Cemil Sena

HAZRET!

Hazreti Muhammed Kimdir? Peygamber ve Peygamberlik, Melekler, Cinler, eytan ve blis, Kyamet ve lmden Sonra Dirilme, Cennet, Cehennem, Ruh, lm ve lm tesi, Vahiy Nedir? Kur'an, Tanr, man, badet, Dua ve Yarlgama, Tvbe, Bilim ve Din, Kader ve Elin- delik Problemi, Dnya, Din ve Ahlk, Hukuk, Hazreti Muhammed'in Kiilii, Baar ve Amalar, Dinde Revizyon, Layiklik, zgr Dnce

Remzi Kitabevi

HAZRETMUHAMMED'N

FELSEFES

REMZ KTABEV A.. YaynlarDizgi, Bask ve Cilt: EVRM MATBAACILIK LTD.Caalolu, S. Mescit S. 3 - stanbul, 1984

Cemil Sena

HAZRETMUHAMMEDN

FELSEFES

R E M Z K T A B E V Ankara Caddesi, 93 - STANBUL

i i n d e k i l e r

N S Z, 7 KNC N S Z, 11 Not: 14

BLM I. H A Z R E T M il H A M M ED, 15

I. Hz. M uhammed K im dir? 15 II. Peygamberler, Peygam berlik ve Hz. Mu- hammed, 23 Eli ve Peygamber, 23 Peygamberler, Nerelere ve ne iin G nderilm ilerdir? 23 Peygamberler' H akkndaki Ayetler ve B unlardaki elikiler, 25 Peygamberlerin Kusurlar, 26 Vazifeleri, 28 Hz. Mu- ham m edin Alm O lduu Direktifler, 29 Son Peygamber ve teki Dehalar, 30 teki D inlerin Keram etleri, 31 III . Hz. M uham m edin Bilgi Kaynaklar, 38 Sezgi, Vahiy ve lham , 38.

BLM II. M S T K H A Y A T , 45

I. M istiklik ve M istik Hayalgiicnn Verileri, 45 - (M istiklik veya Tasavvuf, 45 Tinsel kenceler: O ru, Skt ve nziva, 50 Daln, Ryalar, Sanrlar, M istik evlenme, 51 M istikliin zellikleri, Telkin ve nanlar, 52 Mistikliin Bilim Karsndaki D urum u, 55 G azalye Gre Geilmesi G ereken Aam alar, 59 M ira, 60 A hret, 66 Bir D, 68 Kevser, 69 blise Verilen Cez, 71 M istik Hayalgcnn Baz Sonular, 72 II . Melekler, 75 III . Cinler, 91. IV. eytan veya blis, 100 V. Kyamet ve lm den Sonra D irilm e, 105 VI. Cennet, 117 V II. Cehennem , 127 V III. R uh, lm ve lm tesi, 136 (Ruh N edir? 136 lm N edir? 142 lm tesi H akkndaki nanlar, 146.

BLM III. S L M D N N N D A Y A N A K L A R I, 154

I. Vahiy N edir? 154 K uran, 170 II . K uran, 170 I I I . K uran ve Estetik, 187 IV. K uran ve nciller A rasndaki likiler, 196 M ucizeler, 205.

BLM IV. S L M D O K T R N N N M S T K L E M L E R , 226

I. Din N edir ve slm D ini, 226 II. (A) Tanr, 238 T anrlara D air Genel nanlar, 238 Tanrlarn Adaleti, Dii ve Erkek T anrlar, 239 K urban ve Sunaklar, 243 T anrlarn nsanlara Benzeyen zellikleri, 247 Bir Anketin Verileri, 250 Komnizmde Tanrtanm azlk, 253 En Yeni nanlarn Ald Yn, 255 (B) slm D ininin Tanrs (Allah), 258 I I I . m an, 275 IV. badet, 282 -V. Dua ve Yarlgama, 290 V I. Tvbe, 298 Kimlerin Tvbeleri K abul Edilir? 299 Kabul Edilmeyen Tvbe Y oktur, 301.

BLM V. H z.M U H A M M E D N B L M VE ZG R L K A N L A Y I I , 303

I. Bilim ve D in, 303 II. D in Bilim Snrlarn Aabilir m i? 312 I I I . slm D ininin Bilim Anlay, 324 IV. M anastr ve M edrese retileri, 335 M anastrlar Neleri rettiler? 335 M edrese Bilginleri Ne yaptlar? 337 Bugnk D urum N edir? 338 V. K ader ve Elindelik Problemi, 342.

BLM VI. H z. M U H A M M E D N O N T O L O JS , 363

I. Kozmogoni, 363 II. nsan, 375 I I I . Dnya, 384.

BLM V II. S O S Y A L K U R U M LA R , 389

I. Din ve A hlk, 389 - I I . H ukuk, 420 A. Adalet Sorunu, 420 B. Kutsal H aklar ve Ceza, 429 C. K adn H aklar, 434 D. Ekonom ik H aklar, 446 E. Politika, 451 F. Sava (C ihat), 460.

BLM V III. H z. M U H A M M E D E K A R I D R E N M E L E R N M A H Y E T , 466

I. Hz. M uham m ede Yaplan tiraz ve ftiralarla ranrsal ltifat ve D irektifler, 466 Hz. M uham m edden Sonraki Sapklklar, 486 III. Hz. Muharn- m edin Kiilii, Baarlar ve Am alar, 504.

BLM IX . SO N U VE A IK L A M A L A R , 526

I. A. D inde Revizyon, 526 B. Din ve Dnya, 530 C. Sosyal Kurum larn Evrim i, 534 D. Yeni Din Anlaynda A yrntlar, 539 II . Layik ve zgr D nce, 545 III . K u ran Trkeletirm ek, 548 IV. Kutsal tler, 552 V. Saclk, 555 V I. eriatlk, 558 V II. Din D ersleri Ne Fayda Salar? 565 V III. H afzlk, 569.

zel A dlar Endeksi, 573 Bibliyografya, 581.

Byk Filozoflar A nsikopedisi (4 cilt, 1957-1969) adyla yaynlam olduum uz eserde1, slm din, felsefe, k lt r ve uygarlnn ilk kurucusu olarak Peygam berim iz H azreti M uham m ede de b ir yer verm ek istem itik; fakat b ir ansiklopedide, kendisine ayrabileceim iz yer, onun byklyle ve slm toplumla- rndaki nemiyle orantl olamayaca iin, onu ayr b ir k itap ta, olabild i kadar geni izgileriyle tantm ay denem ek istedik. phesiz ki, bu , bsbtn ayr bir uzm anla ihtiya gsteren ve incelenmesi zor olduu kadar da nazik b ir konudur. Fakat biz, ansiklopedim ize uyguladm z yntem den (metot) aynlm ayarak, kendisinin hayatyla kutsal bildirileri arasndaki ilikileri kaybetmemeye ve dolaysyla K u randan ve hadislerden fazlasyla faydalanarak, byk kiilii hakknda az ok b ir felsefeci gzyle bilgiler vermeye altk; ve Hz. M uham m edin b ir filozof olduunu deil, b ir felsefeci ynnn de bulunduunu aklamaya zendik.

H er eyden nce, eserim izde, t rl vesilelerle aklm za gelmi olan eletirim ler ve baz zel grlerim iz yznden, im anm zn zayf ya da pheli olduu kansna dlm em esini dileriz. Bunlar, yzyllar boyunca birok slm bilginleriyle sistem ve m ezhep kurucular tarafndan da baka baka ekillerde ileri srlm lerdi; oklan da yaadklar dnem lerde veya lm lerinden sonra kfrle sulandrlm lard. A rtk yaadmz ada ve dem okratik T rk toplu- m unda byle ilkel ve geri hkm lerin verilemeyeceine em in olduum uz gibi, gerek M slm anln da bu eit iftiralara asla izin vermeyeceine inanm aktayz. slm dini, gerekleri aram a iini engelleyecek olan sama (batl) inanlarn basksndan tiksinen yksek ve hogrc inan ve bildirilerden yorulm utur; nitekim ulu Peygamberimiz, b tn m rn insanlara, gerekleri retm ekle geirmitir. Biz bu eserde, byk dinim izle onun kutsal kurucusu hakknda zmsel (analytique) b ir panoram a sunmay diledik ve olabildii kadar nesnel ve bamsz dnm ek ve anlatm ak istedik. D ini ilgileyen eserlerle tefsircilerin pek ounda, zel b ir im an gayreti grld iin, okuyanlara, dncelerden ve gereklerden ok, asla akla ve bilimsel verilere h itap etmeyen birtak m m istik telk inlerde bulunm ak deti yerlemi; m asal t rnden olan sylentilere dalarak dinin gerek ama ve bilgelikleri ihmal olunm utur2. Biz burada, slm m savunduu de

(1) Bu eserimizin ikinci basks, Remzi Kitabevi tarafndan yaynlanmtr. (1974-1976).

(2) Bilgisiz vaiz ve imam gibi din adamlarnn yanl ve zararl telkinlerinden baka, rnein, Kadi Beyzav, Ruh-l Beyan'nda; Fahreddin-i Raz, Tefsir-i Kabir'inde; Taber, El-Tefsirinde ve daha dier biroklar uydurma hadislerden, srail masallarndan, ou yanl astronomi bilgilerinden, tekrarlardan ve eitli ukallklardan kurtulamamlardr.

rin dnce ve lkler zerinde durduk ve m istik hayal gcnn harika t rnden uydurm alaryla p ratik ve ahlaksal deeri olmayan sylentileri, b ir akl szgecinden geirdik1.

Eserim izin baz bahislerinde, baz dncelerle baz ayet, hadis ve grleri, bilerek tek rar e ttik ; hadisleri daha ok Buhar ile M slim in S ah ih le rin den ald k ; dolayl veya dolaysz o larak faydalandm z eserlerin adlarn da metinlerde ve bibliyografyada verdik. Ayetlerin Trkelerini, az ok kendi Arap- amza da gvenerek asl m etinlerden alrken, daha az yanlm olm ak iin bunlar dilim ize ve Franszcaya evrilmi olanlarla karlatrdk ve olabildii kadar kendi lehem izin slubuna gre saptadk. Ayetlerin say num aralar, okunu tarzndaki fark lar yznden, her K u randa ayn olm adndan, bizim kaydettiimiz num aralar da bazen farkl olm utur.

Bu eserde, H z. M uham m edin btn lk ve telkinlerini aklayabilm ek iin, slm dinini ilgileyen problem lerin en nem lilerine dokunulm utur. Amacmz, bu problem leri asla her ynden zm lem ek deildir. Biz, b tn bunlara dair gereken sentetik bilgileri verirken, bazen bu problem lerin psikoloji, sosyoloji, tarih , m itoloji ve teki dinlerle bilim ler bakm ndan kaynaklarna kadar inmeye ihtiya duyduk. Bunun ak nedeni, Peygamberimizin de, insan uygarlk ve k ltrnn evrim zincirinde, b ir tarafn gemie, b ir tarafn da gelecee balayan b ir altn halka olduunu ve yaad dnem deki sosyal ve tarihsel koullardan da etkilendiini bildirm ektir. K itabm zdaki gr ve iddialar, T rk , A rap ve H ristiyan dnrlerin de yllarca deinmi ve savunm u olduklar, ha tta gereklenmesini diledikleri dnce ve gerekler trndendir. M aksadm z, ne ulu Peygamberimizi, ne de onun getirmi olduu yce dinim izi kltm ektir; Hz. M uham m ed, o eit byklerdendir ki, hi bir yme ve sayg sfatlar onun bykln anlatm aya yetmez ve onun aleyhinde ileri srlecek eletirim ya da saldrganlklar da onun ebed ve byk kiiliini kltem ez, faniletirem ez. O da Konfys, Buda, sa ve M usa... gibi, insanlk tarihinin yklmas olanaksz antlarndan b irid ir ve bu antlarn en deerli ve en stndr.

zlediimiz am alardan biri de, Hz. M uham m edi, her eit kiisel ve geleneksel im an basklarnn tarafl ve ilkel grlerinden kurtararak , olum lu bilim lerin yntem ve anlaylaryla incelemeye alm ak ve bu tarzda alacak olanlara, daha doru ve yetkin eserler yazm alarn gerektiren b ir taslak verm ektir. Bu itibarla eserimiz peygam berim izin felsefesine olduu kadar da M slm anln felsefesine b ir giri telakki edilm elidir. D ier b ir amacmz da, kendi u lusal gelimemizle dinim iz arasndaki olum lu ya da olum suz ilikilerin baz noktalarna iaret etm ek ve gittike gevemeye balayan veya bozulan bu ilikilerin nedenlerini anlam ak isteyenlere baz arm eleri (unsur) verm ektir. Bu ama, pek nem lidir ve ayr b ir esere sacak kadar da genitir.

(1) Kuran ve hadislerde, akl ve bilime verilmi olan yksek deer, hi bir dinde yoktur. Metinlerdeki bahislerde de grlecei gibi, Kuranda, kitap ve sayfalar 209, anlayp kavramak 19, bilim ve irfan 217, akl ve fikir 66. dnerek mtalaa etmek, yani zikir ve tezekkr 126, aklllar 11, kanaat getirmek 12, kalem, mrekkep ve satr 17 ayette tekrarlanmlardr.

