C. CAE SAR L. F.

Persona in Ciceronis Dialogo de Oratore

Terentiomastix in Ciceronis Limone

Fragmenta C. Caesaris L. f. oratoris et poetae colliguntur

In memoriam Friderici Ritschl

Non omnia possumus omnes, velut equidem omnium doc­torum sententiam communem secutus peccavi "Gesch. d. röm.Literatur" (1937) p. 481, cum vocem salsam apud Suetonium,Vit. Ter. p. 34R. traditam C. Caesaris in Terentium: 0 dimi­diate Menander dictatori Caesari tribui. nempe immemor tuncfui consuetudinis Ciceronis, qui C. Iulium Caesarem, oratoremet poetam, Strabonis cognomine immerito auctum a posteris,non nisi C. Caesarem sive simpliciter Caesarem aut Iuliumsive C. Iulium in scriptis philosophicis et rhetoricisnominat.iam igitur meliora edoctus vocem salsam sub nomine C. Caesa­ris traditam poetae Sullani temporis C. Caesari tribuo. simulautem hoc evicero, Caesarem illum carmen didascalicum depoetis elucubravisse, qui canon criticus fuerit consimilis iis,quos eodem fere tempore aut paullo ante Porcius Licinus etVolcacius Sedigitus evigilaverant. ex quo carmine C. CaesarisCicero eclogam de Terentio in Limonem suum, opus miscella­neum transtulit, ut Terentium a Caesare Terentiomastige de­fenderet exordio novo eclogae Caesaris indito. sic ad Sueto­nium pervenerunt ex Ciceronis Limone ecloga C. Caesaris etversus Ciceronis.

Familiarissimus autem Ciceroni fuit C. Caesar L. f., circaannum 130 a. Chr. natus, anno 87 a Marianis trucidatus, quippequem Cicero studiis oratoriis deditus et scribens et legens etcommentans adulescens cottidie fere in foro audiverit teste ipsoBrut. 305. unde liceat mihi hunc C. Caesarem passim "magistrumCiceronis" vocare, ut eum a dictatore C. Caesare distinguam.qua autem auctoritate Caesar ille etiam per decennia, quaeobitum eius excepere, usus sit, inde intellegitur, quod ex testi­monio Suetonii, I ul. 55 gentilis eius, dumtaxat adulescens, dic-

Rhein. Mus. f. Philol. N. F. C 1

2 ,Ernestus Bickel

tator Caesar ex (illius) oratione,quae inscribitur Pro Sardis adverbum nonnulla transtulit in divinationem suam. iam veroCicero virtutes dicendi magistri passim in variis libris laudibussustulit; nullam tarnen virtutem plus extulit quam salsum eiusloquendi genus: Tusc. V 55 C. Caesaris, in quo mihi videturspecimen fuisse humanitatis, salis, suavitatis, leporis. De off.I 108 erat ... lepos maior etiam in C. Caesare L. f. quin salemeius tanti habuit, ut De oratore II 233-289 doctrinam rheto­ricam iocorum et faeetiarum eum exponentem faeeret: quare,Caesar, ego quoque hoc a te peto, ut, si tibi videtur, disputes dehoc toto iocandi genere quid sentias. praeterea cf. De orat. III30 quid? noster hic Caesar nonne novam quandam rationemattulit orationis et dicendi genus induxit prope singulare? quisumquam res praeter hunc tragicas paene comice, tristes remisse,severas hi/are, forenses scaenica prope venustate tractavit,atque ita, ttt neque iocus magnitudine remm excluderetur necgravitas facetiis minueretur. item salem C. Caesaris prima locointer virtutes eius loquendi posuit Cicero, De orat. II 98 Cae­sar . .. inusitatum nostris quidem oratoribus leporem quendamet salem est consecutus. De off. I 133 sale vero et facetiisCaesar vicit omnes.

1. 0 dimidiate MenanderVox in Terentium: ° dimidiate Menander quo spectet cf.

Rubenbauer, Thes. 1. L. V 1 p. 1202, 63 "sermone Menandrumaequans, non vi." risum autem vox ideo movet, quia, quodmanci et imperfecti arti, ingenio, virtuti eomieae Terentii in­haereat, ad eorporis humani figuram in monstrum versi perioeationem ludibriosam transfertur. Terentium Menandri fi­gura non ineolumi, sed parte alterutra figurae in binas partesdireete ad perpendiculum sectae repraesentari, nugis gavisusCaesar asserit. atque adeo corporis habitus ad indolem nientisillustrandam illo quoque dicto Caesaris adhibetur, quod illeex iocis ipsius, apud Ciceronem, De orat. II 266 diversa generafacetiarum tractans, dignissimum memoratu duxit: ut meumillud in Helvium Manciam: "ostendam cuius modi sis"; cumille: "ostende quaeso", demonstravi digito pictum Galhtm inMariano scuto Cimbrico sub N ovis distortum, eiecta lingua,buccis fluentibus; ris/.ts est commotus. proprium igitur ioeandigenus C. Caesaris reeurrit in irrisione apud Suetonium traditaTerentii, quamquam Terentii monstrum tantum per imaginemfingitur, Maneia eorpore deformi reapse fuit.

C. Caesar L. F. 3

Ceterum proxime abest Caesar in usu vocabuli dimidiatusfacetias perdens a Lucilio, v. 1342 s. Marx; ubi Lucilius Poly­phemum cyclopa coclitem per imaginem ludibriosam cum porcoquadrupede a lanione in binas partes in directum disiecto com­parat: uno OCttlo, pedibusque duobus, dimidiatus ut porcus.atque adeo pluribus numeris Caesarem in carmine critico depoetis a Lucilio suspensum esse, infra p. 31 demonstrabo. quem­admodum autem C. Caesar, Lucilio paene contemporaneusManciam irridens pictum Gallum in Mariano scuto Cimbricosub Novis tabernis in parte septentrionali fori exstructis digitodemonstravit, ita Romanos tune temporis Marx II p. 428 lepidemonuit porcum dimidiatum saepe vidisse haerentem ante lani­enas in foro boario. verum ne iocosa comparatio Terenti ab artemanca laborantis cum homine dimidiato in crassum aut etiamin insubidum aberret, fac memor sis Tertulliani, De carnisresurr. 57 p. 116 Vind.; quo ex loco discimus, Romanos subdimidiatis hominibus vulgo caecos (adde luscos), claudos, simi­liter corpore impeditos intellexisse. nihilo setius Lucilianis face­tiis firmatur, ex saeculo, quod Caesar vidit, Gracchano fuisseusum istum mordacem vocabuli dimidiatus. quem usum interantiquiores Plautus quoque exhibet, convivas in cena accu­bantes increpans, qui cibos iusto avidius appetentes corpus exlectis tricliniaribus sie efferant, ut fissi directe ad perpendicu­lum esse videantur, Mil. 762 sed procellunt et procumbunt di­midiati, dum appetunt.

Eximitur autem acumen peculiare ex ioco Caesaris, si theo­disce 0 dimidiate Menander non "Du halbierter Menander"vertitur, sed "halber Menander". quae versio ne ad mentemsolam trahatur periculum est; Caesar vero corporis monstrumideo in sermonem tulit, ut fracto corpore artem fractam signi­ficaret. differentiam vocabulorum dimidiatus et dimidius Gel­lius III 14 explicat, quae differentia etiam narratiuncula qua­dam apud Macrob., saturn. II 3, 4 obvia illustratur: (Cicero)cum vidisset clipeatam imaginem eius (Quinti fratris, hominisstatura parva) ingentibus lineamentis usque ad pectus ex morepictam ... ait: "frater meus dimidius maior est quam totus".quodsi Cicero dimidius, non dimidiatus, posuit, dimidius me­ram mensuram indicat, dimidiatus ad corpus discissum eiusquecorporis aspectum miserabilem spectat, dimensionem parumcurat.

Denique quantopere obstrictus fuerit Caesar iocationi exhomine repetitae utcumque monstroso, etiam cognomine eius

4 Ernestus Bickel

Sesquicülus a Mario Vietorino, Gramm. VI p. 8, 8 Keil traditoprobatur. nam qui vir aut ab aliis, sive inimieis, sive amicis,Sesquiculi eognomentum aeeepit, aut se ipsum appellavit perioeum de improviso factum voeabulo ineipiente a sesqui, quodvalet dimidiam alieuius quantitatis partem quae toti additur,is faeile in d i m i dia t i Menandri imaginem ineidit. seurrilitateMenander dimidiatus aequat Caesarem sesquiculum.

Ioeationem per voeulam sesqui institutam Varro quoqueexhibet; qui in Menippeamm illa, qua vitae suae Odyssiannarravit Frg. 460 H. Bueeheler, se ipsum Sesqui-Ulixen voeavit,ut Ulixis aerU1l1nas suis longe superari gloriaretur.

2. De cogn.omentis C. Iulii 1. f. Caesaris

VerU1l1 plus una ratione castigatio eognominum Iulii ora­toris et poetae utilis est ad rem absolvendam nobis propositam.omnia autem eius cognomenta in catalogum Marius Vietorinus,Gramm. 1. 1. eollegit: Iulius Caesar, qui Vopiscus et Straboet Sesquicülus dictus est. quibus de eognomentis singulis quaes­tiones singulae institutae haud parvum valent ad diiudiean­dum, utrum sub C. Caesare, qua nomenclatione Suetonius auc­torem versuum in Terentium significat, Ciceronis magister, andictator intellegendus sit. nam si probavisse contigerit, ora­torem et poetam praeter Caesaris cognomen hereditarium nul­lum aliud legitimum eognomen sua ipsius aetate tulisse, ton­fusio dictatoris cum poeta liquidissima fit. neque enim Stra­bonis cognomen ante Augustum in litteris apparet erroriquefatali libertorum Augusti debetur, qui reeens exstruetum forumAugusti titulis Caesarum diu defunetorum exornabant; cf. infrap. 12 s. Vopisci autem et Sesquiculi eognomenta potius agno­mina privata quam eognomina legitima fuerunt.

Ineipio aSe sq u i eü 1u s, quod voeabulum in litteris la­tinis ä1t(x~ AE"(6(loEVOV ad hune modum explieatur apud Foreel­lini-De-Vit V p. 478: "nomen a sesqui et.culus; qui ita magnisest praeditus natibus, ut videatur habere eulum eum dimidio".ad obseaeniorem etiam explieationem dueit sestertius irrisoriusin Commodum Caesarem, publieatus atque eetypo redditus aW. Derichs, Mus. Rhen. 95 (1952) p. 48 ss., denuo traetatus aV. Pisani, ibid. p. 286 s. quo in sestertio Hereulis clava ita seeatlitteras tituli Herculi Romano Augusto, ut in latere dextroclavae lectio evadat: culi ano usto. Commodi anus ut hominispathiei tam laxus faetus esse dieitur, ut Hereulis clavam patiposset. simili igitur irrisione mordaei fieri potuit, ut C. Cae-

C. Caesar L. F. 5

sarem illum Sesquiculum vocarent adversarii acerbissimi. non,si pathicum Caesarem fuisse, litterarum memoria nulla prodi­tur, ideireo pudicus fuit. quid enim seiremus de dictatore Cae­sare homine pathico, si Catullus in Caesarem et Mamurram utcinaedos inveetus non esset militesve in triumpho Gallico noneeeinissent: Gallias Caesar subegit, Nicomedes Caesarem. dedictatore palam infamia asperso cf. Mus. Rhen. 93 (1949) p. 3s. et 20 ss.

Nihilo setius sunt' quae obstent, ne Caesar poeta cogno­mentum Sesquiculus publice gesserit. utique hoc vocabulumextra numerum eorum agnominum molestorum remanet, quaeviris nobilibus a similitudine cum servis, coeis, histrionibus,mimis indita sunt, qualia Serapio, Salvitto, alia Plinius, Nat.hist. VII 52 ss. collegit 1). immo cuius cognomenti Marius Vic­torinus solus unus testis remanet, id ex antiquariorum eurio­sorum studio singularia effodientium ad eum pervenisse, iustoiure suspieabimur. velut oratio adversarii seme! tantum in haneappellationem probrosam incidentis, aut etiam amici cuiusdamallocutio ad tempus festiva, nec non et Caesaris ipsius dictumquoddam scurriliter se ipsum illudentis in censum veniunt.Horatius quidem se ipsum porcum Epist. I 4, 16 vocat, et abAugusto suaviloquentia epistulari, ut Suetonius, Vit. Hor. p. 46R. narrat, purissimus penis appellatur. unde haud scio an adSesquiculi appellationem declarandam utilissimum sit meminisseCatulli, carm. 53,5 di magni, salaputium disertum. qui locusCatullianus praeclare demonstrat, Romanos etiam virtutemalicuius admirantes voeabula obseaena amabiliter adhibuisse.Calvus enim orator felieissimus hae exclamatione tam blandaquam obseaena effertur. reapse autem salaputium i. q. mentu­lam valere nec ullum marem per ludibrium penem voeari apudRomanos nisi eum, qui ut Calvus aut Horatius statura brevisfuit, docui Mus. Rhen. 96 (1953) p. 94 S.; de etymo autemvocabuli nos erudivit V. Pisani ibid. p. 181 S.; qui quamquamsalax, salire a salaputium proeul habuit, tamen significationemmihi probatam sua ratione linguistica firmavit.

Ad id igitur inclino, ut, perinde ac Calvus voce obscaenasalaputium cum benevolentia invocatur, sic etiam Sesquiculus

1) Difficile dictu est, nllm agnomina ex similitudine tracta hic iIlicetiam ad opprobrium vitae spectaverinc; de Salvitto cf. Plinium, Nat.hist. VII 54 eiusdem familiae Scipioni... nomen Salvitto mimus dedit.at audiendus est etiam Suetonius, Iul. 59 despectissimum quendam exCorneliorum genere, cui ad opprobrium vitae Salvitoni cognomen erat.

6 Ernestus Biekel

nil mSI lOcosa blanditia sit ex uno tantum litterarum loco adgrammaticos delapsa. culus etiam i. q. 1tuy~, nates, valere Glos­sae Thes. 1. L. IV 1339,43 testantur. iam vero apud Italosnostrorum quoque temporum ii, qui fortuna prospera praeterceteros felicitantur, magnis praediti natibus pathicique amieiterin iocis passim vocantur, etsi remoti a consuetudine morbidavitam puram degunt 2). ab antiquitate igitur usque ad nostrumaevum duravit Italorum lascivia hilarior quam obscaenior, exqua sensus translatus cognomenti in C. Caesare obvii Sesqui­culus lucem accipit. cf. etiam infra p. 9.

Caesar dietator, pathieus ille quidem, idem fortuna prospera uti nonsolum aliis, sed etiam sibi ipsi visus est. quod indieatur narratiuncula qua­dam apud Ps.-Plutarchum, ·A1tocp&. ßcto. X. o'tpct't. p. 206 D tradita, sivevera, sive fictieia est. de fide PS. Plutardli egit W. H. Friedrich, "Caesar u.sein Glück" (Thesaurismata, 1954, p. 1 ss. et p. 165). Caesar igitur a Dyr­rhachio per Hadriatieum proeellosum peric1itatus Brundisium petere, guber.­natori lembi vi f1uetuum perturbato aperiens sese exclamavit: 1t(O'tEU<: 't'jj'tUXlI, yvoiJ~ ö't~ Kctloctpct x0J11~E~~.

