cechy osobowości i doświadczenia mistyczne u osób zażywających substancje halucynogenne

UNIWERSYTET KAZIMIERZA WIELKIEGO Wydział Pedagogiki i Psychologii

Instytut Psychologii

CECHY OSOBOWOŚCI I DOŚWIADCZENIA MISTYCZNE

U OSÓB ZAŻYWAJĄCYCH SUBSTANCJE HALUCYNOGENNE

Praca magisterska napisana pod kierunkiem

prof. dr hab. Pawła Izdebskiego

BYDGOSZCZ 2011

2

SPIS TREŚCI

Streszczenie ...........................................................................................................................4

Wstęp.....................................................................................................................................5

Rozdział 1. Substancje halucynogenne jako specyficzna grupa

substancji psychoaktywnych............................................................................ 7

1.1. Substancje psychoaktywne..................................................................................7

1.1.1. Perspektywa historyczna ..............................................................................7

1.1.2. Rozpowszechnienie zażywania substancji psychoaktywnych w Polsce.........8

1.1.3. Klasyfikacja substancji psychoaktywnych....................................................8

1.2. Substancje halucynogenne ................................................................................10

1.2.1. Definicja i wyjaśnienie terminu..................................................................10

1.2.2. Perspektywa historyczna ............................................................................11

1.2.3. Rozpowszechnienie zażywania substancji halucynogennych w Polsce .......12

1.2.4. Klasyfikacja i działanie psychofarmakologiczne ........................................13

1.2.5. Efekty oddziaływania substancji halucynogennych na człowieka ...............15

1.2.6. Zagrożenia związane z używaniem substancji halucynogennych................17

1.3. Zakończenie .....................................................................................................23

Rozdział 2. Osobowość i czynnikowe ujęcie osobowości .............................. 25

2.1. Czynnikowe ujęcie osobowości ........................................................................25

2.1.1. Czynnikowa teoria cech R.B. Cattela .........................................................26

2.1.2. Trójczynnikowa teoria H.J. Eysencka.........................................................27

2.1.1. Pięcioczynnikowa teoria osobowości P.T. Costy, Jr. i R.R. McCrae ...........28

2.2. Związek cech osobowości z zażywaniem substancji halucynogennych .............32

2.2.1. Osobowościowe uwarunkowania zażywania substancji psychoaktywnych .32

2.2.2. Osobowościowe uwarunkowania zażywania substancji halucynogennych..33

2.2.3. Wpływ zażywania substancji halucynogennych na osobowość...................34

2.3. Zakończenie .....................................................................................................36

3

Rozdział 3. Doświadczenia mistyczne............................................................ 38

3.1. Koncepcje dotyczące doświadczeń mistycznych ...............................................38

3.1.1. Wczesne koncepcje doświadczeń mistycznych...........................................38

3.1.2. Koncepcja uniwersalnego rdzenia (common core) W.T. Stace’a.................40

3.2. Zażywanie substancji halucynogennych a doświadczenia mistyczne .................42

3.3. Zakończenie .....................................................................................................45

Rozdział 4. Metodologia badań własnych ..................................................... 47

4.1. Założenia teoretyczne i model badań.................................................................47

4.2. Problemy i pytania badawcze............................................................................48

4.3. Hipotezy badawcze ...........................................................................................48

4.4. Zmienne i ich operacjonalizacja ........................................................................49

4.5. Charakterystyka narzędzi badawczych..............................................................49

4.5.1. Ankieta dotycząca zażywania substancji psychoaktywnych.......................49

4.5.2. Inwentarz Osobowości NEO-PI-R Costy i McCrae ...................................49

4.5.3. Skala Mistycyzmu Hooda .........................................................................51

4.6. Opis badanej grupy ...........................................................................................52

4.7. Procedura badawcza .........................................................................................53

4.8. Zastosowane metody analizy statystycznej........................................................54

Rozdział 5. Wyniki badań własnych.............................................................. 55

5.1. Przedstawienie wyników...................................................................................55

5.2. Dyskusja wyników............................................................................................64

Zakończenie .........................................................................................................................68

Bibliografia ..........................................................................................................................70

Wykaz tabel i rysunków .......................................................................................................76

Załączniki ............................................................................................................................77

4

Streszczenie

W pracy tej postanowiono zbadać, czy użytkownicy substancji halucynogennych

różnią się od ogółu społeczeństwa w zakresie cech osobowości, a także występowania u

nich doświadczeń mistycznych. Przebadano 43 osoby deklarujące zażywanie

halucynogenów. Badani wypełnili ankietę dotyczącą zażywania substancji

psychoaktywnych, Inwentarz Osobowości NEO-PI-R oraz Skalę Mistycyzmu.

Użytkownicy halucynogenów okazali się cechować przede wszystkim wyższą

Otwartością na doświadczenie i niższą Sumiennością w porównaniu do norm, zaś w

mniejszym stopniu także niższą Ekstrawertycznością i Ugodowością. Badani osiągnęli

także znacznie wyższy wynik na Skali Mistycyzmu niż osoby z grupy kontrolnej.

Ponadto, wykryto pozytywny związek pomiędzy doświadczeniami mistycznymi a

Otwartością na doświadczenie i Ugodowością.

Badanie to pokazało, że ciekawość świata i zainteresowanie różnorodnością

doświadczeń mogą być jedną z głównych motywacji skłaniających ludzi do zażywania

substancji halucynogennych, które w ich subiektywnych odbiorze mogą pomagać w

rozwoju osobistym, poszerzać świadomość czy wywoływać głębokie doświadczenia

duchowe.

5

Wstęp

Substancje halucynogenne to bardzo specyficzna grupa środków

psychoaktywnych. Wywołują one głębokie zmiany w percepcji, myśleniu i nastroju

człowieka. Potrafią wprowadzać w całkowicie odmienny stan świadomości, wywierając

jednocześnie niewielki wpływ fizjologiczny na organizm – cechują się stosunkowo

niską toksycznością, nie wywołują uzależnienia fizycznego. Ich użytkownicy często

deklarują, że środki te mogą służyć rozwojowi osobistemu czy wywoływać

doświadczenia mistyczne. Jednocześnie w trakcie ich działania mogą wystąpić poważne

napady lękowe czy nawet ostre reakcje psychotyczne. Ich nieodpowiedzialne zażywanie

może prowadzić do długotrwałych negatywnych następstw psychicznych.

Halucynogeny pozostają tematem wywołującym wiele kontrowersji, tak w środowisku

naukowym jak i w opinii publicznej.

Wydaje się, że odmienność środków halucynogennych od innych grup

substancji psychoaktywnych może przyciągać do ich zażywania także pewną

specyficzną grupę osób. Dlatego autor postanowił przyjrzeć się temu zagadnieniu i

zbadać cechy osobowości, którymi charakteryzują się osoby zażywające środki

halucynogenne. W literaturze zagranicznej istnieje wiele badań dotyczących cech

osobowości osób zażywających różne substancje psychoaktywne, jednak bardzo mało

badań dotyczy użytkowników halucynogenów. Ponadto, w pracy postanowiono zbadać

kwestię doświadczeń mistycznych wywoływanych przez substancje halucynogenne.

Autor zdecydował się porównać występowanie doświadczeń mistycznych u osób

zażywających środki halucynogenne oraz osób niezażywających żadnych narkotyków.

Temat ten był poruszany w literaturze zagranicznej, jednak nigdy w naszym kraju.

Celem niniejszej pracy jest zatem zbadanie, czy użytkownicy substancji

halucynogennych różnią się od ogółu społeczeństwa w zakresie cech osobowości, a

także występowania u nich doświadczeń mistycznych. Autor na podstawie dostępnej

literatury przyjął hipotezy twierdzące, iż takie różnice występują. W celu weryfikacji

postawionych hipotez zastosowano procedurę ex-post-facto. Badani zostali poproszeni

o wypełnienie ankiety dotyczącej zażywania substancji psychoaktywnych, Inwentarza

Osobowości NEO-PI-R oraz Skali Mistycyzmu.

W pierwszym rozdziale niniejszej pracy przedstawiono charakterystykę

halucynogenów na tle innych substancji psychoaktywnych. Omówiono historię tych

6

środków, rozpowszechnienie ich zażywania w naszym kraju, podział, efekty ich

oddziaływania na człowieka oraz zagrożenia związane z ich stosowaniem. Rozdział

drugi dotyczy osobowości człowieka w ujęciu czynnikowym, ze szczególnym

uwzględnieniem Pięcioczynnikowej Teorii Osobowości Costy i McCrae, której

operacjonalizację – kwestionariusz NEO-PI-R – zastosowano w przeprowadzonym

badaniu. Omówiono też możliwe związki łączące cechy osobowości człowieka z

zażywaniem substancji halucynogennych. Trzeci rozdział skupia się na

doświadczeniach mistycznych. Przedstawia koncepcję uniwersalnego rdzenia Stace’a,

którą operacjonalizuje wykorzystana w badaniach Skala Mistycyzmu. W tym rozdziale

zebrano także wyniki badań dotyczących wywoływania przez środki halucynogenne

doświadczeń mistycznych. W rozdziale czwartym przedstawiono metodologię badań

własnych, natomiast rozdział piąty przedstawia wyniki badań oraz ich dyskusję.

Mam nadzieję, że niniejsza praca przyczyni się do lepszego zrozumienia

specyfiki substancji halucynogennych oraz powodów i motywacji, dla których ludzie

zażywają te środki.

7

Rozdział 1. Substancje halucynogenne jako specyficzna grupa

substancji psychoaktywnych

Substancje psychoaktywne to związki chemiczne, które oddziaływają na

ośrodkowy układ nerwowy, bezpośrednio wpływając na jego funkcje, czego efektem są

zmiany w myśleniu, percepcji, nastroju czy zachowaniu (Szukalski, 2005). W pierwszej

części tego rozdziału przedstawiona zostanie ogólna charakterystyka oraz podział

substancji psychoaktywnych. Pozwoli to czytelnikowi lepiej zrozumieć specyfikę

substancji halucynogennych, których opis, klasyfikacja oraz oddziaływanie na

człowieka zostaną szczegółowo omówione w dalszej części rozdziału.

1.1. Substancje psychoaktywne

1.1.1. Perspektywa historyczna

Ludzie używali substancji zmieniających stan ich umysłu od tysiącleci.

Stosowano je w celach religijnych, medycznych, społecznych i rekreacyjnych.

Substancje psychoaktywne były wykorzystywane przez wszystkie pierwotne

społeczeństwa, z wyjątkiem Eskimosów, którzy po prostu nie mieli do nich dostępu

(Stafford, 1993; Weil, 2004).

Wydaje się więc, że potrzeba odmienienia stanu świadomości i wyzbycia się ograniczeń

codziennej egzystencji jest naturalną potrzebą człowieka. A być może nie tyko jego,

gdyż także wiele zwierząt spożywa psychoaktywne rośliny czy sfermentowane owoce

w celu odurzenia się (Weil, 2004).

Ślady nasion konopi oraz makówek odnaleziono już w grobach z epoki neolitu

(Rudgley, 2002). Starożytny historyk Herodot opisywał, że w V wieku p.n.e. Scytowie

uprawiali i stosowali konopie. Od ponad 3 tysięcy lat p.n.e. w różnych kulturach

używane było opium jako środek medyczny lub odurzający (Szukalski, 2005). Także w

trzecim tysiącleciu p.n.e. w Mezopotamii wytwarzano alkohol, zaś na dalekim

wschodzie żuto betel (Rudgley, 2002). W czasach starożytnych rzadko wykorzystywano

8

substancje zmieniające świadomość w celach rekreacyjnych. Stosowano je głównie w

rytualnych obrzędach, praktykach religijnych czy dla zwiększenia sprawności w walce.

Substancje psychoaktywne towarzyszą także dzisiejszej cywilizacji, jednak

zmienił się stosunek do nich. Ich rekreacyjne używanie, a przede wszystkim

nadużywanie, jest postrzegane jako jeden z najważniejszych społecznych i zdrowotnych

problemów współczesnego świata. Zażywanie substancji wiąże się nie tylko z

rozmaitymi szkodami dla ich użytkowników, ale także z ogromnymi kosztami dla

społeczeństwa. Opieka zdrowotna, dozór prawny czy próby kontrolowania

przestępczości związanej z narkotykami pochłaniają niezliczone koszty (Nutt i in.,

2007).

1.1.2. Rozpowszechnienie zażywania substancji psychoaktywnych w Polsce

W Polsce najczęściej stosowanym środkiem psychoaktywnym jest alkohol.

Według ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2006 roku (Sierosławski,

2006) spożywanie napoju alkoholowego przynajmniej raz w przeciągu ostatnich 12

miesięcy deklarowało 90,6% ogółu populacji. Aktualne palenie tytoniu deklarowało zaś

40,5 % badanych. Używanie nielegalnych substancji jest znacznie mniej

rozpowszechnione. Najpopularniejszymi z nich są przetwory konopi – marihuana lub

haszysz. W badaniach tych, do ich stosowania kiedykolwiek w życiu przyznało się 9 %

mieszkańców kraju, zaś w ciągu ostatnich 12 miesięcy – 2,7 %. Używanie innych

zabronionych przez prawo używek jest jeszcze rzadsze i rzadko przekracza 1 %

populacji.

Nielegalne substancje są jednak znacznie bardziej rozpowszechnione wśród młodzieży.

W grupie wiekowej 15-24 lata stosowanie marihuany lub haszyszu chociaż raz w życiu

deklarowało już 17,3 % badanych, amfetaminy – 4,8 %, zaś ecstasy – 2,3 %.

1.1.3. Klasyfikacja substancji psychoaktywnych

Na świecie występuje ogromna liczba środków psychoaktywnych, tak

pochodzenia naturalnego, jak i syntetycznego, o bardzo zróżnicowanej strukturze i

kierunku działania. Dlatego podejmowano różne próby ich klasyfikacji.

W 1974 roku Komitet Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, 1974)

wyróżnił osiem podstawowych typów toksykomanii:

9

Typ alkoholowo-barbituranowy

Typ amfetaminowy

Typ kannabis

Typ kokainowy

Typ substancji halucynogennych

Typ khat

Typ opiatów

Typ lotnych rozpuszczalników

Z kolei Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10 (Pużyński i Wciórka, 2000)

zawiera kliniczny podział zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania

spowodowanych przyjmowaniem substancji psychoaktywnych. Są to:

Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane piciem alkoholu

Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem

opiatów


kannabinoidów


leków nasennych i uspokajających


kokainy


innych substancji psychostymulujących


substancji halucynogennych


tytoniu


lotnych rozpuszczalników


kilku substancji lub innych substancji psychoaktywnych

10

Klasyfikacje te mają jednak pewne mankamenty: straciły już nieco na aktualności i

zaliczają do różnych grup substancje o bardzo zbliżonym kierunku działania.

Wydaje się, że bardziej spójna klasyfikacja powinna uwzględniać przede wszystkim

charakter działania substancji na ośrodkowy układ nerwowy. Przykładem takim jest

podział zaproponowany przez Shuckita (2000, za: Szukalski, 2005):

Depresanty ośrodkowego układu nerwowego, np. alkohol, barbiturany,

benzodiazepiny

Stymulanty OUN, np. amfetamina, metaamfetamina, kokaina, khat, kofeina

Opioidy, np. heroina, morfina, kodeina

Kannabis – marihuana i haszysz

Środki halucynogenne, np. LSD, psylocyna, meskalina, halucynogenne

pochodne amfetaminy

Inhalanty, np. propan, butan, kleje

Inne, np. fencyklidyna, ketamina

Dawniej kontrolę nad użyciem substancji psychoaktywnych stanowiła tradycja i

religia. W dzisiejszych czasach kontrolę tę sprawują przepisy prawne. Legalne,

dopuszczone do użytku środki określa się zazwyczaj mianem używek. Środki

zabronione przez prawo w języku potocznym nazywane są zwykle narkotykami

(Sikorski, 1999). Jest to jednak określenie nieprecyzyjne, gdyż narkotyk (od gr.

narcotikos – oszałamiający) to dosłownie substancja powodująca zniesienie bólu,

euforię i oszołomienie. Termin ten powinien więc odnosić się tylko do grupy opioidów,

które wykazują takie właśnie działanie (Szukalski, 2005).

1.2. Substancje halucynogenne

1.2.1. Definicja i wyjaśnienie terminu

Substancje halucynogenne to charakterystyczna, bardzo odmienna od innych

grupa środków psychoaktywnych. Można je opisać jako „substancje chemiczne, które w

dawkach nietoksycznych wywołują zmiany funkcji poznawczych człowieka, tj.

percepcji i myślenia, a także nastroju, bez cech splątania, utraty pamięci lub

dezorientacji co do własnej osoby, miejsca i czasu” (Szukalski, 2005, s. 135).

11

Istnieje wiele kontrowersji dotyczących tych środków. Pierwsza z nich dotyczy

już nazewnictwa. Najczęściej stosowany termin, substancje halucynogenne (lub

halucynogeny), jest w pewien sposób mylący. Substancje te rzeczywiście mogą

wywierać głęboki wpływ na percepcję i wywoływać zniekształcenia wzrokowe czy

słuchowe, bardzo rzadko jednak, przynajmniej w typowych dawkach, wywołują

rzeczywiste halucynacje, czyli spostrzeżenia zmysłowe rzeczy, które nie istnieją w

rzeczywistości (Grinspoon i Bakalar, 1997).

Inny zaproponowany termin, środki psychozomimetyczne, wskazuje, że stany

wywołane nimi przypominają występujące naturalnie psychozy. W objawach

rzeczywiście istnieje pewne podobieństwo, szybko stało się jednak jasne, że istnieją

między tymi stanami także spore różnice (Hofmann, 2001).

Jeszcze inna, szeroko rozpowszechniona w kulturze nazwa, to substancje

psychodeliczne, lub po prostu psychodeliki. Termin ten zrodził się z greckich słów

psyche (umysł) i delein (ukazywać, objawiać), a więc w wolnym tłumaczeniu oznacza

„objawiający umysł” i odnosi się do głębokich zmian, które wywołują one w

świadomości i sposobie myślenia (Grinspoon i Bakalar, 1997).

Ostatnio coraz większą popularność w kręgach niefachowych nabiera także

termin enteogeny (od greckich słów: en – wywnętrz; theo – Bóg; gen – stwarzać,

wywoływać), czyli w wolnym tłumaczeniu - substancje sprawiające, że Bóg objawia się

wewnątrz kogoś (Richards, 2005). Określenie to podkreśla duchowe i mistyczne

aspekty działania tych środków.

W tej pracy stosowany jest jednak termin substancje halucynogenne, gdyż mimo

swoich nieścisłości, jest on najczęściej przywoływany w literaturze naukowej.

1.2.2. Perspektywa historyczna

Rośliny czy grzyby zawierające substancje halucynogenne były używane od

zarania dziejów przez większość społeczności pierwotnych w obrzędach religijnych,

rytuałach i ceremoniach. Najstarsze ślady wskazujące na używanie halucynogenów

dostarczone są przez archeologów. Odkryli oni ryty naskalne na grobowcu datowane na

ok. 6000 lat p.n.e., które przez wielu badaczy są uważane za wytworzone pod wpływem

substancji halucynogennych, gdyż składają się z charakterystycznych wizyjnych

wzorów, których nie ma odpowiednika w naturze (Rudgley, 2002). Odnaleziono też

ślady wskazujące na używanie tak zwanego peyotlu, kaktusa zawierającego meskalinę,

12

przez Indian północnoamerykańskich już ok. 3700 r. p.n.e. (El-Seedi i in., 2005).

Członkowie pierwotnych społeczności w Ameryce Południowej spożywali

halucynogenny napój zwany ayahuasca (‘wino duszy’) co najmniej od 2000r. p.n.e.

(Naranjo 1986, za: Barbosa i in., 2009). W Ameryce Środkowej rdzenna ludność

spożywała z kolei grzyby psylocybinowe, zwane przez nich teonanácatl, czyli

‘pokarmem bogów’, co najmniej od 1500 r. p.n.e. (Szukalski, 2005). Wielu badaczy jest

zdania, że w skład kykeonu, tajemniczej mikstury spożywanej przez Antycznych

Greków w Misteriach Eulezyjskich, wyprawianych od ok. 1500 r. p.n.e., wchodził

sporysz, pasożytniczy grzyb zawierający substancje halucynogenne spokrewnione z

dietyloamidem kwasu D-lizergowego - LSD (Hofmann, 2001; Stafford, 1993).

W historii najnowszej środki halucynogenne, szczególnie LSD, miały swój

renesans w latach 60-tych i początku lat 70-tych XX wieku. Ich zażywanie związane

było z rozkwitem kontrkultury młodzieżowej w USA (Hofmann, 2001). Wraz z

upadkiem tego ruchu, także rekreacyjne używanie halucynogenów stało się znacznie

mniej powszechne.

Naturalne substancje halucynogenne są wykorzystywane po dziś dzień w praktykach

religijnych przez potomków rdzennej ludności. Na terenie USA działa na przykład

Native American Church, którego wyznawcy w ramach sakramentu zażywają peyotl

(Szukalski, 2005). W Ameryce Południowej natomiast członkowie organizacji

religijnych w dalszym ciągu używają w swoich ceremoniach napoju ayahuasca

(Barbosa i in., 2009).

1.2.3. Rozpowszechnienie zażywania substancji halucynogennych w Polsce

Zażywanie halucynogenów, szczególnie regularne, nie jest w Polsce zbyt

powszechne. Według raportu z ogólnopolskich badań ankietowych (Sierosławski,

2006), badającego populację w wieku od 15 do 64 lat, w 2006 roku przynajmniej raz w

życiu zażycie grzybów halucynogennych deklarowało 1% badanych, zaś LSD – 0,9%.

Większość z tych ludzi nie zalicza się do aktualnych użytkowników tych substancji,

gdyż w ciągu ostatnich 12 miesięcy zażywał te środki tylko 0,1% populacji.

Stosowanie substancji halucynogennych, podobnie jak innych środków

psychoaktywnych, jest bardziej rozpowszechnione u mężczyzn. Choć raz w życiu

zażycie LSD deklarowało 1,5% mężczyzn i tylko 0,3% kobiet.

13

Najwięcej użytkowników większości substancji psychoaktywnych stanowią

ludzie młodzi. Nie inaczej jest w przypadku halucynogenów. W grupie wiekowej 15-24

lata przynajmniej raz w życiu zażycie LSD deklarowało 1,7% badanych, w grupie 25-

34 lata – 1,5%, w grupie 35-44 lata – 0,7%, zaś w starszych grupach wiekowych środek

ten praktycznie nie był stosowany (Sierosławski, 2006).

1.2.4. Klasyfikacja i działanie psychofarmakologiczne

Pod względem budowy chemicznej, substancje halucynogenne można podzielić

na dwie grupy alkaloidów (Johnson i in., 2008; Nichols, 2004):

Tryptaminy (m.in. psylocybina, LSD, DMT)

Fenetylaminy (m.in. meskalina i syntetyczne, halucynogenne pochodne

amfetaminy)

Do substancji halucynogennych bywają także zaliczane inne środki. Należą do

nich dysocjanty (np. ketamina, i fencyklidyna), delirianty (np. atropina i skopolamina)

oraz 3,4-metylenodioksymetamfetamina (MDMA). Ich działanie pod pewnymi

względami może być podobne do omówionych wcześniej halucynogenów, zasadniczo

różnią się one jednak zarówno budową, farmakologicznymi sposobami działania jak i

subiektywnymi efektami, które wywołują (Johnson i in., 2008). Dlatego w tej pracy,

termin substancje halucynogenne zarezerwowany jest tylko dla substancji z grup

tryptamin i fenetylamin, określanych też czasami mianem ‘klasycznych

halucynogenów’ (Nichols, 2004).

Fenetylaminy pod względem budowy chemicznej zbliżone są do

neuroprzekaźników: dopaminy i noradrenaliny, zaś tryptaminy wykazują podobieństwo

do neuroprzekaźnika serotoniny. Jednak podstawowe oddziaływanie obydwu tych grup

na ośrodkowy układ nerwowy opiera się na ich agonistycznym działaniu w stosunku do

receptorów serotoninowych 5-HT2, a w szczególności 5-HT2A. (Aghajanian i Marek,

1999; Nichols, 2004). Najprawdopodobniej właśnie agonistyczne działanie

halucynogenów na te receptory w największej mierze odpowiada za ich głęboki wpływ

na myślenie, percepcję i emocje człowieka.