Siyasal bir kuvvet halini alan herhangi b ir din, kendine balanm olan uluslara, yalnz b irtakm tapm (culte)' ve inan kurallarn deil, ayn zam anda bu kurallardan doan k lt r ve kurum lan da kabul e ttirir. Bu durum da ulus, kendi zel ve tarihsel kiiliini yitirerek, siyasal otoriteyi temsil eden m istik kuvvetlerin potasnda erimeye m ahkm olur. H alifelik, Osmanoullarna- getikten sonra, devletin egemenliiyle birlikte dinin konnm a ve uygulanm a iini de zerine alm olan T rk ulusu, Hz. M uham m ede kar olan iten ballk, hayran lk ve saygsn, kendi ulusal karlarn olduu kadar da ulusal zellik ve kiiliini ihm al edecek kadar ar b ir dereceye kard ve sanki her A rap, Peygam ber soyundan kutsal b ir kiiymi, A rabistan topraklar da, cennetin giri kaplarn saklyorm u gibi, m barek sayld; anavatann tm serveti A rap lkelerine dkld, fazla o larak, necip A rap kavm inin dili, sanat, k lt r , hatta neredeyse l ahlk benim sendi; bylece ulusum uz, A raplarn ve M slm anln m anev smrgesi haline geldi. Yaadmz dnem de bile garip b ir m metilii savunan, ya da evvel M slm an, sonra T rk olduunu iddia edecek kadar ulusal benliini inkr etm ekte fayda um an, M slm anl ayr b ir ulus sayarak Trkl inkr eden kim seler grld: dilim iz, edebiyatm z soysuzlat; yzyllarca m im arlk dndaki plastik sanatlar geliemedi; ahlk ve trelerim iz gerek deerlerini yitirdi. ou bilgisiz ve hogrden yoksun olan din adam larm z, ulusal ruhu ldrm ekte, din ve dnya bakm ndan fayda grdler ve bizi deta A raplatrm ak gayreti gden basklaryla her eit Bat uygarlndan faydalanm am za, geliip ilerlememize engel oldular. Yanl anlalm , fena telkin edilmi ve politika am alarna hizm et ettirilm i b ir din ve im ann kendilerine salad maddesel ve tinsel (manev) saltanatn sefil konforu altnda, felsefeye can ekitirilm i, layik ve olum lu (m spet) bilim ler okullarm za gerei kadar sokulam am , m edreselerin asalak m ensuplar, b tn toplum a egemen olmu, us- sal deerlerimizi soysuzlatrm tr. Pu zm renin byk b ir ounluu, dinin akla deil, duygulara seslenen taraflarna nem vererek halk, tinsel hayatn estetik heyecanyle ve hayatsal deer tayan ahlksal em irleriyle, dinin bilgeliiyle deil, uydurm a harikalarn trajik ve gln sahneleriyle sersem letirm ilerdi. Bylece, yurdum uzu, T an rnm elisine snan, yalnz ondan efaat ve yardm dilenen ask suratl, dnyaya geldiine pim an, ahretlerini onarm ak iin dnyalarndan vazgemi, tem bel, m iskin, hogrden ve erdem den (fazilet) yoksun, her yenilie, gvur icad veya gnah diye dirsek eviren, hatta dm an olan insanlarn barna haline getirdiler ve im an, din maskesi altnda en irkin eylem ve tu tku larn saklam asn bilen birtakm sefillerin siperi yaptlar. Oysaki, yce Peygamberimizin getirmi olduu din, kapsad gerekler ve* savunduu ilkeler itibaryla o kadar zengindir ki, ilerlemeyi durduracak hi b ir engel nnde gerilem ez; eyleme, harekete, dnya iin faydal ve insanlar m utlu klan h er iyi eye deer verir. Bu dinam iklii, Hz. M uham m ed, kendi hayatnn yorulm ak bilmez gayret, giriim ve savalaryla da ispat etm itir.

slm lemini olduu kadar da aziz ulusum uzu, geri toplum lar arasnda b rakan bilgisizlik ve bu bilgisizliin srtndan geinenlerin yzyllarca sregelen basks, yalnz devrimsel yasalarla deil, ayn zam anda felsefe ve dier

ada bilim lerle, teknikle bezenmi, yurt ve ulusseverlikleri, im anlar kadar, hatta daha da stn olan din bilginleriyle, gerekten aydn, her eit ilkel gelenek ve alkanlklardan kurtulm u kim selerin yardm yla azalp yklacaktr. Bu inancn etkisi a ltnda yazlm olan bu eser, bu geree inanm olanlara da bir k tutm a istek ve cesaretinden ilham alm tr.

zerinde durm ak istediimiz noktalardan biri de, dinin neleri em rettiini, bunlardan bugn iin hangilerinin kolayca uygulanabileceini belirtm ektir. Bunu ayrt etm ek, T anrsal em irleri, her M slm ann aka ve dolaysz olarak kendi dilinden renmesiyle m m kn olacana inanm aktayz. lerdeki bahislerde grlecei gibi, A raplarn iyi anlam as iin, K u ran, Arapa bildirilm itir. Byk T rk ulusu da, dinini doru ve iyi anlayabilm ek iin, K urann, dualarm kendi diliyle anlayarak okuyabilm elidir. Bundan daha isabetli ve Tanrsal istee, bundan daha uygun b ir gerek olamaz. A rapa, T anr dili deildir; Arap kavm inden gelmi olan m barek elinin kendilerine hitap ettii Sami b ir ulusun dilidir. O dili kutsal sayp, kendi dilimizi ve ulusum uzu hor grmek gibi b ir aalk duygusu, btn ulusal varlmz tehlikeye drr. Eer Ulu T anr, bize de b ir eli gndermeyi m urat etmi olsayd, Trke vahiylerde' bulunur, C ebraili T rke konutururdu.

nsanln ilerleme ve gerilem esinde dinlerin oynam olduklar rol hakknda pek ok incelem eler yaplm tr. Biz bu konuda nemle durm adk . H er ulus, kendi kurum larn , yine kendi sosyal koullarna (art) gre yaratr; yani u luslar bunlara, kendi karlarn n etnik (rk) ve tarihsel zelliklerinin zorunlu kld ynleri ve ekilleri verirler; kendi sosyal yap ve dehalarnn doal dam gasn, kurum larm da devam ettirirler; b tn m ezhepler ve tarikatlar, bu gerein sonulardr. slm dini, u luslarn gelenek ve lklerine hizm et bakm ndan en esnek yorum lara elverili o lan b ir d ind ir; her din ve felsefe gibi, onun da eskim i, roln bitirm i, uygulanm as olanaksz taraflar vardr; bunlar ayklamay bilm ek ve onun her dnem iin olduu kadar da her insan iin deimez b ir gerek olan canl, bereketli, yaratc ta ra flann bulup bunlardan- fayda salam ak, dine gsterilecek en byk sayg olduu gibi, bu, byk din bilginlerinin de en esasl b ir devidir.

te, eserim izde okurlanm zn kefetm elerini dilediim iz ilkeler, btn bu t rl dncelerin atm osferine terk edilm itir. O kurlarm zn bizde says pek ok olm adm sandm z bu denem eden t r , dm olabileceimiz yanlm alar iyi niyetim ize balayarak bizi yerm em elerini dileriz .

Erenky, 2.1.1967 Cemil SE N A

(1) Bu eserde, gerek Tanr (Allah), gerek Hz. Muhammed szcklerine, dinsel eserlerde yazlmas det olan sayg, salt ve selm cmlelerini eklemedik; Kuranda da emredilen bu vazifeyi, okurlarmzn kendi ilerinden sylemelerini uygun bulmaktayz. Zira, bu sfatlar kaydetmek yznden kitabmzn hacmi fazlasyla kabarm olacakt.

Bu eserin birinci basks, az zam anda geni b ir alana yaylm ve nshalar tkenm itir. Hl srekli olarak aranm as da, b ir kez daha yaynlanm asn gerektirm itir. Aydn evrelerde olum lu, tutucu evrelerde olum suz yarglarla yaplm olan eletiriler, bizi, kitabm za baz nem li ve yeni bilgilerle aklam alar eklemeye de zorlam tr. Fakat bu ekler yznden, gttm z amac asla yitirm i deiliz.

H er eyden nce, ziyaretimize gelerek, ya da m ektuplaryla ve telefonlaryla takdir ve iltifatlarn esirgememi olan deerli ve sayn okurlarm za kranlarmz suparken, eserimizin adndan bile rkerek, iindekileri dikkatle ve sonuna dek okum aktan ekinmi olan baz yurttalarm zn da, bizi knam olduklarna, hatta irkin b ir dille saldrm aktan ekinm ediklerine esefle iaret etmeliyiz. Kiisel duygularndan, belki de baz art dncelerin etkilerinden kurtulam am olan bu kimselere kar da, M slm anln uygun bulduu hogryle ve sevgiyle balyz.

Bilimsel konularla uraanlar, okuyanlar sevindirerek, onlarn takdirini kazanm ak iin deil, gereklerin aydnlanm as iin dnr, aratrr ve gz nuru dkerler. Fransz dnr R. de G ourm ont, Bir gerek arand zaman, asl korkun olan ey, bulunm u olandr der. Bir eserde aradklarn bulam ayanlar, ya dikkatle okum a yeteneinden yoksun olanlardr, ya d elde ettikleri sonularn esinledii (ilham) gereklerden rkenlerdir. Yayn hayatm zda, din ve peygamber konularn, m istik ve sama inanlardan syrlarak nesnel b ir gzle incelemeye, hemen ilk kez cesaret etmi olan bu eserin, tu tucu zeklarda b rakm olduu izlenim de byle olm utur. Oysaki, eserimiz b ir Tanrbiim denemesi deildir. Bunun iindir ki, Tanrbilim cilerin kullanm a detinde olduklar dil ve protokola riayet edilm em itir. Bunu, dine ve Peygambere kar b ir saygszlk sayanlar, skolastik geleneklerin slup ve dogm atizm inden kurtulam ayanlardr. ngiliz dnrlerinden Em erson, der ki: nsan olm ak isteyenler, Angli- kanla balanmamaldr; bir i hayat yaadm iin, iim, kutsall bir gelenekten elde etm ek deildir; hi bir yasa bana, kendi varlmdan daha kutsal deildir; benim iin iyi olan tek ey, doru yo ldur. Biz de buna inanarak, doruyu sylentilerde, politik ve karc am alarda, din gayretiyle akllarn yitirm i o lanlarn saplandklar medrese ve m anastr sistem lerinde deil, zgr, layik ve pozitif dncenin aydnlatt yollarda, yani kolayda deil zorda aram ay tercih ettik . Bu itibarla biz, dini ve dinlerin kapsam na giren t rl dogm alarla problem leri, insanolunun yarattna inanarak, bunlarn geirmi olduu evrim le insan zihninin ve tjp lum larn n geirm ekte olduu evrim ler arasnda b ir

paralellik grdk ve evrimci b ir gzle trl dinlerin ve m ezheplerin verilerini aklam ak suretiyle M slmanln gerek niteliini ve kaynaklarn da aydnlatmaya altk. Eflatun, Phaydaros adl diyalogunda, szn ettii b ir efsane dolaysyla, der ki: "Bugn herkes, vaktiyle alayn izledikleri T anrya sayglarm sunm akta ve kend i karakterine en uygun gelen bir ak semektedir. Yan herkes, kend i Tanrsn yaratmakta ve Tanrs iin kend i kalbinde bir heykel dikerek onu sslem ekten h o la n m a k ta d r M istik inanlarn ,.top lum lara ve alara gre deien olularyla, bu inanlar, bireylerin kendi seviye ve anlaylarna gre olduu kadar da, iinde yaadklar toplum lardan aldklar bilgi ve alkanlklara gre biim lendirm eleri de bu gerein ak kantlarndandr.

Bizi eletirenlerden bazlar, dndklerim izi, dinsiz, m rik ya da Musev bilginlerin grleriyle glendirmeye altmz ileri, srm lerdir. Bir dncenin doruluu, onu ileri srenlerin zel kiilik ve niteliine bal deildir. amz uygarln yaratm ve insanln bin b ir strabna deva bulm u olanlarn hem en tm , H ristiyan, Y ahudi, Japon, Rus... vb. gibi M slm anlkla ilikileri olm ayan byk adam lardr, hatta ilkalarda yetimi olan byk dnrlerin yaktklar dnce mealesi, bugn de karanlk ruhlar aydnlatmaya devam etm ektedir. Kald ki, biz hi b ir iddiam z, K uran ayetleriyle hadislere, slm erm i ve dnrlerine bavurm adan da ileri srm deiliz. Ayetlerle hadisler ve tefsir k ita p la r , ' mukayeseli b ir yntemle incelendii ve her ayetin, hangi olay dolaysyla bildirildii, arand zam an, Hz. M uham m edin gerek kiilii, dnceleri, am alar, daha saydam b ir aklkla belirir. srail, H ristiyan ve Dou lem inin kaynaklarna fazla nem veriim izin nedeni, bunlarla slm dogm alar arasndaki yaknl ve hatta birok noktalardaki benzerlikleri fark etmi olm am zdr. N itekim , K u ran da, T ev ra ta, nc ile ve srail peygam berlerine fazlasyla deer vermi ve Sam kavim lerin geleneksel mistisizminden tam am yla kurtulam am tr.

Baz okurlarm z, eserimizde M slmanl kmsediimizi, hatta dinsizlii yaymaya altmz ileri srecek kadar insaftan uzaklam lardr. Bize yle geliyor ki, bunlar, dinsizlii yaymakla, d inin gerek niteliini aram ak arasndaki fark ayrt etm ek istem em ilerdir; belki de byle dnm eleri, politik ya da ekonom ik karlar iin b ir fayda salar um uduna kaplm o lm alarndandr. D insel konular zerinde eser yazacak olanlarn , m utlaka m edreselerde yetimi olm alarn, b ir felsefecinin bu kutsal konu zerinde dnp yazma yetkisi olamayacan savunan iddialara da rast geldik. amzn dnce zgrlne vermi olduu nem , hi b ir inanc, belirli b ir zm renin tekeline balam deildir. eyhlislm lar dnem lerinde grlen sansr ise, dem okratik devlette ok- taf kaldrlm tr. Bir eser, yaynlandktan sonra, onu yazm olann kiiliinden nce eserin .gerek deerini eletirm ek, hem ahlksal, hem de bilimsel bir zorunlu luktur. Oysaki, bizim bu konularla olan ilikimizin en az altm yllk bir gemii vardr. Eserim izin yadrganm asndaki balca nedenin, yzyllardan beri din adam larm zdan ounun, medrese ve cam ilerim izde, hatta devlet ilerinde, halkm z uyuturm aktan ve M slm anlk adna A raplatrm aktan baka b ir ey yapmam olm alar ve bizim byle bir gelenee kar km zdr. nsanlar ve

olaylar bilim ve tarih gzyle inceleme yolunu, daha X IV . yzylda gstermi olan bn H aldun, A raplna ramen, D nyadaki m m etlerin en bynn. Tirkler olduunu ve insan cinsleri arasnda, onlardan baka ayrca byk bir cinsin bulunmadn b il! diyecek k ad a r ulusum uzun gerek deer ve yceliini retmeye alt halde, bizim ulem a (bilginler) adyla toplum um uzun her insanndan sayg grm ve kendilerine inanlm olan din adam larm zn nemli b ir ksm, halkm za birtakm srail kaynakl m asallarla sama ve hayatsal deeri olm ayan dnceleri alam aktan baka b ir ey yapm am lardr. ou okuyup yazma bile bilmeyen ulusum uza, ahret nim etlerinden baka b ir ey vaat etm eyen medrese m ezlerinin ve bunlar koruyanlarn , ahlk, dnce ve uygarlk bakm ndan hangi olum lu hizm etlerde bulunduklarn gstermek ve aklam ak zordur. Bunun en ak kant (delil), slm lem inin maddesel ve tinsel sefaleti, kyllerimizle ulusum uzun byk b ir ounluunda grlen ilkel anlaytr.

