õî¸ð áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñûã íººöëºí õàäãàëíà. ¯íäýñíèé àíõäàã÷ äóðñëàã õýñãèéí õàìãèéí äîòîð òàëä áóþó ìåçîäåðìèéí äîòóóð ãîë òºëºâ íýã ¿å ýñýýñ òîãòîæ òºâ öëèíäðèéã ãàäíà òàëààñ öàãèðàã ìýò õ¿ðýýëñýí ýíäîäåðì îðøèíî. Ýíäîäåðìèéí ýñ¿¿äèéí äîòîð áà õàæóó õàíóóä çóçààð÷ èë÷¿¿æñýí áàéäàã ÿâäàë îíöëîã þì.

Õàðèí ýíäîäåðìèéí ýñèéí ãàäíà òàë áóþó ìåçîäåðìèéí õýñýãòýé õèëëýõ õàíà íèìãýí õýâýýð áàéäàã. Ýíýõ¿¿ çóçààðñàí õàíà á¿õèé ýíäîäåðìèéí ýñýýð óñ, ò¿¿íä óóññàí ýðäýñ áîäèñ íýâòðýí òºâ öëèíäðò îðäîãã¿é. Ãýâ÷ ýíäîäåðìèéí ýñ á¿õíèé õàíà òèéíõ¿¿ çóçààð÷èõñàí áàéõã¿é, òýäãýýðèéí çàðèìûí õàíà íèìãýí õýâýýð áàéäàã òóë óñ, øèì òýæýýëèéí áîäèñ ò¿¿ãýýð íýâòðýí òºâ öëèíäðò îðäîã. Ýíý íèìãýí õàíàòàé ýíäîäåðìèéí ýñ¿¿äèéã íýâòð¿¿ëýã÷ ýñ ãýäýã.

¯íäýñíèé ãîë áóþó òºâ öëèíä õýìýýí íýðëýãääýã òýðõ¿¿ õýñýã õýä õýäýí òºðëèéí ýäýýñ òîãòîíî. Ýíäîäåðìèéí äîòóóð òºâ öëèíäðèéí õàìãèéí ãàäíà òàëä ãîëäóó íýã ¿å (õààÿà õî¸ð ¿å) ýñýýñ òîãòñîí ïðèöèêë îðøèíî. Ïðèöèêë íü ýñ¿¿ä íü íèìãýí õàíàòàé, àìüä áºãººä õóâààãäàæ ¿ðæèõ ÷àäâàðòàé. Õýðýâ ïðèöèêëèéí ýñ¿¿ä õóâààãäâàë ò¿¿íýýñ ¿íäýñíèé õàæóóãèéí ñàëàà ìº÷ð¿¿ä ¿¿ñýí ãàðíà. Ïðèöèêëýýñ õàæóó ñàëàà ¿íäýñ¿¿ä ãàðàõäàà ýõëýýä ïðèöèêëèéí ýñ¿¿ä õóâààãäñàíààñ ãàäàãøàà õàðñàí æèæèã ñºðòºí áîëæ, ãàäóóðàà ýíäîäåðìèéí ýñèéí ¿åýð õó÷èãäñàí áàéäàã. Ѻðòºíãèéí ¿ç¿¿ðò öààøäàà àíõäàã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä áèé áîëîí ò¿¿íèé ýñ õóâààãäñàíààñ ñºðòºí òîìðîí ãàäàãøàà äóðñëàã õýñãèéã íýâòëýí ãàðíà. Èéì ó÷ðààñ õàæóóãèéí ¿íäñ¿¿ä ãîë ¿íäýñ, èøèéã áîäâîë äîòîîä (ýíäîãåíèéí) ãàðàëòàé þì. Ïðèöèêëèéí äîòîð õººðºõ, áóóðàõ ã¿éäëèéã ÿâóóëäàã àíõäàã÷ ôëîýì, êñèëåì öîðãóóä áàéðëàñàí áàéíà. Àíõäàã÷ ôëîýì , êñèëåì¿¿ä ¿íäýñíèé äàìæóóëàã÷ áàãöóóäûã ¿¿ñãýäýã. Íýã òàëò ¿ðò óðãàìëóóäûí ¿íäýñíèé äàìæóóëàõ áàãö õààëòòàé (Ôëîýì, êñèëåìèéí õîîðîíäóóð çîëîì áàéõã¿é) ó÷èð ò¿¿íèé ¿íäýñ á¿ä¿¿ðäýãã¿é. ¯íäýñíèé àíõäàã÷ á¿òýö èõýíõ õîñ òàëò óðãàìëóóäûí ¿íäýñíèé ñîðîõ á¿ñë¿¿ðò áàéäàã.

¯íäýñíèé õî¸ðäîã÷ á¿òýö. Èõýíõ á¿ðõ¿¿ë ¿ðò óðãàìàë áîëîí øèëì¿¿ñò, í¿öãýí ¿ðò óðãàìëóóäûí ¿íäýñ á¿ä¿¿ðýõ ÷àäâàðòàé áºãººä òýäíèé àìüäðàëûí ýõíèé ¿åä, á¿ð äºíãºæ àíõíû íàâ÷ ¿¿ññýíèé äàðààõàí ¿íäýñ íü àíõäàã÷ á¿òöýý õî¸ðäîã÷ á¿òöýýð ñîëüæ ýõýëíý. Õî¸ðäîã÷ á¿òýö ¿íäýñíèé ñîðîõ á¿ñë¿¿ðýýñ äýýøõè õýñýãò áàéõ áºãººä ¿íäñýíä çîëîì õýìýýõ õî¸ðäîã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä áèé áîëæ, ò¿¿íèé ýñ õóâààãäñàíààñ ¿íäýñ á¿ä¿¿ðäýã (41-ð çóðàã).

41-ð çóðàã. Áóóðöàãò óðãàìëûí ¿íäñýíä çîëîìûí öàãèðàã áóé áîëîõ À. ¿íäýñíèé õºíäëºí îãòëîëûí õýñýã 1. ðèçîäåðì 2. ýêçîäåðì 3. àíõäàã÷ äóðñ 4. ïåðèöèêëýýñ ¿¿ñ÷ áóé õàæóóãèéí ¿íäýñ 5. ýíäîäåðì 6. ïåðèöèêë 7. ñêëåðåíõèìè 8. äîëîí 9. ìîäëîã Á. Çàëóó ¿íäñýíä çîëîìûí öàãèðàã áóé áîëæ áàéãàà íü 10. çîëîì

Çîëîì ôëîýìèéí äîòóóð, êñèëåìèéí ãàäóóð íàðèéí òóóç ìýòèéí ¿åèéã ¿¿ñãýíý.

Ýíýõ¿¿ çîëîìûí ïàðåíõèìè ýñ¿¿ä õóâààãäàí, öààøäàà ìîäíû æèëèéí öàãèðàã øèã çóçààðàëòûí öàãèðàãûã áèé áîëãîäîã. Çîëîìûí ýñ¿¿ä õóâààãäàí ãàðàõäàà óóë õóâààãäàæ áàéãàà ýñýýñ ãàäàãøèõ íü õî¸ðäîã÷ ôëîýì, äîòîãøèõ íü õî¸ðäîã÷ êñèëåì áîëäîã.

Ìîäëîã óðãàìëûí êñèëåì, ôëîýìèéí òóóø öàãèðãóóä ¿íäýñíèé õî¸ðäîã÷ á¿òöýíä îëíîîð áèé áîëäîã ó÷èð èø, ¿íäýñíèé á¿òýö òóí òºñòýé áàéíà. Ãýâ÷ ¿íäýñíèé ãîëä àíõäàã÷ êñèëåìèéí ¿ëäýãäë¿¿ä áàéõ òóë òîìðóóëàí ¿çýõýä àìàðõàí ÿëãàãäàíà. ¯íäýñíèé öààøèä óðãàí ºñºõºä íèëýýä ººð÷ëºëò¿¿ä ÿâàãäàæ, ýïèäåðìèñ íü ïðèöèêëýýñ ¿¿ñýí ãàðñàí èë÷¿¿ãýýð ñîëèãäîí, àíõäàã÷ äóðñëàã ¿ã¿é áîëæ, ìîäëîã óðãàìëûí õºãøèí ¿íäýñíèé ãàäíà òàëààð õîëòîñ áèé áîëíî. Ýíýõ¿¿ ¿åä ýíäîäåðì, ïðèöèêë õî¸ð ¿õýæ, èë÷¿¿íèé öààøäûí çóçààðàëò ¿íäýñíèé ã¿íä îðøèõ õî¸ðäîã÷ ôëîýìä ÿâàãäàíà. Èéìýýñ õî¸ðäîã÷ á¿òýö á¿õèé ¿íäñýíä ýíäîäåðì, ïðèöèêë, õîëòîñëîã õýñã¿¿ä ¿ã¿é áîëîí ãàäíà òàëààðàà èë÷¿¿ áóþó ýñâýë õîëòîñîîð õó÷èãäàíà. ¯íäýñíèé äýýä õýñýãò õî¸ðäîã÷ á¿òýö ÿâàãäàí ò¿¿íèé çîõèîí áàéãóóëàëò íèëýýä ººð÷ëºãäºõ òóë ãàçðûí õºðñíººñ øèì òýæýýëèéí áîäèñ ñîðîõîî áîëüæ, õàðèí øèì òýæýýëèéã èøèéí íýãýí àäèë äàìæóóëàõ ¿¿ðýãòýé áîëîí ààæèìäàà èø óðóó øèëæèíý. ¯íäýñ èø áîëîí øèëæèæ áàéãàà õýñýã ººðººð õýëáýë ¿íäýñ èø õî¸ðûí çààãûã ¿íäýñíèé õ¿ç¿¿ áóþó óã ãýæ íýðëýíý.

¯íäýñ ¿ðèéí àíàòîìèéí á¿òýö. Ìàõëàã ö¿íäãýð ¿íäýñòýé ºâñëºã óðãàìëóóä ýëáýã áàéäàã. Òýäíèé ãîë ¿íäýñíèé äýýä õýñýã, ¿ðèéí òàëûí äîîä ºâäºã õî¸ð èõ á¿ä¿¿ð÷ áýëòãýë øèì òýæýýë õàäãàëàõ áîëñîí áàéíà. Öàðäóóë, ÷èõýðëýãèéí ç¿éëñ, èíóëèí ãýõ ýò áîäèñóóä ìàõëàã ¿íäýñíèé äîëîíãèéí ïàðåíõèìè, êñèëåìèéí ïàðåíõèìè õî¸ðûí àëü íýã íü õàäãàëàãäàíà. Æèøýý íü áèäíèé èääýã øàð ëóóâàíã õºíäëºí áóþó ãóëä îãòëîí ¿çýõýä ýíãèéí í¿äýíä òîäîðõîé ÿëãàãäàõ õî¸ð äàâõàðààíààñ òîãòñîí áàéäãûí ãàäíà òàëûíõ õî¸ðäîã÷ ôëîýì (äîëîí), äîòîð òàë íü õî¸ðäîã÷ êñèëåìèéí (ìîäëîã ýä) õýñã¿¿ä áàéíà. Ëóóâàíãèéí äîëîíãèéí õýñýã êñèëåìèéí õýñãèéã áîäâîë èë¿¿ õºãæèæ, ò¿¿íèé òîì ïàðåíõèìè ýñ¿¿äýä èõýíõ øèì òýæýýëèéí áîäèñóóä íººöëºãäæýý. Òýð õýñýã íü øàðàâòàð ºíãºòýé, ø¿¿ñëýã, 纺ëºí, ÷èõýðëýã àìòòàé áàéõàä äîòîîä êñèëåìèéí õýñýã íü õàòóóâòàð, öàãààâòàð ºíãºòýé, õºãæ뺺ð ìóó áàéíà. Åð íü óðãàìëûí ìàõëàã ¿íäñýíä øèì òýæýýëèéí áîäèñ ÿíç á¿ðèéí áîäèñóóä íººöëºãäºõ áºãººä ÷èõðèéí ìàíæèíãèéí ¿íäýñíä ÷èõýðëýãèéí áîäèñ, äàëü ìàäàðâààãèéí ¿íäñýíä èíóëèí èõ áàéäàã æèøýýòýé þì.

Øàð ëóóâàíãèéí ìàõëàã ¿íäýñíýýñ ìàíæèí, óëààí ëóóâàí, òýæýýëèéí ìàíæèí çýðýã óðãàìëûí ¿íäýñ èõýýõýí ÿëãààòàé. Ýäãýýð óðãàìëûí ìàõëàã ¿íäýñíèé èõýíõ õýñãèéã õî¸ðäîã÷ ôëîýì áóñ õàðèí ñàéí õºãæèëòýé õî¸ðäîã÷ êñèëåì ýçëýí, ò¿¿íä áýëòãýë øèì òýæýýëèéí ãîëëîõ õóâü íü õàäãàëàãäàíà. Äýýðõ óðãàìëóóäûí õî¸ðäîã÷ ôëîýì äîðîé õºãæèëòýé áºãººä çîëîìûí öàãèðàãèéí õàìò ãàäàðãàäàà îéðîëöîî îðøèíî.

×èõðèéí ìàíæèí, óëààí ìàíæèí çýðýã óðãàìëûí ¿íäýñ ¿ðèéí (ãîë ¿íäýñíèé) á¿òýö òóí íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé. Ýíý óðãàìëóóäûí ¿íäýñ á¿ä¿¿ðýõäýý çîëîìûí õýäýí ¿å öàãèðàãóóäûã áèé áîëãîäîã (42-ð çóðàã).

À.ãàäñõåïàçîëìî

Äýýð äóðäñàí ìàíæèíãóóäûí ãîë ¿íäýñ õºíäëºí

íýãíèéõýý ãàäóóð) áàéðëàñàí çîëîìûí îëîí òîîíû öàãîëîîñ õîëäîõ äóòàì öàãèðãóóäûí õîîðîíäûí çàéõàðóóðààð òîìðóóëàí ¿çâýë òýð íü çîëîìûí ¿éë àæèëáèé áîëñîí áàéíà. Ìàõëàã ¿íäýñòýé óðãàìàëä TaraxaScorzonera tau-saghiz ãýõ ìýòèéí óðãàìëóóä áàãòäàã. Òõýðýãëýãäýõ êàó÷óêèéã ¿íäýñíýýñ ãàðãàæ àâäàã.

42-ð çóðàã. ¯íäýñ ¿ðò óðãàìëûí õî¸ðäîã÷ á¿ä¿¿ðýë

ëóóâàí Á. ðåäèêñ Â. ìàíæèí (I -ààä õýëáýð II -õºíäëºí îãòëîëûí ì) 1. ïåðèäåðì 2. òýæýýã÷

ðåíõèìè 3. õî¸ðäîã÷ äîëîí 4. îì 5. õî¸ðäîã÷ ìîäëîã 6. àíõäàã÷

äëîã 7. àíõäàã÷ äîëîí

îãòîëæ ¿çýõýä äàðààëàí (íýã íü ãèðãóóäòàé áàéõ áºãººä ¿íäýñíèé îéðòîíî. ªñºãäºã áàãàæ áè÷èë ëàãààãààð ¿¿ñýæ áèò¿¿ öàãèðãóóä cum kok saghyz, T. gimnanthum, ýäãýýðèéã òàðèàëæ, ¿éëäâýðëýëä

Íàâ÷, ò¿¿íèé õýëáýð, á¿òýö, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã Íàâ÷íû ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã. Íàâ÷ áîë óðãàìëûí àìüäðàëä õýä õýäýí ÷óõàë ¿¿ðýã

ã¿éöýòãýã÷ âåãåòàòèâ ýðõòýí ìºí. Óðãàìëûí íàâ÷èíä ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ ÿâàãäàõààñ ãàäíà óñíû óóðøèëò (òðàíñïèðàöè) áîëîí õèéí ñîëèëöîî ò¿¿íèé îðîëöîîòîéãîîð ã¿éöýòãýãäýíý. Ýäãýýð ãóðâàí ãîë ¿¿ðãèéã íàâ÷ ã¿éöýòãýõýýñ ãàäíà çàðèì íýã óðãàìàëä áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñ íººöëºæ, õàäãàëàõ, âåãåòàòèâ ¿ðæëèéí ýðõòýí áîëîõ çýðýã íýìýëò ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

Ôîòîñèíòåç. Ôîòîñèíòåç ãýäýã áîë óðãàìàë àãààðààñ àâñàí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, ãàçðûí õºðñíººñ àâñàí óñíààñ íàðíû ãýðëèéí øóóä ¿éë÷èëãýýíèé äîð îðãàíèê áîäèñ á¿ðýëä¿¿ëýõèéã õýëíý. Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññûã àíõ 18-ð çóóíû ¿åä Ïðèñòëè ãýäýã õ¿í ýíãèéí òóðøëàãààð íýýæýý. Òýð õ¿í õóëãàíûã øèëýí ñàâàíä áèò¿¿ áàéëãàõàä óäàëã¿é ¿õæýý. Õàðèí õóëãàíûã óðãàìëûí õàìò òàãëàõàä àìüä õýâýýðýý áàéâ. ¯¿íýýñ Ïðèñòëè àìüòíû àìüñãàëààð áîõèðäñîí àãààðûí õèéã óðãàìàë öýâýðëýäýã ãýäýã ä¿ãíýëò õèéæýý. Ïðèñòëè ÿìàð íºõöëèéí äîòîð ôîòîñèíòåç ÿâàãääàã, ýíý ïðîöåññò íàðíû ãýðýë çàéëøã¿é õýðýãòýé áîëîõûã áàòàëæ, òîãòîîæ ÷àäààã¿é òºäèéã¿é, óðãàìëûí àìüñãàëàõ, ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññûã àäèëõàí ãýæ áóðóó òîäîðõîéëæýý. ¯¿íèé äàðààãààð ýðäýìòýä óðãàìëûí íîãîîí õýñã¿¿äýä íàðíû ãýðëèéí ¿éë÷èëãýýãýýð óñ áà í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã óðâàëä îðóóëæ, õ¿÷èëòºðºã÷èéã àãààðò ÷ëãàðóóëäàã áîëîõûã íýýæýý. Ôîòîñèíòåç áîë íîãîîí óðãàìëûí àìüäðàëä ÿâàãäàõ áèîëîãèéí ìàø ñîíèðõîëòîé ïðîöåññ þì. Ôîòîñèíòåç óðãàìëûí ãàãöõ¿¿ íàâ÷, çàëóó íîãîîí èø, ìº÷ð¿¿äýä ÿâàãäàíà. Õàðèí óðãàìëûí íîãîîí áóñ ýðõòýíã¿¿äýä ýíýõ¿¿ ïðîöåññ ÿâàãääàãã¿é áèëýý. Ôîòîñèíòåçèéí ïîöåññ ººðººð õýëáýë óðãàìëûí äîòîð îðãàíèê áîäèñ á¿ðýëäýõ ïðîöåññ óðãàìëûí çºâõºí õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã¿¿äýä ÿâàãäàíà. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãººñ ººð îðãàíèê áîäèñ áèé áîëãîæ ÷àäàõ ëàáîðàòîðè îäîî ¿åä áàéõã¿é áàéíà. Óðãàìëûí áóñàä ýðõòýí õèéãýýä, åð íü ººð áóñàä îðãàíèçìä îðãàíèê áîäèñ õóâèðàí ººð÷ëºãäºõººñ áóñ îðãàíèê áóñ áîäèñîîñ øèíýýð ¿¿ñäýãã¿é áèëýý.

ªíãºðñºí çóóíû 70-ààä îíû ¿åä îðîñûí ýðäýìòýí Òèìèðÿçåâ (1843-1920) ôîòîñèíòåçèéí òàëààð íýëýýä õýäýí ÷óõàë íýýëò¿¿äèéã õèéæýý. Ê.À.Òèìèðÿçåâ óðãàìàë í¿¿ðñòºðºã÷èéã øèíãýýõ, í¿¿ðñóñûã á¿ðýëä¿¿ëýõýä çàðöóóëàãàäàõà ýíåðãèéí ýõ ¿¿ñãýâýð áîëîõ ãýðýë íü íóóãäìàë ïîòåíöèàëü ýíåðãè áîëîí õóâèðàõ, óðãàìëûí õëîðîôèëëûí ìºõëºã íàðíû ãýðëèéí öàöðàã òóÿàã ñîíãîí àâàõ, ôîòîñèíòçèéí ïðîöåññ íàðíû ãýðëèéí öàöðàãèéí óëààí òóÿàíä èäýâõèòýé ÿâàãääàã çýðýã ÷óõàë íýýëò¿¿äèéã õèéæýý. Íîãîîí óðãàìàëä ÿâàãàääàã ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ îðãàíèê íýãäë¿¿äèéã øàòàõàä áèé áîëîõ õèìèéí ýíåðãèéí áàéäàëòàéãààð íàðíû ãýðëèéí ýíåðãèéã íººöëºõ, àøèãëàõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þìàà. Îðãàíèê áîäèñ çºâõºí õëîðîôèëëûí ìºõëºãò ¿¿ñäýã ó÷èð òýð íü ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññûã ÿâóóëàã÷ ýñèéí ýðõòýí áîëíî. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã íü èõýíõ íîãîîí óðãàìëóóäàä çóóâàí äóãóé õýëáýðòýé áàéõ áîëîâ÷ çàðèì íýãýí çàìàãò (òýäãýýðèéí õëîðîôèëëûí ìºõëºãèéã õðîìàòîôîð ãýíý) ìóøãèðñàí òóóç, îäîí, õàâòãàé çýðýã õýëáýðòýé áàéäàã. Õóóðàé ãàçðûí óðãàìëóóäàä õëîðîôèëëûí ìºõëºã çóóâàí äóãóé õýëáýðòýé áàéõ íü àøèãòàé òóë îäîî õýð ýíýõ¿¿ õýëáýðýý àëäààã¿é õàäãàëñààð áºãººä õàðèí óñíû çàìàã ìýòèéí óðãàìàë íàðíû èõ õàëààëò, ýýëòèéã ¿çäýãã¿éãýýñ ººð õýëáýðèéí ìºõëºã¿¿äòýé áîëæýý.

Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ õýäèéãýýð õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãò ÿâàãääàã áîëîâ÷, ýíý ïðîöåññ ýñèéí áóñàä ýðõòýíã¿¿äýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ýñýýñ ñàëãàí àâñàí õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã àãààðò õ¿÷èëòºðºã÷èéã ÿëãàðóóëàõ ÷àäâàðòàé áàéëàà ÷ ãýñýí ÷èõýð, öàðäóóë çýðãèéã ¿¿ñãýæ ÷àääàãã¿é. Íîãîîí ìºõëºã ýñèéí ïðîòîïëàçìã¿éãýýð îðãàíèê áîäèñ á¿ðýëä¿¿ëæ ÷àäàõã¿é, Ẻìã¿é ýñèéí äîòîð öàðäóóë óóñàæ ÷èõýð áîëîí õóâèðàõã¿éãýýñ ãàäíà óðãàìëûí áóñàä ýðõòýíã¿¿äýä óðñàí î÷èæ ÷àääàãã¿é þì.

Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññûã àññèìëÿöèé ãýõ áóþó ººðººð àãààðààñ õîîëëîõ ãýäýã áºãººä òýð íü õºðñíººñ õîîëëîõîîñ ç¿éðëýøã¿é ÿëãààòàé. Ôîòîñèíòåç áóþó í¿¿ðñòºðºã÷èéã àññèìëÿöëàõ ïðîöåññûí õèìèéí ìºí ÷àíàðûã á¿õ òàëààð õàðààõàí ìàãàäëààã¿é áîëîâ÷ ò¿¿íèéã äîîðõè á¿ä¿¿â÷èéí áàéäëààð èëýðõèéëæ áîëîõ þì.