14

Substancje halucynogenne z obu tych grup występują zarówno jako alkaloidy

naturalne, jak produkowane syntetycznie. Do najczęściej używanych rekreacyjnie

należą (Szukalski, 2005):

Dietyloamid kwasu D-lizergowego – LSD. Zsyntezowany po raz pierwszy w

1938 roku, jest najsilniejszym (najaktywniejszym pod względem dawki) znanym

halucynogenem. Jego aktywna dawka waha się zwykle w przedziale od 50 do

250µg, czyli zaledwie 0,05 – 0,25 mg, o wiele mniej niż masa ziarenka piasku .

Psylocyna i psylocybina – występujące w grzybach, głównie z rodzaju

Psilocybe. Grzyby te są rozpowszechnione na całym świecie, od terenów

arktycznych do tropikalnych i wszędzie, gdzie występują były i są stosunkowo

często używane. Psylocybina bywa także wytwarzana syntetycznie czy to

nielegalnie, czy do wykorzystania w badaniach naukowych.

Dimetylotryptamina – DMT. Rośliny zawierające ten środek były i są

powszechnie stosowane przez rdzennych mieszkańców Ameryki Południowej w

napoju ayahuasca. W kulturze zachodniej częściej zażywa się syntetyczne DMT

w postaci palonej lub iniekcyjnej. Śladowe ilości DMT wytwarzane są także w

mózgu człowieka przez gruczoł szyszynki.

Meskalina – substancja występująca w kaktusach znanych jako peyotl. Od

tysiącleci aż do teraz zażywana przez Indian Północnej i Środkowej Ameryki.

Jest otrzymywana także syntetycznie.

Halucynogenne pochodne amfetaminy (m.in. DOM, DOB, 2-CB, 2-CE) –

stosunkowo niedawno odkryta grupa substancji syntetycznych, które oprócz

właściwości halucynogennych wykazują zwykle także działanie stymulujące.

Wszystkie wymienione wyżej substancje, a także wiele innych halucynogennych

tryptamin i fenetylamin, różnią się w dawkowaniu, czasie działania i części efektów.

Niektóre są aktywne już w dawce 50µg (LSD), inne – 300mg (meskalina). Efekty

jednych z nich utrzymują się pół godziny (palone DMT), innych zaś nawet 30 godzin

(DOM). Generalnie, środki te wywołują jednak podobne spektrum subiektywnych

efektów odczuwanych przez użytkowników (Johnson i in., 2008).

15

1.2.5. Efekty oddziaływania substancji halucynogennych na człowieka

W przeciwieństwie do wszystkich innych grup substancji psychoaktywnych,

których działanie jest zwykle przewidywalne, efekty wywoływane przez halucynogeny

są bardzo zmienne, indywidualne i w dużej mierze zależne od szeregu czynników

określanych jako nastawienie i otoczenie (set and settings) (Hofmann, 2001; Nichols,

2004). Nastawienie odnosi się do czynników wewnętrznych, takich jak osobowość, stan

psychiczny i oczekiwania użytkownika, zaś otoczenie - do aktualnych warunków

zewnętrznych. Z powodu tej indywidualności działanie środków halucynogennych

bywa często określane jako niespecyficzne wzmocnienie, intensyfikacja procesów

umysłowych (Grinspoon i Bakalar, 1997; Grof, 2000).

Dr. Stanislav Grof (2000), po przeanalizowaniu 3800 zapisów sesji LSD w

warunkach klinicznych, nie znalazł ani jednego objawu, który byłby absolutnie stały i

występował zawsze. Mimo to, można określić pewne efekty, które pojawiają się

stosunkowo często. Należą do nich (Grinspoon i Bakalar, 1997; Grof, 2000) :

Symptomy fizyczne – halucynogeny zazwyczaj nie wywołują głębokich zmian

somatycznych, mogą jednak pojawić się reakcje obejmujące wegetatywny układ

nerwowy, takie jak rozszerzenie źrenic, podniesienie tętna, wzrost ciśnienia,

nudności, dreszcze, napięcie mięśni lub rzadziej, przeciwne – zwolnienie pulsu,

obniżenie ciśnienia, rozluźnienie mięśni;

Zmiany percepcyjne stanowią dość typową i często powtarzającą się reakcję na

środki halucynogenne. Do zmysłów użytkownika dociera niezwykle intensywna

fala bodźców sensorycznych. Dominują różnego rodzaju zniekształcenia i

złudzenia wzrokowe i słuchowe – falowanie obrazu, zmiany perspektywy,

pozostawanie powidoków, poczucie ożywienia przedmiotów, synestezje

(słyszenie kolorów, widzenie dźwięków itp.). Zmysły często wydają się

wyostrzone – kolory stają się intensywniejsze, kontury silniej zaznaczone. Przy

zamkniętych oczach pojawiają się żywe wizje. Poczucie czasu i przestrzeni

może się zmieniać – czas zdaje się zwalniać, przestrzeń rozciągać, w skrajnych

przypadkach ustępując poczuciu wieczności i nieskończoności;

Zmiany emocjonalne także mogą być bardzo głębokie. Zwykle wszelkie emocje

odbierane są z wyjątkową intensywnością – często pojawia się

wszechogarniająca euforia i błogość, jednak równie dobrze, szczególnie przy

16

niekorzystnym nastawieniu i otoczeniu, użytkownicy halucynogenów mogą

doznawać ekstremalnego strachu czy rozpaczy.

Zmiany myślenia również są wyraźne. Tok myślenia może ulec przyśpieszeniu

bądź zwolnieniu. Dominują wolne skojarzenia i myślenie intuicyjne, obrazowe.

Normalne i codzienne aspekty otoczenia interpretowane są jako mające

szczególne znaczenie i wielką głębię. Często zdarzają się wewnętrzne refleksje,

przynoszące poczucie wglądu w naturę siebie, innych ludzi czy wszechświata.

Jednakże może również występować zniekształcona interpretacja zdarzeń w

postaci urojeń prześladowczych, odniesienia czy wielkościowych. Pamięć przy

standardowych dawkach zwykle pozostaje nienaruszona.

Zmiany świadomości są bardzo specyficzne. Zwykle nie ma oznak ilościowego

osłabienia świadomości, takich jak senność, stupor lub śpiączka. Przy

umiarkowanych dawkach zachowana zostaje orientacja co do własnej

tożsamości, czasu i miejsca. Świadomość zmienia się jednak jakościowo, w

sposób podobny do tej występującej we śnie, medytacji czy transie. Zjawisko to

bywa opisywanie jako ekspansja świadomości.

Doświadczenia duchowe i mistyczne występują szczególnie po wysokich

dawkach halucynogenów. Można tu wymienić takie niecodziennie odczucia, jak

poczucie jedności z wszystkimi ludźmi, wszechświatem czy Bogiem,

doświadczenia śmierci i odrodzenia, poczucie ostatecznej rzeczywistości,

kontaktu z duchami czy demonami. Doznania te zostaną szerzej omówione w

dalszej części pracy (rozdz. 3).

Ditman i Bailey (1967) przeprowadzili badanie, w którym podali ochotnikom w

klinicznym warunkach przeciętną dawkę (100-200µg) LSD. Po przeminięciu działania

środka, badani zostali poproszeni o posortowanie 300 kart zawierających określenia

mogące opisać ich doświadczenia, zaczynając od tych, które robią to najlepiej. Te 300

określeń zostało zgrupowanych w 18 kategorii. Oto one, poczynając od tych, które

najtrafniej opisują działanie środka:

Euforia, radość, relaksacja

Poczucie zrozumienia i sensu

Poczucie cudowności

Zwiększone doznania estetyczne

17

Odczucie empatii i bliskości z innymi

Poczucie jedności i doświadczenia religijne

Podwyższona czujność

Zaburzenia percepcyjne

Przemyślenia, wspomnienia

Niezwykłe doznania cielesne

Dyskomfort somatyczny

Doznania hipnagogiczne

Poczucie symboliki, obrazowości

Depresja, smutek

Urojenia, paranoja

Wrogość, irytacja

Niepokój, strach

Halucynacje

Badanie to pokazuje, że najważniejsze i najczęstsze efekty LSD w odczuciu

użytkowników tego środka to pozytywne zmiany emocjonalne i zmiany poznawcze

związane z odczuciami zrozumienia, wglądu, doznaniami estetycznymi i duchowymi.

Występują także odczucia negatywne, jednak rzadziej. Umieszczenie kategorii

‘halucynacje’ na ostatnim miejscu wskazuje, jak nieprecyzyjną nazwą jest termin środki

halucynogenne.

1.2.6. Zagrożenia związane z używaniem substancji halucynogennych

Substancje halucynogenne to bardzo charakterystyczna grupa substancji

psychoaktywnych, dlatego także zagrożenia wynikające z ich stosowania są

specyficzne. Po pierwsze, zażywanie halucynogenów nie ma na ogół charakteru

ciągłego lub chronicznego; ludzie zwykle używają ich przy rzadkich okazjach.

Substancje halucynogenne nie wywołują uzależnienia fizycznego. Nie stwierdzono

występowania po nich zespołu odstawiennego. Środki te mają także niski potencjał

uzależnienia psychicznego, nie wywołują efektu głodu czy przymusu zażywania

(Johnson i in., 2008; Nichols, 2004; Seligman, Walker i Rosenhan, 2003).

18

Najprawdopodobniej halucynogeny nie wpływają na mieszczący się w mózgu

układ nagrody. Układ ten związany jest z aktywacją szlaku dopaminergicznego,

szczególnie w obszarze jądra półleżącego. Naukowcy uznają, że większość, jeśli nie

wszystkie substancje uzależniające aktywują ten mózgowy układ nagrody. Wygląda na

to, że opiaty, kokaina, amfetamina, benzodiazepiny, marihuana, alkohol, nikotyna, a

nawet kofeina tą samą drogą wpływają na wzrost poziomu dopaminy w mózgu. Tego

efektu nie wywołują jednak substancje halucynogenne (Nichols, 2004; Seligman,

Walker i Rosenhan, 2003). Badania te zgadzają się z obserwacjami pokazującymi, że

zwierzęta laboratoryjne samodzielnie uczą się zażywać niemal wszystkie substancje

nadużywane przez człowieka, z wyjątkiem halucynogenów (Johnson i in., 2008;

Nichols, 2004; Seligman, Walker i Rosenhan, 2003).

Skoro środki te nie mają prostych właściwości wzmacniających, wydaje się, że

ludzie pragną ich zażywać jedynie z powodu ich złożonego oddziaływania na mózg.

Użytkownicy tych substancji często twierdzą, że używają ich w celu rozwoju

osobistego lub duchowego i dla lepszego zrozumienia siebie i świata (Nichols, 2004).

To może tłumaczyć, dlaczego ludzie zażywają halucynogeny, mimo, że nie mają one

nagradzających właściwości dla zwierząt. Pozytywnie oceniane efekty u człowieka

związane są z wyższymi procesami poznawczymi i nie mogą mieć odpowiednika u

organizmów o mniej rozwiniętej korze mózgowej.

Następnym zagadnieniem jest kwestia toksyczności substancji

halucynogennych. Ogólnie, środki te wykazują niską toksyczność, i nie stwierdzono, by

wywoływały uszkodzenia organów wewnętrznych lub deficyty neuropsychologiczne

(Johnson i in., 2008; Nichols, 2004). Chociaż powodują one potężne zmiany w

świadomości, ich wpływ biologiczny jest niewielki. Należy zaznaczyć jednak, że

wnioski te płyną z badań przeprowadzonych nad najczęściej używanymi i najlepiej

poznanymi halucynogenami i nie wiadomo, na ile można je odnosić także do nowszych,

nie zbadanych jeszcze substancji.

Doświadczenia na zwierzętach z wykorzystaniem LSD pokazały, że nawet

dawki wielokrotnie większe od zwykle stosowanych przez ludzi nie wywołują żadnego

szkodliwego efektu fizjologicznego (Grof, 2000; Hofmann, 2001). Jak podaje Nichols

(2004) przynajmniej do roku 2004 nie zanotowano ani jednego przypadku śmierci

człowieka w wyniku bezpośredniego działania LSD. Według wiedzy autora twierdzenie

to pozostaje prawdziwe także dzisiaj. W latach 60-tych XX wieku w artykułach

19

naukowych i w prasie niefachowej pojawiły się doniesienia, że LSD może powodować

uszkodzenia chromosomów czy materiału genetycznego (Dishotsky i in., 1971).

Badania te były jednak przeprowadzone in vitro, lub na pojedynczych przypadkach.

Późniejsze przeglądy wielu badań pokazują, że naukowcy nie potwierdzili związku

zażywania LSD, przynajmniej w czystej postaci i zwykłych dawkach, z anomaliami

chromosomowymi (Dishotsky i in., 1971; McGlothlin i Ardold, 1971). Podobnie, mimo

początkowych doniesień, badania nie wykazały, aby LSD miało właściwości

teratogenne lub kancerogenne (Dishotsky i in., 1971; McGlothlin i Ardold, 1971).

Nie znaczy to jednak, że substancje halucynogenne są całkowicie bezpieczne.

Chociaż ich zażywanie niezwykle rzadko prowadzi do uzależnienia, bywają one

stosowane w sposób, który można określić mianem zażywania szkodliwego lub

nadużywania. Jest tak w przypadku, kiedy ich zażywanie powoduje problemy w

relacjach interpersonalnych, pracy czy szkole (Johnson i in., 2008). Częste stosowanie

halucynogenów może prowadzić do osłabienia kontaktu z rzeczywistością,

zaniedbywania dotychczasowych obowiązków czy przyjemności i skupieniu swojego

życia wokół tych substancji. Taki schemat związany z używaniem środków

halucynogennych rozwija się jednak rzadko, ponieważ, jak już wspomniano, najczęściej

zażywane są one nieregularnie, okazjonalnie.

Wiele zagrożeń związanych ze stosowaniem halucynogenów wynika przede

wszystkim z nieprzewidywalności ich działania. Upośledzona zdolność do oceny

rzeczywistości może prowadzić do podejmowania niebezpiecznych aktywności,

wypadków czy nawet śmierci. Istnieją doniesienia o ludziach wyskakujących przez

okno w wierze, że potrafią latać (Johnson i in., 2008; Nichols, 2004). Tego typu

przypadki zdarzają się jednak niezwykle rzadko.

Innym możliwym negatywnym następstwem działania halucynogenów są tak

zwane ‘złe podróże’ (bad trips). Nie mają one ścisłego odpowiednika w terminologii

klinicznej, jednak stany te wydają się zbliżone do napadów lęku panicznego lub w

bardziej poważnych przypadkach nawet do ostrych reakcji psychotycznych (Grinspoon

i Bakalar, 1997). W trakcie złej podróży dominują niepokój, lęk czy nieokreślony ból

psychiczny. Osoba często doświadcza wrażenia całkowitej utraty kontroli nad sytuacją,

depersonalizacji, derealizacji, strachu przed utratą zmysłów (Szukalski, 2005).

20

Takie doznania pojawiają się stosunkowo często, szczególnie przy

niekorzystnym nastawieniu i otoczeniu. Według przeglądu badań dokonanego przez

McGlothlina i Arnolda (1971) 24% użytkowników LSD deklaruje, że przeżyli coś, co

można nazwać złą podróżą. Doświadczenia takie zwykle mijają wraz z osłabieniem

działania środka lub niedługo później i z reguły nie zostawiają długotrwałych

negatywnych następstw. 50% użytkowników badanych w omawianym przeglądzie

stwierdziło, że w długoterminowej perspektywie przeżycie to było nawet pożyteczne i

pouczające. Doświadczenie niekontrolowanego strachu w trakcie złej podróży może

jednak wyzwalać myśli samobójcze. Rzadko przechodzą one w czyn, jednakże w

historii odnotowywano przypadki samobójstw popełnionych pod wpływem

halucynogenów (Grinspoon i Bakalar, 1997). Choć były to przypadki bardzo nieliczne,

zagrożenia takiego nie można lekceważyć.

Szeroko omawianym w literaturze naukowej i popularnej następstwem używania

środków halucynogennych są trwałe halucynogenne zaburzenia percepcji (hallucinogen

persisting perception disorder - HPPD), lub tzw. ‘flashbacki’ (flashbacks). Jest to

zaburzenie wyszczególnione w klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV (American

Psychiatric Association, 2008), polegające na doświadczaniu (już po przeminięciu

działania środka) zaburzeń percepcyjnych, które były obecne podczas intoksykacji

halucynogenami. Choć DSM-IV traktuje pojęcia HPPD i flashbacks jako synonimy, w

większości opracowań terminy te traktowane są inaczej (Abrahart, 1998). Podczas gdy

HPPD odnosi się do trwałych w czasie zaburzeń percepcji, flashback oznacza doznanie

nagłe i przemijające. Po drugie, w czasie jego trwania czasowo powrócić mogą nie

tylko doznania percepcyjne, ale jakiekolwiek efekty występujące po zażyciu

halucynogenu. Flashbacki występują zwykle pod wpływem stresu, zmęczenia czy

intoksykacji innymi środkami jak alkohol czy marihuana.

Trwałe halucynogenne zaburzenia percepcji o nasileniu możliwym do

zdiagnozowania klinicznego występują prawdopodobnie rzadko. W jednym z badań

(Baggott i in., 2006) ich powszechność wśród użytkowników halucynogenów

oszacowano na 0.66% - 4.1%.

Spontaniczne, przemijające flashbacki zdarzają się znacznie częściej, bo u około 25%

osób zażywających substancje halucynogenne (Abrahart, 1998). Jednakże tylko mniej

niż połowa z nich uznaje flashbacki za doznania nieprzyjemne lub przerażające.

21

Być może najpoważniejszymi z możliwych konsekwencji zażywania środków

halucynogennych są przedłużone negatywne reakcje psychiczne. Istnieją doniesienia o

możliwym związku zażywania halucynogenów z wystąpieniem psychozy. Cohen

(1960) zebrał informacje od 44 terapeutów i badaczy, którzy podawali pacjentom i

ochotnikom LSD lub meskalinę. Grupa ta składała się łącznie z 5000 osób, zarówno

pacjentów psychiatrycznych, jak i zdrowych ochotników. Cohen oszacował częstość

występowania przedłużonej reakcji psychotycznej (48 godzin lub dłużej) w tej grupie na

0,1%. Analizując otrzymane dane oddzielnie, Cohen oszacował częstość przedłużonej

psychozy na 0,18% wśród pacjentów psychiatrycznych i 0,08% wśród badanych

eksperymentalnie (jeden przypadek na 1200 w tej grupie badawczej, i to u brata

bliźniaka schizofrenika). Z kolei Malleson (1971) zebrał dane o 4300 pacjentach

psychiatrycznych poddawanych terapii z LSD. W tej populacji przedłużona psychoza

wystąpiła u 0,9% pacjentów.

Chociaż ustalenie przyczyny jest trudne, wydaje się, że halucynogeny w

rzadkich przypadkach mogą raczej przyśpieszyć, czy ułatwić rozwój psychozy u osób z

już istniejącymi problemami psychicznymi, niż bezpośrednio spowodować psychozę u

zdrowych osób. Istnieją jednak pojedyncze doniesienia o przypadkach ‘zdrowych,

zrównoważonych’ osób, u których wystąpiła psychoza po zażyciu halucynogenów

(Abrahart, 1998). Choć to tylko incydentalne doniesienia, nie można ich lekceważyć.

Prawdopodobnie u niewielkiej liczby osób zażywanie halucynogenów może

także zaostrzać lub wywoływać inne problemy psychiczne, takie jak stany depresyjne

lub lękowe, jednak dokładna liczba takich przypadków pozostaje trudna do określenia

(Grinspoon i Bakalar, 1997).

Wydaje się, że stosowanie substancji halucynogennych może także powodować

jeszcze innego rodzaju trwałe zmiany psychiczne. Według doniesień wielu

użytkowników tych środków, nawet jednokrotne zażycie silnej dawki halucynogenu

może prowadzić do głębokiej zmiany osobowości, hierarchii wartości, przekonań

religijnych, światopoglądu oraz trybu życia (Griffiths i in., 2006; Grof, 2000). W opinii

większości z nich natomiast są to zmiany pozytywne. Zagadnienie to zostanie szerzej

omówione w dalszej części tej pracy (rozdz. 2.2.3.).

Dobrym zakończeniem powyższych rozważań może być prezentacja wyników

badań przeprowadzonych pod przewodnictwem Nutta i współpracowników (2007), w

22

których grupa niezależnych ekspertów dokonywała szacunkowej oceny szkodliwości 20

różnych substancji psychoaktywnych, pod względem ich szkodliwości fizycznej, ryzyka

powstania uzależnienia, oraz szkodliwości społecznej. Uśredniając te wyniki, LSD,

najpopularniejsza substancja halucynogenna, zaklasyfikowana została na 14 miejscu,

niedaleko za marihuaną, a w dalszej kolejności – za tytoniem, amfetaminą, i wreszcie

alkoholem, kokainą i heroiną (rys. 1.1). Oznacza to, że zażywanie LSD i podobnych

halucynogenów, choć oczywiście niesie za sobą ryzyko, to jednak relatywnie mniejsze

od zażywania większości innych substancji psychoaktywnych.

Rysunek 1.1. Średni ranking szkodliwości substancji psychoaktywnych według niezależnych

ekspertów. Źródło: Nutt i in., 2007.

Jak widać, zażywanie substancji halucynogennych w znakomitej większości

przypadków nie stwarza zagrożeń podobnych do tych wypływających z zażywania

wielu innych środków psychoaktywnych. Halucynogeny nie prowadzą do rozwoju

uzależnienia fizycznego, ani – z reguły – uzależnienia psychicznego. Ich zażywanie

zwykle ma charakter epizodyczny. Ponadto, środki te mają bardzo niski wskaźnik

toksyczności fizycznej.

23

Substancje halucynogenne kryją jednak specyficzne dla siebie zagrożenia. Ostre

reakcje lękowe, zwane złymi podróżami, oraz nawracające ponowne doświadczanie

efektów ich działania, czyli flashbacki, zdarzają się stosunkowo często, jednak stany te

przemijają i dla większości użytkowników nie stanowią poważnych problemów. Dużo

poważniejsze zagrożenia wynikają z nieodpowiedzialnego zażywania halucynogenów,

prowadzącego do wypadków, a także z incydentalnych samobójstw oraz przedłużonych

negatywnych reakcji psychicznych, zwłaszcza stanów psychotycznych.

Wydaje się jednak, że biorąc pod uwagę ilość osób zażywających rekreacyjnie

środki halucynogenne takie przypadki są bardzo rzadkie. Większość badaczy doszła do

wniosku, że w kontrolowanych, klinicznych warunkach substancje halucynogenne są

zarówno fizycznie, jak i psychicznie relatywne bezpiecznie (Cohen, 1960). Środki te

zażywane przez stabilne, dojrzałe osoby w sprzyjającym środowisku wywołują głębokie

zmiany psychiczne, jednak przemijające, zwykle zaś nie powodują poważnych trwałych

skutków ubocznych. Łatwo jednak domyślić się, że rekreacyjne zażywanie

halucynogenów często nie odbywa się w takich właśnie warunkach. Substancje

halucynogenne mogą stwarzać szczególnie duże zagrożenie dla osób niestabilnych,

niedojrzałych, z problemami psychicznymi, a także zażywanie w niekontrolowanych

warunkach zewnętrznych (Grinspoon i Bakalar, 1997).

1.3. Zakończenie

Substancje halucynogenne, podobnie jak inne środki psychoaktywne,

towarzyszą człowiekowi właściwie od zawsze. Jednak halucynogeny to dość szczególna

grupa substancji psychoaktywnych. Wywierają one niewielki wpływ fizjologiczny na

organizm, zaś ich działanie psychofarmakologiczne opiera się prawie wyłącznie na

agonistycznym reagowaniu z receptorami serotoninowymi 5-HT2A. Efektem tego jest

swego rodzaju niespecyficzna intensyfikacja procesów umysłowych. Dlatego ich

działanie psychiczne jest dość nieprzewidywalne i zależne zarówno od psychiki osoby

je zażywającej, jak i warunków zewnętrznych. Najczęściej efekty obejmują różnorodne

zmiany percepcyjne, emocjonalne oraz zmiany myślenia i świadomości. Istotą działania

środków halucynogennych nie jest prosty stan podwyższonego nastroju czy odurzenia.