D insel konular zerinde dnm ek, yalnz bilginlerin deil, her Mslma- nn ve dnrn devidir. A rtk dnce ve inan hayatnda tab u larn kalm ad b ir dnya ve ada yaam akta olduum uzu anlam ak gerektir. D inim iz gibi ulusum uz da hogrcdr ve tarihim izin hi b ir dnem inde, halkm za, dini dolaysyla basklar yaplm deildir. Camilerimiz btn iman edenlere ak olduu gibi, M slm anlk, her yerde hazr ve grc olan Yce T an rya, yine h er yerde ibadet edilebileceini savunan b ir din olduu iin, kim senin, bu konudaki dileklere engel olmaya da gc yetmez.

M slm anlk, yalnz ibadet dini deildir, erdem lik d in id ir. Eserim iz bu dncenin altnda, Hz. M uham m edin dnya ilerinde gstermi olduu byk baarlarn gstermeye hizm et edecek dnceleri savunm aktadr. ki yiiz yldan beri insanlk iinde bamsz, erefli ve uygar b ir ulus o larak yaayabilmemiz iin devlete bavurulm u olan, yntem, ilke ve lkleri A ta t rk ten ve onun devrim lerinden alan tinsel savaa yardm etm ekten baka da b ir ama gtm deiliz. D inin yceliini korum ak iin tek are de bu yolda yaplacak hizm etlerdir. Layik ve zgr dncenin yaratt ve pozitif bilim lerin aydnlatt yollarda ilerlem ek, ne dinsizliktir, ne de din dm anldr. Bu gerei kavram adan ulusum uzu uyuturm aya devam etm ek isteyenler, gerekte d dm anlardan daha tehlikeli ve korkunturlar. H atta bunlar, elden gidiyor, diye urunda trl saldrlar gze aldklar dini de ykm aktadrlar. Y ani, dinin gerek dm anlar, savunduklarna uygun b ir yaantlar da olmayan ve kafalarn deitirm em ekte inat eden bu yozlam ruh lard r. bn Sina, Biz, T a n n nn lt- funa gvenm iizdir; ibadet etm ekten ve gnah ilem ekten soyunm uuzdur. Sen in inayetin olan yerde yaplm am olan yaplm gibidir derken, biz buna, yaplm o la n > .da .yaplm am gibidir inancn ekleyerek, Yce T a n n dan bizi kfr ve sapklkla sulayanlarn kusurlarn, kendi kusurlarm zla Ijirlikte balayp yarlgam asm (magfret) dileriz.

Erenky, 17.6.1971 Cemil SE N A

NOT :

Eserimizin bu nc bask sn ', baz nemli bilgi ve dnceleri ekleyerek yaynlam bulunuyoruz. H erhangi b ir inceleme veya aratrm ada, dogmacln banazlndan kurtu larak, zgr dnce ve bilimsel yntem lerin aydnlnda b ir eletiri szgecine bavurm adka, m istik ya da pozitif olan hi b ir gerei elde etme olana bulunm adna inanyoruz. Bu ilkeye balanarak yazdmz bi eserdeki am a, zihinleri sama inanlardan kurtarm ak, dinlerin b ir gelenek olarak b irb irine neleri aktarm o lduklarn gstererek M slm anln en doru deer ve niteliklerini belirtm ek, dolaysyla Hz. M uham m edin byk kiiliini ve yce lklerin i aklam aktr. M istik konular zerinde, bu trden yazlm ilk eserlerden biri olm asna karn , halkm zn pek ounun bununla ilgilenmi olm asn, (zira on ylda drt kez baslm tr) toplum um uz iin m utlu b ir ilerleme sayyor, uzun ve yorucu alm alarm zn boa gitmedii kansyla seviniyoruz.

Erenky, 1.3.1979 Cemil SE N A

(1) Birinci basks Okat Yaynevinde km (1967) olduundan, gerekte bu drdnc baskdr.

Blm I

Hazreti Muhammedi

I. H azreti M uham m ed kim dir? II . Peygamberler, Peygamberlik ve H azreti M uham m ed I I I . Hazreti

M uham m edin bilgi kaynaklan.

I

HAZRET MUHAMMED KMDR?

" M uham m ed, sadece bir elidir...(li m ran, 143)

H azreti M uham m ed, slm dininin kurucusu ve A rap airetlerini b ir m m et haline getiren son peygam berdir. M ekkenin en sz geer ailelerinden biri olan H aim oullarndandr; onun bu aileden oluu, ilerdeki m istik ve siyasal faaliyetlerinde baar gstermesine olduu kadar, kendisinin korunm asna da yaram tr. Babas Kurey kabilesinden A bdullah, on kardeinin en kyd. Bykbabas A bdlm uttalib , bu en kk olunu T anrlara kurban etmeyi adad halde, bu cinayeti yapm am tr. H z. M uham m edin annesi Z ehri kabilesinden A m inedir.

H azreti M uham m ed dom adan nce, bu kurban edilm ekten kurtulm u olan babas, ticaret m aksadyla gitmi olduu Suriyeden dnerken M edinede lm t; bunun zerine annesi, ksz kalan evldn, Arap aristokratlarn n detine uyarak, lde yaayan b ir kabilede bytlm esi iin giriim lerde bulundu; nihayet Sad kabilesinden H alim e adnda b ir kadna, ocuun stnineliini kabul ettird i. Bu kadn, H z. M uham m edi alt yam a kadar bedeviler arasnda ve adrda em zirip bytt . G rbz ve shhatli b ir ocuk olarak annesine teslim etti. Bunun zerine Amine, hem kocasnn m ezarn, hem de kendi erkek kardelerini ziyaret etm ek ve olunu daylarna gsterm ek iin M edineye gittiyse de, teden beri salk durum u bozuk olan A m ine, M ekkeye dnerken A buada lnce, anadan da ksz kalm olan Hz. M uham m ed, M ekkeye getirilerek, dedesi Haimolu A bdlm uttalibe teslim edildi.' Pek ihtiyar olan bu zat da, iki yl sonra ld. Bylece deta bsbtn kimsesiz kalm olan bu yce ocuun,

m esut bir ocukluk a geirm ediini, fakat T anrsal l tfn , kendisinden esirgenmemi olduunu K urandaki u ayetlerden reniyoruz: O, seni ksz bulup da barndrmad m ? Seni, yolunu arm bulup da doru yola gtrm edi m i? Seni yoksul bulup da zengin etm edi m i? (D uha, 6-8).

kszleri korum ay em reden ayetlerin birok surelerde on be kez tekrar edilmi olmas da, onun kszlk acsn derinden tatm ve onlara kar m r boyunca iten b ir efkat beslemi olduuna dellet eder.

D edesinin lm nden sonra, henz sekiz yanda bulunan Hz. M uham m edi, amcas Ebu Talib , kendi yanna ald. Bu sevimli ve zeki ocuu, kendi evldym gibi severek himaye etti. Ebu T a lib in asl meslei ticaretti. Fakat, M ekke n in kutsal m akam larn ve m istik trenlerini ilgileyen birtakm dinsel devler, H aim ailesinin tekelinde olduu iin, o, bu ilerle de urat. Bu itibarla, Hz. M uham m ed, b ir taraftan din , b ir taraftan da ticaret evresi iinde yaad; on iki yana geldii zam an, ticaret amacyla kervanlarn hazrlam olan am casna, kendisini de gtrm esi iin yalvard. Ebu Talib , yeeninin yalvarm alarna dayanam ad; onu kendi devesine bindirerek Suriyeye gtrd. H z. M uham m ed in N asturi keilerinden Bahira ile bu seyahatte tanm olduu genel olarak kabul edilm ektedir. T arihiler onun, bu seyahatten dndkten sonra kanl b ir kabile savan da seyretmi olduunu kaydederler. O nun, b ir sre obanlk yapt da bilinm ektedir.

Hz. M uham m ed, M ekkeliler arasnda doruluuyla n kazand iin, kendisine Emin, yani gvenilir adam sfat da verilm iti. O , bu genlik dnem inde ciz, fakir, dul ve kszleri korum a am acn gden ve adna Halef-l-Fudul denen b ir hayr cem iyetinin kurulm asna hizm et etti. Dedesinin ve amcasnn efkat ve sevgisi iinde bym olmas, servete fazlasyla dkn ve duygusuz insanlarn toplanm olduklar M ekkede, yoksul, kimsesiz ve cizlerin hor grlm esi gibi nedenler, doutan pek duygulu olan Hz. M uham m edi, halkn ounluunu tekil eden bu acnacak tabakaya sarslmaz b ir duygudalkla balamt. lerideki bahislerde grlecei gibi, slm ahlk ve hukukunun ana ilkeleri, toplum un bu dkn zm relerini korm ay ihm al etmemitir.

Ebu Talib , bu zeki ve byk yaradll yeeninin b ir gn kim selere m uhta olm adan yaayabilmesi iin, onu kendisi gibi tccar yapm ak istedi. O zam anlar M ekkenin zengin, fakat dul b ir kadn olan, K ureylilerden H veylidin kz H aticenin, ithal ve ihra ileriyle uram asn salad. Hz. M uham m ed, bu kadnn m allarm satm ak ve karlnda M ekkede yetimeyen m allar getirmek iin, bakalarn n da katlm akta olduu byk kervanlarla Yemen, H alep, am, Kuds, M edine ve hatta Irak taraflarna kadar seyahat etti. Bu suretle H atice nin servetini hem korudu, hem de retti. Kendisinin genlik ve gzellii, sekin b ir kiilie sahip oluu, H aticenin sevgi ve gvenini kazanm asna sebep oldu. Bu yzden daha yirmi yedi yandayken, kendisinden on be ya byk olan ve daha nce de iki zengin kocadan onlarn lm dolaysyla dul kalm bulunan H atice ile evlendi. Btn kalbiyle gen kocasna bal olan bu olgun ve anlayl kadn , btn servetini hayat arkadann emrine terk etti. H i b ir zam an servete fazla deer vermemi olan Hz. M uham m ed, geim skn

tsndan kurtulm am olm akla birlikte, einin gittike artm olan servetiyle M ekkenin yoksul, ciz ve zavall insanlarna yardm etti.

H z. M uham m edin bu ilk einden iki erkek ve drt kz ocuu dnyaya geldi ki, bunlarn adlar doum tarihleri srasyla unlardr: Kasm, A bdullah, Zeyneb, mm, G lsm , Fatm a ve Rukiye. lerinden Hz. Fatm adan bakalar, babalarnn salnda lm lerdir1. Hz. M uham m ed, ilk doan oluna A bd M enif adn vermiti. M enif, o tarihlerde M ekke tanrlarndan birinin adyd. Bundan anlaldna gre, bu dnem de onun henz slm dini hakknda planlanm veya hazrlanm b ir dncesi yoktu. Sonralar Y ahudiler, biraz da onun peygamberliini reddetm ek iin, Arap usulne uyarak, kendisine Eb-l- Kasm, yani K asm n babas adn verm ilerdir.

H azreti M uham m ed, k rk yana kadar hem ticaret, hem de hayr ileriyle urat; fakat o, yaradl itibaryla insan, doa (tabiat) ve olaylar karsnda daim a sebep ve bilgelik aram ak, onlardan trl sonular karm ak gibi devaml ve derin b ir zihin faaliyetine sahipti; dnm eyi seviyor, varln gizlerini (sr) aklam ak ve insanlarn m utluluunu salam ak iin ssz yerlerde dolaarak areler aratryor, duygu ve dnce bakm ndan sonsuz b ir sknt ve strap iinde kvranyordu. Bu ruh hali iinde zam an zam an M ekke yaknlarndaki H ira dana (bugnk ad N ur da) gidiyor; orada bulunan b ir maaraya ekiliyor ve tarih boyunca yetimi olan b tn byk m istiklerin yaptklar gibi, az yiyip iiyor, az uyuyor; insanlarla az gryor; gnlerce bu ileye katlanm aktan zevk alyordu. te bu dnem de, alt ay kadar sren d (rya) gibi b irtakm ruh olaylar iinde, baz tinsel (manev) tecellilere ve esrarl grm lere (visions) nail olan Hz. M uham m ed, bu m aarada M edineye hicretinden iki yl nce K u randa Kutsal ruh (Ruh-l-kuds), G venilir ruh (Ruh-l-emin) da denilen C ibril (Cebrail) adnda b ir melein" insan klna girerek yirm i yla yakn b ir sre devam etmi olan vahiylerinden ilkinin telkinine kavutu. Bu ilk T anrsal em ir uydu: O ku, Rabbinin adiyle oku. O, insan bir kan phtsndan yaratt; oku. Rabbin sonsuz kerem sahibidir; O, kalem le retendir; insana bilm ediini belletendir (Alak, 1-5). Buradaki oku ve-kalem szcklerini ve genel o la rak bu ayetleri, tefsircilerin ou pek eitli, ha tta b ir bakm a gln anlam larda aklarlar. Bunlar, grndkleri gibi, her eit bilginin ana arac o lan okuyup yazmayla yorum lam olsalard, bu vahyin ebed b ir gerek olarak deeri daha da yceltilmi olurdu kansndayz.

Aalarda yine iaret edeceimiz gibi, bu ayetlerden akla gelen en olum lu sonulardan biri, Hz. M uham m edin okum a bilm esidir; zira oku em ri, okum a bilmeyene verilemez; bu ayet, oku da bilgini artr, gerekleri ren dem ektir. Eer Peygamberimiz, okum a bilmedii iin bu em ri almsa, kendisine okumay renmesi em rediliyor dem ektir ki, bu da kendisinin sonradan oku

(1) Taber (Ebu Cafer), tefsirinde Hz. Muhammed'in 21 kez evlenmi olduunu, fakat bunlardan on biri ile bir arada yaadn yazar. teki onundan bazlar lm, bazlar evlenmeden ayrlm, bazlarn da boamtr.