V 0 pis c i cognomen praeter Marium Victorinum duo tan­turn scriptores, Varro et Cicero, singulis uterque locis usurpant:Cic., Philipp. XI 11 Caesar Vopisws ille summa ingenio,summa potentia, qui ex aedilitate consulatum petit, solvaturlegibus. Varro, Rust. I 7, 10 Caesar Vopiscus aedilicius causamcum ageret apud censores, campos Roseae Italiae dixit essesumen. Plinium, Nat. hist. XVII 32 praetereo, quia Varronemad verbum exscripsit. Ciceronis locus in annum 43 cadit, Var­ronianus in annum 37. itaque demum post necatum a. 44 dicta­torem Caesarem cognomen Vopiscus Caesari aedilicio in litterisinditur. cur vero Cicero et Varro ad cognomen antea inusita­turn accesserint, facile dictu est. in recentissima memoria necatidictatoris C. Caesaris alter C. Caesar cognomine additicioundecumque ascito distinguendus erat, quiaCaesaris vocabulumnude positum ad dictatorem tunc temporis ab omnibus refere­batur. Cicero quidem, qui ante dictatoris martern poetam etoratorem identidem laudat, ne eo quidem loco Tusc. V 55(anno 45), ubi a fratre Lucio viro consulari Gaium distinxit,"Vopiscum" eum cognominavit, sed fratres praenominibusdistinguere satis habuit. quin idem Cicero, qui Philipp. XI 11anno 43 Caesarem ex aedilitate consulatum petentem Vopiscicognomine a dictatore distulit, de eadem arrogantia Caesaris

2) Cf. F. Chiappini, Vocabolario romaneseo 2 eon aggiullte e postilledi U1derico Rolandi (Roma, 1945) p. 106; 415 s. v. eulo. quod ad vocabu­larium me Vittorio Pisani per litteras relegavit.

C. Caesar L. F. 7

aedilieii loeutus in oratione a. 56 habita De har. resp. 43 eumnon "Caesarem Vopiscum", sed Gaium Iulium nominavit:Gaioque lulio consulatum contra leges petenti.

Qua vero auetoritate freti Varro et Cicero Caesari illicognomen Vopisci addiderint, quaeritur. sub initiis rei publicaeRomanae post reges expulsos gens Iulia inde ab exordio saeeuliV ante Chr. usque ad saeeulum IV praecipue floruit (cf. Real­enc. X 106). ex testimonio Dionysii Hal., Antiquit. IX 37anno 473 a. Chr. AEUXW~ AlpD.w~ Map.Epxoc; "Co "Cp(·toV xatOöon;(crxoc; 'Iou),wc; eonsules fuerunt (cf. Realene. I 570; X 656).ubi quod Vopisci eognomen viee praenominis fungitur, cf. Lib.de praenom. 3 p. 589,9 Kempf quae olim praenomina fuerunt,nunc cognomina sunt. atque Lib. de praen. ipse quoque testaturconsulatum Vopisci lt~lii 2 p. 589,1; quibus testibus aeceditetiam Livius II 54,3. hac igitur memoria respecta facile sibiquis persuaserit, ex prisen aevo gentiles Iulios voeabulum Vo­pisci repetivisse addendum viro summa ingenio, summa potentia,qualern Cicero, Philipp. XI 11 Caesarem Vopiseum dicit. ve­rum hoc si ita esset, non abesset ab elogio Strabonis in foroAugusti Inser. Dessau 48 infra p. 9 exseripto cognomen vetus­tissimum. nimirum Augustus antiquitatis eascae renovandaecupidus vestigia omnia eius generis sedulo protraxit.

Quodsi censoria auctoritate Vopisci cognomen earet, pri­vatus usus apud Ciceronem et Varronem agnoscendus est. quitarnen usus privatus aliter intellegi nequit, nisi si Caesar illeinterdum sibi ipse Vopisci cognomen in scriptura sua imposuit.quod quo iure fecerit, ut pateat, vocabuli appellativi vopiscussensus respieiendus est. geminus enim hoe vocabulo significaba­tur, qui retentus in utero matris post geminum alterum abortueieetum partu legitimo nasceretur. quid multa? Caesar Vopis­cus reapse vopiscus fuit, suoque arbitrio semel atque iterumhoc vocabulo pro agnomine usus est.

Substerno testimonia antiqua de sensu appellativo nOmInIS Vopisci;quae quamquam pleraque recentiorum temporum sunt, tarnen ad Varronemer ultra Varronem ascendunt. a Varrone pendet Lib. de Praen. 4 p. 589, .11 K. (vocabatur) Vopiscus qui in IItero matris geminus conceptllS alteroabortu eiecto incoillmis editilS erat. praeterea cf. Plin. ,Nat. hist. VII 47Vopiscos appellabant e geminis qui Tetenti uteTo nascerentllT altero inter­empto abortu. Solin. I 69 p. 17 Mommsen. Nonius p. 557 (p. 894 Lindsay)Vopiscus, qui ex duobus conceptis uno abO/,tu excluso ad paTtum legiti­murn deducituT. Isid., OTig. IX 5,21. Plutarch., COTiolan. 11. Lydus, Demag. I 23 p. 26 Wuensch BWßlClltOV 'tov WJul-'0v I-'äv Clu/.A'ljcplMv'tCl;, 'toU oshspou cp&CI;pSV'tO~, Clw~6I-'EVOV.

8 . Ernestus Bickel

Relinquitur ut d e fon t e disputern, unde Marius Victori­nus cognomenta Vopisci et Sesquiculi acceperit. Vopisci cogno-

.men grammaticis ex Varrone et Cicerone innotuisse potuit. atSesquiculi memoria peculiaris Victorini remanet. itaque ex hacVictorini eruditione selecta ad primarium fontem grammaticiascendendum est. quae quaestio ut successu secundo procedat,Victorini ecloga Gramm. VI p. 8,6 Keil, cui catalogus cogno­minum Caesaris inest, integra exscribenda est: iuxta autem nonponebant (antiqui litteras) -cm-; inde nec Alcmenam dicebantnec T ecmesam, sed Alcumenam; inde Alcumeo et Alcumena(et Tecumesa) tragoediae,~donec Iulius Caesar, qui Vopiscuset Strabo et Sesquiculus dictus est, primus "Tecmesam" in­scripsit tragoediam suam et in scaena pronuntiari iussit. hocigitur loco vocabulum ä1ta~ A€y6\1€vOV Sesquiculus una cumpraecepto lulii traditur histrionibus dato, ut vocem Tecmesae.in agenda tragoedia forma nova pronuntiarent repressa antiquaforma Tecumesae. quae cohortatio poetae fabulam docentis inprologo scaenico locum idoneum sibi vindicat. itaque pri­marium fontem memoriae apud Marium Victorinum apparen­tis, qui metricus scriptor in omni genere poeseos Latinae ver­satus traditionem metricorum priorum propagavit, senariumquendam Caesaris tragici fuisse suspicor in prologo Tecmesaeobvium: "Vopiscus docuit, Sesquiculus, Iulius". cuiusgeneris versum qualicumque modo structum si fuisse sumimus,quaestiones molestae, quae circa nomenclationem C. Caesarissunt, mirum quantum sublevantur.

Primum hinc explicatur, cur tragoediae Caesaris tituloIulii inscriptae prostiterint in bibliothecis veteribus; cf. Asco­nium, In Scaurianam p. 26,30 Stangl: idem (Caesar) inter pri­mos temporis sui oratores et tragicus poeta bonus admodumhabitus est; httius sunt enim tragoediae, quae inscribuntttrI uli.

Praeterea Vopisci cognomentum C. Caesaris cur Varroniet Ciceroni in mente haeserit, tune proträhendum, cum postdictatorem Caesarem recens necatum C. Caesar vetustior illecognomento distinctivo egebat, commodissime sic declaratur, uttam Varroni quam Ciceroni lectionem assiduam tragoediarumCaesaris tribuamus. Cicero, De orat. III 30 artem tragicamCaesaris bilance ponderat; Varro habitavit in scaenicis anti­quioribus. atque adw inter antiquiores scaenicos C. Caesaremlocum nobilem occupavisse, historia quadam apud Val. Max.III 7, 11 occurrente approbatur: Accius . .. Iulio Caesari, am-

C. Caesar L. F. 9

plissimo et f/orentissimo viro in collegium poetarum venientinumquam adsurrexit.

Denique quae de Sesquiculi eognomento quaestio est, adfinem felieiter pervenit, si prologus tragieus in eensum voeatur,ut eognomentorum Caesaris apud Vietorinum servatorum ratioreddatur. quanto usui prologi seaeniei ad eognoseendas res in­timas antiquiorum seaenieorum posteris fuerint, FriderieusMarx, "Naevius" (Säehs. Ber. 63, 1911, p.43 ss.) doeuit. anvero Plauti nomina in notitiam eertiorem nobis venissent, siRitsehl in prologo Plaut., Merc. 10 ex deperdita eodieum serip­tione voeabula Macci Titi non restituisset? atque etiam idipsum diseitur ex prologis Plautinis, poetas interdum nominavel eognomina sua in ludierum ipsos vertisse. Asinariae in pro­logo v. 11 Demophilus scripsit, Maccus vortit barbare Plautumfugere non potuit; quam ioeulare Macci nomen sonaret, eumantiquitus apud halos Atellanae fabulae personae seurrilesrisum movissent maccu,s, bucco, pappus, dossennu5. aeeeditCasinae in prologo v. 34 Plautus se ipsum irridens, eum dieitPlautus cum latranti nomine (cf. F. Leo, "Plaut. Forsch. 2",1912, p. 207, 2; edit. Plaut., Cas. ad v. 34). itaque antiquioresseaenieos aemulatus Iulius, seriptor prae eeteris satiricus, cog­nomentum Sesquiculus i. q. hominem fortunaturn signifieanssibi ipse per ioeum indidit. nee est, quod haesitaverit quispiam,an in tragoediae prologo non ioculetur Iulius, qui testanteCicerone, De orat. III 30 res tragicas paene comice, ... severashilare ... tractavit.

Consimiliter igitur atque Horatius, saturarum seriptor ipsese porcum Epicureum eum hilaritate sui et suorum dixit, Plau­tus eognomen suum ad canes baubantes gaudentibus caveisrettulit, nee non et Varro in Menippeis eum delectatione lee­torum ipse se Sesquiulixem vocavit, sie C. Caesar Sesquiculumse cognominando· spectatoribus risum movit (cf. supra p.4et 6).

Venio ad S t rabon i s cognomen, quod auetoritate utiturelogii Augustei, quo testimonio nee antiquius ullum est et prae­cipuum fertur cognominis Strabo: Inscr. Dessau 48 (anno 2 anteChr.) C. [ulius L. f. Caesar Strabo, aed. cur., q., tr. mil. bis,X vir ag1·. dand. adtr. iud., pontif. huius igitur testimonii vim,quoad valeat ad cognomen Strabo testandum, pro virili parteinfringere meum est. apud seriptores Strabo ante Augustumnusquam occurrit. atque etiam post Augustum nominatio a

10 Ernestus Biekel

cognomine Augusteo pura in usu esse perStltlt, quin usitatiorve1 tunc remansit quam nova Augustea. quattuor tantum scrip­tores aevi imperatorii auctoritatem e10gii Augustei defendunt.praeter Marium Victorinum supra p. -4 et 8 exscriptum Pris­cianus declinationem vocis penus tractans Caesarem Strabonemlaudat; cuius ex oratione Contra Sulpicium tribunum eclogambrevem bis affen lnst. V p. 170,21 Hertz et VI p.261,4. adgrammaticos accedunt Velleius et Suetonius. quorum Velleiusin conspectu oratorum nobilium post memoratos L. Crassumet M. Antonium pergit II 9, 2 quontm aetati ingeniisque suc­cessere C. Caesar Strabo, P. Sulpicius. Suetonius, Iul. 55 Stra­bonis Caesaris orationem quae inscribitur pro Sardis laudat.ceterum altero loco quodam idem Suetonius C. Caesarem etiamcognomine Strabonis suppresso memorat, Cal. 60 observatumest ..., Caesares omnes, quibus Gai praenomen fuerit, ferroperisse, iam inde ab eo, qui Cinnanis temporibus sit occisus.ubi pro inde ab eo qui potuit inde a Strabone, qui ...

Nullo iure Thomas Stangl, "Cie. orat. scholiastae" II (1912) p.53,20 apud Ascon., In Cornelianam et hune seelltus C. Giarratano, Aseoniicd. (1920) p.72,8 hic est Cotta. " magnus orator habitus et compar in eagloria P. Sulpicio et C. Caesari laeunam in memoria manuseripta postCaesari obviam supplevcrunt eum Lichtenfeldt voeabulo (Straboni). sen­sus enim flagitat (aeqllalibus), a Kiessling-Schoell, Aseonii ed. p.58 repo­situm. ceterum iusto fundamento supplementum Straboni ideo caret, quiaAsconius, ubi de Gaio Caesare illo distinguendo a fratre Lucio loquitur,In Scalir. p. 26, 23 55. Stangl Strabonis cognomen fratris minoris ignorat.A. C. Clark in ed. Oxoniensi (1907) p.66,21 abstinuit a laeuna explendaloeo illo eommentarii In Cornelianam.

Ista igitur cum memoria cognominis Strabo sit, tantumsane concedendum est, corpus orationum titulum Caesaris Stra­bonis prae se ferens inde ab Augusto senescente in bibliothecisprostitisse. quod corpus duas minimum clarissimas orationescontinuit. actione Pro Sardis Caesar consimiIiter atque Ciceroactione Pro Siculis fundamenta gloriae suae iecit; oratio, quaSulpicio tribuno respondit, funesta ei fuit, quia tribunus posteaad ferrum et ad arma civilia processit, in quibus Caesar interiit.praeter autem corpus orationum sub Augusto conditum nihiIdare opus est ad usum per saecula imperatoria dispersum cog­nominis Strabo declarandum. si Victorini catalogum cogno­minum excipis, Strabo nullo loco occurrit nisi ubi de ara toreCaesare vel de orationibus eius agitur. tragoediarum corpus,quod ex Ascol1ii testimonio p. 8 allato Iuli inscriptum fuit,nilobstat, quin ad liberae rei publicae tempora referamus. econtrario orationum corpus Augusteum, quod fuisse dedi, a

C. Caesar L. F. 11

vetustiore collectione orationum Caesaris suspensum fuisse, eovetamur eredere, quia a litteris Romanis liberae rei publieae,in quibus orator Caesar identidem laudatur, tarnen eognomenStrabonis abest. quod vero imperatoria aetate praeter elogiumin foro Augusti etiam apud bibliopolas et in bibliotheeis reeep­taeulum memoriae eognomenti Strabonis fuisse sumpsi, aueto­ritate grammarieorumj Marii Vietorini er Priseiani eommo­veor. nimirum inter quattuor testes illos, qui aetate imperatoriaCaesarem Strabonem eognominant, Velleius et Suetonius Romaeseribentes Strabo in monumento fori Augustei legere potuerunt;aliter res se haber in testimoniis Vietorini et Priseiani.