Nie oddziaływają one na dopaminergiczne szlaki związane z układem nagrody. Być

może dlatego statystycznie, także w Polsce, halucynogeny są używane dość rzadko i

24

nieregularnie w porównaniu do wielu innych substancji psychoaktywnych. Za to ci

nieliczni, którzy je stosują, często deklarują, że mogą one być używane dla

podwyższenia wglądu w siebie i rozwoju duchowego. Środki te cechują się niewielką

toksycznością dla organizmu. Natomiast z ich używaniem wiążą się inne

niebezpieczeństwa, takie jak możliwość wystąpienia w trakcie ich działania reakcji

lękowych, wypadków, samobójstw lub wywołania przez nie długotrwałej psychozy.

Najprawdopodobniej jednak ryzyko związane z ich używaniem jest stosunkowo

niewielkie w porównaniu do wielu innych substancji psychoaktywnych.

Wydaje się zasadne przypuszczać, że skoro halucynogeny są tak specyficzną

grupą substancji psychoaktywnych, także ich użytkownicy mogą być odmienni od

użytkowników innych substancji. Skoro zażywanie halucynogenów nie pociąga za sobą

tak wielkiego ryzyka jak w przypadku wielu innych środków, być może decydują się je

zażywać ludzie, którzy nigdy nie sięgnęliby po bardziej niebezpieczne narkotyki? Skoro

ich działanie często nie jest w prosty sposób przyjemne czy rekreacyjne, być może

stosują je ludzie, którzy poszukują innego rodzaju wrażeń niż użytkownicy innych

środków? Na te pytania autor postara się odpowiedzieć w dalszej części pracy.

25

Rozdział 2. Osobowość i czynnikowe ujęcie osobowości

Istnieje bardzo wiele odmiennych spojrzeń na to, czym w istocie jest osobowość.

Nie można przywołać jednego uniwersalnego wyjaśnienia tego terminu, gdyż zależnie

od podejścia teoretycznego, osobowość definiuje się bardzo różnie. Najogólniej można

określić jednak, iż osobowość jest pewnym systemem wewnętrznych mechanizmów

regulujących zachowanie człowieka (Pervin, 2002).

Wiele spojrzeń na osobowość pociąga za sobą istnienie ogromnej liczby teorii

osobowości. W tym rozdziale zostanie przedstawiona osobowość w ujęciu teorii

czynnikowych, ze szczególnym uwzględnieniem pięcioczynnikowej teorii osobowości.

Koncepcje czynnikowe zakładają, że cechy osobowości są jednymi z głównych

determinantów zachowań. Dlatego w dalszej części rozdziału poruszony zostanie wątek

możliwych związków cech osobowości z zażywaniem substancji halucynogennych.

2.1. Czynnikowe ujęcie osobowości

Wspólnym elementem wszystkich teorii czynnikowych jest to, że przedstawiają

osobowość jako zbiór cech. Dlatego bywają one także nazywane cechowymi teoriami

osobowości. Teoretycy zgadzają się, że cechy to pewne szerokie predyspozycje do

reagowania (myślenia, czucia, postępowania) w określony sposób (Gałdowa, 1999).

Cechy związane są z różnicami indywidualnymi między ludźmi, to znaczy dostarczają

opisu tego, jak jedna osoba różni się od drugiej. Mogą być one używane nie tylko do

opisu, ale także wyjaśniania i przewidywania zachowania człowieka. Czynnikowe

koncepcje osobowości zgadzają się także co do tego, że ludzka osobowość

zorganizowana jest hierarchicznie, a więc na wielu poziomach, od najbardziej

podstawowych reakcji do uogólnionych, szerokich czynników (Pervin i John, 2002).

W jaki sposób teoretycy cech wyznaczają strukturę osobowości? Otóż ważnym

elementem ich pracy jest analiza czynnikowa, od której zresztą ta grupa teorii wzięła

swoją nazwę. Analiza czynnikowa jest metodą statystyczną, która pozwala na ustalenie,

które zmienne są związane ze sobą, natomiast niezależne od innych. Dzięki tej technice

można grupować cechy wyznaczane przez jakiś wspólny czynnik (Hall, Lindzey i

Cambell, 2006).

26

Dzięki rozwojowi metody analizy czynnikowej, rozwinęło się także czynnikowe

ujęcie osobowości. W każdej teorii czynnikowej to właśnie cechy są centralnym

elementem w osobowości człowieka. Zdania są jednak podzielone w odniesieniu do

tego, jakie są to konkretnie cechy oraz ile ich jest. Poniżej przedstawione zostaną trzy

odrębne teorie czynnikowe.

2.1.1. Czynnikowa teoria cech R.B. Cattela

Jak w każdej teorii czynnikowej, podstawowym elementem strukturalnym

osobowości, według Raymonda B. Cattela, są cechy. Dokonał on podziału cech na

zdolnościowe, temperamentalne i dynamiczne. Cechy zdolnościowe odnoszą się do

zdolności i umiejętności. Cechy temperamentalne wpływają na style zachowania

człowieka i jego życia emocjonalne. Cechy dynamiczne natomiast związane są z

dążeniami i motywacją osób.

Według Cattela, cechy można także podzielić w inny sposób – na powierzchniowe i

źródłowe. Cechy powierzchniowe to te, które ujawniają się na najbardziej zewnętrznym

poziomie, najłatwiejsze do zaobserwowania. Mogą one wydawać się ze sobą

powiązane, w rzeczywistości jednak nie zawsze są współzmienne i nie muszą mieć

wspólnej przyczyny. Cechy źródłowe natomiast odnoszą się do głębszych obszarów

osobowości, stanowią one rzeczywiste, wewnętrzne przyczyny i źródła określonych

współwystępujących ze sobą zachowań. Mogą one być badane tylko przy pomocy

procedur analizy czynnikowej (Pervin i John, 2002).

Cattel postanowił poszukiwać cech źródłowych, prowadząc bardzo długotrwałe i

obszerne badania. Na początek wykorzystał i poszerzył on listę ok. 4500 pojęć cech

psychicznych, wyodrębnionych przez Allporta i Odberta. Grupując synonimy, stworzył

listę 200 cech, a następnie w wyniku wstępnej analizy korelacyjnej – 60 skupień, które

to uznał za cechy powierzchniowe (Gałdowa, 1999). Cattel postanowił zbadać te cechy,

korzystając z trzech rodzajów danych. Są to: dane dotyczące historii życia, które

odnoszą się do zachowania w codziennych sytuacjach (dane L), dane

kwestionariuszowe, oparte na samoopisie (dane Q), oraz dane uzyskane w drodze testu

obiektywnego, dzięki badaniu próbek sytuacji (dane OT). Według Cattela, analiza

czynnikowa zebranych danych powinna ujawnić cechy źródłowe. W dodatku analiza

wszystkich trzech rodzajów danych powinna prowadzić do odkrycia tych samych

czynników (Pervin i John, 2002).

27

Cattel, analizując dane typu L, zebrał 15 czynników osobowości, które według

niego, dobrze wyjaśniały zmienność zachowania. Następnie zaczął dokonywać analizy

danych Q. Generalnie, czynniki odkryte dzięki danym Q okazały się bardzo zbliżone do

tych, które ustalono przy użyciu danych L, chociaż pojawiły się także czynniki

specyficzne dla obu typów danych. Na podstawie tych badań, Cattel opracował

Szesnastoczynnikowy Kwestionariusz Osobowości, który badał 12 cech pokrywających

się dla danych L i Q, oraz 4 cechy uzyskane tylko dla danych Q (Hall, Lindzey,

Cambell, 2006). Za pomocą tych 16 czynników osobowości można, zdaniem autora,

opisać każdego dorosłego człowieka, stanowią one uniwersalny i wszechstronny sposób

opisu osobowości (Pervin i John, 2002).

2.1.2. Trójczynnikowa teoria H.J. Eysencka

Hans J. Eysenck przeprowadził obok R.B. Cattela najobszerniejsze badania nad

czynnikową strukturą osobowości. Podkreślał on konieczność skonstruowania

adekwatnych metod pomiaru i klasyfikacji cech osobowości. Dlatego także postanowił

on wykorzystać statystyczną metodę analizy czynnikowej (Pervin i John, 2002).

Eysenck dokonując analizy czynnikowej, wyodrębnił hierarchiczną strukturę

osobowości. Według niego, na najniższym poziomie hierarchii znajdują się reakcje

specyficzne, wyżej zaś – reakcje nawykowe, jeszcze wyżej – cechy, zaś na samym

szczycie hierarchii – superczynniki, lub nadczynniki (Gałdowa, 1999). Dla przykładu,

różne pojedyncze zachowania mogą łączyć się w takie nawykowe reakcje, jak częste

wychodzenie na huczne przyjęcia czy otaczanie się dużym gronem osób. Z kolei te

reakcje łączą się w cechę, zwaną towarzyskością. Natomiast cechy towarzyskości,

aktywności, żywotności, asertywności i poszukiwania doznań mogą być zgrupowane w

ramach nadczynnika zwanego ekstrawersją.

Dzięki analizie czynnikowej Eysenck wyodrębnił dwa podstawowe wymiary

osobowości: ekstrawersję (vs. introwersję) oraz neurotyzm (vs. stabilność

emocjonalną). W późniejszym czasie dodał także następny czynnik: psychotyzm. Te

trzy czynniki – ekstrawersja, neurotyzm i psychotyzm (w skrócie PEN) tworzą

podstawę trójczynnikowej teorii osobowości (Pervin i John, 2002).

Według Eysencka, wyodrębnione przez niego superczynniki są ortogonalne, a

więc całkowicie niezależne od siebie. Autor teorii postulował także, że czynniki te, a

właściwie skrajne nasilenie dwóch z nich (neurotyzmu i psychotyzmu) mają związek z

28

chorobami psychicznymi. Twierdził, że nie ma jednoznacznej granicy między

zdrowiem a chorobą, a cechy związane z tymi superczynnikami występują zarówno w

populacji osób zdrowych, jak i chorych, jednak u chorych przybierają wyższe wartości

(Hall, Lindzey, Cambell, 2006). Bardzo istotne w teorii Eysencka jest założenie, że

wyodrębnione przez niego trzy czynniki mają w dużej mierze podłoże biologiczne.

Według niego, różnice indywidualne w zakresie trzech podstawowych wymiarów

odzwierciedlają różnice w funkcjonowaniu neurofizjologicznym. Na mocne podstawy

biologiczne tych czynników wskazują udowodniona empirycznie silna rola czynników

genetycznych w wyjaśnianiu ich zmienności, a także ich uniwersalność – występowanie

w wielu odmiennych kulturach, oraz względna stabilność w czasie (Eysenck, 1990, za:

Pervin i John, 2002)

2.1.1. Pięcioczynnikowa teoria osobowości P.T. Costy, Jr. i R.R. McCrae

W ostatnich latach w wielu badaniach nad czynnikową strukturą osobowości

uzyskano zbliżone rezultaty. Obecnie duża część uczonych zgadza się, że to właśnie

model obejmujący pięć czynników – tzw. Wielką Piątkę (Big Five) jest modelem

wystarczającym do pełnego opisu osobowości człowieka (Gałdowa, 1999).

Historia modelu pięcioczynnikowego sięga już pierwszej połowy XX wieku i

związana jest z hipotezą leksykalną, która mówi o tym, że najważniejsze różnice

indywidualne dotyczące kontaktów międzyludzkich musiały na przestrzeni wieków

zwrócić uwagę ludzi i znaleźć odbicie w terminach używanych przez nich do opisu

innych osób. Hipoteza ta zakłada więc, że we wszystkich naturalnych językach świata

znajdują się terminy, które odzwierciedlają najważniejsze cechy osobowości.

Analizując te terminy, można odkryć te najistotniejsze cechy (Pervin i John, 2002).

Opierając się na tym założeniu, w 1936 roku Allport i Odbert, sporządzili przy pomocy

słownika języka angielskiego listę ok. 4500 terminów dotyczących cech osobowości

człowieka. To właśnie opierając się na tej liście, rozpoczął omawiane już w tej pracy

badania Cattel (McCrae i Costa, 2005).

Ten nurt badań został kontynuowany przez innych badaczy. Wykorzystując dane

zgromadzonych przez Cattela, w 1949 roku Fiske po raz pierwszy otrzymał pięć

czynników osobowości, podobnych do dzisiejszej Wielkiej Piątki (Siuta, 2006). W

następnych latach, wykorzystując prace Allporta i Odberta, Cattela, a także gromadząc

nowe dane, coraz więcej badaczy niezależnie od siebie dochodziło do rozwiązań

29

pięcioczynnikowych o podobnej strukturze. Mimo to zainteresowanie tymi modelami

osłabło, do czasu aż w 1981 Goldberg ponownie doszedł do pięciu czynników

osobowości i stworzył pojęcie Wielkiej Piątki. W latach 80-tych XX wieku oprócz

analizy tradycyjnych list przymiotnikowych, zastosowano także nowe techniki, w tym

kwestionariusze osobowości, które także potwierdziły istnienie Wielkiej Piątki

(Gałdowa, 1999). Obecnie najbardziej znaczącymi propagatorami tego ujęcia stali się

Paul T. Costa i Robert R. McCrae, którzy to przeprowadzili liczne badania empiryczne

oraz opracowali dla niego szerszy kontekst teoretyczny.

Punktem wyjścia dla pięcioczynnikowej teorii osobowości (PTO) Costy i

McCrae (2005) było uznanie podstawowej roli pięciu czynników w strukturze

osobowości. Autorzy nadali im nazwy:

Neurotyczność - mierzy tendencję do doświadczania negatywnych emocji, oraz

występowania podobnych niepokojów w myślach i działaniu

Ekstrawertyczność - mierzy głównie zaangażowanie w kontakty interpersonalne

i poziom energii

Otwartość na doświadczenie - mierzy ciekawość świata, zainteresowanie

różnorodnością doświadczeń

Ugodowość - mierzy troskę o utrzymanie harmonii społecznej, tendencje do

współpracy z innymi i bezinteresowne zainteresowanie innymi

Sumienność - mierzy samokontrolę, dyscyplinę, stopień zorganizowania i

wytrwałości

Wychodząc od tych cech, Costa i McCrae stworzyli następnie teorię całego

systemu osobowości. Podstawowe komponenty osobowości, według nich, przedstawia

schematycznie rysunek 2.1. Do centralnych struktur osobowości zaliczane są :

podstawowe tendencje, charakterystyczne przystosowania oraz obraz siebie.

Podstawowe tendencje to względnie trwałe umiejętności, zdolności i skłonności osoby,

w tym także cechy osobowości. Charakterystyczne przystosowania to zmienne

składniki powstałe na drodze interakcji osoby ze środowiskiem. Z jednej strony jest to

sposób adaptacji danej jednostki do środowiska, z drugiej - odzwierciedla jej

podstawowe tendencje. W ich skład wchodzą osobiste dążenia, postawy, nawyki, role,

przekonania o własnej skuteczności, itp. (Oleś, 2003). Obraz siebie to natomiast zbiór

przekonań na temat własnej osoby, schematy Ja. Jest on właściwie elementem

30

charakterystycznych przystosowań. Oprócz tych elementów, istnieją jeszcze

komponenty peryferyjne, znajdujące się na zewnątrz osobowości. Pierwszy z nich,

podstawy biologiczne, wpływają bezpośrednio na podstawowe tendencje, co oznacza,

że cechy osobowości, zdolności i temperament człowieka są, według autorów,

uwarunkowane biologicznie. Wpływy zewnętrzne odzwierciedlają wszelkie

oddziaływania środowiska, zdarzenia życiowe. Oddziaływają ona na charakterystyczne

przystosowania, które z kolei, wraz z wpływami zewnętrznymi, determinują biografię

obiektywną człowieka, czyli wszystko to, co robi, myśli i odczuwa w ciągu życia (Siuta,

2006).

Rysunek 2.1. Schemat osobowości według PTO. Źródło: Costa i McCrae, 2005, s.228.

Jak już wspomniano, Costa i McCrae największą uwagę w swojej pracy

poświęcili cechom osobowości. Definiują je oni jako „wymiary różnic indywidualnych

pod względem tendencji do wykazywania spójnych wzorców w zakresie myślenia,

uczuć i działań.” (McCrae i Costa, 2005, s. 40). Wyjaśniając tę definicję, kładą nacisk

na kilka kwestii. Po pierwsze, wszystkie cechy występują w różnym nasileniu u

wszystkich ludzi. Po drugie, cechy są tylko predyspozycjami, a nie absolutnymi

determinantami zachowania, na które wpływa także wiele innych czynników. Jednak im

31

większe nasilenie danej cechy, tym większe prawdopodobieństwo, że dane zachowanie

ujawni się. Ważne jest także, że cechy są uogólnionymi dyspozycjami, które znajdują

swoje odzwierciedlenie w szerokim zakresie działań, myśli i uczuć. Ponadto, wpływ

cech jest trwały, a więc obserwowalny zarówno w różnym czasie, jak i w wielu

sytuacjach.

Costa i McCrae (2005) uważają, że cechy osobowości są endogennymi

tendencjami podstawowymi, a więc są wyznaczane wyłącznie przez wpływy

biologiczne. Jest to postulat radykalny i najbardziej kontrowersyjny w ich teorii.

Autorzy przytaczają jednak na jego poparcie liczne badania z dziedziny genetyki

osobowości, na przykład dotyczące bliźniąt oraz dzieci adoptowanych. Zgodnie z tymi

badaniami około połowa wariancji w zakresie cech osobowości może być wyjaśniona

przez geny, natomiast wspólne środowisko rodzinne ma bardzo niewielki, lub żaden

wpływ na te cechy. Jak jednak w takim razie wyjaśnić pozostałą połowę wariancji?

Według wielu badaczy, ma na nią wpływ środowisko specyficzne, czyli wszystko to, co

spotyka tylko i wyłącznie jednostkę (Hall, Lindzey i Cambell, 2006). Jednak zdaniem

Costy i McCrae (2005), dotychczasowe dane są niejednoznaczne i równie dobrze to, że

geny nie wyjaśniają całości wariancji może być spowodowane błędem pomiaru.

Ponadto, oprócz wpływów genetycznych, istnieją również inne wpływy biologiczne,

związane z chorobami, oddziaływaniem hormonów, mutacjami itp. Nawet autorzy

pięcioczynnikowej teorii przyznają jednak, że przynajmniej niektóre zdarzenia życiowe

mogą także wywierać wpływ na cechy osobowości.

Z biologicznym uwarunkowaniem cech osobowości wiąże się także ich stałość.

Według McCrae i Costy (2005), cechy rozwijają się od okresu dzieciństwa do

dorosłości, zaś po 30 roku życia pozostają na względnie stałym poziomie.

Osobowość w trakcie rozwoju podlega pewnym zmianom, okazuje się jednak, że w

rozmaitych, odmiennych kulturach występują te same wzorce zmian osobowości

(McCrae i in., 2000). Dlatego Costa i McCrae (2005) wysuwają twierdzenie o

wewnętrznym dojrzewaniu osobowości – to znaczy, że zmiany, jakim podlegają cechy

osobowości postępują pewnymi wewnętrznymi ścieżkami, stanowiąc odbicie

wewnętrznego dojrzewania osobowości. Trzeba jednak dodać, że istnieją badania, które

pokazują, że także po 30 roku życia osobowość podlega pewnym zmianom na które

wpływ ma środowisko, a nie tylko wewnętrzne dojrzewanie (Roberts, Walton, 2006).

Kolejnym postulatem Costy i McCrae (2005) dotyczącym pięciu podstawowych

czynników osobowości jest ich uniwersalność. Oznacza to, że występują one u obu płci,

32

we wszystkich rasach, w każdej grupie wieku i każdym kręgu kulturowym.

Potwierdzają to szerokie badanie prowadzone w wielu kulturach (Terranciano i in.,

2005).

Według Costy i McCrae (2005), a także wielu innych teoretyków,

Neurotyczność, Ekstrawertyczność, Otwartość na doświadczenie, Ugodowość i

Sumienność to realnie istniejące i uniwersalne podstawowe czynniki osobowości, które

umożliwiają zarówno pełny, jak i wystarczający opis osobowości człowieka.

2.2. Związek cech osobowości z zażywaniem substancji halucynogennych

2.2.1. Osobowościowe uwarunkowania zażywania substancji psychoaktywnych

Zgodnie z tym, co przedstawiono już w tym rozdziale, cechy osobowości

współuczestniczą w determinowaniu myślenia, czucia i zachowania człowieka. To jaki

zawód ktoś wybiera, w jaki sposób nawiązuje relacje międzyludzkie, czy jakie ma

hobby, w dużej mierze zależeć może od cech osobowości (McCrae i Costa, 2005). W

tym kontekście wydaje się oczywiste, że osobowość może wywierać także wpływ na

zażywanie substancji psychoaktywnych.

Popularna teoria twierdzi, że z używaniem i nadużywaniem substancji

psychoaktywnych wiążą się dwie drogi: pierwsza oparta jest na wzmocnieniach

pozytywnych, związanych z przyjemnymi efektami środków, zaś druga oparta na

wzmocnieniach negatywnych, związanych z tym, że niektóre substancje mogą

przynieść pomoc w wyzwoleniu się od przykrych stanów emocjonalnych (Koob i Le

Moal, 2008; Wise, 1988).

Być może te dwa rodzaje wzmocnień są swego rodzaju pośrednikiem między cechami

osobowości a zażywaniem substancji psychoaktywnych. Neurotyczne cechy

osobowości, takie jak skłonność do lęku czy depresji, mogą predysponować do szukania

ulgi w używaniu substancji na zasadzie wzmocnienia negatywnego. Z kolei takie cechy

jak impulsywność, poszukiwanie nowości czy odhamowanie mogą skłaniać do

zażywania substancji na drodze wzmocnienia pozytywnego (Woicik i in., 2009).

Liczne badania empirycznie prowadzą generalnie do zgodnych i spójnych

wniosków, że to właśnie takie cechy jak skłonność do niepokoju czy depresyjność z

jednej strony, a także odhamowanie, impulsywność, poszukiwanie doznań czy

33

zależność od nagrody z drugiej strony są najsilniej związane z ze szkodliwym

używaniem, nadużywaniem lub uzależnieniem od substancji psychoaktywnych (Ball,

2005; Caspi i in., 1996; Comeau, Steward i Loba, 2001; Conway i in., 2003; Pałczyński,

2002, za: Hornowska, 2003; Saiz i in., 1998; Sher, Bartholow i Wood, 2000).

Także badania oparte na pięcioczynnikowym modelu osobowości potwierdzają

podobny obraz. Generalnie, u osób zażywających substancje psychoaktywne stwierdza

się podwyższony poziom Neurotyczności, zaś obniżony poziom Ugodowości i

Sumienności (Ball, 2005; Kornor i Nordvik, 2007; Martin i Sher, 1994; Mccormick i

in., 1998; Mendez, 2010; Terranciano i in., 2008; Walton i Roberts, 2004).

Jednocześnie jednak wyniki wielu badań prowadzą do wniosków, iż u osób

zażywających różne rodzaje substancji psychoaktywnych struktura osobowości może

się różnić (Mccormick i in., 1998; Mendez, 2010; Terranciano i in., 2008; Valila, 2008).

Na przykład osoby zażywające marihuanę, wydają się charakteryzować nie tylko niższą

Sumiennością i Ugodowością, ale także wyższym poziomem Otwartości na

doświadczenie (Flory, Lynam i Milich, 2002; Terranciano i in., 2008).

Należy dodać jeszcze, że znakomita większość badań zmierzających do

ustalenia związku cech osobowości z używaniem substancji psychoaktywnych ma

charakter ex-post-facto. Analizując wyniki tych badań, nie można być pewnym, iż to

określone cechy osobowości wpłynęły na zażywanie środków. Istnieje również

możliwość, iż to długotrwałe zażywanie substancji wywołało pewne zmiany w

osobowości ich użytkowników. Na przykład, według badań Ersche i

współpracowników (2010) obejmujących osoby uzależnione od substancji

stymulujących i ich rodzeństwo, podwyższony poziom impulsywności może zwiększać

ryzyko popadnięcia w uzależnienie, natomiast ponadprzeciętne poszukiwanie doznań

może być raczej skutkiem używania tych substancji.

2.2.2. Osobowościowe uwarunkowania zażywania substancji halucynogennych

Z powodu omawianej już w tej pracy specyfiki i odmienności substancji

halucynogennych, zasadne wydaje się przypuszczenie, że także profil osobowościowy

osób zażywających te środki może być charakterystyczny tylko dla nich i odmienny od

profilu osób używających inne substancje. Przeprowadzono jednak niewielką liczbę

badań obejmujących użytkowników halucynogenów.

