cicerón: de amicitia

37
M. Tulli Ciceronis Laelius De Amicitia . I.E.S. Llerena MMMXIII

Upload: jtsaracho

Post on 25-Oct-2015

219 views

Category:

Documents


11 download

DESCRIPTION

Edición escolar y comentada del de amicitia de cicerón

TRANSCRIPT

Page 1: Cicerón: De amicitia

M. Tulli Ciceronis Laelius De Amicitia .

I.E.S. LlerenaMMMXIII

Page 2: Cicerón: De amicitia
Page 3: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

1

M. Tulli Ciceronis Laelius De Amicitia.

1 Q. Mucius augur1 multa narrare de C. Laelio socero suo memoriter et iucunde

solebat nec dubitare2 illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus3 ad Scaevolam sumpta virili toga4, ut, quoad possem et liceret5, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breviter et commode dicta6 memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. Quo mortuo me ad pontificem Scaevolam7 contuli, quem unum nostrae civitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere8. Sed de hoc alias; nunc redeo ad augurem.

2 Cum saepe multa9, tum memini domi10 in hemicyclio11 sedentem, ut solebat, cum et ego essem una12 et pauci admodum13 familiares, in eum sermonem illum incidere14 qui tum forte multis erat in ore. Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P. Sulpicio utebare15 multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q. Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime vixerat, quanta esset16 hominum vel admiratio vel querella.

3 Itaque tum Scaevola cum in eam ipsam mentionem incidisset, exposuit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C. Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani17. Eius disputationis sententias memoriae mandavi18, quas hoc libro exposui arbitratu meo19; quasi20 enim ipsos induxi

1 Q. Mucius augur, Q. Mucio Escévola fue cónsul el año 637 de la fundación de Roma. Se había casado con la hija de Lelio, Lelia, cuya elocuencia celebraron los autores contemporáneos y que fue madre del orador Craso. Cicerón nos ha habla de este augur en Brutus, XXVI. El cargo de los augures era perpetuo; por eso se añade aquí como sobrenombre. 2 nec dubitare, depende, lo mismo que narrare, de solebat. 3 ita eram deductus "había sido confiado tan por completo". 4 sumpta virili toga, los jóvenes romanos dejaban la toga praetexta, para tomar la viril, a los dieciséis años. A esta edad los que había de prepararse para la Curia o el Foro solían ser encomendados a algún personaje destacado que los fuera iniciando en todo aquello que les había de ser necesario más tarde. 5 quoad possem et liceret, limita la extensión de la consecutiva ut... numquam discederem. 6 breviter ... dicta "sentencias breves y oportunas". 7 ad pontificem Scaevolam, el célebre jurisconsulto que fue cónsul el año 658 de la fundación de Roma con L. Licinio Craso. 8 unum ... audeo dicere "al cual no dudo en proclamar como". 9 multa, complemento de memini. 10 domi, locativo. 11 in hemicyclio, el hemiciclo, de invención griega, era, según unos, una sala semicircular amueblada de la manera más apropiada para conversar en ella; según otros, se trataba simplemente de una especie de sofá de aquella misma forma y de amplitud suficiente para que en él pudieran sentarse a conversar varias personas. 12 cum et ego essem una "estando yo presente". 13 admodum, relacionar con familiares, no con pauci. 14 in eum ... incidere, complemento de memini. 15 P. Sulpicio utebare "tratabas mucho a P. Sulpicio". Acerca del tribuno P. Sulpicio ver Veléyo Patérculo II,18; Plutarco: Vida de Mario, 35. La ley que lleva su nombre quitó a Sila el mando de las tropas destinadas a luchar contra Mitrídates, poniéndolas a las órdenes de Mario. 16 quanta esset, interrogativa indirecta dependiendo de meministi. 17 post mortem Africani, se trata aquí de Escipión Emiliano, el Africano Menor, que destruyó Cartago, vencida ya antes por el Africano Mayor. Fue hijo de L. Emilio Paulo, y adoptado por P. Escipión, hijo del Africano Mayor. 18 memoriae mandavi "grabé en mi memoria". 19 arbitratu meo "a mi manera". 20 quasi se refiere a loquentes, no a induxi.

Page 4: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

2

loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram1 haberi sermo videretur.

4 Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res2 cum omnium cognitione tum nostra familiaritate visa est. Itaque feci non invitus ut prodessem3 multis rogatu tuo. Sed ut in Catone Maiore4, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem5, quia nulla videbatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur6 quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset7, sic8 cum accepissemus9 a patribus maxime memorabilem C. Laeli et P. Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona visa est quae de amicitia ea ipsa disserer10et quae disputata ab eo meminisset Scaevola. Genus autem hoc sermonum positum in hominum veterum auctoritate, et eorum inlustrium11, plus nescio quo pacto12 videtur habere gravitatis13; itaque ipse mea14 legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem.

5 Sed ut tum ad senem senex de senectute, sic hoc libro ad amicum amicissimus15 scripsi de amicitia. Tum est Cato locutus, quo16 erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. Tu velim a me animum parumper avertas17, Laelium loqui ipsum putes. C. Fannius et Q. Mucius ad socerum veniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces.

6 Fannius: Sunt ista, Laeli; nec enim melior vir fuit Africano18 quisquam nec clarior. Sed existimare debes omnium19 oculos in te esse coniectos unum; te sapientem20 et appellant et existimant. Tribuebatur hoc21 modo M. Catoni; scimus L. Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo22, Acilius, quia prudens esse in iure civili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro vel provisa prudenter vel acta constanter vel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis.

7 Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, verum etiam studio

1 coram "delante (del lector)". 2 digna... res cum... tum "un asunto digno no sólo... sino también". 3 feci... ut prodessem "he procurado ser útil". 4 in Catone Maiore, obra de Cicerón, Catón el Mayor o Diálogo sobre la vejez. El principal interlocutor del diálogo es Catón el Censor, que alcanzó la edad de ochenta y cinco años. 5 disputantem, predicativo. 6 quae... loqueretur, oración de relativo con valor final: "para hablar". 7 quam (persona) eius qui... fuisset et... floruisset, los subjuntivos son debidos a la atracción modal ejercida por loqueretur, traducir por indicativo. 8 sic, recoge la comparación indicada en sed ut in Catone… 9 cum accepissemus, causal relacionada con visa est. 10 quae... dissereret, matiz final, dependiendo de idonea. ea, ipsa neutros plurales. disputata ab eo, predicativo. 11 et eorum inlustrium "sobre todo si son ilustres". 12 quo pacto "de qué manera".. 13 gravitatis, genitivo partitivo dependiendo de plus 14 mea, neutro plural: "mis escritos (mi diálogo sobre la vejez)". 15 ad senem senex de senectute... ad amicum amicissimus... de amicitia, nótese el juego de palabras. 16 quo, ablativo comparativo dependiendo de senior y prudentior. 17 tu velim... avertas, supresión de ut, propia del estilo familiar. 18 Africano, ablativo comparativo dependiendo de melior y clarior. 19 unum "a ti solo / a ti por excelencia". 20 sapientem, predicativo dependiendo de appellant y existimant. 21 hoc "este título". 22 sed uterque(appellatus est) alio quodam modo "por razón diferente.

Page 5: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

3

et doctrina esse sapientem1, nec sicut vulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem2 (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum3 accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum4; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus virtute inferiores putes5. Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaevola, quonam pacto mortem Africani feras6, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D. Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, venissemus7, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses8 obire.

8 Scaevola: Quaerunt quidem, C. Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum adverti, te dolorem, quem acceperis9 cum summi viri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoveri nec fuisse id humanitatis tuae10; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, valetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse.

Laelius: Recte tu quidem11, Scaevola, et vere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpavi, cum valerem12, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc13 constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii.

9 Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis14 quantum ego nec adgnosco15 nec postulo, facis amice; sed, ut mihi videris16, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam17, ille sapiens fuit. Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum18, videram Galum19, sed hi in pueris20, Cato in21 perfecto et spectato viro22. 1 te... esse sapientem, completiva dependiendo de un verbo de decir o pensar implícito. 2 qualem... neminem, aposición a sapientem. 3 Athenis unum "uno solo" (fuisse) accepimus. Se refiere a Sócrates, el cual nunca desempeñó ningún cargo público; por eso se dice después que son alabados sus dichos, no sus hechos. 4 iuducatum (fuisse). 5 ut... ducas... putes consecutivas; posita (esse)... inferiores (esse); virtute ablativo comparativo. 6 quonam pacto... feras interrogativa indirecta dependiendo de quaerunt. 7 cum... venissemus ligero matiz concesivo; commentadi causa nótese el valor final del ablativo causa con genitivo, especialmente con gerundio o gerundivo. in hortos D. Bruti auguris, el augur D. Bruto fue cónsul el año 615 de la fundación de Roma con P. Escipión Nasica. Recibió el sobrenombre de "Galaico" por los éxitos conseguidos en España contra los pueblos que ocupaban Galicia. Parece ser que el Colegio de los augures se reunía en las Nonas de cada mes para tratar los asuntos propios de su empleo; pero no debían tener sitio determinado para celebrar sus juntas. 8 qui... solitus esses, relativa con valor concesivo: "a pesar de que... tenías por costumbre". 9 quem... acceperis, subjuntivo de estilo indirecto; traducir por indicativo. 10 nec fuisse id humanitatis tuae "ni hubiera sido (digno) de tu buen corazón". 11 recte tu quidem, hay que suplir re spondes. 12 cum valerem "mientras tuve salud". 13 hoc, va desarrollado en ut... officii. 14 Quod... dicis: ligero matiz causal: "al decir". 15 Nec adgnosco: "ni creo merecer". 16 Ut mihi videris: "a mi juicio" (¿y literalmente?). 17 Aut enim nemo (fuit sapiens)... aut si quisquam (fuit sapiens). 18 Memineram Paulum. Es éste el padre del Africano Menor. En medio de la alegría del triunfo, perdió dos hijos. 19 Videram Galum. C. Sulpicio Galo, amigo de Paulo Emilio, a cuyas órdenes había guerreado en Macedonia. Este es el célebre astrónomo de quien Cicerón habla con frecuencia, sobre todo en el libro primero de la República. 20 In pueris: "tratándose de niños". 21 Cato (tulit, etc.) in ("tratándose de"). 22 Sed hi... spectato viro. Lo mismo Paulo que Galo manifestaron su entereza en la pérdida de sus hijos; pero en ambos casos se trataba de niños. Catón mostró su presencia de ánimo en la muerte de un hijo que era ya un hombre hecho y de muchas esperanzas y que había sido elegido pretor. Hay que suplir tulerunt

Page 6: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

4

10 Quam ob rem cave Catoni anteponas1 ne istum quidem2 ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicavit; huius3 enim facta, illius4 dicta laudantur. De me autem, ut iam cum utroque vestrum loquar, sic habetote5: Ego si Scipionis desiderio me moveri negem6, quam id recte faciam7, viderint sapientes; sed certe mentiar8. Moveor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio9 quod eo errore careo quo amicorum decessu10 plerique angi solent. Nihil mali11 accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis12 graviter angi non amicum13 sed se ipsum amantis est.

11 Cum illo vero quis neget actum esse praeclare? Nisi enim, quod ille minime putabat14, immortalitatem optare vellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare?15 qui summam spem civium, quam de eo iam puero16 habuerant, continuo adulescens17 incredibili virtute superavit, qui consulatum petivit numquam, factus consul est bis18, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore19, rei publicae paene sero20, qui duabus urbibus eversis21 inimicissimis huic imperio non modo praesentia verum etiam futura bella delevit22. Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem23, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota sunt24 vobis. Quam autem civitati carus fuerit25, maerore funeris indicatum est. Quid igitur hunc paucorum annorum accessio iuvare potuisset? Senectus enim quamvis non sit gravis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam viriditatem in qua etiam nunc erat Scipio.

12 Quam ob rem vita quidem talis fuit vel fortuna vel gloria26, ut nihil posset

mortem magno animo u otra expresión semejante. Perfecto et spectato: "hecho ya y comprobado" 1 Cave... anteponas: "gúardate de anteponer". 2 Ne istum quidem: "ni siquiera a ése". 3 Huius = Catonis. 4 Illius = Socratis. 5 Sic habetote: "tened esta opinión". 6 Ego si... negem: "si yo negara". 7 Quam... faciam: interrogativa indirecta dependiente de viderint. 8 Mentiar: subjuntivo, "mentiría". 9 Illo solacio: "con el consuelo siguiente", explicado en quod... careo... solent. 10 Amicorum decessu: "cuando se les muere un amigo". 11 Nihil mali; genitivo partitivo, "nada (de) malo". 12 Suis... incommodis: "por sus propios males". 13 Amicum: complemento, lo mismo que se ipsum, del participio amantis. 14 Quod... putabat: relativo que se anticipa a su antecedente: immortalitatem optare. 15 Quod... optare restringe el alcance de quid... adeptus? 16 Iam puero: "ya en su niñez". 17 Continuo adulescens: "apenas llegado a la juventud". 18 Factus consul est bis. En los años 606 y 619 de la fundación de la República. La primera vez, tenía Escipión treinta y seis años; ahora bien, según la ley, no se podía ser cónsul hasta haber cumplido los cuarenta y dos. 19 Sibi suo tempore: "a su debido tiempo para él". 20 Rei publicae paene sero. Apaciguó al pueblo enfurecido por la muerte de Graco; pero si antes hubiera sido cónsul, hubiera podido reprimir al mismo Graco. 21 Duabus... eversis: ablativo absoluto con matiz causal. 22 Qui... superavit; qui... factus est; qui... delevit, desarrollan el contenido de quid non... fas esset optare? y, al mismo tiempo llevan implícito un ligero matiz causal. 23 In matrem. Papiria, a quien, habiendo sido repudiada, ayudó él con sus bienes particulares, y, después de muerta, quiso que la herencia que dejaba pasase a sus hermanas. 24 Nota sunt, sujeto: (haec omnia). 25 Quam fuerit, interrogativa indirecta dependiendo de iudicatum est. 26 Fortuna... gloria: ablativos.