Ar quantumeumque orationes Caesaris sub ritulo Strabopost Augustum in vulgus missae ad hoe eognomen propagan­dum valuere, ne iis quidem loeis, ubi mentio Caesaris ad ora­torem speetat, Strabo praevaluit. primum puto interest seire,Aseonium, auetorem gravissimum sub Nerone seribentem eog­nomen Strabo ignorare; cf. supra p.10 et infra p.12. itemvel post Augustum orator non Strabo, sed C. lulius nominaturapud Apuleium, apo!. 66, ubi ex deperdita eodieum seriptioneC. Mucius Sauppe verum C. lulius restituit eollato Cie., Deoff. II 50. similiter Quintilianus, lmt. XI 3, 129 a Cie., Brut.216 suspensus lulium oratorem voeavit, idem Quint. 1. 1. VI3, 38, Cieeronem, De oratore II 266 reddens, C. lulium dixit,utrisque loeis omisso Strabonis eognomine. aceedunt loci tres,ubi nomenclatio C. Caesar, eadem quae in Suetonii Vita T eren­tiana de poeta Caesare adhibetur, de oratore aetate imperatoriausurpatur. Val. Max. V 3,3 qua procella verborum impiumSextili caput obrui meretur, quod C. Caesarem, a quo de­fensus fuerat, '" truculento victori iugulandum tradere nonexhorruit. Quint., lmt. VI 3,75 et 91. atque hos duos loeosQuintiliani, usque ad nostra tempora dietatori falso datos,reapse C. Caesaris,magistri Cieeronis esse, infra p. 38 probavi.

Ne vero easui aliquid in tanta litterarum Romanarumclade tribuisse areessar, in eo aequieseere nolo, quod perrarotantum Caesar ille Strabo voeatur, nec umquam ante Augustum.nimirum plena nomenclatio virorum illustrium identidem desi­deratur. velut C. Lieinius Calvus, poeta et orator clarus, Lici­nius aut Calvus apud aequales, Cieeronem et Catullum, atqueetiam apud posteros appellatur suppresso eognomine Macer.quod tarnen eum legitime tulisse, solus nnus auetor testaturL. Aemilius Lepidus Paullus apud Cie., Ad. Q. fr. II 4, 1 siMacer Licinius cunctaretur (cf. Realene. XIII 429, 12 ss.). item

12 Er n e s tu s B i c k e1

P. Cornelii Lentuli cognomen Spinther, ex similitudine cumhistrione quodam ei additum, apud Ciceronem desideratur, cumapud Caesarem, Nepotem, Sallustium et in titulo militari Inser.Dessau 2224 occurrat (cf. Realene. IV 1393,6 ss.). quocircaiam eos Iocos Ciceronis, Varronis atque etiam Asconii, gram­matici circumspectissimi in auxilium voco, ubi in discernendoC. Caesare L. f. ab aliis Caesaribus opera et cura collocantur.iis enim locis iusto iure exspectamus, ut scriptores illi, qua sill1tvigilantia, si Strabonis cognomen novissent, eodem distinguendicausa usuri fuerint. nec tarnen utuntur. cf. Asconium, In Scau­rianam p. 26,23 Stangl' liilios autem cumdicit, duos Caesaresfratres, Gaium et Lucium, significat: ex quibus Lucius et consulet censor fuit; Gaius aedilicius quidem occisus est, sed tantumin civitate potuit, t-tt causa belli civilis contentio eit-es cum Sul­picio tribuno fuerit. item Cicero, Tusc. V 55 distincturus fratresCaesares praenominibus separavisse contentus est. De off. I 108C. Caesare L. filio Cicero addit patris nomen distinguendicausa. ibid. I 133 ut Caesar ille certiore significatu ab aliisCaesaribus discernatur, vocatur Caesar, Catuli patris frater(cf. Realene. XIII 2072,44 et 2082,33 s.). tantum afuit, utCicero Strabonis cognomine Caesarem magistrum suum vocaret,ut Vopiscum eum Philipp. XI 11 cognominaret, ne cum dic­tatore confunderetur; atque idem Varro quoque fecit (cf. suprap. 6). quodsi tarn Cicero quam Varro, ubi Strabonem exspectes,Vopiscum dicunt, quis credat viros illos litteratissimos colentes­que memoriam Caesaris eminentis in litteris ad privatumag­nomen Vopisci refugituros fuisse, si Strabonis cognomen publi­cum et sollemne ad manum fuisset?

Cum Augustus a. 2 ante Chr. aedem Martis Victoris inforo suo dedicavit, proximum a dis immortalibus honorem me-'moriae ducum praestitit (Suet., Aug. 31); statuas aeneas trium­phatorum Romanorum nec non et proavorum gentis Iuliaeerexit singulisque statuis titulos subdidit, ut honores et actasingulorum dinoscerentur (cf. St. A. Huribut, "A Roman HaIeof Farne", Classical Weekly XIII, 1920, p.162 ss. et Bau­meister, "Denkmäler d. kl. Altertums" III p. 1470). ubi intertot Iuleae nobilitatis avos, quos Ovid., fast. V. 564 stupet, etiamCaesar aedilicius fuit, cuius elogium in pariete quodam iuxtaforum Augusti repertum saeculis XV et XVI saepius descrip­turn est; itaque de textu supra p. 9 dato constat. verum nemonescit, quam plenum periculosae aleae opus fuerit, &Vlcr't0p'Y/cr(ewvitare in recuperandis imaginibus et elogiis proavorum, quorum

C. Caesar 1. F. 13

memoriam non nlSl studio antiquitatis diligentissimo renovarelicuit. Cicero quidem queritur ad Au. VIi, 17 de statua Afri­cani ... ain tu? Scipio hic Metellus proavum suum nescit cen­sorem non fuisse? ... at mehercule ego, cum in turma inaura­tarum equestrium, quas hic Metellus in Capitolio posuit, ani­madvertissem in (Scipionis Nasicae) Serapionis subscriptioneAfricani imaginem, erratum fabrile putavi, nunc video Metelli:o &'VL<:l1;op'Y)0[av turpem! (cf. Realene. IV 1504,10 ss.). sieAugustlls quoque, cum praestantissimum quemque gentiliumhonoribus et eognominibus propriis insignitum quiritibus anteoculos positurus erat, non poterat non quaestionibus 7tEp!.o(-LWVU(-LWV inquietari ex parte molestissimis. quae molestiapraesertim circa eos proavos ingruebat, qui eadem nomina tria,quae Divus Iulius, C. Iulius Caesar, tulerant. itaque principiserat, libertis a studiis mandare, ut eognomina Gaiorum Caesa­rum oblitterata ex antiquioribus litteris resuscitarent. qua tarnenin .re passus est Augustlls idem, quod passum esse Senecamphilosophum Quintilianus aegre fert inst. X 1,128 cuius etmultae alioqui et magnae virtutes fuerunt, ... plurimum studii,multa rerum-cognitio, in qua tamen aliquando ab his, quibusinquirenda quaedam mandabat, deceptus est.

Errori foedissimo liberti Augustei cognomen Strabonis intitulo deberi mihi astipulaberis, si eausam erroris detexero. inCiceronis Verrinis, quas leetitatas etiam sub Augusto fuissepapyrus Iandana V (1931) Nr. 90 illustrat, commemoratllraetio Pro Sardis C. Caesaris poetae et oratoris, in qua hic cumCn. Pompeio St r abo n e, patre triumviri concertaverat. cf.Cic., In Caec. divin. 63 atque ille Cn. Pompeius ita cumC. Iulio contendit ut tu, (Caecili) mecum; quaestor enimAlbuci fuerat (Pompeius) ut tu Verris. Iulius hoc secum auctori­tatis ad accusandum afferebat, quod, ut hoc tempore nos abSiculis, sic tum illeab Sardis rogatus ad causam accesserat. iamvero ad nomen Cn. Pompeius, quod in una eademque sententiaet linea atque C. Iulio legitur, in margine voluminis Tullianiab Augusti liberto adhibiti glossa adseripta fuit: Strabonemdicit. quam glossam libertus ad nomen C. Iulio rettulit, ac non,ut debuit, ad Cn. Pompeius.

Cuius generis glossam marginalem exemplari AugusteoVerrinamm adscribo, id genus glossa traditur reapse ad eundemlocum Verrinarum apud Ps.-Asconium, In Caec. divin. 63p.203,18 Stangl: Strabonem autem dicit Pompeium,C n. Po m pe i pa t rem. scholia Ps.-Asconii ex marginalibus

14 Ernestus Bickel

glossis ongll1em dueere in eommentarium eolleetis dudumMadvig vidit; qtlem eommentarium e Servii, eOl11mentatorisVergiliani, offieina profeetul11 esse Thilo, Servo I p. XXXIstatuit. nee fugit doetos, hane glossam historieam de PompeioStrabone a eongerie admodum vili rhetoriearum et grammati­earum glossarum, quibus Pseudaseonii eommentarius eonstat,mirul11 quantum differre. Stangl quidem 1. 1. eam glossam evetere Commentario ortum trahere diserte adnotat.

Aseonius, quel11 eognomen Strabo C. Caesaris ignorarep. 10 et p. 12 vidimus, Cn. Pompeium, Magni patrem duobusloeis Strabonem eognominat: In' Pisonianam p. 12,18 StanglCn. Pompeius Strabo, pater Cn. Pompei Magni, Transpadanascolonias deduxerit et In Cornelianam p. 61,31 St. Cn. PompeioStrabone L. Porcio Catone coss. ideo autem Magni pater Strabovoeatus est, quia limis oeulis erat; quem a vitio oeulorumeognomen aeeepisse, lueulentus testis est Plinius, nato hist. VII.54 (Realene. XXI 2254,15 ss.). omnino apud Romanos voea­bulum strabo numquam in hereditarium eognomen abiit (Rea­lene. 2. Reihe IV 75,26 ss.). Cn. Pompeius, Gnaei Strabonisfilius, dUl11taxat aduleseens, eognomine earebat. demul11 a Sullaex testil11onio Plutarchi, Pomp. 13 Magnus eognol11inatus est.praeterea cf. Horat., serm. I 3,44 strabonem appellat paetumpater; quem ad loeum Porphyrio seholiasta adnotat strabo:"detortis qui est oculis; paetus: leniter declinatis. alia de ea retestimonia praebent Cie., nato deor. I 80; Plin., nato hist. Xl150.

Augustus, eum gentili suo C. Caesari cognomen Straboimposuit, non modo errori liberti sueeubuit, sed etiam inseiensauetor rei ridieulae faetus est. nam eum Caesarem ut s t r a­bon em S t ra bon i Pompeio aggregavit, par nobile oratorumfeeit, qui in aetione forensi de Sardis eoneertantes oeulis nonpaetis, quales Veneris esse ferunt, sed limis et detortis obtutumin adversarii aeie figere frustra temptabant. "spectatttm admissirisum teneatis amici" .

Quam retardati ab agendo et colloquendo homines strabones Roma­nis esse visi sint, docet Cicero, De orat. !II 221 de Roscio comoedo stra­bone locutus: in. eo autem ipso (i. e. ore) dominatus est omnis oculomm;quo melius nostri illi senes, qlli personatum ne Roscium quidem magno­pere, lalldabant. animist enim omnis actio, et imago animi volws indicesoculi. Roscius teste Cic., De nato deor. I 79 perversissimis owlis erat. undeprimus in scaena personam induisse ori traditur; cf. F. Leo, Herm. 49(1914) p. 167,3.

C. Caesar L. F. 15

Castigatis cognominibus C. Caesaris, poetae et oratoris,Sesquiculo, Vopisco, Strabone id efficitur, ut appeliatio C. Cae­sar apud Suetonium in Donati Vita T erentiana tradita pariiure ad Ciceronis magistrum quam ad Divum Iulium referatur.praeter decades locorum, quibus vel ante Augustum vel posteum poeta et orator Iulius, aut C. Iulius, Caesar aut IulÜtsCaesar nominatur, in ipsa appellatione.C. C aesar acquiescuntCicero, Tusc. V 55 (cf. p.2), Val. Max. V 3,3 (cf. p. 11),Asconius, In Scaur. p. 26,24 Stangl (cf. p. 12) et In Cornop.53,20 St. (cf. p. 10), Quintilianus, Inst. VI 3,75 et 91 (cf.p. 38), Suetonius, Cal. 60 (cf. p. 10).

DONATUS-SUETONIUS Vit. Terent. cap. 7 p. 33 ss. Reif­ferscheid, p.8 s. Wessner:

"Hunc Afranius quidem omnibus comicis praefert scribensin Compitalibus: Terenti num similem dicetis quempiam?

Volcacius autem non solum Naevio et Plauto et Caecilio,sed Licinio quoque et Atilio postponit.

Cicero in Limone hactenus laudat:tu quoque, qui solus lecto sermone, Terenti,conversum expressumque Latina voce Menandrumin medium nobis sedatis (m) 0 (t) ibus effers,quiddam come loquens atque omnia dulcia dicens, ...

item C. Caesar:. tu quoque, tu in summis, 0 dimidiate Menander,poneris, et merito, puri sermonis amator.lenibus atque utinam scriptis adiuncta foret vis,comica ut aequato virtus polieret honorecum Graecis neve hac despecta ex parte iacere (t) .unum hoc maceror ac doleo tibi deesse, Terenti.

Haec Suetonius Tranquillus".

3. De latinitate eclogae C. Caesaris

Textus traditus eclogae egregie ad Caesarem poetamSullanae aetatis quadrat, ad dictatorem non item. allocutionemscurrilem 0 dimidiate Menander peculiariter ilium decere de­monstravi p. 2 ss. accedit V. 6 unum hoc maceror ac doleo tibideesse, T erenti, ubi hendiadyoin maceror ac doleo dictatoritribui nequit. quae figura rhetorica cum sic constituatur, utvocem maceror i. q. "excrucior" valentem verbum tritum doleo

16 Ernestus Bickel

exclplat, tota dictio frangitur ac tenue quiddam et exile sapit.ista est ea lenitas, quam Cicero, Brut. 177 in tragoediis etorationibus quibusdam C. Caesaris vituperat. maceror doleolegitur apud Plautum quoque Cist. 59 s. med excrucio, meaGymnasium, male mihi est, male maceror, doleo ab animo,doleo ab oculis, doleo ab aegritudine. quodsi veteris poeseosscaenicae asseclae Caesari locus Plautinus in memoria haesit,imitatio male ei cessit.

Loeupletissime quid obstet, quominus dictatori figura maceror acdoleo tribuatur, exposuit Ritschi apud Reifferscheid, Suet. rel. p.527:"Utnon mirer, si qui.s apud Suetonium seeundo loeo positum multo exiliusdoleo verbum ex interpretamento repetere Caesarique Jmum hoc maceror,hoc crueior tribuere animum indueat. verum is tarnen vix habebit, eurillul11 tanto animi affeetu tamque eoneitato genere loquendi usum esse intam leni et simpliei eaussa dicat. nam ut ad perfeetae artis et praestantiaeexemplar aliquid deesse Terentio iudiearetur, vel /mum hoc doleodici .satiserat: potuit haud dubie aliquanto fortius etiam unI/rn hoc maceror velunl/m hoc cmcior dici: sed nimiul11 erat profeeto et prope putidum velhoc doleo, hoc maceror vel adeo hoc macerOT, hoc cTucior".