(2) Cibril, brancede akl demektir (Melekler blmne bkz.).

may renmi olm asnn kesin b ir kan td r. nk o, m r boyunca T anr buyruklarna ba emi ve bunlar uygulam akta olduunu bildirm itir; yani oku em rine itaat ederek okum ay zorunlu olarak renm itir. O, kalemle retend ir ayetinden de, renm ek iin yazm ak ve yazlm eyleri okum ak gerektii anlalr. Bu itibarla, Yce Peygamber, okum u ve yazm b ir kiiliktir ve mmi deyim ini, okuyup yazma bilmeyen b ir bilgisiz deil, M ekkeli anlam nda yorum lam aldr.

Hz. M uham m edin peygam berliini cesaretle ve daha aka bildirm esi, "Sana emrolunan iln et; m riklerden yiiz evir! (H icr, 94) em rinden sonrad r1. Hz. M uham m ed, kendisine bildirilen ve ykletilen vazifenin nem ini pek iyi anlam t. Belki de bu vazife, yllardan beri dnp gereklendirm e arelerini iin iin arad b ir lknn bilin stne karak, kendisini harekete gemeye zorlam asndan ibaret b ir yanlsam ayd (illusion).. Fakat o, ruhunda beliren deimeler ve tecellilerin, kendi yaradlnn zel b ir srr veya mazhariyeti deil, doast b ir varln, yani Yce T an rnn b ir direktifi olduuna em indi. Hz. M uham m ed, bu kutsal direktifi en nce, deerli ei Hz. H aticeye anlatt. "D e ki... slm larm ilk i olmam em redildi (Zm er, 12); Bana M slmanlarn ilk i olm ak em redildi (Enam , 162) gibi her b iri baka vesilelerle bildirilm i olan ayetlere gre, ilk M slm an kendisi olm akla birlikte, anlatm olduklarna ilk inanm olan da Hz. H aticedir. Sonra, V araka ve srayla Ebubekir, Ali, H arisin olu Zeyd, O sm an, Zbeyr, A bdrrahm an, Saad, T alha, m er, Hamza gibi cennete girecekleri kendilerine salklarnda m jdelenm i olan on sahabe, Hz. M uham m edin peygamberliine ve M slmanla im an ettiler (m am H anbele gre, Peygamberle b ir yl, b ir ay, b ir gn, b ir saat beraber bulunm u, hatta onu b ir kez grm olan kimseye sahabe denilir)2. ylda k rk kii M slm anl kabul etti; bunlarn ou, A raplarn sevip saydklar kim selerdi. G ittike glenen bu im an dolaysyla, H z. M uham m ed, K bede aktan aa ibadet etmeye balad. Bunun zerine, siyasal ve ekonom ik karlarn n sarslacandan kukulanan M ekke zenginleri, M slmanl kabul etmi olanlara eziyet

(1) Aym bildiri, Tevratta da u ekilde ifade edilmitir: Seni kim e gnderirsem gideceksin ve sonra ne em redersem syleyeceksin' (Ermiya, 7).

(2) Islmda sahabelerin hepsi ayn deere sahip deildir. Bunlarn en yksekleri, Hulefayi Raidin denilen ilk drt halifedir. Salklarnda kendilerine cennetlik olduklar mjdelenmi olan alt sahabe ile bu drt halifeye, Aere-i mbeere, yani On m jdelenm iler denilir. kinci derecede, Bedir ve Uhud savalaryla Hudeybiyede Peygambere biat etmi olanlar. nc derecede, Mslmanla snp balanmalarn salamak iin, savalarda elde eden ganim etlerden kendilerine bir pay verilmi olan 400 sahabe gelir ki bunlara, m ellejet -l-kulb, yani gnlleri alnfr ya da uzlatrlm olanlar denilir. Daha sonra, Mekke zaptedilirken esir edilip sonra azat edilmi olanlar gelir (Muaviye'nin babas ve annesi gibi). Son iki srada ise, evvel Hz. Muhammed'i grmedikleri halde sahabeyi grm olanlar, sonra da, bu grmemi olan sahabeyi grm olanlar, en son derecede de, bu sonuncular grm olanlar gelir. Her ada ve her toplumda, efe ve lklere balln gevememesi iin, ana davaya hizmet etmi olanlara baz stn payeler ve yksek unvanlar vermek politik ve sosyal bir zorunluluktur.

etmeye ve Hz. M uham m ede hakaretlerde bulunm aya baladlar; iftira ettiler; onu ldrmeye altlar1. Vahyin balangcndan be yl sonra, Hz. M uham m ed, M slm anlardan b ir ksm nn H abeistana g etm elerini uygun buldu. Amcas ve koruyucusu Ebu Talib ile Hz. H aticenin lm lerinden sonra, M ekkelilerin zulm bsbtn artnca, kendisi de T a ife giderek, kutsal grevine oradan devam etm ek istedi; fakat burada da taland, b in b ir eit saldrganlklarla karlat; kamaya m ecbur oldu. Peygamberliinin onuncu ylnda M edinelilerle anlat: Birinci ve ikinci Akabe biati adyla tarihe geen nem li olaydan sonra, M edineliler arasnda da saylar oalan M slm anlar kendisini, ailesinin btn bireyleriyle (fert) M ekkeli slm lar koruyup savunacaklarna sz verdiler ve hepsinin M edineye g etm elerine raz oldular. M ekkedeki slm larn hemen tm , M edineye gnderildi. Kendisiyle kalan Hz. E bubekirle beraber trl kovuturm alara uram olm alarna ram en, selmetle M edineye ulatlar. Bu suretle. M slmanln ana tarihinin balangc kurulm u oldu ki, Hz. M uham m edin peygamberliinin on drdnc ylma dorudur (28.6.622).

Hz. M uham m ed, M edinede nfuzunu gittike artrd ; M ekkede sadece vazeden, btn dier dinlere kar tolerans olan b ir kiilik iken, M edinede b ir devlet adam , bir kanun yapcs ve bir bakom utan olm utu. M ekke ve Med in ede inen ayetlerin, dnce, gaye ve slup bakm ndan aralarnda grlen byk farklar da, bunu aka gsterir. M edinede yaplan sde ve basit bir m escidin yanm a, kendisinin ve elerinin oturm as iin b irtakm odalar eklendi. Hz. M uham m edin bundan sonra girimi olduu iler ve teebbsler, daha ok slm tarihini ilgileyen baarl savalar ve szlemelerle geti. Btn bu dnem in m utlu zaferlerini, Tanrbilim mantyla ve yntemiyle ileyen tarihiler deta efsaneletirirlerse de, Hz. M uham m ed, giritii savalarn her ynnde tamamyla byk ve fani bir dhinin zek ve dirayetiyle onlar ynetti. Baland lknn , sonsuz byklyle bunu gereklendirm ek iin sarf etmi olduu abann orants eittir. Ylmayan b ir irade, asla eilmeyen ve geri dnmeyen b ir ruh sertlii, olaylarn akn ve onlardan doabilecek sonular nceden fark edebilen keskin b ir gr, insan ruhu ve karakteri hakkndaki bilgisinin isabetli derinlii, btn bunlardan stn olarak davasnn doruluk ve yceliine olan sarslm az inanc... onun her engeli ve uursuz koullar devirmesine ve direnm eleri yenilgiye uratm asna hizm et etti. Dnya ileriyle uraan byk insanlar gibi, m istik hayallere dalm adan, gereklik zerinde durm u, ha- smarmn kullanm olduklar aralarn tm ne o da aynyla ba vurm u, savam, yaralanm , zafer iin gereken hile, anlam a, vaat ve garantileri hor grm em i, her eit zek oyunlarn kullanm ve b tn bunlardan sonra T an r ya gvenmi ve dayanm tr. Bu itibarla Hz. M uham m edin asl bykl, engel ve koul tanm ayan yce dehasnda da gizlidir. U luslara nderlik eden eflerde bu n itelikler younlap harekete gemedike* y a ln iz" bam szlk deil, h i b ir ilerleme de gereklenemez. A ta t rk n baars, yakn tarihim izin bu gerei onaylayan, parlak b ir rneidir.

(1) Bu saldrlar, sa'nn u bildirisini dorular: Hi bir peygamber, kendi m em leketinde makbul deildir (Luka Incili: IV, 24).

Hz. M uham m ed, M slm anln gittike glenerek yaylm akta olduunu grnce, M ekkeyi zaptetmeye m uvaffak oldu ve vaktiyle orada karlam olduu her trl hakaret ve saldrganlklara kar asla kin duym ad; yalnz sula n , balanam ayacak kadar byk olduu anlalan erkek, ikisi kadn olm ak zere be kiinin ldrlm esini em retti. M ekkeliler, onun bu licenapln grnce, m innet ve kranla slm dinini kabul ettiler. O nun bundan sonra A rab istan evreleyen dier devletlerin bakanlarn M slm anla davet etmi olduu ve b tn dier A rap kabilelerine de M slm anl kabul ettirerek onlar kendi egemenlii altna ald grlr. Hz. M uham m ed, bu olaylar esnasnda u kadnlarla evlenm itir: E bubekirin kz Aye, O sm ann kz Hafsa, Ebu Sf- yann kz Remle (mm H abibe), Z em an m kz evde, Ebu meyyenin kz Safiyye, Haris-l-H illiyenin kz M eymune, Cah-l-Esediyyenin kz Zeyneb, H aris-l-M stalikyyenin kz Cuveyriye. Bunlardan Aye ile Safiyye yalnz okuyabiliyor, H afsa ile H atice (mm G lsm ), hem okuyor, hem de yazabiliyorlard. Hz. M uham m edin bu dokuz kadndan baka cariyeleri de vard. Bunlardan olu b rah im in annesi M ariya m ehurdur. Peygamberimizin ilk ei Hz. H aticeden sonraki bu evlenm elerinde b irtakm siyasal ve ahlaksal gayeler m evcut olduu gibi, b ir gzellie kaplm olm ak gibi kiisel eilim lerinin de rol vardr. rnein, b ir sylentiye gre, Hz. M uham m ed, sahabeden ve kendi evltl olan Z eydin evine gittii zam an, kapy bu zatn kars Zeyneb am ve Peygam ber, onun gzelliine m eftun olarak kendisine iltifat etm iti. Zeyneb, bu olay kocasna anlatnca, Zeyd, onu boam, Hz. M uhammed de bu kadnla evlenm iti. Bu evlenmeyi dedikodu konusu yapanlara kar bildirilen u ayet, onun bu evlenmesini ho gren b ir yetki belgesi saylr: Hani, T anrnn n im etine ve senin nim etine nail olan kim seye (bu zat, Hz. M uham m edin evltl olan H arisenin olu Z eydd ir); eini tu t ve Tanrdan kork, dem itin; Tanrnm aa vuraca eyi gizliyor, halktan korkuyordun; oysaki, korkulm aya lyk olan T a n n dr. Zeyd, onun boanma isteini yerine getirince, iman edenler iin oulluklarnn karlarn boadktan onra evlenm eleri gnah olmasn diye, biz sen i onunla evlendirdik. E lbette T anrnn buyruu yerine gelir (Ahzab, 37). Bu er belgeden sonra, ayet yle devam eder: Tanrnn peygamber iin takdir ettii eyden tr, peybam ber sorum lu olmaz. nceden de gelenler hakknda Tanrnn deti boy ley di. Tanrnn buyruu, takdir edilm i bir kaderdir (A hzab, 38); ve zira, Peygambere, Tanrnn takdir ettii, mbah kld eyde darlk

^ yo k tu r. Aka anlalyor ki, bu evlenm ede, babalklarn , evltlklarnn eleriyle evlenm elerinde b ir saknca olmayacan bildiren er b ir yenilik getirilm itir ki, bu amzn uygar kanununa da uygundur. Baz i kaynaklardan yararlanan Batl m onografyaclar, H z. Ayenin, kutsal ei iin, T an rn n esirgemedii bu bolluktan holanm adn ileri srerek, ona im ana aykr szler syletm ekten ekinm ezler1. Bu ayette, tarih boyunca gelmi olan eflerin tu tkularn kandrm a izni verilm i gibidir. eflerin, diledikleri her eyi yapm ak ve diledikleri gibi yaam ak hususundaki eilimleri, zellikle slm lem inde, H z.

(1) Hz. Aye'ye syletilen bu szlerden biri udur: O, gzel bir kadn grm olmasn, hemen dilediine uygun bir ayet iniverir!.

M uham m edi rnek tutm alarnn b ir sonucudur. Saraylarda, halifelerin, monark- larn, hatta derebeyleriyle, yetkili kiilerin sefahatleri ve harem hayat, toplum a onlarn doal haklar gibi alanm tr.

Hz. M uham m edin kendileriyle evlenmi olduu kadnlarn b ir ksm , du l, b ir ksm da bakiredir. Kendisi, czzaml zannettii bir kadn dnnden nce boad gibi, k ibirli b ir bedevi kzn da, Peygamberi adi .b ir adam diye h o r grd iin boam tr. Hz. M uham m ed, artk kutsal devlerinin bittiini ve kendisine, H akkn rahm etine kavuacan hissettiren, Bugn sizin d in in izi yetkinletirdim , size n im etim i tamamladm ve din olarak slm verdim , honut o ldum (M aide, 3) anlam na gelen mjdeyi de alnca, V eda haccnda son hutbesini vermi ve ilk ei Hz. H aticenin kabrin i ziyaret etm iti1. Srekli, yorucu ve tehlikeli koullar iinde ylmadan savam ve slm dinini kurup yaymaya balam olan Hz. M uham m edin hayat hikyesi, m ildn 633nc ylnda (H icretin l l inci yl sefer aynda) 63 yana doru, pek sevdii ei Hz. Ayenin kollar arasnda sona erdi. H astalnn byk straplar iinde T an r dan yardm dileyerek, C ibrili ararak, T an rnm affna ve yarlgam asna snarak , Tanr, evet en yce arkadala... cmlesini m rldand ve bu , son szleri oldu. slm tarihileri, Peygamberin lm eden az nce baz eyler yazdrm ak istediini, fakat buna Hz. m erin, "Bize K u ran yetiir diyerek engel olduunu kaydederler. K uranda dorudan doruya kendi adn tayan bir sure vardr ve orada, yine kendi ad yle geer: m an ederek iyi i grenlerin, M uham m ede Rablerinden indirilm i olann hak olduuna inananlarn gnahlarn Tanr giderir ve hallerini dzeltir (M uham m ed, 2). li m ran suresinin 143n- c ayetinde de Peygamberin ad vardr: M uham m ed, sadece bir elidir; O ndan nce de eliler gelmilerdi; eer O, lr veya ldrlrse, geri m i dneceksiniz? Geriye dnenlerden Tanr'ya bir zarar gelmez; Tanr iikredenlerin dln verir. O nun ad b ir de Ahzab suresinin 39uncu ayetinde geer: M uhammed. erlerinizden hi birinin babas deildir; O, yalnz Tanrnn elisi ve peygamberlerin sonuncusudur.... Bir de Hz. M uham m edin ad, K uranda Saf suresinin 5 inci ayetinde Ahm ed olarak zikredilir.