Page 7: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

5

accedere, moriendi1 autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est2; quid homines suspicentur3, videtis; hoc vere tamen licet dicere, P. Scipioni4 ex multis5 diebus, quos in vita celeberrimos laetissimosque6 viderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad vesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e vita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos videatur7 deos potius quam ad inferos8 pervenisse.

13 Neque enim assentior iis qui9 haec10 nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas valet11, vel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, vel eorum12 qui in hac terra fuerunt13 magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat14, institutis et praeceptis suis erudierunt, vel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus15 est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque16, sed idem17 semper, animos hominum esse divinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum18.

14 Quod idem Scipioni videbatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis19 ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius20 adesset et alii plures, tuque etiam, Scaevola, mecum venisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere21 de immortalitate animorum, quae se in quiete per visum22 ex Africano23 audisse dicebat. Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime24

1 Moriendi: depende no sólo de sensum, sino también de celeritas. 2 Difficile dictu est: "es difícil hablar", dictu: supino pasivo. 3 Quid homines suspicentur. Se lo encontró muerto en su cama, envenenado, según unos, estrangulado o apuñalado, según otros. Las sospechas recayeron sobre un tal Fulvio, sobre Metelo Macedónico, sobre C. Graco y sobre Papirio Carbón. 4 P. Scipioni: hay que unirlo a clarissimum fuisse. 5 Ex multis: "entre los muchos". 6 Celeberrimos laetissimosque: "predicativos dependientes de viderit. 7 Ut videatur: consecutiva, "de manera que parece". 8 Ad inferos (deos). 9 Neque enim assentior iis qui. Alude aquí Lelio a los filósofos de la escuela de Epicuro, cuya doctrina comenzaba entonces a difundirse por Roma. 10 Haec: neutro plural desarrollado en cum... deleri. 11 Plus apud me... valet: "puede más en mí". 12 Vel eorum: hay que suplir auctorictas. 13 Qui in hac terra fuerunt. Se refiere a los pitagóricos, cuya escuela filosófica se conoce también por el nombre de escuela itálica. La Magna Grecia comprendía las colonias griegas a lo largo de la costa del golfo de Tarento; probablemente se llamó así por contraste con la insignificancia de las de demás colonias griegas en Italia. 14 Tum florebat: asíndeton adversativa. 15 Vel eius (auctorictas) sapientissimus: superlativo relativo: "el más sabio". 16 In plerisque:"las más de las veces". 17 Idem, desarrollado en animos hominum...expeditissimum. 18 Optimoque et iustissimo cuique expeditissimum: quisque acompañando al superlativo en expresiones como la presente, además de expresar generalidad, indica una especie de correlación: "tanto más libre de obstáculos, cuanto mejor y más justa (ha sido el alma)". 19 Perpaucis: "muy pocos", per, unido a un adjetivo le da frecuentemente valor superlativo. 20 Philus et Manilius. L. Furio Filo fue cónsul el año 617, desde la fundación de Roma, con S. Atilio Serrano. Él es, en el diálogo de la República, el defensor de la injusticia. M. Manilio, también interlocutor del mismo diálogo, fue cónsul el 604 desde la fundación de Roma. 21 Fere: "casi (por completo)". 22 Per visum: "por medio de una visión". Alusión al Sueño de Escipión, que formaba parte del sexto y último libro de la República; este importante fragmento se ha conservado entero. 23 Ex Africano: "de boca del Africano". 24 Optimi cuiusque... facillime: cfr. cap. 13.

Page 8: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

6

evolet1 tamquam e custodia vinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? Quocirca maerere hoc eius eventu vereor ne invidi magis quam amici sit2. Sin autem illa veriora3, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali4; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset5 omnino, quem6 tamen esse natum et nos gaudemus et haec civitas dum erit laetabitur.

15 Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est7, mecum incommodius8, quem9 fuerat aequius, ut prius introieram10, sic prius exire de vita. Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate vixisse videar11, quia cum Scipione vixerim12, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de privata fuit, quocum et domus fuit et militia communis13 et, id in quo est omnis vis14 amicitiae, voluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemoravit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod15 amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi16, quod ex omnibus saeculis17 vix tria aut quattuor18 nominantur paria amicorum; quo in genere sperare videor19 Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore.

16 Fannius: Istuc quidem, Laeli, ita necesse est20. Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum21 mihi22 feceris, spero item Scaevolae, si quem ad modum soles23 de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des.

Scaevola: Mihi vero erit gratum; atque id ipsum cum tecum agere conarer24, Fannius antevertit25. Quam ob rem utrique nostrum gratum admodum feceris.

17 Laelius: Ego vero26 non gravarer, si mihi ipse confiderem27; nam et praeclara res est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas?1

1 Ut... evolet: explicativa de si ita est. 2 Vereor ne invidi magis quam amici sit: "temo que sea más (propio) de un envidioso que de un amigo"; sujeto de sit: maerere... eventu. Ne, introduciendo completiva dependiendo de verbos de temor = "que". 3 Illa (sunt) veriora. Illa: desarollado en ut... maneat. 4 Boni, mali: genitivos partitivos. 5 Natus non esset: sujeto implícito: homo, "el hombre (en general)". 6 Quem = Scipionem. 7 Actum est: impersonal. 8 Mecum (actum est) incommodius. 9 Quem, sujeto de exire; el antecedente va implícito en mecum. 10 Introieram, sujeto implícito ego, hay que suplir in vitam. 11 Ut... videar: consecutiva. Vixisse videar, oración concertada en infinitivo. 12 Quia vixerim, el subjuntivo se debe a la atracción de videar, hay que traducirlo por indicativo. 13 Communis (fuit). 14 Omnis vis: "la quintaesencia", los genitivos voluntatum, studiorum, sententiarum dependen todos de consensio. 15 Quam modo... quam quod: el primer quam es relativo, el segundo comparativo; quod "el hecho de que". 16 Eo magis est cordi: "me ilusiona tanto más". 17 Ex omnibus saeculis: "desde que el mundo es mundo". 18 Vix tria aut quattuor. Las parejas de amigos celebradas por los antiguos griegos son Teseo-Piritoo, Aquiles-Patroclo, Orestes-Pílades, Damón-Pitias y, acaso, Pelópidas-Epaminondas. 19 Sperare videor: oración concertada: "creo poder esperar". 20 Ita necesse est: "no puede ser de otro modo". 21 Pergratum: cfr. cap. 14. 22 Mihi: únase a pergratum; Scaevolae, dependiendo asimismo de pergratum. 23 Quem ad modum soles (disputari). 24 Cum... conarer: "cuando iba a proponértelo". 25 Antevertit: "se adelantó". 26 Ego vero: "yo, por mi parte". 27 Si... confiderem: "si tuviera confianza en mí / si me creyera capaz".

Page 9: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

7

facultas?1 doctorum est2 ista consuetudo, eaque3 Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamvis4 subito; magnum opus est egetque5 exercitatione non parva. Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis6 qui ista profitentur7; ego vos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conveniens ad res vel secundas vel adversas.

18 Sed hoc primum sentio8, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad vivum reseco9, ut illi qui haec subtilius disserunt10, fortasse vere, sed ad communem utilitatem parum11; negant enim quemquam esse virum bonum nisi sapientem. Sit ita sane12; sed eam sapientiam interpretantur13 quam adhuc mortalis nemo14 est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu vitaque communi15, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. Numquam ego dicam C. Fabricium, M'. Curium, Ti. Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam16 fuisse sapientes. Quare sibi habeant sapientiae nomen et invidiosum17 et obscurum; concedant ut viri boni fuerint18. Ne id quidem19 facient, negabunt20 id nisi sapienti posse concedi.

19 Agamus igitur pingui, ut aiunt, Minerva21. Qui ita se gerunt, ita vivunt ut eorum probetur22 fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque23 magna constantia24, ut ii fuerunt modo quos nominavi, hos viros bonos, ut habiti sunt25, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur26, quantum homines possunt, naturam27 optimam bene vivendi ducem. Sic enim mihi perspicere

1 Facultas: "capacidad". 2 Doctorum est: "es (propia) de (hombres) doctos". Nótese el valor de sum con genitivo en estas expresiones. Alusión a los sofistas. en De Finibus II,1, se dice: Firmus est ausus Leontinus Gorgias in conventu poscere quaestionem. 3 Eaque, el pronombre is, ea, id se emplea a veces para determinar algo que se ha expresado de una manera general; en tales casos va unido a lo anterior por las copulativas et, -que, atque, nec y se traduce por "especialmente / sobre todo" u otra locución semejante. 4 Ut... quamvis (sit) subito, desarrolla el concepto de consuetudo. 5 Est egetque: sujeto implícito en consuetudo. 6 Censeo petatis: supresión de ut, estilo familiar; el complemento directo de petatis es ea (implícito), que, a su vez, es antecedente de la oración de relativo quae possunt. 7 Ista profitentur: "hacen profesión de estas cosas". 8 Sentio: "opino, pienso". 9 Neque... reseco: "y no quiero cortar aquí por lo sano, ser extremoso". 10 Subtilius disserunt. Alusión a los estoicos, que se proponían como modelo un ideal de sabiduría inasequible para el hombre. 11 Sed... parum: "poco en consonancia con la utilidad común". 12 Sane: "enhorabuena". 13 Interpretantur: "se refieren". 14 Mortalis nemo: "ningún mortal"; propiamente mortalis es adjetivo y restringe la extensión del pronombre indefinido nemo. 15 Quae sunt in usu vitaque communi: "que se dan en la realidad y en la vida cotidiana". 16 Ad istorum normam: "según la norma" o "definición de éstos". 17 Invidiosum: "inasequible". 18 Ut... fuerint, traducir por infinitivo. 19 Ne... quidem: "ni siquiera esto". 20 Negabunt: asíndeton adversativa. 21 Agamus... pingui... Minerva: "vayamos a la pata la llana". 22 Ut... probetur: consecutiva: "que se demuestre". 23 Nec sit sintque, nuevas consecutivas, introducidas por ut, lo mismo que probetur. 24 Magna constantia: ablativo de cualidad. 25 Ut habiti sunt: "como fueron considerados". 26 Quia sequantur, el subjuntivo se debe a la atracción modal; traducir por indicativo. 27 Naturam. En seguir a la naturaleza consiste el sumo bien, según el libro I, capítulo 7 De officiis y el libro I, capítulo 21 De Legibus. Sigue a la naturaleza aquel que vive según sus leyes, sin omitir nada, en cuanto esté de su parte, para conseguir aquello que la naturaleza desea.

Page 10: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

8

videor, ita natos esse nos ut inter omnes esset1 societas quaedam, maior autem ut quisque proxime2 accederet. Itaque cives potiores3 quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his4 enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea5 non satis habet firmitatis6. Namque hoc7 praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate benevolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim benevolentia8 amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet9.

20 Quanta autem vis amicitiae sit10, ex hoc11 intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliavit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur.

Definición de la amistad. Ejemplos de buenos amigos. Ventajas de tenerlos. Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium divinarum humanarumque rerum cum

benevolentia et caritate summa consensio12; qua quidem13 haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. Divitias alii praeponunt, bonam alii valetudinem, alii potentiam, alii honores, multi etiam voluptates. Beluarum14 hoc quidem extremum15, illa autem superiora caduca et incerta, posita16 non tam in consiliis nostris quam17 in fortunae temeritate. Qui autem in virtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem18, sed haec ipsa virtus amicitiam et gignit et continet nec sine virtute amicitia esse ullo pacto19 potest.

21 Iam20 virtutem ex consuetudine vitae sermonisque nostri21 interpretemur22 nec eam, ut quidam docti, verborum magnificentia23 metiamur virosque bonos eos, qui habentur24, numeremus25, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis vita contenta est26; eos autem omittamus, qui omnino nusquam27 reperiuntur.