Ritschi igitur sub C. Caesare dictatorem intellegens, diffi­debat merito textui tradito; condonandum sane ei est, quodimmemor C. Caesaris, scaenici poetae, tumorern inanem figuraerhetoricae e textu coniectura aureolo pro ac doleo temptataremovendum esse putabat. qui suo iure id maluit facere quamdictatorern, urbanitatis vindicem infamare, cuius de consuetu­dine inaffectata et paene nuda constat. post Ritschelium autemmaceror ac doleo magno cum acumine in diversum euntes trac­tarunt critici probati J. P. Postgate et j.S. Phillimore. Class.Review 30 (1916) p. 189 et 31 (1917) p. 21 et 46; cf. etiamibid. 29 p. 172. quorum doctorum commentationes qui attentoanimo legerit, a dubitatione omni solutus profitebitur, macerorac doleo indignum loquela dictatoris esse, nec tarnen coniecturaposse expelli. .

Iam vero ultra Ritschelium "RitsCheliano" Thesauro 1. L.VIII p. 8,35 erudimur, deesse macerandi vqcabulum ut apudCiceronem, tarn in versibus quam in prosa, sic apudCaesarem.quod cur desit, ratio in promptu est. nempe in proprio usu,qui multo latius patet quam translatus deanimo, macero anti­quitus termino technico fungitur agriculturae et rei coquinariae.unde rus olet verbum et culinam. quocirca illis vocabulis mace­ror addendum est, quorum ab usu urbanitas sciens abstinuit.verborum delectum originem esse eloquentiae Caesar dictatorex testimonio Ciceronis, Brut. 253 confessus est. atque ingenue

C. Caesar L. F. 17

fateor, me ad verum auetorem eclogae Suetonianae retegenduminde venisse, quod latinitas versus ultimi oeulos mihi aperuit.

Ceterum Vergilius quoque macerandi verbum vitavit; inprosa translatus usus demum a Livio incipit. contra Caesaripoetae scaenico macerari praeclare convenit. cuius vocabulitranslate adhibiti sedes domestica vetus ars scaenica est; inPlauto et Terentio iterum atque iterum oceurrit; acceduntPacuvius et Afranius, quos aevi antiquioris poetas consequiturSullanae aetatis poeta C. Caesar.

V. 5 inter editores ambigitur, utrum recensio hac despectaex parte iacere(t) (comica virtus) accipienda sit, an altera hacdespect{us} [ex] parte iaceres (Terentius). prior recensio pro­pius a vetustissimo codice Parisino saec. XI abest; a quo nondiffert nisi pro iaceres scripto iaceret, quae emendatio primumin editione principi Donati Romana anni 1472 occurrit. alterarecensio a Calphurnio temptata despectus parte mihi Sullanaeaetatis poetae eclogam tribuenti vel ideo spernenda est, quiacum prosodia et arte metrica antiquiore parum congruit. se­cundum enim legern Havetianam syllaba ultima vocabuli de­spectus, utpote quae brevis in -s desinat, ante consonam in thesilonga non fit. quam legern Havetianam etiamsi exceptionesadmittere F. Leo, "Plaut. Forsch." 2 p.328,3 statuit, tarnen inEnnio quidem nihil repperi nisi Ann.216 Vahlen nec dicti stu­diosus quisquam erat ante hunc et versum salebrosum a Bue­cheler, Kl. Schr. III p.396 tractatum Ann. 304 ore CethegusMarcu(s) Tuditano coltega; quibus in versibus syllaba ultimavocabulorum studiosus et Cethegus insolenter in thesi produci­tur.

Ad consuetudinem Sullanae aetatis quadrat, quod v.4polteret honore vocalis ante -t corripitur; hoc iam Ennius inclausula heroici fecit Ann.222 potesset in armis (at ibid. 83esset induperator). item legitime v.6 maceror in brevem sylla­bam exit; terminatio verbalis -or iam apud Lucilium ubiquecorripitur, sic v.554 fruniscor ego ac tu.

4. De argumento eclcigae C. Caesaris

Ut latinitas sic argurnenturn rhetoricum eclogae a dicta­tore alienum est, idem singulariter convenit Sullanae aetatisCaesari poeticam cum arte oratoria copulanti. quicumque au­tem communi errore detenti sub C. Caesare dictatorem intel­lexerunt, eorum erat, res duas probare, quae probari nequeunt.

18 Ernestus Bickel

alterum erat, ut dictatorem litterarum ROmal1arUm sane poten­tissimum Terenti palliatae aliquid dedisse evincerent; alterum,ut nobis persuaderent, dictatorem in artis rhetoricae proble­matis habitantem epigrammate parodico Ciceronem vitupera­visse, ut qui in syncrisi Menandri et Terenti laudibus Terentimodum excesserit. termini technici rhetorum in ecloga occurruntv. 2 puri sermonis, v. 3 lenibus scriptis, ibid. vis in usu absoluto,v.4 eomiea virtus. quos terminos dictatori ad manum fuissenemo negat. at sub iudice id est, num Caesaris fuerit, qui Ci­ceronis auctoritatem in litteris magnam habuit, eiusdem iudi­cium de Terentio intenta opera ad obrussam exigere. mirumautem fit, ut istis, qui Caesarem sagacitate scholastica de arteTerenti cmu Cicerone litem conseruisse volunt, in mentem nonvenerit, eundem Caesarem Ciceronis carmen aliquod sibi mis­sum vellicavisse et vitavisse in vellicando usum omnem termi­norum rhetoricorum.

Cicero carmen epicum de expeditione Britannica Caesaris,incitatus epistulis Quinti fratris, legati Caesaris, instituerat,quo carmine volumina plura impleturo gloriam imperatoriscelebraturus erat. ipse autem Marcus de hoc opere multus estin epistulis ad fratrem missis; cf. inter locos alios Ad. Qu. fr.II 13 (1Sa) 2 tu seribis poema ab eo (Caesare) nostrum probari.iam vero Cicero curis publicis detentus renuit stare promissis;cf. ibid. III 1,11 poema ad Caesarem, quod institueram, ineidi.ibid. III 5/6,3 s. quod me de versibus faeiendis rogas, incredi­bile est, mi frater, quam egeam tempore. . .. opus est ad poemaquadam animi alaeritate, quam plane mihi tempora eripiunt.atque etiam de ea re Marcus nos certiores facit, quo cum iudi­cio Caesar poematis illius partem primam sibi missam legeritAd Qu. fr. II 15 (16),5 quomodonam, mi frater, de nostris ver­sibus Caesar? nam primum librum se legisse seripsit ad me anteet prima sie, ut neget se ne Graeea quidem meliora legisse; reli­qua ad quendam loeum plf{}·up.o'tEpa; hoc enim utitur verbo. diemihi verum. num aut res eum aut xapa'X.'t~p non delectat? Cae­sar igitur laudibus Ciceroni concessis immiscuit reprehensionem.at in hac reprehensione nec vola nec vestigium est eruditionisrhetoricae, qua abundasse Caesarem ii sibi persuadent, qui vul­gatam sententiam de auctore versuum a Suetonio traditorumsecuti Ciceronem corrigi a Caesare existimant. immo quo voca­bulo PIfD·ul.LOTEpa Caesar Ciceronem vituperans usus est, id nulloalio sensu adhibuit quam eo, quo Aristoteles, llEpt ~tPwv "(Eve(jEw~

IV 1 p. 764a 12 de Empedocle dixit 'toiho ')'IXp w~ (n'Y){}'fu~ 'EP.1tE-

C. Caesar L. F. 19

OOXA:Yj,; Pq.&UP.6'tEPOV {ntED.YJepEV "hoc enim Empedocles ne g Ie­gen t i u s opinatus est". graecum p~&up.o<; morale quid sonat, necnumeratur inter terminos rhetoricos. adeo autem Caesar in col­loquio per epistulas cum Cicerone de rebus poeticis habito rhe­toricen respuit, ut, cum xapax"t~p quinam sit versuum suorumCicero rogaverit, Caesar tacuerit.

Non, si in arte grammatica libris De analogia Ciceroni dedicatisCaesar nomen meruit, idcirco in contemplativa arte rhetorica versatus est.verissime ütto lahn et W. Kroll in commentario ad Cic., Brut. 253 docue­runt, Caesarem in opere illo nil nisi puritatem sermonis latini curasse necdeflexisse ad problemata rhetorica. atque adeo fragmenta librorum Deanalogia, quae plurima nobis servantur, ad unum omnia declinationemverborum aliasque quaestiones mere grammaticas spectant.

Quocirca ea quoque, quae Cicero in Puteolano de sermonibus cumCaesare hospite habitis anno 45 scripsit Ad Atticum XIII 52.2 a1toulllXtovoullEv in sermone, q;LAOAO"(lX mltlta, ad quaestiunculas grammaticas refe­renda sunt. Pompeius Magnus, cum cos. III anno 52 aedem Victoriae de­dicavit, Ciceronem teste Gellio X 1,7 rogavit, utrum conSltI tertio scriben­dum esset, an tertium. sic Caesar quoque recte loquendi cllriosus, quotienscum Cicerone familiariter colloquebatur, de minutiis grammaticis eum adi­bat. - cf. etiam Ad Au. VII 3,10: venio ad "Piraea", in quo magis re­prehendendus sum, quod homo Romanus "Piraea" scripserim, non "Piraeum".... quam quod addiderim "in".

Sunt igitur quae dissuadeant ,ne Caesar pro critico Cicero­nis habeatur artem Terenti scholastice castigante. sequitur, utrelicto Cicerone quaeratur, num Caesar animo propenso ergaTerentium fuerit aut saltem generatim locum aliquem auctori­bus palliatae vel togatae, interpretibus latinis Menandri in stu­diis suis concesserit. velut Cicero, Epist. IX 16,4 narrat, Ser­vium Clodium, Aelii Stilonis generum facile dicere: Hic versusPlauti non est, hic est; at etsi eodem loco Caesari peracre iudi­cium in discernendis auctoribus tribuitur, is tantum de apop­thegmatis contemporaneorum iudicavisse fertur.inter ludi­bunda genera poeseos scaenicae Romanorum Mimus tantumiocis de improviso· factis Caesarem delectabat. Laberium inscaena spectabat, Syrusque mimographus productus Romae estper Caesaris ludos ex testimonio Macrobii, Saturn. 11 7,7.

Quid? nonne Menandrum ipsum interpretibus latinis Me­nandri Caesar praetulit? quae voluntas eius in hunc Graecorumcomicum fuerit, eo cognoscitur, quod in transgressu Rubiconisapopthegma ex illo oriundum exclamavit: &.vEpp1ep&w 'X.ußo<;.quod genus apopthegma ab alea tractum cum tarn graece apudGraecos quam latine apud Latinos vulgatum fuerit, Caesar ta­rnen patrio sermone spreto graece dictum evomuit, Menandrihemistichium ad verbum reddens.

20 Ernestus Bickel

Nimirum in litteris graecis praeter tivEppl<p&w 'ltußo~ etiam tivsppm'tocL'ltußo~ inde ab Aristophane comico et Critia tragico in usu fuit. apudLatinos autem Titinius, togatae auctor nobilis, in fabula, cui Tibicinainscripsit, Auletridis fabulae Menandreae versum: IlElloYf1EVOV 'to 1tpiiYf1oc,tivEppl<p&w 'ltußo~ latine reddidit: decreta res est, aleam iactam volo; cf.quae Paideia, Rivista letteraria VII (1952) p. 269 ss. exposui, fragmentumnovum Titinianis adiciens. ex quo versu Titinii in breve conrracto Roma­norum vox proverbialis nata est: iacta alea est. quo dicto populari Roma­llorum Suetonius, Iul. 32 refert Caesarem in ponriculo Rubiconis usumesse; qua tamen in re biographum memoria fefellit. narn Plutarchus, Pomp.60 disene testatur, Caesarem coram intimi.s graece loquendo in vocemtiVEpp(<p&W 'ltu~O~ erupisse.

Ad summam licuit Caesari apopthegmate latino uti, quodapud Suetonium legitur iacta alea est, ex arte scaenica vetereRomanorum originem repetente. fabulae togatae, quae in Me­nandro compilando cum Terentio de palma certant, etiam Cae­saris tempore in scaenam prodibant. Afranii Simulans anno 57in urbe actam esse Cicero, Pro Sestio 118 testatur. at Caesarrelictis in scriniis paIliatae et togatae scriptoribus latinis maluitMenandrum ipsum legere quam contaminatores latinos eius. necvero in libris Caesaris, ne in fragmentis quidem, operum ad­modum variorum reliquiis, uIlo Ioco Terentius commemoratur.

E contrario C. Caesar orator et poeta vinculis strictis cumTerentio iungitur. nam circa annum 130 natus, Gracchorumaetate adulescens, Terenti fabulas retractatas in scaena vidit.quae fabulae per decennia annum, quo Terentius obiit 159, se­quentia passim denuo in scaenam prodibant (cf. F. Leo, "Gesch.d. R. Lit." p.258 et G. Jachmann, Realene. 2. Reihe V 607).accedit quod tragoediarum scriptor Caesar elegantiam senariiset quadratis induendam lectione Terenti imprimis discere po­tuit; inde exemplaria eius manu diurna et nocturna versavisseexistimandus est. praeterea termini rhetorici comica virtus, vis,lenia scripta, purus sermo in edoga Suetoniana Caesaris a peritoadhibentur; quae supeIlex oratoria decet poetam, qui idem ora­tor fuit, quin inter ea capita fori daruit, quae Cicero cupideaudiit. denique id quod iudicium Caesaris Suetoniani de arteTerenti in diversum spectat, ab altera parte secundissimum est,siquidem puri sermonis amator Terentius praedicatur, ab alteraparte adversum, siquidem vis et comica virtus in eo desideran­tur, id Caesare SuIlanae aetatis pro auctore edogae habito fa­cile inde explicatur, quod proyectior aetate cum legebat Teren­tium, puro sermone delectabatur, idem cum adulescens spec­tabat fabulas, risu parum rumpebatur. etenim marcet comoedia,si cachinnis destituitur.

C. Caesar L. F. 21

Restat, ut breviter ad id oculos derigamus, quod CaesarSuetonianus Terentium lenitatis nimiae arcessit. nam fit, utidem scriptor, qui in Terentium invehitur v. 3 lenibus atqueutinam scriptis adiuncta foret vis, ab eodem vitio laborare Ci­ceroni videatur, Brut. 177 sunt autem aliquot orationes (Iulii),ex quibus sicut ex eiusdem tragoediis lenitas eius sine nervis per­spici potest. qua tarnen ex re effici nequit, ut magister Cicero­nis pro auctore eclogae Terentianae habendus non sit. immo siquis interrogat, quanam probabilitate scriptor lenitati nimiaeipse obnoxius alteri lenitatem nimiam exprobraverit, luvena­lern audiat, Sat. 2,24 Quis tulerit Gracchos de seditione queren­tes? item velim memor sis sobriae sapientiae auctoris Epit. deCaes. 1,23 p. 135 Pichlmayr more hominum, qui in ulciscendisvitiis, q/tibus ipsi vehementer indulgent, acres sunt. aut ain, Cae­sarem Sesquiculum, caput confidens et arrogans, se continuissetali modestia, qualern suadet PubIiIius Syrus, Sent. E 4 Meyerex vitio alterius sapiens emendat suum? aut de cohortationemorali cynicorum aut de caelo descendit Vulgo Matth. 7,3 quidautem vides festucam in oculo fratris tui, et trabem in oculotuo non vides? - Denique quod Caesar de lenibus scriptis Te­renti loquitur, in eo nemo haerebit, nisi qui immemor sit ipsiusTerenti de lenitate loquentis haut. prolo 45 si lenis est, adalium defertur gregem (cf. lachmann, Realenc. 2. Reihe V643).