34

W badaniach przeprowadzonych przy pomocy kwestionariusza osobowości EPQ

(Eysenck Personalisty Questionnaire) osoby nadużywające halucynogeny cechowały

się istotnie wyższym poziomem Neurotyzmu i Psychotyzmu od grupy kontrolnej

(Nishith, Mueser i Gupta, 1994). Natomiast badania przeprowadzone z użyciem

kwestionariusza osobowości NEO-FFI Costy i Mccrae pokazały, iż użytkownicy

halucynogenów cechowali się przede wszystkim wyższym poziomem Otwartości na

doświadczenie, zaś w mniejszym stopniu także obniżonym poziomem Ugodowości i

Sumienności (Mendez, 2010). Jest to zgodne z doniesieniami o podwyższonej

Otwartości na doświadczenie użytkowników marihuany, która choć nie należy do grupy

substancji halucynogennych, może wywołać efekty nieco podobne do tych

wywoływanych przez niskie dawki tych środków (Grinspoon i Bakalar, 1997).

2.2.3. Wpływ zażywania substancji halucynogennych na osobowość

Istnieje niezliczona ilość studiów przypadków i anegdotycznych doniesień

pochodzących od użytkowników halucynogenów, mówiących, że substancje te mogą

wywoływać doświadczenia prowadzące do głębokich, trwałych i zwykle pozytywnych

zmian w życiu, obejmujących zmiany osobowości, światopoglądu, hierarchii wartości,

przekonań religijnych i duchowych, trybu życia, zachowania czy postaw (Lerner i

Lyvers, 2006; Cohen, 1969; Grof, 2000; Unger, 1969; Grinspoon i Bakalar, 1997).

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku zaczęła się rozwijać

terapia kliniczna z użyciem substancji halucynogennych. Wielu terapeutów twierdziło,

że środki te są pomocne w psychoterapii, mogą prowadzić do pozytywnych zmian

osobowości, a także być stosowane w leczeniu uzależnienia od alkoholu lub poprawie

jakości życia pacjentów terminalnych (Abrahart, 1988; Ditman i Bayles, 1967; Eisner i

Cohen, 1958; Grof, 2000; Hoffer, 1967). Niestety, doniesienia te pochodziły ze studiów

przypadków lub badań przeprowadzonych bez odpowiedniej grupy kontrolnej. Z

powodu delegalizacji większości substancji halucynogennych badania nad ich

terapeutycznymi skutkami zostały zarzucone. Nie ma więc przekonujących dowodów

pochodzących z odpowiednio kontrolowanych badań, które potwierdzałyby

terapeutyczne działanie halucynogenów (Abrahart, 1998; Grinspoon i Bakalar, 1997).

Jeśli chodzi o kontrolowane badania poza kontekstem klinicznym, pokazują one,

że w odczuciu użytkowników substancji psychoaktywnych, środki te mogą wywoływać

35

trwałe pozytywne zmiany psychiczne. Jednakże większość tych zmian nie jest

potwierdzana przez obiektywne testy psychometryczne.

McGlothlin, Cohen i McGlothlin (1969) przeprowadzili eksperyment, w którym

trzykrotnie podano grupie studentów dawkę 200µg LSD. Ich reakcje porównywano z

dwiema grupami kontrolnymi, z których jedna otrzymała bardzo niską dawkę 25µg

LSD, zaś druga – amfetaminę. Po 6 miesiącach od eksperymentu, osoby z grupy

eksperymentalnej wykazywały istotnie większe subiektywnie odczuwane zmiany w

osobowości, postawach i wartościach, w porównaniu do grup kontrolnych. Wiele osób z

grupy badawczej donosiło o takich zmianach, jak: lepsze zrozumienie siebie i innych;

większy wgląd lub refleksyjność; łatwiejsze znoszenie frustrujących sytuacji; mniej

poważne traktowanie siebie; większa tolerancja na odmienne poglądy; mniej

materialistyczny punkt widzenia. Jednakże psychometryczne testy mierzące podobne

aspekty funkcjonowania nie wykazały tych subiektywnie odczuwalnych zmian.

Do podobnych wniosków prowadzi najnowsze badanie Griffithsa i

współpracowników (2006, 2008), w którym grupie ochotników podano psylocybinę,

aktywny składnik grzybów halucynogennych, lub kontrolnie - metylofenidat, substancję

o działaniu stymulującym.

W dwa miesiące po eksperymencie badani wypełniali kwestionariusz, w którym

oceniali subiektywnie odczuwalne efekty substancji. W porównaniu do metylofenidatu,

psylocybina wywarła w ich ocenie istotnie wyższy pozytywny wpływ na ich

zachowanie, postawy, nastrój i relacje społeczne. Ocenę tę potwierdzili także po 14

miesiącach. Po tym czasie, 64% badanych uznało, że doświadczenie wywołane przez

psylocybinę podniosło ich poczucie dobrostanu lub satysfakcji z życia umiarkowanie

lub bardzo. W odczuciu 61% badanych psylocybina wywarła umiarkowany do

znacznego pozytywny wpływ na ich zachowanie, postawy, nastrój i relacje społeczne.

W ocenie żadnego z nich ani psylocybina, ani metylofenidat nie wywarł żadnego

negatywnego wpływu na te aspekty.

Badacze zebrali także oceny wpływu substancji na zachowanie i postawy badanych w

odczuciu ich rodziny czy znajomych. Według nich, w porównaniu do metylofenidatu,

psylocybina wywarła niewielki, lecz istotny statystyczne pozytywny wpływ na

zachowanie i postawy ochotników.

Jednakże testy psychometryczne wykonane przed i po podaniu psylocybiny nie

wykazały u badanych istotnych zmian w cechach osobowości mierzonych inwentarzem

NEO-PI-R ani też zmian w nastroju czy jakości życia. Jedynie wyniki na Skali

36

Mistycyzmu okazały się istotnie różnić po eksperymencie, jednak zostaną one

omówione w dalszej części pracy (rozdz. 3.2).

Jeszcze inne rezultaty zostały osiągnięte w badaniach przeprowadzonych z

udziałem Brazylijczyków, którzy w rytuałach religijnych legalnie stosują

halucynogenny napój ayahuasca (Bartosa i in., 2009). Ochotników poddano badaniu z

użyciem Kwestionariusza Temperamentu i Charakteru (TCI) przed ich pierwszym

ceremonialnym spożyciem ayahuasca, a także 6 miesięcy później (przez ten czas wielu

z nich kontynuowało nieregularne spożywanie napoju). Okazało się, że badani po 6

miesiącach cechowali się niższym poziomem Uzależnienia Od Nagrody (większa

niezależność, poleganie na sobie) oraz Unikania Szkody (zmniejszony poziom

niepokoju, lęków).

Z kolei badania korelacyjne przeprowadzone przez Lernera i Lyversa (2006)

wykazały, że osoby używające substancje halucynogenne różnią się od osób

zażywających inne nielegalne środki, a także od osób pijących alkohol w wyznawanych

przez siebie wartościach mierzonych przy pomocy Inwentarza Wartości Życiowych

(Life Value Inventory). Użytkownicy halucynogenów osiągnęli istotnie wyższe wyniki

na skali wartości duchowych oraz troski o innych, zaś niższe na skali wartości

materialnych (finansowych) niż obie grupy kontrolne. Nie wiadomo jednak, czy różnice

te wynikają z wpływu substancji halucynogennych, czy też już wcześniej

charakteryzowały osoby, które zdecydowały się zażywać te środki.

2.3. Zakończenie

Czynnikowe ujęcie osobowości opisuje osobowość człowieka w kategoriach

cech – względnie trwałych predyspozycji jednostki do określonych zachowań, emocji i

myśli. Obecnie najszerzej uznawaną teorią z tej grupy jest pięcioczynnikowa teorią

osobowości Costy i McCrae. Zgodnie z nią najbardziej podstawowymi czynnikami

osobowości u wszystkich ludzi są: Neurotyczność, Ekstrawertyczność, Otwartość na

doświadczenie, Ugodowość i Sumienność.

Nasilenie tych pięciu cech wywiera wpływ na wiele zachowań człowieka, w tym

prawdopodobnie na skłonność do zażywania substancji psychoaktywnych. Osoby

nadużywające różne rodzaje środków psychoaktywnych cechują się zwykle

podwyższonym poziomem Neurotyczności, zaś obniżonym poziomem Ugodowości i

37

Sumienności. Być może osoby, które zażywają substancje halucynogenne

charakteryzują się częściowo inną strukturą osobowości, nie istnieje jednak zbyt wiele

badań dotyczących takich osób.

Z reguły zakłada się, że specyficzny układ cech osobowości predysponuje osoby

do zażywania substancji psychoaktywnych. Stwierdzone różnice mogą jednakże

wynikać także z oddziaływania środków psychoaktywnych na osobowość. Według

subiektywnych odczuć użytkowników substancji halucynogennych, na skutek działania

tych środków mogą nastąpić trwałe zmiany w osobowości, światopoglądzie czy

systemie wartości. W części badań tych zmian nie udaje się potwierdzić obiektywnymi

testami psychometrycznymi. Jednak w niektórych badaniach udaje się wykryć

psychometrycznymi metodami pewne zmiany w osobowości czy hierarchii wartości

użytkowników halucynogenów. Wydaje się, że pod wpływem substancji

halucynogennych rzeczywiście mogą wystąpić jakieś zmiany w osobowości,

wartościach i postawach. Być może są one w większym stopniu odczuwalne

subiektywnie niż dające się zmierzyć obiektywnymi testami. Niewykluczone, że są to

zmiany takiego rodzaju, na które niektóre z testów psychometrycznym nie są wrażliwe.

38

Rozdział 3. Doświadczenia mistyczne

Mistycyzm jest terminem niejednoznacznym, jednak zawsze odnosi się on do

relacji człowieka z jakiegoś rodzaju głębszą, ostateczną rzeczywistością, określaną

także jako transcendentalna, niematerialna, pozazmysłowa, a często również boska,

uduchowiona (Grom, 2009). Doświadczenia mistyczne polegają na bezpośrednim

doznawaniu tej rzeczywistości. Są one w literaturze przedmiotu różnie rozumiane,

chociaż większość definicji zawiera pewne cechy wspólne. W tym rozdziale omówione

zostaną najważniejsze koncepcje opisujące doświadczenia mistyczne, ze szczególnym

uwzględnieniem koncepcji W.T. Stace’a. Następnie zaś poruszony zostanie wątek

możliwości wywołania doświadczeń mistycznych przez substancje halucynogenne.

3.1. Koncepcje dotyczące doświadczeń mistycznych

Na samym początku warto zastanowić się, jaka relacja łączy doświadczenie

mistyczne i religię. Doświadczenie religijne, czyli związane z religią i – różnie

pojmowanym – Bogiem, nie zawsze są doświadczeniami mistycznymi. Jedynie

niewielka ich część może być za takie uznana. Podobnie, nie wszystkie doświadczenia

mistyczne muszą być religijne. Doznania mistyczne mogą nie mieć zupełnie nic

wspólnego z osobowym Bogiem i mogą odbywać się poza ramami jakiejkolwiek

ustrukturalizowanej religii i teologii (Pahnke, 1963; 1967).

Wielu z teoretyków i badaczy zajmujących się doświadczeniami mistycznymi dochodzi

do wniosku, że istnieją pewne fundamentalne charakterystyki uniwersalne dla

wszystkich tego typu doświadczeń, niezależne od kultury czy religii. Jednak kontekst

religijny, historyczny czy kulturowy wpływa na rozumienie i interpretację tych

doświadczeń (Pahnke, 1967).

3.1.1. Wczesne koncepcje doświadczeń mistycznych

Pierwszym, który zwrócił uwagę na uniwersalność doświadczeń mistycznych

był Wiliam James (1902, za: Grom, 2009). Według niego, podstawowe cechy tych

zjawisk to:

39

Niewyrażalność, czyli uczucie, że doświadczenie to nie może być adekwatnie

opisane przy pomocy słów;

Jakość noetyczna, czyli uzyskanie wglądu, wyjątkowej wiedzy, a także pewność

co do jej prawdziwości;

Nietrwałość, czyli przemijalność doświadczenia;

Bierność, czyli uczucie odbiorcy, że to nie on steruje doświadczeniem, że

odbywa się ono bez jego ingerencji;

Definicja ta była krytykowana jako zbyt szeroka i obejmująca wiele

niecodziennych, jednak niekoniecznie mistycznych doświadczeń. Bardziej specyficzną

definicję zaproponował Johnson (1953, za: Pahnke, 1963), który określił doświadczenia

mistyczne jako stan oświecenia, w którym poczucie indywidualności jest w dużym

stopniu zatracone, zaś jego odbiorca jest przekonany o jego realności i pozytywnej

wartości. Takie doświadczenia można podzielić na dwie kategorie:

Doświadczenia łagodne, które charakteryzują się:

- Poczuciem jedności, przynależności do większej całości;

- Poczuciem, że wszystko przepełnione jest światłością;

- Ekstremalnie pozytywnymi emocjami, takimi jak radość, spokój, błogość;

przeplata się z nimi poczucie najwyższych wartości, tak, że najbardziej adekwatnym

opisem doświadczenia dla odbiorcy wydaje się często ‘objawienie Boskie’;

- Niemożliwością opisania doświadczenia przy pomocy słów, a jedynie w terminach

symboli czy analogii;

Doświadczenia głębokie, podczas których pojawia się:

- Całkowity zanik poczucia indywidualności, ustępując miejsca obejmującej

wszystko jedności;

- Pewność dotycząca nieśmiertelności;

- Niezwykle zwiększone docenienie najwyższych wartości;

- Wiedza, że podstawową naturą wszechświata jest piękno i radość;

Ponadto, ci, których spotyka takie doświadczenie, pozostają pod jego głębokim

wrażeniem i wierzą, że jest ono objawieniem prawdy. Pojawia się u nich wielka

radość płynąca z przekonania, że wszechświat jest niewyrażalnie dobry.

40

Inaczej ujął to zagadnienie Kaufmann (1961, za: Grinspoon i Bakalar, 1997).

Według niego doświadczenie mistyczne to:

Nagła zmiana w codziennej percepcji, rozpoznana przez mistyka (nie

urojeniowa),

która jest uznawana za nieskończenie ważniejszą niż codzienne doświadczenia,

która nie ma obiektywnych korelatów w rzeczywistości,

lecz obejmuje rzeczywistość jako całość lub coś poza rzeczywistością.

Z kolei Walker (1962, za: Pahnke, 1963) uznaje, że doświadczenia mistyczne są

stanem Uniwersalnej Świadomości. Opiera się on na intuicyjnym, bezpośrednim

uświadomieniu sobie, iż indywidualne ‘ja’ jest częścią większej, uniwersalnej całości.

Jest to swego rodzaju stopienie się ego z bezgranicznym, bezczasowym bytem.

Jak widać, każdy z teoretyków nieco inaczej ujmuje istotę doświadczeń

mistycznych. Jednak analizując zarówno przedstawione powyżej, jak i inne koncepcje,

można dojść do wniosku, że pewne cechy przeżyć mistycznych powtarzają się w

opisach najczęściej. Dotyczy to przede wszystkim dwóch charakterystyk:

poczucia uniwersalności, jedności

poczucia objawienia prawdy, wglądu w prawdziwą naturę świata

3.1.2. Koncepcja uniwersalnego rdzenia (common core) W.T. Stace’a

Najbardziej szczegółową i do tej pory uznawaną przez wielu za najtrafniejszą

opisową koncepcję doświadczeń mistycznych przedstawił W.T. Stace (1960) w swojej

pracy Mysticism and Philosophy. Uznał on, że istnieje pewien uniwersalny rdzeń

(common core) wszystkich doświadczeń mistycznych, który występuje w każdym z

nich, niezależnie od ich późniejszej interpretacji w kontekście religijnym czy

kulturowym. Owym uniwersalnym rdzeniem, podstawową cechą doświadczeń

mistycznych jest według Stace’a (podobnie jak dla wielu omawianych wcześniej

teoretyków) doświadczanie jedności. Może ono jednak przebiegać w różny sposób,

dlatego autor wyróżnił dwa typy mistycyzmu:

Mistycyzm ekstrawertywny – opiera się na doświadczaniu jedności ze światem

zewnętrznym. Odbiorca dostrzega różnorodność obiektów we wszechświecie,

41

jednak jego ‘ja’ łączy się z nimi. Ten typ mistycyzmu najlepiej wyraża się w

zdaniu „Wszystko jest Jednością”.

Mistycyzm introwertywny – polega na doświadczaniu jedności z ‘Nicością’,

przy pominięciu wszystkich rzeczy zewnętrznych. ‘Ja’ odbiorcy zatraca się w

jednolitej świadomości, z której wykluczono jakąkolwiek treść, tak, że pozostała

tylko pustka i jednorodność.

Stace (1960) wyróżnił także pewne cechy, którymi charakteryzuje się pełne

doświadczenie mistyczne. Są to:

dla mistycyzmu ekstrawertywnego:

- poczucie, że „Wszystko jest Jednością”;

- bardziej konkretne doświadczenie jedności: poczucie wewnętrznej subiektywności

przedmiotów, tak jakby wszystko było ożywione, miało świadomość;

dla mistycyzmu introwertywnego:

- doświadczanie jednolitej świadomości, jedności z ‘Nicością’;

- wykroczenie poza czas i przestrzeń;

wspólne dla obu typów mistycyzmu:

- poczucie realności i obiektywności;

- uczucia błogości, radości, szczęścia, satysfakcji, itp.;

- odczucia, że to, czego się doświadcza jest święte lub boskie;

- paradoksalność, niespójność logiczna (np. jedność przeciwieństw);

- niewyrażalność, niemożliwość adekwatnego opisania doświadczenia słowami;

Obecnie wśród teoretyków panuje szeroka zgoda na to, że to właśnie

doświadczanie jedności rzeczywiście jest centralnym aspektem doświadczenia

mistycznego. Nie wszyscy jednak zgadzają się, że doświadczenie to da się oddzielić od

jego interpretacji. Krytycy teorii Stace’a sugerują, że relacja z przeżycia mistycznego

nigdy nie będzie ‘czysta’, zawsze będzie zniekształcona przez wzorce kulturowe i

religijne mistyka (Grom, 2009).

42

3.2. Zażywanie substancji halucynogennych a doświadczenia mistyczne

Jak opisano wcześniej w tej pracy (rozdz. 1.2.2.), substancje halucynogenne od

zawsze były wykorzystywane przez społeczeństwa pierwotne w celach religijnych czy

rytualnych. Wierzono, że umożliwiają one kontakt z bogami lub duchami. Nawet

tradycyjne nazwy tych środków, takie jak teonanácatl – pokarm bogów, czy ayahuasca

– wino duszy, wskazują na takie zastosowanie. Także dziś bywają one używane w

takim kontekście czy to w trakcie zorganizowanych praktyk religijnych, czy też

indywidualnie. Podkreślając duchowy aspekt działania substancji halucynogennych,

niektórzy nazywają je mianem enteogenów, czyli objawiających Boga (Richards, 2005).

W wyniku badań przeprowadzonych głównie w latach 60-tych XX wieku, ale

także pojawiających się w ostatnim czasie, wielu naukowców doszło do wniosku, że

substancje halucynogenne są w stanie wywołać doświadczenia, które z empirycznego

punktu widzenia są identycznie, lub przynajmniej bardzo podobne, do doświadczeń

mistycznych opisywanych przez mistyków i wizjonerów na przestrzeni wieków, a

osiąganych takimi naturalnymi metodami jak medytacja, modlitwy, asceza, posty, czy

też dzięki ‘łasce Boga’ (Griffiths i in., 2006; Grinspoon i Bakalar, 1997; Janinger, 1959;

Nichols, 2004; Pahnke, 1963, 1967; Richards, 2005; Roberts, 1999; Smith, 2010).

Jak wszystkie efekty substancji halucynogennych, to, czy ktoś doświadczy

przeżycia mistycznego pod wpływem tych środków zależy w dużej mierze od

nastawienia i otoczenia. Im bardziej uduchowione, religijne jest otoczenie, a także

nastawienie użytkownika w tym kierunku, tym większa szansa na takie doświadczenie

(Smith, 2010). Wydaje się, że tego typu doznania występują też raczej przy stosunkowo

silnych dawkach (Pahnke, 1967).

Według Learego (1964), który dokonał przeglądu badań na ten temat, w

normalnych klinicznych warunkach, to znaczy takich, w których badacze są

wspierający, ale w żaden sposób nie starają się wpłynąć na kierunek doświadczenia, od

40 do 75% badanych przeżywa pod wpływem substancji halucynogennych

doświadczenia w jakiś sposób duchowe czy religijne. Natomiast jeśli nastawienie i

otoczenie nacechowane jest elementami związanymi z duchowością, o takich

doświadczeniach donosi od 40 do 90% badanych. W nowszej pracy Hood (1995, za:

Roberts, 1999) szacuje, iż od 35 do 50% użytkowników halucynogenów doświadcza

przeżyć mistycznych czy duchowych, występujących niezależnie od otoczenia.

43

Najbardziej rozbudowany jak na swoje czasy eksperyment dotyczący tego

zagadnienia przeprowadził Walter Pahnke (1963). Przeszedł on do historii jako

„Eksperyment Wielkopiątkowy”, ponieważ został przeprowadzony właśnie w Wielki

Piątek 1962 roku w kaplicy Uniwersytetu Bostońskiego. Uczestnikami badania było 20

studentów teologii. Pahnke wybrał właśnie takich badanych, miejsce oraz dzień, aby

wprowadzić maksymalnie ‘uduchowione’ nastawienie i otoczenie, tak, aby przekonać

się, czy w takich warunkach substancje halucynogenne mogą wywołać doświadczenia

mistyczne.

Po odpowiednich przygotowaniach połowa z badanych otrzymała kapsułki

zawierające psylocybinę, zaś druga połowa – placebo w postaci kwasu nikotynowego,

wywołującego pewne krótkotrwałe efekty somatyczne. Eksperyment został

przeprowadzony jako podwójna ślepa próba, a więc ani ochotnicy, ani badacze nie

wiedzieli, kto otrzymał psylocybinę, a kto placebo. Krótko po zakończeniu

eksperymentu, a także 6 miesięcy później, badani wypełniali specjalny kwestionariusz

dotyczący ich przeżycia. Pahnke stworzył ten kwestionariusz opierając się na kryteriach

mistycyzmu wyróżnionych przez Stace’a (1960). Zawierał on następujące kategorie:

Jedność (wewnętrzna i zewnętrzna); Transcendencja czasu i przestrzeni; Głębokie

pozytywne emocje; Poczucie świętości czy boskości; Jakość noetyczna;

Paradoksalność; Niewyrażalność; Przemijalność; Trwałe pozytywne zmiany w

postawach i zachowaniu;

Pahnke przyjął arbitralne kryterium, według którego osoba musiała uzyskać

przynajmniej 60-70% możliwych do zdobycia punktów w całym kwestionariuszu oraz

we wszystkich jego kategoriach, aby można było uznać, iż osiągnęła pełne

doświadczenie mistyczne. 4 na 10 osób z grupy eksperymentalnej spełniło te kryteria, w

porównaniu do żadnej osoby z grupy kontrolnej. We wszystkich kategoriach

kwestionariusza grupa eksperymentalna uzyskała istotnie wyższy wynik niż grupa

kontrolna. Średni wynik w całym kwestionariuszu to 60,8% możliwych do zdobycia

punktów dla grupy eksperymentalnej i 11,8% dla grupy kontrolnej.

Ćwierć wieku później inny badacz, Doblin (1991), dotarł do 16 spośród 20

uczestników eksperymentu. Wszyscy badani z grupy eksperymentalnej zachowali żywe

wspomnienia dotyczące doświadczenia, w przeciwieństwie do osób z grupy kontrolnej.

Według ponownie przeprowadzonych rozmów i badań, efekty wywołane przez

psylocybinę okazały się trwałe. Grupa eksperymentalna osiągnęła jeszcze wyższy

wynik w kwestionariuszu Pahnke’go – średnio 66,8%, a więc ich odbiór eksperymentu

44

jako doświadczenia mistycznego nie tylko nie przeminął, ale nawet nieco się wzmocnił.

Odpowiadając na pytania otwarte, badani deklarowali, że doświadczenie to pogłębiło

ich wiarę, pomogło w podjęciu decyzji zawodowych, w rozpoznaniu sztuczności granic

ego, zwiększyło uznanie dla życia wiecznego i pogłębiło ich odczuwanie radości i

piękna.