Bir hadise gre, Y a Rabbi, kabrim i taplr put yapm a! diye dua eden Hz. M uham m ed, insanlarn, byklerini T anrlatrm alarndan tiksinm i ve Ebu H reyrenin anlatt bir hadise gre de, u duay tekrarlam : Ya Rab; kabir azabndan, hayat ve lm fitnesiyle M esih-i D eccalin fitnesinden Sana snrm 3. Hz. M uham m ed, Hz. Ayenin odasna gm lm tr.

M ahm ud ebistar, Glen-i Raz adl eserinde, Yeni E flatunculuun trm (em analion) kuram na balanarak, Hz. M uham m edi, tmel akln veya ke

t i) Incilde de Hz. sa yle der: Ben seni yeryznde kutladm . Yapm am iin bana verdiin isi tam am ladm (Yuhanna, XVII, 4, 5).

(2) Hz. M uhammedin Tanrya snm olduu Deccal, szde kyametten nce ortaya karak, halk batan karacak olan tek gzl bir Yahudiymi. Aslnda, bir ktlk simgesi olan Deccal, pek okmu. Yuhanna'nin Genel K itap nda, Ey ocuklar, ahir zam andr; Deccal geliyor, diye iitti in iz gibi, imdide ok Deccaller gelm itir (II, 18) demesi de bu gerei anlatmaktadr, ki, genellikle Deccaln bir ktlk ajan ve simgesi olduunu da gsterir.

lm n ayn sayarlar ve onun her. dnem de (devir) bir veli sfatnda zuhur ederek evliyaya da kendini bu sfatla gsterdiine inanrlar diyerek Peygamberin lmezliine m istik b ir kant bu lduklarndan sz eder. Bu trl dnceler, hem en her din ve ulusta vardr: M ezm urlarn (T evratta) CX. blm nde vaftizci Yahya, gksel sa nn ileride yeryzne yeniden geleceini mjdelemi olduundan bahsedilir. H ristiyanlar da, b ir zam anlar D eccalden sonra Hz. sa nn tekrar dnyaya geleceine inanrlard (D rzler de byle b ir inanca sahiptiler). nsanlar, byk felket ve sknt zam anlarnda daim a b ir kurtarcn n , b ir stn insann geleceini beklemi ve m it etm ilerdir. Fakat yaayanlar arasnda beklediklerinin zuhur etmediini anlaynca, yine eski kurtarclardan birinin H z. H zr gibi yardm a geleceini m it ederler. Hz. M uhammed ise, kendisinin bir gn dirilerek, hi olmazsa iman edenlerin bu dnyada yardm na koacan ne savunm u, ne de vaat etm itir. M slm anlar arasnda yaylm olan bu trl inanlarn kayna da, dier birok sama inanlar gibi, daha eski dinlerle uluslarn gelenekleridir. Hz. M uham m ed, byle sama inanlar yle dursun, hatta mam Ahmed bin H am belin M sned adl eserinde nakletm i olduu u derin anlam l hadisi syleyecek denli olgunluk gsterm itir: Tanr, bu m mete, her yz yl banda dinlerini deitirecek bir er gnderir. Bu, onun yalnz dinde b ir evrimi kabul etmesini deil, bu evrimi yapacak olann, bunu yapabilecek bilgi ve anlaya sahip, yetenekli kim seler olacan savunmu olmas da dem ektir.

nPEYGAMBERLER, PEYGAMBERLK VE

HAZRET MUHAMMED

" H er m m et iin bir eli vardr...(Yunus, 48)

Peygamberler, Tanr'nm kerem grm kullardr.(Enbiya, 26)

E L V E P E Y G A M B E R :

Tanrbilim bakm ndan peygam berlik sfatn tayan iki eit insan vardr: K uran, bunlardan b ir ksm na Resul, b ir ksm na da N ebi adn verm ektedir. Resul, yani eli olanlar, b irer kutsal k itapla insanlar uyandrm ak iin gnderilm i kim selerdir: Hz. M usa, Hz. D avud, Hz. brah im ve Hz. sa bu zm redendirler. Nebi o lanlar ise, kitapsz o larak sadece T anrsal vahye nail olan peygamberlerdir. ncillerde adlar geen H z. N uh, Hz. uayb, Hz. lyas, Hz. Yusuf, Hz. Y akub, Hz. Zekeriyya, Hz. Yahya, Hz. sm ail... vb. Y ahudi peygam berleri bu zm redendirler. Fakat, K u randa Konfuys, Lao-tseu Buda ve Z erdt (bunun m ezhebi hakknda K u ran baz im alarda bulunur) g ib i k itaplar olan ve yz m ilyonlarca insan kendilerine inandrm bulunan dier din kurucularn n adlar yoktur. Bunun balca nedeni, Hz. M uham m ed zam annda Asyann orta- dousu hakknda ak veya kapal hi b ir bilginin K u randa yer alacak kadar Arap lkelerine szmam olm asdr. K u randa Hz. M uham m ede edilmi olan h itap lar ve grevlendirm elerde hem Resul, hem de N ebi sfatlarnn kullanlm olduu grlr. Z ira , her resul, nebidir; fakat her nebi, resul deildir. Biz b u rada, eli veya peygam ber szcklerini kullanacaz.

P E Y G A M B E R L E R , N E R E L E R E V E N E NG N D E R L M L E R D R ?

K u randa peygam berlik, Tanrnn inayetidir, onu dilediine ihsan eder (Cum a, 4 ) ;1 Yce Tanr, arn sahibidir; kyam et gnn ihtar e tm ek ve sa

(1) Hemen btn dinlerde peygamberlie ve dolaysyla vahye inanmak bir belit (axiome) dir. Yani Tanr, kendi iradesini peygamber denilen baz hatip ve vaizlere bildirmitir. Fakat, Talmudun bu inancna ramen, daha sonra yetien Yahudi filozoflarndan bazlar, peygamberliin keyf olarak herhangi bir

knd rm ak iin, kullarndan dilediine, em riyle vahyeder" (M m in, 15); " Tar m eleklerden ve insanlardan eliler seer (H ac, 75) ayetleriyle anlatlr. O nlara da, E y eliler, tem iz yem eklerden yiyin iz ve iyi iler grnz! (M m inler, 52) em rini verir; yani peygam berler de, doast yaratk lar deildir, onlar da insandr; rnein, "... M eryem in olu Mesih, eliden baka bir ey deildir; anas da doru bir kadndr; ikisi de yem ek yerlerdi... (M aide, 75). O nlarn hepsi de, "... dem soyundan ve N uh ile tadklarm zdan, brahim ve sm ail soyundan doru yola erdirdiim iz ve setiim iz k im selerdir..." (Meryem, 58) (denildiine baklrsa, T anr, peygam berlerini daha ok Sam kavim lerden semektedir. B ununla beraber, H er m m et iin bir eli vardr ve eliler geldii zaman, aralarnda adaletle hkm edilir ve kendilerine zu lm edilm ez (Yunus, 48). Buradaki her m m et deyiminin A rap ve srailden baka olan b tn dier kavim leri de iine alp almad zerinde ayrca dnlebilir. Fakat buradaki eli deyim ini, uluslara yol gsteren, uluslar aydnlatan, ulusal irade ve lkleri temsil eden efler, ya da nderler anlam na kabul etm ek, daha doru ve faydaldr. Biz hi bir kasabay t verm ek iin bir sakndrc gnderm eden lelk etm ed ik (uara, 208-209) ayetiyle, "... Biz bir eli gndermeden azaba uratm ayz (sra, 15) ayetine baklrsa, ad geen kavim lerin az ok A rabistanla uzaktan ve yakndan ilgisi olan ve hatta ou, izleri bile kalm am kk topluluklar olsa gerektir1. Z ira bu ayetler, b ir bakm a yukarda kaydettiim iz Meryem suresindeki ayetle eliik gibi grnm ektedir. nk T anr, yeryzndeki b tn uluslara ayr ayr peygam ber yollam am tr ve peygam berlerden yoksun olduklar halde, balarna bin b ir doal ve sosyal felket gelmi olan kavim lerin varl da tarihsel b ir gerektir. V aka, Biz dileseydik , her ehre sakndrc bir peygamber yo llardk" (Furkan, 51) deniliyorsa da, Tanrsal irade, insanlardan bu liitfu esirgemi olduundan, peygambersiz kavim lerin uram olduu felketleri, Tanr adaletiyle uzlatrm ak gtr ve, H er halde kendilerine peygamber gnderilm i olan kavim lerden hesap soracaz... (raf, 6) ayetinden de anlalaca gibi, kendilerine peygam ber gnderilm em i olanlardan hesap sorulm ayacaktr. Akla zorunlu olarak gelen bu sonu, peygambersiz uluslar, ya bun lara m uhta olm ayacak kadar yetkin hakka ve geree bal topluluklardr; ya da peygam berleri anlayam ayacak kadar ilkel ve bilgiden yoksundurlar, kansn

adama, Tanrnn lyk grd bir ltuf deil, sekin bir zihin ve ruh yeteneine sahip olanlara balanm bir ta olduunu savunurlar. Fakat, slm inanc byle deildir. rnein, Tanr, Hz. Yahya'ya daha ocukluunda peygamberlik vermi (Meryem, 12) ve Hz. sa, annesinin dlyatanda konutuundan, daha dnyaya gelmeden peygamber aday saylmtr. srailde peygamberliin bir meslek olduu anlamaktadr; ve bu kavimde, sahte peygamberler de oktur (Hazkyal, XIII, 1-11). srail peygamberlerinin hemen hepsi Tanr ile konuur ve Tanr, onlara kavimlerinin tm ktlklerini anlatr ve tehditlerini sraile iletmelerini emreder. Yahuda hkmdarlarndan biri, drt yz kadar peygamberi toplayarak kendilerinden sava iin dncelerini sorar (nc hkmdarlar, XXII, 5-6). Nitekim, Yahova da srekli olarak Hz. Musaya, akl verir, Seni Firavuna Tanr yap tm ve Harun, senin peygam berin olacaktr! der (Huru, XVII, 1).

(1) Tevratda da buna benzer bir ayet vardr: Yahova , peygam berlerine kendi srrm anlatm adka hi bir ehre bel getirm ez (Amus, III, 6-7).

uyandrm aktadr. H i b ir kurum , Ji bir yeni dnce, bunlara ihtiya duyulm ayan yerlerde kendini gsteremez; bunlar, baka toplum lardan szarak bulam olsalar bile, kolay kolay yerleip kklecmezler. Bunun iin o lacaktr ki, Yce T anr, peygam berlerini rasgele gnderm em i, onlara b ir ihtiya hsl olduktan,, yani insanlarn sapttklarn, erdem den uzaklatklarn grdkten sonra gnderm itir: Bir kasabay m ahvetm ek istersek, em rim izi refah iinde olanlarna gndeririz; onlar fa sk lk edince, sylediim izi hak ederler; biz de orann altn stne getiririz (sra, 16) ayetine gre ise. T anr, em irlerini daim a halka deil, toplum u ynetenlere ve sm renlere gnderm ekte ve baz kasaba ve kavim ler helk etmeyi de kendisi istem ektedir: Biz hangi kasabaya bir eli gndermisek, orann halkn yalvarp yakarmalar iin darlk ve skntya uratm zdr (raf, 94); u halde, kendilerine peygam ber gnderilmemi olan kasabalarda bu darlk ve iddetli skntnn olmamas gerekir. Tarihsel gereklikler ise, bu nun aksini veya bunun baz m stesnalarnn bulunduunu gsterir ve bu, T anr, kullarnn kran ve sevincinden ok yalvarp yakarm alarndan holanyorm u gibi, baz kfirce dncelerin akla gelmesine pek de engel olmaz. Bununla beraber, Biz, seni de hem bir mjdeci, hem de bir sakndrc olarak gnderdik; ilerinden bir sakndrc gememi olan hi bir iim m et yo k tu r (Fatr, 22) ayetindeki sakndrc terim ini, sadece peygamberliin b ir sfat saym ayarak, uluslar uyandran, ilerletm ek isteyen nderlerin ve devrim cilerin b ir nitelii (vasf) sayarsak, geree daha ok yaklam oluruz; fakat bu takdirde de, onlar peygam berlerin kutsallna ortak saymak gerekir.

P E YG A M B E R L E R H A R K IN D A K A Y E T L E RV E B U N L A R D A K E LM E LE R :

A rt arda elilerim izi gnderdik; her m m et, kendilerine gelen eliyi yalanlad; biz de onlar birbiri ardnca devird ik ve hepsini bir masal yaptk; imana gelmeyen defo lsun! (M m inler, 44) ayetindeki fkeli ifadede, asi b ir kav- mi yola getirm ekte baz peygam berlerin ciz olduklar ve T an rnn o kavim- leri doru yola iletm ek istemedii ve insanlarn dnce, inan ve eylemlerinde zgr olduklar gibi b ir duygunun uyanm asna neden olur. Oysaki, b ir taraftan da peygam berleri galip klm ak, Tanrnn eski bir detidir ve Tanrnn detinde asla deiiklik bulunam az (Fetih, 23) denilm ektedir. Bu ayetin, u ayetlerle de uzlam as olduka zordur; T anrnn ayetlerine kfredenlere ve peygamberleri haksz olarak ldrenlere ve insanlar arasnda hak ve insaf emredenleri ldrenlere pek ac bir azab m jdele (li m ran, 20); Tanr zrttr, biz zenginiz diyenlerin dediklerini Tanr iitti; onlarn bu dedikleriyle haksz yere peygamberleri ldrm olduklarn yazacaz da, tadn bakalm o yangn azabn, diyeceiz (li m ran, 180). Dem ek ki peygam berler eskiden beri galip klnm am akta ve bunlarn haksz yere katledilm eleri de, kendilerinin T anr tarafndan daim a korunm adklarn gsterm ektedir.

u ayetlerden T an rn n kadnlardan hi b ir peygamber gndermemi olduunu anlyoruz: Senden evvel peygamber olarak yalnz erkekler gnderdik k i,

onlara vahiy in iyordu" (Yusuf, 109-110); "Senden evvel de kendilerine vahyet- tiim iz erler gnderdik; bilm iyorsanz, bilgililere sorunuz" (N ahl, 43 )1.