5. Cicero Caesarem Sesquiculum Terentiomastiga corripit,

non Caesar dictator Ciceronem

Causam simplicem oculisque omnium se ultro ingerentem,cur Caesar dictator Ciceronem paullo benignius de arte Teren­tii loctitum reprehensurus fuerit, nemo adhuc protulit. suo au­tem periculo periti artis rhetoricae id egerunt, ut significatio­nes singulorum terminorum in ecloga Caesaris occurrentium ac­curatius persequentes expiscarentur, qua ex parte Cicero de Te­rentio iudicans Caesarem dictatorem incendisset. commentatiosagacitate et eruditione excellens, quam Wolfgang Schmid,Mus. Rhen. 95 (1952) p.229 55. "Terentius als Menander la­tinus, Zur Wiedergewinnung und Neuinterpretation Caesari­scher Verse" evigilavit, ad historiam artis rhetoricae meliuscognoscendam fructuosa remanet. at ne id quidem interpretibusloci Suetoniani evincere contigit, Ciceronis et Caesaris eclogasab omni parte inter se differre. immo lustris novissimis caterva

22 Erriestus Bickel

eorum interpretum in maius crevit, qui verba item"C. Caesar inSuetonio obvia tamquam a scholiasta hariolante in margineaddita expunxerint, ita ut unum tantum Cieeronis poema de­eem versuum nasceretur. qui quidem in hanc sententiam ierunt,eos recensuit W. Schmid, 1. 1. p. 229; 253; 271; quibus aceessitH. Hafftcr, Mus. Helv. X (1953) p.4.

Meum igitur est, adversus duas frontes stare. parum suf­ficit eos refutasse, qui Caesarem dietatorem habuisse volunt, eurCiceronem vellicaret; quorum temptamina in cassum reecide­runt, eum tarn latinitatem quam argurnenturn eclogae Caesareaead dictatorem parum quadrare demonstraverimus. at iam iiquoque refellendi sunt, qui textui Suetoniano vim inferunt flos­culum item C. Caesar delentes.

Primus L. Herrmann, "Cesar ou Ciceron?" (Musee Belge34 p. 243 ss.) suspicatus est, sd101iastae cuidam seiolo, qui apudSuetonium intra versus decem allocutionem tu quoque iteratamlegerit, in mentem venisse Caesarem dictatorern, qui post alio­rum coniuratorum plagas a Bruto quoque pugione ictus excla­maverit: "tu quoque fili". at eius generis apopthegma 'nullaauctoritate in antiquitatis litteris latinis fruitur. quae testimo­nia vocis postremae Caesaris moribundi feruntur, ea tantum~raece Brutum a Caesare alloquendo petitum esse narrant; cf.Suet. lul. 82 tradiderunt quidam, Marco Bruto irruenti dixisse:'KaL aU 1:ExVOV. Dio 44,19,5 ~o1J OE 1:tv€c; 'Kat h€lvo €I1tOV, 01:l1tpOc; 1:0V Bpoü1:oV 1:0V 1oxupGl';; 1ta1:a~aV1:a Eep1J: 'Ked OU 1:ExVOV.hoc igitur apopthegma graecum, cum ab usu cottidiano sermonislatini alienum remanserit, parum idoneum erat, ut scholiastaetu quoque apud Suetonium legenti Caesarem in mentem voca­ret. praesertim is textus Suetonianus, quem Herrmann scholias­tarn ante oculos habuisse vult, Caesaris nomine ex ipsius Herr­manni coniectatione caruit. iam vero tu quoque solitarium sineCaesaris nomine relictum ad Caesarem ducere schüliastam nonpotuit. nimirum tritissimum alloquendi ge~us apud Latinostu quoque est; verbi causa cf. Cie., Tusc. II 49 tu ql-toque, Uli­xes; Nat. deor. III 46 tt-t quoque, Balbe; Ovid., Am. III 9,63tu quoqt-te, ... Galle. somniosus igitur Herrmann, qui ipseiuxta tu quoque nomen Caesaris in Suetonio legit, Sllam occa­sionem hariolandi scholiastae supposuit ab ansa hariolandi va­CllO. merito igitur Henriea Malcovati, "Cicerone poeta" (Pavia1943) p. 245 adn. illud Herrmanni "bizarro tentativo" incre­pllit.

C. Caesar L. F. 23

Ceterum Caesar irruentem Brutum allocutus omnino non est. tarn Sue­tonius quam Dio auctoritatem apopthegmatis xexl Oll 't6XVOV dubiam ducunt,quod Plutarchus, Caes. 66 et Brut. 17 ignorat (cf. Realene. X 257). autfallor aut a rhetore graecissante, qui Romae sub Augusto vel Tiberio de­c1amavit, ortum traxit, temporibus Controversiarum Senecae ideo ascri­bendum, quia imitatio apud Suet., Galb. 4 occurrit: constat Augustumpuero (Galbae) . .. dixisse: xexl Oll 't6xVOV 't'lj~ ciPX'lj~ YJ!1wv 1texpex'tpw~'ll. nec veroA.Otto, "Die Sprichwörter u. sprichwörtlichen Redensarten der Römer" (1890)ullo loco tu quoque memoravit. Buechmann, "Geflügelte Worte" 24 (1910)p. 469 s. tantum propter Shakespeare tu quoque in syllogen recepit.

Si verum vis, tu quoque, Brute, quod Herrmann scholiastam antiquumcorde memori volutavisse sumpsit, demum in latinitate moderna litterarumrenascentium fictum est. quod primum occurrit in Universitatis Oxoniensis.exercitationibus scaenicis a discipulis collegii latini anno 1582 habitis. cf."Shakespeare, ed. Deutsche Shakespeare-Gesellschaft" V2p.4: Es hat sich ...eine Nachricht erhalten, daß an der Oxforder Universität im J. 1582 einvon Richard Cedes verfaßtes lateinisches Stück von Cae,ars Tod zur Auf­führung kam.... Man darf überhaupt wohl annehmen, daß die theatra­lischen Schul-übungen jener Zeit ihren Stoff nicht selten der GeschichteCaesars entlehnten; selbst Sh. führt darauf, indem er Polonius erzählenläßt, wie er einmal auf der Universität den römischen Helden gespielt undvon Brutus auf dem Kapitol umgebracht sei; aus dergleichen Aufführungen,wenn nicht unmittelbar aus der Schulklasse mag auch einzelnes wie z. B.die Frage Et ttl, Brute?, die selbst der des Lateinisd1en unkundige Heraus­geber der True Tragedy sich zu Nutze macht und die dann auch in Sh.Tragoedie überging, zum geflügelten Wort geworden sein." - De formulaet tu (o!hw 1lE xexl (11) tritissima in litteris monuit etiam, Eduardum Fraenkelsecutus, R. Merkelbach, Mus. Rh. 99 (1956) p. 126 adn. 72.

Iam vero tempus est, ut meam ipse sententiam de rationeexplicem, qua binae illae eclogae Suetonii, quarum utraque atu quoque incipit, secum cohaereant. qua in re ab eo exordior,quod Ciceronis versus quattuor fragmentum tantum periodifaciunt, non plenam periodum. truncam remanere eclogamCiceronis monuit etiam certus iudicii C. Buechner, Realene.2. Reihe VII 1258,43. vocativo tu quoque ... adhaeret enuntia­turn relativum inde a v. 1 usque ad v. 4 decurrens. post autemfinitum enuntiatum relativum desideratur verbum, quod adv. 1 tu quoque ... Terenti spectans periodum compleat. itaqueut in textu Suetoniano carmen inceptum Ciceronis ex incisaperiodo in integram subauditione saltem crescat, assumendaest sententia, qualis ex Caesaris versuum Tullianos excipientiumprimo et altero: [tu quoque, tu] in summis [0 dimidiate Menan­der] poneris [et merito] puri sermonis amator coalescit: ponerisin summis, puri sermonis amator. isti autem interpretes, qui 'intextu Suetoniano verba item C. Caesar delent ad coniecturamHerrmanni quamvis lubricam refugientes, in eo quidem rectiquid sentiunt, quod mancam Ciceronis periodum versibus apudSuetonium sequentibus in auxilium vocatis integram reddere

24 Ernestus Bickel

nituntur. verum qui in tantum procedunt, ii in eo maxime of­fendunt, quod quaerere supersedent, num Ciceronis fuerit, irri­sione salsa 0 dimidiate Menander auctoritatem latini poetae Te­rentii frangere. immo Cicero totus in eo spirabat, ut aequaretpro virili parte Menandro Terentium virtutibus propriis splen­dentern, cuius rei vel prior ecloga Suetoniana testis luculentaest.

Pro contemporaneo Ciceronis Caesare Ciceronis magistroreposito, quem Cicero tarn venerando coluit, quam erat ubicorrigeret, dicta citius intellegitur, quae ratio inter binas eclogasa tu quoque incipientes intersit. quod moleste ferimus, imper­fectum reliquisse Ciceronem poemation, perfectum non futurumnisi Caesaris poetae verbis respectis poneris in summis, id eodeclaratur, quod Cicero in Limone, opere miscellaneo, eclogammagistri lectoribus proposuerit suspiciendam ex parte quadam.nam volente Cicerone in summis Caesar Terentium posuit,quem Volcacius non solum Naevio et PIauto et Caecilio, sedLicinio quoque et Atilio postposuerat. simul autem Cicero ma­gistrum corrigebat, cuius aceturn acerbum 0 dimidiate Menan­der extinctum vel ideo voluit, ne ipse exemplaribus Graecisinde a libris rhetoricis De inventione usque ad philosophicosDe officiis magnopere obligatus ab invidiosis ,,0 dimidiate Pan­aeti" aut simili invectione laederetur. paene autem epistularibreviloquentia usus, qui stilus ellipsin verbi passim patitur, cur­rente calamo Cicero versus suos versibus magistri pro capiteobtrusit incuriosus perficiendae periodi. nempe cum allocutio­nem vocativam tu quoque, ex qua ecloga magistri incipit, in­tactam reliquit, immo laudationem suam Terenti ab eadem al­locutione vocativa incipere iussit, Cicero ultro indicavit, adfinem poneris in summis suos quoque versus spectare. at plurain magistro corrigere abstinuit, contentus ea extersisse, quae utextergeret opus erat ad suam ipsius auctoritatem sustentandam,qui vinci Romanos a Graecis in arte litterarum omnino noluit.3)

3) De ellipsi verbi usitara Ciceroni praesertim in stilo episrulari cf.Madvig. Cie., De fin. (1839) p. 21 et 525. addo Ad Au. I 18,6 Crawlsverbum nullum contra gratiam. II 12,2 ille ex me, nihilne audissem novi.ego negare. tota apodosis item ut in earmine Cieeronis Suetoniano desi­deratur Ad Q. Ir. II 9,3 Lucreti poemata, ut scribis, ita Stillt, multis lumi­nibus ingenii, multae tamen artis. sed, cum veneris. ubi post protasin sedcum veneris sllballdiendam apodosin es.se de ea re colloquamttr FriderieusMarx, Berl. philaI. Wochensehr. 1891 p.834 primus vidit, cui astipuJatisunt praeter alias etiam F. Lea, Plaut. Forsch. 2 p.39 adn.3 et WolfgangSchmid, Gnomon 20 (1944) p. 3. utilia ad hane quaestionem etiam attulit

C. Caesar L. F. 25

Peculiarem locum in aestimanda poesi antiquiore scaenicaRomanorum Cicero occupat, diversum a reliquis criticis omni­bus. qui in unoquoque genere litterarum Romanos artem Grae­corum assequi sibi persuasit. in tragoedia Sophoclem Pacuviocedere loco quodam Niptrorum Tuse. II 49 ait, cum Quinti­lianus modestius dixerit Inst. X 1,98 fabulam tragicam nullamRomanorum nisi Varii Thyesten euilibet Graeearum eomparariposse. ne de comicis quidem latinis iudicium in scriptis Tullianissimile ei invenitur, quod Quintilianus fecit Inst. X 1,99 in eo­moedia maxime claudieamus. quam rationem inter Graecos etbarbaros intercedere Epinomis corporis Platonici p. 987 E vult:AcXßWP.€V OE w~ Ö 'tl 7t€P av uEAA'Y)V€~ ßapß&pwv 7tCXpaAcXßWat,xcXAAtOV -eou'to E1~ 'tEAO~ &.7t€py&~oV'tat, eandam rationem interRomanos et Graecos intercedere Cicero nititur Tusc. 11 meumsemper iudieium fuit, omnia nostros aut invenisse per se sapien­tius quam Graeeos aut aeeepta ab iltis feeisse meliora. Brut. '254quo enim uno vineebamur a vieta Graeeia, id aut ereptum iltisest aut certe nobis eum iltis communieatum. Graecos autem ip­sos vidisse, Ciceronem plurimum meruisse de litteris latinis adgradum amplissimum adducendis, testimonium luculentum estApollonii Molonis apud Plutarchum, eie. 4 OE p.Ev, W KtXEpWV,E7tC:mw xai -&aup.cX~w, 'tfj~ OE cEAAaoo~ olx'tElpw -eY)v -eux'Y)v 6pwv,O! p.ov~ 'twv xa),wv ~P.(V 07t€A€t7t€'tO, xal 'tau-ea CPwp.atot~ OttX oou7tpooy€vop.€va, 7tato€tav xai AOyOV.

Cicero igitur in Musarum certamine de Graecis triumphansin curru suo triumphali ut alios Latinos in aliis litterarum ge­neribus, ita in comoedia Terentium Menandro comparem secumducere avebat. ex hac doctrina ambitiosa Ciceronis, re omnibusnota, id explicatur, quod apud Suetonium bina carmina ab eo­dem flosculo tu quoque exordium sumentia signis ex adversosublatis secum pugnant. nec vero eadem carmina usque ad de­bellandum inter se conflictantur exque parte secum consonant.concordia quaedam discors intercedit inter utraque carmina.discordia eo coercetur, quod Cicero ludificationem Terenti,qualern Sesquiculus ille sibi indulserat, suppressit, praeterea inpuro sermone Terenti laudando vim multo maiorem quam Cae­sar posuit. concordia in eo apparet, quod ne Caesar quidempurum sermonem Terenti efferre neglexit; accedit consensusin re omnium gravissima, quod tarn Caesar ,quam Cicero locum

Elio Pasoli, Rivista di Filologia 1955 p.337 ss. qui recte sensit, Ad. Att.XIII 26, 2 mittam tamen ad te exemplum fortasse Lanuvio, nisi forteRomam post Romam suppressisse Ciceronem venero.

26 Ernestus Bickel

eundem Terentio in catalogo comicorum Latinorum assignant,ncc palmam Caecilio ereptam Terentio concedentes, nec vel'Osedem dantes inter infimos ut Volcacius, sed inter summos. de­nique quod Caesar in vi et virtute comica Terentium Graeciscedere doluit, id Cicero toleravit. nimirum si tolerare negasset,.nonne .Caecilio spr~to primum locu~ in cat~logo cornicorumTerentlO dare debuit, ac non locum zn summlS?