6ÑÎ2+6Í20+674êàëëîðè =Ñ6Í1206+602

Äýýðõ òýãøèòãýëýýñ ¿çýõýä ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññò í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, óñíààñ îðãàíèê íýãäýë áîëîõ í¿¿ðñ óñ ãëþêîç ¿¿ñýí, àãààðò öýâýð õ¿÷èëòºãºðã÷èéã ÿëãàðóóëàí ãàðãàíà. Èíãýæ îðãàíèê íýãäýë ãëþêîçèéã ¿¿ñãýõäýý 674 êàë ãýðëèéí ýíåðãèéã õýðýãëýíý. Í¿¿ðñ óñ ÷èõýð áîëîõ çºâõºí õëîðîôèëëûí çºâõºí õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãò ¿¿ñäýã áîëîõûã áèä äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý. Íèëýýä óðãàìàëä ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññûí ¿ð ä¿íä öàðäóóë ¿¿ñíý. Öàðäóóë ¿¿ñýëòèéã õèìèéí òîìú¸îãîîð ¿ç¿¿ëáýë:

6ÑÎ2 + 6Í20 + 674êàëëîðè = Ñ6Í1206 + 602

(öàðäóóë)

Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãèéí äîòîð öàðäóóë ¿¿ñýõ ÿâäàëä ãàéõàæ áîëîõ áîëîâ÷ ò¿¿íèéã õÿëáàðõàí òóðøëàãààð àìàðõàí áàòàëæ áîëíî. ¯¿íä ÿìàð íýãýí óðãàìëûí íàâ÷èéã õëîðàãèäðàòèéí óóñìàëä õèéæ, õëîðîôèëëûí ìºõëºãèéí íàéðëàãàí äàõü óóðãèéã çàäëàíà. ¯¿íèé äàðàà òýð íàâ÷àà èîäëîã êàëèéí óóñìàëä õèéõýä æèæèã õºõ öýã¿¿ä õàðàãäàõ íü öàðäóóëûí öàãèðãóóä áîëíî. Õýðýâ áèä óðãàìëûã õàðàíõóéä óðãóóëààä ò¿¿íèéãýý èîäûí óóñìàëä õèéâýë öàðäóóëûí óðâàë ÿâàãäàõã¿é. ¯¿íýýñ ¿çýõýä óðãàìëûí õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãò ãýðëèéí ¿éë÷èëãýýãýýð öàðäóóë ¿¿ñäýã áîëîõ íü áàòëàãäàõ áîëíî. Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññûã ÿâóóëàõàä õýðýãëýãäýõ ãýðëèéí ýíåðãè áîë õ¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã í¿¿ðñòºðºã÷, õ¿÷èëòºðºã÷ áîëãîí çàäëàõààñ ãàäíà îðãàíèê íýãäýë í¿¿ðñóñûã áèé áîëîõîä çàðöóóëàãäàíà. Ýíåðãè õàäãàëàãäàõ õóóëü ¸ñîîð ãýðëèéí ýíåðãè îãò ¿ã¿é áîëîõã¿é, õàðèí íóóö áàéäàëä îðíî. Èéìýýñ óðãàìëûí õóðèìòëóóëàí áèé áîëãîæ áàéãàà îðãàíèê áîäèñóóäûí íýãäë¿¿ä èõ õýìæýýíèé ïîòåíöèàëü ýíåðãèòýé áàéõ áºãººä òýð ýíåðãèéã õ¿í, àìüòàí óðãàìëààð õîîëëîõäîî õàìò àâäàã. Õëîðîôèëëûí ìºõëºã ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññûã ÿâóóëæ ÷àäàõ ýñýõ íü ò¿¿íä íîãîîí ºí㺠áèé áîëãîã÷ õëîðîôèëë ïèãìåíòûí áàéãàà ýñýõýýñ øàëòãààëíà. Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ íîãîîí óðãàìëûí íàâ÷íû ìàõëàã õýñýã áîëîõ (ìåçîôèëë) áàãàíà õýëáýðò áà ñèéðýã ïàðåõèìóóäàä ÿâàãäàíà.

Õëîðîôèëë ãýäýã íîãîîí ïèãìåíò áîë ñïèðò, áåíçèí, ýôèð çýðýãò ñàéí óóñäàã. Õëîðîôèëëûã ÿëãàæ àâàõäàà íîãîîí ºí㺠á¿õèé õàòñàí íàâ÷èéã ñïèðòèéí óóñìàëä õèéõýä íàâ÷ ºíãºã¿é áîëæ, ñïèðò íîãîîðäîã. Õýðýâ òýð íîãîîí ºíãºòýé áîëñîí ñïèðòýí äýýð áåíçèíèéã íýìýí õèéâýë áóñàä ïèãìåíò¿¿äýýñ õëîðîôèëë ÿëãàðíà. ¯¿íä áåíçèíä íîãîîí ïèãìåíò õëîðîôèëë, ñïèðòýíä øàð ºíãèéí ïèãìåíò êñàíòîôèëë òóñ òóñ ÿëãàðíà. Õëîðîôèëë ïèãìåíò áîë õ¿÷èëòºðºã÷, óñòºðºã÷, í¿¿ðñòºðºã÷, àçîò, ìàãíè çýðýã áîäèñóóäûí ìàø íàðèéí íýãäýë áîëíî. Õëîðîôèëë ïèãìåíòèéã õ¿éòýé ãýðýëä îðóóëáàë ºí㺺 àëääàã áîëîâ÷ àãààð îðîõã¿é áèò¿¿ ñàâàíä õèéâýë ºí㺺 àëäàõã¿é (õ¿÷òýé ãýðýëä ÷) áàéæ ÷àäíà. Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ ãýðýëã¿é ¿åä ÿâàãäàõã¿é, ýíý ¿åä àìüñàãëàõ ïðîöåññ ÿâàãäàí óðãàìàë àãààðààñ õ¿÷èëòºðºã÷èéã àâ÷ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã ÿëãàðóóëäàã. Ãýðýë ¿ã¿éä õëîðîôèëë ¿¿ñäýãã¿é ó÷èð õàðàíõóéä óðãàñàí óðãàìàë öàãààí ºíãºòýé áàéíà. Æèøýý íü ãýðýë ¿ã¿é ãàçàð òºìñíººñ öàãààí ºíãºòýé ñî¸îíóóä ãàðàõ, ìºí õýòýðõèé èõ ºòãºí òàðüñíààñ óðãàìëûí äîîä õýñãèéí èø, íàâ÷, ÷óëóó ìîäîí äîîð óðãàñàí óðãàìàë çýðýã öàãààí ºíãºòýé áàéäàã áèëýý.

Ãýðëèéí íºëººíä õëîðîôèëë áèé áîëîõ íü ÿíç á¿ðèéí óðãàìëóóäûí ñî¸îëîëò äýýð òîäîðõîé ¿çýãäýíý. Óðãàìàë ãàçðûí õºðñíººñ öóõóéñàí äàðóéäàà öàãààí ºíãºòýé áàéãààä ñ¿¿ëäýý ãýðýëä íèëýýä áàéñíû äàðàà íîãîîðäîã ø¿¿ äýý. Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññä çºâõºí ãýðýë õýðýãëýãäýýä îðãàíèê áîäèñ á¿ðýëýäýí ¿¿ñýõ áóñ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, óñ òîäîðõîé õýìæýýíèé äóëààí çàéëøã¿é øààðäàãäàíà. Ôîòîñèíòåçèéí àíõíû á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ í¿¿ðñ óñíààñ öààøäàà óðãàìëûí íàâ÷ íü óóðàã, ººõ òîñ, ýôèðèéí òîñ, âèòàìèí, àëêàëëîéä, èäýýë¿¿ëýã÷ áîäèñ, ôåðìåíò, ãîðìîí ãýõ ìýòèéí áîäèñóóä óëàìæëàí ¿¿ñíý. Óðãàìàë ººðèéí óðãàõ âåãåòàöèéí õóãàöààíäàà ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññîîð àñàð èõ õýìæýýíèé îðãàíèê íýãäë¿¿äèéã áèé áîëãîäîã. Æèøýý íü 1 ìåòð êâàäðàò òàëáàéòàé íîãîîí íàâ÷ íýã ºäºðò 5-7 ã, 1 ãà ãàçðûí óðãàìàë ºäºðò 200 êã îðãàíèê íýãäë¿¿äèéã òóñ òóñ á¿ðýëä¿¿ëäýã. ¯¿íýýñ ¿çýõýä æèë á¿ð ìàíàé äýëõèé äýýð óðãàæ áàéãàà íîãîîí óðãàìëóóä õýäýí òýðáóì òîíí îðãàíèê áîäèñûã áèé áîëãîí, ò¿¿ãýýðýý õ¿í, àìüòíûã õîîëëîäîã àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áèëýý. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çºâëºëòèéí ýðäýìòäýýñ ôîòîñèíòåç ÿâàãäàæ áàéõ ¿åä óðãàìëààñ àãààðò ÿëãàð÷ áàéãàà õ¿÷èëòºðºã÷ íü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí çàäðàëààñ áóñ õàðèí óñíû çàäðàëààñ ãàðäàã áîëîõûã òýìäýãò àòîìèéí ñóäàëãààãààð áàòàëæýý. Óðãàìëûí àìüñãàëàëò. Óðãàìàë àìüä áèå ìàõáîäü ó÷èð àìüä áèåèéí íýã ñàëøã¿é îíöãîé øèíæ áîëîõ àìüñãàëàëòûí ïðîöåññûã ÿâóóëäàã. Àìüñãàëàõã¿é àìüä áèå ìàõáîäü áàéäàãã¿é. Àìüñãàëàõóé íü á¿õ áèîõèìèéí ïðîöåññûã ÿâóóëàõ ýíåðãèéí ýõ ñóðâàëæ áîëîõ òóë óðãàìëûí àìüäðàëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Óðãàìëûí áèå ìàõáîäèéí á¿õ àìüä ýñ¿¿ä öàã ¿ðãýëæ àìüñãàëäàã. Àìüñãàëàõàä ÿëãàðàõ õèìèéí ýíåðãè íü ÿíç á¿ðýýð õóâèðàí, óðãàìëûí ºñºëò, õºäºë㺺í, õºãæèëò ãýõ ìýò ïðîöåññóóäûã ÿâóóëäàã áàéíà. Õèìèéí ýíåðãèéí èõýíõ íü äóëààíû ýíåðãèé áîëîí ãàäàãøèëíà. Óðãàìëûí àìüñãàëàõàä íèéëìýë áà îðãàíèê áîäèñóóäûí ýñýëäëýãýý ÿâàãäàí çàäàð÷ ýíãèéí áîäèñ áîëäîã. Òýäãýýð áîäèñóóäàä õóðèìòëàãäñàí ïîòåíöèàëü ýíåðãèé ýíý ¿åä êèíåòèê ýíåðãè áîëæ õóâèð÷ óðãàìëûí àìüäðàëûí ÷óõàë ïðîöåññóóäàä çàðöóóëàãäàíà. Óðãàìàë àìüñãàëæ áàéõ ¿åäýý õ¿÷èëòºðºã÷ õèéã øèíãýýí àâ÷, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã ãàäàãø ÿëãàðóóëàí ãàðãàíà. Óðãàìëûí àìüñãàëàõ ïðîöåññûã äîîðõè õèìèéí òýãøèòãýëýýð æèøýýëæ áîëíî.

Ñ6Í1206 + 602=6ÑÎ2 + 6Í20 + 674êàëëîðè

Äýýðõè òýãøèòãýëýýñ ¿çýõýä óðãàìàë àìüñãàëàõäàà ãðàìì ìîëåêóë ãëþêîç òóñ á¿ðä 674 êàëîðè äóëààíûã ãàðãàäàã áàéíà. Èéìèéí ó÷èð ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññûã ÿâóóëàí íýã ãðàìì ìîëåêóë ãëþêîçûã áèé áîëãîõîä õýðýãëýñýí äóëààíû àäèë õýìæýýíèé äóëààíûã àìüñãàëàõäàà ãàðãàäàã íü õàðàãäàæ áàéíà. Äýýðõ ç¿éëýýñ ¿çýõýä àìüñãàëàõ ïðîöåññ ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññûí ÿã ýñðýã ¿çýãäýë áîëîõ íü òîäîðõîé áîëîâ. Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññò óðãàìàë îðãàíèê áóñ áîäèñûã õóâèðãàí ººð÷èëæ, îðãàíèê áîäèñûã áèé áîëãîõ áîëîâ÷ àìüñãàëàõäàà ýíýõ¿¿ îðãàíèê áîäèñîî ýðã¿¿ëýýä çàäëàí ººðèéí àìüäðàëûí ÷óõàë ïðîöåññóóäàä çàðöóóëíà. Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññîîð áèé áîëñîí îðãàíèê áîäèñóóä àìüñãàëàõä çàäðàí õýðýãëýãäýæ áàéãàà íü óðãàìëûí äîòîð ÿâàãäàõ áèîëîãèéí õî¸ð ïðîöåññûí íýã íü íºãººãºº óñòãàæ áàéãàà þì øèã ñàíàãäàæ ìàãàä. Ýíý íü òèé áèøýý. Àìüñãàëàëò íü ºäºð øºíèéí õîðèíäºðâºí öàãò òàñðàëòã¿é ÿâàãäàõ áîëîâ÷ øºíèéí öàãò íèëýýä èäýâõèòýé ÿâàãäàíà. Åð íü ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ àìüñãàëàõ ïðîöåññûã áîäâîë íèëýýä èäýâõèòýé ÿâàãääàã òóë îðãàíèê áîäèñûí õóðèìòëàë çàäðàëòààñàà äàâóóòàé áàéäàã. ̺í ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ çºâõºí õëîðîôèëëûí

íîãîîí ìºõëºã á¿õèé ýñ¿¿äýä ÿâàãääàã áîë àìüñãàëàõ ïðîöåññ á¿õ àìüä ýñèéí õýðýã áèëýý. Àìüñãàëàõ ïðîöåññûí ýð÷èì íü äîòîîä ãàäààä îëîí øàëòãààíààñ áîëæ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà . Æèøýý íü ÿíç á¿ðèéí óðãàìëûí àìüñãààëàõ ýð÷èì ººð ººð áàéäàã. ßëàíãóÿà äîîä óðãàìàë, ò¿¿íèé äîòðîîñ õºãöíèé 캺ãèéí àìüñãààëàëò ìàø ýð÷èìòýé áàéäàã ó÷èð òýæýýë õàðëóóëàõ ìàø ìóó íºëººòýé áîëîé. Óðãàìëûí õóðäàí óðãàäàã ýðõòí¿¿ä èõ àìüñãàëäàã íü óðãàæ áàéãàà ¿ð, çàëóó íàâ÷ íàõèà, ø¿¿ñëýã æèìñ çýðýãò òîäîðõîé ¿çýãäýíý. Óðãàìàë õºãøðºõ äóòàì àìüñãàëàõ ïðîöåññ áàãàñíà. ªñºæ ã¿éöñýí óðãàìëûí õýñã¿¿äýä àìüñãàëàëò íèëýýä ñóë ÿâàãääàã, çàðèìäàà á¿ð ìýäýãäýõýý áîëèíî. Æèøýýëáýë: õóóðàé ¿ð, æèëèéí òóðø áàéõäàà, ººðèéí õóóðàé áîäñûí äºíãºæ 3-4 õóâèéã àìüñãàëàõàä çàðöóóëäàã. Ãàäààä îð÷íû íºõöºëººñ óðãàìëûí àìüñãàëàõàä íºëººëºõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîë õàëóóí, õ¿éòíèé íºõöºë 캺í. Óðãàìëûí óðãàæ áàéãàà îð÷íû äóëààíûã ààæìààð íýìýãä¿¿ëýýä áàéâàë ò¿¿íèé àìüñãàëàëò èõñýõ áîëîâ÷ 40-50o õ¿ðòýë äýýøë¿¿ëáýë àìüñãàëûí ïðîöåññ çîãñäîã. Õýðýâ äóëààíûã áóðóóëâàë àìüñãàëàëò áàãàññààð 0o áîëîõîä á¿ð ìºñºí çîãñîíî. Õàðèí çàðèì íýã óðãàìëûí æèøýýëáýë õàã -10o õ¿ðòýë õ¿éòýðõýä àìüñãàëñààð áàéäàã. ̺í ìîäíû øèëì¿¿ñ -20o õ¿ðòýëõ õ¿éòýíä àòüñãàëàõ ïðîöåññ ÿâàãäñààð áàéäàã áîëíî. Äóëààíûã íýìýãä¿¿ëýýä áàéõàä íýìýãäñýí 10o á¿ðò àìüñãàëûí ýíåðã áàðàã õî¸ð äàõèí íýìýãääýã þì. Óðãàìëûã ººðò íü òîõèðîìæã¿é õýòýðõèé èõ äóëààíä áàéëãàâàë õóðèìòàëñàí áýëòãýë í¿¿ðñ óñàà çºâõºí àìüñãàëàõàä çàðöóóëæ, äóóññàíû äàðàà ïðîòîïëàçìèéí äîòîðõè áýëòãýë øèì òýæýýëýý àòüñãàëä çàðöóóëæ ýõýëäýã. ¯¿íèéã óóðãààð àòüñãàëàõ ãýäýã. Ýíý íü óðãàìëûí àìüäðàëä çààâàë òîõèîëäîõ åðäèéí ¿çýãäýë áèø õàðèí ºâ÷íèé ïðîöýññ þì. Óóðãààð àòüñãàëàõ ÿâäàë óäààí ¿ðãýëæèëáýë óðãàìàë ÿäàð÷ öààøäàà óðãàö áàãàñäàã. Óðãàìëûí àìüñãàëàõ ïðîöåññûã ÿâóóëàõ íºãºº ÷óõàë íºõöºë áîë àãààðûí õ¿÷èëòºðºã÷ õèé áîëíî. Àãààðò áàðàã òîãòìîë õýìæýýíèé (21o) õóâü õ¿÷èëòºðºã÷ áàéäàã áîëõîîð óðãàìàë ò¿¿ãýýð òºäèé èõ ãà÷èãäàõã¿é. Óðãàìàë ãàçàð äýýð îðøèõ èø íàâ÷ ãýõ ìýòèéí ýðõòýíòýéãýýñ ãàäíà õºðñºíä ¿íäýñ, ¿íäýñëýã èø çýðýã ýðõòýí áàéäàã. Ãàçàð äîîðõè ýðõòýí áîëîõ ¿íäýñ, ¿íäýñëñýã èø íü ººðèéí àìüñãàëàõàä õýðýãëýäýã õ¿÷èëòºðºã÷ õèéã õºðñíèé ¿ðëýí õýñã¿¿äèéí õîîðîíäîõ àãààðûí õèéí¿¿äýýñ àâíà. Õàðèí á¿òýöã¿é ÿëàíãóÿà íàìãàí õºðñòýé ãàçàð óðãàõ óðãàìëûí ¿íäñýíä àãààðûí õèé äóòàãäàõ ÿâäàë èõ áàéäàã.Ãýâ÷ íàìàã ãàçàð óðãàõäàà çîõèëäñîí óðãàìëûí ãàçàð äîîðõè ýðõòýíã¿¿ä óðò óäààí õºãæëèéí ¿ð ä¿íä õèéí äóòàãäàëòàé íºõöºëä çîõèöæýý. Èéìýðõ¿¿ çîõèëäîëãîî õýäèéãýýð áàéõ áîëîâ÷ òýäãýýð óðãàìëûí èõýíõýä àãààðûí õèéã íººöëºã÷ àýðåõèì, àãààðûí ¿íäýñ çýðýã áàéõààñ ãàäíà ýñ¿¿äèéí õîîðîíäîõ çàé èõ òóë õèé íººöëºíº. Óðãàìàë õ¿÷èëòºðºã÷èéí äóòàãäàëûã åð òýñâýðëýäýãã¿é þì. Õýðýâ óðãàìàëä õ¿÷èëòºðºã÷ õèé äóòâàë àìüñãàëàõ ýð÷èì íü áóóð÷ ãàçðààñ àâàõ ýðäýñ áîäèñûí õýìæýý áàãàñàí óëìààð ºñºëò, õºãæèëò ñóëðàíà. ßëàíãóÿà òàðüìàë óðãàìàë àãààðûí õèéí äóòàãäàëä àìàðõàí õýëìýãääýã ó÷èð èõ óðãàö àâàõûí òóëä õºðñèéã áîëîâñðóóëàõäàà àëü áîëîõ ñèéðýã, ñýâñãýð áàéëãàõ íü ÷óõàë áîëîé.Àãààðûí õèé äóòàãäâàë óðãàìàëä åðäèéí àìüñãàëàëò (àýðîá) ÿâàãäàõûí îðîíä õ¿÷èëòºðºã÷ã¿é àìüñãàë (àíàýðîá) ÿâàãäàæ ýõëýíý.Õ¿÷èëòºðºã÷ã¿é àìüñãàë ãîë òºëºâ çàðèì íýã äîîä óðãàìëûí åðäèéí àìüäðàë áàéõ áîëîâ÷ õ¿÷èëòºðºã÷ ò¿ð çóóð äóòàãäâàë äýýä óðãàìàë ÷ ãýñýí èéíõ¿¿ àìüñãàëàõ ÷àäâàðòàé áàéäãèéã ìýäâýë çîõèíî.Óðãàìàë óäààí õóãöààãààð õ¿÷èëòºðºã÷ã¿é îð÷èíä áàéæ ÷àäàõã¿é.Õ¿÷èëòºðºã÷ äóòàãäñàíààñ ýíåðãè ãàðãàëò ìàø áàãàñ÷ îðãàíèê áîäèñûí çàäðàë äýýä õýìæýýíäýý õ¿ðýí, õîðò ÷àíàð á¿õèé ñïèðò õóðèìòëàãäàíà.¯¿íèéã ýíãèéí òóðøëàãààð àìàðõàí áàòàëæ áîëíî.¯¿íä ñî¸îëæ áàéãàà ¿ðèéã õ¿÷èëòºðºã÷ººð äóòìàë îð÷èíä (óñ)òàâèõàä òýð ¿ð äîðõíîî ¿õäýã, õàðèí õ¿÷èëòºðºã÷ äóòàãäàëòàé óðñãàë óñàíä áàéëãàâàë ¿õýõã¿é, óäààí õóãöààãààð àìüäàð÷ ÷àääàõã¿é þì.Óðñãàë óñ ¿ðèéí àìüñãàëàëòààð áè áîëñîí õîðò ñïèðò¿¿äèéã óãààæ áàéñàí äýýðýýñ òýð ¿ðí¿¿ä ¿õñýíã¿éã ¿¿íýýñ ìýäýæ áîëíî. Äýýðõýýñ ¿çýõýä àìüñãàëàõ ïðîöýññ ñïèðòèéí ýñýëäýëãýý õî¸ð

õîîðîíäîî òºñòýé þì øèã ñàíàãäàíà. Äýýð ¿åä ýðäýìòýä õ¿÷èëòºðºã÷ã¿é îð÷èíä ÿâàãäàõ àìüñãàëàõ ïðîöåññûã àæèãëààä ñïèðòûí ýñýëäýëãýý áîë àìüñãàëõûí àíõíû øàò ìºí áºãººä ò¿¿íèé äàðàà ñïèðò àãààðûí õèéí õ¿÷èëòºðºã÷òýé ýñýëäýíý ãýæ íîòîëæ áàûæýý. Ïðîôåññîð Êîñòû÷ýâ Ñ.Ï ýíý îíîëûí áóðóó áîëîõûã ñóäëàí ìýäýæ äýýä óðãàìëóóäàä ¿¿ññýí ñïèðò õ¿÷èëòºðºã÷òýé ýñýëäýõã¿é ãýäãèéã áàòàëæýý. Ñ.Ï .Êîñòû÷åâ àìüñãàëàõ;ýñýëäýõ ïðîöýññûí ãåíåòèêèéí õîëáîî òîãòîîæýý. ¯¿íä Ñ.Ï Êîñòû÷åâ àìüñãàëàõ, ýñýëäýõ õî¸óëàà ÷èõðèéí çàäðàõ ïðîöåññîîñ ýõëýí öààøäàà àìüñãàëàõ ïðîöåññ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, óñ õî¸ðûã ¿¿ñãýõ ÷èãëýëýýð õàðèí ýñýëäýëãýý íü ñïèðò ¿¿ñãýõ ÷èãëýëýýð òóñ òóñ ÿâàãäàíàãýæýý.¯¿íèéã õèìèéí óðâàëààð ¿ç¿¿ëáýë; ýñýëäýëãýý (2CO2+ 2CH2OH) ÷èõýð (C6H12O6) çàâñðûí áîäèñóóä Àìüñãàëàëò (6CO2+6H2O)

¯¿íýýñ ¿çýõýä ÷èõýð çàäðàõäàà çàâñðûí ÿíç á¿ðèéí áîäèñóóäéã áóé áîëãîí ò¿¿íýýñ öààøäàà àìüñãàëàõ ýñýëäýõ ïðîöåññóóä íü ñàëáàðëàí ÿâàãäàíà.