T anr, kendilerine vahyetmi olduu peygam berleri hakknda b ir fark gzetm ediini b ir dua ayetinde yle ifade etm itir: "... O nun resullerini birbirinden ayrt e tm eyiz... (Bakara, 285). Fakat baka ayetlerde, bunlarn da baz dereceleri ve farklar olduuna yle iaret edilm itir: "Biz, elilerin bazlarn bazlarndan stn k ld k; Tanr bunlardan bazsyle konum u, bazsn da derecelere ykseltm itir..." (Bakara, 252); baka b ir ayette de, Peygamberlerden bazlarn bazlarndan stn k ld k ve D avuda Z ebur verd ik denilm ektedir2. Bunlardaki bilgelii aklam ak gtr. Bize gre, bu fark lar, peygam berlerin de, insanln zihinsel ve gelimeye m azhar olm alarndandr; yani, onlar arasndaki fark lar da, bu gelime ve evrim in zorunlu kld seviye ve ihtiya farklarndan dom aktadr3.

P E Y G A M B E R L E R N K U S U R L A R I:

K u randa adlar geen peygam berlerle onlara ait hikyelerin ou, grnr ekilleriyle b ir gerek olm aktan ok, halkn geleneine girmi sylentilerdir. Tefsircilerin b ir ksm bunu fark ettikleri iindir ki, bu hikyeleri mecaz anlam da yorum lam lardr. rnein, H z. N u h un 950 yanda oluunu, onun getirmi olduu dinin, insanlar arasnda bu kadar yl devam ettiine b ir iaret saym lardr. Byle teviller, hayal gcnn genilii orannda lehe ve aleyhe y- neltilebilirse de, bu yoldan geree ulam ak olanakszdr. Bu hikyelerin pek az ve pek az taraf, tarih bakm ndan dorulanabilm ektedir ve pek ou da, Y ahudi tarihlerince bilinen konulardr. Bu itibarla onlar dinsel ve ahlaksal

(1) Talmudda yazldna gre, Beni srailde Hz. .Musa'dan sonra 48 erkek ve 7 kadn peygamber yetimi, fakat bunlar Musa eriatini asla deitirmemi, yalnz Yahudilerin kurtulularn hatrlatan bir bayram treni getirmilerdir. Ayn kaynaa gre, 48 erkek peygamber arasnda patriklerle Tevratta adlar geen byk keiler de vardr. Yedi kadn peygamberin ise adlar unlardr: Sara, Miriam, Debora, Anne, Abigail, Houlde, Esther. Genel olarak Talmudcular, srailde pek ok peygamberin yetitiini, bunlarn saysnn, Msrdan km olan branler saysnn iki m isli olduunu iddia ederler ki, Tevratn kaydettiine gre, Msrdan 600.000 bran kt iin, bahsedilen peygamber saysnn 1.200.000 olmas gerekmektedir (A. Cohen, Le Talmud, ngilizceden eviren Jacques Marty; Paris, 1950, s. 173).

(2) M. Lods, byk sra peygamberlerinin orijinallii zerinde srar eder. Amos ve Jeremienin kahramanca adalet tutkularnn, bakalarnmkiyle mukayese edilemeyecek kadar stn ve gl olduunu savunur (Revue de lHishoire des Religions; Paris, 1931, s. 316).

(3) Hazreti sa, urad trl saldrlar yznden, Bir peygamber, kendi yurdundan ve kendi evinden baka yerde itibarsz deildir (Meta, XIII, 57) demi ve ou zaman byk adamlarn kendi evlerinde ve evrelerinde sayg grmediklerini, ancak baka ve uzak yerlerde baar gsterdiklerini anlatmtr. Hz. Muhammed de baarlarna Mekkede deil, Medine'de nail olmu ve doduu kente kendisini trl savalardan sonra kabul ettirebilmitir. Peygamberlerin uram olduklar saldrlar Kuran da, trl ayetlerinde tasdik eder (Yasin, 30).

eitim bakm ndan aklam aktaki fayda, gereklik derecelerini aratrm aktan daha stn bir deer tar. evirti (Tevil) yolu, halka hitap eden ve apak b ir kitap olduu bildirilen K urann neden byle dolam bal ve t rl yorum lam alara izin veren b ir ifade tarzn benim sediini aklayam ad gibi, bunun, ou zam an tehlikeli b ir yol olduunu kabul etmemize de engel olamaz. H alk, m ecazlarn veya simgelerin ifrelerini kendi kendilerine skp aam az; bu devi zerlerine alm olan din adam larnn ou da, seviye ve niyet itibariyle bu etin ii Hz. M uham m edin bildirilerindeki bilgelie gre aklam aktan cizdirler; buna, slm kavim lerinin yzyllar boyunca ahlk ve uygarlk bakm ndan geri'ka llarndan daha ok ve nemli b ir tank ya da belge istemez.

K uran, genel olarak peygamberleri gvenilir, itaatli, takva sahibi, iyiliki, erdem li ve salih kim seler olarak n ite lendirir1. Fakat onlar da insan olduklar iin, kendilerinden baz yanlm alarla gnahlar da zuhur edebilir. A bdullah bin M esudun anlatt bir hadiste, Hz. M uham m ed, Ben de sizin gibi bir insanm; siz unuttuunuz gibi, ben de unuturum ; bir eyi unuttuum zam an bana hatrlatnz dem itir. Hz. M uham m edin zel ama ve hayatnda da baz ince dncelerin rol oynad grlm tr. rnein, M ustalik kabilesiyle yaplan bir savata, Cuveyriye adnda b ir kadn esir edilmi ve bu kadn, sahabeden birine isabet etmiti. Kadn, nl b ir kabilenin kz olduundan, sahabeye fidye vererek kurtulm ak istemi ve bu konuda Hz. M uham m edin yardm n rica etmiti. Kadn kurtarm akta politik b ir fayda gren Peygamber, gereken fidyeyi kendi demi ve onunla evlenm itir. Bu suretle akraba saylm olan bu kabilenin esir kadnlar azat edilm ilerdir. O nun, Hz. Ayeye olan tutkunluu da) onun hem ok gen ve gzel, hem de en yakn ve deerli m aviri Hz. Ebu- bek irin kz olm asndandr. Esasen, Peygamberin kendisi de, trl vesilelerle kusurlarn itiraf etm ekten ekinmeyecek kadar byklk gsterm itir. Elerinden Safiyenin anlattna gre, bir gn Peygamber, bu einin bulunduu oda kapsnn nnde iki kiinin kavga ettiklerini seslerinden anlam ; ve dar karak, E lbette ben de bir insanm, bazen bana birbirine dm dar ik i adam gelir de, biri, daha belgatle konutuu iin onu hakl sayar ve lehinde hkm verebilirim . Bu itibarla, hkm m kim in lehindeyse, bilm elidir ki, bu hak bir ate parasdr, ister onu alsn, isterse terk etsin dem itir. N itekim , M z- zemmil, M ddessir ve D ehr sureleriyle Abese suresinde ve daha dier baz surelerde Hz. M uham m edin grevlerini ve dolaysyle kusurlarm ih tar eden, hatta azarlayan ayetler vardr. Fakat, Ahmed bin H am belin anlatt b ir hadise gre, O nun, gemi ve gelecek gnahlar balanm ve edim leri nafile edim -> ler gibi (edim: amel) olm utur. Dem ek ki, artk onun ibadete ve itaate de ihtiyac kalm am tr; ne yapsa gnah saylm ayacaktr ki, eski toplum lar bu hakk btn eflerine balam lardr.

Acaba byle bir mjde, baka peygamberlere de verilmi miydi? Byle bir Tanr ltfunu kazanm olan bir peygamberin, rasgele, insanlar gibi gnah i

ti) rnein, Kuran, Idris peygamberi, Tanrm n yce derecelere ykselttii salih bir peygam berdir (Meryem, 56-57) diye -tantr. Bu peygamber, Yahuderde Yuhannann Apokalips ad verilen simgesel eserine benzeyen bir eserin sahibi sam lan Henocdur.

lemeyecei ve ibadetten vazgemeyecei doaldr. Peygamber olacak kadar erm ilik ve yetkinlik derecelerinde ycelen insanlarn, hatta byle bir mjdeye de ihtiyalar olam az; zira onlar, kulluklarn olduu kadar grevlerini de, Tanr dileklerine uygun b ir ekilde yapabilm ek iin erdem lerinin b ir zerresini bile feda etm em ek zorunda olduklarn pek iyi bilirler. Genel o larak onlarn, kendi kusurlarn det haline getirm edikleri ve arabuk kendilerini dzelttikleri kabul edilir. Fakat, peygam ber olmayan insanlardan da byleleri vardr; hatta zam an zam an iledikleri gnahlardan pim an olarak lnceye dek erdem li kalan insanlara, her seviye ve m ezhepte rastlanr. Baz insanlar da vard r ki, bunlar, iledikleri edim ve hareketlerin erdem e aykr olduunu bilmeyecek kadar m asum durlar. T evrattan rendiimize gre, Beni srail peygam berlerinin bir ksm, hkm dar veya devlet adam dr ve bunlarda bu kutsal kitabn beenmedii ve deta rezillik denecek kadar bugnk ahlk anlaymza da uym ayan erdem siz hareketler vardr. Anlalyor ki, gerek, yalnz im ann kontro ldan kaan inanlarnda deil, ayn zam anda tarihsel aratrm alarda da gizlidir. Fakat K u ran, peygamberlere saygszlk telkin edecek hi b ir ar sulam ada bulunm az.

V A Z F E L E R :

Peygam berlerin devleri nelerdir? Bir hadisinde Hz. M uham m ed, "Ben, ahlaksal erdem likleri tam am lam ak iin gnderild im dedii gibi, H z. sa da, "Beni, eriati kaldrm ak (iptal) iin geldim sanmaynz; onlar kaldrm ak iin deil, ancak tam am lam ak iin geld im (M eta, V, 17, 18) ve "Salihleri deil, gnahllar tvbeye armaya geldim (M eta, IX , 13) dem itir ki, bu kutsal szler, peygam berlerin gerek devlerinin de, devrim cilerin devleri gibi, insanlar ilerletmek ve gemiin bozuk yanlarn dzeltm ek olduu anlalm aktadr. K uranda daha ak olarak bu devler yle bildirilm itir: "Biz elileri, ancak m jdeci ve sakndrc olarak gndeririz (E nam 47); yani, iyi eyleri gsterm ek ve kt eylerden sakndrm ak iin gnderilirler. Birok surelerde bu gerek bildirilm ektedir (Kehf, 55; Bakara, 212; N ahl ve daha dier surelerde olduu gibi). Hz. M uham m edin grevleri de teki elilerinkinden farkl deildir: "B iz seni, hak ile m jdeci ve sakndrc olarak gnderdik... (Bakara, 118 ve Furkan, 55); "Ben sadece bir sakndrcym ; bir Jazlasyle kahredici olan T anrdan baka Tanr yoktur, d e (Sad, 64); "H alk, azabn gelecei gnle ko rku t (brahim , 43) gibi ayetlerle Sebe, Fatr... vb. surelerde ve t rl vesilelerle geen ayetlerde Hz. M uham m edin b tn dier peygam berler gibi lm den sonraki hesap gnnden , cehennem den korkutm ak, T an rm n ltuflarn ve nim etlerini, cenneti m jdelem ek iin gnderilm i olduu tekrar edilir. N itekim , dier b ir surede de, "Sana, senden evvel gelmi olan elilere sylenenlerden baka bir ey sylenm iyor (Fussilet, 42) denildiine gre, o da, b tn o insanlar uyandran ve doru yola gtrm ek isteyen peygam berler kafilesinin grevlendirilm i o lduklar b yk ve soylu grevi kabul etmi ve m barek kiilikten baka b ir ey deildir. Bu itibarla Hz. M uham m ed de, onlar gibi domu ve lecek olan b ir fanidir: "Biz senden evvel de ancak kendilerine vahyettiim iz birtakm erler gnderdik; bilm iyorsanz, bilgililere sorunuz; "H em biz onlar yem ek yem ez bir ceset yap-

nadk; lem de onlar ebed deillerdi" (Enbiya, 6-7); Senden evvel hi bir insana ebedlik verm edik; im di sen lrsen, onlar ebed m i kalacaklardr" (Z- m er, 29); Sen onlara, ben de sizin gibi bir inamn; ancak bana Tanrnzn bir Tanr olduu vahyolnuyor, d e (Fussilet, 5; Kehf, 109); Ben, insan ve eliden baka bir ey m iyim ? d e (sra, 92). Yalnz, Yce T anr, aziz elisi hakknda, S ize ayetlerim izi okum as, size kitap ve bilgelik retmesi, size eskiden bilm ed iklerin izi belletm esi iin eli olarak gnderdik (Bakara, 150) dediine bak lrsa, onun yalnz mjde ve sakndrm a iiyle grevlendirilm edii anlalr. Bununla beraber, Onlar doru yola getirm ek (hidayet) sana dm ez ve lkin Tanr dilediini doru yola iletir (Bakara, 271) ih tarndan da anlalr ki, onun ana vazifesi, uyandrm ak ve aydnlatm aktan ibarettir. N itekim , kendilerine teklifte bulunm u olduu teki k itapllar, M slmanl kabul ederlerse, ne l, hak yoluna girm iler dem ektir; bundan yz evirirlerse ona den, Y aln z elilii bildirm ekten ibarettir (li m ran, 19). Fakat, Hz. M uham m edin gayeyi elde etm ekte Tanrsal takdirin dnda b ir kuvvete sahip olmamas, onun elilik sfatn zayflatm az. Birok ayetler, onun peygam berlik sfatn kuvvetlendirir, onun tinsel kuvvet ve cesaretini a rttrrlar: H ikm etli K ran hakk iin, sen elilerdensin (Yasin, 2-3); H i phesiz sen, gnderilen elilerdensin (Bakara, 251). N isa suresinin 165, Sffat suresinin 36, Fetih suresinin 29 uncu ayetleri ve daha dier birtakm ayetler, ayn gerei tekrar ederler.