6. De Suetonianis: "Cicero hactenus laudat" et

"Item C. Caesar"

Suetonii vox Ciceronis versibus praeposita Cicero hactenuslaudat tunc demmn ad interpretationem ab omnibus scrupulisliberam pervenit, si Su11anae aetatis Caesar in locum dictatorissubrogatur et versus Tu11iani pro initio novato eclogae Caesa­rianae esse ducuntur, quam Cicero, modo ut correctam, prosua recipere non dubitaverit. nam qui condicionem peculiaremversuum Tu11ianorum a periodo incisa laborantium neglexerit,is nu11a via offensionem vitare poterit, quam suo iure HaraldFuchs per litteras in publicum dedit Mus. Rhen. 95 (1952) p.253 adn. 51: "Die Worte hactenus laudat verlangen eine stär­kere Einschränkung des Lobes, als sie in den vier ersten Versenzum Ausdruck kommt. ce at restrictio ista fluxit ex textus Tulli­ani notitia Suetonii, qui Limonem ante oculos habens intellexit,intendisse Ciceronem, ut quattuor ipsius versus cum eclogaCaesaris in unum carmen conglutinarentur. quocircaex Sue­tonio ipso eiusque ex contextu Vitae T erentianae causa restric­tionis, quae voci hactenus inest, repetenda est.

Totum caput VII Vitae Terentianae versatur in referendoordine diverso, qui Terentio a criticis artem eius aestimantibusconcedatur. primo loco Suetonius Afranium affert, qui Teren­tium su m m u m comicum Romanorum esse iudicat: Terenti numsimilem dicetis quempiam? altero loco Suetonius Volcaciumprofert, qui summum comicum Caecilium habet, Terentium in­ter in firn 0 s numerat. tertio loco Suetonius Ciceronem et C.Caesarem affert, qui inter se consentientes Terentium in sum­mi s ponunt, nec tarnen summum. hinc hactenus illud Suetonii.

Sequitur, ut eos quoque scrupulos diluam, quibus qui Sue­tonianum item C. Caesar legunt, obruuntur, cum post Teren­tium laudibus Tullianis sublatum insperato in dimidiatum Me­nandrum et vi ac virtute comica Graecis minorem Terentiumincidunt. eadem autem causa, quae obstat, ne Ciceronis laus

C. Caesar L. F. 27

uberior Terentii concordiam generalern inter Caesarem et Cice­ronem disturbet - cuius concordiae ratio in Terentio ab utris­que criticis in summis habito consistit, - eadem causa Sueto­nio permisit, ut Caesarem maculas quasdam in arte Terentiiaegrius ferentem nihilo minus voce I tern C. Caesar versibuslaudativis Ciceronis adnecteret.

Quandoquidem autem in ipso textu quattuor versuum Ci­ceronis diserta significatio ordinis Terentio in catalogo comi­corum concessi desideratur, iam meum est, diligentius demon­strare, primaturn comicorum Ciceronem noluisse Terentio tri­buere, immo tantum in summis eum item ac Caesarem habuisse.nec vero inlitteratus Cicero ad artem Terentii ponderandamaccessit aut nesciit Caecilio palmam Statio da mimica Volca­cium clamavisse, cuius auctoritas apud posteros Gellio XV 24teste muItum valuit. quid Cicero de Caecilio senserit, disciturex loco De opt. gen. 2 itaque licet dicere et Ennium summumepicum poetam, et Pacuvium tragicum, et Caecilium fortassecomicum. 4) quod vero Cicero particula fortasse ad summumaddita vim laudationis suae paululQ minuit, cur id fecerit, ap­paret ex Ad Au. VII 3,10 Caecilius . .. malus . .. auctar lati­nitatis est, et Brut. 258 Caecilium et Pacuvium male locutosvidemus. quodsi apud Suetonium Cicero laudem urbanitatisTerentianae usque in id cumulavit v. 1 ss. qtti solus leeto ser­mone ... Menandrum . .. effers, usus epitheti solus ex syncrisiTerentii cum Caecilio, quae Ciceroni ante oculos obversabatur,declarandus est.

Quid igitur est? urbanitate Terentii devinctus Cicero paeneinvitus Caecilio palmam concessisse videtur, attamen concessit.nimirum praeponere Caecilio Terentium eo prohibebatur, quiagrammaticorum, imprimis Varronis auctoritatem praeterirenoluit. Varro in ethesin tantum Terentium praecellere iudica­bat, in argumentiset affectibus movendis non item. immo inhis partibus Caecilius ex omnium opinione primaturn tenuit, Cf.Charisius, Gramm. I p. 241,27 K.1j&'Yj ut ait Varro de lat. serm.l. V nullis aliis servare convenit quam Titinio, Terentio, Auae;1t&&'Yj vero Trabea, inquit, Atilius, Caecilius facile moverunt.Nonius p. 374 M. (p. 596 Lindsay) Varro Parmenone: in quibuspartibus, in argumentis Caecilius pascit palmam, in ethesin Te-

4) Quod Iibrum De opt. gen. a rhetore ambitioso compositum subCiceronis nomine in publicum missum esse A. Dihle, Herm. 83 (1955)p.314 intendebat, tu vide Mus. Rhen. 98 (1955) p.288.

28 Ernestus Bickel

rentius. Euanthius 3,5 p. 19 Wessner Terentius temperavitaffectum.

Item autem ut Cicero v. 1 lecto sermone efferre Menan­drum inter Latinos Terentium solum statuens, Caecilio detra­xit, sic ex adverso exspectandum est, ut doctrina grammati-

. corum nobilium, qui in affectibus movendis Caecilium Te­rentio anteponere perstiterant, in versibus Tullianis quomodo­cumque tangatiJr. quocirca v. 3 ex codicum scriptione sedatisvocibus iusto iure sedatis motibus restituit Barth, cui astipulatisunt praeter alios Ritschl et Wessner. locutio motus sedare re­currit apud Ciceronem, Tusc. III 17 motus animi ... sedare.habes igitur ultimam causam, cur Suetonianum Cicero hactenuslaudat toleremus.

Testimonia vetera de arte Terenti collecta invenis: Reifferscheid,Suet. rel. p. 525; Leo, R. Lit.-Gesch. I p. 220 ss.; Wolfg. Schmid, Mus.Rhen. 95 (1952) p. 242.

7. Quo ex fon te Suetonius versus Ciceronis et Caesarisde Terentio hauserit

Suetonius Vitae T erentianae fundamenta iecit ex biogra­phis et grammaticis aetatis Varronianae et Augusteae, quorumFenestellam, Nepotem, Varronem, Santram, Cosconium nomi­nato meum autem est eruere, quae additamenta Suetonius ipseex sua lectione amplissima ultra peculiare genus biographiaeexcedens biographis exeuntis liberae rei publicae adiecerit. anti­quiorum auctorum laudantur ab eo Gracchani aevi scriptorescap. 4 C. Memmius in oratione pro se, de quo Memmio cf.Muenzer, Realenc. XV 604, 68 et 606, 62, deinde cap. 7Afranius in Compitalibus; accedunt poemata didascalica Vol­eacii et Porcii Licini eap. 2; 3; 5; 7. claudunt agmen auctorumcap. 7 Cicero in Limone et C. Caesar. iam vel'O temporibusSuetonii litterae antiquiores, quae aetate argentea neglectaeiacuerant, rursus ex situ protrahebantur. quo.eirea faeile con­cesseris, Suetonium antiquiorum auctorum unum vel alterumsibi iam ex biographis notum insuper ipsum evolvisse.

Verum utut id est, certe de suo addidit Suetonius eruditionia biographis tractae Ciceronem in Limone. nam lector studio­sissimus Cieeronis Suetonius fuit, quem amavit et admiratus est,quin adeo coluit, ut adversus Didymum, calumniatorem eiuslibrum conderet ll€pl "tYjr;; IÜxepwvor;; 7toAm:lac;, de quo cf. Reif­ferscheid, Suet. rel. p. 467 ss. et Funaioli, Realene. 2. Reihe IV624, 41 ss. memoriam Tullianam Suetonii A. Mace, Essai sur

C. Caesar L. F. 29

Suetone (Paris 1900) p. 284 ss. sedulo collegit, auxit Buecheler,Mus. Rhen. 59 (1904) p. 328 (Kl. Sehr. III p. 321) versu quo­dam Marii, poematis deperditi Tulliani: tune se fluetigero traditmandatque paroni. qui versus apud Isidorum, Orig. XIX 1, 20traditus nuper etiam in opere musivo Africano saeculi IIexeuntis repertus est; ubi obvium eoniectando Buecheler ad Sue­tonii Pratum rettulit, iusto iure reeusans, ne ex ipso Ciceroneartifex a litteris remotior operis musivi "Neptuniorum prato­rum" quae voeantur, versum sumpserit. iam vero id ipsum,quod litterarum genere Pratorum Suetonius excellit, suadetmaxime, ut in eiusdem Suetonii manibus Limo Tullianus fuerit.nam qui Pratum, i. e. Limonem ipse foras dedit, is Pratorumopera, quotquot indagare potuit, bibliotheeae suae inserta suboculis habuit.

De Ciceronis igitur versibus a Suetonio ex Limone Tullianotranscriptis constat. e contrario difficillima quaestio iis, quiCaesarem dictatorem sub C. Caesare intellegunt, obvenit, cumprofiteri iubentur, unde eclogam dictatoris Suetonius petiverit.sane lueulentissimus auetor fragmentorum Divi Iulii Suetoniusfertur, qui in omni scriptura eius habitabat. at in eruendo fonte,ex quo Suetonius Caesarem dictatorem et Ciceronem de Teren­tio seeum litigantes traxerit, a Cicerone egrediendum est, par­tibus dictatoris posthabitis interim. nam in Limonis opere eol­lectaneo Cicero versus suos de Terentio ex diserto Suetoniitestimonio publici iuris fecerat. itaque dictator non nisi LimoneTulliano inspecto obloqui Ciceroni potuit in seripto quodamipsius, seorsum tradito a scriptis Tullianis. iam vero fac, Sue­tonium ipsum par illud carminum Ciceronis et dietatoris Cae­saris primum in altercationem iunxisse. qui si ipse observationi­bus felicibus ductus ex diversis voluminibus bibliothecae Cae­sareae, a qua erat, altero Tulliano, altero Caesareo, altercatio­nem struxisset, num censes, Divi Iulii codicillorum titulumsilentio eum praeteriturum fuisse Tulliani operis titulo Limonecum diligentia prodito? quid plura? ad deverticula et flexionesrefugere ii coguntur, qui in explorandis fontibus Suetonii su­dantes dictatorem apud Suetonium pro adversario Ciceronishabent. nec cuius generis in chartis dictator locum LimonisTulliani sibi castigandum sumpserit, nec qua via castigatioCaesarea ad Suetonium pervenerit, nec vero cur Cicero de arteTerenti locutus periodo incisa se cohibuerit, declarare valebunt.

Contra commodissime quaestio fontium absolvitur, si Ci­cero in Limone eclogam magistri lectoribus inspiciendam sibique

30 Ernestus Bickel

in me1ius vertendam proposuit, Suetonius autem Limonem ex­scripsit. quodsi quae imprimis spinosa esse visa est indagatiofontium Suetonii, ea uno ictu profligatur et ad exitum adduci­tur revocato in mentem C. Caesare magistro Ciceronis, novumet acceptissimum argumentum ad priora accedit, quibus dicta­torem e numero criticorum Terenti versificantem dimisimus.

8. De C. Caesaris L. f. carmine didascalico

Qui versus Caesaris poetae incipiunt ab allocutione tuquoque, ii pro exordio epigrammatis lusorii in unum Terentiumconditi haberi nequeunt. immo vox tu quoque clamat, maiorispoematis particulam eclogam esse, quo in poemate praterTeren­tium alii quoque comici, sicut Terentius in summis, sive in alioordine catalogi comicorum positi, iudicem criticum subierunt.atque adeo ad quod genus litterarum carmen Caesaris, cuiuspars ecloga est, pertinuerit, vidit F. Leo, Herm. 49 (1914)p. 195, quamquam auctorem versuum dictatorem Caesaremeommuni obvolutus errore duxit: "Diese literarischen Versegehören offenbar in die Nachfolge der historisch-kritischen Ge­dichte, die Volcacius und Porcius über die römischen Dichterverfaßt haben". earmen igitur De poetis Caesar poeta scaenicusforas dederat, quod catalogi instar decurrens antiquiores poetasscaenicos deinceps recensitos eontinuit. qua ex eondicione peeu­liari poematis ab uno nomine ad alterum progredientis intdle­gitur, quo iure rubrica Terentiana a tu quoque initium capit.

Verum quod F. Leo ex altero tu quoque, unde Ciceronisversus ex Limone transcripti ordiuntur, concludere voluit 1. 1.p. 194 et Gesch. d. r. Lit. I p.253, Ciceronem quoque earmencatalogicum "ein Jugendgedicht" eius generis eondidisse, in eoprobandus Leo non est. nam litterarum genus, quod genus Pra­torum est, de quo infra p. 31 capite proprio egero, obstat, quo­minus Limonem Tullianum pro poemate dida,scalico aequandoeum Volcacii et Porcii operibus habeamus. immo tu quoque il­lud, a quo versus Tulliani incipiunt, eo declaratur, quod Cicerooperam collocans in transformanda ecloga Caesaris magistri,ea tantummodo novavit, quae novare opus erat ad restringen­dam acrimoniam Sesquiculi in Terentium et ad urbanitatemTerenti amplius celebrandam. quodsi Cicero tu quoqtte Cae­saris magistri in sua sede intaetum reliquit, non est, cur paro­d i c i quiequam huic flosculo tu quoque inesse dieas, nedum sit,ut ad veram cOlldicionem versuum Ciceronis definiendam hos

C. Caesar L. F. 31

versus una cum ecloga Caesaris sub litterarum genus alt e r ca­ti on um redigas.

Quo plus autem nos in sede primaria eclogae Caesariseruenda versantes id iuvat, quod Leo ad Vo1cacium et Porciumprovocavit, eo confidentius a dictatore ad Caesarem aedilemanni 90 a. Chr. ascendimus. nimirum proxime abest a Vo1caciiet Porcii temporibus Caesar aedilicius, plurium decenniorumintervallo dictator. vix usque in illius saeculum, quod variis etnovis litterarum generibus pollebat, auctoritas Volcacii et Por­cii ad successores creandos valuit.

A Vo1cacio et Porcio differt Caesar poeta in eo, quod nonut illi in senariis aut quadratis carmen De poetis scripsit, sed inheroico. sic iam ante Sullam sub Gracchis Lucilius libro X poe­tis et oratoribus Romanis quibusdam detrectans versu heroicousus est. Lucilium post Ennium ad nova et varia argumentaheroicum cum eventu optimo duxisse nemo nescit. ceterum adLucilium haud scio an Caesar poeta, homo mordax, etiam in eose accommodaverit, ut vitas singulorum poetarum ad rationembiographicam enarrare supersederit, idem contentus fuerit ar­tem et vim singQlorum trutina critica examinavisse. denique inelocutione quoque a Lucilio Caesarem pendere p.3 monui.