1 Ut esset, consecutiva. 2 Maior... ut... proxime: "tanto más estrecha cuanto más cerca". 3 Cives (sunt) potiores. 4 Cum his = cum civibus et propinquis. 5 Sed ea = ea amicitia quam P. natura. 6 Firmitatis, genitivo partitivo. 7 Hoc: "por esto" desarrollado en quod... non potest. 8 Sublata.... benevolentia: ablativo absoluto con valor condicional: "si se suprime". 9 Propinquitatis (nomen) manet. 10 Quanta... sit: interrogativa indirecta dependiendo de intellegi maxime potest. 11 Ex hoc, desarrollado por quod.... iungeretur. 12 summa consensio: “una consonancia absoluta”. 13 Qua quidem, antecedente: amicitia; qua ablativo comparativo dependiendo de melius. 14 Beluarum... est: "es (propio) de bestias". 15 Hoc... extremum = voluptate praeponere; illa... superiora = divitiae, bona valetudo, potentia, honores...; caduca... incerta, posita: predicativos; sunt implícito. 16 illa autem superiora (= divitias, bonam valetudinem, potentia, honores) -sunt- caduca et incerta, posita. 17 Non tam... quam: "no tanto, cuanto". 18 Praeclare illi quidem (faciunt). Alusión a los filósofos académicos y peripatéticos, “los que sostienen que el supremo bien está en la virtud”. 19 Ullo pacto = ullo modo: "en manera alguna". 20 Iam: "desde este momento". 21 Ex consuetudine vitae sermonisque nostri: "como solemos hacerlo en la vida y en la conversación diaria". 22 Interpretemur: "entendamos". 23 Magnificentia: "pomposidad". 24 Eos, qui habentur (boni): "a los que son considerados (como buenos)". 25 Interpretemur… metiamur… numeremus, subjuntivos exhortativos. 26 his communis vita contenta est: “la vida normal se contenta con éstos”. 27 Omnino nusquam: "absolutamente en ninguna parte / jamás".

Page 11: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

9

22 Talis igitur inter viros amicitia tantas opportunitates1 habet quantas vix queo dicere. Principio2 qui3 potest esse vita 'vitalis4', ut ait Ennius, quae non in amici mutua benevolentia conquiescit?5 Quid dulcius quam habere quicum6 omnia audeas sic loqui ut tecum? Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? adversas vero ferre difficile esset sine eo qui illas gravius etiam7 quam tu ferret. Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis8, divitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, voluptates, ut gaudeas, valetudo, ut dolore careas et muneribus fungare9 corporis10; amicitia11 res plurimas continet; quoquo te verteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiva, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. Neque ego nunc de vulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de vera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur12 fuit. Nam et secundas res splendidiores facit amicitia et adversas partiens communicansque leviores13.

Otras ventajas y provechos de la amistad. Inconvenientes del odio y de la discordia.

23 Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat14, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. Verum enim amicum qui intuetur, tamquam exemplar aliquod intuetur sui. Quocirca15 et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli valent et, quod difficilius dictu16 est, mortui vivunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. Ex quo illorum beata mors videtur, horum vita laudabilis. Quod si exemeris ex rerum natura benevolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus17 permanebit. Id si minus intellegitur, quanta vis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. Quae enim domus tam stabilis, quae tam firma civitas est, quae non odiis et discidiis funditus possit18 everti? Ex quo quantum boni19 sit in amicitia iudicari potest.

24 Agrigentinum quidem doctum quendam virum20 carminibus Graecis

1 Opportunitates: “ventajas”. 2 Principio: "primeramente". 3 Qui, adverbio: "¿cómo?" 4 Vita vitalis. Esta expresión de Ennio es traducción literal de otra griega βίος βιωτώς, que se encuentra con mucha frecuencia en los autores de aquel país, señaladamente en Platón. 5 Quae non conquiescit, relativo con matiz condicional: "si no se descansa...". 6 Habere quicum = habere eum cum quo; omnia, complemento directo de loqui. 7 Gravius etiam: "incluso más dolorosamente". 8 Opportunae sunt singulae rebus fere singulis: "tiene cada una su particular destino"; ¿y literalmente? 9 Utare, colare, fungare: formas pasivas. 10 Muneribus... corporis: "de las facultades físicas". 11 Amicitia: ablativo dependiendo de utimur. 12 Pauci nominantur: "son celebrados en reducido número". 13 Splendediores y leviores, predicativos dependientes de facit. 14 Cumque... contineat: ligero matiz concesivo; tum: "con todo"; illa (commoditas), explicada en quod... patitur. 15 Quocirca: "a consecuencia de lo cual". 16 Difficilius dictu, cfr. cap. 12. 17 Ne agri quidem cultus: "ni siquiera la agricultura". 18 Quae non... possit: consecutiva. 19 Boni: genitivo partitivo. 20 Agrigentinum... virum. El filósofo Empédocles, que vivía por los años 460 a.C. y, según se cree, perteneció a la escuela pitagórica. Ponía como primer principio de todas las cosas el amor y el odio. Acerca de su doctrina, cf. Sexto Empírico IX,10; Diógenes Laercio VIII,76.

Page 12: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

10

vaticinatum1 ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque moverentur2, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. Atque hoc quidem omnes mortales et intellegunt et re probant3. Itaque si quando4 aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis5, quis est qui id non maximis efferat6 laudibus? Qui clamores7 tota cavea nuper in hospitis et amici mei M. Pacuvi8 nova fabula! cum ignorante rege9, uter10 Orestes esset, Pylades Orestem11 se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseveraret. Stantes plaudebant in re ficta12; quid arbitramur in vera13 facturos fuisse? Facile indicabat ipsa natura vim suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent14. Hactenus mihi videor de amicitia quid sentirem potuisse15 dicere; si quae praeterea16 sunt (credo autem esse multa), ab iis, si videbitur, qui ista disputant, quaeritote.

25 Fannius: Nos autem a te potius17; quamquam etiam ab istis saepe quaesivi et audivi non invitus equidem; sed aliud quoddam18 filum orationis tuae.

Scaevola: Tum magis id diceres19, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, cum est de re publica disputatum, adfuisses. Qualis tum patronus20 iustitiae fuit contra accuratam orationem Phili!

Fannius: Facile21 id quidem fuit iustitiam iustissimo viro22 defendere. Scaevola: Quid? amicitiam23 nonne facile ei24 qui ob eam summa fide,

constantia iustitiaque servatam25 maximam gloriam ceperit?26 26 Laelius: Vim hoc quidem est adferre27. Quid enim refert1 qua me ratione2

1 Agrigentinum... vaticinatum (esse), completiva de infinitivo dependiendo de ferunt, impersonal: "cuentan, dicen"; quidem: "incluso"; unirlo a ferunt. 2 Quae... constarent quaeque moverentur: relativos que se anticipan a su antecedente. Ea, complemento, a su vez, de contrahere y dissipare, complementos dependientes de vaticinatum. 3 Re probant: "demuestran con los hechos". 4 Si quando: "si alguna vez". Aliquod officium exstitit amici: "algún servicio de un amigo se ha manifestado"; "si algún amigo nos ha ayudado". 5 In... adeundis... communicandis; in con gerundio o gerundivo en ablativo expresa una circunstancia que puede ser de índole diversa; generalmente puede traducirse in por "al" y el gerundio o gerundivo por el infinitivo del verbo correspondiente. 6 Qui... efferat: consecutiva. 7 Qui clamores: exclamativo. 8 M. Pacuvi. M. Pacuvio. de Brindisi, sobrino de Ennio, murió hacia el 130 a.C. No se conservan más que fragmentos de sus tragedias. 9 Ignorante rege. El rey a quien hacía alusión esta tragedia fue Toas, que reinó en Táuride. 10 Uter "cual de los dos" esset, interrogativa indirecta dependiendo de ignorante, "no sabiendo, desconociendo". 11 Orestem: predicativo. 12 In re ficta, matiz concesivo, "aunque se trataba de una ficción". 13 In (re) vera, matiz condicional, "si se hubiera tratado de una realidad". 14 Cum iudicarent, matiz causal, "puesto que juzgaban". 15 Mihi videor... potuisse, concertada de infinitivo, "me parece haber podido". 16 Si (aliqua) praetera. 17 A te potius, hay que suplir quaerimus. 18 Aliud quoddam, predicado, hay que suplir est. 19 Tum... diceres: "con más razón lo dirías". 20 Patronus: "abogado, defensor". 21 Facile, predicado; id, desarrollado en iustitiam defendere; iustis. 22 Viro, únase a facile. 23 Quid amicitiam?, hay que suplir defendere. 24 Facile (est) ei. 25 Ob eam... servatam: "por haberla guardado". 26 Qui... ceperint, consecutiva; traducir por indicativo. 27 Vim... adferre: "hacer violencia, obligar".

Page 13: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

11

cogatis? cogitis certe. Studiis enim generorum, praesertim in re bona3, cum difficile est, tum4 ne aequum quidem5 obsistere6. Si la amistad procede de la necesidad o de la misma naturaleza. Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti7 maxime illud considerandum videri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset8, id acciperet ab alio vicissimque redderet, an esset9 hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa10. Amor enim, ex quo amicitia nominata est, princeps11 est ad benevolentiam coniungendam. Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et observantur temporis causa12, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum13 et, quidquid est, id est verum et voluntarium.

27 Quapropter a natura mihi videtur potius quam ab indigentia orta14 amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione15 quantum illa res utilitatis16 esset habitura17. Quod quidem quale sit18, etiam19 in bestiis quibusdam animadverti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat20. Quod in homine multo est evidentius, primum ex ea caritate21 quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit22 amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus23, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et virtutis perspicere videamur24.

28 Nihil est enim virtute25 amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum26 propter virtutem et probitatem etiam eos, quos numquam vidimus, quodam modo diligamus. Quis est qui C. Fabrici, M'. Curi non cum caritate aliqua

1 Quid refert: "qué importa". 2 Qua ratione: "de qué manera". 3 In re bona, matiz condicional,, cfr. cap. 24. 4 Cum... tum: "no sólo... sino también". 5 Ne... quidem: "ni siquiera". 6 Obsistere, sujeto. 7 Mihi cogitanti, únase a videri. 8 Quod posset, relativo que se anticipa a su antecedente id; subjuntivo por atracción modal. 9 Utrum... desiderata sit... an esset, interrogativa indirecta doble; ut... acciperet... redderet, finales; in dandis recipiendisque meritis, cap. 24. 10 Alia causa, sujeto, hay que suplir esset. 11 Princeps: "el factor principal". 12 Observantur temporis causa: "son respetados en atención a las circunstancias". 13 Fictum, simulatum, hay que suplir est. 14 Mihi videtur... orta (esse), concertada de infinitivo. 15 Applicatione y cogitatione, dependen también de orta. 16 Utilitatis, genitivo partitivo. 17 Quantum... esset habitura, interrogativa indirecta dependiendo de la idea verbal implícita en cogitatione. 18 Quale sit, interrogativa indirecta dependiendo de animadverti. 19 Etiam: "incluso". 20 Ut... appareat, consecutiva. 21 Ex ea caritate, hay que relacionarla con est evidentius. 22 Cum exstitit: "cuando ha surgido, cuando se ha manifestado". 23 Cuius... congruamus, relativo con matiz consecutivo; de aquí el subjuntivo. 24 Quod... videamur, causal; el subjuntivo es debido a la atracción modal que ejerce congruamus. 25 Virtute: ablativo comparativo. 26 Quippe cum: "pues, en efecto"; diligamus, el subjuntivo se debe aquí al influjo de quippe, que en Cicerón rige siempre este modo, aunque otros autores emplean unas veces el indicativo y otras el subjuntivo, predominando el indicativo en Plauto y Salustio, y el subjuntivo en Nepote.

Page 14: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

12

benevola memoriam usurpet1, quos numquam viderit?2 quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp. Cassium, Sp. Maelium non oderit?3 Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero4 propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec civitas oderit.

La virtud y la sabiduría son el origen verdadero de la amistad. 29 Quod si tanta5 vis probitatis est ut eam vel in iis quos numquam vidimus, vel,

quod maius est, in hoste etiam6 diligamus, quid mirum est7, si animi hominum moveantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, virtutem et bonitatem perspicere videantur?8 Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis9 admirabilis quaedam exardescit benevolentiae magnitudo. Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum10, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam11 volunt. Quod si ita esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur12, ita ad amicitiam esset aptissimus13; quod longe secus est.

30 Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime virtute et sapientia sic munitus14 est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet15, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit16. Quid enim? Africanus indigens mei?17 Minime hercule! ac ne ego quidem illius18; sed ego19 admiratione quadam virtutis eius, ille vicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit benevolentiam consuetudo. Sed quamquam utilitates multae et magnae consecutae sunt, non sunt tamen ab earum spe causae diligendi profectae.

31 Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus20.

32 Ab his qui pecudum ritu21 ad voluptatem omnia referunt22 longe dissentiunt,

1 Memoriam usurpet: "recuerde". 2 Quos... viderit, matiz concesivo. 3 Oderit, el primero es subjuntivo, el segundo indicativo. 4 Ab altero: "de uno": alterum: "al otro". 5 Tanta: "tan grande". 6 Vel in iis... vel... in hoste etiam: "hasta en aquellos... o incluso en un enemigo". 7 Quid mirum est?: "¿qué extraño es?" 8 Cum... perspicere videantur: "cuando les parece ver". 9 Quibus... adhibitis, ablativo absoluto con matiz causal y condicional a un tiempo. 10 Si (ali)qui... humilem... generosum, predicativos. 11 Ex inopia... natam. Platón, en el capítulo XXXIII de su Simposio, hace decir a uno de los interlocutores que el Amor es hijo de la Pobreza y que vive en compañía de la Necesidad. 12 Ut quisque... arbitraretur: "cuanto menos capaz se considere cada uno". 13 Ita... esset aptissimus: "tanto más apto sería". 14 Ut quisque maxime... sic munitus est; maxime y sic modifican al mismo verbo munitus est; sic puede considerarse como pleonástico y omitirse en la traducción. 15 Ut... egeat... iudicet, consecutivas, relacionadas ambas con las dos comparativas ut... confidit... ut... munitus est. 16 Ita... excellit, completa las dos comparativas mencionadas. 17 Africanus indigens mei, hay que suplir el verbo sum en el tiempo que corresponde. 18 Illis, hay que suplir indigens. 19 Sed ego (eum dilexi). 20 Expetendam (esse) putamus. 21 Pecudum ritu: "a manera de brutos". 22 Referunt: "ordenan".