Po zdelegalizowaniu wielu substancji halucynogennych w latach 60-tych XX

wieku eksperymenty z ich udziałem zostały na długo zarzucone. Jednak w ostatnim

okresie obserwuje się powrót do badań nad halucynogenami. Omawiany już w tej pracy

(rozdz. 2.2.3.) eksperyment Griffithsa i współpracowników (2006, 2008) nawiązywał do

Eksperymentu Wielkopiątkowego, jednocześnie spełniał jednak nowoczesne kryteria

poprawności metodologicznej. Badanymi byli ochotnicy, którzy nie mieli żadnego

doświadczenia ze środkami halucynogennymi, a także deklarowali regularne

uczestnictwo w praktykach religijnych lub duchowych. W dwóch sesjach podawano im

psylocybinę, lub kontrolnie – wykazujący działanie stymulujące metylofenidat. W kilka

godzin po zakończeniu każdej sesji badani wypełniali serię kwestionariuszy

psychologicznych. Jednym z nich była Skala Mistycyzmu - badani zostali

poinstruowani, że w odpowiedziach mają odnosić się tylko do przeżytego

doświadczenia. Oceniając doświadczenie wywołane psylocybiną, badani uzyskali

znacząco wyższe wyniki na tej skali, a także w każdym z jej trzech czynników, niż

oceniając doświadczenie wywołane metylofenidatem. Bazując na arbitralnym kryterium

przyjętym przez badaczy, 22 z 36 ochotników uzyskało „pełne” doświadczenie

mistyczne pod wpływem psylocybiny, zaś tylko 4 z 36 badanych pod wpływem

metylofenidatu. Rezultat te potwierdziły także wyniki na Skali Mistycyzmu odnoszącej

się do całego życia. Zarówno dwa miesiące po eksperymencie, jak i 14 miesięcy po

nim, badani uzyskali znacząco wyższe wyniki na tej skali, a także w każdym z jej

czynników, niż w pomiarze przed eksperymentem.

Ponadto, dwa miesiące po badaniu, 67% ochotników oceniło doświadczenie

wywołane psylocybiną jako jedno z pięciu najbardziej znaczących doświadczeń w ich

życiu lub nawet jako najbardziej znaczące ze wszystkich. W części opisowej badani

porównywali jego znaczenie na przykład do narodzin pierwszego dziecka czy śmierci

rodziców. Tylko 10% badanych oceniło tak doświadczenie wywołane metylofenidatem.

33% badanych oceniło, że doświadczenie wywołane psylocybiną było najgłębszym

duchowym doświadczeniem ich życia, zaś następne 38% oceniło je jako jedno z pięciu

najbardziej znaczących duchowo doświadczeń. Łącznie więc 71% ocen badanych

45

mieściło się w tych dwóch kategoriach. Dla porównania, tylko 8% ochotników oceniło

tak działanie metylofenidatu. Podobne oceny utrzymały się także 14 miesięcy po

eksperymencie.

Trzeba dodać, iż 33% ochotników deklarowało, iż w trakcie działania

psylocybiny doświadczali okresów znacznego lęku, zaś 17% - urojeń odniesienia lub

urojeń paranoidalnych. Jednak efekty te były przemijające i nie przeszkadzały w

pozytywnym i duchowym odbiorze całego doświadczenia.

3.3. Zakończenie

Doświadczenia mistyczne są czymś trudnym do określenia i były definiowane

na różne sposoby. Większość teoretyków zgadza się jednak, że centralnym elementem

takich przeżyć jest doświadczanie wszechogarniającej jedności. Jedną z najbardziej

znaczących koncepcji mistycyzmu jest koncepcja uniwersalnego rdzenia Stace’a

(1960). Dzieli on mistycyzm na ekstrawertywny, przeżywający jedność ze światem

zewnętrznym, oraz introwertywny, przeżywający jedność z nicością, pustką. Występują

one niezależnie od ich religijnej czy kulturowej interpretacji. Ponadto Stace wyróżnia

kilka kryteriów charakterystycznych dla doświadczeń mistycznych.

Prawdopodobnie od samego początku używania substancji halucynogennych

zauważono, że mogą one prowadzić do doświadczeń duchowych i właśnie w takim

kontekście stosowano je przez wieki. W latach 60-tych XX wieku badacze

zainteresowali się tym zjawiskiem. Okazało się, że w odbiorze znacznej części

użytkowników halucynogenów rzeczywiście wywołują one zjawiska o wymiarze

mistycznym i/lub religijnym. Pahnke (1963) przeprowadził w dzień Wielkiego Piątku

słynny eksperyment, w którym pokazał, że przy odpowiednim nastawieniu i otoczeniu,

psylocybina wywołuje u wielu użytkowników doświadczenia mistyczne, spełniające

kryteria wyróżnione wcześniej przez Stace’a. Także w ostatnich latach Gryffiths i

współpracownicy (2006, 2008) przeprowadzając eksperyment znacznie lepiej

spełniający nowoczesne wymogi metodologiczne, potwierdzili taki wniosek. Wydaje

się więc, iż substancje halucynogenne są w stanie wywołać doświadczenia, które z

empirycznego punktu widzenia są takie same lub przynajmniej bardzo podobne do

doświadczeń mistycznych opisywanych w tekstach religijnych i duchowych na

przestrzeni wieków.

46

Niewykluczone, że to właśnie doświadczenia mistyczne wywoływane przez

halucynogeny stoją za subiektywnie postrzeganymi przez użytkowników tych

substancji pozytywnymi zmianami w osobowości, światopoglądzie, postawach czy

zachowaniu. Według badaczy (Noble, 1988; Wuthnow, 1978), ludzie, którzy

doświadczają przeżyć mistycznych oceniają swoje życie jako posiadające głębszy sens,

są bardziej refleksyjni, wewnątrzsterowni, samoświadomi, bardziej empatyczni i

współczujący, mniej autorytatywni i dogmatyczni, mniej cenią sobie wartości

materialne. Wiele z tych cech pokrywa się z długotrwałymi zmianami, jakie - w oczach

użytkowników środków halucynogennych - następują pod wpływem ich zażywania.

Doświadczenie mistyczne jest czymś głębokim, poruszającym i niecodziennym i jako

takie może prowadzić do równie głębokich zmian.

47

Rozdział 4. Metodologia badań własnych

4.1. Założenia teoretyczne i model badań

Przedmiotem niniejszej pracy jest osobowość i doświadczenia mistyczne u osób

zażywających substancje halucynogenne. W pracy przyjęto paradygmat psychologii

różnic indywidualnych, a więc skupiono się na charakterystykach, które odróżniają

osoby zażywające substancje halucynogenne od osób nie zażywających tych środków.

Postanowiono opisać osobowość użytkowników halucynogenów w świetle cechowego

ujęcia osobowości. W części teoretycznej pracy pokazano, iż wiele badań wskazuje na

istnienie związku między cechami osobowości a zażywaniem substancji

psychoaktywnych. Jednocześnie badania pokazują, iż osoby zażywające różne rodzaje

środków, mogą charakteryzować się odmiennym profilem osobowościowym. Istnieje

jednak niewielka (w świetle wiedzy autora) liczba badań dotyczących użytkowników

substancji halucynogennych. W tej pracy scharakteryzowano osobowość tych osób w

kategoriach pięcioczynnikowego modelu osobowości P.T. Costy i R.R. McCrae. Model

ten jest przez wielu teoretyków uznawany za najlepszy pod względem

metodologicznym i najtrafniejszy opis osobowości człowieka.

W części teoretycznej przytoczono wiele doniesień mówiących o tym, że pod

wpływem substancji halucynogennych występować mogą doświadczenia, które są

empirycznie nieodróżnialne od doświadczeń mistycznych opisywanych przez

duchownych, mistyków, wizjonerów. W pracy tej postanowiono przyjrzeć się także

temu zagadnieniu, gdyż nie zostało ono zbadane w naszym kraju. Punktem wyjścia

stały się tutaj opisowe koncepcje mistycyzmu, przedstawiające charakterystyczne cechy

doświadczeń mistycznych. W szczególności odwołano się do charakterystyk

doświadczenia mistycznego opisanych przez W.T. Stace’a, które po pewnym

modyfikacjach zostały zoperacjonalizowane przy pomocy Skali Mistycyzmu R.W.

Hooda.

W pracy zastosowano procedurę ex-post-facto, w którym bada się różnice

między grupami na które zmienna niezależna zadziałała już w przeszłości. W tym

przypadku zmienną tą jest zażywanie substancji halucynogennych. Należy jednak

48

pamiętać, że z powodu braku kontrolowania zmiennej przez badacza trzeba być

ostrożnym w interpretowaniu wyników w kategoriach przyczynowo-skutkowych.

4.2. Problemy i pytania badawcze

W pracy tej postawiono dwa podstawowe problemy badawcze. Dotyczą one:

Różnic w poziomie cech osobowości pomiędzy osobami zażywającymi

substancje halucynogenne a próbą normalizacyjną

Różnic w występowaniu doświadczeń mistycznych pomiędzy osobami

zażywającymi substancje halucynogenne a osobami, które tego nie robią

W odniesieniu do tych problemów postawiono następujące pytania badawcze:

Czy istnieją różnice w poziomie cech osobowości pomiędzy osobami

zażywającymi substancje halucynogenne a próbą normalizacyjną?

Czy istnieją różnice w występowaniu doświadczeń mistycznych pomiędzy

osobami zażywającymi substancje halucynogenne a osobami, które tego nie

robią?

4.3. Hipotezy badawcze

W oparciu o zebraną i przedstawioną w części teoretycznej literaturę sformułowano

następujące przypuszczenia:

H1. Istnieją różnice w poziomie cech osobowości pomiędzy osobami zażywającymi

substancje halucynogenne a próbą normalizacyjną

Osoby zażywające substancje halucynogenne cechują się wyższym poziomem

Otwartości na doświadczenie (mierzonej Inwentarzem Osobowości NEO-PI-R)

Osoby zażywające substancje halucynogenne cechują się niższym poziomem

Ugodowości (mierzonej Inwentarzem Osobowości NEO-PI-R)

Osoby zażywające substancje halucynogenne cechują się niższym poziomem

Sumienności (mierzonej Inwentarzem Osobowości NEO-PI-R)

49

H2. Istnieją różnice w występowaniu doświadczeń mistycznych pomiędzy osobami

zażywającymi substancje halucynogenne a osobami, które tego nie robią.

Osoby zażywające substancje halucynogenne osiągną wyższy sumaryczny

wynik na Skali Mistycyzmu, a także w trzech jej czynnikach (mistycyzm

ekstrawertywny, mistycyzm introwertywny, religijna interpretacja).

4.4. Zmienne i ich operacjonalizacja

Cechy osobowości zgodne z pięcioczynnikowym modelem Costy i McCrae –

mierzone Inwentarzem Osobowości NEO-PI-R - Neurotyczność,

Ekstrawertyczność, Otwartość na doświadczenie, Ugodowości i Sumienność; a

także ich składniki

Występowanie doświadczeń mistycznych - mierzone Skalą Mistycyzmu – jako

sumaryczny wynik na tej skali, a także w jej trzech podwymiarach : mistycyzm

ekstrawertywny, mistycyzm introwertywny, religijna interpretacja

Zażywanie substancji halucynogennych – określone na podstawie deklaracji

osób badanych

Zmienne socjodemograficzne : wiek, płeć i wykształcenie

4.5. Charakterystyka narzędzi badawczych

4.5.1. Ankieta dotycząca zażywania substancji psychoaktywnych

Ankieta składa się z 6 pytań. Dotyczy zażywania substancji psychoaktywnych, a

w szczególności środków halucynogennych. Ankieta pyta o rodzaj zażywanych

substancji, a także czas, ilość i częstotliwość ich używania. Zawiera także pytanie

otwarte dotyczące powodów zażywania środków halucynogennych. Ankieta została

dołączona na końcu pracy (załącznik 1).

4.5.2. Inwentarz Osobowości NEO-PI-R Costy i McCrae

Test składa się z 240 twierdzeń, do których dołączono 5-stopniową skalę (od

‘całkowicie się nie zgadzam’ do ‘całkowicie się zgadzam’). Kwestionariusz ten pozwala

na pomiar pięciu podstawowych czynników osobowości (wywodzących się z

50

pięcioczynnikowej teorii osobowości Costy i McCrae), a także 6 składników dla

każdego z nich. Ich nazwy przedstawia tabela 4.1.

Tab. 4.1. Nazwy czynników podstawowych i ich składników w inwentarzu NEO-PI-R. Źródło:

opracowanie własne

Neurotyczność N1 : Lęk N2 : Agresywna wrogość N3 : Depresyjność N4 : Nadmierny samokrytycyzm N5 : Impulsywność N6 : Nadwrażliwość Ekstrawertyczność E1 : Serdeczność E2 : Towarzyskość

E3 : Asertywność

E4 : Aktywność E5 : Poszukiwanie doznań E6 : Emocje pozytywne Otwartość na doświadczenie O1 : Wyobraźnia O2 : Estetyka O3 : Uczucia O4 : Działania O5 : Idee O6 : Wartości

Ugodowość U1 : Zaufanie U2 : Prostolinijność

U3 : Altruizm

U4 : Ustępliwość U5 : Skromność U6 : Skłonność do rozczulania się

Sumienność S1 : Kompetencja S2 : Skłonność do porządku S3 : Obowiązkowość S4 : Dążenie do osiągnięć S5 : Samodyscyplina S6 : Rozwaga

51

Jak podaje autor polskiej wersji kwestionariusza (Siuta, 2006), dokonana

adaptacja jest ogólnie satysfakcjonująca i w dużym stopniu równoważna

amerykańskiemu oryginałowi. Struktura czynnikowa odpowiada założeniom

teoretycznym twórców narzędzia. Także rzetelność skal okazała się dostatecznie

wysoka; współczynnik alfa Cronbacha dla poszczególnych skal wynosi od 0,81 do 0,86.

Rzetelność podskal polskiej wersji NEO-PI-R jest nieco niższa – współczynnik alfa

wynosi dla większości z nich od 0,60 do 0,70, osiem podskal ma współczynniki niższe,

zaś rzetelność dwóch podskal jest niewystarczająca (poniżej 0,50).

Kwestionariusz został dołączony na końcu pracy (załącznik 2).

4.5.3. Skala Mistycyzmu Hooda

Skala Mistycyzmu autorstwa Ralpha W. Hooda jest samoopisowym

kwestionariuszem służącym do pomiaru intensywnych doświadczeń duchowych,

charakteryzujących się poczuciem jedności ze światem zewnętrznym i/lub z ‘nicością’,

które mogą, ale nie muszą, być interpretowane religijnie. Kwestionariusz ten składa się

z 32 pytań, ocenianych na 5 stopniowej skali. Autor tworząc skale oparł się na nieco

zmodyfikowanych kryteriach mistycyzmu wyróżnionych przez Stace’a. Są to:

(1) Jakość jedności: poczucie jedności ze światem zewnętrznym

(2) Wewnętrzna subiektywna jakość: Bardziej konkretne doświadczenie jedności -

poczucie, że wszystkie obiekty są ożywione, mają świadomość, przepełnione są

jednolitą energią

(3) Jakość ja: zatracenie siebie, doświadczenie pustki

(4) Jakość przestrzenno-czasowa: Poczucie zatracenia czasu i przestrzeni

(5) Niewyrażalność: Poczucie, że doświadczenia nie da się właściwie opisać słowami

(6) Jakość poznania: Poczucie dostępu do szczególnej wiedzy, wglądu, ‘objawienia’

(7) Uczucie pozytywne: Doświadczenie radości, szczęścia, spokoju, błogości, itp.

(8) Jakość religijna: Poczucie świętości, cudowności, boskości.

W badaniach ustalono jednak trójczynnikową strukturę skali, na którą składa się:

mistycyzm ekstrawertywny (obejmujący jakość jedności i wewnętrzną

subiektywną jakość)

mistycyzm introwertywny (jakość ja, jakość przestrzenno-czasowa i

niewyrażalność)

religijną interpretację (jakość poznania, uczucia pozytywne i jakość religijna)

52

Skala Mistycyzmu została przetłumaczona na język polski przez ojca jezuitę

Stanisława Kuczkowskiego, jednak w tej wersji nigdy nie została zastosowana. Dalszej

adaptacji dokonała dr Maria Owczarek. W badaniach przez nią przeprowadzonych

(Owczarek, 2004) uzyskała ona zadowalające współczynniki rzetelności: α = 0,78, α =

0,64 i α = 0,75 odpowiednio dla mistycyzmu ekstrawertywnego, introwertywnego i

religijnej interpretacji. Podobnie jak w badaniach amerykańskich, współczynnik α dla

mistycyzmu introwertywnego ma najniższą wartość.

Oryginalna wersja kwestionariusza Hooda jest szeroko stosowany na polu psychologii

religii, zaś badania pokazały jego międzykulturową uniwersalność.

Skala została dołączona na końcu pracy (załącznik 3).

4.6. Opis badanej grupy

Grupa badawcza:

Grupa badawcza składała się 43 osób deklarujących zażywanie substancji

halucynogennych, użytkowników forum internetowego talk.hyperreal.info (forum

poświęcone tematyce substancji psychoaktywnych). 24 osoby wykonały badanie za

pośrednictwem Internetu, zaś 19 osób pochodzących z Bydgoszczy i okolic wypełniło

test papierowy. W grupie znalazło się 10 kobiet i 33 mężczyzn w wieku od 18 do 36

lat. Średnia wieku badanych wyniosła ok. 22 lata. 4 osoby zdobyły wykształcenie

podstawowe, 31 – średnie, zaś 8 – wyższe.

Badani zaczęli zażywać narkotyki średnio w wieku 16 lat i 10 miesięcy, zaś ich

pierwszy kontakt z substancjami halucynogennymi nastąpił średnio w wieku 18 lat i 8

miesięcy. Najwięcej, bo aż 49% badanej grupy twierdzi, że zażywa halucynogeny kilka

razy do roku. 30% spożywa te środki średnio raz na miesiąc, 17% - mniej więcej raz na

tydzień, zaś 4% - raz na rok.

Najbardziej popularnym narkotykiem w badanej próbie okazała się marihuana –

jej zażywanie deklarowali wszyscy badani. Drugie miejsce zajmuje dekstrometorfan –

składnik łatwo dostępnego leku przeciwkaszlowego, który stosowany rekreacyjnie

wykazuje działanie halucynogenne i dysocjacyjne; zażywało go 70% badanych. 63%

stosowało roślinę o podobnym działaniu – szałwię wieszczą. Spośród klasycznych

halucynogenów, największą popularnością cieszą się halucynogenne fenetylaminy (np.

2c-e, 2c-p, DOC), które zażywa 65% grupy. 58% deklarowało zażywanie

53

halucynogennych tryptamin (np. 4-ho-met, 4-aco-dmt). 55% badanych przynajmniej raz

zażywało LSD; taka sama część grupy konsumowała grzyby halucynogenne. 53%

badanych osób zażywało MDMA, substancję o działaniu psychodelicznym i

stymulującym. Jeśli chodzi o środki z innych grup, najwięcej osób zażywało

amfetaminę (48%), kodeinę (42%), rozmaite środki określane jako dopalacze (35%),

różne rodzaje syntetycznych stymulantów (33%), benzodiazepiny (26%) i tramadol

(26%).

Na podstawie deklaracji o zażywanych substancjach grupę badawczą podzielono

na dwie podgrupy – 21 osób zażywających tylko lub głównie środki halucynogenne i

marihuanę (środki z innych grup spożywając najwyżej sporadycznie) oraz 22 osoby,

które oprócz substancji halucynogennych czy marihuany, regularnie zażywają także

inne środki psychoaktywne.

Grupa kontrolna:

Grupa kontrolna składała się z 43 osób deklarujących, iż nie zażywali w swoim

życiu żadnych narkotyków. Grupa została dobrana pod względem płci, wieku i

wykształcenia do grupy badawczej. Osoby z tej grupy wypełniały tylko jeden

kwestionariusz: Skalę Mistycyzmu. W przypadku kwestionariusza NEO-PI-R rolę

grupy kontrolnej pełni próba normalizacyjna przebadana przez autora polskiej wersji

testu.

4.7. Procedura badawcza

Badania odbyły się między wrześniem 2010 roku a kwietniem 2011 roku.

Spośród użytkowników forum internetowego talk.hyperreal.info zebrano ochotników

chcących wziąć udział w badaniu i deklarujących zażywanie substancji

halucynogennych. 24 spośród nich wypełniło test komputerowy przesłany drogą

elektroniczną, natomiast 19 osób przebadanych zostało w Bydgoszczy. Wszyscy badani

otrzymali taki sam zestaw testów składający się z ankiety dotyczącej zażywania

substancji psychoaktywnych, Skali Mistycyzmu i Inwentarza Osobowości NEO-PI-R.

Wszystkie osoby zostały też poinformowane o anonimowości badania oraz otrzymały

instrukcję aby testy wypełniać samodzielnie, szczerze i w miarę możliwości bez

54

robienia przerw. Czas wypełnienia wszystkich kwestionariuszy u żadnego z badanych

nie przekroczył 90 minut.

Badania grupy kontrolnej odbyły się w marcu i kwietniu 2011 roku i

obejmowały ochotników chcących wziąć udział w badaniu i deklarujących, że nie

zażywały w swoim życiu żadnych narkotyków. Wszyscy badani otrzymali do

wypełnienia tylko Skalę Mistycyzmu. Dalsze instrukcje brzmiały tak samo jak w

przypadku grupy badawczej. Czas wypełnienia kwestionariusza u żadnego z badanych

nie przekroczył 10 minut.

4.8. Zastosowane metody analizy statystycznej

Do wszystkich obliczeń statystycznych użyto komputerowego pakietu

statystycznego Statistica 6.0. W pracy zastosowano następujące statystyki:

Statystyki opisowe

Test t-Studenta dla prób niezależnych

Współczynnik korelacji Pearsona

55

Rozdział 5. Wyniki badań własnych

5.1. Przedstawienie wyników

Uzyskane wyniki poddano rozmaitym procedurom analizy statystycznej. W

tabeli 5.1. oraz 5.2. przedstawiono podstawowe statystyki opisowe wyników

otrzymanych w badaniu.

Tabela 5.1. Statystyki opisowe dla czynników osobowości mierzonych testem NEO-PI-R i ich

składników w grupie badawczej. Źródło: opracowanie własne

Średnia Minimum Maksimum Odch.std Neurotyczność 91,37 34 160 28,91

N1 : Lęk 15,40 4 30 6,59

N2 : Agresywna wrogość 13,47 4 29 6,06

N3 : Depresyjność 16,12 3 30 7,30

N4 : Nadmierny samokrytycyzm 16,47 7 28 5,33

N5 : Impulsywność 18,07 7 26 4,91

N6 : Nadwrażliwość 11,86 3 29 6,23

Ekstrawertyczność 101,60 53 151 23,00

E1 : Serdeczność 19,12 6 29 5,70

E2 : Towarzyskość 13,14 0 26 6,57

E3 : Asertywność 14,30 2 23 4,59

E4 : Aktywność 16,19 4 31 5,68

E5 : Poszukiwanie doznań 17,44 5 26 5,04

E6 : Emocje pozytywne 21,40 4 31 5,67

Otwartość na doświadczenie 138,93 86 175 20,88

O1 : Wyobraźnia 23,35 4 32 6,10

O2 : Estetyka 23,05 14 32 4,71

O3 : Uczucia 23,49 8 31 5,74

O4 : Działania 18,47 6 29 4,92

O5 : Idee 24,95 13 32 4,51

O6 : Wartości 25,63 13 31 3,62

Ugodowość 101,16 38 142 24,37

U1 : Zaufanie 17,51 4 31 7,18

U2 : Prostolinijność 17,49 4 30 6,56

56

U3 : Altruizm 18,74 9 29 4,99 U4 : Ustępliwość 14,77 3 24 4,56

U5 : Skromność 14,70 1 27 6,01

U6 : Skłonność do rozczulania się 17,95 2 27 5,26

Sumienność 93,91 50 156 22,31

S1 : Kompetencja 17,37 8 29 4,61

S2 : Skłonność do porządku 14,84 2 29 6,20

S3 : Obowiązkowość 17,91 8 28 4,90

S4 : Dążenie do osiągnięć 15,12 5 28 5,08

S5 : Samodyscyplina 14,19 4 25 4,89

S6 : Rozwaga 14,49 7 23 3,94

Tabela 5.2. Statystyki opisowe dla wyników na Skali Mistycyzmu i jej podskalach w grupie badawczej i

grupie kontrolnej. Źródło: opracowanie własne

Grupa kontrolna Średnia Min. Maks. Odch.Std. 87,30 48 117 16,86 22,93 10 33 5,98 26,33 15 41 5,73 38,05 23 55 7,37

W świetle otrzymanych rezultatów, osoby zażywające substancje halucynogenne

różnią się w zakresie cech osobowości od ogólnej populacji (tab 5.3.). Najsilniejsze

różnice dotyczą Otwartości na doświadczenie: grupa badawcza osiągnęła znacznie

wyższe wyniki od przewidzianych norm zarówno w pełnej skali, jak i we wszystkich

podskalach tego czynnika.