Ýñýëäýëãýý. Á¿õ àìüä áèå ìàõáîäü àìüñãàëàõäàà õ¿÷èëòºðºã÷ õèéã ãàäíààñ àâäàãã¿é. Çàðèì íýãýí áàêòåðóóä õ¿÷èëòºðºã÷ã¿éãýýð àìüñãàëäàã íü òýäíèé åðäèéí àìüäðàë þì. Æèøýý íü òîñîí õ¿÷ëèéí èñýëäëýãèéã ÿâóóëàã÷ áàêòåðè àìüñãàëàõäàà õ¿÷èëòºðºã÷ õèéã õýðýãëýääýãã¿é áîëíî. Õ¿÷èëòºðºã÷ã¿éãýýð àìüñãàëäàã ÷àääàã áèå ìàõáîäèéí ýíåðãè ¿¿ñãýã÷ íü çºâõºí ýñýëäýëãèéí ïðîöåññ áîëíî. (Ýñýëäýëãýý áîë õ¿÷èëòºðºã÷ã¿é àìüäðàë þì) ãýæ ýðäýìòýí Ë.Ïàñòåð òîâ÷õîí àòàë îíîâ÷òîé òîäîðõîéëæýý. Ýñýëäýëãýý îëîí ÿíç þì. Òýäãýýðèéí äîòðîîñ áàéãàëü äýýð èõýýõýí òàðõñàí à÷ õîëáîãäîëòîé íü ñïèðòèéí, ñ¿¿í õ¿÷ëèéí, öóóíû õ¿÷ëèéí, òîñíû õ¿÷ëèéí ýñýëäýëãýý áîëíî.

Ñïèðòýí ýñýëäýëãýý. Ýíý íü áóñàä ýñýëäýëãýýã áîäâîë à÷ õîëáîãäëîîð èõ áºãººä áàéãàëü äýýð õèëýýä òàðõñàí þì. Ñïèðòýí èñýëäýëãýý áîë óóòàò 캺ãä áàãòàõ íýã ýñò ìàõáîäü áîëîí õºðºíãºíèé òàñëàìæòàéãààð ÿâàãäàíà. Õºðºíãèéí 캺ã ÷èõðèéí óóñìàëä àìüäðàõ ºâºðìºö àìüäðàëòàé ó÷èð áèåèéí á¿òýö íèëííä ººð÷ëºãäæýý. Õºðºíãºíèé 캺ã áàéãàëü äýýð æèìñíèé ãàäàðãà, õàâàð ýðò îãòëîãäñîí ìîäëîã óðãàìëûí ø¿¿ñ çýðýãò ýëáýã áàéõààñ ãàäíà ãàçðûí õºðñºíä ºâºëæäºã ó÷èð íèëýýä áàéíà. Õºíãºíèé 캺ã íàõèàëàëò, ñïîð õî¸ðîîð ¿ðæèíý. Ñïîð íü 캺ãºíöðèéí óóòàíä õ¿÷èëòºðºã÷òýé îð÷èíä á¿ðýëäýíý. Õàðèí ñïèðòýí èñýëäýëãýý íü õ¿÷èëòºðºã÷ã¿é îð÷èíä ÿâàãäàíà. Èéìýýñ ñïèðòèéã çàâîäîä ãàðãàí àâàõäàà õ¿÷èëòºðºã÷ã¿é îð÷èíä ¿éëäâýðëýäýã áîë õºðºíãºíèé 캺ãèéã ãàðãàí àâäàã ãàçàð õ¿÷èëòºðºãº÷òýé îð÷èíä õèéíý. Õºðºíãºíèé 캺ãºíöð¿¿ä õ¿÷èëòºðºã÷ã¿éãýýð àìüñãàëàõäàà, ãëþêîçîîñ ýíåðãè éã àâàíãàà çèìîçà ãýäýã ôåðìåíòèéí òóñëàìæòàéãààð ò¿¿íèéã (ãëþêîç) 2 ìîëåêóë í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, 2 ìîëåêóë ýòèëèéí ñïèðò áîëîí çàäëàíà.

C6H12O6 =2CO2+2CH3CH2OH +25 êàëîðè

Äýýðõ óðâàëààñ ¿çýõýä ýñýëäýëãýýãèéí ïðîöåññ àìüñãàëûí ïðîöåññîð ñîëèãäîæ

áàéíà. Õàðèí àìüñãàëàõàä 674 èõ êàëîðè ÿëãàðóóëäàã áàéñàí áîë ñïèðòýí ýñýëäýëãýý ÿâàãäàõàä çºâõºí 25 êàëîðè ÿëãàðóóëíà. Ãëþêîçûí çàäðàëòààñ ¿¿ññýí ñïèðò õºðºíãºíèé 캺ãèéí àìüäðàëä ìóó íºëººëíº. Õýðýâ ýñýëäýëãèéí ïðîöåññ ÿàãäàõàä ñïèðò 15 õóâü õ¿ðâýë õºðºíãºíèé 캺ã àìüäðàõàà áîëüäîã. Åð íü õºðºíãºíèé 캺ã çîõèõ õýìæýýíèé ñïèðòýä àìàðõàí äàñäàã áàéíà. Õºðºíãºíèé 캺㠺ºðèéíõºº ¿¿ñãýñýí 15 õóâü õ¿ðòëýõ ñïèðòèéã òýñâýðëýäýã àòàë ò¿¿íèéã çîðèóä áýëäñýí 19 õóâü ñïèðòýíä õèéâýë àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é ¿õíý.

Ñïèðòýí ýñýëäëèéí ÿâàãäàõàä äóëààí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ò¿¿íèé ýð÷èìòýé ÿâàãäàõ òîõèðîìæòîé äóëààí íü 25-80 ãðàäóñ áîëíî.

Ñïèðòýí ýñýëäýëãýý àðäûí àæ àõóéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Òàëõ áàðèõ, àðõè ïèâî õèéõ çýðýã íü ýíý ïðîöåññò ¿íäýñëýñýí áàéíà.

Òîñîí õ¿÷ëèéí ýñýëäýë. Òîñîí õ¿÷ëèéí ýñýëäëèéí ïðîöåññ áàéãàëü äýýð ýëáýã òîõèîëäîíî. Ýíý ýñýëäýëãýý óóë ïðîöåññûã òýòãýã÷ òîñîí õ¿÷ëèéí áàêòåðèéí òóñëàìæòàéãààð ÿâàãäàíà. Òîñíû õ¿÷ëèéí ýñýëäëýãèéí áàêòåðè ãàçðûí õºðñºíä ìàø èõ, ÿëàíãóÿà íàìãàí õºðñ, ìºí íÿãòðàã÷ õ¿÷èëòºðºã÷ã¿é áîëñîí õºðñºíä èõýýð ¿çýãäýíý. Ýíý áàêòåðè áîë õ¿÷èëòºðºã÷ îãò áàéõã¿é àíàýðîá íºõöºëä àìüäàðíà.

Òîñîí õ¿÷ëèéí ýñýëäýëãèéí áàêòåð áîë 1-5 ìêì óðò ñàâõàí õýëáýðòýé áºãººä ñïîð ¿¿ñãýæ ¿ðæèíý.

Òîñîí õ¿÷ëèéí ýñýëäëýã ÿâàãäàõàä ãëþêîç íü òîñíû õ¿÷èë, óñòºðºã÷, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áîëîí çàäàðíà.

C6H12O6=CH3CH2CH2COOH+2CO2+2H2-15 êàëîðè

Ýíý ýñýëäýëãýý ÿâàãäàõäàà ñïèðò áîëîí ñ¿¿í õ¿÷ëèéí ýñýëäýëãýýã áîäâîë áàãà

õýìæýýíèé (15 êàëîðè) ýíåðãè ÿëãàðóóëíà. Õàðèí ýñýëäýëãèéí ïðîöåññîîð ¿¿ññýí òîñíû õ¿÷èë ººð òºðëèéí çàðèì áàêòåðèéí ºñºæ ¿ðæèõýä òààëàìæòàé íºõöºë áîëäîã. Îðîñûí ýðäýìòýí Â.Ë.Îìåëÿíñêèé 20-ð çóóíû ýõýí ¿åä ýñëýãèéã ýñýëä¿¿ëýã÷ òóñãàé õî¸ð ç¿éëèéí (Baciilus cellulosae metanicus, B.cellulosae hydrogenus) áàêòåð áàéäãèéã íýýæýý. Ýäãýýð áàêòåðèóä îãò õ¿÷èëòºðºã÷ã¿é îð÷èíä ýñëýãèéã çàäàëäàã àæýý. Äýýðõ õî¸ð ç¿éëèéí áàêòåðè ãàçðûí õºðñºíä áàãà çýðýã áàéõ áîëîâ÷ óñíû ¸ðîîë íàìàã çýðýã õ¿÷èëòºðºã÷ã¿é ìàø ýëáýã òîõèîëäîíî. Õºðñºíä áàéãàà óðãàìëûí ¿ëäýãäýë ýñëýãèéã çàäëàõàä õ¿÷èëòºðºã÷ á¿õèé îð÷èíä àìäðàã÷ àýðîá áàêòåðè èõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý.

Õºðñíèé õ¿÷èëòºðºã÷ á¿õèé îð÷èíä àìüäðàí, ýñëýãèéã çàäëàã÷ áàêòåðèéã àíõ 1929 îíä Ñ.Í.Âèíîãðàäñêèé íýýæýý. Ýíý àýðîá áàêòåðèóä ãàçðûí õºðñíèé ÿëçìàãèéã á¿ðýëä¿¿ëýõýä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ ¸ñòîé.

Ñ¿¿í õ¿÷ëèéí ýñýëäýë. Áàéãàëü äýýð ìàø èõ òàðõñàí ñ¿¿í õ¿÷ëèéí ýñýëäýëãýý áîë ñ¿¿í õ¿÷ëèéí áàêòåðèéí ¿éë÷èëãýýãýýð ÿâàãäàíà. Ñ¿¿í õ¿÷ëèéí ýñýëäýëãýý àðäûí àæ àõóéí àñàõ èõ à÷ õîááîãäîëòîé þì. Ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í õèéõ, íîãîî äàâñëàõ, áàéöàà ýñãýõ, òàðàã á¿ðýõ, äàðøèí òýæýýë áýëòãýõ çýðýã íü öºì ñ¿¿í õ¿÷ëèéí ýñýëäëýãýýíèé ïðîöåññò ¿íäýñëýíý. Ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ñ¿¿í õ¿÷ëèéí áàêòåðèéí ¿éë àæèëëàãààíä ¿íäýñëýí áýëäýíý. Ñ¿¿ ãàøëàõàä ¿¿ññýí ñ¿¿íèé õ¿÷èë ñ¿¿íèé íàéðëàãàä áàéõ óóðãèéã á¿ëýãí¿¿ëäýã áàéíà. Ñ¿¿íèé çàðèì íýã á¿òýýãäýõ¿¿í õèéõýä áàêòåðè, õºðºíãºíèé 캺ã çýðýã õî¸ð áèå ìàõáîäèéí ¿éë÷èëãýý îðîëöäîã. Òèéì á¿òýýãäýõ¿¿íä ñ¿¿íèé õ¿÷ëýýñ ãàäíà ñïèðò ¿¿ñíý. Áàêòåðè, õºðºíãºíèé 캺ã õî¸ðûí òóñëàìæòàéãààð õèéãäýõ ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í áîë ýìíýëýã, õ¿íñíèé ìàø èõ à÷ ðõîëáîãäîë á¿õèé àéðàã áîëíî. Ñ¿¿í õ¿÷ëèéí ýñýëäëýãèéã ÿâóóëàã÷ áàêòåðè ñïîð åð ¿¿ñãýõã¿é þì. Ýíý ýñýëäëýãèéí ïðîöåññ ÿâàãäàõäàà í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã ÿëãàðóóëäàãã¿é.

CH3CH2OH +Î2=CH3COOH+2H2O +115 êàëîðè

Äýýðõ óðâàëààñ ¿çýõýä öóóí õ¿÷ëèéí ýñýëäýëãýý ÿâàãäàõàä ñïèðò ýñýëäýæ öóóíû

õ¿÷ëèéã ¿¿ñãýõèéí õàìò íèëýýä õýìæýýíèé (115 êàëîðè) ýíåðãèéã ÿëãàðóóëíà. Õýðýâ ýíý ïðîöåññ ÿâàãäàõàä õ¿÷èëòºðºã÷ äóòàãäâàë áàêòåðè öóóíû õ¿÷ëèéã ýñýëä¿¿ëýí óñ, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áîëãîäîã.

CH2COOH +2Î2=CO2+2H2O

¯éëäâýðò ìîäûã õóóðàéãààð íýðýõ æóðìààð öóóã ãàðãàí àâíà. Õ¿íñýíä õýðýãëýõ ñàéí ÷àíààð á¿õèé äýýä çýðýãòèéí öóóã ýñýëäýëòèéí çàìààð áýëòãýäýã áàéíà.

Óñ óóðøèëò (Òðàíñïèðàöè). Óðãàìàë ººðèéíõºº ¿íäñýýð ãàäààä îð÷íîîñ óñ, ýðäý¸ áîäèñ øèì òýæýýë áîëãîí àâäàã. Èéíõ¿¿ ãàäíààñ îðæ èðñýí á¿õ óñûã óðãàìàë õýðýãëýõã¿é, çàðèì õýñãèéã óóðøóóëíà.

Óðãàìëààñ óñ óóðøèí ãàðàõ ¿çýãäëèéã òðàíñïèðàöè ãýíý. Óðãàìëûí ýñ, ýä ýðõòýíã¿¿ä èéíõ¿¿ óñûã óóðøóóëíà. ªºðººð õýëáýë óðãàìëûí áèå ìàõáîäü èë¿¿äýë óñàà ãàäàãø óóðøóóëàõ çàìààð çàéëóóëäàã áèëýý. Óðãàìëûí áèå äîòóóð áàéíãà ñ¿ëæèí óðñàæ, ò¿¿íèé áèîõèìèéí ÷óõàë ïðîöåññò îðîëöñîí óñ íàâ÷ààð äàìæèí ãàäàãø óóðøèí ãàðäàã áàéíà. Õàðèí ºâñëºã óðãàìàë óñûã çºâõºí íàâ÷ààð óóðøóóëàõ áóñ èø íü ãýñýí áàñ òóñëàëöàíà. Óñ óóðøèõ ÿâäàë óðãàìëûí äîòóóð äîîðîîñîî äýýøýýãýý óñ ã¿éõ øàëòãààíû íýã áîëäîã þì. Òðàíñïèðàöè áóþó óðãàìëààñ óñ óóðøèõ íü æèðèéí íýã ôèçèêèéí ¿çýãäýë áèø, õàðèí ôèçèîëîãèéí íèëýýä íàðèéí ïðîöåññ áîëîé.

Òðàíñïèðàöèéí ïðîöåññ óðãàìëûí àìüäðàëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Óðãàìàëä õýðýãëýãäýõ ýðäýñ áîëäèñûã óóñãàí ¿íäñýýð äàìæèí îðæ èðñýí èõýíõ

õóâü íü (áàðàã 99 õóâü) àãààðò óóðøèí ãàð÷ , çºâõºí ìàø º÷¿¿õýí õýñýã íü óðãàìëûí áèå ìàõáîäèéã á¿ðýëä¿¿ëýã÷ îðãàíèê áîäèñ áèé áîëîõîä àøèãëàãääàã áàéíà. Òðàíñïèðàöèéí ïðîöåññ áàéíãà ÿâàãääàã ó÷ðààñ óðãàìëûí äîòîð óñ ã¿éõ ÿâàäàë ¿ðãýëæèéí ¿çýãäýë áàéõààñ ººð àðãàã¿é þì. Òðàíñïèðàöèéí ïðîöåññ áîäèñûí ñîëèëöëûã èõ áîëãîí, óðãàìëûí áèå ìàõáîäèéã õºðãºæ, íàðíû õýòýðõèé èõ õàëààëòààñ õàìãààëíà. Èéìýýñ òðàíñïèðàöè íü ÷èéã äóòàãäàëòàé íàðëàã öºë, çàðèìäàã öºë, õýýð òàëûí óðãàìëûã õàìãààëàõ ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà þì. Óñ óóðøóóëñíààñ óðãàìëûí õàëàëò 5-7 ãðàäóñààð áóóðäàã òºäèéã¿é óñ ýñèéã òóðãîðûí áàéäàëòàé áîëãîäîã ó÷ðààñ ò¿¿íä ÿâàãäàõ ÷óõàë ïðîöýññóóäûí åðäèéí àæèëëàãààã õàíãàäàã áàéíà. ßíç á¿ðèéí óðãàìëûí óóðøóóëàõ óñíû õýìæýý àäèëã¿é. Ñàéõàí óðãàñàí ãàíö ýðäýíý øèø çóíû òóðø 150 êã óñ, íàðàí öýöýã 200 êã óñ óñ òóñ óóðøóóëäàã áàéõàä âàíäóé äºíãºæ 4 êã óóðøóóëäàã. Íýã ãà ãàçàð òàðèàëñàí îâü¸îñ óðãàëòûíõàà õóãöààíä á¿ãä 3000000 êã óñ óóðøóóëíà. Óðãàìàë èéíõ¿¿ óñ õàðèëöàí àäèëã¿é óóðøóóëàõààñ ãàäíà íýã÷ õýìæýýíèé õóóðàé áîäèñ ¿¿ñãýõýä àäèëã¿é óñ çàðöóóëíà. Íýã ãðàìì õóóðàé áîäèñ áèé áîëãîõîä õýðýãëýãäñýí óñíû õýìæýýã òðàíñïèðàöèéí êîýôôèöèåíò ãýíý. Òðàíñïèðàöèéí êîýôôèöèåíò óðãàìëóóäàä ººð ººð áàéíà. Åðºíõèé人 ýíý êîýôôèöèåíò 300-1000 ãð-ûí õîîðîíä õýëáýëçýõ áîëîâ÷ õºäºº àæ àõóéí èõýíõ òàðèìëóóäûíõ 300-400 ãð áàéíà. Òðàíñïèðàöèéí êîýôôèöèýíò òîãòìîë áàéäàãã¿é. Íýã çóíû òóðø ãàíö óðãàìàë äýýð àâ÷ ¿çýõýä ò¿¿íèé õºãæëèéí øàò, öàã àãààðûí áàéäàë çýðãýýñ øàëòãààëàí èõ áàãà áîëíî. Ãýâ÷ òðàíñïèðàöèéí êîýôôèöèåíò óðãàìëûí óñíû øààðäëàãûã ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð îéðîëöîî òîäîðõîéëäîã áîëîõîîð óñëàëòûí íîðìûí òîîöîîã õèéõýä àøèã òóñòàé ç¿éë þì. Òîäîðõîé ç¿éëèéí óðãàìàëä ýíýõ¿¿ êîýôôèöèåíò ìºíõ¿¿ óðãàìëûí óñíû øààðäëàãûã îéðîëöîîãîîð ãàðãàæ áîëäîã. Æèøýýëáýë: Õàð áóäààíû òðàíñïèðàöèéí êîýôôèöèåíò áóóäàéíûõààñ äàíäàà áàãà áàéíà. Õàð áóäààíû òðàíñïèðàöèéí êîýôôèöèåíò 250-400 ãðàìì áàéõàä áóóäàéíä 350-700 ãðàìì áàéõ æèøýýòýé.

Ë.À.Èâàíîâ ýíý ïðîöåññûã ººð ¿ç¿¿ëýëòýýð òîäîðõîéëæ òðàíñïèðàöèéí êîýôôèöèåíòèéí ýñðýã òðàíñïèðàöèéí á¿òýýãäýõ¿¿í õýìýýõ ç¿éëèéã ãàðãàæýý. Òðàíñïèðàöûí á¿òýýãäýõ¿¿í ãýäýã íü 1 ëèòð óñ óóðøèõàä õè÷íýýí ãðàìì õóóðàé áîäèñ á¿ðýëäýõèéã õýëíý. Òðàíñïèðàöèéí á¿òýýãäýõ¿¿í äóíäæààð 3-4 ãðàìì áàéäàã. Îäîî ¿åä òðàíñïèðàöèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ãýäýã õýìæèãäýõ¿¿íèéã õºäºº àæ àõóéí òàðèìàë óðãàìëóóäûí óñëàëòûí íîðì òîãòîîõîä õýðýãëýäýãã¿é, çºâõºí òðàíñïèðàöèéí êîýôôèöèåíòèéã õýðýãëýæ áàéãàà þì.

Óðãàìëûí òðàíñïèðàöèéã òîõèðóóëàõ íü. Óñûã èõ õýìæýýãýýð óóðøóóëàõã¿éí òóëä óðãàìàëä õýä õýäýí ÷óõàë çîõèëäëîãîî áàéäàã. ¯¿íä: íàâ÷íû àìñàð, óðãàìëûí ãàäíàõ ºíãºð, êóòèíèéí äàâõàðãà çýðýã áîëíî. Óóðøèëòûí ïðîöåññûã òîõèðóóëàã÷ ãîë ç¿éë áîë íàâ÷íû àìñàð þì. ªäºð óðãàìàë øºíèéã áîäâîë àñàð èõ õýìæýýíèé óñ óóðøóóëíà. Ó÷èð íü ºäðèéí öàãò óðãàìëûí íàâ÷íû àìñàð íýýëòòýé áàéõ òóë óñ ÷ºëººòýé ãàäàãø ãàð÷

øºíº àìñàð õààãäàõàä óñíû óóðøèëò áàãàñäàã. Èéìýýñ óñ óóðøèëòûí õýìæýý àìñðûí õààãäàõ íýýãäýõòýé íÿãò õîëáîîòîé àæýý. ªäðèéí öàãò íàâ÷íû àìñðûí õààã÷ ýñýí äýõ õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãò ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññîîð îðãàíèê íýãäýë ÷èõýð ¿¿ñíý. Ýíýõ¿¿ ¿¿ññýí ÷èõýð õààã÷ ýñèéí òóðãîðûã èõýñãýí àìñðûã íýýäýã. Õýäèéãýýð íàðòàé áàéëàà ÷ ãýñýí ñàëõèòàé, óñ ÷èéã äóòàãäàëòàéáàéõàä àìñàð íýýãääýõã¿é. Çóíû ñàéõàí äóëààí öàãò íàâ÷íû àìñàð ºäºð ÷ øºíº ÷ íýýýëòòýé áàéõ ¸ñîí áóé.