Page 15: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

13

nec mirum1; nihil enim altum, nihil magnificum ac divinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in2 rem tam humilem tamque contemptam. Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone removeamus, ipsi autem3 intellegamus natura gigni sensum diligendi et benevolentiae caritatem4 facta significatione probitatis. Quam qui adpetiverunt, applicant se et propius admovent ut et usu5 eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales6 propensioresque ab bene merendum7 quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. Sic et utilitates ex amicitia maximae capientur et erit eius ortus a natura quam ab imbecillitate gravior et verior8. Nam si utilitas amicitias conglutinaret9, eadem commutata10 dissolveret; sed quia natura mutari non potest, idcirco verae amicitiae sempiternae sunt. Ortum quidem amicitiae videtis, nisi quid ad haec forte vultis11.

Fannius: Tu vero perge, Laeli; pro hoc enim, qui minor est natu12, meo iure respondeo.

33 Scaevola: Recte13 tu quidem. Quam ob rem audiamus. Peligros que amenazan la conservación de la amistad. Laelius: Audite vero, optimi viri, ea quae saepissime inter me et Scipionem de

amicitia disserebantur. Quamquam ille quidem nihil difficilius esse dicebat, quam amicitiam usque ad extremum vitae diem permanere. Nam vel ut non idem expediret, incidere saepe, vel ut de re publica14 non idem sentiretur15; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias adversis rebus, alias16 aetate ingravescente. Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat17 ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe una cum praetexta18 toga ponerentur19.

34 Sin autem ad adulescentiam perduxissent20, dirimi21 tamen interdum contentione vel uxoriae condicionis22 vel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset23. Quod si qui longius in amicitia provecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam 1 Nec mirum (est). 2 Abiecerunt in: "rebajaron a". 3 Ipsi autem: "nosostros por nuestra parte". 4 Natura, ablativo; sensum y caritatem, sujetos. 5 Usu: "del trato". 6 Et aequales, se puede unir lo mismo que a pares, a in amore. 7 Ab bene merendum: "a merecer bien, a servir, a hacer favores". 8 Et erit... verior, ordénese: et erit ortus eius gravior et verior a natura quam ab imbecillitate. 9 Si... conglutinaret, condicional irreal. 10 Eadem commutata: "al cambiar ésta". 11 Nisi quid ad (contra) haec (dicere) forte vultis. 12 Qui... natu, relativo con ligero matiz causal, minor natu: "más joven". 13 Recte (facis / dicis) tu. 14 De re publica: "sobre la política". 15 Nam... incidere, sujetos; vel... expediret, vel... sentirentur, non idem sentirentur: "no se opinará lo mismo". 16 Alias... alias: "unas veces... otras". 17 Exemplum... capiebat: "sacaba ejemplo, comparaba". 18 Una cum praetexta: "juntamente con..."; la toga pretexta era la que llevaban los adolescentes romanos hasta los 16 años, cfr. cap. 1 19 Quod... ponerentur, causal, subjuntivo de estilo indirecto. 20 Perduxissent, hay que suplir summos amores. 21 Dirimi, completiva de infinitivo dependiente de un dicebat implícito; sujeto: summos amores. 22 Contentione... uxoriae condicionis:"por una rivalidad amorosa". 23 Quod... non posset, causal, cfr. cap. 33. Todo el párrafo siguiente: Quod si (ali)qui... exstitisse sigue en estilo indirecto, los subjuntivos pueden traducirse por indicativo; hay que tener cuidado con las completivas de infinitivo: in optimis quibusque: quisque acompañando a superlativo suele expresar generalidad y puede suprimirse de la traducción

Page 16: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

14

in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo1 inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse.

35 Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci2, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent3 ad iniuriam; quod qui recusarent, quamvis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur4 ab iis quibus obsequi nollent. Illos autem qui quidvis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa esse facturos. Eorum querella inveterata non modo familiaritates exstingui solere sed odia etiam gigni sempiterna. Haec ita multa5 quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret6 sibi videri7.

36 Quam ob rem id primum videamus, si placet8, quatenus amor in amicitia progredi debeat9. Numne, si Coriolanus10 habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem11, num Maelium debuerunt iuvare?

37 Ti. quidem Gracchum12 rem publicam vexantem13 a Q. Tuberone aequalibusque amicis derelictum videbamus. At C. Blossius Cumanus14, hospes familiae vestrae, Scaevola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus15 in consilio, deprecatum16 venisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti. Gracchum fecisset17 ut, quidquid ille vellet, sibi faciendum putaret18. Tum ego: 'Etiamne, si te in Capitolium faces ferre19 vellet?' 'Numquam' inquit 'voluisset id quidem; sed si voluisset, paruissem.' Videtis, quam nefaria vox! Et hercule ita fecit vel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti. Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit20. Itaque hac amentia quaestione nova21 perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graves iustasque

1 Ex quo: ex cupiditate pecuniae vel ex certamine honoris et gloria. 2 Nasci (dicebat), sigue en estilo indirecto hasta el capítulo 36. 3 Ut... essent, explicativa; desarrolla a aliquid… 4 Quod... arguerentur, causal. Ius... amicitiae deserere arguerentur: "eran acusados de traicionar a la amistad" 5 Ita multa: "tan numerosos". 6 Ut... diceret, consecutiva. 7 Sapientiae... felicitatis (esse) videri: "que le parecía ser (propio)... de la sabiduría... de la buena suerte". 8 Si (vobis) placet. 9 Quatenus... debeat, desarrolla a id. 10 Coriolanus. C. Marcio Coriolano, habiendo sido desterrado de Roma, le declaró la guerra el año 265 de su fundación. 11 Vecellinum... appetentem. Espurio Casio Vescelino fue precipitado desde la Roca Tarpeya por el delito de querer hacerse rey. 12 Ti. Gracchum. Tiberio Graco, nieto del Africano, fue muerto en el Capitolio, y Tuberón no sólo no lo favoreció, sino que lo persiguió. 13 Rem publicam vexantem, lleva implícito matiz causal. 14 C. Blossius Cumanus. C. Blosio de Cumas, fue discípulo de Antípater de Tarso. Huyó al Asia, refugiándose en la corte de Aristónico, rey de Pérgamo e hijo de Eumenes; derrotado por Aristónico por los romanos, Blosio se dio muerte. Ver Plutarco: Vidas de Tiberio y C. Graco. 15 Laenati et Rupilio consulibus, dativos. L. Popilio Lenas y P. Rupilio fueron cónsules el año 621. Lo que Cicerón cuenta aquí de Lelio, lo atribuye Plutarco a Escipión Nasica. 16 Deprecatum, supino. 17 Quod... fecisset, el subjuntivo indica aquí que el que habla no presenta la causa como cierta, sino que se limita a exponer lo que Blosio alegaba; tanti, genitivo de precio; facere tanti: "estimar tanto". 18 Ut... putaret, consecutiva; sibi, dativo agente. 19 Te... ferre, completiva de infinitivo dependiente de vellet. 20 Nec... praebuit: "y no se mostró". 21 Quaestione nova: "por una nueva pesquisa".

Page 17: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

15

persolvit1. Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaveris2; nam cum conciliatrix amicitiae virtutis opinio3 fuerit4, difficile est amicitiam manere, si a virtute defeceris.

38 Quod si rectum statuerimus5 vel concedere amicis, quidquid velint, vel impetrare ab iis, quidquid velimus, perfecta quidem sapientia6 si simus7, nihil habeat res8 vitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos vidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos novit vita communis. Ex hoc numero nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime qui ad sapientiam proxime accedunt.

39 Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse9 (sic a patribus accepimus10), bis una consules, collegas in censura11; tum12 et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M'. Curium, Ti. Coruncanium memoriae proditum est13. Igitur14 ne suspicari quidem15 possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset16. Nam hoc17 quidem in talibus viris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi viri fuerint, aeque autem nefas sit18 tale aliquid et facere rogatum et rogare. At vero Ti. Gracchum sequebantur C. Carbo, C. Cato19, et minime tum quidem C. frater, nunc idem acerrimus20.

40 Haec igitur lex in amicitia sanciatur, ut neque21 rogemus res turpes nec faciamus rogati. Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum22 si quis contra rem publicam se amici causa fecisse23 fateatur. Etenim eo loco24, Fanni et Scaevola, locati sumus ut nos longe prospicere oporteat25 futuros casus26 rei publicae. Deflexit iam aliquantum de spatio curriculoque consuetudo maiorum.

1 Poenas alicui persolvere: "ser castigado por delitos contra alguno". 2 Si... peccaveris, ligero matiz concesivo. 3 Opinio virtutis: "aprecio de la virtud". 4 Cum conciliatrix... fuerit, matiz causal. 5 Quod si... statuerimus, condicional potencial; rectum, predicativo: "como cosa justa". 6 Perfecta... sapientia, ablativo de cualidad: "(hombres) de una sabiduría perfecta". 7 Simus, valor potencial: "podrá considerársenos". 8 Res: "tal norma". 9 Videmus Papum... familiarem fuisse. Q. Emilio Papo y C. Fabricio Luscino fueron cónsules el año 471 y nuevamente el 475; además, colegas en la censura el 478. 10 Sic... accepimus: "así lo hemos aprendido". 11 Bis... censura, hay que suplir fuisse 12 Tum: "asimismo". 13 Memoriae proditum est: "es traición". 14 Igitur: "pues bien". 15 Ne... quidem: "ni siquiera". 16 Quod... esset, relativo con valor consecutivo. 17 Nam hoc, va desarrollado en si contendisset... non fuisse; in talis viris: "tratándose de tales varones". 18 Cum... fuerint... sit, valor causal; sanctissimi viri, predicado. 19 At vero sequebantur... C. Cato. C. Papirio Carbón, tribuno sedicioso. C. Catón, hijo de M. Catón y nieto de Catón el Censor. 20 Nunc idem acerrimus: qui nunc acerrimus est. C. Graco, que antes no se había preocupado gran cosa de las tendencias sociales de su hermano Tiberio, después de haber sido muerto éste y nombrado él tribuno de la plebe, se convirtió en el más ardiente continuador de la obra de Tiberio. Ver el Epítome de Livio, libro 60 y s. 21 Ut neque..., explicativas; rogati, matiz concesivo. 22 Cum... tum...: "ya... ya (especialmente)". 23 Fecisse: "que ha obrado". 24 Eo loco: "en tal situación". 25 Ut... oporteat, consecutiva. 26 Casus: "peligros".

Page 18: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

16

41 Ti. Gracchus regnum occupare conatus est, vel1 regnavit is quidem paucos menses2. Num quid simile3 populus Romanus audierat aut viderat? Hunc etiam post mortem secuti amici et propinqui quid in P. Scipione effecerint4, sine lacrimis non queo dicere. Nam Carbonem, quocumque modo5 potuimus, propter recentem poenam Ti. Gracchi sustinuimus; de C. Gracchi autem tribunatu quid expectem6, non libet augurari. Serpit deinde res7; quae proclivis ad perniciem, cum semel coepit, labitur. Videtis in tabella8 iam ante quanta9 sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem post Cassia. Videre iam videor10 populum a senatu disiunctum, multitudinis arbitrio res maximas agi. Plures enim discent quem ad modum haec fiant, quam quem ad modum iis resistatur11.

42 Quorsum haec?12 Quia sine sociis nemo quicquam tale conatur. Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment13 ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant14; improbis autem poena statuenda est, nec vero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. Quis clarior15 in Graecia Themistocle16, quis potentior? qui cum imperator17 bello Persico servitute Graeciam liberavisset propterque invidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit18, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. His adiutor19 contra patriam inventus est nemo; itaque mortem sibi uterque conscivit20.

43 Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni vindicanda est21, ut ne quis22 concessum23 putet amicum vel bellum patriae inferentem24 sequi; quod quidem, ut res ire coepit1, haud scio

1 Vel: "incluso". 2 Paucos menses, acusativo de duración. 3 Quid simile: "algo semejante". 4 Quid in P. Scipione effecerint, interrogativa indirecta dependiente de dicere; in P. Scipione: "en (la persona de) P. Esciìón". P. Escipión Nasica fue encarcelado a petición de los tribunos de la plebe, por haber ordenado la muerte de T. Graco. 5 Quocumque modo: "como". 6 Quid expectem, interrogativa indirecta dependiente de augurari. 7 Res: "el mal". 8 In tabella. Antes del año 614 de la fundación de Roma, los votos se daban de viva voz y en público. Después, en virtud de las leyes Gabinia (614), Casia (616) y otras, se decidió que se escribieran sobre unas tablillas y que el escrutinio se hiciera en secreto. Se comprende que un partido de la aristocracia considerase estas tablillas, que otorgaban la independencia al voto de los clientes, como una institución deplorable. Ver De Legibus, libro III, capítulos 15 y 16. 9 Quanta: "cuán grande". 10 Videri iam videor, oración concertada de infinitivo: "ya me parece ver". 11 Quemadmodum... fiant... resistatur, interrogativas indirectas. 12 Quorsum haec?, hay que suplir pertinet. 13 Ut... ne existimet, completiva; ignari, matiz causal. 14 Ut... non discedant, consecutiva. 15 Clarior: "más ilustre". 16 Themistocle, ablativo comparativo. 17 Imperator, predicativo: "siendo general"; cum... liberavisset.... esset, oraciones causales, la primera lleva implícito, con la relación a la segunda, matiz concesivo. 18 Quam... debuit, ligero matiz concesivo. 19 Adiutor, predicativo. 20 Mortem sibi conscivit: "se suicidó". 21 Supplicio omni vindicanda est: "debe castigarse con todo género de tormentos". 22 Ut ne quis: "para que nadie". 23 Concessum (essse). 24 Vel... inferentem: "incluso cuando declare la guerra".