H A Z R E T M U H A M M E D N A L M IO LD U U D R E K T F L E R :

Hz. M uham m ed, M slm anln hi b ir kuraln kendi arzusunun bir r n olarak gstermi deildir. O , getirm ek istedii yeniliklerin ve baard devrim in btn arac, ekil, ilke ve am alarn her vesileyle, kendi istek, dnce ve iradesinin dnda, T anrsal b ir em ir ve d irektiften aldn ve grevinin bu gksel kaynaktan gelen vahiyleri bildirm ekten ibaret olduunu ve bu grevi iin, kavm inden hi b ir l tuf, yardm , m akam ve servet beklem ediini iln etm itir. K u ran da bunu bildirm ektedir: D e ki, nefsim iin Tanrn n dilediinden baka ne bir karm , ne bir zararn vardr. Ben, gayb bilseydim , daha ok hayr ilerdim ve k t l k bana uramazd. Ben, ancak iman eden kavm e m jdeci ve sakndrcym (raf, 187; Raid, 38; Yunus, 73; F u kan , 56; Sad, 85). Bir hadisinde, ahlksal b ir vazife o larak b ir sosyalist gibi, Ben sadakay zenginlerinizden alp fakirlerinize verm ekle grevlendirildim diyen Hz. M uham m edin ana vazifesi u ayette toplanm tr; Onlara, m arufu (yani, treye uygun olan) emreder, onlar m nkerden (yani, haram olan eylerden) ehyeder; ho eyleri kendisine hell ve m undar eyleri haram klar, srtlarndan ar y k leri ve zerlerindeki balar, zincirleri indirir, atar ( raf, 157). Dier b ir ayet, bunu daha ak olarak syler: D e ki, geliniz, size Rabbinizin haram kld eyleri okuyaym : Yce Tanrya hi bir eyi ortak klm ayn; ebeveyninize ihsanda bulunun; fakirlik ten korkarak evldnz ldrmeyin; sizin ve onlarn rzkn biz veririz; hak ile olandan baka, T anrnn ldrlm esini haram ettii nefsi ldrm eyin... (E nam, 105; M aide, 67). Bunun ardndan gelen 151 inci

ayette de, yetime yardm , teraziye hile kartrm am aya tanklkta doruluktan ayrlm am ay... salk verir.

Hz. M uham m edin M ekkede pek zayf bulunduu zam anlarda bildirilm i olan ayetlerde, "u beldenin sayglad ve her eyi kendinin olan Rabbine ibadetle em rolundum ve bana M slm an olmam em redildi (Nemi, 90; Zm er, 11) denildii halde, daha sonraki ayetlerde, Seni em irden bir eriatc m em ur ettik, buna uy; bilmeyenlerin havasna uym a (Casiye, 17) tem bihini alan Hz. Mu- ham m ede, karlat b tn zorluklara ram en, Sen t ver (Tur, 28) denilm ekte ve dier b ir ayette de, "O nlara vazet, vazifen yalnz va zetm ektir; sen onlara musallat deilsin (Casiye, 21-22) ih tar yaplm aktadr.

Hz. M uham m ed, kavm ine M slm anl kabul ettirebilm ek iin, ne tarzda hareket etm ek gerektiini de kutsal vahiylerden renir: Rabbinin yoluna bilgelikle ve gzel vazlarla davet et ve en iyi tarzda sava; Rabbin, yolunu aranlar pek iyi bilir; hidayette olanlar da iyi bilir (Nahl, 124); bununla beraber, u ayetlerde sanki Yce T anr, btn insanlarn im an etm elerini esasen istemiyormu gibi grnr: Rabbin isteseydi, yeryznde bulunanlarn hepsi toptan iman ederlerdi; sen halk iman etm eleri iin zorlam ak m istiyorsun? (Yunus, 98); T anrn saptrm ak istediini kurtarm ak iin hi bir ey yapam a zs n ... (M aide, 411); "Sen, Tanrnn sapttrd kim seler iin hidayet yolu bulam azsn (Nisa, 87). u halde Peygamberin urap durm as, savamas beyhude deil m idir?.. Hayr. O nun daim a u emre gre hareket etmesi gerekm ektedir: "D e ki, T anrya itaat ediniz, elisine de itaat ediniz; bundan yz evirirlerse, ona zarar gelmez; ona ykletilen eliliidir. Ona itaat ederseniz hidayete kavuursunuz; eliye den, ak bildiriden ibarettir (N ur, 53). Bu ayetlerin ini nedenleri ne olursa olsun, gerekte yalnz b ir zmreye deil, btn b ir insanla temil etm ekle b ir hata ilenmi olmaz; zira," Hz. M uham m edin davas, srf kendi ailesine m ensup olanlar, A raplar veya evresinde kendilerini imana getirm ek istedii insanlar deil, btn insanlardr. O nun dikkat edecei nokta udur: "Yerdeklerin ounluuna uyarsan, seni Tanr yolundan sapttrrlar, zanna balanr, atp tutarlar. N itekim , aile hayatm ilgileyen b ir vesileyle inmi olan u ayette de, bu em ir tekrar edilir: "Biliniz ki, iinizde Tan- rnn elisi vardr; birok ilerde size uym u olsayd haliniz pek fena olurdu" (H crat, 6). Bu d irek tif ve uyarm alarda, insann zgrl kabul ediliyor; nderlerin , halkn, yani ounluun eilimlerine uym am alar da neriliyor ki, bundan dem okratik lklere aykr b ir sonu kar gibi grnse de, uygarlk ve ilerlem enin, yukardan aaya, yani akl ve bilgece toplum un en sekin ve stn insanlarnn karar ve giriim leriyle-toplum a yaylp gerekleebilecei anlam da km aktadr; ayn zam anda aydn ve stn insanlarn , ounlukta her zam an grlen zararl ve geri eilimlerle dileklere hizm et etmemeleri de em rolunm aktadr.

S O N P E YG A M B E R VE T E K D E H A L A R :

D inim ize gre peygam berlik, sonradan kazanlm b ir r tbe veya derece olmadna ve Tanrsal inayetin b ir l tf olduuna gre, T anr niin kendi iradesini snrlam tr? " . . . Tanrnn elisi ve peygamberlerin so n u n cusudur... (Ah-

zab, 39) denildiine gre, artk yeryzne hi bir peygam ber gnderilm eyecektir. Dem ek ki, ya insanlar, baka b ir peygambere m uhta olm ayacak kadar yetkin ve sekin b ir seviyeye ulaacaklar, ya da bilgi bakm ndan m istik konulara inanm ayacak kadar sarslm az b ir pozitif anlaya balanacaklardr; yahut da M slm anln getirmi olduu dnceler, insanln ulaabilecei en stn ve en yce gerekleri kapsad iin, bundan daha stn, daha derin b ir dnce, bilgi ve inancn domasna im kn olm ayacaktr. O ysaki, insanln her bakm dan bugnk seviyesi, dne kyasla ok ileridir ve buna ram en yarnn ulaaca seviye karsnda ok geridir. Bilimin zaferleri nnde, m istik inanlar ok zayflam olm akla beraber, insanlarn hepsi bilgin deildir, ve bilim henz evrenin btn srlarn da aklayam am tr. Bilim adam lar da dinin asla dman deildirler. M slm anln getirmi olduu dncelere gelince, bunlar, daha nceki dinlerin getirdiklerine oranla ok stn olm akla b irlik te, insanln ne bugnk, ne de yarnki m addesel ve tinsel ihtiyalarn tamamyle kandracak durum da deildir. Esasen bunun iindir ki, im ann ana ilkeleri m stesna olm ak artyla birok em irleri zorunlu olarak terk edilm itir. Bu itibarla son peygamber deyimini, T an rnn artk insanlara m istik anlam da b ir eli gndermeyeceinin b ir ihtar saymak gerekir; yoksa, bundan ilerlem e yolunda nderlik yapacak insanlarn sonuncusu Hz. M uham m eddir gibi b ir sonu karm ak tamamyle yanltr. V aktiyle Z erdt ve M ani ile Drzliin kurucusu H am za bin Ali de, kendilerinin son peygam ber o lduklarn ilan etm ilerdi. Vaka, Hz. M uham m ed den sonra peygam berlik taslam olan b ir iki sahtekrdan baka kan olm amtr, fakat insanlara doru yollar gstermeye alan trl filozof, ahlk, bilgin ve devrimci yetim itir. Bunlar, din dogm alarnn yetersiz yanlarn am ve insanla baka b ir dnya grn, baka b ir yaama tarzn ve hi olmazsa layik anlay alam lardr. Bu byk adam lar da layik anlam da b irer bilim, sanat, felsefe, teknik, rejim ve lk peygam berleridir; bir farkla ki, bunlarn mucizeleri yoktur, T anr adna konum azlar; m istik manta deil, akl ve bilim mantna dayanrlar. zet olarak, insanla yeni bir sistem getirmeye alm olan ve bilinm edikleri b ilin ir hale getirerek insan m utluluuna hizm et eden kim seler de b ir eit peygam berdirler. Bu, dehann da, peygam berlik gibi doutan, organik yapnn sekin ve stn m im arsinden doduuna dellet eder. Bu m stesna yaradla nail o lanlar, Yce T an rnn kayrasna (providence) m azhar olm ular dem ektir.

T E K D N L E R N K E R A M E T L E R :

B unun iin olacaktr ki, genel olarak velilerle peygam berlerde, erm iliin birtakm kutsal iaretleri bulunduuna inanlr. m am ler gibi, slm n sapk mezhepleri ve hatta tarikatlar (M uhiddin-i Arabi gibi), velileri, peygam berlerden daha stn sayarlar. Z ira peygam berler, ancak T an rdan aldklarn iddia ettikleri em irleri bildiren araclardr; velilerse, T an rda yok olmu, yani T anrlam kim selerdir. Peygam berlerin de velilik sfatlarna sahip o lduklarna inanlr. Bu sfat, onlarda, T anr ile olan sk ilikilerinin rn saylr. Bunlarn tenleri gl, portakal, m eneke iekleri gibi gzel kokarm ; Hz. Y akub gibi.

uzaklardan koku alm a yeteneine sahip olurlarm ; hatta bunlar, szde bakalarn n ilemi o lduklar gnahlar da kokularndan an lar, bunlar b irer m ucize veya keram et o larak keif ve ih tar ederlerm i. Bu ermi insanlarn kendi azlarnda daim a nefis b ir lezzet hissettikleri de sylenir. H ristiyan velilerinin balarnda da, Hz. sa nn banda olduu gibi nurlu haleler g r l rm Bu inanlar, baz fark larla slm m istikleri iin de ileri srlr. Hz. M uham m edin srtndaki peygam berlik iareti, a ln ndaki parlt, terinin, sidiinin gller gibi kokmas, ba zerinde daim a bir bulutun gezmesi, glgesinin yere dmemesi ve daha ocukluunda, am casnn yannda yatarken de bu ve bunlara benzeyen birtakm yce alm etlerin belirdii, trl ekillerde anlatlr; b tn bunlara, kontrolsuz hayal gcnn trl m asallar da eklenir.

Birer inan konusu olduklar iin, zerlerinde tartlm am as gereken bu sylentiler, ou zam an byk b ir insan yceltecek yerde, kltr; zira, b ir varl, sahip olm ad sfatlarla vm ek de Bir eit yerm ek dem ektir. H er ne olursa olsun, peygam berler, halka doru yolu gstermek, gnahlardan, ktlklerden sakndrarak T an rya itaat ve ibadet etm elerini salam ak ve bu ahlksal dzeni kurabilm ek iin daha ok lm den sonraki yaptrm lara dikkati ekmek gibi kutsal ilerle grevlidirler. Bunun iindir ki, onlardan birin in yarm b rakm olduu veya baaram ad, ya da aralarnda gemi olan uzun zam ann toplum da yaratm olduu yeni ihtiyalar kandrm ak gibi yce grevleri, b ir dieri, ya ayn toplum da veya baka b ir toplum da baarm aya alr. Bu suretle nasl ki, bilim adam lar ve filozoflar, kendilerinden sonra da, b irtakm bilgin ve dnrlerin geleceine nceden inan rlar ve kendilerinin de, daha nce gelmi olanlarn n b irer ardl o lduklarn b ilir ve onaylarlarsa, peygam berler de, kendilerinden sonra, baka b ir peygam berin gelebileceini pekl tahm in edebilirler1. Yalnz Hz. M uham m ed, kendinden evvelki peygam berlere ve onlarn getirm i o lduklar dinlere deer vermi olduu halde, kendisinin son peygamber olduunu bildirm i ve eski kutsal k itap larda, teki peygam berlerin yarm braklm veya baaram am olduklar ileri tam am lam ak zere kendisinin gnderileceine dair b ildiriler bulunduunu ilan etm itir. K u randa bu konuyu ilgileyen u iki ayet nem lidir: K endilerine kitap verdiklerim iz, onu, oullarn

(1) rnein, Hz. Yahya, Hz. sanin geleceini u szlerle haber vermitir: Ben eilip onun ayann tasm asn zmeye lyk deilim (Markos Incili, I, 7). Dier bir kutsal metinde de, Ve ben, senden ileri yolunu, nnce hazrlayacak olan resulm gndereceim, diye hakknda yazlm olan za t budur (Meta, XI, 10) denilmektedir. Yuhanna Incilinde de yle bir haber verilir: O hakikat ruhu geldii zaman, sizi btn gereklerle aydnlatacaktr. Zira, kendiliinden sylem eyip iitti i eylerin hepsini syleyecek ve m eydana gelecek olan eyleri size haber verecektir. O, beni kutlayacak, zira benim kinden alp size haber verecektir (XVI, 13-15); Ben gitm eyince size teselli edici gelm ez; Ben g ittik ten sonra onu size gnderirim ve o geldiinde, dnyay gnah, arnm a ve hkm hususlarnda ilzam edecektir (XVI, 7-9). Tevratta da Hz. sa m n geleceine dair u bildirinin verilmi olduunu, Hristiyan yorumcular kabul ederler: Musa demitir ki: Atalarmza, Tanrmz efendim iz, kardelerinizden size benim gibi bir peygam ber gnderecektir. Onu, size her ne sylerse dinlem elisiniz (Peygamberlerin ilemleri, III, 22). slm Tanrbilimcileri, bu bildirileri, peygamberimizin geleceini nceden haber veren kutsal belgelerden sayarlar.