Õààã÷ ýñèéí äîòîð ÷èõýð èë¿¿ õýìæýýãýýð õóðèìòëàãäñàíààñ ÷èéã áàãàòàé õàëóóí ºäºð àìñàð íýýëòòýé áàéæ óðãàìëûã íàðíû øàðàëòààñ õàìãààëàí óñíû óóðøèëò áàãàñíà. Ýíý ¿çýãäýë õýýð òàë, çàðèìäàã öºëèéí á¿ñèéí óðãàìëóóäàä òîõèîëäîíî. Ãàçðûí õºðñíººñ àâ÷ áàéãàà óñíû õýìæýý õàíãàëòòàé áàéâàë äýýðõ æóðìààð óñ óóðøóóëàí ººðèéí áèåèéã õºðãºíº. Èéìýýñ õàòàæ áàéãàà óðãàìëûí íàâ÷íû àìñàð îíãîðõîé õýâýýð ¿ëäñýí áàéäàã.

Òðàíñïèðàöè íü óðãàìàë ãàçðûí õºðñíººñ óñ àâàõ ïðîöåññòîé øóóä õîëáîîòîé. Óðãàìàë õýäèé÷èíýýí èõ óñ óóðøóóëáàë, òºäèé÷èíýýí èõ óñ õºðñíººñ ñîðîí àâäàã. ªºðººð õýëáýë óóðøèëòûí õýìæýý èõ áîëîõ òóòàì õºðñíººñ àâàõ óìíû õýìæýý íýìýãäýíý. Èéìýýñ óðãàìàëä óñíû îðëîãî, çàðëàãûí ïðîöåññ áàéíãà ÿâàãääàã. Ýíý ïðîöåññûã óðãàìëûí èø íàâ÷íû äîòîîä õýñýãò áàéõ äàìæóóëàã÷ áàãö, ñóäàë çýðýã ã¿éöýòãýíý. ¯¿íòýé õîëáîãäîí óñíû óðãàìàëä äàìæóóëàõ áàãö îãò áàéõã¿é, óñûã ººðèéí ãàäàðãààð ñîðîí àâäàã áîë õóóðàé íºõöºëä (õºðñºíä) óðãàõ óðãàìëûí äàìæóóëàã÷ áàãö ñàéí õºãæèëòýé áàéäàã. ×èéã óñààð ýëáýã õºðñºíä óðãàäàã óðãàìëûí äàìæóóëàã÷ áàãö õóóðàé ãàçðûíõûã áîäâîë õºãæ뺺ð íèëýýä äîðîé áàéõ ÿâäàë ¿çýãäýíý.

Óðãàìëûí á¿ðõ¿¿ë ýïèäåðìèñ íü äîòîîä õýñã¿¿äèéã ãàäàäàä îð÷íû òîõèðîìæã¿é íºõöºëººñ õàìãààëäàã áºãººä ýíý õýðýãò êóòèí äàâõàðãà ìàø èõ íýìýð áîëíî. Êóòèí äàâõàðãà óñ àãààðûã íýâòð¿¿ëýõã¿é ó÷èð óðãàìëûã óñíû àëäàãäëààñ õàìãààëíà. ̺í çàðèì íýã óðãàìëûí (êàáî÷êà) íàâ÷íû ãàäàðãàä áàéõ ºíãºð êóòèíû íýãýí àäèë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Õàðèí ýïèäåðìèéí ºðãºñ ÿíç á¿ðèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Òóõàéëáàë: Óðãàìëûã õóðö ãýðýë, õàëóóí õ¿éòýí, óñíû õýò óóðøèëò, ìàë àìüòíû èäýëò çýðãýýñ õàìãààëíà.

Óðãàìëûí óñíû áàëàíñ. Ãàäíààñ óñ îðîõ, îðñîí óñ óðãàìëûí äîòóóð ã¿éõ, óñ óóðøóóëàõ çýðãèéã óñíû áàëàíñ ãýíý. Óñíû áàëàíñ íü óðãàìëóóäàä ººð ººð áºãººä åðºíõèé人 ãóðâàí òîõèîëäîëä áàéäàã þì. ¯¿íä: 1. Óðãàìëûí ãàäíà îð÷íîîñ àâàõ óñíû õýìæýý óóðøèõ óñíààñ èõ áàéõ 2. Àâàõ áà óóðøóóëàõ óñíû õýìæýý õî¸ð òýíö¿¿ áàéõ 3. Óóðøóóëñàí óñ àâñàí óñíààñ èõ áàéõ çýðýã áîëíî. Àâàõ óñ óóðøèõ óñíààñ èõ áàéõ íýãä¿ãýýð òîõèîëäîë íü óñíû ýðýã õàâèéí ÷èéãòýé ãàçðûí óðãàìàëä õàíãàëòòàé ÷èéã ¿åä ÿâàãäàíà. Õàðèí õî¸ðäóãààð òîõèîëäîë àâàõ, óóðøèõ óñíû õýìæýý òîõèðîõ íü óðãàìàëä ìàø àøèãòàé þì. Ãóðàâäóãààð òîõèîëäîë óóðøñàí óñ, àâñàí óñíààñ èõ áàéõ íü óðãàìàëä èõ õîðòîéãîîð íºëººëæ, ýöýñòýý ýñèéí íàéðëàãà äàõü óñûã çàðöóóëñíààñ ýñ óñààð äóòàãäàæ òóðãîð áàéäëàà àëäàíà. Çóíû õàëóóí ºäºð ýíý ãóðàâäóãààð òîõèîëäîë áîëñíîîñ óðãàìëûí íàâ÷ óðâàéõ íü îëîíòîé ¿çýãäýíý. Èéíõ¿¿ óðâàéñàí íàâ÷ îðîé ñýð¿¿í áîëîõûí õàìò óóðøèëò ñààðàõàä óñíû äóòàãäàë àðèëñíààñ òóðãîðûí áàéäàëä äàõèí îðäîã. Ãýâ÷ ýíý ¿çýãäýë óðãàìàë á¿ðä òîäîðõîé, í¿äýíä ¿çýãäýõ¿éö ÿâàãääàãã¿é þì. Çàðèì óðãàìàë ñàéí õºãæñºí ìåõàíèê ýäòýé áàéõ òóë óñààð äóòàãäëàà ÷ ãýñýí óðâàéæ ¿çýãääýãã¿é.

Åð íü óðãàìàë óñààð äóòàãäàõ ÿâäàë ò¿¿íèé àìüäðàëä öààøäàà ìóóãààð íºëººëíº. Óðãàìàë þóíû ºìíº áîäèñûíõîî ñîëèëöëûã ººð÷ëºí óñíû äóòàãäëààñ õàìãààëæ ýõýëíý. Áèåäýý õóðèìòëóóëñàí öàðäóóëûã çàäëàí ÷èõýð áîëãîí õóâèðãàõàä àìüñãàëàõ ïðîöåññ èõýñäýã. Àìüñãàëàëò èõýñññýíýýñ íýì¿¿ ¿¿ñäýã óñ, óñíû íèéò äóòàãäëûã çîõèõ õýìæýýãýýð áàãàñãàæ ºãíº. Èéìýýñ óñààð äóòàãäàõ ÿâäàë óðãàìëûí äîòîð ÿâàãäàæ áàéäàã ôèçèîëîãèéí ïðîöåññ íèëýýä ïðîöåññò ººð÷ëºëò îðóóëäàã áàéíà. Ãýâ÷ óðãàìàë óñíû äóòàãäàëä ººðèéí ýñ¿¿äèéã çîõèöóóëæ ýõýëíý. Óñààð áàãà çýðýã äóòàãäàõ íü ýõíèé ¿åä

ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññûã èäýâõæ¿¿ëýõ áîëîâ÷ ñ¿¿ëäýý ýðñ áàãàñíà. ªäðèéí öàãò óñíû äóòàãäàë áàéõààñ ãàäíà ìºí óñíû àðõàã äóòàãäàë ãýæ áàéäàã. Óñíû àðõàã äóòàãäàë ãýäýã áîë ºäðèéí óñíû äóòàãäëàà øºíèéí öàãò íºõºæ ÷àäàõã¿éã õýëíý. Óñíû àðõàã äóòàãäàë áèé áîëîõ íü õºðñíèé õîìîñ óñ íü óðãàìëûí øààðëàãûã åðºíõèé人 õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéãààãààñ áîëíî. Óñààð äóòàãäàõ íü óðãàìëûí ºñºëòèéã äîðîéòóóëæ, ÿâààíäàà óðãàö ìóóäíà. Æèøýý íü: ãàíòàé ãàçàð óðãàñàí áóóäàéí èø áîãèíî, ò¿ð¿¿ æèæèã áàéõ áºãººä ¿ð íü ÷ õîð÷ãîð áàéäàã.

Íàâ÷íû õýëáýð (ìîðôîëîãè). Óðãàìëûí íàâ÷ îëîí ÿíçûí õýëáýð ä¿ðñòýé áîëîâ÷ òîäîðõîé íýã ç¿éëä áàãòàõ óðãàìëóóäûí íàâ÷íû õýëáýð àäèëõàí áàéíà. Åðäèéí íàâ÷ èëòýñ, áàðèóë, äàãàâàð íàâ÷íààñ òîãòîíî (43-ð çóðàã).

1.íàâ÷íû èíàâ÷ 4, 5.

Ãýâ÷ íàâ÷ á¿ð äýýðõ ãóðâàí õýñãýýñ òîãòñîí áàéäàãã¿é

áàðèóë áàéõã¿é. Áàðèóëã¿é íàâ÷ èëòýñíèéõýý ñóóðèàð èøýííàâ÷èéã ñóóìàë ãýíý. Ñóóìàë íàâ÷ ñóóðèàðàà ºðãºñ÷, èøýýáàéâàë óãëóóðãàí íàâ÷ ãýíý.

Äàãàâàð íàâ÷. Çàðèì óðãàìëûí íàâ÷íû áàðèóëæèæèãõýí íàâ÷ áàéõûã äïàãàâàð íàâ÷ ãýíý. Äàãàâàð íàâ÷ ¿íáîëîâ÷ çàðèì óðãàìàëä (âàíäóé) ¿íäñýí íàâ÷íààñàà òîì õýëáýð ÿíç á¿ð òóë õàëüñ, ºðãºñ, íàâ÷èíöàð, ¿ñýíöýð çýðýã ä¿ãîëäóó õîñ òàëò ¿ðò óðãàìàëä òîõèîëäîíî (44-ð çóðàã).

1. í3. º5. ä7. ãõîãàí(à.áàÐà

Õàðèí íýã òàëò ¿ð óðãàìàëä äàãàâàð íàâ÷íû îðîíä

áàéäàã. Æèøýý íü ¿åò óðãàìëûí õýë äàãàâàð õî¸ð íàâ÷ íèéëæÅð íü óðãàìàëä äàãàâàð íàâ÷ áàéõ ÿâäàë òýðõ¿¿ óð

õàðóóëàõ áºãººä íèëýýä õîæóó ãàð÷ èðñýí óðãàìàëä (æèø

43-ð çóðàã. Íàâ÷íóóäëòýñ 2.áàðèóë 3.äàãàâàð

óãëàðãà

. Çàðèì óðãàìëûí íàâ÷èíä äýý áýõëýãäýõ áºãººä òèéì èõ áàãà ÷ îðîîæ óðãàñàí

ûí óãò õî¸ð (õààÿà íýã) äñýí íàâ÷íààñàà áàãà áàéõ ÷ áàéäàã. Äàãàâàð íàâ÷íû ðñòýé áàéíà. Äàãàâàð íàâ÷

44-ð çóðàã. Äàãàâàð íàâ÷îõîéí õîøóóíû 2. äîëîîãîíû âëèéí ãîðöà 4. øóâóóí ãîðöà îðíîäûí ãîðöà 6. áóðãàñ íû óðâàí öýöýãò íèëèéí 8.

øîîíãîðûí 9. âàíäóéí 10. äýãýýíèé 11. öàãààí õóàñíû

äàãàâàð íàâ÷ á. íàâ÷íû ðèóë â. íàâ÷íû èëòýñ ã. ñòðóá ã. èø)

õýë, ÷èõ õî¸ð áèé áîëñîí óðãàñíààñ áèé áîëæýý. ãàìëûí á¿ä¿¿ëýã áîëîõûã ýý íü: íèéëìýë öýöýãòíèé

îâîã) áàéäàãã¿é þì. Äàãàâàð íàâ÷ ãîë òºëºâ øèíýýð òºðæ, ºñºæ áàéãàà, àðàé äýëãýðýýã¿é íàâ÷èéã õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé òºäèéã¿é, çàðèì óðãàìëûí (âàíäóé, ãèø) äàãàâàð íàâ÷ æèíõýíý íàâ÷íû ¿¿ðãèéã ÷ ã¿éöýòãýõ ¸ñîí áèé. Ñàðíàé öýöýãòíèé ÿçãóóðûí çàðèì òºëººëºã÷äèéí äàãàâàð íàâ÷ æèíõýíý íàâ÷ äýëãýðýõèéí õàìò ãýýãääýã áàéõàä âàíäóé, ãèø ìýò óðãàìàëä âåãåòàöèéí òóðø õàäãàëàãäàíà. Èõýíõ óðãàìëûí äàãàâàð íàâ÷ õîîðîíäîî íààëäààã¿é ñàëàíãè áàéõ áîëîâ÷ öººí òîîíû óðãàìàëä íààëäàí íóäðàãà õýëáýðòýé áîëñîí áàéíà. Æèøýý íü: ñàãàäàéí òºðëèéí óðãàìëóóäàä íóäðàãàí ìàÿãèéí äàãàâàð íàâ÷ òîõèîëäîíî.

Íàâ÷íû èëòýñ. Íàâ÷íû èëòýñ ìàõëàã ýä (ìåçîôèëë), ñóäàë ìýò ¿çýãäýã÷ äàìæóóëàã÷ áàãöíààñ á¿ðäýíý. Äàìæóóëàã÷ áàãö (ñóäàë) íàâ÷íû èëòýñ äîòîð ìàø èõ ñàëáàðëàí òàðõàõ áºãººä ò¿¿íèé äîòðîîñ áàðèóëûí ¿ðãýëæëýë áîëîõ ãîë ñóäàë îíöãîé òîä ¿çýãäýíý. Ãîë ñóäëààñ öààø õýä äàõèí ñàëáàðëàñàí õàæóóãèéí æèæèã ñàëáàðóóä ãàðñàí áàéíà. Èõýíõ óðãàìëûí íàâ÷íû èëòýñ õàâòãàé õýëáýðòýé áîëîâ÷ çàðèìäàà õîîëîé õýëáýðòýé (ñîíãèíîíä), ç¿¿ õýëáýðòýé (øèëì¿¿ñò ìîääûí øèëì¿¿ñ) òîõèîëäîíî. Íàâ÷íû èëòýñ îðîé, ñóóðü õî¸ðòîé áàéäàã. Åð íü íàâ÷ áîë èøèéí õàæóóãààñ ãàðàõ áºãººä ýõëýýä îðîéãîîðîî óðãàæ, ñóóðèàðàà òîìîðíî. Íýãýí ç¿éëä áàãòàõã¿é óðãàìëóóäûí íàâ÷íû èëòýñíèé õýëáýð ä¿ðñ, õýìæýý, ñóäàë çýðãýýð òóí àäèëã¿é þì. Ýíýõ¿¿ øèíæ¿¿ä óðãàìëûã àíãèëàí õóâààðèëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä òàíèõ îíîø òàâèõàä àíõààðâàë çîõèõ ÷óõàë øèíæ òýìäãèéí íýã áîëîé.

Íàâ÷íû èëòñèéí õýëáýð ä¿ðñèéã òîãòîîõäîî äîîðõè ç¿éëñèéã àíõààðàõ: 1. Íàâ÷íû èëòñèéí õýëáýð. ¯¿íä: èëòýñíèé ºðãºí, íàðèéíû õîîðîíäîõ õàðüöàà,

ºðãºí, íàðèéí íü õààíàà áóéã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëíà. Òóõàéëáàë: ñóóðèàðàà ºðãºâòºð èëòýñíèé óðò íü ºðãºíòýé㺺 áàðàã òýíö¿¿ áàéâàë òèéì íàâ÷èéã ºäëºã õýëáýðèéí ãýõ áà óðò ºðãºí íü òýíö¿¿ áîëîâ÷ õàìãèéí ºðãºí õýñýã íü íàâ÷íû äóíä áàéâàë äóãóé íàâ÷ ãýíý. Íàâ÷èéã õýëáýð ä¿ðñýýð íü ç¿¿í (øèëì¿¿ñ), øóãàìàí, ãîíçãîé, çýâýðõ¿¿, ç¿ðõýí, ºíäãºðõ¿¿, óðâóó ºíäãºðõ¿¿, çóóâàí äóãóé, áàìáàéðõóó, õ¿ðçýðõ¿¿, Ẻðºðõ¿¿, ðîìáîðõóó, ãóðâàëæèí, ñóìàí, æàäàðõóó, äàíõàð ãýõ ìýòèéí õýëáýð áîëãîí õóâààäàã. Íàâ÷èéã èéíõ¿¿ èëòýñíèé õýëáýðýýð íü íýðëýäýã. ªºðººð õýëáýë õýëáýðýýðýý þóòàé òºñòýé áàéíà òýð íýðýýð íýðëýäýã. Æèøýýëáýë: Ẻðòýé òºñòýé áîë Ẻðºðõ¿¿ íàâ÷, ðîìáîòîé òºñòýé áîë ðîìáîí íàâ÷ ãýõ ìýò (45-ð çóðàã).

45-ð çóðàã. Íàâ÷íû õýëáýð¿¿ä1. äóãóé 2. çóóâàí 3. óðòàâòàð 4. þëäýðõ¿¿ 5. óðâóó þëäýðõ¿¿ 6. ðîìáîðõóó 7. ãóðâàëæèí 8. ç¿ðõýðõ¿¿ 9. Ẻðºðõ¿¿ 10. ñóìàðõóó 11. æàäàðõóó 12. ºíäãºðõ¿¿ 13. óðâóó ºíäãºðõ¿¿ 14. áàìáàéðõóó 15. õ¿ðçýðõ¿¿ 16. øóãàìàí 17. ç¿¿ðõ¿¿ 18. áóëàðõóó 19. öîîðîðõóó 20. èëäýðõ¿¿ 21. õàéðñàðõóó 22. ñýëìýðõ¿¿ 23. õàäóóðàðõóó 24. äàëèó

2. Íàâ÷èéã èëòýñíû çàõûí áàéäëààð àíãèëíà. Íàâ÷èéã åðºíõèéä íü á¿òýí çàõòàé,

ø¿äëýã çàõòàé ãýæ õî¸ð õóâààäàã. Á¿òýí çàõòàé íàâ÷ çàõààðàà ÿìàð ÷ æèæèã õýð÷ëýýñ ø¿äã¿é, òýãø á¿òýí èðìýãòýé áàéíà. Õýðýâ íàâ÷íû çàõàíä æèæèã õýð÷ëýýñ ø¿ä áàéâàë ø¿äëýã çàõòàé ãýäýã áºãººä ¿¿íèé çýðýãöýý äîëãèîíòñîí, óõàãäñàí, àðààëàã, äàâõàð ø¿äëýã, äàâõàð õºðººëºã, ýðãýñýí çýðãýýð àíãèëæ áîëíî (46-ð çóðàã À).

3. Íàâ÷èéã ñóóðèàð àíãèëàõ. ¯¿íä: á¿òýí, øààíòãàðõóó, óéòàí, äóãóé, ç¿ðõýí, ñóìàí, æàäàí ñóóðüòàé ãýõ ìýò (46-ð çóðàã Á).

4. Íàâ÷èéã îðîéãîîð íü àíãèëíà. ¯¿íä: äóãóé, ìóõàð, øîâõ, øîâãîð, õóðö, ç¿¿í îðîéòîé ãýõ ìýò (46-ð çóðàã Â).

46-ð çóðàã. Íàâ÷íû èëòýñíèé çàõûí

áàéäàë, ñóóðü áà îðîéãîîð íü àíãèëàõ íüÀ. çàõûí áàéäàë: 1. á¿òýí 2. äîëãèîíòñîí 3. óõà ãäñàí 4. àðààëàã 5. ø¿äëýã 6. õºðººëºã 7. äàâõàð ø¿äëýã 8. äàâõàð õºðººëºã 9. ýðãýñýí Á. ñóóðèàð íü: 1. á¿òýí 2. øààíòãàðõóó 3. óéòàí 4. äóãóé 5. äàëèó 6. ç¿ðõýí 7. ñóìàí 8. æàäàí Â. îðîéãîîð íü: 1. äóãóé 2. ìóõàð 3. øîâõ 4. øîâãîð 5. øîâõ òºãñãºëòýé 6.õóðö 7. îíüòîé 8. õî¸ð äýëáýíòýé 9. ç¿¿í îðîéòîé, 10. öàëìàðõóó

5. Èëòñèéã öóóëáàðëàëòûí áàéäëààð àíãèëíà. À. Á¿òýí íàâ÷. Èëòýñíèé çàõûí óõëààäàñíû ã¿í íü èëòýñíèé ºðãºíèé äºðºâíèé

íýãä õ¿ðýõã¿é áàéâàë áçòýí íàâ÷ ãýíý. Á.Óõàëáàð íàâ÷. Óõëààäàñíû ã¿í íü íàâ÷íû èëòýñíèé äºðºâíèé íýãä õ¿ðñýí

áàéâàë Â. Õàãàëáàð. Óõëààäàñíû ã¿í íü èëòýñíèé ºðãºíèé äºðºâíèé íýãýýñ õýòðýýä ãîë

ñóäàëäàà àðàé õ¿ðýýã¿é áàéíà. Ã.Óõàëáàð. Óõëààäñóóäûí ã¿í ãîë ñóäàë áóþó èëòýñíèé ñóóðüò õ¿ðñýí áàéíà.

Çàðèìäàà óõëààäñóóä èëòñèéã òîäîðõîé æóðàìòàéãààð öóóëñàí áàéäàã. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëæ ãóðâàëñàí, ñàðâóóëñàí, ºäºëñºí óõàëáàð, õàãàëáàð, öóóëáàð ãýæ àíãèëäàã (47-ð çóðàã).

47-ð çóðàã. Íàâ÷íû èëòñèéãöóóëáàðëàëòààð àíãèëàõ íü À. Ãóðâàëñàí Á. Ñàðâóóëñàí Â.ªäºëñºí 1. óõàëáàð 2. õàãàëáàð 3. öóóëáàð

6. Íàâ÷èéã ñóäëûí áàéäëààð äóãóé ñóäàëòàé, ñàðâóóí ñóäàëòàé, òîðîí ñóäàëòàé, çýðýãöýý ñóäàëòàé ãýõ ìýò àíãèëäàã. Çýðýãöýý ñóäàë ãîë òºëºâ øóãàìàí, ñýëìýí, èëäýí çýðýã õýëáýðèéí íàâ÷íóóäàä òîõèîëäîõ áºãººä èëòýñíèé äàãóó èæèë õýìæýýíèé õýä õýäýí ñóäàë áèå áèåý îãòëîëã¿é ãàðñàí áàéíà. Çýðýãöýý ñóäàëæèëò ¿åò óðãàìàë, óëàëæ, ñîíãèíûí òºðëèéí óðãàìëóóäàä òîõèîëäîíî. Äóãóé ñóäàëòàé íàâ÷ ãýäýã áîë íàâ÷íû èëòñèéí äîòîð äàìæóóëàõ áàãö îðøèõäîî ò¿¿íèé õýëáýðèéã äàãàæ íóìðàí äóãóéðñàí áàéäàã. Äóãóé ñóäàëò íàâ÷ ìàé öýöýã, òàâàíñàëàà, ìóõàðöàãààí çýðãèéí óðãàìëóóäàä òîõèîëääîã. Òîðîí ñóäàëòàé íàâ÷íû ãîë ñóäàë õî¸ð òèéøýý ºä ìàÿãòàé ñàëáàðëàí, òýäãýýð íü öààøäàà õýä õýä äàõèí ñàëààëñíààñ, ãýðýëä áàðüæ õàðâàë òîð ìýò ¿çýãäýíý. Èéì ñóäàë àëèì, ëèéð, óäàìáîð çýðýã óðãàìëóóäûí íàâ÷èíä ¿çýãäýíý. Ñàðâóóí ñóäàëò íàâ÷èíä ñóäëóóä íü áàðèóë, èëòñèéí ÿã çààãààñ (íýã öýãýýñ) àö ìýò ñàëáàðëàñàí áàéäàã. Ñàðâóóí ñóäàëò íàâ÷ àã÷ ìîä, òàñàëãààíû òóðóó íàâ÷èò øèìòýãëýé (Pelar;knium zonale Ait.) çýðýã óðãàìàëä áàéäàã (48-ð çóðàã).