Page 19: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

17

scio an2 aliquando futurum sit3. Mihi autem non minori curae est4, qualis res publica post mortem meam futura, quam qualis hodie sit.

44 Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus5, ne exspectemus quidem, dum6 rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium vero dare audeamus libere. Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium valeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur7.

45 Nam quibusdam, quos audio sapientes8 habitos9 in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam10 (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse11 sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas12 habenas habere amicitiae, quas vel adducas13, cum velis, vel remittas; caput14 enim esse ad beate vivendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat15 unus pro pluribus.

46 Alios autem dicere aiunt16 multo etiam inhumanius (quem locum breviter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non benevolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas17; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque virium18, ita amicitias appetere maxime19; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant20 quam viri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati.

47 O praeclaram sapientiam!21 Solem enim e mundo tollere videntur22, qui amicitiam e vita tollunt, qua23 nihil a dis24 immortalibus melius habemus, nihil iucundius. Quae est enim ista securitas? Specie quidem blanda sed reapse multis locis25 repudianda. Neque enim est consentaneum26 ullam honestam rem actionemve, ne

1 Ut res ire coepit: "según el cariz que presentan las cosas". 2 Haud scio an: "no sé si no". 3 An aliquando futurum sit. Se ha creído ver en este pasaje una alusión a la usurpación de César. 4 Mihi... curae est: "me preocupa", sum con dos dativos: esse curae alicui: "servir de cuidado a alguien", 5 Ut... petamus... faciamus, oraciones explicativas que desarrollan la anterior. 6 Ne... quidem dum: "ni... siquiera a que". 7 Et adhibeatur... et adhibitae pareatur: "que no sólo se emplee... sino que, cuando sea empleada, se le obedezca". 8 Sapientes, predicativo: "como sabios". 9 Habitos (fuisse). 10 Mirabilia quaedam: "ciertas cosas extrañas". Las oraciones de infinitivo que siguen en este párrafo dependen de placuisse, que aquí equivale a "opinaron", excepto unum soli... pro pluribus, subordinada de necesse sit. 11 Satis... rerum: "que bastante, y aun de sobra, tiene cada uno (con preocuparse) de sus cosas. 12 Laxissimas, predicativo; hay que notar el valor de qua, ante el superlativo: "lo más... posible". 13 Adducere habenas: "tirar de las riendas"; remittere habenas: "aflojar las riendas". 14 Caput: "lo principal", predicado. 15 Possit... parturiat, subjuntivos de estilo indirecto. 16 Aiunt, impersonal. 17 Amicitias... expetendas, completiva de infinitivo dependiente de dicere. 18 Firmitatis... virium, genitivos partitivos. 19 Ut... minimum... ita maxime: "cuando menos... tanto más". 20 Ut... quaerant, completiva. 21 O praeclaram sapientiam! acusativo exclamativo. 22 Tollere videntur, concertada de infinitivo. 23 Qua, ablativo comparativo dependiente de melius. 24 A dis, ablativo de origen. 25 Multis locis: "por muchas razones". 26 Consentaneum: "razonable".

Page 20: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

18

sollicitus sis, aut non suscipere aut susceptam1 deponere. Quod si curam fugimus, virtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit2, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignaviam fortitudo; itaque videas3 rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. Ergo hoc4 proprium est animi bene constituti, et laetari bonis rebus et dolere contrariis.

48 Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur5 amicitiam funditus tollamus e vita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? Quid enim interest motu animi sublato6 non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quidvis generis eiusdem? Neque enim sunt isti audiendi7 qui virtutem duram et quasi ferream esse quandam volunt8; quae quidem9 est cum multis in rebus, tum10 in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur11. Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum valet ut tollat12 e vita amicitiam, non plus quam ut13 virtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur.

Cum autem contrahat14 amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio virtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est.

49 Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut vestitu cultuque corporis, animante virtute praedito, eo qui vel amare vel, ut ita dicam, redamare15 possit16, non admodum delectari? Nihil est enim remuneratione benevolentiae, nihil vicissitudine17 studiorum officiorumque iucundius.

50 Quid, si illud18 etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo?19 concedetur profecto verum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. Nihil est enim appetentius similium sui nec rapacius quam natura. Quam ob rem hoc20 quidem, Fanni et Scaevola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam21 benevolentiam, qui est amicitiae fons22 a natura constitutus. Sed eadem

1 Susceptam: "una vez emprendida". 2 Necesse est... aspernetur atque oderit: "es necesario que repudie y aborrezca". 3 Bonitas (aspernatur atque) malitiam, etc. videas, subjuntivo con valor potencial e impersonal: "puede verse". 4 Hoc, anticipa el sujeto de est: et laetari... contrariis. 5 Quae causa est cur: "¿qué causa hay para que...?". 6 Motu... sublato, ablativo absoluto con matiz condicional. 7 Neque... sunt isti audiendi. Alusión a los estoicos. 8 Quasi ferream esse quandam volunt: "quieren que sea, por decirlo así, de hierro"; quidam, quaedam, quoddam, precedido de quasi, se une con adjetivos y substantivos para suavizar, a veces para poner de relieve, la expresión correspondiente. 9 Quidem: "en realidad". 10 Tum: "y especialmente". 11 Ut... diffundatur... contrahatur, consecutivas. 12 Non tantum valet ut tollat: "no es capaz de quitar" (¿pero literalmente?). 13 Non plus quam ut: "como tampoco puede hacer que". 14 Cum... contrahat, matiz causal; sujeto: significatio virtutis. 15 Redamare: "devolver amor por amor". 16 Eo qui... possit, consecutiva. 17 Remuneratione, vicissitudine (reciprocidad), ablativos comparativos, regidos por iucundius. 18 Illud, va desarrollado en nihil esse... similtudo. 19 Similium, genitivo objetivo subordinado a appetentius y rapacius. 20 Hoc, desarrollado en bonis... benevolentiam. 21 Quasi necessariam (esse). 22 Qui est... fons, concordancia del relativo con el atributo.

Page 21: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

19

bonitas etiam ad multitudinem pertinet. Non enim est inhumana1 virtus neque immunis neque superba, quae etiam populos universos tueri iisque optime consulere soleat2; quod non faceret profecto, si a caritate vulgi abhorreret.

51 Atque etiam mihi quidem videntur, qui utilitatum causa fingunt amicitias, amabilissimum nodum amicitiae tollere. Non enim tam utilitas parta3 per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum4, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque virtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. Atque haud sciam an ne5 opus sit quidem nihil umquam omnino deesse amicis. Ubi enim studia nostra viguissent, si numquam consilio, numquam opera nostra nec domi nec militiae6 Scipio eguisset? Non igitur utilitatem amicitia, sed utilitas amicitiam secuta est.

52 Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt7. Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui velit8, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur9, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia vivere?10 Haec enim est tyrannorum vita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis benevolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus11 amicitiae.

53 Quis enim aut eum diligat12 quem metuat, aut eum a quo se metui putet? Coluntur13 tamen simulatione dumtaxat ad tempus14. Quod si forte, ut fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur quam fuerint inopes amicorum15. Quod Tarquinium dixisse ferunt16, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos17 infidos, cum iam neutris gratiam referre18 posset.

54 Quamquam miror, illa superbia et importunitate19 si quemquam amicum habere potuit. Atque ut huius, quem dixi, mores veros amicos parare non potuerunt, sic20 multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. Non enim solum ipsa Fortuna21 caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos22 quos complexa est; itaque efferuntur fere23 fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato1 intolerabilius

1 Inhumana, predicado. 2 Quae... soleat, relativa con valor causal. 3 Parta, de parior: "conseguida". 4 Iucundum, predicativo. 5 Haud scio an ne: "no sé si no". 6 Domi... militiae, locativos: "en paz y en guerra". 7 Si (ali)quando... disputabunt: "si alguna vez hablan"; nec usu nec ratione: "ni en la práctica ni en la teoría". 8 Qui velit, valor consecutivo. 9 Ut neque diligat... nec... diligatur: "a condición de no amar... ni ser amado". 10 Circumfluere... vivere, dependiente de velit. 11 Sollicita (sunt)... locus (est). 12 Quis... diligat, matiz potencial: "¿quién puede amar?". 13 Coluntur, sujeto implícito en eum quem metuat: ii quos homines metuunt, coluntur tamen ab eis… 14 Ad tempus: "temporalmente". 15 Quam... inopes amicorum: "cuán faltos de amigos". 16 Ferunt, impersonal. 17 Quos... habuisset..., quos interrogativo dependiente de intellexisse. Fidos... infidos, predicativos. 18 Gratiam referre: "corresponder dignamente, dar su merecido". 19 Illa... importunitate, matiz causal: "con aquella soberbia e insolencia". 20 Ut... sic, comparativo: "así como... así". 21 Ipsa Fortuna: "la Fortuna misma (ella personalmente)". 22 Efficit caecos: "vuelve ciegos". 23 Fere: "generalmente".

Page 22: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

20

intolerabilius fieri potest. Atque hoc2 quidem videre licet, eos qui antea commodis fuerint moribus3, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis veteres amicitias, indulgeri novis.

55 Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint4, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, vestem egregiam, vasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam vitae, ut ita dicam, supellectilem?5 etenim cetera cum parant, cui parent6, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius7 enim est istorum8 quidque, qui vicit viribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa9 possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen vita inculta et deserta ab amicis non possit10 esse iucunda. Sed haec hactenus11.

56 Constituendi autem sunt qui sint12 in amicitia fines et quasi termini diligendi13. De quibus tres video sententias ferri14, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos benevolentia illorum erga nos benevolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti15 fiat ab amicis.

57 Harum trium sententiarum nulli prorsus assentior. Nec enim illa prima vera est, ut, quem ad modum in se quisque sit16, sic in amicum sit animatus. Quam multa17 enim, quae nostra causa18 numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem invehi insectarique vehementius, quae in nostris rebus19 non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis viri boni multa detrahunt20 detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur.

58 Altera sententia21 est, quae definit amicitiam paribus officiis ac voluntatibus. Hoc quidem est nimis exigue et exiliter ad calculos vocare22 amicitiam, ut par sit ratio23 acceptorum et datorum. Divitior mihi et affluentior videtur esse vera amicitia24 nec 1 Insipiente fortunato, ablativo comparativo dependiente de intolerabilius: "más intolerable que un necio afortunado". 2 Hoc, desarrollado en eos... novis. 3 Commodis... moribus, ablativo de cualidad; imperio, potestate, prosperis rebus, ablativos de causa. 4 Cum... possint, ilativa: "siendo así que pueden". 5 Optimam et pulcherrimam... supectilem, aposición a amicos. 6 Cui parent, interrogativa indirecta, lo mismo que cuius causa laborent: "para quién trabajan". 7 Eius, genitivo de posesión. 8 Istorum, genitivo partitivo dependiente de quidque. 9 Stabilis et certa, predicativos. 10 Ut... non possit, consecutiva. 11 Sed haec hactenus, elisión del verbo: "pero estas cosas (llegan) hasta aquí: pero de esto basta". 12 Qui sint, interrogativa indirecta. 13 Diligendi, substantivado. 14 Tres... sententias referri, completiva de infinitivo: "que hay tres opiniones"; los tres ut siguientes son explicativos. 15 Quanti, tanti, genitivos de precio: facere tanti, fieri tanti: "estimar en tanto, ser estimado en tanto". 16 Quemadmodum in se quisque (animatus) sit; in con acusativo indica siempre la dirección de un movimiento, que puede ser real o, como aquí, metafórico. 17 Quam multa: "cuántas cosas". Va desarrollado en los infinitivos siguientes, que, a su vez son recogidos por el relativo quae. 18 Nostra causa: "por nosotros". 19 In nostris rebus: "tratándose de nosotros"; in rebus (amicorum). 20 De suis commodis... detrahunt: "pierden de su derecho"; iis se refiere a commodis. 21 Altera sententia: "la segunda opinión". 22 Ad calculos vocare: "reducir a cálculo". 23 Ut par sit ratio: "de manera que sea igual la cuenta". 24 Divitior... videtur esse amicitia, oración de infinitivo concertada.

Page 23: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

21

observare1 restricte, ne plus reddat2 quam acceperit; neque enim verendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur3.