Bardzo wyraźne różnice występują także w Sumienności. Badane osoby cechują

się znacząco niższym poziomem tej cechy niż populacja ogólna; w tej grupie niższy jest

także poziom pięciu podskal Sumienności: Kompetencji, Skłonności do porządku,

Obowiązkowości, Dążenia do osiągnięć i Samodyscypliny.

Grupa badawcza osiągnęła także istotnie niższe w stosunku do norm wyniki na

skali Ekstrawertyczności, jak i jej dwóch podskalach: Towarzyskości i Aktywności.

Jednakże w podskali Emocje pozytywne grupa badawcza cechuje się wyższym

wynikiem.

Grupa badawcza Średnia Min. Maks. Odch.Std. Skala M 130,44 75 160 20,56 Mistycyzm ekstrawertywny 39,28 12 50 9,77 Mistycyzm introwertywny 43,42 22 50 5,39 Religijna interpretacja 47,74 30 60 8,84

57

Badane osoby cechują się także niższą niż populacja ogólna Ugodowością;

osiągają także niższe wyniki na jej dwóch podskalach: Altruizmu i Skromności.

Brak istotnych statystycznie różnic stwierdzono natomiast w poziomie

Neurotyczności. Grupa badawcza osiągnęła jednak wyższe od przewidzianych norm

wyniki w jednej podskali tego czynnika: Impulsywności.

Tabela 5.3. Porównanie średnich wyników dla czynników osobowości mierzonych testem NEO-PI-R i

ich składników w grupie badawczej z normami. Różnice istotnie statystycznie wytłuszczone. Źródło:

opracowanie własne

Grupa badawcza Normy t df p

Neurotyczność

91,37 89,50 0,42 84 0,68

N1 : Lęk 15,40 15,27 0,13 84 0,90

N2 : Agresywna wrogość 13,47 13,57 -0,11 84 0,91

N3 : Depresyjność 16,12 15,03 0,97 84 0,34

N4 : Nadmierny samokrytycyzm 16,47 16,03 0,52 84 0,60

N5 : Impulsywność 18,07 15,83 2,93 84 0,004 N6 : Nadwrażliwość 11,86 11,97 -0,11 84 0,91 Ekstrawertyczność

101,60 111,73 -2,87 84 0,005

E1 : Serdeczność 19,12 20,73 -1,85 84 0,07 E2 : Towarzyskość 13,14 17,66 -4,50 84 0,00002 E3 : Asertywność 14,30 14,20 0,15 84 0,88 E4 : Aktywność 16,19 18,66 -2,85 84 0,006 E5 : Poszukiwanie doznań 17,44 17,76 -0,40 84 0,69 E6 : Emocje pozytywne 21,40 18,43 3,28 84 0,001 Otwartość na doświadczenie

138,93 108,22 9,09 84 0,000000

O1 : Wyobraźnia 23,35 17,06 6,58 84 0,000000 O2 : Estetyka 23,05 16,66 8,09 84 0,000000 O3 : Uczucia 23,49 19,99 3,85 84 0,0002 O4 : Działania 18,47 15,59 3,79 84 0,0003 O5 : Idee 24,95 17,83 10,08 84 0,000000 O6 : Wartości 25,63 18,59 12,50 84 0,000000 Ugodowość

101,16 109,24 -2,16 84 0,03

U1 : Zaufanie 17,51 17,57 -0,05 84 0,96

U2 : Prostolinijność 17,49 17,10 0,38 84 0,70

58

U3 : Altruizm 18,74 20,43 -2,21 84 0,03 U4 : Ustępliwość 14,77 15,34 -0,81 84 0,42 U5 : Skromność 14,70 18,03 -3,60 84 0,0005 U6 : Skłonność do rozczulania się 17,95 18,57 -0,77 84 0,44

Sumienność

93,91 113,38 -5,71 84 0,000000

S1 : Kompetencja 17,37 19,27 -2,68 84 0,008 S2 : Skłonność do porządku 14,84 18,73 -4,11 84 0,00009 S3 : Obowiązkowość 17,91 20,87 -3,94 84 0,0002 S4 : Dążenie do osiągnięć 15,12 19,73 -5,94 84 0,000000 S5 : Samodyscyplina 14,19 18,57 -5,88 84 0,000000 S6 : Rozwaga 14,49 15,41 -1,51 84 0,13

Wyniki przedstawiają się jednak nieco inaczej, jeśli grupę badawczą rozdzieli

się na dwie podgrupy: osoby zażywające tylko lub głównie halucynogeny oraz osoby

zażywające regularnie oprócz halucynogenów również inne środki – tzw.

politoksykomani. Jeśli wziąć pod uwagę wyłącznie wyniki osób zażywających tylko lub

głównie halucynogeny, okazuje się, że różnią się one od przewidzianym norm tylko

znacznie podwyższoną Otwartością na doświadczenie i obniżoną Sumiennością (tab.

5.4.). Natomiast grupa politoksykomanów cechuje się podwyższoną Otwartością na

doświadczenie, obniżoną Sumiennością, a także obniżoną Ekstrawertycznością i

Ugodowością (tab. 5.5.). Należy zaznaczyć jednak, że taki sposób podzielenia grupy

badawczej sprawia, że każda podgrupa liczy sobie mniej niż 30 osób, co znacznie

ogranicza pewność wnioskowania statystycznego.

Tabela 5.4. Porównanie średnich wyników dla czynników osobowości mierzonych testem NEO-PI-R i

ich składników w grupie zażywającej głównie halucynogeny z normami. Różnice istotnie statystycznie

zostały wytłuszczone. Źródło: opracowanie własne

Grupa I Halucynogeny Normy t df p

Neurotyczność 84,24 88,50 -0,69 40 0,49 Ekstrawertyczność 105,33 111,45 -1,26 40 0,21 Otwartość na doświadczenie 139,43 106,59 7,29 40 0,000000 Ugodowość 109,14 108,83 0,07 40 0,95 Sumienność 96,48 113,69 -4,38 40 0,00008

59

Tabela 5.5. Tab. 5.4. Porównanie średnich wyników dla czynników osobowości mierzonych testem NEO-

PI-R i ich składników w grupie politoksykomanów z normami. Różnice istotnie statystycznie zostały

wytłuszczone. Źródło: opracowanie własne

Grupa II Politoksykomani Normy t df p

Neurotyczność 98,18 90,45 1,24 42 0,22 Ekstrawertyczność 98,04 112,00 -2,72 42 0,009 Otwartość na doświadczenie 138,45 109,77 5,63 42 0,000001 Ugodowość 93,54 109,64 -2,95 42 0,005 Sumienność 91,45 113,09 -3,89 42 0,0003

Kolejnym krokiem było porównanie wyników uzyskanych na Skali Mistycyzmu

przez osoby z grupy badawczej i grupy kontrolnej. Analizy potwierdziły, iż osoby

zażywające halucynogeny osiągają znacząco wyższe wyniki na Skali Mistycyzmu oraz

na każdym z jej podwymiarów niż osoby z grupy kontrolnej (tab.5.6.).

Tabela 5.6. Porównanie średnich wyników na Skali Mistycyzmu i jej podskalach dla grupy badawczej i

grupy kontrolnej. Różnice istotne statystycznie zostały wytłuszczone. Źródło: opracowanie własne

Grupa badawcza Grupa kontrolna t df p Skala M – wynik pełny

130,44 87,30 10,64 84 0,000000

Mistycyzm ekstrawertywny 39,28 22,93 9,36 84 0,000000 Mistycyzm introwertywny 43,42 26,32 14,25 84 0,000000 Religijna interpretacja 47,74 38,05 5,52 84 0,000000

Ponadto, w grupie badawczej wykryto związek pomiędzy wynikami na Skali

Mistycyzmu i cechami osobowości. Okazało się, że wynik na Skali Mistycyzmu

koreluje dodatnio z Otwartością na doświadczenie oraz Ugodowością (tab.5.7.). Jeśli

chodzi o składniki czynników osobowości, wynik na Skali Mistycyzmu koreluje

dodatnio z czterema podskalami Otwartości: Wyobraźnia, Estetyka, Uczucia i Wartości.

Dodatnia korelacja występuje także w przypadku dwóch podskal Ugodowości: Altruizm

i Ustępliwość oraz dwóch podskal Ekstrawersji: Serdeczność i Emocje pozytywne.

60

Tabela 5.7. Korelacje pomiędzy czynnikami osobowości mierzonymi testem NEO-PI-R i ich podskalami

a wynikami na Skali Mistycyzmu. Korelacje istotne statystycznie zostały wytłuszczone. Źródło:

opracowanie własne

skala M Neurotyczność

-0,08

N1 : Lęk -0,08

N2 : Agresywna wrogość -0,05

N3 : Depresyjność 0,02

N4 : Nadmierny samokrytycyzm -0,18

N5 : Impulsywność 0,12

N6 : Nadwrażliwość -0,21

Ekstrawertyczność

0,22

E1 : Serdeczność 0,39 E2 : Towarzyskość -0,05

E3 : Asertywność -0,17

E4 : Aktywność 0,16

E5 : Poszukiwanie doznań 0,11

E6 : Emocje pozytywne 0,42 Otwartość na doświadczenie

0,44

O1 : Wyobraźnia 0,43 O2 : Estetyka 0,44 O3 : Uczucia 0,45 O4 : Działania -0,01

O5 : Idee 0,14

O6 : Wartości 0,39 Ugodowość

0,36

U1 : Zaufanie 0,28

U2 : Prostolinijność 0,08

U3 : Altruizm 0,49 U4 : Ustępliwość 0,31 U5 : Skromność 0,22

U6 : Skłonność do rozczulania się 0,20

Sumienność

0,07

S1 : Kompetencja 0,16

61

S2 : Skłonność do porządku 0,05

S3 : Obowiązkowość 0,22

S4 : Dążenie do osiągnięć -0,05

S5 : Samodyscyplina 0,02

S6 : Rozwaga -0,11

Osoby z grupy badawczej odpowiadały także na pytanie dotyczące powodów z

jakich zażywają substancje halucynogenne. Na podstawie treści odpowiedzi te zostały

zaklasyfikowane do kilku kategorii (tab. 5.8.).

Tabela 5.8. Powody zażywania substancji halucynogennych przez osoby w grupie badawczej. Źródło:

opracowanie własne.

Powód zażywania substancji halucynogennych liczba os. % całej grupy

Rozwój osobisty

Wgląd w siebie lub naturę świata czy innych ludzi

Spojrzenie z innej perspektywy

Właściwości terapeutyczne

Zwiększenie kreatywności

Zwiększenie satysfakcji życiowej

30

18

14

10

9

7

69,8

41,9

32,6

23,2

20,9

16,3

Przyjemność, rozrywka 19 44,2

Chęć doświadczenia innego stanu świadomości 11 25,6

Przeżycia mistyczne, duchowe 11 25,6

Doznania estetyczne, zmysłowe 9 20,9

Ciekawość 8 18,6

Pogłębienie relacji z innymi 4 9,3

Największa część badanych, 70 %, twierdzi, że zażywa halucynogeny w ramach

szeroko pojętego rozwoju osobistego. Badani ci są przekonani, że zażywanie tych

środków przyczynia się do długotrwałych pozytywnych zmian w ich życiach. Dobrze

ilustruje to jedna z wypowiedzi : „Zażywam je bo posiadają ogromny potencjał

rozwijający świadomość, niesamowicie zachęcają do praktyk samodoskonalających

człowieka. (…)Wiele poznania siebie zawdzięczam tym boskim substancjom. Uwolniły

62

mnie z wielu ograniczeń (przede wszystkim na poziomie emocji, wyleczyły z depresji),

ukazały wiele możliwości, właściwie nieskończoną przestrzeń możliwości.”

Część odpowiedzi należących do tej kategorii zostało zaklasyfikowanych do

bardziej szczegółowych podkategorii. 42% badanych podkreśliło, że ich zdaniem

halucynogeny zwiększają introspekcyjność, ułatwiają wgląd w siebie, lub też naturę

innych ludzi czy całego świata. „Chcę lepiej poznać i zrozumieć samego siebie,

swojego rodzaju introspekcja, analiza własnych uczuć, przeżyć, ambicji, planów, ego.

Często dzięki psychodelikom widzę to, czego nie dostrzegam lub też nie dopuszczam

do siebie na trzeźwo, w szczególności mogę dostrzec własne wady i uchybienia, co

mobilizuje mnie do działania i pracy nad moim ‘ja’.” – pisze badany. Inny zaś ujmuje to

tymi słowami : „Podczas działania halucynogenów wyciągam ciekawe wnioski na temat

natury świata i siebie. (…) Zmieniają nastawienie, pozwalają poczuć się integralną

cząstką wszystkiego, docenić to, co się ma.”

Niecałe 33% badanych zwraca też uwagę na to, że środki halucynogenne

pozwalają im spojrzeć na siebie i świat z innej perspektywy. Jak pisze jedna z osób:

„Wtedy można spojrzeć na świat z zupełnie innej strony, można nabrać dystansu do

wielu spraw, zdać sobie sprawę z jakiś swoich natręctw i obsesji, których na co dzień

nie zauważam. Często miewam ciekawe przemyślenia, po których zmieniam swoje

postępowanie i poglądy. (…) Podróżując zawsze mam inny obraz siebie, patrzę wtedy

na siebie z innej strony, często widzę siebie taką, jaką chciałabym być a nie potrafię

albo odkrywam w sobie nową cechę, hobby i większość z tych rzeczy udaje mi się na

trzeźwo zrealizować. To jednak wymaga ciężkiej pracy.”

23% badanych twierdzi, że substancje halucynogenne mają dla nich właściwości

terapeutyczne i pomagają im radzić sobie z różnymi przypadłościami. Jak pisze jeden z

nich : „Zażywam LSD-25 ponieważ bardzo pomaga mi w depresji, jest jedynym

środkiem, który pomaga mi w tej dolegliwości. Sprawia, że przez kilka tygodni po

zażyciu świat staje się lepszym miejscem.”.

21% badanych zauważa, że psychodeliki zwiększają ich kreatywność, pomagają

w twórczości. Natomiast 16% podkreśla, że zażywanie tych środków długotrwale

podnosi poziom ich satysfakcji życiowej. „Ogólnie - m. in. dzięki ich zażywaniu mogę

powiedzieć - jakże wspaniała jest ta podróż, to życie!” – pisze jedna z badanych.

Drugim najczęściej wymienianym powodem zażywania halucynogenów wśród

badanych jest dostarczanie przez nie przyjemności, zabawy czy też rozrywki. 44%

badanych twierdzi, że jest to dla nich przynajmniej jeden z powodów stosowania tych

63

środków. „Głównym powodem, dla którego zażywam halucynogeny jest czerpanie

przyjemności ze stanu jaki wywołują.” – stwierdza jeden z badanych. Inny zaś ujmuje

to bardziej obrazowo: „Aby cieszyć się intelektualną rozrywką, jaką zapewnia mi mój

mózg pod wpływem tych substancji. Traktuję to tak jak wizytę w kinie czy przejażdżkę

rollercasterem, z tym że wrażenia są dużo intensywniejsze.”

Blisko 26% osób z badanej grupy zażywa substancje halucynogenne między

innymi dla doświadczeń duchowych czy też mistycznych, jakie mogą one wywoływać.

Jeden z nich pisze: „Jako człowiek wychowany w religijnym domu, który porzucił

wiarę dla ‘szkiełka i oka’ znalazłem w psychodelikach, zwłaszcza tych

najmocniejszych, doznania, które być może wypełniają tę lukę pozostawioną przez

odrzucenie religii. Uprawiam swego rodzaju szamanizm psychologiczno-filozoficzny,

przy pomocy owych substancji doświadczam stanów i wizji, dzięki którym mam

nadzieję, chociaż o włos zbliżyć się do odpowiedzi na pytania typu: ‘kim jestem?’,

‘czym jest ten świat?’.”

Taka sama część badanych zażywa halucynogeny, aby doświadczyć odmiennego

stanu świadomości, czegoś innego od codzienności, lub nawet uciec od rzeczywistości.

Jak to określił badany : „Lubię być z dala od rzeczywistości, poznawać świat który nie

istnieje, i cieszyć się chwilami których nikt mi nie zabierze. Może trochę uciekam od

rzeczywistości w swój własny świat.”

Dla 21% badanych jednym z powodów stosowaniu halucynogenów są

wywoływanie przez nie doznania estetyczne i zmysłowe. Jak określił to jeden z nich:

„Uczta dla oczu - przepiękne kolory, wzory, fraktale, faktury, niespotykane kształty,

patrzenie na to wszystko sprawia mi ogromną radość.”

Niecałe 19% osób z grupy badawczej przyznaje, że przy stosowaniu tych

środków w pewnej mierze kieruje nimi ciekawość. „Bo są one najciekawiej

działającymi substancjami psychoaktywnymi, fascynuje mnie ich działanie.” – pisze

jedna z osób.

9% badanych uważa, iż halucynogeny pogłębiają ich relacje z bliskimi. „Dzięki

nim niesamowicie pogłębiłam i pogłębiam doznania bliskości z moim partnerem, nasza

komunikacja jest znacznie pełniejsza.” – stwierdza jedna z nich.

64

5.2. Dyskusja wyników

Wyniki przeprowadzonego badania generalnie potwierdzają hipotezy

postawione przez badacza. Zgodnie z założeniami, istnieją różnice w cechach

osobowości pomiędzy grupą osób zażywających środki halucynogenne a próbą

normalizacyjną.

Przede wszystkim, osoby zażywające halucynogeny cechują się skrajnie

podwyższoną Otwartością na doświadczenie. Badani osiągnęli także wysokie wyniki

we wszystkich jej składnikach, a więc otwartości na wyobraźnię, estetykę, uczucia,

działania, idee i wartości. Jest to zgodne z wcześniejszymi badaniami nad

użytkownikami halucynogenów (Mendez, 2010). Prawdopodobnie wysoka Otwartość

na doświadczenie jest specyficzna właśnie dla osób stosujących środki halucynogenne,

a także marihuanę (Flory, Lynam i Milich, 2002; Terranciano i in., 2008), której

działanie w niektórych aspektach przypomina działanie halucynogenów. Cecha ta wiąże

się z ciekawością świata, zainteresowaniem różnorodnością doświadczeń, bogatą

wyobraźnią, dążeniem do prowadzania bogatego życia wewnętrznego i zewnętrznego.

Wydaje się, że Otwartość na doświadczenie może być silną motywacją do zażywania

właśnie halucynogenów, które w przeciwieństwie do innych grup narkotyków rzadko

dostarczają prostej przyjemności czy wprowadzają w stan miłego odurzenia, wywołując

za to bardzo niecodziennie doświadczenia. Zmiany w percepcji, nastroju i myśleniu

wywołane przez halucynogeny w opinii wielu ich użytkowników pozwalają spojrzeć na

rzeczywistość z innej perspektywy. Takie doznania mogą być pożądane przez ludzi o

wysokiej Otwartości na doświadczenie. Nie można tez jednak wykluczyć, że

przynajmniej w pewnym stopniu występuje także odwrotna zależność: skomplikowany

efekt psychologiczny wywołany działaniem halucynogenów, owo wrażenie

‘poszerzenia perspektyw’ czy szczególnego wglądu pod ich wpływem – może wpływać

na zwiększenie Otwartości na doświadczenie użytkowników tych substancji.

W porównaniu do norm, osoby zażywające halucynogeny cechują się też

znacznie niższą Sumiennością (i niemal wszystkimi jej składnikami) oraz obniżoną

Ugodowością. Rezultaty te także wpisują się w wyniki poprzednich badań (Mendez,

2010; Nishith, Mueser i Gupta, 1994). Osoby o niższej Sumienności są bardziej

niefrasobliwe, beztroskie, działają spontanicznie, bez planowania, są mniej wytrwałe i

zorganizowanie, nastawione do życia bardziej hedonistycznie. Niższa Ugodowość

65

wiąże się z niezależnością, tendencją do stawiania na swoim. Badani osiągnęli niższe

wyniki w podskalach: Altruizm i Skromność, są więc przede wszystkim bardziej

skoncentrowani na sobie. Wydaje się, że cechy te mogą być związane z tzw.

odhamowaniem i zażywaniem substancji psychoaktywnych na drodze wzmocnienia

pozytywnego (Woicik i in., 2009). Ujawniają się one u osób zażywających właściwie

wszystkie rodzaje środków psychoaktywnych (Ball, 2005; Kornor i Nordvik, 2007;

Martin i Sher, 1994; Mccormick i in., 1998; Mendez, 2010; Terranciano i in., 2008;

Walton i Roberts, 2004).

Nie stwierdzono natomiast różnić między próbą normalizacyjną a osobami

zażywającymi halucynogeny w poziomie Neurotyczności, czyli tendencji do

doświadczania negatywnych emocji. Podwyższona Neurotyczność związana jest z

zażywaniem substancji na drodze wzmocnienia negatywnego, a więc próbie

złagodzenia dzięki nim przykrych stanów emocjonalnych (Woicik i in., 2009).

Występuje ona u osób zażywających wiele środków psychoaktywnych, m.in. nikotynę,

alkohol czy opiaty (Ball, 2005; Kornor i Nordvik, 2007; Martin i Sher, 1994;

Mccormick i in., 1998; Mendez, 2010; Terranciano i in., 2008). Być może podwyższona

Neurotyczność nie cechuje osób zażywających halucynogeny, ponieważ środki te raczej

nie mogą służyć uśmierzeniu negatywnych emocji. Pod wpływem substancji

halucynogennych wszelkie dręczące problemy i niepokoje mogą nawet ulec

intensyfikacji. W grupie badawczej wykryto jednak podwyższony poziom jednego ze

składników Neurotyczności: Impulsywności. Cecha ta związana jest z niezdolnością do

kontrolowania swoich pragnień i łatwo zrozumieć jej związek z zażywaniem

halucynogenów czy jakichkolwiek innych substancji psychoaktywnych.

Okazało się także, iż grupa badawcza charakteryzuje się niższym od próby

normalizacyjnej poziomem Ekstrawertyczności, a więc jest słabiej zaangażowana w

kontakty społeczne. Podobne różnice rzadko występowały w innych badaniach

dotyczących użytkowników substancji psychoaktywnych. Na poziomie podskal, osoby

zażywające halucynogeny charakteryzują się niższą Towarzyskością i Aktywnością.

Trudno spekulować dlaczego osoby mniej uspołecznione sięgają po halucynogeny. Być

może działa tu odwrotna zależność i to dziwaczność, niecodzienność doświadczenia

halucynogennego skłania niektórych do pewnego wycofania się z życia społecznego.

Jednak w przypadku jednego składnika Ekstrawertyczności: Emocji pozytywnych,

badani osiągają wyższe wyniki od próby normalizacyjnej. Podskala ta mierzy

66

pozytywne przeżycia emocjonalne. Być może pod wpływem halucynogenów ich

użytkownicy często doświadczają takich stanów.

Należy zauważyć, że osoby zażywające prawie wyłącznie halucynogeny oraz

osoby, które oprócz halucynogenów zażywają również inne środki (politoksykomani)

także różnią się między sobą w zakresie cech osobowości. Obydwie te grupy cechują

się podwyższoną Otwartością na doświadczenie i obniżoną Sumiennością, jednak tylko

grupa politoksykomanów charakteryzuje się niższą w stosunku do norm Ugodowością i

Ekstrawertycznością. Być może wyniki grupy politoksykomanów wpłynęły na wyniki

całej grupy badawczej i w rzeczywistości zażywanie substancji halucynogennych

związane jest z Otwartością na doświadczenie i Sumiennością, ale nie z

Ekstrawertycznością i Ugodowością. Z powodu małej liczebności grupy badawczej

wniosek ten jest jednak niepewny i należałoby go sprawdzić w następnych badaniach.

Wyniki uzyskane na Skali Mistycyzmu również okazały się zgodne z hipotezą

badawczą. Przebadane osoby zażywające substancje halucynogenne doświadczyły w

swoim życiu znacznie intensywniejszych przeżyć mistycznych niż osoby z grupy

kontrolnej, niezażywające narkotyków. Osoby zażywające halucynogeny doświadczały

zarówno intensywnych stanów jedności ze światem zewnętrznym, jak i z ‘nicością’,

pustką. Rezultaty te są zgodne w wynikami wielu zagranicznych badań (Griffiths i in.,

2006; Pahnke, 1963) i potwierdzają przekonanie, iż substancje halucynogenne mogą

prowadzić do doświadczeń duchowych empirycznie nieodróżnialnych od doświadczeń

mistyków czy wizjonerów.