48-ð çóðàã. Íàâ÷íû ñóäàëæèëòÀ. ýíãèéí Á. àöàí ñóäàë Â, Ã. òîðëîã (Â. ºäëºã Ã. ñàðâóóëàã) Ä. çýðýãöýý Å. äóãóé

Íàâ÷íû ñóäàë óñ ò¿¿íä óóññàí ýðäýñ áîäèñûã èøíýýñ àâ÷ íàâ÷ õ¿ðòýë äàìæóóëàõ,

ìºí íàâ÷èíä ¿¿ññýí îðãàíèê áîäèñûã íàâ÷íààñ èø õ¿ðòýë äàìæóóëàõ ¿¿ðýãòýé. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ñóäàë áîë íàâ÷íû õàâòãàé èëòñèéã àëèâàà ìåõàíèê ãýìòëýýñ (áîðîî, ñàëõè ãýõ ìýò) õàìãààëàõ àðàã ÿñíû ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

Íàâ÷íû ñóäëûí õýëáýð ìàÿã óðãàìëûí àíãèëàëä ÷óõàë øèíæ áîëäîã. Æèøýý íü çýðýãöýý, äóãóé ñóäàëæèëò çºâõºí íýã òàëò ¿ðò óðãàìëûí íàâ÷èíä òîõèîëäîíî. Òîðîí ñàðâóóí ñóäàëæèëò á¿õ õîñ òàëò ¿ðò óðãàìàë õèéãýýä öººí òîîíû íýã òºëò ¿ðò óðãàìàëä áàéäàã þì.

Íàâ÷íû áàðèóë. Èõýíõ óðãàìëûí íàâ÷íû èëòýñ èøòýéãýý òóñãàé áàðèóëûí (æèæèã èø) òóñëàìæòàéãààð õîëáîãäîí áýõëýãäñýí (43-ð çóðãèéã ¿ç) áàéíà. Èéì íàâ÷èéã áàðèóëòàé íàâ÷ ãýíý. Íàâ÷íû áàðèóë çàðèì óðãàìàëä óðò, çàðèìä áîãèíî áàéõ òºäèéã¿é íýã óðãàìëûí íàâ÷íóóäûí áàðèóëóóä õîîðîíäîî õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Íýã áàðèóë äýýð ãàíö áóþó õýä õýäýí íàâ÷ áýõëýãäýíý. Áàðèóë íàðíû ãýðëèéã àëü áîëîõ èõýýð òóñãàõóéöààð èëòñèéã çîõèöóóëæ ºãäºã. ̺í áàðèóëààð äàìæèí íàâ÷, èø õî¸ðûí õîîðîíä õººðºõ áà áóóðàõ ã¿éäýë ÿâàãäàíà. Çàðèì óðãàìëûí íàâ÷íû áàðèóë èëòñèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ÿâäàë áèé. Áàðèóë óðòààøàà ºñºõ人 èëòñ¿¿ä íàðíû ãýðëýýñ áèå áèåý õàëõëàõã¿é áîëòîë ñóíàíà. Ýíý ¿çýãäýë ìîäëîã óðãàìëóóäàä (õàéëààñ, àã÷, õóñ) á¿ð÷ òîäîðõîé áºãººä ò¿¿íèéã íàâ÷íû ìîçàéêà ãýäýã.

Ýíãèéí, íèéëìýë íàâ÷. Íàâ÷èéã ýíãèéí, íèéëìýë ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Íýã áàðèóë äýýð ãàíö èëòýñ áýõëýãäâýë ò¿¿íèéã ýíãèéí íàâ÷ ãýíý. Ýíãèéí íâ÷ óíàõäàà áàðèóëûíõàà õàìò îé÷íî.

Õýðýâ íýã áàðèóë äýýð õýä õýäýí øèðõýã èëòýñ ººðñäèéí æèæèã áàðèóëààð áýõëýãäñýí áàéõûã íèéëìýë (äýëãýðýíã¿é) íàâ÷ ãýíý. Æèøýý íü âàíäóé, õóí÷èð, ãèéñ, õóàéñ, îëñ ãýõ ìýò óðãàìàëä íèéëìýë íàâ÷ áàéäàã. Íèéëìýë íàâ÷ óíàõäàà èëòñ¿¿ä íü íýã çýðýã îé÷îõã¿é, öóâðàí óíàæ, õàìãèéí ñ¿¿ëä áàðèóë íü îé÷íî.

Íèéëìýë íàâ÷èéã ãóðâàëñàí, ºäºëñºí, ñàðâóóëñàí ãýæ õóâààäàã (49-ð çóðàã).

49-ð çóðàã. Íèéëìýë íàâ÷1. ãóðâàëñàí 2. ñàðâóóëñàí 3. ñîíäãîé ºäºëñºí íèéëìýë 4. òýãø ºäºëñºí íèéëìýë

Ãóðâàëñàí íèéëìýë íàâ÷ ãýäýã íýã áàðèóë äýýð ãóðâàí èëòýñ áýõëýãäýõèéã õýëíý (öàðãàñ, ã¿çýýëçãýíý). Áàðèóëûí ¿ç¿¿ðò íýã öýãíýýñ îëîí èëòýñ áàãñðàí ãàðñàí áàéâàë òèéì íàâ÷èéã ñàðâóóí íèéëìýë ãýäýã (îëñ, ÷îíîøëîé). Íàâ÷íû áàðèóëûí õî¸ð òàëä èëòñ¿¿ä áàéðëàõäàà øóâóóíû ºä ìàÿãòàé áýõëýãäñýí áîë ºäºëñºí íèéëìýë íàâ÷ ãýíý. ªäºëñºí íèéëìýë íàâ÷èéã õîñ òºãñãºëòýé, ñîíäãîé òºãñãºëòýé ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Õîñ òºãñãºëòýé ºäºëñºí íèéëìýë íàâ÷èíä áàðèóëûí õî¸ð õàæóóãààð áýõëýãäñýí èëòñ¿¿ä õî¸ð õî¸ðîîðîî ÿâñààð áàéãààä ìºí õîñîîð òºãñºíº. Õîñ òºãñãºëòýé ºäºëñºí íèéëìýë íàâ÷íû áàðèóëûí ¿ç¿¿ðò çàðèìäàà (âàíäóé, ãèéñ) ãîõ äýãýý (ä¿ðñýý õóâèðãàñàí íàâ÷) áàéõ íü òýð óðãàìëûã áóñàä ÿìàð íýãýí áîñîî ç¿éëä áýõëýí ãýðýë ¿çýõýä äºõºì áîëãîíî. Õàðèí çàðèì óðãàìàëä òèéì ãîõ äýãýý áàéäàãã¿é. Õýðýâ ºäºëñºí äýëãýðýíã¿é íàâ÷èéí òºãñãºë íü ãàíö èëòñýýð äóóññàí áàéâàë ñîíäãîé òºãñãºëòýé ºäºëñºí íèéëìýë íàâ÷ ãýíý. Çàðèì ¿åä ýíãèéí, íèéëìýë íàâ÷èéã ÿëãàõàä áýðõøýýëòýé áàéäàã. Èéìýýñ äýýð äóðäñàí ¸ñîîð òýäãýýðèéã óíàõ áàéäëààð õÿëáàðõàí òàíüæ áîëíî. ªäºëñºí íèéëìýë íàâ÷èéã õî¸ð, ãóðàâ äàõèí ºäºëñºí ãýæ ÿëãàâàðëàäàã (50-ð çóðàã). Íàâ÷íû ä¿ðñ õóâèðàë.

Íàâ÷íû ä¿ðñ õóâèðàë áàéãàëü äýýð íèëýýä ýëáýãàìüäðàõ îð÷èí íºõö뺺ñ øàëòãààëàí íàâ÷íûõàà ä¿ðñíàâ÷, íàâ÷ ãýæ òàíèãäàõàà áîëüòîë ä¿ðñýý õóâèðãàí ººÍàâ÷ ä¿ðñýý õóâèðãàí ãîõ äýãýý, õàéðñ, ºðãºñ áîëñîíóðãàìëûí ãàäíà òàëûí íàâ÷óóä ä¿ðñ õóâèðàí õàéðñã¿éöýòãýõã¿é õàðèí äîòîîä ýìçýã õýñã¿¿äèéã õàòàõ, ÿëçäóãòóé áîëñîí áàéíà. ̺í òºâ Àìåðèêýä óðãàäàã àðíèëýýä ñîíèðõîëòîé. Åð íü àðø ÷èéãýýð äóòàãäàëòàé ä¿ðñýý ºðãºñ áîëãîí õóâèðãàæ, óñ óóðøóóëàõ òàëáàéíºõöºëä çîõèëäæýý. Çàðèì òºðëèéí àðø (Peireskia) ÷íàâ÷òàé áàéäàã. Ýíý óðãàìëûí ºðãºñ íàâ÷ áîëîõûã

50-ð çóðàã. Äàâõàð ºäºëñºí íèéëìýë íàâ÷ À. Õî¸ð äàõèí ºäºëñºí íèéëìýë íàâ÷ Á. Ãóðàâ äàõèí ºäºëñºí íèéëìýë íàâ÷

òîõèîëäîíî. Óðãàìàë ººðèéíõºº èéã õóâèðãàäàã. Çàðèì óðãàìëûí ð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëñîí áàéäàã. áàéäàã. Æèøýýëáýë: ñîíãèíîëîã áîëæ íàâ÷íû æèíõýíý ¿¿ðãèéã ðàõ çýðãýýñ õàìãààëàõ ¿¿ðýã á¿õèé øèéí íàâ÷íû çîõèîí áàéãóóëàëò öºë ãºçðûí óðãàìàë òóë íàâ÷ íü ã áàãàñãàí öºë ãàçðûí àíãàìàë èéãòýé îð÷èíä çîõèëäîí åðäèéí àìàðõàí áàòàëæ áîëíî. ¯¿íä:

àðøèéã èõ ÷èéãòýé îð÷èíä óðãóóëáàë ºðãºñíèé îðîíä æèíõýíý íàâ÷ ãàðäàã. Òîøëîé, õóàéñ ãýõ ìýòèéí óðãàìëûí ºðãºñ ìºí íàâ÷íààñ ãàðàëòàé. Õóàéñíû á¿õ íàâ÷ ä¿ðñýý õóâèðàëã¿é çºâõºí äàãàâàð íàâ÷ íü ºðãºñ áîëæýý (51-ð çóðàã).

51-ð çóðàã. ªðãºñí¿¿ä 1. òîøëîé 2. õóàéñ 3. íîõîéí õîøóó

Çàðèì óðãàìëûí íàâ÷ áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñ íººöëºõ ýðõòýí áîëñîí

¿çýãäýíý. Æèøýý íü ñîíãèíûí ìàõëàã íàâ÷, áàéöààíû íàâ÷ çýðýã áîëíî. Óñàíä óðãàäàã óðãàìëóóäàä ¿çýãäýõ óñíû ãàäàðãà äýýã¿¿ð õºâºã÷ íàâ÷ íü ÷óõàìäàà ¿íäýñíèé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. ̺í øàâüæààð õîîëëîã÷ óðãàìëóóäûí íàâ÷ òýäãýýðèéã áàðüæ àâàõàä çîõèëäîí ººð÷ëºãäñºí áàéíà. Õóóðàé ãàçàð óðãàäàã õóàéñíû íàâ÷íû ºðãºñ ÷ ÿã íàâ÷íû õýëáýðòýé áîëñîí áàéõ áºãººä ò¿¿íèé ¿ç¿¿ðò æèíõýíý ºäºëñºí íèéëìýë íàâ÷íóóä áýõëýãäñýí áàéíà. Èéì ºðãºññºí áàðèóëûã ôèëëîäèé ãýíý (52-ð çóðàã).

52-ð çóðàã. Õóàéñíû íàâ÷íû áàðèóë õóâèðàí ôèëëîäèé áîëñîí áàéãàà íü

Ãàíòàé ¿åä òèéì óðãàìëûí æèíõýíý íàâ÷ óíàæ, ò¿¿íèé ¿¿ðãèéã ºðãºññºí áàðèóë

íü ã¿éöýòãýíý. Ôèëëîäèé åðäèéí íàâ÷èéã áîäâîë àðüñàðõàã çóçààí ãàäàðãàòàé áºãººä íÿãò á¿òýöòýé òóë ãàíä ñ¿ðõèé òýñâýðòýé. Çàðèìäàã öºë, õóóðàé õýýðèéí á¿ñèéí øîðâîãòîé, ýëñýí õºðñòýé ãàçðààð óðãàäàã áàãëóóä (Anabasis), çýýðãýíý (Ephedra) çýðýã óðãàìëûí íàâ÷ õóâèðàí õàéðñ áîëñîíîîñ íàâ÷ã¿é ìýò ¿çýãäýíý.

Íàâ÷íû äîòîîä á¿òýö (àíàòîìè) Íàâ÷íû äîòîîä á¿òöèéí îíöëîã íü ò¿¿íèé ôèçèîëîãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé øóóä õîëáîîòîé þì. Íàâ÷íû èëòñèéã õºíäëºí ç¿ñýæ ¿çýõýä ìàõëàã ýä, ñóäàë áàðàã ýíãèéí í¿äýíä ¿çýãäýíý. Ìàõëàã õýñýã íü ìåçîôèëë õýìýýãäýõ ïàðåíõèì ýä¿¿äýýñ á¿ðäýíý. Ïàðåíèì ýäèéí ýñ¿¿ä ìàø îëîí òîîíû õëîðîôèëëûí ìºõëºãòýé, ÷óõàì ýíä ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ ÿâàãääàã. Ìåçîôèëëûí ãàäíà òàëààð (íàâ÷íû äýýä, äîîä òàëààñ) ãîë òºëºâ íýã õààÿà õî¸ð áóþó ãóðâàí ¿å, áèå áèåòýéãýý íÿãò øàõöàëäàæ áàéðàëñàí ýñ¿¿ä á¿õèé ýïèäåðìèñ á¿ðõ¿¿ë õó÷ñàí áàéíà. Ýïèäåðìèñ èõýâ÷ëýí îëîí ÿíçûí õýëáýð á¿õèé õàâòãàé ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí áàéíà. Íàâ÷íû äýýä òàëûí ýïèäåðìèñèéí ýñ¿¿ä äîîä ýïèäåðìèñèéí ýñèéã áîäâîë àðàé òîì áàéíà (53-ð çóðàã).

Ýïèäåðìèñ áîë íàâ÷íû ìàõëàã õýñýã ìåçîôèëëûã ãàäààä îð÷íû òîõèðîìæã¿é íºõö뺺ñ õàìãààëíà. Ýíý ÿâäàëä ýïèäåðìèñèéí ãàäóóð äàâõàð õó÷èã÷ êóòèí, ºíãºð, ¿ñ, ºðãºñ çýðýã èõýýõýí íºëººëíº. Ýäãýýð íü óñ, àãààð áàðàã íýâòð¿¿ëäýãã¿é òóë óñíû óóðøèëòûã áàãàñãàäãààñ ò¿¿íèé àëäàãäëûã çîõèõ õýìæýýãýýð áóóðóóëíà. Ýïèäåðìèñèéí ¿ñ õýä õýäýí ¿¿ðãèéã äàâõàð ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä: ¿ñ íü õàëóóí, õ¿éòýí, õóðö ãýðýë, óñ õýò óóðøèõ, ìàë, øàâüæ èäýõ (çàðèì óðãàìëóóäàä òîõèîëäîõ ò¿ëýã÷ ºðãºñ, ýôèðèéí òîñò ºðãºñ, õàòóó ºðãºñ ãýõ ìýò ) çýðãýýñ óðãàìëûã õàìãààëíà. Íàâ÷ õî¸ð òàëààðàà ýïèäåðìèñèéí á¿ðõ¿¿ëýýð õó÷èãäñàí áîëîõîîð ãàäààä îð÷èíòîé àìñàð ãýäýã æèæèã ñ¿âýýð õàðüöàíà (54-ð çóðàã).

54-ð çóðàã. Öàõèëäàãíû íàâ÷íû ýïèäåðìèéí àìñðûí á¿òýö À. äýýðýýñ íü õàðñàí áàéäàë Á. Àìñðûí àïïàðàò Â. Àìñðûí õºíäëºí îãòëîë 1. õààã÷ ýñ¿¿ä 2. àìñàð 3. àãààð á¿õèé õºíäèé 4. ýïèäåðìèéí ýñ¿¿ä 5. êóòèêóë 6. ìàõëàã ýä

Àìñàð íàâ÷íû äîîä òàëä îëíîîð îðøèíî. Õàðèí èæèë òàëòàé (äýýä, äîîä òàë íü ÿëãàà áàãàòàé) íàâ÷èíä õî¸ð òàëä íü àäèë òîîíû àìñàð áàéíà. Àìñðûí òóñëàìæòàéãààð íàâ÷íû ìåçîôèëëä ôîòîñèíòåç, òðàíñïèðàöèéí ïðîöåññ ÿâàãäàíà. Àìñàð ãýäýã áîë ýïèäåðìèñèéí ýñ¿¿äèéí õîîðîíä îðøèõ æèæèã ñ¿â áîëîõûã áèä äýýð ¿çñýí áèëýý. Ýíý ñ¿â õàãàñ ñàð õýëáýðèéí õî¸ð ýñýýð õ¿ðýýëýãäñýí áºãººä ýäãýýð õààã÷ ýñèéí ãàäíà òàëûí õàíà íèìãýí, äîòîð òàëûí (áèå áèå ººäºº õàðñàí) õàíà çóçààí áàéíà. Õààã÷ ýñ¿¿äèéí õàíà èéíõ¿¿ æèãä áóñ çóçààðàëòàé áàéõ íü àìñðûí õààãäàõ, íýýãäýõ çîõèëäëîãîî áîëæýý. Íàâ÷íû àìñàð õààãäàõàä õààã÷ ýñèéí çóçààí òàë äóíä õýñãýýðýý îéðòîí íèéëýõ òóë ò¿¿íèé õî¸ð òàëä æèæèã çàé ãàðíà. ¯¿íèéã õîéò, óðüä õºíäèé ãýíý. Àìñàð ºäºð íýýãäýæ, øºíº õààãäàíà. Õààãäàõ, íýýãäýõ íü ýñèéí òóðãîðòîé øóóä õîëáîîòîé. ªäºð, õààã÷ ýñèéí äîòîðõè õëîðîôèëëûí ìºõëºãò íàðíû ãýðëèéí ¿éë÷èëãýýãýýð ôîòîñèíòåçûí ïðîöåññ ÿâàãäàí òóðãîð (õààã÷ ýñèéí äîòîð) èõýñ÷ àìñàð íýýãäýíý. Èéíõ¿¿ àìñàð íýýãäýõèéí õàìò íàâ÷èíä ãàäíà îð÷íîîñ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé îðîõ, äîòðîîñ èë¿¿äýë óñ ãàäàãøëàõ ïðîöåññ õàìò ÿâàãääàã áèëýý. Íýã òàëò ¿ðò óðãàìàëä àìñàð íü æèãä, çýðýãëýñýí áàéðøèëòàé áàéõ áºãººä õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëûíõ àìñàð ÿìàð ÷ çàìáàðààã¿é áàéðëàëòàé áàéäàã. Íàâ÷íû äýýä, äîîä òàëûí ýïèäåðìèñèéí õîîðîíäóóð ìàõëàã ýä áîëîõ ìåçîôèëë, äàìæóóëàõ ñóäàë öîðãóóä îðøèíî. Ìåçîôèëë íü ¿íäñýí ýäèéí ïàðåíõèìà ýñ¿¿äýýñ òîãòîíî. Òýäíèé äîòîð õëîðîôèëëûí ìºõëºã îëîí áàéäàã þì. Ìåçîôèëë òîä ÿëãàõóéö áàãàíàí, ñèéðýã ïàðåíõèìà ãýäýã õî¸ð ¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðäýíý. Áàãàíàí ïàðåíõèìà íàâ÷íû äýýä òàëûí ýïèäåðìèñèéí øóóä äîð íü îðøèíî. Áàãàíàí ïàðåíõèìà ýñ¿¿äèéí äàâõðûí òîî óðãàìëóóäàä õàðèëöàí àäèëã¿é, òýð÷ áàéòóãàé ººð ººð íºõöºëä óðãàñàí íýã ç¿éëèéí óðãàìàëä ÷ ÿëãààòàé áàéäàã þì. Æèøýý íü õàíãàëòòàé ãýðýëä óðãàñàí óðãàìëûí áàãàíàí ïàðåíõèìèéí äàâõàðãà ãýðýëã¿é ãàçðûí óðãàìëûã áîäâîë õºãæ뺺ð íèëýýä ñàéí áàéíà. Áàãàíàí ïàðåíõèìä õëîðîôèëëûí ìºõëºã ñèéðýã ïàðåíõèìààñ èõ áàéõ òóë òýíä ôîòîñèíòåçûí ïðîöåññûí ãîë íü ÿâàãääàã. Áàãàíàí ïàðåíõèìûí ýñ¿¿ä áèå áèåäýý íÿãò íààëäñàí, ãîíçãîé õýëáýðòýé áºãººä ýïèäåðìèñò ïåðïåíäèêóëÿð ìàÿãòàé áàéðëàäàã þì. Áàãàíàí ïàðåíõèìà, äîîä ýïèäåðìèñ õî¸ðûí õîîðîíä ñèéðýã ïàðåíõèìà ýä îðøèíî. Ñèéðýã ïàðåíõèìèéí ýñ çºâ áóñ õýëáýðòýé çàðèìäàà îëîí òàëòàé ÷ áàéäàã þì.