59 Tertius vero ille finis deterrimus4, ut, quanti quisque se ipse faciat, tanti fiat ab amicis. Saepe enim in quibusdam aut animus abiectior est aut spes amplificandae fortunae fractior5. Non est igitur amici6 talem esse7 in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. Alius igitur finis verae amicitiae constituendus est, si prius, quid maxime reprehendere Scipio solitus sit8, dixero. Negabat ullam vocem9 inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus10; nec vero se adduci posse11, ut hoc, quem ad modum putaretur12, a Biante esse dictum crederet13, qui sapiens habitus esset14 unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam revocantis esse sententiam. Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui15 se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo16 plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum17; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, invidere.

60 Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam valet18; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus19 in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus20 eum, quem aliquando odisse possemus. Quin etiam si minus felices in diligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat.

61 His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint21, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, voluntatum sine ulla exceptione communitas22, ut, etiamsi qua fortuna23 acciderit ut minus iustae amicorum voluntates

1 Nec (videretur) observare. 2 Ne... reddat: "no sea que devuelva". 3 Ne... excidat aut ne... defluat aut ne... congeratur, complementos de temor dependientes de verendum est, por tanto ne: "que". 4 Deterrimus, predicado. 5 Abiectior... fractior, comparativos absolutos. 6 Non est... amici: "no es (propio) de un amigo". 7 Talem (predicado) esse, hay que notar que esta oración de infinitivo es sujeto de la anterior; también lo son eniti et efficere: "esforzarse en conseguir". 8 Quid... solitus sit, interrogativa indirecta dependiente de edixero. 9 Negabat ullam vocem: "afirmaba que ninguna expresión"; amicitiae, dativo; qui dixisset, subjuntivo de estilo indirecto: "que había dicho". 10 Osurus, de odi: "odiar". 11 Nec... se posse, completiva de infinitivo dependiente de negabat; la oración va introducida por nec porque no se tiene en cuenta la negación implícita en negare. 12 Quemadmodo putaretur: "como se pensaba", el subjuntivo es de estilo indirecto. 13 A Biante... crederet. Que esta opinión fuera de Bías o no, lo cierto es que estaba muy acreditada entre los autores antiguos. Ver Sófocles: Ayax, v. 687; Aristóteles: Retórica, II,13; Diógenes Laercio: Vida de Bías; Publio Siro, etc. 14 Qui... habitus esset, ligero matiz causal. 15 Cui, hay supresión del antecedente: ei. 16 Quo, adverbio: "para que". 17 Ansas ad reprehendendum: "motivos de represión". 18 Valet: "sirve". 19 Ut... adhiberemus, completiva de praecipiendum fuit. 20 Ut ne... inciperemus, consecutiva, determinada por eam (tal) diligentiam. 21 Cum emendati... sint, ligero mariz condicional. 22 Sine ulla exceptione communitas. "Cuando pido dinero a mi amigo", decía Diógenes, "no le pido otra cosa sino mi dinero". 23 Qua fortuna, ablativo; qua: aliqua; fortuna "azar".

Page 24: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

22

adiuvandae sint, in quibus eorum aut caput agatur1 aut fama, declinandum de via sit2, modo ne3 summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari venia possit4. Nec vero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet benevolentiam civium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; virtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est.

62 Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo5 erat de amicitia) querebatur6, quod7 omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oves8 quot9 quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam10 et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. Sunt igitur firmi et stabiles et constantes eligendi; cuius generis est magna penuria. Et iudicare difficile est sane nisi expertum11; experiendum autem est in ipsa amicitia. Ita praecurrit amicitia iudicium12 tollitque experiendi potestatem.

63 Est igitur prudentis13 sustinere ut cursum, sic impetum benevolentiae, quod14 utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte15 periclitatis moribus amicorum. Quidam saepe in parva pecunia perspiciuntur quam sint leves16, quidam autem, quos parva movere non potuit, cognoscuntur in magna17. Sin vero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inveniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant18, ut19, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera20 ius amicitiae, non multo illa malint? Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur21, quia non sine magna causa sit neglecta22 amicitia.

64 Itaque verae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica versantur; ubi enim istum invenias23 qui honorem amici anteponat suo? Quid? haec ut omittam24, quam graves, quam difficiles plerisque videntur calamitatum1 1 Caput agatur: "esté en peligro su vida". 2 Declinandum de via sit. Es lo que hizo Cicerón cuando tomó a su cargo la defensa de su amigo Milón, asesino de Clodio. Ver libro III De officiis, capítulo 10. 3 Modo ne: "con tal que no". 4 Est enim... possit: "porque hay un punto hasta donde se puede condescender con la amistad". 5 Cuius sermo erat: "que siempre hablaba". 6 Querebatur, sujeto Scipio. 7 Quod: "de que". 8 Capras et oves. Jenofonte: Memorables II,4. Por lo demás las ideas que encierra este capítulo parecen tomadas del tratado de Teofrasto sobre la Amistad (libro I). 9 Quot (se refiere a capras et oves) haberet, interrogativa indirecta dependiente de dicere. 10 Quasi signa quaedam: "una especie de señales". 11 Expertum, en acusativo por concertar con el sujeto implícito de iudicare. 12 Praecurrit... iudicium: "se anticipa al juicio". 13 Est... prudentis, cfr. cap. 69. 14 Quod: "para que", hay que notar que tanto el régimen propio de sustinere como el de utamur van separados de su verbo por un inciso comparativo que, a su vez, es régimen del mismo verbo. 15 Aliqua parte: "de alguna manera". 16 Quidam... perspiciuntur quam sit leves, oración concertada: "algunos... dan a entender cuán livianos son". 17 Parva... magna (pecunia). 18 Eos... qui... non anteponant, subjuntivo concesivo; eos: "tales". 19 Ut, explicativo: "de suerte que". 20 Ex altera (parte propositum sit). 21 Consecuti sint... arbitrantur, sujeto; homines implícito en natura. 22 Quia non... sit neglecta, subjuntivo de estilo indirecto. 23 Invenias, subjuntivo potencial: "podrás encontrar". 24 Haec ut omittam: "dejando esto a un lado".

Page 25: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

23

societates! ad quas non est facile inventu2 qui descendant. Quamquam Ennius recte3: Amicus certus in re incerta cernitur4,

tamen haec duo5 levitatis et infirmitatis plerosque convincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt6. Qui igitur utraque in re gravem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene divino.

65 Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, fides est; nihil est enim stabile quod infidum est7. Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moveatur, eligi8 par est, quae omnia9 pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque vero, qui non isdem rebus movetur naturaque consentit10, aut fidus aut stabilis potest esse. Addendum eodem11 est, ut ne criminibus aut inferendis12 delectetur aut credat oblatis13, quae pertinent omnia ad eam, quam iamdudum tracto14, constantiam. Ita fit verum illud, quod initio dixi, amicitiam nisi inter bonos esse non posse. Est enim boni viri, quem eundem sapientem licet15 dicere, haec duo tenere16 in amicitia: primum ne quid17 fictum sit neve simulatum; aperte enim vel18 odisse magis ingenui est19 quam fronte20 occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem21 ab amico esse violatum.

66 Accedat22 huc suavitas quaedam oportet sermonum atque morum, haudquaquam mediocre condimentum23 amicitiae. Tristitia24 autem et in omni re severitas habet ille quidem25 gravitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque proclivior.

67 Exsistit26 autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando27 amici novi, digni amicitia, veteribus sint anteponendi, ut equis vetulis teneros anteponere solemus. Indigna homine dubitatio! Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum 1 Calamitatum, empleo de lo abstracto por lo concreto: "de los desgraciados". 2 Inventu, supino pasivo: "de ser encontrado". 3 Ennius recte (dixit). 4 Amicus certus... Este verso de Ennio es la traducción de otro de Eurípides: Hécuba, 1202. 5 Haec duo, va explicando en la disyuntiva aut... aut. 6 Contemnunt... deserunt, complemento implícito amicum. 7 Quod infidum est, relativo con matiz condicional; quod: si. 8 Eligi, completiva de infinitivo dependiente de par est; sujeto: simplicem... et constentientem. 9 Quae omnia, resume las cualidades implícitas en simplicem,... constetientem... qui... moveatur. 10 Naturaque consentit: "y simpatiza por naturaleza, congenia". 11 Eodem, adverbio. 12 Criminibus inferendis: "contando chismes"; inferendis, ablativo. 13 Oblatis, dativo. 14 Iamdudum tracto: "vengo tratando". 15 Quem eumdem... licet: "al cual también se puede". 16 Tenere: "guardar, observar". 17 Ne quid: "que nada" (literalmente: "que no algo"). 18 Vel: "incluso". 19 Magis ingenui est: "es más (propio) de un (hombre) noble". 20 Fronte: "con el semblante". 21 Semper... existimantem, explica a suspiciosum. 22 Accedat... oportet: "conviene que se añada". 23 Condimentum, aposición a suavitas. 24 Tristia: "adustez". 25 Ille quidem, el pronombre ille, -a, -ud, se emplea a veces para poner de relieve el substantivo a que se refiere; aquí puede suprimirse en la traducción. 26 Exsistit: "surge". 27 Quando: aliquando.

Page 26: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

24

rerum satietates; veterrima quaeque1, ut ea vina, quae vetustatem ferunt, esse debet suavissima; verumque illud est, quod dicitur, multos modios salis2 simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit3.

68 Novitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat4, non sunt illae quidem5 repudiandae, vetustas tamen suo loco conservanda6; maxima est enim vis vetustatis et consuetudinis. Quin7 in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consuevit, libentius utatur quam intractato et novo. Nec vero8 in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo valet, cum locis ipsis delectemur9, montuosis etiam10 et silvestribus, in quibus diutius commorati sumus.

69 Sed maximum est in amicitia parem esse inferiori. Saepe enim excellentiae quaedam sunt, qualis erat Scipionis11 in nostro, ut ita dicam, grege. Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio12 anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q. vero Maximum fratrem13, egregium virum omnino14, sibi nequaquam parem15, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores volebat.

70 Quod faciendum imitandumque est omnibus16, ut, si quam praestantiam virtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore vel animo vel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati17. Ut in fabulis18, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inventi19, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos20 esse duxerunt. Quod est multo profecto magis in veris patribus certisque21 faciendum. Fructus enim ingenii et virtutis omnisque praestantiae tum maximus22 capitur, cum in proximum quemque23 confertur.

1 Veterrima quaeque: "las más antiguas"; el pronombre quisque, quaeque, quidque unido a un superlativo asume carácter de universalidad; conviene, pues, traducir en plural, aunque vaya en singular. 2 Multos modios salis. Este proverbio se encuentra también en Aristóteles y Plutarco. El modio era una medida de capacidad que los romanos empleaban para los granos; equivalía a 8 litros y medio. 3 Ut amicitiae munus expletum sit: "para que la obra de la amistad quede acabada". 4 Ut... appareat, explicativa: "de suerte que aparezca". 5 Illae quidem, cfr. cap. 66. 6 Conservanda (est). 7 Quin: "más aún". 8 Nec vero: "y no (sólo)". 9 Cum... delectemur, ilativa: "ya que nos complacemos". 10 Etiam: "incluso". 11 Qualis erat (excellentia) Sciponis. 12 Mummio. Éste es el hermano de L. Mumio, vencedor de Corinto. 13 Q. Maximum fratrem. Otro hijo de Paulo Emilio, adoptado por Q. Fabio Máximo; fue cónsul el año 608. 14 Omnino: "por todos conceptos". 15 Sibi... parem, asíndeton de carácter adversativo. 16 Omnibus, dativo agente. 17 Eisque honori sint et dignitati, hay que notar el valor de sum con doble dativo, uno de persona: "servir de... a alguien" 18 In fabulis: "en las obras teatrales". 19 Inventi (sunt). 20 Multos annos, acusativo de duración; hay que unirlo a duxerunt. 21 In veris patribus certisque: "cuando se trata de los padres reales y verdaderos", in con ablativo equivale a veces a toda una oración circunstancial. 22 Maximus, adverbial: "con la mayor abundancia". 23 Proximum quemque, cfr. cap. 67; proximum conserva aquí su carácter de superlativo.

Page 27: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

25

71 Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine1 superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores2 non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari3. Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis4, si habere se putant, quod officiose5 et amice et cum labore aliquo suo factum6 queant dicere. Odiosum sane genus hominum officia7 exprobrantium8; quae meminisse debet is in quem conlata sunt, non commemorare, qui9 contulit.

72 Quam ob rem ut ii qui superiores sunt submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores10 extollere. Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi11 iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo verbis sed etiam opere levandi sunt12.

73 Tantum autem cuique tribuendum13, primum quantum ipse14 efficere possis, deinde etiam quantum ille quem diligas atque adiuves, sustinere15. Non enim neque tu possis16, quamvis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P. Rupilium17 potuit consulem efficere, fratrem eius18 L. non potuit. Quod si etiam possis19 quidvis deferre ad alterum20, videndum est tamen, quid ille possit sustinere.