Okazało się także, iż występuje związek pomiędzy doświadczeniami

mistycznymi, które przeżywają osoby zażywające halucynogeny, a niektórymi ich

cechami osobowości. Osoby cechujące się wyższym poziomem Otwartości na

doświadczenie (szczególnie otwartości na wyobraźnię, uczucia, estetykę i wartości)

doświadczali także w swoim życiu intensywniejszych stanów mistycznych. Być może

osoby ciekawe świata, entuzjastycznie nastawione do nowych i różnorodnych

doświadczeń i posiadające głęboką wyobraźnię łatwiej osiągają mistyczne doznania.

Niewykluczone jednak również, że to głębokie doświadczenia duchowe w jakiś sposób

sprawiają, że ludzie stają się bardziej otwarci. Potwierdzałyby to badania (Noble, 1988;

Wuthnow, 1978) sugerujące, iż pod wpływem doświadczeń mistycznych ludzie stają się

bardziej refleksyjni czy samoświadomi.

Podobny związek dotyczy Ugodowości i jej dwóch podskal: Altruizmu i Ustępliwości,

a także dwóch podskal Ekstrawertyczności: Serdeczności i Emocji pozytywnych.

67

Wszystkie te cechy związane są w jakiś sposób z pozytywnym, ciepłym i empatycznym

stosunkiem do innych ludzi. Wydaje się prawdopodobne, iż głębokie doznania

mistyczne (podczas których zwykle doświadcza się jedności wszystkich ludzi)

sprawiają, że osoby, które ich doświadczyły stają się nastawieni bardziej pozytywnie w

stosunku do innych. Takie założenie jest zgodne z wynikami badań (Noble, 1988;

Wuthnow, 1978), według których doświadczenie mistyczne może prowadzić do

zwiększenia empatii i współczucia w stosunku do innych

W omówione już wyniki dobrze wpisują się odpowiedzi użytkowników

halucynogenów dotyczące powodów, motywacji dla których zażywają oni środki

halucynogenne. Zdecydowana większość (70%) tych osób twierdzi, że substancje te w

jakiś sposób pomagają im w rozwoju osobistym – między innymi zwiększając wgląd w

siebie czy w naturę świata, pozwalając spojrzeć na wszystko z innej perspektywy.

Także w innych badaniach wielu użytkowników tych substancji deklarowało, że

używają ich w celu rozwoju osobistego lub duchowego i dla lepszego zrozumienia

siebie i świata (Nichols, 2004). Taki odbiór działania halucynogenów pozwala

zrozumieć, dlaczego zażywają je osoby o wysokiej Otwartości na doświadczenie – a

więc zainteresowani światem, chcący prowadzić bujne życie wewnętrzne i zewnętrzne.

Mniej niż połowa badanej grupy deklaruje, że zażywa halucynogeny dla przyjemności

czy rozrywki. Wydaje się to zgodne z doniesieniami, iż substancje halucynogenne nie

mają tak silnych jak inne środki psychoaktywne właściwości wzmacniających i rzadko

prowadzą do uzależnienia (Nichols, 2004).

Należy zaznaczyć, że wyniki przedstawione w niniejszej pracy mają pewne

ograniczenia. Grupa badawcza składa się z dość niewielkiej liczby osób, co

ogranicza pewność wnioskowania statystycznego. Ponadto w badaniu uczestniczyli

ochotnicy, którzy mogli być w szczególny sposób zainteresowani tematem pracy, a

więc także posiadać inne cechy niż cała populacja. Część badań zostało

przeprowadzonych przez Internet, a więc nie mogły być one tak dobrze

kontrolowane jak przy obecności badacza. Grupa badawcza składa się z wielu osób,

które oprócz halucynogenów zażywają także inne środki psychoaktywne. Dlatego w

celu potwierdzenia wyników otrzymanych w pracy należałoby przeprowadzić

kolejne badania, najlepiej na dużo większej próbie osób zażywających tylko i

wyłącznie substancje halucynogenne.

68

Zakończenie

Zamierzeniem autora było zbadanie różnic pomiędzy osobami zażywającymi

substancje halucynogenne a osobami, które tego nie robią w zakresie cech osobowości i

występowania doświadczeń mistycznych. W tym celu zastosowano procedurę ex-post-

facto, w której porównano wyniki na skalach Inwentarza Osobowości NEO-PI-R

użytkowników halucynogenów z próbą normalizacyjną. Ponadto porównano także

wyniki na Skali Mistycyzmu użytkowników halucynogenów z grupą kontrolną (osoby

nie zażywające żadnych narkotyków). Otrzymane rezultaty prawie w całości

potwierdziły zakładane hipotezy:

Stwierdzono istnienie różnic w poziomie cech osobowości pomiędzy osobami

zażywającymi substancje halucynogenne a próbą normalizacyjną. Użytkownicy

halucynogenów cechują się przede wszystkim wyższą Otwartością na

doświadczenie i niższą Sumiennością, zaś w mniejszym stopniu także niższą

Ekstrawertycznością i Ugodowością;

Stwierdzono istnienie różnic w występowaniu doświadczeń mistycznych

pomiędzy osobami zażywającymi substancje halucynogenne a osobami, które

tego nie robią. Użytkownicy halucynogenów doświadczali w swoim życiu

znacznie intensywniejszych stanów mistycznych;

Ponadto, wykryto także pozytywny związek pomiędzy intensywnością

doświadczeń mistycznych a Otwartością na doświadczenie i Ugodowością (oraz

podskalami Serdeczność i Emocje pozytywne ze skali Ekstrawertyczności);

Najwięcej użytkowników halucynogenów deklaruje, iż głównym powodem, dla

którego zażywają te środki jest ich wykorzystanie w ramach rozwoju osobistego.

Znacznie mniejsza ilość twierdzi, że stosuje te środki dla przyjemności czy

rozrywki;

Okazało się więc, że osoby zażywające środki halucynogenne rzeczywiście

różnią się nasileniem cech osobowości zarówno od osób nie zażywających narkotyków,

jak i od osób zażywających inne substancje psychoaktywne. Co prawda użytkowników

halucynogenów cechuje obniżona Sumienność i Ugodowość, podobnie jak

użytkowników innych środków psychoaktywnych. Jednakże w przypadku osób

zażywający halucynogeny bardzo charakterystyczna jest ich wysoka Otwartość na

69

doświadczenie. Być może to właśnie to zainteresowanie różnorodnością doświadczeń

jest ważną motywacją pchającą ludzi do eksperymentowania z halucynogenami. Z

pewnością takimi niezwykłymi doświadczeniami są stany mistyczne, które przeżywają

osoby zażywające środki halucynogenne. I zapewne nieprzypadkowo osoby cechujące

się wyższą Otwartością na doświadczenie doznają także bardziej intensywnych przeżyć

mistycznych. Interesujące jest to, że wielu badanych deklaruje, iż środki halucynogenne

pomagają im w rozwoju osobistym – zwiększają wgląd w siebie czy świat, pozwalają

spojrzeć na rzeczywistość z innej perspektywy. Wydaje się, że właśnie takie

subiektywnie odbierane efekty halucynogenów, wraz z wywoływanymi przez nie

doświadczeniami duchowymi mogą przyciągać do nich ludzi o wysokiej Otwartości na

doświadczenie. O ile wysoka Neurotyczność może predysponować do poszukiwania

środków pozwalających uśmierzyć przykre stany emocjonalne, a niska Sumienność –

do substancji dających wiele przyjemności, to właśnie Otwartość na doświadczenie

może popychać do eksperymentowania z substancjami wywołującymi niecodzienne i

głębokie zmiany w psychice.

Otwartym pozostaje pytanie, na ile ów rozwój osobisty, poszerzenie perspektyw

umysłowych czy pozytywnie odbierane doświadczenia mistyczne wywołane przez

środki halucynogenne mają rzeczywistą wartość. Być może substancje te kryją w sobie

pewien niewykorzystany potencjał i warto zastanowić się nad wznowieniem badań nad

ich terapeutycznym zastosowaniem. Z pewnością jednak zażywanie tych potężnie

działających środków na własną rękę przez ludzi skuszonych perspektywą poszerzenia

świadomości może również być bardzo niebezpieczne i skończyć się długotrwałymi

negatywnymi następstwami psychicznymi.

70

Bibliografia

Abrahart, D. (1998). A Critical Review of Theories and Research Concerning Lysergic

Acid Diethylamide (LSD) and Mental Health [Online]. Multidisciplinary Association

for Psychedelic Studies. Protokół dostępu: http://www.maps.org/research/abrahart.html

[15.11.2010].

Aghajanian G.K. i Marek G.J. (1999). Serotonin and hallucinogens.

Neuropsychopharmacology, 21, 16-23.

American Psychiatric Association i Wciórka, J. (red. wyd. pol.) (2008). Kryteria

diagnostyczne według DSM-IV-TR. Wrocław: Elsevier Urban & Partner.

Baggott, M.J., Erowid, E., Erowid, F. i Robertson, L.C. (2006). Prevalence of chronic

flashbacks in hallucinogen users: a web-based quiestionaire. W: R. Eisenberg (red.) The

College on Problems of Drug Dependence. Abstracts of the 68th Annual Scientific

Meeting. (materiał nie opublikowany).

Ball, S.A. (2005). Personality traits, problems, and disorders: Clinical applications to

substance use disorders. Journal of Research in Personality, 39(1), 84-102.

Barbosa, P., Cazorla, I., Giglio, J. i Strassman, R. (2009). A Six-Month Prospective

Evaluation of Personality Traits, Psychiatric Symptoms and Quality of Life in

Ayahuasca-Naïve Subjects. Journal of Psychoactive Drugs, 41(3), 205-212.

Caspi, A., Moffitt, T.E., Newman, D.L. i Silva, P.A. (1996). Behavioral observations at

age 3 years predict adult psychiatric disorders. Longitudinal evidence from a birth

cohort. Archives of General Psychiatry, 53(11), 1033–1039.

Cohen, S. (1960). Lysergic Acid Diethylamide: Side-effects and Complications. Journal

of Nervous and Mental Disease, 130, 33-40.

Comeau, M.N., Stewart, S.H. i Loba, P. (2001). The relations of trait anxiety, anxiety

sensitivity, and sensation seeking to adolescents' motivations for alcohol, cigarette,

and marijuana use. Addictive Behaviors, 26, 803–825.

Conway, K.P., Kane, R.J., Ball, S.A., Poling, J.C. i Rounsaville, B.J. (2003).

Personality, substance of choice, and polysubstance involvement among substance

dependent patients. Drug Alcohol Dependence, 71(1), 65-75.

Dishotsky, N.I., Loughman, W.D., Mogar, R.E. i Lipscomb, W.R. (1971). LSD and

genetic damage . Science, 172 (982), 431–440.

71

Ditman, K.S. i Bailey, J.J. (1967). Evaluating LSD as a Psychotherapeutic Agent. W:

H.A. Abramson (red.) (s. 74-80). The use of LSD in psychotherapy and alcoholism.

New York: Bobbs-Merrill.

Doblin, R. (1991). Pahnke's "Good Friday Experiment": A Long-Term Follow-Up and

Methodological Critique. The Journal of Transpersonal Psychology, 23 (1), 1-28.

Eisner, B. i Cohen, S. (1958) Psychotherapy with lysergic acid diethylamide. Journal of

Nervous and Mental Disease, 127, 528-539.

El-Seedi, H.R., De Smet, P.A., Beck, O., Possnert, G. i Bruhn, J.G. (2005). Prehistoric

peyote use: alkaloid analysis and radiocarbon dating of archaeological specimens of

Lophophora from Texas. J Ethnopharmacol, 101 (1-3), 238–242.

Ersche, K., Turton, A., Pradhan, S., Bullmore, E. i Robbins, T. (2010). Drug Addiction

Endophenotypes: Impulsive Versus Sensation-Seeking Personality Traits. Biological

Psychiatry, 68(8), 770-773.

Flory, K., Lynam, D. i Milich, R. (2002). The relations among personality, symptoms of

alcohol and marijuana abuse, and symptoms of comorbid psychopathology: Results

from a community sample. Experimental and Clinical Psychopharmacology, 10, 425-

434.

Gałdowa, A. (red.) (1999). Klasyczne i współczesne koncepcje osobowości. Kraków:

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Griffiths, R.R., Richards, W.A., Johnson, M.W., McCann, U. i Jesse R. (2008).

Mystical-type experiences occasioned by psilocybin mediate the attribution of personal

meaning and spiritual significance 14 months later. Journal of Psychopharmacology.

Griffiths, R.R., Richards, W.A., McCann, U. i Jesse R. (2006). Psilocybin can occasion

mystical-type experiences having substantial and sustained personal meaning and

spiritual significance. Psychopharmacology, 187(3), 268-283.

Grinspoon, L. i Bakalar, J.B. (1997). Psychedelics Drugs Reconsidered. New York: The

Lindesmith Center.

Grof, S. (2000). Obszary Nieświadomości. Raport z badań nad LSD. Kraków:

Wydawnictwo A.

Grom, B. (2009). Psychologia religii. Kraków: WAM.

Hall, C.S., Lindzey, G., Campbell, J.B. (2006). Teorie osobowości. Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

72

Hoffer, A. (1967) A program for the treatment of alcoholism: LSD, Malvaria and

Nicotinic Acid. W: H.A. Abramson (red.) (s. 343-406). The use of LSD in

psychotherapy and alcoholism. New York: Bobbs-Merrill.

Hofmann, A. (2001). LSD…moje trudne dziecko. Warszawa: Wydawnictwo Latawiec.

Hornowska, E. (2005). Wykorzystanie psychobiologicznej koncepcji osobowości R.C.

Cloningera w obszarze uzależnień. Problemy Narkomanii, 2, 63-80.

J Religion Health, 44, 377-389.

Janiger O. (1959). The use of hallucinogenic agents in psychiatry. California Clinician,

55, 222-224.

Johnson, M.W., Richards, W.A. i Griffiths, R.R. (2008). Human hallucinogen research:

Guidelines for safety. Journal of Psychopharmacology, 22, 603-620.

Koob, G.F. i Le Moal, M. (2008). Neurobiological mechanisms for opponent

motivational processes in addiction. Phil. Trans. R. Soc. B, 363, 3113-3123.

Kornor, H., Nordvik, H. (2007). Five-factor model personality traits in opioid

dependence. BMC Psychiatry, 7, 37.

Leary, T. (1964). The Religious Experience: Its Production and Interpretation. The

Psychedelic Review 1(3), 324-346.

Lerner, M. i Lyvers, M. (2006). Values and Beliefs of Psychedelic Drug Users: A

Cross-Cultural Study. The Journal of Psychoactive Drugs, 38(2), 143-147.

Malleson, N. (1971). Acute Adverse Reactions to LSD in Clinical and Experimental

Use in the United Kingdom. British Journal of Psychiatry, 118, 229-230.

Martin, E.D. i Sher, K.J. (1994) Family history of alcoholism, alcohol use disorders and

the five-factor model of personality. Journal of Studies on Alcohol, 55, 81–90.

Mccormick, R.A., Dowd, E.T., Quirk, S., Zegarra, J.H. (1998). The relationship of neo-

pi performance to coping styles, patterns of use, and triggers for use among substance

abusers. Addictive Behaviors, 23(4), 497-507.

McCrae, R.R. i Costa, P.T. (2005). Osobowość dorosłego człowieka. Kraków:

Wydawnictwo WAM.

McGlothlin, W., Cohen, S. i McGlothlin, M. (1969). Long lasting effects of LSD in

normals. W: J.O. Cole i J.R. Wittenborn (red.) (s. 3-26). Drug abuse: Social and

psychopharmacological aspects. Springfield: C.C. Thomas.

McGlothlin, W.H. i Arnold, D.O. (1971). LSD revisited: A ten-year follow-up of

medical LSD use. Archives of General Psychiatry, 24, 35-49.

73

Mendez, K. (2010). Substance Use in a Clinical Sample: The Importance of Personality

and Gender [Online]. Psychology Undergraduate Honours Essays. Protokół dostępu:

https://circle.ubc.ca/handle/2429/27010 [2010.11.30].

Nichols, D.E., Hallucinogens. (2004) Pharmacology & Therapeutics, 101, 131-181.

Nishith, P., Mueser, K.T., Gupta, P., Personality and hallucinogen abuse in a college

population from India. (1994). Personality and Individual Differences, 17(4), 561-563.

Noble, K.D. (1987). Psychological Health and the Experience of Transcendence. The

Counseling Psychologist, 15 (4), 601-614.

Nutt, D., King, L.A, Saulsbury, W. i Blakemore, C. (2007). Development of a rational

scale to assess the harm of drugs of potential misuse. The Lancet, 369 (9566), 1047-

1053.

Owczarek, M. (2004). Jakość życia a doświadczenia wewnętrzne. (Nie opublikowana

praca doktorska). Warszawa: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Pahnke, W. (1963). Drugs and mysticism: An analysis of the relationship between

psychedelic drugs and the mystical consciousness. (Nie opublikowana praca doktorska).

Cambridge: Harvard University.

Pahnke, W. (1967). LSD and religious experience. W: R DeBold. i R. Leaf (red.), LSD,

man and society (s. 60-85). Middletown: Wesleyan University Press.

Pervin, L. (2002). Psychologia osobowości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne.

Pervin, L.A., John, O.P. (2002). Osobowość – teoria i badania. Kraków: Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Pużyński, S., Wciórka, J. (2000). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń

zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków: Vesalius.

Richards, W.A. (2005). Entheogens in the Study of Religious Experiences: Current

Status.

Roberts, T.B. (1999). Do entheogen-induced mystical experiences boost the immune

system? Psychedelics, peak experiences, and wellness. Advances in Mind-Body

Medicine, 15, 139-147.

Rudgley, R. (2002). Alchemia kultury. Od opium do kawy. Warszawa: Państwowy

Instytut Wydawniczy.

Saiz, P.A., Gonzalez, M.P., Bousono, M. i Boses, J. (1998). Drug use and psychological

profiles in military conscripts. European Psychiatry. 13(4), 230-230.

74

Seligman, M.E.P., Walker, E.F. i Rosenhan, D.L. (2003). Psychopatologia. Poznań:

Zysk i S-ka Wydawnictwo.

Sher, K.J., Bartholow, B.D. i Wood, M.D. (2000). Personality and substance use

disorders: A prospective study. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68,

818–829.

Sierosławski J. (2006). Substancje psychoaktywne. Postawy i zachowania. Raport z

ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2006 roku. Warszawa: Krajowe

Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii.

Sikorski, T. (1999). Użycie substancji halucynogennych a religia. Kraków: Zakład

Wydawniczy NOMOS.

Siuta, J. (2006). Inwentarz Osobowości NEO-PI-R Paula Costy i Roberta R. McCrae.

Adaptacja polska. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.

Smith, H. (2010). Oczyścić drzwi percepcji. Warszawa: Gaia Mater.

Stace, W.T. (1960). Mysticism and Philosophy. Philadelphia: J. B. Lippincott.

Stafford, P. (1993). Psychedelics Encyclopedia. Berkeley: Ronin Publishing.

Szukalski B. (2005). Narkotyki – kompendium wiedzy o środkach uzależniających.

Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.

Terracciano, A., Löckhenhoff, C., Crum, R., Bienvenu, O. i Costa, P.T. (2008). Five-

Factor Model personality profiles of drug users. BMC Psychiatry, 8, 1-10.

Unger, S.M. (1963). Mescaline, LSD, Psilocybin, and Personality Change. Psychiatry,

26, 111-125.

Valila, J. (2008). The relationship between personality type and drug of choice among

substance users. (Nie opublikowana praca doktorska). Minnesota: Walden University.

Walton, K., i Roberts, B.W. (2004). On the relationship between substance use and

personality traits: Abstainers are not maladjusted. Journal of Research in Personality,

38, 515-535.

Weil, A. (2004). The Natural Mind: A Revolutionary Approach to the Drug Problem.

Boston: Houghton Mifflin Harcourt.

Wise, R. (1988). The neurobiology of craving: Implications for the understanding and

treatment of addiction. Journal of Abnormal Psychology, 97(2), 118-132.

Woicik, P., Stewart, S., Pihl, R. i Conrod, P. (2009). The Substance Use Risk Profile

Scale:

A scale measuring traits linked to reinforcement-specific substance use

profiles. Addictive Behaviors, 34(12), 1042-1055.

75

World Health Organization (1974). WHO Expert Committee on Drug Dependence:

Twentieth Report. Geneva: WHO.

Wuthnow, R. (1978). Peak Experiences: Some Empirical Tests. Journal of Humanistic

Psychology, 18 (3), 59-75.

76

Wykaz tabel i rysunków

Rysunek 1.1. Średni ranking szkodliwości substancji psychoaktywnych według

niezależnych ekspertów ……………………………………………………………….22

Rysunek 2.1. Schemat osobowości według PTO ….………………………..…………30

Tabela 4.1. Nazwy czynników podstawowych i ich składników w

inwentarzu NEO-PI-R………………………………………………………………….50

Tabela 5.1. Statystyki opisowe dla czynników osobowości mierzonych testem NEO-PI-

R i ich składników w grupie badawczej………………...……………………………...55

Tabela 5.2. Statystyki opisowe dla wyników na Skali Mistycyzmu i jej podskalach w

grupie badawczej i grupie kontrolnej………………………………...………………...56

Tabela 5.3. Porównanie średnich wyników dla czynników osobowości mierzonych

testem NEO-PI-R i ich składników w grupie badawczej z normami…………...……...57

Tabela 5.4. Porównanie średnich wyników dla czynników osobowości mierzonych

testem NEO-PI-R i ich składników w grupie zażywającej

głównie halucynogeny z normami……………………………………………………...58

Tabela 5.5. Tab. 5.4. Porównanie średnich wyników dla czynników osobowości

mierzonych testem NEO-PI-R i ich składników w grupie

politoksykomanów z normami………………………………………………..………..59

Tabela 5.6. Porównanie średnich wyników na Skali Mistycyzmu i jej podskalach dla

grupy badawczej i grupy kontrolnej……………………………………………………59

Tabela 5.7. Korelacje pomiędzy czynnikami osobowości mierzonymi testem NEO-PI-R

i ich podskalami a wynikami na Skali Mistycyzmu………...………………………….60

Tabela 5.8. Powody zażywania substancji halucynogennych przez osoby

z grupy badawczej………………..………………………………………………..…...61

77

Załączniki

Załącznik 1. Ankieta dotycząca zażywania substancji psychoaktywnych.

Ankieta

Poniższa ankieta dotyczy zażywania substancji psychoaktywnych innych niż

powszechnie dostępne używki, takie jak alkohol, tytoń czy kawa, zwanych potocznie

narkotykami. Udział w badaniu nie niesie za sobą żadnego ryzyka. Ankieta jest w pełni

anonimowa, a zebrane dane zostaną wykorzystane wyłącznie w celach badawczych.

Uczestnictwo w badaniu jest dobrowolne i każdy ma prawo do rezygnacji na każdym

etapie badania.

Płeć : M / K Wiek : Wykształcenie :

Proszę, przeczytaj uważnie poniższe pytania i postaraj się odpowiedzieć jak najbardziej

szczerze.

1. Od jak dawna zażywasz substancje psychoaktywne (inne niż powszechnie dostępne używki)?

2. Od jak dawna zażywasz substancje halucynogenne? *

---------------------------------------------------------------------------------------------------------- * substancje halucynogenne, psychodeliczne – substancje chemiczne, które w dawkach

nietoksycznych wywołują zmiany funkcji poznawczych człowieka, tj. percepcji i myślenia, a także

świadomości i nastroju, bez cech splątania, utraty pamięci lub dezorientacji; m. in : LSD,

psylocybina, meskalina, DMT

78

3. Jakie substancje psychoaktywne zażywałeś/aś do tej pory? Wpisz ich nazwy

4. Postaraj się określić, jak wiele razy zażywałeś każdą z tych substancji, wstawiając odpowiednią literę ze skali poniżej, obok wpisanych wcześniej nazw substancji.