9. De Ciceronis Limone opere miscellaneo

Limo Tullianus cuius generis litterarum fuerit, ut appa­reat, opus est tarn aJiorum veterum opera hoc titulo instructain conspectum vocare quam eos quoque scriptores recolere, quiipsi se in eodem litterarum genere atque Limonum scribere fa­tentur, etsi diversis titulis utuntur. inter quos Gellius, NoctiumAuicarum scriptor in praefatione se Limonibus aggregat. quoin opere Gellii passim ec10gae poetarum proponuntur, quaesubsequenti ve1 antecedenti sermone pedestri castigantur. quinid quoque apud Gellium XII 2,2 ss. fit, ut versus Ennii, Ann.306 s. Ciceroni placentes de arte scribendi Cethegi, rursus ipsicastigentur a Seneca philosopho. en, praeterpropter eadem estratio, qua Cicero in Limone castigavit C. Caesarem, qui ipsecastigaverat Terentium.

Praesertim autem praefatio Gelliana Noctium Auicarumutilis est ad indolem Limonis Tulliani intellegendam. nimirumGellius in praefatione opus suum titulo proprio praeditum cumaliis operibus collectaneis comparavit, quae ipsa quoque titulispeculiaribus splenderent. quos inter titulos Limonis nomen duo-

32 Ernestus Bickel

bus locis profert, priore loco usus graeco vocabulo AEl(.Lii>VE~,

posteriore latino Pratum: praef. 3 ss. p. 1 s. Hosius: facta igiturest in his quoque commentariis eadem rerum disparilitas, quaefuit in illis annotationibus pristinis, quas breviter et indigesteet incondite ex eruditionibus lectionibusque variis feceramus . ..Commentationes hasce ... inscripsimus Noctium Atticarum

. nihil imitati festivitates inscriptionum, quas plerique alii utrius­que linguae scriptores in id genus libris fecerunt. nam quia va­riam et miscellam et quasi confusaneam doctrinam conquisi­verant, eo titulos quoque ad eam sententiam exquisitissimosindiderunt, namque alii . .. inscripserunt . .. AEl(.Lii>va~, quidamLectionis suae, alius Antiquarum lectionum, . .. est item quiHistoriae naturalis, . .. est praeterea qui Pra t um . .. scripserit.

Similiter autem atque Gellitis Plinius quoque in praefa­tione Natttralis Historiae titulos librorum miscellorum attulit,inter quos AEl(.LWV praef.24 occurrit. decurtato Plinio, passimaliorum fontium compilatione aucto, Solinus Collectanea rentmmemorabilium inscripsit. .

Nec vero Pamphili saec. I p. Chr. scribentisAEl(.LWV aut Sue­tonii Prata opera systematica ad normam operis Pliniani N a­turalis Historiae fuerunt. de Pamphilo M. Wellmann, Herrn.51 (1916) p. 56 recte monuit: "Wir lernen durch den AEl(.LWVdes Pamphilos eine Literaturgattung kennen, die aus Excerptender antiken Literatur zur Belehrung und Unterhaltung bestand."Reifferscheidium autem, qui Suet. rel. p. 193 ss. Pratum Sueto­nii grande opus systematicum fuisse arbitratus est, refutavitpost alios disquisitione diligentissima Hyg. Funaioli, Realenc.2. Reihe IV (1931) 632 ss. Pamphili operis naturam ex Sueto­niano, Suetonianum ex Pamphileo dedarabat cognitor probatuslitterarum ex lectionibus et excerptis conflatarum Carolus Wen­del, Realenc. XVIII 3 (1949) 337,2 ss.: "Da Suetonius den Titel(AEl(.LWV des Pamphilos) mit seinen Prata 'unmittelbar aufge­griffen hat, dürfen wir auch aus den wenigen gesicherten Bruch­stücken, die daraus bekannt sind und die von Gesetzen, Kalen­dertagen, Wetterzeichen, Namen der Meere und Winde, viel­leicht auch geschichtlichen Dingen handeln, auf einen sehr bun­ten Inhalt des pamphileischen Werkes schließen."

Suetonius igitur eandem materiam, quam libris systema­ticis absolverat, passim etiam in Pratis tetigit. sic Ciceroni quo­que post libros pridem editos subvenerunt per longum studio­rum tempus additamenta, quae digna ei esse viderentur, utpublici iuris fierent. itaque quae in scriptura sua rhetorica, phi-

C. Caesar L. F. 33

losophica, historica, geographica sive pedestri sermone Slveversibus tractaverat, supplementis Cicero auxit delectabilibuset docibilibus Limonis horto florido condito. quos auctores Ci­cero libertis excerpendos mandaverat, eorum excerpta non om­nia in contextum librorum systematicorum recipere contigit.quot et quantis lectionibus variis excerptisque cuiusvis generisscrinia Ciceronis turserint, taxare licet vel ex voce eius Ad Att.II 20,6 a Vibio libros accepi. . .. describo et remitto. quaecum­que excerpta collegit, eorum gravissima ne oblivioni darentur,in opus collectaneum contulit, quod in vulgus iit repletum etaliis quaestionibus miscellis et disceptatione cum Caesare ma­gistro de Terentio.

10. Quo ordine Caesaris ecloga et Ciceronis versus inLimone Tulliano sese exceperint

Cicero in Limone de Caesare Terentiomastige diputaturusea tantum sub condicione in fronte disputationis plenum eclo­gae textum pro lemmate expandere debuit, si eclogam ad in­feros solidam mittere voluit. sin autem id dumtaxat ei in animoerat, allocutionem acerbam 0 dimidiate Menander removereremotamque compensare allocutione urbanitatem Terenti ube­rius efferente, initium perorandi a sola voce famosa 0 dimidiate.Menander digito lectoribus monstrata sumere licuit. qua voceinvidiosa abiecta Cicero genio suo adeo indulsit, ut alieno car­mini exordium novum versuum quattuor imprimeret. tune poe­tandi saturum sane probabile est Ciceronem de Parnaso delap­sum labores tarn suos quam Caesaris in unam tabellam coactoslectoribus proposuisse. cui officio si stetit Cicero, .eodem ordineversus eius et ecloga Caesaris in Limone se exceperant, quo inSuetonio leguntur.

At sit, ut inverso ordine atque in Suetonii Vita Terentianain Limone Tulliano carmina se exceperint. nonne Suetoniuscommoditati lectorum consulturus erat ordine carminum itamutato, ut is conexus eorum nasceretur, quem nasci Cicero vo­luerat? nempe absurdum erat, calci eclogae Caesareae eos ver­sus suspendere, quos Cicero eo animo finxerat, ut fronti eclo­gae praepositi irrisionem Sesquiculi in Terentium diluerent.

Denique si quis perstat gravari, quod quaestio de ordine car­minum in Limone Ciceronis in lubrico remaneat, suppetit etiamaltera ratio, qua declaretur, unde fieri potuerit, ut carmina in­verso ordine apud Suetonium atque in Limone Ciceronis se ex­cepissent. quae ratio ex consuetudine grammaticorum a:evi impe-

34 Ernestus Bickel

ratorii repetitur suo more collectanea opera compilantium. nimi­rum grammatici seriores, quae erat condicio rei librariae antiquaeillustrata facunde a Dziatzko, Realenc. III 955 ss., passim in ex­cerpendis libris collectaneis locos dignos transcribi, cum evol­vebant volumina, notula signabant, deinde, cum revolvebantcolligebantque volumina, locos signatos retroversus cedentesin contextum suae scripturae· recipiebant. quae consuetudogrammaticorum dudum in Nonio retecta magno usui fuit Fri­derico Marx ad Lucilii fragmenta digerenda Luc. reZ. I p.

. LXXXII ss. et II p. VI. deinde in Donati catalogo SuetonianoAppendicis VergiZianae versatus Guilelmus. Baehrens, Philol.Wochenschr. 41 (1921) p. 501 s. in hanc consuetudinem gram­maticorum inquirebat. praeterea Donati discipulum Hierony­mum, cum libro priori Adv. Iovinianum ex Plutarchi collecta­neo opere yafL. 7tap. eclogas inspergeret, inversum ordinem se­qui atque Plutarchum döcui "Diatr. in Sen. frg" I (1915) p. 74 s.inde a Plutarchi capite XLIII incipiens Hieronymus excerptadeinceps affen ex capitibus XL, XXXV, XXII, X, desinens incap. VII. quocirca si quis ex Hieronymo contextum Plutarchirecuperaturus fuerit, inversum ordinem decurrere fecisset atquePlutarcheum.

Quid plura? futilissimo argumento is uteretur, qui ex or­dine, quo Ciceronis et Caesaris versus apud Suetonium leguntur,id sibi videretur posse efficere, ut C. Caesarem poetam et ora­torem Sullani temporis, quem ex obscuro ~traximus auctoremedogae C. Caesaris, rursus in tenebras relegaret.

FRAGMENTA C. CAESARIS L. F. POETAE ET

ORATORIS COLLIGUNTUR

In labyrinthum quaestionum 7te:pt ofLwvufLwV intrat, cuifragmenta C. Caesaris L. f. colligere propositum est. nam nu­merus virorum nobilium, qui scribendo vacantes arerum scrip­toribus digni memoratu ducti Caesaris nomen tulerunt, tantusest, ut quaestiones prosopographicae vigilantiae summae indi­geant. praesertim autem inter Gaios Caesares nomen dictatorisadeo daruit, ut Gai Sullanae aetatis memoria non solum in ec­loga Suetonii, sed etiam aliis locis pluribus evanesceret. quam­quam in orationum fragmentis curae prosopographicae eo sub­levantur, quia imperatoria aetate inde ab Augusto Straboniscognomine inscriptum corpus orationum apud bibliopolas pro­stitit (cf. p. 10 ss.). similiter in poeticis magno usui est,

C. Caesar L. F. 35

quod tragoediae Caesaris teste Asconio nomine gentilicio I uliinude posito inscriptae circumferebantur (cf. p. 8).

Fragmenta poetica

Tuta a dubitatione, utpote sub titulo Asconiano lulii aFesto et Macrobio allata, remanent tragoediarum Adrasti etTeutrantis fragmenta, utriusque fabulae singuIa: Adrasti senariiduo: cum capita viridi lauro velare imperant prophetae sancti,caste qui et-trant sacra; T eutrantis quadratus unus: flammeamper aethram late fervidam ferri facem. (cf. Trag. Rom. fragm.2

p. 263 s. Ribbeck; p. 304 s. Klotz). nec minor est auctoritaslulii in T ecmesa fabula, cuius titulum Marius Victorinus Iocoillo conclamato servat, quo catalogum cognominum Caesarisexhibet (cf. p.8). quamquam Victorinus inscriptionem specia­lern, sub qua tragoediarum corpus teste Asconio circumfereba­tur,lulii parum curat; Iulium Caesarem tragicum voeat. ceterumhane appellationem poetae tragiei rursus quodammodo tueturValerius Maximus III 7, 11 Accius luZio Caesari in colle­gium poetarum venienti numquam adsurrexit.

Attamen eadem nomenclatio lulius Caesar quarto tragoe­diarum lulii fragmento damnosa fuit, quippe quod inter re­liquias dictatoris Realene. X (1917) 260,27 etiamnune inseritur.servavit hoc fragmentum quartum Isidorus, Orig. IV 12,7 teli­num, cuius lulius Caesar meminit dicens: "corpusque suavi te­lino unguimus. ce quae verba senarium paene integrum facerepost alios monuit Bueeheler, qui argumentatione eompressa seeohibens versum dictatori dempsit, tragieo dedit Arehiv f. 1.Lexikogr. 1(1884) p.113 (Kl. Sehr.III p.54). ut autem serupuliomnes de auctore versus deleantur, iis quae Bueeheler attuIit,quaedam addo.

De Tecmesae I ulii argurnen toAd Caesarem antiquiorem potius quam ad dictatorem ver­

sus ille ideo iam a Buechelero refertur, quia telini unguentumdictatoris tempore extra usum dudum relictum erat. cuius reitestern lueulentum affero Apollonium Herophilium sub exitusaeculi I a. Chr. librum Ihp: flupwV scribentem (cf. Realene. II150,28); v. Athenaeum XV p. 689 A fj oe ~upta 'Co 1tIXAatOVXP'Y)(J'ttX 1taV't1X 1tlXpe:1Xe:'Co, flaAt(1't1X oe 'Co 'C~AtVoV, v0 V 0E °U.quibus vero saeculis telinum in usu praeeipue fuerit, cognoseiturex Polybio XXXI 4,2 Iudos gymnasticos regis Antioehi IVEpiphanis deseribente: 1tIXPIX1tA1)crtW~ OE xat 'C1X1~ e~* e:lcre:<:pe-

36 Ernestus Bickel

pE'tO 'tYjAtVOV (cf. Rea1enc. I 2475,1); idem discitur ex P1inio,Nat. hist. XIII 13 hoe (telinum) multo erat eeleberrimum Me­nandri poetae eomiei aetate. unde apud P1autum a Menandrosuspensum eure. 103 bdellium traditum Buecheler scite in te­linum correxit. sedem igitur domesticam haec vox tarn in scae­nica poesi vetustiore apud P1autum quam apud pedisequumscaenicae veteris poeseos Caesarem Sullanae aetatis sibi vin­dicat; postea non nisi in litteris teclmicis antiquariorum de un­guentis locum occupat. nec vero usus vocis tarn artis finibuscircumscriptus eo dilatatur, quod Tertullianus, De pallio 4 te­linum memorat invectus in Hercu1em apud Omphalam ornatumu1iebri incedentem. neque enim suae aetatis 1uxum carpit Ter­tullianus, sed Menippeam Varronis compi1at, qui rursus Menip­pum, Menandri contemporaneum exscripsit; cf. J. Geffcken,"Kynika" (1909) p. 95 et 108 s.

Meum autem est, Isidori versum mutilum integrum facere:(eomam) corpusque suavi telino unguimus, factumque integ­rum ex incerta sede in certarn deducere. colloquio mulierum infabu1a T ecmesa mihi sumendo versum tribuo, argumentis duc­tus aut fallor aut sufficientibus. telinum, quo usus Herculesapud Ompha1am increpatur quodque apud Athenaeum XVp. 689 D xal ')'AUXU xal &mx:A6v, duke etiam ac molle esse dici­tur, a Caesare suave vocatur, multo melius quam ad mares adfeminas quadrat. coma unguentis madida feminas maximedecet, inque mentem i1ico venit Catullus eomam Berenices 10­quentem faciens 66,78 unguenti euatum milia multa bibi. iunc­turam verbalem eomam unguere poetico sermoni asserit Ovi­dius, fast. V 340 unetae mollia serta eomae. allitteratio, quamfeci (comam) eorpusque convenit Caesari in T eutrante allitte­rationem paene ultra lepidum exercenti flammeam... fervi­dam ferri faeern, atque etiam in Adrasto est easte ... (e) urant.denique apud Athenaeum XV 40 p. 689 F eo capite, quo expo­nitur, cuinam ex quoque humanorum membrorum maxime com­modum sit quodque unguentorum genus, duorum poetarum ec­10gae sese excipiunt; quarum prior 't~v x 6tJ. 'Y/ v tangit, sequiturin posteriore aAELepea{J'at ..• 'to cr iil f.I. a.