74 Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus21 iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate22 venandi aut pilae studiosi23 fuerunt24, eos habere25 necessarios26 quos tum eodem studio praeditos27 dilexerunt. Isto enim modo nutrices et paedagogi28 iure vetustatis plurimum benevolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo29 aestimandi. Aliter amicitiae 1 In... necessitudine: "en la relación, en el trato". 2 Sic inferiores (debent). 3 Se... superari, completiva de infinitivo dependiente de dolere. 4 Eoque magis: "principalmente". 5 Quod officiose, supresión del antecedente: (aliquid) quod. 6 Factum (esse). 7 Officia: "favores". 8 Odiosum... exprobantium. Terencio en su Andria, acto I, escena 1ª, v. 16, dice: Nam istahec commemoratio quasi, exprobatio est immemoris beneficii. 9 Non (debet) commemorare (is) qui. 10 Inferiores (debent se) extollere. 11 Quod non fere... nisi: "lo cual casi nunca... a no ser". 12 Hac opinione... levandi sunt: "deben ser curados de esta aprensión". 13 Tantum... cuique tribuendum (est): "debe otorgarse a cada uno". 14 Ipse, hay que notar el empleo de este pronombre, que puede ser de 1ª, 2ª y 3ª persona, según la persona en que esté el verbo: ipse dixi: "yo mismo"; ipse dixisti: "tú mismo"; ipse dixit: "él mismo". 15 Sustinere (possit). 16 Non... possis: "no podrías"; a veces, como aquí, la 2ª persona tiene valor impersonal: "no se podría". 17 P. Rupilium. P. Rupilio fue cónsul con P. Popilio Lenas el año 621 18 Fratrem eius: fratrem P. Rupilii. 19 Quod si etiam possis: "y, aun suponiendo que pudieras". 20 Quidvis deferre ad alterum: "conferir al amigo toda clase de honores". 21 Corroboratis iam... et ingeniis et aetatibus: "después de haberse asentado... los caracteres y (con) los años". 22 Ineunte aetate: "en su primera juventud". 23 Venandi aut pilae studiosi: "aficionados a cazar o a la pelota". 24 Si qui... fuerint, potencial. 25 Eos habere, hay que suplir debent, que puede deducirse de cierto paralelismo con la forma de obligación iudicandae sunt. 26 Necessarios: "amigos". 27 Praeditos, este participio lleva implícito matiz causal con relación a dilexerunt. 28 Paedagogi. No deben confundirse los preceptores con los pedagogos. Estos últimos eran generalmente esclavos encargados del cuidado material de los niños y de acompañarlos a todas partes. 29 Sed alio quodam modo (benevolentiam postulare debent).

Page 28: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

26

stabiles1 permanere non possunt. Dispares enim mores2 disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia.

75 Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne intemperata quaedam benevolentia, quod persaepe fit3, impediat magnas utilitates4 amicorum. Nec enim, ut ad fabulas redeam5, Troiam Neoptolemus6 capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus7, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire voluisset8. Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit9 ab amicis; quas qui impedire vult, quod desiderium non facile ferat10, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus.

76 Atque in omni re considerandum est et quid postules ab amico et quid11 patiare12 a te impetrari.

Est etiam quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad vulgares amicitias oratio nostra delabitur. Erumpunt saepe vitia amicorum tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet13 infamia. Tales igitur amicitiae sunt remissione usus14 eluendae et, ut Catonem dicere audivi, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut15 neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit16.

77 Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus17 dissensio intercesserit18 (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cavendum erit, ne19 non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae videantur. Nihil est enim turpius quam cum eo bellum gerere quocum familiariter vixeris. Ab amicitia Q. Pompei20 meo nomine21 se removerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re

1 Stabiles, predicativo. 2 Dispares... mores, acusativo. 3 Persaepe fit: "sucede con harta frecuencia". 4 Utilitates: "intereses, ventajas". 5 Ut ad fabulas redeam: "volviendo a lo legendario". 6 Troiam Neoptolemus. Neoptólemo, llamado también Pirro, fue hijo de Aquiles y de Deidamía. Se educó en la corte de su abuelo Licomedes, rey de Esciro. Lelio alude aquí probablemente a una escena del Neoptólemo de Ennio, citado por Cicerón en Tusculanas II,1, lo mismo que en el capítulo 7 se refiere al Orestes de Pacuvio. 7 Erat educatus: "se había criado". 8 Si... voluisset, condicional irreal. 9 Ut discedendum sit, consecutiva: "de suerte que sea precisa separarse". 10 Quod non... ferat, causal subjetiva: "porque (según él) no puede soportar". 11 Et quid... et quid...: "no sólo qué... sino también qué...". 12 Quid postules... quid patiare, interrogativa dependiente de considerandum est. 13 Quorum tamen... redundet, el antecedente de quorum es vitia; redundet el subjuntivo se debe al matiz consecutivo de la relativa quorum... redundet: ita ut eorum... redundet. 14 Remissione usus, "con el relajamiento del trato". 15 Admodum... ut: "hasta tal punto... que". 16 Nec fieri possit ut non... faciunda sit: "ni sea posible el dejar de hacer...". 17 In reipublicae partibus: "en materia política". 18 Sit autem... facta erit aut... interceserit, hay que notar cómo estos futuros perfectos expresan tiempo pasado con relación a cavendum erit. 19 Cavendum erit ne: "habrá que tener cuidado de que no". 20 Q. Pompei. Q Pompeyo, que fue cónsul el año 612 con Cn. Cepión, y más tarde, censor con Q. Metelo el Macedónico. 21 Meo nomine: "por causa mía".

Page 29: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

27

publica, alienatus est a collega nostro Metello1; utrumque egit graviter, auctoritate et offensione animi non acerba.

78 Quam ob rem primum danda opera est ne qua2 amicorum discidia fiant; sin tale aliquid3 evenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae videantur4. Cavendum vero ne etiam5 in graves inimicitias convertant se amicitiae; ex quibus6 iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt7, et hic honos veteri amicitiae tribuendus8, ut is in culpa sit9 qui faciat, non is qui patiatur iniuriam10. Omnino omnium horum vitiorum atque incommodorum una11 cautio est atque una provisio, ut ne nimis cito diligere incipiant12 neve non dignos.

79 Digni autem sunt amicitia quibus in ipsis13 inest causa cur14 diligantur. Rarum genus. Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam15 reperire quod16 sit omni ex parte17 in suo genere perfectum. Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos.

80 Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt18, haec vis amicitiae et qualis et quanta19 sit. Ipse enim se quisque diligit20, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. Quod nisi idem in amicitiam transferetur21, verus amicus numquam reperietur; est enim is qui est tamquam alter idem22.

81 Quod si hoc23 apparet in bestiis24, volucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas25 se applicent eiusdem generis animantis26, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui27 et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus.

1 Metello. Q. Metelo el Macedónico era augur, como Lelio y Escipión. 2 Danda opera est ne (ali)qua: "se ha de procurar que no". 3 Tale aliquid: "algo semejante". 4 Ut... videantur, depende, lo mismo que ne fiant, de danda opera est. 5 Etiam: "incluso". 6 Ex quibus, su antecedente es inimicitias. 7 Quae... ferendae sunt, gramaticalmente concierta sólo con contumeliae, lógicamente también con iurgia y maledicta. 8 Tribuendus (est). 9 Ut... sit, explicativas de honos, y al mismo tiempo, con matiz consecutivo determinado por hic: talis. 10 Iniuriam, completiva de faciat y patiatur. 11 Omnino... una: "una sola". 12 Ut ne... incipiant, explicativa: "que no comiencen". Incipiant, impersonal. 13 Digni... sunt... quibus in ipsis: digni... sunt... illi in quibus ipsis. 14 Causa cur: "la causa por la cual". 15 Rarum... difficilius quam, hay que notar la triple supresión de la cópula. 16 Reperire (id) quod. 17 Omni ex parte: "bajo todos los aspectos". 18 Sibi exemplo sunt, hay que recordar el valor de sum con doble dativo. 19 Qualis et quanta: "de qué naturaleza y cuán grande". 20 Ipse... se quisque diligit: "cada uno se ama a sí mismo"; a se ipse: "de sí mismo", hay que notar, sin embargo, que en ambos casos ipse concierta, no con el régimen, como en castellano, sino con el sujeto. 21 Nisi... transferatur, condicional de futuro, traducir por presente. 22 Alter idem: "otro yo". Aristóteles dice asimismo: "Pues el amigo es otro yo". 23 Hoc, anticipa lo que después se especifica en los dos puntos: primum... deinde. 24 Bestiis, su concepto va desarrollado en la enumeración siguiente. 25 Appetant (alias) ad quas. 26 Animans, se emplea en los tres géneros. 27 Quanto... qui, hay que ordenarlo: quanto magis id fit natura in homine qui.

Page 30: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

28

82 Sed plerique perverse, ne dicam1 impudenter, habere talem amicum volunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt2 amicis, haec ab iis desiderant. Par est3 autem primum ipsum esse virum bonum, tum alterum similem sui quaerere4. In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum5 homines benevolentia coniuncti6 primum cupiditatibus iis quibus ceteri serviunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent7 sed etiam verebuntur. Nam maximum ornamentum amicitiae tollit qui ex ea tollit verecundiam.

83 Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; virtutum amicitia adiutrix a natura data est, non vitiorum comes8, ut, quoniam solitaria non posset virtus ad ea, quae summa sunt, pervenire, coniuncta et consociata cum altera perveniret9. Quae10 si quos inter11 societas aut est aut fuit aut futura est, eorum12 est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque13 comitatus.

84 Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata vita sit et sine his esse non possit14. Quod15 cum optimum maximumque sit16, si id volumus adipisci, virtuti opera danda est17, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam18 consequi possumus; ea vero neglecta19 qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique20 errasse sentiunt21, cum eos gravis aliquis casus experiri22 cogit.

85 Quocirca (dicendum est enim saepius), cum iudicaris, diligere23 oportet, non, cum dilexeris, iudicare. Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis24; praeposteris25 enim utimur consiliis et acta agimus26,

1 Ne dicam: "por no decir". 2 Quae... tribuunt, anticipación del relativo. 3 Par est: "lo justo es". 4 Esse... quaerere, oraciones de infinitivo que hacen oficio de sujeto con relación a par est. 5 Cum... imperabunt... gaudebunt... suscipiet... postulabit... colent... diligent... verebuntur, causales. 6 Benevolentia coniuncti, ligero matiz causal con relación a todos los verbos que siguen en futuro. 7 Colent... diligent, supresión del régimen directo para evitar la repetición del pronombre reflexivo. 8 Virtutum... adiutrix... vitiorum comes, predicativos. 9 Ut... perveniret, final; el término es ad ea quae summa sunt. 10 Quae, concierta con societas. 11 Si quos inter: si inter (ali)quos. 12 Eorum: "de éstos". 13 Optimus beatissimusque, predicativos. 14 Ut... sit... non possit: "de suerte que... es... no puede". 15 Quod, se refiere a la felicidad de la vida y a los bienes antes enumerados, que le sirve de base. 16 Cum... sit: "siendo". 17 Virtuti opera danda est: "es preciso cultivar la virtud". 18 Expetendam: "deseable". 19 Ea (virtute) neglecta, ablativo absoluto con matiz concesivo: "a pesar de descuidarla". 20 Tum... denique, los dos adverbios se refieren a sentiunt. 21 Sentiunt: "comprenden", rige la completiva se errasse. 22 Experiri, complemento implícito amicos. 23 Cum iudicaris, diligere. Teofrasto, citado por Plutarco (Del amor fraterno, capítulo 8), dice: "Porque a los otros, como decía Teofrasto, no se les debe juzgar cuando se los ama, sino amarlos cuando se los ha juzgado". 24 In amicis et diligendis et colendis, gerundivo: in diligendo et colendo amicos: "al elegir y...", el primero de los et puede omitirse en la traducción. 25 Praeposteris: "invertidas", es decir: reflexiones posteriores a la actuación, a la cual debían haber precedido. 26 Agimus, matiz conativo: "queremos hacer", el proverbio latino decía: actum ne agas, que equivale al

Page 31: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

29

quod vetamur vetere proverbio. Nam implicati ultro et citro vel usu diuturno vel etiam officiis repente in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione1 disrumpimus.

86 Quo2 etiam magis vituperanda est rei maxime necessariae3 tanta incuria. Una4 est enim amicitia in rebus humanis, de cuius utilitate omnes uno ore5 consentiunt. Quamquam a multis virtus ipsa contemnitur et venditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur6; multi divitias despiciunt, quos parvo contentos tenuis victus cultusque delectat; honores vero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse levius existiment!7 itemque cetera, quae quibusdam admirabilia videntur, permulti sunt qui pro nihilo putent8; de amicitia omnes9 ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam10 se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi11, postremo ii qui se totos tradiderunt voluptatibus, sine amicitia vitam esse nullam, si modo velint aliqua ex parte liberaliter vivere12.

87 Serpit enim nescio quo modo per omnium vitas amicitia nec ullam aetatis degendae rationem13 patitur esse expertem sui14. Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit15, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem16 accepimus, tamen is pati non possit17, ut non anquirat aliquem, apud quem evomat virus acerbitatis suae. Atque18 hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia19 tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi20 potestatem eriperet. Quis tam esset ferreus qui eam vitam ferre posset, cuique non auferret fructum21 voluptatum omnium solitudo?