bildikleri gibi bilirler (F.nam, 19); " Hani M eryem in olu sa, Beni sraile, benden evvel indirilm i olan T evra t tasdik, benden sonra A hm ed adnda gelecek olan peygamberi de m jdelem ek iin T anrnn size gnderilmi peygamberiyim, d e m i ti..." (Saf, 5).

ncillerin baz bahis ve aynlerinde, Hz. M uham m edin geleceine dair iaretler bulunduu, teden beri slm tefsircileri ve Tanrbilim cileri tarafndan da K rana dayanlarak trlii ekillerde aklanm tr. rnein, T evra ttaki u b ildiri, Hz. M uham m edin geleceine b ir iaret saylmtr: Tanr Rab, sana iinizden, biraderlerinizden size benim gibi bir peygamber zuhur ettirecektir; onu dinlem elisiniz. Onlara biraderleri iinden senin gibi bir peygamber karacam ve kelm m , onun azna koyacam; o da, kendine emredeceim eylerin hepsini onlara syleyecektir (Tesniye, XVTI1, 15, 18); Resullerin amelleri ksm nda da, "M usa, atalarmza, Tanrnz Rab, biraderlerinizden size; benim gibi bir peygamber zlur edecektir: O nu, size syleyeceim eylerin hepsi hususunda dinleyesiniz ve her k im o peygamberi dinlem ezse, kavm im arasnda m ahvolacaktr ( I I I , Bap 22-23) denilm ektedir. Yine T evratn Tesniye blm nde (33, Bap, 1-2) geen Sinadan gelmek Hz. M usaya, Sairden kyam Hz. saya; P aran da, H icazda ve dolaysyla Hz. M uham m edin geleceine dair bir iaret saym lardr; fakat, srail kavm inde peygam ber yetitirm e gelenei m evcut olduu iin, bu ayetlerin Hz. M usadan sonra gelmi olan dier Y ahudi peygam berlerinden birine iaret etmi olmas da m m kndr. Bu ayetlerin, Hz. M uham m edin geleceini m jdeledii sonucunu karm akta, M slm anlk iin baz faydalar olsa da, tarihsel gerek bakm ndan tam b ir isabet olduu phelidir. Z ira, Hz. M uham m ed, Y ahudi deildir ve Peyyamberimizle Hz. M usa arasnda birok peygamber daha yetim itir. evirti zorlam alar ise, daim a b ir gerei ispat edemez, hatta ayn zorlam alar doru olan gereklerin aleyhine de kullanlabilir. slm bilginleri, bugnk Bat bilginleri gibi, elde bulunan kutsal k itaplarn gvenilir eserler olm adklarn, bunlarn sonradan bozulm u veya ya- znn ya da deitirilm i olduklarn kabul ettikleri halde, Hz. M uham m edin geleceini ima eden ayetlerin gerekliine inanm aktan ekinm em ilerdir. Y ukarda da kaydettiim iz gibi, her an hemen her m eslekteki byk ve anlayl adam lar, kendilerinden sonra, m esleklerini gelitirecek olan daha byk insanlarn yetieceinden em indirler. lerleme tarihi bunun zorunlu olduunu gsterir. rnein, H ristiyan din ehitlerinden Saint-Justain (85-165) de vaktiyle H eraklit ve stoaclarn H ristiyanlk dncelerinden habersiz olm adklarn, S okratn Hz. sa y b ir para tanm olduunu, z ira ,b u filozofun kelm a ortak olan akl sayesinde baz gerekleri kefettiini iddia etmi ve "Kelm , sa dr, yleyse Sokrat da sa nn rencisidir sonucuna ulam t. Bu itibarla Hz. M uham m edi daha evvel H ristiyanlarn tanm ve k itaplarn iaret ettii gibi, beklenen b ir eli olduu iddias da, bunun baka b ir eklidir. Esasen kutsal k itaplar, Peygamberimizin geleceinden hi bahsetm em i olsalard bile, o gelmi, davasn yrtm ve asl bykln bu baarsndan ve insanlara yapm olduu geni hizm etten kazanm tr. Kutsal k itaplarn , ileride daha byk bir peygamberin geleceini m jdelemi olm alar, o kitaplar getirmi olanlar da

ycelten doal um utlaryla tahm inlerinin rndr. Fakat, Hz. M uham m ed, peygam berlik kaplarm kendisiyle kapatm olm asna ram en, kendisinden sonra insanlar aydnlatacak byk adam larn gelmeyeceini iddia etmi deildir. H atta daha nce de szn ettiimiz u pek deerli hadisinde, Tanr, her yzyl banda, bu m m ete d in in i yenileyecek bir adam gnderir (Miisned) dem itir.

Akl yrtm ekten ciz olmayan b ir insann hayal gc, gelecekte zuhur etmesi olanakl olan hal ve devrim leri, hatta keif ve icatlar, ortaya km alarndan nce tasarlayabilir. Kaba b ir rnek olm akla b irlikte, rnein nl rom anclardan fules V ernein teknik hayalleri, bugnn nemli gerekleri arasna girm itir; onun hayalleri, kahinliine deil, ancak insan zeksnn bu eit um utlarna ve byle tahm inleri yapabilecek b ir deere sahip olduuna dellet eder. Esasen K u randa adlar geen peygam berler, ahlk bakm ndan km veya zaten ilerleyememi ve hemen hepsi Sami rka m ensup olan kavim leri, erdeme davet eden m istik kiilerdir. Bunlar, zina, livata, hileli terazi kullanm ak, azgnlk, zulm , sefahat... vb. gibi trl rezillikleri huy edinm i ve tek T an rya inanm ayan, vicdan ve izandan yoksun olan kavimlcrle uram lar; nemli b ir ksm da bu uurda kendilerini feda etm ilerdir. Z ira onlar, yalnz t vermi, vazctm icrdir. Fakat Hz. M usa ve Hz. M uham m ed gibi eyleme deer vermi olan iki peygamber, siyasal ve askersel rgtler de kurm u olduklar iin, yalnz m istik yntemlerle alm am lar, olaylarn zorunlu kld layik yntem ve araclara da bavurduklar iin, baarlarm kendi hayatlarnda grebilm ilerdir. T rl ktlklerle lekeli olan kavim lerin ou, ya bir baka kavm in basks ve sava srasnda ortadan kaybolm u, ya da doal ve gksel afetlerle m ahvolm ulardr. Hz. M uham m ed, slm dinini yerletirebilm ek iin, bu tarihsel olaylarn gerek nitelikleri bilinm ediinden, m istik b ir renge brnen anlardan faydalanm, insnlar m ucizelerle deil, yasalarla, savalarla, akla ve kalbe hitap eden giriim lerinin, hem dnya, hem de ahret iin verim li olan sonularn gstermek suretiyle, doru ve yce davasnda sonsuz baarlara nail olm utur.

Peygamberliin gerek nitelii hakknda, slm k ltr iinde yetimi olanlarn orijinal dnceleri vardr: M am onidese gre peygam berlik, sekin ve mstesna insanlarn baz zel niteliklere sahip olduklar takdirde m m kn olan bir yetkinliktir. Mos M amonides, Les H uit chapitres (G orfinkler bas.) adl eserinde, Tanr, diyor, peygamberlii rasgele birine, keyf olarak deil, sekin bir ruha ve yksek zihin yeteneklerine sahip olan birine l tfeder. Baka b ir deyimle, peygam berlik, Sistem li bir hazrln rn olan insan zihniyle Tanrsal zihnin geici olarak birlemesidir (H enri Seruya, La K abbal, 2. bask, Paris, 1957). T alm ud, peygamberlie nail olm ak iin kiinin gemesi gereken dereceleri yle sralar: Gayret, insan temizlie, tem izlik , ritiiel arla, bu da kend i nefsine hkm etm eye, kend i nefsine hkm etm ek, kutsalla, ku tsa llk eksinlie (m ahviyet), eksin lik , gnahtan korkm aya, bu da daha y ksek kutsalla gtr r .. . (A. Colen, Le Talm ud, s. 171).

Talm ud yorum cularna gre, zengin, yani ruhu doymu ve bilge olanlarla eksinlik iinde olan, kuvvetli, yani kendi nefsine egemen olanlar, peygamber o labilir. Fakat, bunlardan biri eksilir ya da kaybolursa, peygam berlik, geici ya da srekli olarak kaybolur. Ayn zam anda peygam berin yalnz kuvvetli ve zen

gin deil, uzun boylu olmas da gereklidir. fkelenm ek ve kibirlenm ek de peygamberlii giderir. Fakat, T alm uda gre, yle bir zaman gelecektir ki, peygamberlie ihtiya kalm ayacaktr. Z ira, btn insanlar, zihin ve ahlk bakm ndan yetkin olacak ve bunlarn tm peygamberce verileri alma yeteneine sahip olacaklardr. N itekim Joel, yle dem ektedir: "Bu dnyada yalnz baz bireyler (feri) peygam berlik ederler; fakat gelecek dnyada, biitiin srail, peygamberler imal edecektir ve zira Tanr diyor ki, bundan sonra ruhum u, btn insanlara yayacam; oullarnz ve kzlarnz peygamberleeceklerdir. Genleriniz grm lere (visions) nail olacaklar ve ihtiyarlarnz dlere m azhar olacaklardr" (Joel, II, 28).

Peygamberliin b ir gn sona ereceini, yzyllarca nce, kendi anlay ve inanlarna gre, aklam olan Talm udcularla baz kutsal kiiler, sadece bunun hangi peygam berde sona ereceini tahm in edem em ilerdir. Anlalyor ki, bu kurum un Sami kavim lerc zg olan m istik ekli, yine o rkn baka b ir dalndan olan Hz. M uham m edde sona erm itir; ve fazla olarak Hz. M uham m ed, bu son peygamberin kendisi olduunu bildirm itir. D ine aykr baz dnceleri savunm u olan slm bilginleri de yle dnrler: F arab ve gre, peygam berlik doutan deil, sonradan allarak ekle edilir; yani bu, akln sezgi ve ilham yoluyla elde etmi olduu b ir derecedir. Bu itibarla, ona gre filozof, peygam berden stndr. M utezile bilginlerinden Bir bin M utam ir, peygambersiz kavim lcrin, kendilerini doa yasalarna gre ynetebileceklerini ileri srm tr. O, iinde yaadmz lemin m m kn ve en iyi b ir lem olm adn ve T anr'n n en iyisini yaratm aktan ok, yalnz uygun grd zam anda tecelli etmek istediini savunm utur. Peygamberliin harikalarna dair b ir eser yazm olan Ebu Bekr Zekeriya Raz (841-926), peygam berlerin gerekli olm adn, insan aklnn faydal ve zararly olduu kadar da Tanrsal srlar kavrayabileceini, dnya ilerinin dzenlenmesi iin de bilim ve sanatlar elde edip gelitirmenin yeterliini savunm u olduu gibi, halk aydnlatm ak iin, aralarnda bazlarnn stn ve yetkili saylmasnn hi b ir anlam bulunm adn, nk btn insanlarn akl ve zekca eit olduklarn (Dcscartes ve biraz da J.-J. Rousscau gibi) insanlar arasndaki farkn , doutan olan yetki ve yetenekte deil, bu yeteneklerin gelitirilm esinde, onlarn byyp oalm asnda sakl olduunu savunm utur. O na gre, zaten peygam berler, birbirleriyle eliik durum dadrlar; yani, onlarn dnceleri arasnda tam b ir birlik yoktur; hatta aykrlklar vardr. O nlarn inanlarndaki tek ortak nokta, Tanr kavram ndan ibarettir; fakat hak konusunda ittifak edem edikleri iin, peygam berlik batld r. Bu eit dncelerin deerleri ne olursa olsun, yeni bir din getirmi olanlar, kendilerinin peygam ber olduklarn iddia etm iler ve insanlar da, onlarn bu iddialarn, getirmi o lduklar dinlere ianlarylc orantl olarak kabul etm ilerdir. Genel olarak Snn Tanrbilim ciJere gre, hemen tm slm bilgeleri (hiikema) sapktrlar. nk bu bilgeler, dogmacla deil, akla ve eski Y unan filozoflarna dayanrlar, onlarn tarihsel evrim ine ve akna nem verirler. Hele daha yenileri ve cesurlar, peygam berlerin ileri srdkleri dnce ve lkleri birbiriyle kartrm aktan ekinm ezler. D iyalektikten kaan dogm atik dnce ve inanlar, gereklerden korkan bir iman perdesi arkasnda zgr dnceye saldrmay

kutsal b ir dev sayarlar. m an ilgileyen konular hakknda kutsal kitaplarn ve genel olarak eritin dncelerine aykr b ir gr savunanlar, sapklk ve dinsizlikle sulam ak, Tanrbilim cilerin geleneksel detlerindendir. Bir gerei bulm ak iin yaplan aratrm alar, im ann dogm atik verilerine uym uyor diye, dnm eyi snrlam aya kalkm ak, dncelerde sakl olan kuvvetten korkm aktr. Banazlk (taassup), kendi inandklar dnda, baka bir gerein bulunabileceine inanm ayan d ar ve geri zeklarn, iinde boulduklar b ir bataklk tr; b ir akl, vicdan ve ruh kntsdr. nsanl m utlulua gtrecek yol, Hz. M uham m edin her vesileyle bavurduu ve nerdii, akl ve basiret yo/udur.

Peygamberlik konusunda u bilgileri de d ikkate alm akta fayda vardr: Peygam berler hakknda kutsal k itaplarn , hatta K uranm da bildirileri, tarihsel gereklere tam am yle uygun deildir: Hz. Adem, H intlilerde de vardr; onlar buna, Adimo adn verm ilerdir. K u ran a da bunun T evra ttan getiini reddetm ek zordur. Adem hikyesinin nitelii, simgesel olduu kadar da eliik b ir deer tad iin, onun yaradl ve peygamberlii zerinde herhangi b ir tartm aya girimek Tanrbilim cilere gre, kfirlik veya dinsizlik saylr. T evra tta Y ahova, iddialar doru kar baka bir peygamber gelir de sizlere baka bir T anry tavsiye ederse, kendisin i ldrn! em rini verm ek suretiyle, Hz. M usa dan bakasnn gerekten peygam ber olamayacan savunm u olur. H er devrimci gibi, h