Ñèéðýã ïàðåíõèìèéí ýñ¿¿äèéí õîîðîíä àãààðûí õèéãýýð ä¿¿ðñýí çàéíóóä áèé. Ýíýõ¿¿ çàéíóóä öààøäàà àãààðûí õèéí õîîëîéã ¿¿ñãýäýã. Íàâ÷íû ìàõëàã õýñýã áîëîõ¿íäñýí ýäèéã èíãýæ áàãàíàí, ñèéðýã ïàðåíõèìè ãýæ àíãèëàõ íü èæèë áèø òàëòàé íàâ÷èíä á¿ð ÷ òîäîðõîé ¿çýãäýíý. Õàðèí õî¸ð òàë íü ÿëãàãäàõààð õýö¿¿ (¿åò óðãàìàë, öàõèëäàã çýðýãò) íàâ÷íû ìàõëàã õýñãèéã èéíõ¿¿ áàãàíàí, ñèéðýã ïàðåíõèìè ýä õýìýýí ÿëãàõ ÿâäàë áýðõ þì. Èéì íàâ÷íû õî¸ð òàëä ýïèäåðìèñ, àìñðóóä àäèëõàí áàéäàã þì. Áèò¿¿ îé äîòîð óðãàñàí æèæèã ºâñëºã óðãàìëûí áàãàíàí ïàðåíõèìà õºãæ뺺ð ìóó çàðèìäàà îãò áàéõã¿é ÷ áàéæ áîëíî. ¯¿ãýýð ãýðýëòýé, ñ¿¿äýð, ãýðëýýä äóòàãäàëòàé íºõöºëä óðãàñàí óðãàìëóóäûí íàâ÷íû àíàòîìè á¿òöèéí ÿëãààòàé áîëîõ íü õàðàãäàíà. Ñóäëûí á¿òýö. Íàâ÷íû èëòñèéí äîòóóð òàðõñàí ñóäëóóä áîë äàìæóóëàõ áàãö áºãººä ìåõàíèê ýäýýð õ¿ðýýëýãäñýí êñèëåì, ôëîýìûí öîðãóóäààñ èõýâ÷ëýí òîãòñîí áàéíà. Òýõäýý êñèëåì íàâ÷íû äýýä òàëä, ôëîýì äîîä òàëä îéðõîí áàéðëàñàí áàéäàã. Äàìæóóëàõ áàãö áîëîõ ñóäàë áîë íàâ÷íû ýñ¿¿ä òîäîðõîé ¿¿ðýãò àæèë ã¿éöýòãýæ ýõëýõýýñ á¿ð ºìíº áóé áîëñîí áàéäàã. Ýõëýýä ¿¿ñ÷ áàéõ ¿åäýý íýýëòòýé áàãö áàéãààä óäàëã¿é çîëîì íü ¿ë ìýäýã áîëîí ¿çýãäýõýý áîëüæ, õààëòòàé áîëäîã. Íýã ñóäàë äîòîð äàìæóóëàõ áàãö 1-7 øèðõýã áàéíà. Ýäãýýð áàãöóóäààð ôîòîñèíòåçûí ïðîöåññûí ¿ð ä¿íä íàâ÷èíä ¿¿ññýí îðãàíèê áîäèñ äîîøèëæ, èøýíäýý î÷èõ áºãººä íàâ÷ õ¿ðòýë óñ, ýðäýñ áîäèñ äàìæèí øèëæèíý. Íàâ÷íû áàðèóëààñ èëòýñò îðîõûí õàìò ñóäëóóä íàðèéññààð áàéãààä èëòýñíèé èðìýã á¿ð æèæèãðýí áàéõ íü í¿äýíä òîä ¿çýãäýíý. Èéíõ¿¿ íàðèéñàõ íü áàãöûí àíàòîìè á¿òýö ººð÷ëºãäñºíèé ¿ð ä¿í äàðóé ìºí. Òóõàéëáàë: ñóäàë íàðèéñàõ äóòàì ýõëýýä ìåõàíèê ýä, äàðàà íü ôëîýì ¿ã¿é áîëæ á¿ð ýöýñòýý êñèëåì ¿ëääýã áàéíà. Ìîäíû øèëì¿¿ñíèé äîòîîä á¿òýö. Ìàíàé îðîíä íàðñ, õóø, ãàöóóð, æîäîî, õàð ìîä çýðýã øèëì¿¿ñò ìîä óðãàäàã. Ýäãýýðèéí íàâ÷ àíàòîìè á¿òöèéí õóâüä áóñàä óðãàìëûí íàâ÷èéã áîäâîë íèëýýä ººð çîõèîí áàéãóóëàëò á¿õèé ç¿¿ õýëáýðòýé áàéíà. Áèä òýäãýýðèéã òºëººë¿¿ëæ íàðñíû øèëì¿¿ñèéã ¿çüå. Íàðñíû øèëì¿¿ñ çàðèì øèëì¿¿ñò (õàð ìîä), ìîäíû øèëì¿¿ñèéí àäèë æèë á¿ð óíàäàãã¿é õýäýí æèë àìüä áàéæ ºâºë, õàâðûí øèð¿¿í óëèðëûã äàâàí òóóëäàã. Èíãýæ õàíäðàí óíàõã¿éãýýð ºâëèéí óëèðëûã òýñâýðëýí ºíãºðººäºã ÷àäâàð íü ò¿¿íèé á¿òöèéí îíöëîãò îðøèíî. Ýäãýýð ìîäíû íàâ÷ (øèëì¿¿ñ) íàìàð óíàäàãã¿é, ººðººð õýëáýë á¿õ íàâ÷ çýðýã õàãäðàí îé÷äîãã¿é òóë ìºíõ íîãîîí ìýò ¿çýãäýíý. Íàðñíû øèëì¿¿ñèéã õºíäëºí îãòîëáîë õàãàñ äóãóé ¿çýãäýõ áºãººä òýãø òàë íü äýýøýý, ã¿äãýð òàë íü äîîøîî õàðæ áàéðëàäàã (55-ð çóðàã).

55-ð çóðàã. Íàðñíû (Pinus sylvestris ) øèëì¿¿ñíèé À. õºíäëºí îãòëîëûí Á. ñõåì á¿òýö 1. ýïèäåðì 2. àìñðûí àïïàðàò 3. ãèïîäåðì 4. õóíèàñòàé ïàðåíõèìà 5. äàâèðõàéí ñóâàã 6. ýíäîäåðì 7. ìîäëîã 8. äîëîí (7-8. äàìæóóëàõ áàãö ) 9. ñêëåðåíõèìà 10. ïàðåíõèìà

Øèëì¿¿ñ ãàäíà òàëààðàà çóçààí êóòèêóë á¿õèé ýïèäåðìèñýýð õó÷èãäæýý.

Ýïèäåðìèñ íü áóñàä åðäèéí íàâ÷íû ýïèäåðìèñèéã áîäâîë îíöãîé þì. Ò¿¿íèé

ýïèäåðìèñèéí ýñèéí õàëüñ çóçààð÷ ìîäîæñîí áàéäàã. Øèëì¿¿ñíèé ýïèäåðìèñèéí ãàäàðãàä ýíä òýíä áàéõ íèëýýä ã¿íçãèé õîíõðóóä äîòîð àìñðóóä îðøäîã áàéíà. Ýïèäåðìèñ äàâõàðãûí äîòîð òàëä çóçààí õàíà á¿õèé ýñòýé ãèïîäåðì ãýäýã äàâõàð áàéíà. Ýïèäåðìèñ, ãèïîäåðì õî¸ð øèëì¿¿ñýíä áºõ áàò ÷àíàð áóé áîëãîõîîñ ãàäíà õ¿éòýí, õ¿÷òýé ñàëõè, íàðíû øóóä òóñãàë ìýòèéí ãàäààä îð÷íû òîõèðîìæã¿é íºõö뺺ñ õàìãààëíà. Ãèïîäåðìèéí äîòîð òàëä ºâºðìºö çîõèîí áàéãóóëàëò á¿õèé ôîòîñèíòåçûí ýðõòýí áîëîõ õóíèàñòàé ïàðåíõèìà ãýã÷ îðøèíî. Õàðèí øèëì¿¿ñíèé äîòîð áàãàíàí, ñèéðýã ïàðåíõèìà ýä îãò áàéäàãã¿éã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Õóíèàñò ïàðåíõèìà ýñèéí õàëüñóóä äîòîãøîîãîî îðñîí ¿ð÷ëýýí¿¿äòýé òóë èéíõ¿¿ íýðëýãäñýí áàéíà. Õóíèàñò ïàðåíõèìà ýñ¿¿äèéí ¿ð÷ëýýí¿¿äòýé òóë èéíõ¿¿ íýðëýãäñýí áàéíà. Õóíèàñò ïàðåíõèìà ýñ¿¿äèéí õîîðîíä çóçààí õàíàò ìåõàíèê ýäýýð ýðãýí òîéðîí õ¿ðýýëýãäñýí ºâºðìºö çîõèîí áàéãóóëàëò á¿õèé äàâèðõàéí õîîëîéíóóä áàéäàã.

Øèëì¿¿ñíèé ãîëä øèì òýæýýëèéí áîäèñ äàìæóóëàõ ñóäàë áàñ áàéäàã. Ýíý ñóäàë õóíèàñò ïàðåíõèìýýñ ìåõàíèê ýäèéí öàãèðãààð òóñãààðëàãäæýý. Ñóäëûã íàðèéí ñóäëàí ¿çýõýä øèãø¿¿ð õýëáýðò öîðãî, äîëîíãèéí øèðõýã, òðàõåéä, ïàðåíõèìà ýñ¿¿ä çýðãýýñ òîãòñîí áàéäàã àæýý.

Íàâ÷íû íàñëàëò, óíàëò. Íàâ÷íû àìüäðàõ õóãàöàà àäèëã¿é, çàðèì óðãàìëûí íàâ÷ õýä õýäýí æèë àìüäàðñààð áàéõàä çàðèìûíõ íü çºâõºí íýã çóíû òóðø óðãàæ áàéãààä íàìàð áîëîõîä õàãäðàí îé÷íî. Íàìàð õàãäàðäàã óðãàìëûí íàâ÷ ¿íýíäýý æèë õ¿ðýõã¿é àìüäàðäàã þì. ̺íõ íîãîîí óðãàìëûí íàâ÷ òóñ á¿ðèéã àâ÷ ¿çâýë ìºí ë îëîí æèë àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é 2-5 æèë áîëîîä óíàäàã. ̺íõ íîãîîí áàéäãèéí ó÷èð áîë ò¿¿íèé á¿õ íàâ÷ õ¿éòðýõèéí õàìò çýðýã óíàõã¿é, ãàíö íýãýýðýý ¿ë ìýäýãäýì õàãäðàí îé÷äîã þì. Õàðèí õàëóóí îðíû ìºíõ íîãîîí óðãàìëóóäûí íàâ÷ 15 æèë õ¿ðòýë óíàõã¿é áàéõ ÿâäàë òîõèîëäîíî. Ñýð¿¿í á¿ñýä õýäýí æèëýýð àìüä áàéõ íàâ÷ á¿õèé óðãàìëóóä áàéäàã. Æèøýý íü ìàíàé îðîíä óðãàäàã íàðñíû íàâ÷ 2 æèë, ãàöóóðûíõ 10 ãàðóé æèë òóñ òóñ àìüäàðäàã áàéíà. Íàâ÷àà ãýýäýã îëîí íàñò óðãàìëóóäûí óðãàõ íºõöºë òîõèðîõîî áîëèõûí õàìò òýäíèé íàâ÷ ¿õýæ óíàäàã. Èíãýæ íàâ÷ áººíººðºº óíàõûã íàâ÷ óíàëò ãýíý. Íàâ÷ óíàõûí ºìíº ò¿¿íèé ºí㺠ººð÷ëºãäºæ, øàð áóþó óëààí áîëíî. Íàâ÷ óíàëò áîë óðãàìëûí àìüäðàëûí ôèçèîëîãèéí ÿâöòàé øóóä õîëáîîòîé áºãººä äýëõèéí áºìáºðöãèéí õààíà ÷ óðãàñàí ÿëãààã¿é ë ÿâàãäàíà. Ãýâ÷ íàâ÷íû óíàõ õóãàöàà àäèëã¿é áàéäàã. Æèøýý íü ñýð¿¿í á¿ñèéí óðãàìëûí íàâ÷ íàìàð áîëæ õ¿éòðýõýýð óíàæ ýõýëäýã. Ýíý ¿åä öàã àãààðûí áàéäàë óðãàìëûí àìüäðàõàä òîõèðîõîî áîëüæ, ãàçðûí õºðñíººñ õýðýãöýýò øèì òýæýýë àâ÷ ÷àäàõã¿é áîëîí àññèìëÿöè, óóðøèëòûí ïðîöåññ óäààøèð÷, ñ¿¿ëäýý á¿ðìºñºí çîãñîõîä óðãàëò áàðàãäàæ, òàéâàí áàéäàëä îðñíîîñ íàâ÷àà ãýýíý. Õàëóóí îðíû óðãàìëûí íàâ÷ èõ õàëóóíä óíàäàã ÿâäàë áîë øàòàì õàëóóíààñ õàìãààëàõ çîõèëäëîãîî äàðóé ìºí.

Íàâ÷ óíàõ ¿åä ò¿¿íèé àíàòîìèéí á¿òýö íèëýýä ººð÷ëºãäñºí áàéäàã. Íàâ÷íû áàðèóëûí óãò õýä õýäýí ýñýýñ òîãòñîí òóñãààðëàõ ¿å áóé áîëäîã. Ñóóìàë íàâ÷íû òóñãààðëàõ ¿å èëòýñ, èø õî¸ðûí áýõëýãäýõ õýñýãò ¿¿ñíý. Òóñãààðëàõ ¿åä íèìãýí õàíàòàé, àìüä, ïàðåíõèìà ýñ¿¿ä áàéõ áºãººä ãàäààä îð÷íû òîõèðîìæã¿é íºõöºë ýõëýõýýð òýäãýýðèéí õîîðîíäîõ áîäèñ çàäðàí ñàëíà. Ýíý ¿åä íàâ÷ èø õî¸ðçºâõºí äàìæóóëàõ ñóäëóóäààð õîëáîãäîæ áàéäàã. Èéìýýñ ¿ë ÿëèõ õ¿÷èíä ºðòºæ (ñàëõè áóþó áîðîî õóð) íàâ÷ õÿëáàðõàí îé÷íî. Íàâ÷ óíàñíû äàðàà èøýíä îëîí òîîíû øàðõ áîëîõã¿é, òýð ñóóðü íü ýäãýðýí èë÷¿¿æíý.

Èø, ìº÷èð ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õýëáýð ä¿ðñ, á¿òýö Èø áîë ¿íäýñ íàâ÷ õî¸ðûã õîëáîæ ºãäºã ÷óõàë âåãåòàòèâ ýðõòýí ìºí áºãººä òýð

õî¸ðûí õîîðîíä øèì òýæýýëèéí áîäèñ äàìæóóëæ ºãäºã ãîë ¿¿ðýãòýé áàéäàã. ̺í èøíýýñ íàâ÷ ¿¿ñýí ãàðäàã òóë óðãàìëûí åðºíõèé ãàäàðãûã èõýñãýíý. Ýäãýýð ãîë ¿¿ðýãò àæëûã óðãàìëûí àìüäàðëä ã¿éöýòãýõýýñ ãàäíà çàðèì óðãàìëûí èø ôîòîñèíòåç õèéãýýä àìüñãàëàõ ïðîöåññ ÿâóóëàõ, áýëòãýë øèì òýæýýë áîäèñ íººöëºí õàäãàëàõ, áýëãèéí ¿ðæëèéí ýðõòýí áîëîõ öýöýã ¿¿ñãýõ, âåãåòàòèâ ¿ðæèëä îðîëöîõ çýðýã àæèëëàãààã ã¿éöýòãýíý.

Èø ÿíç á¿ðýýð ñàëáàðëàí ìº÷èð ¿¿ñãýíý. ̺÷èð ãýæ íàâ÷ á¿õèé èøèéã õýëíý. Èøíýýñ ìº÷èð ñàëáàðëàí ãàðäàã ó÷èð èø, ìº÷èð õî¸ðûã çààãëàæ ¿çýæ áîëîõã¿é. ̺÷ðèéã óðòàññàí, áîãèíîññîí ãýæ àíãèëíà. Áîãèíîññîí ìº÷èð èõýâ÷ëýí ìîäëîã áà ñººã óðãàìëóóäàä òîõèîëäîõ áà íàâ÷íû ñóãàíû íàõèàíààñ ãàðäàã. Èéì ìº÷èð ìàø áîãèíîõîí çàéäàìòàé áàéõ áà æèëä çºâõºí õýäõýí ìèëëèìåòðýýð óðòààøàà óðãàíà. Áîãèíîõîí ìº÷èð åð íü ñàëààëäàãã¿é. Áàãâààõàé öýöýã, ìàíæèí ìºí áóñàä ¿íäýñ ¿ðò óðãàìëóóäûí àíõíû æèëä ¿¿ñãýäýã òýâãýí íàâ÷èéã áîãèíî ìº÷èð ãýæ áîëíî.

Óðòàññàí ìº÷èð ãýäýã èøèéí äýýðõ çàéäìóóä íü õîë çàéòàé áàéäàã. Èéì ìº÷èð æèëä èõ óðò óðãàäàã. Æèøýý íü: çàðèì ç¿éëèéí óëèàñíû óðòàññàí ìº÷èð çºâõºí íýã çóíû óëèðàëä 180 ñì õ¿ðòýë óðòààøàà óðãàäàã þì. Èøíýýñ íàâ÷ ãàðàõ ãàçðûã ¿å ãýæ íýðëýíý. Çýðãýëäýý ¿åèéí õîîðîíäîõ èøèéí õýñãèéã çàéäàì ãýäýã (56-ð çóðàã).

Èøèéí ¿å áóñàä õýñãèéã áîäâîë èõýâ÷ëýí ÿëü

ýðäýíýøèø, çýãñ, ¿ð òàðèàíû ¿åòýí óðãàìëûí ¿åèéí íàâ÷ õî¸ðûí õîîðîíä ¿¿ñýõ ºíöãèéã íàâ÷íû ºâºð (ñóãèøýí äýýð ò¿¿íèé ñóóðü ¿ëäýõ áºãººä ò¿¿íä äàìæó̺÷èð áèé áîëîõäîî íàõèàíààñ ãàðíà. Íàõèà. Íàâ÷íû ¿¿ñâýð¿¿äèéã àãóóëæ áóé àðáîãèíî ìº÷ðèéã íàõèà ãýíý. Íàõèàíû á¿òöèéã ºñãºæ ¿çýõýä íàâ÷íû ýõ ¿¿¿¿ñâýð íàâ÷íóóäûí ñóãàíä æèæèã ñºðòºíã¿¿ä ¿çýãäýõõýðýã. Íàõèàã áàéðëàëààð íü îðîéí, äàãàâàð, õàæóóãèíàõèà íàâ÷íû ñóãàíä áàéâàë ò¿¿íèéã ºâðèéí áóþó õèðýýä¿éä ¿å¿äèéí õîîðîíäîõ çàé (çàéäàì íü) îéðõîíòÈéì áîãèíîññîí ìº÷èð äýýð öýöýã, ¿ð æèìñ ¿¿ñäýã. õóñ, ýâýð ìîä, àëèì, ëèéð ìýòèéí îëîí óðãàìàëä áàãîë òºëºâ áîãèíîññîí ìº÷èð äýýð ¿¿ñíý. Ñóãàíû íàõèà öºì óðãàäàãã¿é. ßëàíãóÿà èøèõýäýí æèëýýð ºñ÷ òîìðîõã¿é òàéâàí áàéäàã. Óðãàõã¿íàõèàã è÷ìýë ãýíý. È÷ìýë íàõèàã çîðèóäûí àðãààð ó

56-ð çóðàã. Óðòàññàí áà áîãèíîññîí ìº÷ð¿¿ä À. õóñíû ìº÷èð Á. óëèàñûí ìº÷èð Â. àëèìíû ìº÷èð (à. óðòàññàí ìº÷èð á. áîãèíîññîí ìº÷èð ) 1. íàâ÷íû ñóóðü 2. ¿å 3. ñóãàíû ºâºëæèõ íàõèà

ã¿é á¿ä¿¿í áàéäàã. Èøýý íü: Õóëñ, á¿ä¿¿ðñýí áàéäàë òîä ¿çýãäýíý. Èø à) ãýæ íýðëýíý. Íàâ÷ óíàñíû äàðàà óëàõ áàãöóóä òîäîðõîé õàðàãääàã.

àé óðãàæ àìæààã¿é áàéãàà çàëóó

ñâýð¿¿äýýð õ¿ðýýëýãäñýí èø áàéíà. íü ìàø º÷¿¿õýí íàõèàíóóä áàéãàà éí áóâó ñóãàíû ãýæ õóâààíà. Õýðýâ

àæóóãèéí ãýäýã. ªâðèéí íàõèàíààñ îé áîãèíîññîí ìº÷èð ¿¿ñýí óðãàíà. Áîãèíîññîí ìº÷èð óëèàñ, òîîðîé, éõ áºãººä àëèì, ëèéðèéí æèìñ¿¿ä

éí äýýä õýñýãò áàéãàà õýñýã íü õýä é óäààí õóãàöààãààð òàéâàí áàéãàà ðãóóëæ áîëäîã. ¯¿íä îðîéí íàõèàã

òàñäàæ õàÿâàë è÷ìýë íàõèàíû óðãàëò õóðäñàíà. Ýíý àðãààð ìîäëîã, ñººãëºã óðãàìëûí òèòìèéã áóé áîëãîíî. Çàðèì ìîäëîã óðãàìëûí èøíèé ¸ðîîëä áàéäàã è÷ìýë íàõèà õýäýí àðâàí æèëýýð óðãàõã¿é áàéñàí àòëàà ìîäûã òàéð÷ àâàõàä õîæóóëààñ ìàø õóðäàí óðãàæ ýõýëíý. Õîæóóëààñ íàõèàíóóä óðãàñûã ñàãäóóë ãýíý.

Ìîäëîã óðãàìëûí îðîéí íàõèà ãýìòñýíýýñ õàæóóãèéí íàõèàíóóä áîñîî ÷èãëýëýýð çýðýã óðãàæ, õýä õýäýí ìº÷èð ¿¿ñãýõýä òýð ìîä îëîí ¿ç¿¿ðòýé þì øèã ¿çýãäýõ ÿâäàë òîõèîëäîíî.

Äàãàâàð íàõèà áîë íàâ÷íû ñóãàíààñ áóñàä èøèéí ÿìàð ÷ õýñýãò áàéõ áºãººä òýð ÷ áàéòóãàé íàâ÷, ¿íäñýí äýýð ÷ áàéæ áîëíî. ¯íäýñíèé äàãâàð íàõèà óðãàñíààñ ¿íäýñíèé ñàãäóóë áèé áîëíî. Æèøýý íü: èíòîîð, Ẻðºëçãºíº çýðýã óðãàìëûí õàâàð óðãàõàä õóó÷èí èøíýýñ íèëýýä çàéäóó ãàçðààñ øèíý èø áóé áîëæ ãàðäàã íü ¿íäýñíèé äàãàâàð íàõèà óðãàñàí íü òýð þì.

Äàãàâàð íàõèàã àøèãëàí óðãàìëûã òàéðäàñ, çàéäóóëàõ çýðýã âåãåòàòèâ àðãààð ¿ðæ¿¿ëíý.

Îðîéí íàõèà èø ìº÷ðèéí ¿ç¿¿ðò áàéãàà óðãàõ øîâãîðîîñ ãàðíà. Ýíý íü àíõäàã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäýýñ (ìåðèñòåì) òîãòîõ áºãººä ãàäóóðàà õàéðñàí íàâ÷ààð õó÷èãäñàí áàéíà. Îðîéí íàõèàíû ãàäíà òàëûí íàâ÷óóä õ¿ðýí áîðîâòîð, äîòîðõ íàâ÷óóä íîãîîâòîð ºíãºòýé. Ãàäíàõ íàâ÷ íü äîòîîä íàâ÷àà íÿãò á¿ðõýæ áàéäàã ó÷èð õàòàõ, õºëäºõ ÿâäëààñ õàìãààëíà. Ìîäëîã, ñººãëºã óðãàìëûí îðîéí íàõèàíààñ óðò çàéäàì á¿õèé ñóíàñàí ìº÷èð ¿¿ñíý. Ýäãýýð óðò ìº÷èð íü óðãàìëûí òèòìèéã èõýñãýíý. Óðòàññàí ìº÷èð îëîí òîîíû íàâ÷òàé áàéõ ó÷èð îðîéí íàõèàã õààÿà âåãåòàòèâ áóþó íàâ÷èò íàõèà ãýäýã þì.