Atque adeo ex personaipsa T eemesae efficio, diverbiummu1ierum in T eemesa Iu1ii fuisse, quod diverbium in ethesinversatum sit. nimirum personae tragicae T eemesae characteremSophocles in Aiaee posteris dedit. ex captiva et serva Telamoniiuxor facta pudicitia et amore coniuga1i eminuisse visa est. con­sentaneum autem est, T eemesam in speciem maritae mente pi-

C. Caesar L. F. 37

lSS1ma coniugem colentis elatam Romanis antiquis praeClpueplacuisse, quorum erat, uxorem domum servantem lanamquefacientem pluris aestimare quam Aspasiam Periclis. unde acci­dit, ut apud Graecos tragoediam titulo ThfJo'YJOOiX inscriptamconiectando tantum Augustus Nauck, Trag. Graec. frg. 2 p. 967in indice fabularum posuerit; apud Latinos autem praeter IuliiTecmesam etiam antiquiorem tragoediam archaicae latinitatisforma Tecumesa inscriptam in scaenam prodiisse, probabilissi­mum est; nam Marius Victorinus, Gramm. lat. VI p. 8,8 Keiltestatur, Iulium suam tragoediam primum Tecmesam inscrip­sisse abolita vetustiore forma T ecumesa.

Quodsi quas partes morales T ecmesa in arte scaenica vetereRomanorum gesserit constat, in Iulii tragoedia T ecmesa sena­rius (comam) corpusque suavi telino unguimus sedem idoneamsibi vindicat. exornavit Iulius tragoediam suam ethologia mo­rali, eum Tecmesam colloquentem fecit eum puellis lasciviori­bus, tarn alia mollia et delieias suadentibus quam comam eor­pusque telino suavi unguentibus. quod genus ethologiae mora­lis ideo maxima eum fidöeia Tecmesae Iulii adscribo, quia peromnem vitam et litteras Romanorum inde a tragoedia vetereex Sophocle suspensa usque ad aetatem Augusteam T ecmessapudiea impudicis puellis opposita in loeum communem abiit;euius rei testis lueulentus fit Ovidius, an am. II! 517 ss. odimuset maestas, Tecmessam diligat Aiax; nos, hilarem populum fe­mina laeta capit. numquam ego te . .. T ecmessa, rogarem . ..scilicet Aiaci mulier maestissima dixit: "lux mea", quaeque so­lent verba iuvare viros. qui versus Ovidii nequaquam ad partesT ecmessae in Pacuvii Aeeiive fabula Armorum iudicium spee­tant, id quod Ribbeck et Hoefer apud Roscher, Lex. d. gr. u, r,Myth. V 212,53 eredere videntur, sed argurnenturn propriumfabularum Romanarum Tecmesae produnt.

Ex Divi Iulii· poematis ne unus quidem versiculus diemtulit. nee mirum, quandoquidem Tacitus, dial. 21 tarn de illiuscarminibus quam Bruti salse adnotat: fecerunt . .. et carmina... , non melius quam Cicero, sed felicius, quia illos fecissepauciores sciunt.ceterum teste Suetonio, lul. 56 Augustus patrisopera poetiea in bibliothecas reeipi vetuit.

Kuebler, Caes. ed. III p. 221 et Klotz, Realene. X 266,12 testimo­nium Firmici astrologi, Math. II praef. 2. p. 40,13 Kroll scripsit ... pau­cos versus [ulius Caesar ne ad suspectas quidem reliquias dictatoris re­ferre debuerunt. quod testimonium ad Germanicum Arateorum aucroremspectat, qui legitimum nomen tulit Germanicus [ulius Caesar (v. Realene.X 435,14).

38 Ernestus Bickel

Fragmenta pedestria

Pedestris sermonis fragmenta ab H. Meyer, O,·at. Rom.frg. 2 (1842) p.330 ss. et ab H. Ma1covati, Orat. Rom. frg.(1930) II p. 89 ss. III p. 23 ss. collecta 10cis duobus sub nomineC. Caesa,' apud Quintilianum, Inst. VI 3,75 et 91 occurrenti­bus adaugeo. fit vero, ut ea, quae his 10cis Quinti1ianus memoriaeprodidit facete dicta C. Caesaris, frustra quaerantur apudMeyer atque etiam apud Malcovati tarn inter Strabonis reli­quias quam inter dictatoris; cf. Meyer, 1. 1. p. 330 ss. et p. 404 ss.Malcovati, 1. 1. II p. 89 ss. III p. 23 ss. et II p. 196 ss. III p. 105ss. in lndieibus autem editionum Quinti1iani utrosque 10eos subnomine C. Caesar allatos dictatori perperam adscribunt et F.Meister (1886) p. 303 et L. Radermacher (1907 ss.) p.431.

Quint. VI 3,75 quemadmodum C. Ca e sa r Pomponio os­tendenti vulnus ore exeeptum in seditione Sulpieiana, quod inse passum pro Caesare pugnantem gloriabatur, "Numquam fu­giens respexeris" inquit. seditione Su1pieiana annorum 88/87­eommemorata certum fit, Sullanae aetatis C. Caesarem in ser­mone esse, cuius oratio contra P. Su1picium Rufum tribunuminter darissimas eius fuit; cf. p. 12. circumspeete autem Fr.Muenzer, Rea1enc. 2. Reihe IV 848,45 s. v. Sulpieius huncQuintiliani locum testimoniis addidit, quibus usus conflictumC. Caesaris aedilieii eum Su1pieio enarravit.

Quint. VI 3,91 est et illa ex ironia fietio, qua usus est C.Caesar. nam eum testis dieeret, a reD femina (femora) suaferro petita . .. , "Quid enim faeeret" inquit, "eum tu galeamet lorieam haberes?" quo 10co eum testis et reus memorentur, inaetione forensi Caesar interloquendo in ironiam incidit. miraautem faeultate interloquendi ex improviso aedi1icius daruit;cf. Cie., De off. I 133 sale vero et faeetiis Caesar, Catuli patrisfrater (cf. Realene. XIII 2072,44 et 2082,33 s.) vieit omnes, utin illo ipso forensi genere dieendi eontentiones aliorum sermonevineeret. quo igitur argumento aedilieius hoc 10eo pro dictatorereponendus sit, apparet. cf. etiam G. L. Spalding, ed. Quint.(1803) II p. 603 "satis tarnen persuasum habeo esse (hoc dic­tum) C. Iuli Caesaris Strabonis. in hune maxime cadit alter­catio cum teste et ipsa quoque festivitas."

Praeter haee duo fragmenta aedi1ieii Caesaris Quinti1ianusetiam alias duas facetias eius exhibet, quibus tarnen locis illeJ1,on C. Caesar, sed lnst. VI 3,38 C. lulius atque ibid. XI 3,129[ulius audit. at has facetias ex Cicerone, De orat. II 266 et Brut.216 Quinti1ianus hausit, monuique supra p. 11, eum una cum

C. Caesar 1. F. 39

excerpto Tulliano modum quoque nominandi Caesaris ex Ci­cerone transcripsisse, appellationem aedilicii multifariam va­riante. diversa autem appellatio aedilicii apud Quintilianumdiversum fontem eius indicat. facetias subnomine C. Caesarpropositas ex Dom i t i i M ars i opere De urbanitate sumpsit,quem auctorem in libri VI capite 3 de risu teste ipso VI 3,102;108; 111 passim adhibuit. quo in opere Marsi proprium caputfacetiis Iulii dicatum fuisse suspicor, quod titulo C. Caesarisdie ta inscriptum haud scio an in causa fuerit, cur QuintilianusIulium VI 3,75 et 91 C. C ae sa rem nominaverit. nimirum in eolitterarum genere, quod Marsus sub Augusto atque etiam Me­lissus, Maecenatis libertus coluerunt, singulis personis singulacapita Dictorum assignata fuisse, ex Macrobii, Saturn. libro IIdiscitur; qua de re uberius disserui "Diatribe in Sen. philos.frg." I p. 307 ss. pervenerunt autem in opera Dictorum, qualiaiamante Marsum et Melissum aetate liberae rei publicae inpublicum iisse opinio peritorum communis est, C. Caesarisaedilicii facetiae potissimum quidem ex orationibus eius. velutfragmentum novum VI 3,91 ex oratione originem trahere, tes­tis et reus ibi memorati demonstrant. at alterum fragmentumVI 3,75, responsum mordax Caesaris militi datum, qui prae­mium vulneris in seditione Sulpiciana ore excepti ab eo expos­tulaverit, "mtmquam /ugiens respexeris", id fando propaga­turn in collectiones Dictorum rei publicae exeuntis venisse ar­bitror. nam actionis forensis vestigia in eo fragmento nullasunt. quamquam nescius non sum, consimiles narratiunculas deveteranis praemia vulnerum a duce expostulantibus scaenamin actionibus forensibus habuisse; sic de Augusto Macrobius,Saturn. II 4,27 narravit et Seneca, De benef. V 24 de DivoIulio. verum C. Caesarem in seditione Sulpiciana brevi anteinteritum post cladem suorum urbe tumultuante actionibus fo­rensibus interfuisse parum probabile est. Augustus Actiaco bellodudum peracto, Caesar dictator longe post bellum Hispanienseveteranos querulos in foro audierunt.

Quodsi vel coram aspersos sales C. Caesaris loquacitasurbana perennare fecit, nec solum orationes tragoediaeque invulgus missae, sed etiam Dietorum opera memoriam eius adposteros tulerunt, nescio qua ratione melius intellegatur, curhomonymia dictatoris Quintilianum aut Suetonium ne mini­mum quidem prohibuerit, quominus praenomine tantum et cog­nomine stirpis vocatum antiquiorem C. Caesarem lectoribusproponerent ut caput dicacitate selecta litteratis notissimum.

40 Ernestus BickeI

L. Radermacher in indice ed. Quint. p. 431 ad Caesarem Strabonem .immerito rettulit Inst. XII 7,3 s. creditique sunt etiam clari iuvenes obsi­dem rei publicae dare malorum civium accusatione . .. idque cum ab Hor­tensio, Lucullis, Sulpicio, Cicerone Ca es are, plurimis aliis, tum ab utro­que Catone factum est. qua Ioco editorem de Quintiliano optime meritumpraeteriit, dictatorem in adulescentia DolabeIIam repetundarum accusavisse(cf. Suet., Iul. 4 et 55; Gell. IV 16, 8). inde eius rei immemor praepropererefugit ad Strabonis Pro Sardis, de qua cf. supra p. 2 et 13. ceterum etiamH. Meyer, Orat. Rom. frg. 2 p. 408 hunc Quintiliani Iocum inter testimoniaorationis In Dolabellam dictatoris merito recepit.

Adnotatiunculae de Caesaribus O(.L(J)VU!!(J)v diras perpessis

Non solum eum dietatore C. Caesar aedilieius confunde­batur, sed etiam cum fratre suo maiore Lucio cos. a. 90. Vale­rius Maximus quidem eum dieit IX 2,2 C. Caesaris consularis etcensorii nobilissimum corpus ignobili saevitia trucidando, Luciifratris cursum honorum in Gaium transtulit. excusatur de er­rore Valerius eo, quod fratres ambo compari nece a. 87 inter­ierunt (cf. Realenc. X 468,47).

Rursus dietator Caesar non soIum gentiIium suorum GaioSullanae aetatis memoriam detraxit, sed etiam eontemporaneoL. Iulio Caesari, seriptori spectato de iure augurali.cuius L. Caesaris, cos. a. 64 opus augurale amplissimum testan­tur Maerobius, Saturn. III 13,11 L. [ulius Caesar augur; Pris­eianus, lnst. VIII 15 Gramm. II p.380,3 Lucius Caesar: cer­taeque res augurantur; Festus p. 161 M. (p.154,4 Lindsay)maim-em consulem L. Caesar putat dici vel eum. iam vero hislocis, quibus persona diseernitur praenomine Lucius ad gentiIi­eium 1ulius sive ad eognomen stirpis Caesar adieeto, aceeduntcarentes praenomine Ioei duo, Maerob., Saturn. I 16,29 luliusCaesar sexta decimo auspiciorum libro et Priseian., lnst. VI 86Gramm. II p. 270,5 Caesar in auguralibus. quorum IoeorumPriseianeo editores grammatiei dietatorem intellegere perstite­runt, donee, qui in eorpore grammaticorum lat. Priseianumedidit M. Hertz errorem priorum retexit. qUl insuper relegavitad C. Nipperdey, ed. 1ul. Caes_ (1847) p. 785, utpote qui pri­mus prohibuerit a dietatore testimonium Priseiani. verum neNipperdey quidem aut Hertz auetorem librorum auguraliumreete destinaverunt. nimirum apud eos L. Iulii Caesaris, eos.a. 64 sedem oeeupavit immerito pater eius 1. Iulius Caesar, cos.a.90, frater maior C. Caesaris poetae et oratoris. eui erroriiusto diutius grassanti obnoxius deprehenditur etiam Ed. Nor­den, Ilbergs Jahrb. f. d. klass. Altertum VII (1901) p. 257 adn.

C. Caesar L. F. 41

5. tandem ad verum venit Fr. Muenzer, Realenc. X 471,32, quiL. Caesari, cos. a. 64 opus reddidit. de hoc autem L. Cae­sare eiusque opere grandi Librorttm auguralium propediemcommentatione propria agam, tarn genus litterarum operisquam auctoritatem eius apud posteros in lucem maiorem provirili parte laturus.

Tot igitur Caesares eum in litterarum partibus variis floruerint,quaestio de homonymis diseernendis praeeipue in litteris infimis potest fieriut in eassum eadat. sie quid eum loeo Orig. gent. Rom. 16,4 p. 17, 14 Pichl­mayr Gaius Caesar . .. in Origine gentis Romanae faeiendum sit, ineertumremanet, nisi forte praenomen Gaius illie traditum ex vitio seribarumortum traxit. praeter quod neseimus, cui Gaio Caesari opuseulum eiusgeneris tribuere fas sit, illud quoque ignoratur, an scriptor ille serus ipsenoverit, cuium eaput Gaius Caesar iste ab eo laudatus fuerit.

E contrario Quintilianus et Suetonius, ubicumqueCaesarem aut C. Caesarem in contextum scripturae suae rece­perunt, bene novisse putandi sunt, quis Caesar sub laudato in­tellegendus sit. Quintilianus habitavit in lectione Ciceronis,cuius in operibus C. Caesar orator et poeta Sullani temporispassim occurrit, quin in scriptis rhetoricis maiores partes obti­net quam dictator. ubi igitur Quintilianus C. Caesaris facetiasin capite de risu VI 3,75 et 91 enarrat, salsi generis 10quendiauctorem, a Cicerone identidem ce1ebratum cogitat; idem Quin­tilianus, cum X 1,114 in ordine magnorum oratorum Romano­rum constituendo occupatus iuxta Ciceronem C. Caesarem co1­10cat, dictatorem in animo habet, puro sermone et vi dicendiauctorem nobilissimum.

Suetonii studia Tulliana supra p. 28 s. strinxi. quem nefalleret C. Caesaris nomen anceps in textu Tulliano modo dic­tatorem, modo scriptorem Sullani temporis significans, cavitnotitia eius profunda non modo Ciceronis, sed etiam litterarumantiquiorum, qua pollebat pro saeculo suo. ut libros De virisillustribus adornaret, ascendit ultra Varronem ad carmina Depoetis Volcacii et Porcii nec non ad C. Caesaris po e m a d i­dascalicum, quod, si forte abinferis revocare contigit, accep­turn Suetonio ferimus. itaque antiquarium fac ne foedes errorecommuni posteritatis interpretum, qui, cum Ciceronem et Cae­sarem, vindices ambos latinitatis purae, purum sermonemTerentii laudare viderunt, confusioni prolixae succubuerunt.

Bonnae Ernestus Bickel