A) zażywałem jeden raz

B) zażywałem 2,3 razy

C) zażywałem kilka razy (4-10)

D) zażywałem kilkanaście razy (11-19)

E) zażywałem kilkadziesiąt razy (20-100)

F) zażywałem więcej niż 100 razy

5. Postaraj się określić, jak często zażywasz substancje halucynogenne? Zakreśl właściwą odpowiedź

A) rzadziej niż raz na rok

B) mniej więcej raz na rok

C) kilka razy do roku

D) mniej więcej raz na miesiąc

E) mniej więcej raz na tydzień

F ) częściej niż raz na tydzień

6. Dlaczego (z jakich powodów, w jakim celu) zażywasz substancje halucynogenne? Wpisz odpowiedź.

79

Załącznik 2. Inwentarz Osobowości NEO-PI-R

NEO-PI-R Paul T. Costa, Jr., Robert R. McCrae

Tłumaczenie: Jerzy Siuta

INSTRUKCJA

Przeczytaj uważnie poniższą instrukcję, zanim zaczniesz wypełniać Arkusz

Odpowiedzi.

W tym zeszycie niczego nie pisz.

Twoim zadaniem jest wskazanie, w jakim zakresie każde z 240 stwierdzeń zawartych w tym zeszycie odnosi się do Ciebie.

Do wyboru będziesz mieć zawsze 5 odpowiedzi, spośród których wybierz tę, która najlepiej cię charakteryzuje:

Otocz kółkiem literę:

A, jeśli całkowicie się nie zgadzasz lub gdy uważasz, że to stwierdzenie jest zupełnie nietrafne.

B, jeśli nie zgadzasz się lub gdy uważasz, że to stwierdzenie jest raczej nietrafne.

C, jeśli nie masz zdania lub nie możesz się zdecydować albo uważasz, że to stwierdzenie jest równie trafne jak nietrafne.

D, jeśli zgadzasz się lub gdy uważasz, że to stwierdzenie jest raczej trafne.

E, jeśli całkowicie się zgadzasz lub gdy uważasz, że stwierdzenie to jest zupełnie

trafne.

Wybierz tylko jedną odpowiedź przy każdym stwierdzeniu.

Po zakończeniu badania sprawdź, czy udzieliłeś wszystkich odpowiedzi.

Jeśli się pomylisz, to przekreśl błędnie zaznaczoną literę i otocz kółkiem właściwą

literę.

80

1. Nie należę do osób, które się zamartwiają. 2. Większość ludzi, których spotykam, darzę rzeczywistą sympatią. 3. Mam bardzo żywą wyobraźnię. 4. Bywam cyniczny i sceptyczny w stosunku do zamiarów, które mają inni ludzie. 5. Znany jestem z roztropności i zdrowego rozsądku. 6. Często odczuwam złość z powodu sposobu, w jaki ludzie mnie traktują. 7. Unikam tłumów. 8. Sprawy estetyczne i artystyczne nie są dla mnie ważne. 9. Nie jestem chytry ani przebiegły.

10. Zazwyczaj nie planuję niczego z góry, lecz czekam, jaki obrót przyjmą sprawy. 11. Rzadko odczuwam samotność lub przygnębienie. 12. Jestem osobą dominującą zdecydowaną i nie ulegającą innym. 13. Bez silnych emocji życie byłoby dla mnie nieinteresujące. 14. Niektórzy ludzie myślą, że jestem samolubem i egoistą. 15. Staram się sumiennie wykonywać wszystkie nałożone na mnie zadania. 16. Gdy mam do czynienia z ludźmi, to zawsze obawiam się, że popełnię jakąś gafę. 17. Zarówno w pracy, jak i w zabawie, działam bez pośpiechu. 18. Nie jestem zbyt elastyczny w swoich zachowaniach. 19. Raczej wolę współpracować z ludźmi niż z nimi współzawodniczyć. 20. Jestem na luzie i niczym się nie przejmuję. 21. Rzadko sobie dogadzam pod jakimkolwiek względem. 22. Często odczuwam silną potrzebę mocnych wrażeń. 23. Często rozmyślam o sprawach teoretycznych i abstrakcyjnych. 24. Bez skrępowania mówię o swoich uzdolnieniach i sukcesach. 25. Potrafię pracować w takim tempie, żeby skończyć pracę na czas. 26. Często odczuwam bezradność i chęć, by ktoś za mnie rozwiązał moje problemy. 27. Nigdy, w sensie dosłownym, nie skakałem z radości. 28. Myślę, że jeżeli pozwala się studentom na słuchanie kontrowersyjnych mówców, to

powoduje to u nich zamieszanie i sprowadza ich na złe drogi. 29. Przywódcy polityczni powinni być bardziej świadomi ludzkich aspektów swoich

politycznych działań. 30. W ciągu lat zrobiłem wiele dość głupich rzeczy. 31. Łatwo mnie przestraszyć. 32. Pogawędki z ludźmi nie sprawiają mi wiele przyjemności. 33. Staram się myśleć realistycznie i trzymać na wodzy fantazje. 34. Uważam, że większość ludzi ma w zasadzie dobre intencje. 35. Nie traktuję zbyt poważnie takich obowiązków społecznych, jak np. głosowanie. 36. Jestem osobą zrównoważoną.

81

37. Lubię mieć wokół siebie dużo ludzi. 38. Czasem jestem całkowicie pogrążony w słuchanej muzyce. 39. Jeśli trzeba, jestem skłonny tak manipulować ludźmi, aby osiągnąć swój cel. 40. Dbam o czystość i porządek w rzeczach, które do mnie należą. 41. Czasem czuję się zupełnie bez wartości. 42. Czasem nie udaje mi się bronić swoich interesów w takim stopniu, w jakim

powinienem. 43. Rzadko przeżywam silne emocje. 44. Staram się być uprzejmy w stosunku do wszystkich, których spotykam. 45. Czasem nie można polegać na mnie w takim zakresie, jak to być powinno. 46. Gdy jestem z ludźmi, rzadko odczuwam nieśmiałość. 47. Kiedy coś robię, to robię to z dużą energią. 48. Myślę, że wyszukiwanie i rozwijanie nowych hobby jest rzeczą interesującą. 49. Gdy trzeba, potrafię być złośliwy i uszczypliwy. 50. Mam jasno wytyczone cele i w sposób systematyczny dążę do ich osiągnięcia. 51. Mam trudności z opanowywaniem swoich pragnień. 52. Wakacje w modnym, tłumnie uczęszczanym i pełnym rozrywek kurorcie nie

sprawiłyby mi przyjemności. 53. Dyskusje filozoficzne nudzą mnie. 54. Raczej nie jestem skłonny mówić o sobie i swoich dokonaniach. 55. Zanim zabiorę się do pracy, tracę dużo czasu. 56. Czuję, że z większością swoich problemów jestem w stanie sam sobie poradzić. 57. Doznawałem czasem intensywnej radości lub zachwytu. 58. W moim przekonaniu, prawa i polityka społeczna powinny tak się zmieniać, aby

uwzględniać potrzeby zmieniającego się świata. 59. Mam trzeźwe i praktyczne postawy. 60. Zanim podejmę decyzję, dużo się nad nią zastanawiam. 61. Rzadko odczuwam lęk lub niepokój. 62. Jestem uważany za osobę ciepłą i przyjazną. 63. Moje myśli wypełnione są fantazjami. 64. Uważam, że większość ludzi wykorzysta innych, jeśli się im na to pozwoli. 65. Staram się być dobrze poinformowany i zwykle podejmuję właściwe decyzje. 66. Znany jestem jako osoba porywcza i „w gorącej wodzie kąpana”. 67. Zazwyczaj wolę pracować w samotności. 68. Nudzi mnie oglądanie baletu i tańców współczesnych. 69. Nawet gdybym chciał, to nie byłbym w stanie nikogo zwodzić. 70. Nie jestem osobą zbyt systematyczną. 71. Rzadko jestem smutny lub przygnębiony.

82

72. Często przewodziłem grupie, do której należałem. 73. Emocjonalny stosunek, jaki mam do różnych rzeczy, jest dla mnie bardzo ważny. 74. Niektórzy uważają mnie za osobę zimną i wyrachowaną. 75. Swoje długi spłacam szybko i w całości. 76. Zdarzało mi się być tak zawstydzonym, że chciałem zapaść się pod ziemię.

77. Pracuję wolno, ale wytrwale. 78. Gdy znajdę właściwy sposób robienia czegoś, to już się go trzymam. 79. Staram się nie okazywać gniewu, nawet gdyby było to usprawiedliwione. 80. Gdy rozpoczynam jakiś kurs samodoskonalenia, to zwykle rezygnuję z niego po kilku dniach. 81. Bez większego trudu opieram się pokusom. 82. Zdarzało mi się robić coś ryzykownego wyłącznie dla zabawy. 83. Lubię rozwiązywać zagadki lub układać puzzle. 84. Jestem lepszy niż większość ludzi i zdaję sobie z tego sprawę. 85. Jestem osobą produktywną, która zawsze kończy zaczętą pracę. 86. W sytuacji dużego stresu czuję się całkiem rozbity. 87. Nie jestem pogodnym optymistą. 88. Jestem przekonany, że decyzje w sprawach moralnych powinny podejmować

osoby mające autorytet w dziedzinie religii.

89. Nigdy nie możemy zrobić za dużo dla osób biednych i starych. 90. Zdarza mi się najpierw coś zrobić, a dopiero potem pomyśleć. 91. Często jestem napięty i stremowany. 92. Wielu ludzi uważa mnie za osobę chłodną i trzymającą innych na dystans. 93. Nie lubię tracić czasu na marzenia. 94. Uważam, że większość ludzi, z którymi mam do czynienia, to ludzie uczciwi i warci zaufania. 95. Często zdarza mi się nie być w pełni przygotowanym do jakichś sytuacji. 96. Nie jestem uważany za osobę drażliwą i wybuchową. 97. Gdy długo jestem sam, to mam silną potrzebę kontaktów z ludźmi. 98. Dzieła sztuki, a także widoki, których dostarcza przyroda, bardzo mnie poruszają. 99. Całkowita szczerość przeszkadza w interesach.

100. Lubię, aby każda rzecz była na swoim miejscu, abym ją mógł bez trudu znaleźć. 101. Zdarzało mi się mieć głębokie poczucie winy i czuć, że jestem grzesznikiem. 102. Na spotkaniach zwykle pozwalam, by inni mówili. 103. Rzadko zwracam uwagę na to, co w danej chwili odczuwam. 104. Zazwyczaj staram się być troskliwy i delikatny. 105. Gdy stawiam pasjansa, to czasem oszukuję.

83

106. Nie przejmuję się wcale, gdy ludzie naśmiewają się ze mnie lub mi dokuczają. 107. Często się czuję tak, jakby mnie rozsadzała energia. 108. Często próbuję nowych i zagranicznych potraw. 109. Jeśli kogoś nie lubię, to mu to okazuję. 110. Pracuję wytrwale dla osiągnięcia celów. 111. Jeśli jem swoją ulubioną potrawę, to zwykle się przejadam. 112. Raczej unikam oglądania makabrycznych i szokujących filmów. 113. Czasem tracę zainteresowanie rozmową, gdy ludzie mówią o bardzo

abstrakcyjnych, teoretycznych problemach. 114. Staram się być pokorny.

115. Mam trudności ze skłonieniem siebie do robienia tego, co powinienem. 116. W krytycznych sytuacjach zachowuję zimną krew. 117. Czasem jestem przepełniony szczęściem. 118. Jestem przekonany, że odmienne od naszych przekonania o tym, co jest dobre, a

co złe -żywione przez ludzi z innych społeczeństw - są dla nich istotne. 119. Nie mam współczucia dla żebraków. 120. Zanim coś zrobię, zawsze zastanawiam się nad konsekwencjami. 121. Rzadko odczuwam lęk przed tym, co przyniesie przyszłość. 122. Rozmawianie z ludźmi sprawia mi wiele prawdziwej radości. 123. Lubię się pogrążać w marzeniach lub fantazjach, aby zbadać wszystkie ich

możliwości, pozwolić im się rozwijać i przybierać na sile. 124. Gdy ktoś robi dla mnie coś miłego, to staję się podejrzliwy w stosunku do niego. 125. Dumny jestem ze swoich zdrowych sądów. 126. Często odczuwam wstręt do ludzi, z którymi mam do czynienia. 127. Wolę takie zajęcia, które pozwalają mi pracować w pojedynkę, bez wtrącania się innych ludzi. 128. Poezja wywiera na mnie wpływ niewielki lub żaden. 129. Za nic w świecie nie chciałbym być uważany za osobę dwulicową (hipokrytę). 130. Mimo wysiłków, nigdy nie byłem osobą dobrze zorganizowaną. 131. Gdy coś się nie udaje, to obwiniam za to siebie. 132. Często się zdarza, że inni oczekują, abym to ja decydował. 133. Moje życie emocjonalne i uczuciowe jest bardzo bogate. 134. Nie jestem uważany za osobę wspaniałomyślną. 135. Gdy się do czegoś zobowiążę, to można liczyć, że rzecz doprowadzę do końca. 136. Często czuję, że jestem gorszy od innych. 137. Nie jestem tak szybki i pełen energii jak inni ludzie. 138. Wolę spędzać czas w otoczeniu, które już znam. 139. Gdy ktoś mnie obrazi, to po prostu staram się zapomnieć i przebaczyć.

84

140. Nie czuję w sobie potrzeby odnoszenia sukcesów. 141. Rzadko ulegam zachciankom. 142. Lubię być tam, gdzie coś się dzieje. 143. Lubię gry umysłowe. 144. Mam o sobie bardzo wysokie mniemanie. 145. Gdy zacznę jakąś pracę, to prawie zawsze ją kończę. 146. Często trudno mi podejmować decyzje. 147. Nie uważam się za osobę zbyt niefrasobliwą. 148. Uważam, że lojalność w stosunku do własnych przekonań jest bardziej istotna niż

„otwartość umysłu”. 149. Potrzeby ludzkie zawsze powinny brać górę nad względami ekonomicznymi. 150. Często robię coś pod wpływem chwili. 151. Często martwię się, że coś może się nie udać. 152. Uśmiechanie się do obcych i nawiązywanie z nimi kontaktu nie sprawia mi trudności. 153. Gdy łapię się na myśleniu o niebieskich migdałach, to szukam sobie zajęcia i

skupiam się na jakiejś pracy. 154. Moją pierwszą reakcją na innych ludzi jest zaufanie. 155. Nie sądzę, żebym w czymkolwiek odnosił sukcesy. 156. Trzeba bardzo dużo, aby mnie doprowadzić do wściekłości. 157. Wolałbym spędzić wakacje na modnej plaży niż w domku w środku lasu. 158. Niektóre rodzaje muzyki są dla mnie źródłem nieskończonej fascynacji. 159. Czasem uciekam się do podstępów, aby skłonić kogoś do zrobienia tego, co ja chcę. 160. Mam tendencję do bycia osobą wybredną i wymagającą. 161. Mam niskie mniemanie o sobie. 162. Wolałbym raczej chodzić własnymi ścieżkami niż być przywódcą innych. 163. Rzadko zwracam uwagę na nastroje i uczucia wywoływane przez różne miejsca, w

których przebywam. 164. Większość moich znajomych lubi mnie. 165. Trzymam się ściśle swoich zasad etycznych. 166. Nie odczuwam żadnego skrępowania w obecności moich przełożonych lub innych

osób, które darzę szacunkiem. 167. Często się spieszę. 168. Czasem wprowadzam jakieś zmiany w swoim mieszkaniu, aby doświadczyć czegoś nowego. 169. Jeśli ktoś rozpoczyna ze mną walkę, to jestem gotów ją podjąć. 170. Staram się osiągnąć tak dużo, jak mogę. 171. Zdarza mi się chorować z przejedzenia.

85

172. Bardzo lubię wrażenia, jakie daje jazda „diabelską kolejką”. 173. Nie interesują mnie zbytnio problemy dotyczące natury wszechświata lub kondycji człowieka. 174. Uważam, że bez względu na wszystko nie jestem wcale lepszy od innych. 175. Gdy coś, co zacząłem, okazuje się zbyt trudne, to zabieram się za inną pracę. 176. W sytuacjach kryzysowych dosyć dobrze daję sobie radę. 177. Jestem wesołą i pełną życia osobą. 178. Uważam się za osobę o szerokich horyzontach i tolerancyjną w stosunku do

stylu życia innych ludzi. 179. Jestem przekonany, że wszyscy ludzie zasługują na szacunek. 180. Rzadko podejmuję szybkie decyzje. 181. Mam mniej obaw niż większość ludzi. 182. Z moimi przyjaciółmi łączą mnie silne więzi emocjonalne. 183. Gdy byłem dzieckiem, rzadko sprawiały mi przyjemność gry polegające na

udawaniu kogoś lub czegoś. 184. W zasadzie uważam, że ludzie są dobrzy. 185. Jestem osobą bardzo kompetentną. 186. Czasami odczuwam gorycz i niechęć do innych. 187. Spotkania towarzyskie są dla mnie zwykle nudne. 188. Czasem, gdy czytam poezje lub oglądam dzieła sztuki, odczuwam dreszcz

podniecenia. 189. Czasem znęcam się nad ludźmi lub im pochlebiam, aby skłonić ich do zrobienia

tego, co ja chcę. 190. Nie przykładam zbyt wielkiej wagi do porządków. 191. Czasem wszystko wygląda ponuro i beznadziejnie. 192. Gdy z kimś rozmawiam, to zwykle głównie ja mówię. 193. Mam dużą łatwość empatii, czyli odczuwania tego, co inni czują. 194. Uważam się za osobę dobroczynną. 195. Każdą pracę wykonuję starannie, tak żeby nie trzeba jej było powtarzać. 196. Jeśli zrobiłem coś złego jakiejś osobie, lub coś złego o niej powiedziałem, to

potem bardzo niezręcznie czuję się w jej obecności. 197. Moje życie biegnie w szybkim tempie. 198. Podczas wakacji (urlopu) wolę jechać do miejsc, które dobrze znam. 199. Jestem uparty i nieustępliwy. 200. We wszystkim, co robię, staram się dojść do perfekcji. 201. Czasem, pod wpływem impulsu, robię rzeczy, których później żałuję. 202. Pociągają mnie jaskrawe kolory i krzykliwy styl. 203. Mam w sobie dużo ciekawości intelektualnej. 204. Wolałbym raczej chwalić innych niż być przez innych chwalonym.

86

205. Jest tak wiele drobnych rzeczy, które trzeba by zrobić, że czasem w ogóle nie zwracam na nie uwagi.

206. Nawet gdy nic mi się nie układa, to nadal jestem w stanie podejmować trafne decyzje. 207. Mówiąc o swoich odczuciach, rzadko używam takich słów jak: „fantastyczne” lub

„niesamowite”.

208. Uważam, że jeśli ludzie do 25 roku życia nie wiedzą, w co wierzą, to jest z nimi coś nie w porządku.

209. Współczuję ludziom, którym się powiodło gorzej niż mnie. 210. Gdy jadę na wycieczkę, to z góry wszystko drobiazgowo planuję. 211. Czasem chodzą mi po głowie przerażające myśli. 212. Jestem żywo zainteresowany sprawami ludzi, z którymi współpracuję. 213. Trudno by mi było pozwolić swoim myślom błądzić bez kierowania nimi i bez

sprawowania nad nimi żadnej kontroli. 214. Mam dużo wiary w naturę człowieka. 215. Jestem sprawny i wydajny w swojej pracy. 216. Nawet drobne rzeczy są w stanie mi dokuczać. 217. Lubię spotkania towarzyskie z udziałem wielu ludzi. 218. Bardziej lubię czytać poezje mówiące o uczuciach niż pełne akcji utwory prozatorskie. 219. Dumny jestem ze sprytu, który wykorzystuję w kontaktach z ludźmi. 220. Dużo czasu zabiera mi szukanie rzeczy, które nie wiem gdzie położyłem. 221. Zbyt często, gdy coś się nie udaje, zniechęcam się i mam ochotę się poddać. 222. Trudno mi, w różnych sytuacjach, brać ster w swoje ręce. 223. Niezwykłe rzeczy - takie jak pewne zapachy czy nazwy odległych miejsc - mogą

wywoływać u mnie głębokie nastroje. 224. Jeśli tylko mogę, to rezygnuję ze swoich celów, aby pomóc innym. 225. Musiałbym być naprawdę chory, żeby opuścić dzień w pracy. 226. Jeśli osoba, którą znam, zrobi coś głupiego, to wstyd mi za nią. 227. Jestem bardzo aktywną osobą. 228. Gdy dokądś się udaję, to zwykle wybieram tę samą drogę. 229. Często się kłócę z moją rodziną i współpracownikami. 230. Jestem osobą, dla której praca jest jak nałóg. 231. Jestem zawsze w stanie kontrolować swoje uczucia. 232. Lubię być w tłumie na zawodach sportowych. 233. Mam szeroką gamę intelektualnych zainteresowań. 234. Pod wieloma względami przewyższam innych ludzi. 235. Mam bardzo dużo samodyscypliny. 236. Jestem osobą dość zrównoważoną emocjonalnie.

87

237. Łatwo wybucham śmiechem. 238. Uważam, że „nowa moralność”, pozwalająca na wszystko, nie jest w ogóle żadną moralnością. 239. Wolałbym uchodzić raczej za osobę „litościwą" niż „sprawiedliwą”. 240. Zanim odpowiem na pytanie, dwa razy zastanawiam się nad odpowiedzią.

88

Załącznik 3. Skala Mistycyzmu

Ralph W. Hood Jr. Skala M

Ustosunkuj się do poniższych twierdzeń niezależnie od tego czy jesteś religijny, czy nie. Przy każdym z twierdzeń w tabeli wstaw krzyżyk w kratkę oznaczającą JEDNĄ z następujących możliwości: 1 - nie zgadzam się 2 - raczej nie zgadzam się 3 - i tak, i nie 4 - raczej się zgadzam 5 - zgadzam się Nr Twierdzenie 1 2 3 4 5 1.

Miałem doświadczenie, w którego trakcie zanikły czas i przestrzeń 2.

Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym czułbym się zjednoczony z

wszystkimi rzeczami

3.

Miałem doświadczenie, w którym straciłem poczucie czasu i

przestrzeni

4.

Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym moje ja zdawało się

stapiać z czymś większym ode mnie

5.

Doświadczyłem czegoś większego niż ja sam, i to coś zdawało się

mnie pochłaniać

6.

Nigdy nie przeżyłem stanu doskonałego spokoju wewnętrznego 7. Miałem doświadczenie, o którym wiem, że jest święte 8.

Nigdy nie miałem doświadczenia, po którym czułbym zachwyt 9.

Przeżyłem doświadczenie, w którym wszystko zdawało się znikać z

mego umysłu, aż byłem świadom tylko próżni

10. Doświadczyłem głębokiej radości 11.

Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym byłbym świadomy jedności

wszystkich rzeczy

12.

Miałem doświadczenie, w którym została mi objawiona ostateczna

rzeczywistość

13. Nigdy nie miałem doświadczenia, jakby wszystkie rzeczy były żywe 14.

Miałem doświadczenie, w którym czułem, że w tej chwili wszystko jest

doskonałe

15.

Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym wszystkie rzeczy zdawały

się być świadome

16.

Miałem doświadczenie, w którym czułem, że wszystko na świecie jest

częścią tej samej całości

89

17.

Nigdy nie miałem doświadczenia, które zdawałoby mi się święte

18.

Miałem doświadczenie, w którym odsłonił się przede mną nowy obraz

rzeczywistości

19.

Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym nie istniałby czas i

przestrzeń

20. Miałem doświadczenie, po którym czułem strach 21.

Nigdy nie miałem doświadczenia, którego nie potrafiłbym wyrazić

adekwatnie za pomocą słów

22.

Miałem doświadczenie, w którym wszystkie rzeczy zdawały się mieć

świadomość

23.

Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym zostały mi objawione

głębsze aspekty rzeczywistości

24.

Miałem doświadczenie, w którym czułem, że nic nigdy naprawdę nie

umiera

25.

Nigdy nie doświadczyłem czegoś niemożliwego do wyrażenia w

słowach

26.

Nigdy nie doświadczyłem czegoś, co byłoby boskie 27.

Miałem doświadczenie, którego nie da się opowiedzieć innym 28.

Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym czas przestrzeń i odległość

straciłyby znaczenie

29. Miałem doświadczenie, którego nie da się wyrazić słowami 30.

Nigdy nie doświadczyłem czegoś, co mógłbym nazwać ostateczną

rzeczywistością

31.

Miałem doświadczenie, w którym byłem świadomy jedności z

wszystkimi rzeczami

32.

Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym wszystkie rzeczy zdawały

się złączone w jedną całość

cechy osobowości i doświadczenia mistyczne u osób zażywających substancje halucynogenne

Documents