Ìîäëîã óðãàìëûí ìº÷ðèéí íàõèàã óðãàã÷, öýöýãëýã÷ ãýæ õóâààäàã. Óðãàã÷ íàõèàíààñ õàâàð äóëààðàõàä ìº÷èð ãàð÷, öýöýãëýã÷ íàõèàíààñ çºâõºí öýöýã ãàðíà. Óðãàã÷, öýöýãëýã÷ íàõèàíóóä õýëáýð, õýìæýýíèé õóâüä ÿëãààòàé. Óðãàã÷ íàõèà áîë öýöýãëýã÷ íàõèàíààñ àðàé òîì áàéíà.

Ìîäëîã óðãàìëûí íàõèà òîäîðõîé õóãàöààíä (ºâëèéí öàãò) óðãàõã¿é òàéâàí áàéãààä òýðõ¿¿ õóãàöàà ºíãºðºõèéí õàìò óðãàæ ýõýëíý. Óðò ìº÷ðèéí òàéâàí áàéõ õóãàöàà áîãèíî ìº÷ðèéíõèéã áîäâîë àðàé óðò áàéäàã. Èéìýýñ áîãèíî ìº÷èð õàâàð ýðò óðãàæ, çàðèì æèëèéí ãýíýòèéí õ¿éòðýëä ãýìòýæ ¿õñýíýýñ ìîäíû óðãàö àëäàãääàã.

Ìîäëîã, ñººãëºã óðãàìëûí íàõèà çóí ¿¿ñýæ á¿ðýëäýýä ºâëèéí òóðø òàéâàí áàéäãèéã ºâºëæèõ íàõèà ãýíý.

Èø, ìº÷ðèéí ä¿ðñ õóâèðàë. Èø, ìº÷èð àìüäðàõ íºõöºëººñ øàëòãààëàí ä¿ðñýý õóâèðãàæ, øèì òýæýýëèéí

áîäèñ äàìæóóëàõ, íàâ÷ëàõ çýðýã ¿íäñýí ¿¿ðãýýñ ãàäíà íýìýëò ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýíý. Èø ìº÷èð ä¿ðñ õóâèðãàõäàà èõýâ÷ëýí áýëòãýë øèì òýæýýë íººöëºã÷ ýðõòýí áîëîí

õóâèðãàõ áºãººä òýð íü îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìëóóäàä öàã óëèðëûí òîõèðîììæã¿é íºõöºëèéã äàâàí òóóëàõ à÷ òóñòàãéààñ ãàäíà ìºí âåãåòàòèâ ¿ðæëèéí ýðõòýí áîëäîã.

Ä¿ðñýý õóâèðãàñàí èø ìº÷èðò: áóëöóó, ¿íäýñëýã èø, ñîíãèíîëîã èø,, îðîîöîëäóóð, õàòãóóð çýðýã áàãòàíà.

¯íäýñëýã èø. ¯íäýñëýã èø ãà¿ðûí õºðñºí äîòîð áàéäàã ä¿ðñýý õóâèðãàñàí ìº÷ðèéã õýëíý (57-ð çóðàã).

57-ð çóðàã.Öàõèëäàãíû

¿íäýñëýã èø

¯íäýñëýã èø íü ºí㺺𺺠(õàð áîð áóþó öàãààí) ÿëãàãäàõààñ ãàäíà ò¿¿íä äóãòóé áàéõã¿é, îéðõîí ¿åí¿¿äòýé õàéðñàí íàâ÷ ãàðñàí áàéõ áóþó íàâ÷ íü ýðò óíàäàã òóë ò¿¿íèé ñóóðèóä òîä ¿çýãäýíý. ¯íäýñëýã èøíèé õàéðñàí íàâ÷íû ñóãàíä íàõèà áàéäàã, ò¿¿íýýñ ãàçàð äýýðõè áóþó äîîðõè ìº÷ð¿¿ä óðãàõààñ ãàäíà ¿å¿äýýñ äàãàâàð ¿íäýñ ãàðíà. ¯íäýñëýã èø îëîí íàñò çàðèì ºâñëºã óðãàìëóóäàä áàéäàã þì. Çàðèì óðãàìëûí (ºëºí, õèàã ãýõ ìýò) ¿íäýñëýã èø íàðèéõàí óðò áàéõàä çàðèìä (õóðãàí ÷èõ, ãîëûí õîð, öàõèëäàã ìýòèéí) áîãèíîõîí á¿ä¿¿í áàéíà. ¯íäýñëýã èø ¿ç¿¿ðòýý áàéõ íàõèàíû òóñëàìæòàéãàààð óðò áîëæ ºñíº. ¯íäýñëýã èø õºðñºí äîòîð õýâ÷ëýí õýâòýý ÷èãëýëýýð òàðõàõ áºãººä òàøóó äîîøîî òàðõñàí áàéäàã. ¯íäýñëýã èøýíä èõýýõýí õýìæýýíèé áýëòãýë øèì òýæýýë íººöëºãäºõ òóë ¿íäýñëýã èøò îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìëóóäàä ºâëèéí õ¿éòýí ºë÷èð áºãººä âåãåòàòèâ ¿ðæëýýð àìàðõàí ¿ðæèíý. ¯íäýñýëýã èø òóí õóðäàí óðãàäàã. Æèøýý íâ: õèàã, ºëºí çýðýã óðãàìëûí ¿íäýñëýã èø 50 ñì-300 ñì õ¿ðñýí áàéäàã. ¯íäýñëýã èø àìüäðàõ ÷àäâàð èõòýé áàéíà. Æèøýý íü: òàðèàëàíãèéí òàëáàéä óðãàäàã õèàãíû ¿íäýñëýã èø ãàçàð õàãàëàõ ¿åä àíæèñíû õóòãààð æèæèã õýñýã áîëîí õýð÷èãäýõýä õýð÷ëýýñ á¿ð íü áèåý äààñàí øèíý óðãàìàë áîëæ îëøèðíî. Ñàéí õºãæèë á¿õèé ¿íäýñëýã èøò óðãàìëûã ýëñýí õºðñòýé ãàçàð òàðèàëæ, ýëñ òîãòîîõîä àøèãëàíà.

Áóëöóó (áýòýã). Á¿ä¿¿í ìàõëàã ìº÷ðèéã áóëöóó ãýíý. Áóëöóó ãàçàð äîîðõè èøèéí ¿ç¿¿ðò áóé áîëîõ áºãººä áýëòãýë øèì òýæýýë íººöëºíº. Áóëöóó çàðèì óðãàìàëä ãàçàð äýýðýý èë ãîë èøíèé á¿ä¿¿ðýëòýýñ ¿¿ññýí íîãîîí ºíãºòýé áàéäàã. Æèøýý íü Êîëüðàá (áóëöóóò áàéöàà) ãýäýã áàéöààíä òîõèîëäîíî (58-ð çóðàã 1.).

58-ð çóðàã. Èøýíä ¿¿ññýí áóëöóó 1. Êîëüðàáè áàéöààíû èë ¿¿ññýí áóëöóó 2. õºðñºí äîîð ¿¿ñýã÷ èøèéí áóëöóó (òºìñ)

Çàðèì óðãàìàëä áóëöóó õàæóóãèéí ñàëàà ìº÷èð äýýð ¿¿ñíý. Áóëöóóíû íàõèàíààñ

æèíõýíý íàâ÷ ãàðäàã. Æèøýý íü: õàëóóí îðîíä óðãàäàã ýïèôèò óðãàìàë öýãðýìä èë áóëöóó áàéíà.

Ãàçàð äîîðõè áóëöóó áîë òºìñ (58-ð çóðàã 2.), ãàçðûí ëèéð þì. Òºìñíèé áóëöóó ãàçàð äîîðõè ñòîëîí ãýæ íýðëýãäýõ íàéëçóóðûí ¿ç¿¿ðò áóé áîëíî. Áóëöóóíû íàâ÷ ä¿ðñýý õóâèðãàí ýðò îé÷äîã, ÿëüã¿é õàéðñ áîëñîí ¿çýãäýíý. Òýäãýýð õàéðñíû ñóãàíä (õîíõîðõîéä) íàõèà áàéðëàõ áºãººä ò¿¿íèéã óðãàìëûí àæ àõóéä “í¿ä” ãýæ íýðëýäýã. Áóëöóóíû í¿ä á¿ðä 3-5 øèðõýã íàõèà áàéõ áîëîâ÷ çºâõºí ãàíö íü óðãàíà. Òºìñíèé áóëöóóíä òîëãîé, ñóóðü ãýæ áàéäàã. Áóëöóóíû ñòîëîíòîé áýõëýãäýõ ¿ç¿¿ðèéã ñóóðü ãýíý. Ñòîëîíû ñóóðü íü íèëýýä ã¿íçãèé ãàíö õîíõîðõîé ¿ëääýã. Ñóóðèéí ýñðýã òàëûí í¿ä îëîíòîé ¿ç¿¿ðèéã áóëöóóíû òîëãîé ãýíý. Òºìñíèé áóëöóó èøíèé ãàðàëòàé áîëîõûã àìàðõàí áàòàëæ áîëíî. ¯¿íèé òóë áóëöóó ãàð÷ àìæààã¿é áàéãàà òºìñíèé èø, íàâ÷èéã îãòëîí õàðâàë ãàçàð äîîðõè ñòîëîíóóä áóëöóó ¿¿ñãýõèéí îðîíä äýýø óðãàæ, èë ãàð÷ íîãîîí íàâ÷ñóóä á¿õèé ìº÷èð áîëíî. Õýðýâ òºìñíèé èøèéí äîîä õýñãèéã øîðîîãîîð áóëáàë ñóãàíààñ ãàðñàí ìº÷èð á¿ä¿¿ð÷ áóëöóó áîëäîã. Ýíý øèíæ ÷àíàðûã àãðîíîìûí øèíæëýõ óõààíä àøèãëàí øîðîîãîîð ìàíàæ, íýìýãäýë ñòîëîíóóä áóé áîëãîæ òºìñíèé óðãàöûã íýìýãä¿¿ëäýã.

Òºìñíººñ ãàäíà ä¿ðñýý õóâèðãàñàí ãàçàð äîîðõè íàéëçóóð áîë ãàçðûí ëéèðèéí áóëöóó áîëíî. Òºìñ, ãàçðûí ëèéðèéí áóëöóó çýðýã íü øèì òýæýýëèéí áîäèñ íººöëºí õàäãàëíà. Òºìñíèé áóëöóóíä öàðäóóë, ãàçðûí ëèéðýíä èíóëèí áàéäàã. Àãðîíîìûí øèíæëýõ óõààí òºìñ, ãàçðûí ëèéð ìýòèéí áóëöóóò óðãàìëóóäûã áóëöóó ¿ðò óðãàìàë ãýæ íýðëýäýã áàéíà. Òºìñ, ãàçðûí ëèéðèéí áóëöóó çºâõºí áýëòãýë òýæýýëèéí áîäèñûã

íººöëºí õàäãàëààä çîãñîõã¿é, âåãåòàòèâ ¿ðæëèéí ýðõòýí áîëäîã. պ人 àæ àõóéä òºìñíèé áóëöóóã òàðüæ ¿ðæ¿¿ëäýã þì.

Ñîíãèíîëîã èø. Ñîíãèíîëîã èø ãýäýã íü áîãèíî ìº÷èð ìºí áºãººä ò¿¿íèé ñóóðü ãýãäýõáÿöõàí èøýí äýýð íàâ÷íóóä øèã¿¿ áàéðëàæýý. Ñóóðèàñ îëîí òîîíû äàãóóð ¿íäñ¿¿ä ãàð÷, ñîíãèíîëîã èøèéã ãàçðûí õºðñòýé áýõëýæ ºãíº. Ñóóðü èõýíõ óðãàìàëä õàâòãàé áóþó øîâãîð áàéíà. Ñóóðèéí äýýä õýñãýýñ áýëòãýë øèì òýæýýë õàäãàëàõ ä¿ðñ õóâèðñàí ìàõëàã õàéðñàí íàâ÷óóä ãàð÷ýý. Ýäãýýð õàéðñàí íàâ÷íóóäûí ãàäíà òàëä áàéäàã õóóðàé õàëüñóóä íü äîòîðõè ìàõëàã õàéðñàí íàâ÷ûã õàòàõ ÿâäëààñ õàìãààëíà. Ñîíãèíîëîã èøèéí òºâä íàâ÷ààð õó÷èãäñàí óðãàõ øîâãîð áàéäàã (59-ð çóðàã).

Óðãàõ øîâãîðîîñ ãàçàð äýýðõè åðäèéí íàéëçóóð

íàâ÷íû èëòýñ áîëæ áàéãààä õàòàõàä, äîîä õýñýã (óãëóóðãàõàéðñ áîëîí õóâèðíà. Ñîíãèíîëîã èøèéí õàéðñíû ñóãàíäæèøýýëáýë ñàðìèñàíä áàéäàã. Ñàðìèñíû ñîíãèíîëîã èøèáºãººä òýäãýýð íü áàñ åðºíõèé á¿ðõ¿¿ë öàìöòàé áàéíà. Ñîäîîð ¿¿ñýõýýñ ãàäíà ìºí áàã öýöýã äîòîð áóé áîëäîã áñóóëãàâàë áàã öýöýã á¿õèé öîîð ãàðíà (ñîíãèíä).

Ñîíãèíîëîã èø áîë âåãåòàòèâ ¿ðæëèéí ýðõòýí ì÷èõýð ìýòèéí áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñóóä àãóóëñàí á

Ñîíãèíîëîã èøò óðãàìëóóä ñàðààíà öýöãèéí ÿçãóóóñàðõàã õàéðñàí íàâ÷òàé òóë ãàíä òýñâýðòýé áàéäàã. òýæýýëèéí áà õ¿íñíèé èõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Ñîíãèíîëîã ñîíãèíî, Ẻðºíõèé ñîíãèíî, ñàðìèñ çýðãèéã õ¿íñýíä çîðõºìºë, çýðëýã öàãààí òºìñ, àëòàí çóë çýðýã çýðëýã óðãàíà.

Õàòãóóð. Øîâõ ¿ç¿¿ð á¿õèé õàòóóðñàí áîãèíî ìº÷ñàëààëààã¿é ãýñýí õî¸ð ÿíçûí õàòãóóð óðãàìàëä áàéíà. Çàõºãæèë á¿õèé èëòýñ áàéõ áîëîâ÷ ãîëäóó í¿öãýí áàéíà. Õàõî¸ðûí ÿëãàãäàõ ãîë øèíæ áîë õàòãóóðûã óãààð íü ñóãàõîâõîðäîã áîë ºðãºñ çºâõºí äàíãààðàà ñóãàðíà. Õàòãóóð óõàìãààëàõ ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Õàòãóóð èøýýñ áóþó íÈøýýñ ãàðàëòàé õàòãóóð äîëîîãîíî, çýðëýã àëèì, çýðëýãÈøýýñ ãàðàëòàé áîëîõûã áàéðøëàëààð íü (ýäãýýð óðãàñóãàíä áàéäàã) õÿëáàðõàí ìýäýæ áîëîõîîñ ãàäíà ÷èéãëýíàâ÷ ãàðíà (60-ð çóðàã).

59-ð çóðàã. Ñîíãèíîëîã áóëöóó1. Ñàðààíû ñîíãèíîëîã áóëöóó 2. Ẻðºíõèé ñîíãèíî 3. ãëàäèîëóñûí ñîíãèíîëîã èø

óðãàæ, ò¿¿íèé äýýä õýñýã íü ) íü ñîíãèíîëîã èøèéí ìàõëàã ¿¿ññýí íàõèàã õóìñ ãýíý. Õóìñ éí õóìñ á¿ð ãàäóóðàà õàëüñòàé íãèíîëîã èø ñàðìèñàíä ãàçàð àéíà. Ñóóðèéã õî¸ðäàõü æèë

ºí. Ñîíãèíîëîã èø öàðäóóë, àéäàã áàéíà. ðûí òºëººëºã÷èä ìºí áºãººä Ñîíãèíîëîã èøò óðãàìëóóä

óðãàìëààñ ìàíàé îðîíä õÿòàä èóëæ òàðèàëàõ áºãººä òààíà,

ðèéã õàòãóóð ãýíý. Ñàëààëñàí, ðèì óðãàìëûí õàòãóóðò äîðîé òãóóð ºðãºñòýé èõ òºñòýé. Òýð ëàõàä ìîäëîã ýäèéí õýñýãòýé ðãàìëûã ìàë àìüòíû èäýëòýýñ àâ÷íààñ ãàðàëòàé áàéæ áîëíî. ëèéð çýðýã óðãàìàëä áàéíà. ìëóóäûí õàòãóóð íàâ÷íûõàà

ã ãàçàð òàðèàëáàë õàòãóóðààñ

60-ð çóðàã. Äîëîîãîíûí èøíèé ãàðàëòàé õàòãóóð

Îðîîöîëäóóð, öóðàâ. Ýäãýýð íü ä¿ðñ õóâèðñàí ìºëõºã÷ íàéëçóóð þì. ̺ëõºã÷ íàéëçóóð íèëýýä õýä õýäýí óðãàìàëä òîõèîëäîíî. Îðîîöîëäóóð, öóðàâ õî¸ð íü ãàäààä ä¿ðñýýðýý õîîðîíäîî èõ òºñòýé. Ãýâ÷ ýíý õî¸ðûã õýìæýý áà çàéäìûí óðòààð íü ÿëãàíà. Îðîîöîëäóóð áîë åðºíõèé人 çàéäàì íü áîãèíîõîí, öóðàâ áîë óðò çàéäìóóäòàé áîãèíîõîí íàéëçóóð þì.

Îðîîöîëäóóð, öóðàâ õî¸ð ººðñäèéíõºº ¿å òóñ á¿ðýýñ ¿íäñèéã ãàðãàäàã. Öóðàâ ã¿çýýëçãýíý, ãè÷ãýíý ìýòèéí óðãàìàëä áàéíà. Îðîîöîëäóóð øèéãóà, õóëóó, àìòàò ãóà, çýðëýã óñàí ¿çýì ìýòèéí ìºëõäºã èøò óðãàìëóóäàä áàéíà. Îðîîöîëäóóðûí òóñëàìæòàéãààð äýýðõ óðãàìëóóä ÿìàð íýãýí áîñîî ç¿éëèéã îðîîí, òýãñíýýðýý äýýøýý àâèðàí óðãàíà (61-ð çóðàã).

61-ð çóðàã. Îðîîöîëäóóð áà öóðàâ èø 1. óñàí ¿çýìíèé îðîîöîëäóóð 2. ã¿çýýëãýíèéí öóðàâ

Ø¿¿ñëýã èø. Àðø, çóóí íàñò çýðýã óðãàìëûí èø ìàõëàã áàéäàã. Èéì èøýíä èõ

õýìæýýíèé òóñãàé íººöëºã÷ ïàðåíõèìèä õàäãàëàãäàæ áàéíà. Òýäíèé íàâ÷ õàòãóóð áîëîí õóâèð÷ æèíõýíý ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýýñ àíãèæèðñàí òóë íàâ÷èéí ¿¿ðèéã èø ººðºº ã¿éöýòãýäýã àæ. Ø¿¿ñëýã èøò óðãàìàë õóóðàé õàõèð ãàçàð óðãàõ ó÷èð óñàà ìàø õÿíàìòãàé çàðöóóëäàã þì. Èø èéíõ¿¿ á¿ä¿¿ðýí ìàõëàã áîëîõûã ñóêêóëåíò ãýäýã.

Êëàäîäèé. Õóóðàé ãàçàð óðãàäàã çàðèì óðãàìëûí ìº÷èð, èø çýðýã ä¿ðñ õóâèðàí íàâ÷ õýëáýðòýé áîëæ, íàâ÷èéí ¿¿ðãèéã ãé¿öýòãýíý. Ä¿ðñ õóâèðàí íàâ÷ ìýò õýëáýðòýé áîëñîí èøèéã íàâ÷èí èø áóþó êëàëäîäèé ãýíý (62-ð çóðàã).

62-ð çóðàã. Íàâ÷èí èø (êëàäîäèé) 1. Ruscus-èéí êëàäîäèé

Íàâ÷èí èøýí äýýð íàâ÷ öýöýã ãàðàõ òóë æèíõýíý íàâ÷íààñ ò¿¿íèéã õÿëáàðõàí

ÿëãàíà (æèíõýíý íàâ÷íààñ öýöýã, æèæèã íàâ÷ ¿¿ñýõ ÿâäàë åð áàéäàãã¿é). Íàâ÷èí èøò óðãàìàë ãýâýë Ruscus, Phyllanthus speciosus çýðýã áîëíî.

Èø, ìº÷ðèéí ñàëààëàëò. Îëîíõè óðãàìëûí èø óðãàõ õóãàöààíäàà ñàëààëæ, õàæóóãèéí ìº÷ð¿¿äèéã ¿¿ñãýíý. Ãýâ÷ óðãàìëûí àéìàãò ñàëààëääàãã¿é èøòýé óðãàìàë ìàø öººí òîõèîîäîíî. Ñàëààëàëò áîë óðãàìëûí íàâ÷èò ãàäàðãûã èõ áîëãîõ íàðèéí çîõèëäëîãîî þì. Ó÷èð íü ñàëàà áîë õàæóóãèéí íàõèàíààñ ¿¿ñýõ òóë íàâ÷ çàéëøã¿é ãàðàõ òàâèëàíòàé áîëîé.

Èøíèé ñàëààëàëò õýä õýäýí õýëáýðýýð ÿâàãäàíà. Ñàëààëàëòûã åðºíõèéä íü äºðâºí àíãèä õóâààíà. ¯¿íä:

1. Àö (äèõîòîìè÷åñêîå) 2. Õóóðìàã àö (ëîæíîäèõîòîìè÷åñêîå) 3. ªãññºí (ìîíîïîäèàëüíîå) 4. Óðóóäñàí (ñèìïîäèàëîíîå) çýðýã áîëíî (63-ð çóðàã).

63-ð çóðàã. Èøíèé ñàëààëòûí õýëáýð¿¿ä 1. àöàí 2.õóóðàì÷ àöàí 3. ºãñºõ 4. óðóóäàõ

1. Àöàí ñàëààëàëò. Ýíý íü äîîä çàðèì 캺ã, çàìàã áà îéì, õºâä, øèâýðñýí ìýòèéí óðãàìàëä òîõèîëäîíî. Àöàí ñàëààëàëò ÿâàãäàõäàà èøèéí îðîéí àíõäàã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäèéí õàæóóä õî¸ð íàõèà áèé áîëæ, òýäãýýð íü óðãàõäàà õî¸ð àäòëõàí ìº÷èð ¿¿ñãýñíýýñ àö ìýò ¿çýãäýíý.

2. Õóóðìàã àöàí ñàëààëò. Ýíý ¿åä èøèéí îðîéí àíõäàã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäèéí îéðîëöîî (äýýðõèéí àäèë) ÷àãòàëñàí áàéäàëòàéãààð ñóãàíû õîñ íàõèà óðãàæ, àíõäàã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäèéí ºñºëò çîãñîíî. Àíõäàã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäèéí óðãàëò õýäèéãýýð çîãñîõ áîëîâ÷ øèíýýð óðãàæ áàéãàà ñàëààíóóäûí õîîðîíä òîä òîâîéí õàðàãäàíà. Õóóðàì÷ àöàí ñàëààëò áàøèð öýöýã, òóóëàéí Ẻð, ãîëò áîð çýðýã óðãàìëóóäàä äàéðàëäàíà.

3. ªãñºæ ñàëààëàõ. Èéì ñàëàëàëò íèëýýä óðãàìëóóäàä òîõèîëäîíî. Æèøýýëáýë: õàð ìîä, ãàöóóð, æîäîî, íàðñíû èø ìº÷ð¿¿ä ºãñºõ ñàëààëàëòòàé. ªãñºõ ñàëààëàëò ÿâàãäàõàä ãîë èøíèé ¿ç¿¿ðèéí àíõäàã÷ á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýäèéí ýñ¿¿äèéí õóâààãäàë ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâàãäàæ, õàæóóãèéí ñàëààíóóä äîîðîîñîî äýýøýýãýý ýðýì äàðààëàí ãàðíà. ªãñºæ ñàëààëäàã óðãàìëûí ìº÷ð¿¿ä ãàíö íàõèàãààð òºãñºõ áºãººä õàæóóãèéí ñàëààíóóä íü çºâõºí õàæóóãèéí íàõèàíààñ óðãàíà. Èéíõ¿¿ ¿¿ññýí øèíý ñàëààíóóä õýçýý ÷èã ãîë èøíýýñýý äàâæ èë¿¿ òîìîðäîãã¿é, çààâàë æèæèã áàéíà.

4. Óðóóäàæ ñàëààëàõ. Óðóóäàæ ñàëààëàõàä ãîë èøíèé ¿ç¿¿ðèéí (îðîéí) óðãàõ øîâãîð àæèëëàãààã¿é áîëíî. Ò¿¿íèé îðîíä õàìãèéí îéð áàéãàà õàæóóãèéí íàõèà óðãàæ, øèíý ìº÷èð ãàðãàíà. Øèíýýð ¿¿ññýí ìº÷èð öààøäàà ãîë èøèéí ¿ðãýëæëýë ìýò óðãàæ áàéãààä ìºí ò¿¿íèé óðãàõ øîâãîð àæèëã¿é áîëîí áàñ ë îéðîëöîî íàõèà íü ¿ðãýëæë¿¿ëýí óðãàæ ìº÷èð áèé áîëîõ çàìààð öààøèä äàâòàãäàíà. Õàæóóãèéí ìº÷ð¿¿äèéí öààøäûí ñàëààëàëò ìºí ë ýíý ìýò ÿâàãäàíà. Óðóóäàæ ñàëààëàõ ÿâäàë õóñ, áóðãàñ, õàéëñ, òºìñ, óëààí ëîîëü, õºâºíò, àã÷ ìîä çýðãèéí èøýíä òîõèîëäîíî. Îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìëûí èøíèé ñàëààëàëò ìîäëîã óðãàìëûí ñàëààëàëòààñ íèëýýä ººð çàð÷èìòàé ÿâàãäàíà.

Îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë òóõàéëáàë: ¿åò óðãàìëûí èø, ìº÷ð¿¿ä æèë á¿ð ¿õýõ òóë ãîë òºëºâ ãàçàð äîð áàéõ (öººí óðãàìàëä ãàçàð äýýð) èøèéí óãèéí ¿å¿äèéí íàõèàíààñ äàõèí áóé áîëíî. Îëîí íàñò çàðèì ºâñëºã óðãàìëûí áîãèíîññîí ìº÷ð¿¿äèéí çàðèì íü ºâºë溺ä õàâàð ýðò ¿ðãýëæëýí óðãàõ ¸ñîí áèé.

Õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëûí àíãèéí îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìëûí øèíý ñàëààíóóä õºðñºíä äàëä îðøèõ èø äýýð áóé áîëæ ºâºëæäºã íàõèàíààñ õàâàð ýðò óðãàæ ýõýëíý. ¯¿íèé äàðàà ìº÷èð ¿¿ñýõ íü ãîë èøèéí ñàëààëàëòûí æóðìààð ÿâàãäàíà (64-ð çóðàã).

64-ð çóðàã. Îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìëûí ñàëààëàëòûí á¿ä¿¿â÷

Èøýí äýýðõ íàâ÷íû áàéðëàë. Íàâ÷ èøýí äýýð òîäîðõîé ç¿é òîãòîëòîéãîîð áèå

áèåí õàëõëàõã¿é, íýã èëòýñ íºãººãºº äàðàõã¿éãýýð áàéðëàíà. Ýäãýýð ç¿é òîãòîë óðãàìàë á¿ðèéí íàâ÷íû çîõèõ áàéðøëààð ã¿éöýòãýãäýíý. Òºðºë á¿ðèéí óðãàìëûí íàâ÷ îëîí

ÿíçààð áàéðëàñàí áàéõ áîëîâ÷ ò¿¿íèé áàéðøëàëûã äàðààëñàí (öóâðàà), ÷àãòàëñàí, áàãöàëñàí (òîéðóóëãàí) ãýæ ãóðàâ õóâààäàã (65-ð çóðàã).

1. Íàâ÷ èøýíä áàéðëàõäàà ¿å á¿ð äýýð ãàíö ãàíöààðàà

(öóâðàà) áàéðøèë ãýíý. Õýðýâ íàâ÷íóóäûí áýõëýãäñýí öýãèéìóøãèà øóãàì ¿¿ñäýã. Ìîäëîã, ºâñëºã, èõýíõè öýöýãò óðáàéðøèëòàé áàéíà.

2. Èøèéí ¿å á¿ðò õî¸ð íàâ÷ áèå áèåèéíõýý ýñðýã ÷àãòàëñàí áàéðøèëòàé íàâ÷ ãýäýã. ×àãòàëñàí íàâ÷ óðóóðãàìëóóäàä òîõèîëäîíî. Õýðýâ çýðãýëäýý õî¸ð ¿åí äýýð áàéãààáóþó äîîðîîñ íü õàðâàë ÷àãò ìýò (çàëàìãàé) õàðàãäàíà.

3. Èøèéí ¿åíä ãóðàâ áóþó ò¿¿íýýñ äýýø íàâ÷ áýõëýãäÁàãöàëñàí áàéðøèëòàé íàâ÷ äýýðõè õî¸ð áàéðøëûã áîäÆèøýýëáýë: øèâëýý, öýãö¿¿õýé, àðö ìýòèéí óðãàìëûí íàâ÷ áàã

Åð íü òîäîðõîé ç¿éëä áàãòàõ óðãàìëóóäûí íàâ÷ àäèëáîëîõîîð ýíý øèíæ ÷àíàð óðãàìëûí àíãèëàëä ÷óõàë áîëíçààâàë íàâ÷íû áàéðøèëëûã òîäîðõîéëîí ñóäëàíà. Ãýâ÷ íàâ÷íãàäààä îð÷íû íºõö뺺ñ øàëòãààëàí ººð÷ëºãääºã.

Èøèéí õºíäëºí îãòëîëûí õýëáýð, õýìæýý. Èøèéã õºíäëºòóí îëîí ÿíç áàéõ áîëîâ÷ ãîë òºëºâ Ẻðºíõèé áàéíà. Ãýâãóðâàëæèí, óðóóë öýöýãòíèé îâãèéí òºëººëºã÷äºä äºðâºëæèóðãàìàë õàâòãàé áóþó õàâ÷ãàð èøòýé áàéíà. Æèøýýëáýë: çîïóíöèÿ çýðýã áîëíî. Çàðèì óðãàìëûí èøèéã õºíäëºí îãòëîèøèéã õºíäèé èø ãýíý. ¯åò óðãàìëûí õºíäèé èøèéã ñ¿ðýë ãýäýçàéäàì íò õºíäèé þì. ¯åò óðãàìëûí èøèéí ¿å áóñàä õýñãýýõàðàãäàíà. Çàðèì ¿åò óðãàìàë æèøýýëáýë: ýðäýíýøèø, ñóäàí, æáèò¿¿ áàéíà. Öóë èø ìàø îëîí óðãàìàëä áàéäàã. Æèøýýëáýëçýýðãýíý, ºëºí, íàðàíöýöýã çýðãèéí èøèéã áèä ñàéí ìýäýõ áèõàðèëöàí àäèëã¿é, ò¿¿íèé õýëáýëçëýë òóí èõ þì. Áàãâààõàé çýðýã óðãàìëûí èø ìàø àõàð áîãèíî ó÷ðààñ íàâ÷ íü øóóä ¿íäýñáàéõàä õàëóóí îðíû Eucaliptus amigdalina –èéí èøíèé ºíäº ìîä àñàð õóðäàí óðãàäàã. ¯ðýýñ óðãàñàí 7 íàñòàé ìîä 19 á¿ñýëõýâ÷ 1.5 ìåòð áîëäîã áàéíà.

Ãàöóóð, íàðñ ºíäðººð 50 ìåòð, õóñ, àã÷ ìîä 25 ìåòð, òòèâèéí õàëóóí îðíû îé øóãóéä óðãàäàã àñàã÷ pomango-äàë ìîäàòëàà óðòààðàà 200-300 ìåòð õ¿ðäýã. Óðãàìëûí èøèéí á¿ä¿¿íáàéíà. Æèøýý íü pomango-äàë ìîäíû èø äýýð õýëñýí ¸ñîîð èõñì á¿ä¿¿í áàéõàä çààí ìîäíû èø ãîëò÷îîðîî 10-12 ìåòð áàéäàã

Èøèéã óðãàëòààð íü àíãèëàõ íü. Èøèéã óðãàõ, ºñºíäèéìºë, îðîîã÷, ìºëõºº, àâèðäàã ãýæ àíãèëíà (66-ð çóðàã).

65-ð çóðàã. Íàâ÷íû áàéðøèë 1. äàðààëñàí 2. ÷àãòàëñàí 3. áàãöàëñàí áóþó òîéðóóëãàí

ñóóñàí áàéâàë äàðààëñàí ã äýñ äàðààëàí õîëáîâîë ãàìëûí íàâ÷ äàðààëñàí

õàðæ áýõëýãäñýí áàéâàë óë öýöýãòýíèé îâãèéí äºðâºí íàâ÷èéã äýýðýýñ

ñýí áîë áàãöàëñàí ãýíý. âîë õîâîð òîõèîëäîíî. öàëñí áàéðøèëòàé áàéíà. õàí áàéðøèëòàé áàéäàã

î. Óðãàìëûã àíãèëàõäàà û áàéðøèëò ãýðýë çýðýã

í îãòîëæ ¿çâýë õýëáýð íü ÷ ºëºí ìýòèéí óðãàìàëä í èø òîõèîëäîíî. Çàðèì àðèì ç¿ëèéí áèåëýã ºâñ, õîä õºíäèé áàéíà. Èéì ã. Ñ¿ðëèéí ¿åí¿¿ä áèò¿¿, ñ íèëýýä á¿ä¿¿í òóë òîä óãàð çýðýã óðãàìëûí èø : õàð õàä, óëèàñ, áóðãàñ,

ëýý. Èøèéí òîì, æèæèã öýöýã, òàâàí ñàëàà, ãàéì íýýñýý ãàð÷èõñàí þì øèã

140-150 ìåòð õ¿ðäýã. Ýíý ì ºíäºð, èøèéí óãèéí

óñ òóñ õ¿ðäýã áàéíà. Àçè íû èø á¿ä¿¿íýýðýý 2-4 ñì íàðèéí íü áàñ ë ººð ººð óðò ìºðò뺺 äºíãºæ 2-4 . ºõ ÷èãëýëýýð íü áîñîî,

Èõýíõè óðãàìàëä ÿëàíãóÿà ìîä, áóò ìºí îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìëóóäûí èø

¿íäýñíýýñýý ýãö äýýøýý áóþó áàãà çýðýã íàëóó ãàðäàã. Çàðèì ºâñëºã, õàãàñ ñººã óðãàìëûí èø ¿íäýñíãýýñ ãàðñàãö õºðñíèé äàãóó õýâòýý ÷èãëýëòýé áàéãààä ñ¿¿ëäýý äýýø ºíäèéí óðãàäàã. Èéì èøèéã ºíäèéìºë èø ãýíý. Öàðãàñ, íî¸í õàð àãü, òîãòîðãîíî, õàìõóóë çýðýã óðãàìàë ºíäèéìºë èøòýé.

66-ð çóðàã. Èøíèé óðãàëòûí õýëáýð 1. Áîñîî 2. ºíäèéìºë 3. ìºëõºº 4.

Öàãààí õóøèíãàð, ãè÷ãýíý, ã¿çýýëçãýíý çýðýã óðãàìàë ìºëõäºã èøòýé áàéäàã. Ýäãýýðèéí èø ýãö äýýøýýãýý áóñ, õýâòýý ÷èãëýëýýð óðãàíà. Èéì óðãàìàë íàìõàí èøòýé, èø íü ãàçàðò íààëäñàí ¿å¿äýýñýý àõèí ¿íäýñëýíý.

Îðîîã÷ èø ÷ºäºð ºâñ, óñàí ¿çýì, îðîîíãî, çóðãèé, ãèéñ ìýòèéí îëîí óðãàìàëä òîõèîëäîíî. Îðîîã÷ èø ãîë òºëºâ ºâñëºã óðãàìàëä áàéäàã áîëîâ÷ õàëóóí îðíû ìîäëîã óðãàìàëä ÷ áàéíà. Îðîîã÷ èøò óðãàìëóóäûí èøèéí äîòîðõè ìåõàíèê ýä ìóó õºãæñºí áîëîõîîð ãýðýëä ãàðàõûí òóëä çýðãýëäýý óðãàñàí áºõ áàò áºãººä áîñîî èøòýé óðãàìëóóäûí èøèéã îðîîí ò¿¿ãýýð äàìæèæ äýýø ºíäèéíº.

Óðãàìëûã íàñëàëòààð àíãèëàõ íü. Óðãàìëûí íàñëàõ õóãàöàà àäèëã¿é. Çàðèì óðãàìàë äºíãºæ 35-50 õîíîã àìüäàð÷ áàéãààä ¿õýõýä çàðèì íü 5100 ãàðóé æèë àìüäàðäàã áàéíà.

Óðãàìëûí íàñëàëò èøèéíõýý á¿òýöòýé íÿãò õîëáîîòîé. Ìîäëîã èøòýé óðãàìëóóä ºâñëºã óðãàìëûã áîäâîë óðò, óäààí àìüäðàëòàé áàéäàã. Ìîäëîã èøò óðãàìëûã ìîä, ñººã, õãàñ ñººã, ºâñëºã èøò óðãàìëóóäûã íýã, õî¸ð, îëîí íàñò ãýæ òóñ òóñ àíãèëíà. Äýýðõ àíãèëëûã òóñ á¿ðä íü òîâ÷ ¿çüå.

Ìîäóóä. Òîì èø, ¿íäýñòýé ÿëàíãóÿà íî¸í èø íü õºãæèëòýé, ñàéí óðãàñàí áàéõ áºãººä ò¿¿íýýñ õàæóóãèéí ìº÷ð¿¿ä ñàëáàðëàí ãàðäàã. Ìîäëîã óðãàìëóóä õóø, õóñ, íàðñ, õàð ìîä, æîäîî, ãàöóóð, çààí ìîä ãýõ ìýò îëîí òºðºë áîëíî.

Ìîäëîã óðãàìëóóä óäààí íàñëàäàã. Æèøýýëáýë: Àìåðèê òèâèéí Êàëèôîðíèéí óóëàíä óðãàäàã ºíäðººðºº 142 ì, èøèéí ¸ðîîëûí á¿ñýëõýâ÷ 32 ìåòð õ¿ðäýã àñàð òîì çààí ìîä 5000 æèë àìüäàð÷ áàéíà. ̺í àëèìûí ìîä 200, íàðñ 600, öàðñ 2000, ãàöóóð 1200, òóóëàéí Ẻð 2000 æèë òóñ òóñ íàñàëäàã.

Ѻºã. Ѻºã áîë ìîäëîã óðãàìëààñ ÿëãààòàé þì. Ò¿¿íä íî¸í èø áàéõã¿é, áàéñàí ÷ ãîö ÿëãàãäàõã¿é òóë îëîí àäèëõàí èøí¿¿äòýé. Ѻºãèéí èøèéí ñàëàëàëò õºðñíººñ èõ õîëã¿é ÿâàãäàíà. Ѻºãèéí îëîí àäèë èø¿¿ä 5-6 ìåòðýýñ ºíäºð áàéäàãã¿é þì. Áóðãàñ, òýñ, íîõîéí õîøóó, ¿õðèéí í¿ä, õàä ãýõ ìýò íü öºì ñººã þì. Ѻºãèéí èøí¿¿ä æèë á¿ð ¿õäýãã¿é, îëîí íàñòàé áîëîâ÷ ìîäëîã óðãàìëûí àäèë õýäýí ìÿíãàí æèëýýð àìüäðàõã¿é. Æèøýý íü íîõîéí õîøóó áîë 13-14 æèë, óñàí ¿çýì 80-100 æèë àìüäàðäàã.

Õàãàñ ñººã. Ýíý áîë ñººãèéí àäèë íî¸í èøã¿é, ò¿¿íèé óã íü ìîäîæñîí îëîí íàñòàé áàéõàä ¿ç¿¿ð íü æèë á¿ð ñîëèãäîæ áàéäàã ºâñëºã þì. Õàãàñ ñººã óðãàìëûí èøíèé ºíäºð 2 ìåòðýýñ õýòýðäýãã¿é. Õàãàñ ñººã óðãàìàë çàðèìäàã öºë, õýýð òàë ãàçðààð ýëáýã óðãàõ áºãººä ýíý á¿ëýãò øàâàã øàðèëæóóä, àãü, áîð áóäàðãàíà, áàãëóóð áàãòàíà. Çàðèì õàãàñ ñººã ìàø íàìõàí áàéíà. Æèøýýëáýë: ìàíàé îðíû îéí íèëýýä äýýð ãàçàð óðãàäàã àëèðñ 20 ñì îð÷èì ºíäºð èøòýé. Àëèðñ ìýòèéí 1 ìåòð õ¿ðýõã¿é áîãèíî èøòýé óðãàìëóóäûã ñººãëºã ãýæ íýðëýíý.

ªâñëºã óðãàìëûã íýã, õî¸ð, îëîí íàñò ãýæ àíãèëäàã òóõàé áèä äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý.

Íýã íàñò ºâñëºã óðãàìëûí àìüäðàëûí õºãæëèéí á¿õ øàò çºâõºí íýã âåãåòàöèéí ¿åä (íýã çóíû òóðø) ÿâàãäàæ äóóñäàã. ªºðººð õýëáýë õàâàð ¿ð óðãàõààñ ýõëýýä çóí, íàìðûí óëèðàëä öýöýãëýæ, ¿ð æèìñýý ºã÷, õ¿éòðýõèéí õàìò á¿ðýí ¿õíý. Íýã íàñò óðãàìàëä îëîí òîîíû ºâñëºãçýðëýã óðãàìëààñ ãàäíà áóóäàé, îâú¸îñ, íàðàíöýöýã,

ýðäýíýøèø, àðâàé, õàð áóäàà (òóòðàãà), õºõ òàðèà, ñàãäàé, õóëóó, øèéãóà, ÿíøóé, ºðãºñò õýìõ çýðýã óðãàìëóóä áàãòàíà. ªâºëæèõ òàðèàíóóä ìºí ë íýã íàñò óðãàìàë ìºí. ªâºëæèõ òàðèàã íàìàð ñóóëãàæ, ºâºë溺õºä õîéòîí çóí ¿ð ºãººä ¿õíý. Õàðèí ºâºëæèõ òàðèàã õàâàð ñóóëãàõàä öýöýãëýæ ¿ð ºãºõã¿é.

Õî¸ð íàñò óðãàìëûí õºãæëèéí á¿õ øàò õî¸ð âåãåòàöèéí õóãàöààíä ÿâàãäàæ äóóñíà. Õî¸ð íàñò óðãàìàë ýõíèé âåãåòàöèéí õóãàöààíä ¿íäýñ áóþó èøýíäýý áýëòãýë øèìòýæýýëèéí áîäèñ íººöëºæ àìæèíà. Õî¸ð íàñò ºâñëºã óðãàìàë ãýâýë ëóóâàí, ìàíæèí, áàéöàà çýðýã áîëíî. Ýäãýýð óðãàìëûã õî¸ðäàõü æèëä íü äàõèí ñóóëãàâàë öýöýãò èø áèé áîëîí ¿ð æèìñýý ºãººä ¿õíý. Èíãýæ ººðèéí àìüäðàëûí õºãæëèéí á¿õ øàòûã á¿ðýí ÿâóóëàõûí òóëä õî¸ð çóíû óëèðàë øààðäàõ òóë õî¸ð íàñò ãýæ íýðëýæýý. Õî¸ð íàñò óðãàìëûí äîòîð ÿëàíãóÿà òýæýýëèéí ìàíæèí, ÷èõðèéí ìàíæèí çýðýã àíõíû æèëäýý öýöýãëýõ åð áóñûí ¿çýãäýë ãàðäàã. Ýíý íü óðãàìëûí óðãàõ íºõöºë òîõèðîõã¿éãýýð ãîë òºëºâ òàéëáàðëàãäàíà. Àíõíû æèë öýöýãëý÷èõñýí óðãàìëûã õîéòîí æèë äàõèí òàðèàëàõàä ýðýìäýã öýöýã ¿¿ñíý.

Îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìëóóä 3-4, ìºí 10 ò¿¿íýýñ ÷ îëîí æèë íàñëàäàã. Åð íü îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàëä 2-îîñ äýýø æèë àìüäàðäàã óðãàìëóóä áàãòàíà. Îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìëûí ãàçðûí äýýðõ ýðõòýíã¿¿ä (èø, íàâ÷) õ¿éòýðõýýð öºì óíàæ, ãàçàð äîîðõ ýðõòýí áîëîõ ¿íäýñ íü àìüä ¿ëäýæ, äàðàà æèë øèíý èø, ìº÷èð ãàðãàõ çàìààð óðãàíà. Îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë ãýâýë: ãýðèéí õîøîîíãîð, öàðãàñ, õèàã, ãèø, ºëºí, äýðñ, åðõºã, ºëºíãº, äóðâààëèã, õîëòñîí öýöýã çýðýã îëîí óðãàìëûã íýðëýæ áîëîõ þì.

Óðãàìëûí ñóäëàëä äýýðõè óðãàìëûí á¿ëã¿¿äèéã õÿëáàð÷ëàí òóñãàé òýìäãýýð òýìäãýëíý. ¯¿íä:

1. Íýã íàñò ºâñëºã óðãàìëûã 2. Õî¸ð íàñòûã 3. Îëîí íàñò ºâñèéã 4. Ìîä, ñººãèéã ãýæ òóñ, òóñ òýìäýãëýíý. Èøíèé äîòîîä á¿òýö (àíàòîìè).

Ãàð÷èã

Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Óðãàìëûí ýñò á¿òöèéí òóõàé ............................................ 4 Ýä .................................................................................................................. 32

Á¿ðõ¿¿ë ýä................................................................................................. 34 Ìåõàíèê ýä................................................................................................ 40 Äàìæóóëàõ ýä ........................................................................................... 42 ¯íäñýí ýä .................................................................................................. 47 ßëãàðóóëàõ ýä........................................................................................... 48

Õî¸ðäóãààð á¿ëýã. Óðãàìëûí âåãåòàòèâ (óðãàë) ýðõòýíã¿¿ä ..................... 51 ¯íäýñ, ò¿¿íèé á¿òýö áà ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã .................................................. 51 Íàâ÷, ò¿¿íèé õýëáýð, á¿òýö, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã .......................................... 63 Íàâ÷íû äîòîîä á¿òýö (àíàòîìè).............................................................. 76 Èø, ìº÷èð ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õýëáýð ä¿ðñ, á¿òýö ......................... 80