88 Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta22, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audivi ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset23 naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuavem nuestro: "lo que no puede cambiar, déjalo estar", o al otro lado: "a lo hecho, pecho". 1 Exorta... offensione, matiz causal. 2 Quo: "por lo cual". 3 Rei... necessariae, genitivo objetivo dependiente de incuria. 4 Una, predicativo: "la única". 5 Uno ore: "unánimemente". 6 Virtus... esse dicitur, oración concertada. 7 Ita... ut nihil (esse) inanius... existiment, consecutiva: "hasta tal punto que piensan". 8 Pro nihilo putent: "no las tienen en nada". 9 Omnes, va desarrollado en la enumeración: et ii qui... et ii qui. 10 Ad rempublicam: "a la política". 11 Otiosi: "tranquilos". 12 Si... vivere: "suponiendo que quieran vivir con cierto decoro". 13 Aetatis degendae rationem: "manera de pasar la vida". 14 Expertem sui: "exenta de sí, libre de su influencia". 15 Congressus ut... fugiat... oderit, consecutiva determinada por ea: "tal". 16 Timonem nescio quem: "un tal Timón", célebre por su extravagante opinión de que debía aborrecerse la sociedad, por lo cual se le llamó "Enemigo de los hombres". Preguntado en cierta ocasión por qué, odiando a todos los demás hombres, manifestaba cariño al joven Alcibíades, contestó que porque esperaba que éste había de destruir Atenas algún día. 17 Tamen... non possit, el subjuntivo se debe a la atracción modal; traducirlo por indicativo futuro. 18 Atque... iudicaretur... si... posset, irreal. 19 Frecuentia: "sociedad". 20 Hominis adspiciedi, gerundivo: hominem adspiciendi. 21 Fructum, aquí en su sentido etimológico: "goce, gusto". 22 A Tarentino Archyta. Arquitas de Tarento, célebre geómetra y filósofo pitagórico que vivió en los siglos V y IV a.C. (440-360). Ver Diógenes Laercio, III,21; VIII,79 ss. y Horacio: Odas, I,28. 23 Si ascendisset, pluscuamperfecto porque la acción se concibe como anterior a la de fore.

Page 32: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

30

illam admirationem ei fore1; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset.' Sic natura solitarium nihil amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum adnititur2; quod in amicissimo quoque3 dulcissimum est. Sed cum tot signis eadem natura declaret4, quid velit, anquirat, desideret5, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. Est enim varius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum evitare, tum elevare, tum ferre sapientis est6; una illa7 sublevanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec8 accipienda amice, cum benevole fiunt.

89 Sed nescio quo modo verum est, quod in Andria familiaris meus dicit9: Obsequium amicos, veritas odium parit10.

Molesta11 veritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est venenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri12 sinit; maxima autem culpa in eo13, qui et veritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est14, primum ut monitio acerbitate15, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano verbo libenter utimur16, comitas17 adsit, assentatio, vitiorum adiutrix18, procul amoveatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno19, aliter cum amico vivitur.

90 Cuius autem aures clausae veritati sunt20, ut ab amico verum audire nequeat21, huius salus desperanda est22. Scitum est enim illud Catonis23, ut multa24: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces videantur25; illos verum saepe dicere26, hos numquam.' Atque illud absurdum27, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent vacare;

1 Insuavem... fore, oración de infinitivo, sujeto de verum est, y complemento de audivi. 2 Ad aliquod tamquam adnititur: "tiende a buscar una especie de arrimo". 3 In amiccismo quoque, cfr. cap. 67. 4 Cum... declaret, matiz concesivo. 5 Quid velit anquirat, desideret, interrogativa indirecta dependiente de declaret. 6 Sapientis est: "es (propio) del sabio". 7 Una illa: "aquella sola". 8 Haec: moneri et obiurgari. 9 In Andria.. dicit: Acto I, escena 1ª, v. 68. 10 Obsequium (parit) amicos; obsequium parit: "la complacencia produce". 11 Molesta, predicado. 12 Praecipitem... ferri, completiva de infinitivo dependiente de sinit: "deja que el amigo caiga en el precipicio". 13 Maxima autem culpa est in eo qui.. 14 Omnis igitur hac in re habenda ratio et diligenda est: "así pues, en esto se ha de poner too cuidado y diligencia". 15 Ut monitio acerbitate (careat). 16 Quoniam Terentiano verbo libenter utimur: "pues gustoso acepto la expresión terenciana". 17 Comitas: "cortesía". 18 Vitiorum adiutrix, aposición de assentatio. 19 Aliter enim (vivitur) cum tyranno. 20 Cuius... sunt, anticipación de la relativa. 21 Ut... nequeat: "de suerte que no pueda". 22 Desperanda est: "debe darse por perdida". 23 Illud Catonis: "aquel dicho de Catón". 24 Ut multa (eius sunt scita): "como (son notorios otros) muchos (suyos)". 25 Qui... videantur, subjuntivo de estilo indirecto. 26 Inimicos mereri... illos... dicere..., complementos de infinitivo de un verbo de decir implícito en illud Catonis. 27 Illud absurdum (est), illud anticipa el verdadero sujeto: quod... vacare: "estar exentos".

Page 33: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

31

peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod1 contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere.

91 Ut2 igitur et monere et moneri proprium est verae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum3 patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est4 nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamvis enim multis5 nominibus est hoc vitium notandum levium hominum atque fallacium ad voluntatem6 loquentium omnia, nihil ad veritatem.

92 Cum autem omnium rerum simulatio vitiosa est (tollit enim iudicium veri7 idque adulterat), tum8 amicitiae repugnat maxime; delet enim veritatem, sine qua nomen amicitiae valere non potest. Nam cum amicitiae vis sit in eo, ut9 unus quasi animus fiat ex pluribus, qui10 id fieri poterit, si ne in uno quidem11 quoque12 unus animus13 erit idemque semper, sed varius, commutabilis, multiplex?

93 Quid enim potest esse tam flexibile, tam devium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac voluntatem sed etiam vultum atque nutum convertitur?

Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperavi egomet mihi Omnia adsentari14,

ut ait idem Terentius15, sed ille in Gnathonis persona16, quod amici genus adhibere omnino levitatis est17.

94 Multi autem Gnathonum similes18 cum sint19 loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum ad vanitatem accessit auctoritas.

95 Secerni autem blandus20 amicus a vero et internosci tam potest adhibita diligentia21 quam22 omnia fucata et simulata a sinceris atque veris. Contio, quae ex imperitissimis constat23, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem24, id est assentatorem et levem civem, et inter constantem et severum et gravem.

96 Quibus blanditiis C. Papirius nuper influebat25 in auris contionis, cum ferret

1 Quod, resume lo anterior y, a su vez, va explicado en delicto... gaudere. 2 Ut, comparativo. 3 Alterum... alterum: monere... moneri. 4 Habendum est: "se ha de tener (presente)". 5 Quamvis... multis: "con todos los que se quiera". 6 Ad voluntatem: "conforme al deseo de otro". 7 Veri, genitivo objetivo. 8 Cum... vitiosa est... tum: "el disimulo es vicioso en todo, pero, sobre todo". 9 Sit in eo ut: "consiste en que" 10 Qui, adverbial: "¿cómo?", propiamente se trata de una forma anticuada de ablativo como en quicum: quocum. 11 Si ne... quidem: "si ni siquiera". 12 In uno... quoque: "en cada uno". 13 Unus animus: "un solo ánimo". 14 Omnia adsentari: "aplaudirlo todo". 15 Ut ait... Terentius. Esta cita corresponde al Eunuco, acto II, escena 2ª, v. 21. 16 Sed ille... persona: "pero él lo pone en boca de Gnatón". 17 Levitatis est: "es (propio) de ligereza, de un hombre sin seso". 18 Gnathorum similes, cuando la semejanza es con una persona, similis se construye casi siempre en Cicerón con genitivo. 19 Cum sint, matiz causal. 20 Secerni... blandus... a vero. Tal es el asunto de un tratado de Plutarco: Cómo se puede distinguir al adulador del amigo. Plutarco da los mismos preceptos que Cicerón. 21 Adhibita diligentia, ablativo absoluto, con ligero matiz condicional. 22 Tam... quam: "lo mismo que". 23 Quae... constat, relativo con matiz concesivo: "a pesar de que se compone". 24 Popularem: "demagogo". 25 Influebat, imperfecto conativo: "trataba de introducirse".

Page 34: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

32

legem de tribunis plebis reficiendis!1 Dissuasimus nos2; sed nihil de me3, de Scipione dicam libentius4. Quanta illi, di immortales, fuit5 gravitas, quanta in oratione maiestas! ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres6. Sed adfuistis, et est in manibus oratio. Itaque lex popularis7 suffragiis populi repudiata est. Atque, ut ad me redeam, meministis, Q. Maximo, fratre Scipionis, et L. Mancino consulibus8, quam popularis lex de sacerdotiis9 C. Licini Crassi10 videbatur! cooptatio11 enim collegiorum ad populi beneficium12 transferebatur; atque is primus instituit in forum versus13 agere cum populo. Tamen illius vendibilem orationem religio deorum immortalium nobis defendentibus facile vincebat14. Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita15 re16 magis quam summa auctoritate causa illa defensa est

97 Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci17 plurimum est, tamen verum valet, si modo18 id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota veritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus videas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem19 aut amari, cum, id quam vere fiat, ignores20. Quamquam ista assentatio, quamvis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei qui eam recipit atque ea delectatur. Ita fit, ut21 is assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui ipse sibi assentetur et se maxime ipse delectet.

98 Omnino est amans sui22 virtus; optime enim se ipsa23 novit, quamque24

1 De tribunis plebis reficiendis: "sobre la reelección de los tribunos del pueblo"; tribunis reficiendis, gerundivo: reficiendo tribunos. 2 Nos: "yo", el plural se emplea tratando de la propia persona unas veces por modestia, como aquí, y otras para mayor solemnidad. 3 Sed nihil (dicam) de me. 4 De Scipione dicam libentius. Según Livio en su Epítome, libro 57, habiendo promulgado una ley Carbón, tribuno de la plebe, para que éste pudiera crear un mismo tribuno siempre que quisiera, el Africano combatió esta ley con un discurso ponderadísimo. 5 Illi fuit: "hubo para él: tuvo", giro muy frecuente en latín est mihi: "tengo"; erat tibi: "tenías"; erit illi: "tendrá"; etc. 6 Ut... diceres, consecutiva determinada por el sentido admirativo de la oración anterior: "hasta el punto de que... se diría", (diceres), sentido impersonal. 7 Popularis: "populachera". 8 Q. Maximo... consulibus, ablativo absoluto. 9 De sacerdotiis, el asunto de la ley. 10 C. Licini Crassi, el propugnador de la ley; el genitivo debe relacionarse con lex, no con sacerdotiis. 11 Cooptatio. Era una institución que daba derecho a los miembros de una corporación para cubrir las vacantes producidas en su seno, sin intervención de poderes extraños. 12 Ad populi beneficium: "a la elección del pueblo". 13 In forum versus: "vuelto hacia el foro". Hacia el año 608 a.C. todos los oradores que hablaban en el foro lo hacían con el rostro vuelto hacia los senadores, en señal de respeto. C. Licinio Craso, tribuno de la plebe, fue el primero en quebrantar esta costumbre. 14 Vincebat, en lugar de vicit, por atracción de los otros imperfectos del período narrativo y porque el imperfecto expresa todo el proceso de la victoria paralelo a la defensa de Escipión, mientras que el perfecto sólo indicaría el resultado de tal defensa. 15 Ita: "así, pues". 16 Re: veritate. 17 Rebus fictis et adumbratis loci (genitivo partitivo) plurimum est: "tiene tanta cabida las ficciones y apariencias". 18 Verum valet, si modo...: "triunfa la verdad con tal que...". 19 Ne... quidem: "ni siquiera". 20 Cum... ignores, causal. 21 Ita fit ut: "así sucede que", los subjuntivos siguientes hay que traducirlos por indicativo. 22 Sui, genitivo objetivo. 23 Se ipsa: "a sí misma", pero hay que notar el caso en que va ipsa. 24 Quamque: "y... cuán".

Page 35: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

33

amabilis sit, intellegit. Ego autem non de virtute nunc loquor sed de virtutis opinione1. Virtute enim ipsa non tam multi2 praediti esse quam videri volunt. Hos delectat assentatio, his3 fictus ad ipsorum voluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam vanam testimonium esse laudum suarum putant. Nulla est igitur haec amicitia, cum alter verum audire non vult, alter ad mentiendum paratus est. Nec parasitorum in comoediis assentatio faceta nobis videretur, nisi essent milites gloriosi4.

Magnas vero5 agere gratias Thais mihi? Satis erat respondere: 'magnas'; 'ingentes' inquit. Semper auget assentator id, quod is cuius ad voluntatem dicitur vult esse magnum.

99 Quam ob rem, quamquam blanda ista vanitas apud eos valet qui ipsi illam allectant et invitant, tamen etiam graviores constantioresque admonendi sunt, ut animadvertant, ne callida assentatione capiantur6. Aperte enim adulantem nemo non videt7, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cavendum est8; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui9 etiam adversando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus10 vincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus vidisse videatur11. Quid autem turpius quam illudi? Quod ut ne accidat, magis cavendum est. Ut in Epiclero12

Ut me hodie ante13 omnes comicos stultos senes Versaris atque inlusseris lautissume. 100 Haec enim etiam in fabulis stultissima persona14 est improvidorum et

credulorum senum. Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia15, quae videtur in hominem cadere posse), ad leves amicitias defluxit oratio. Quam ob rem ad illa prima16 redeamus eaque ipsa concludamus aliquando. Virtus, virtus, inquam, C. Fanni, et tu, Q. Muci17, et conciliat amicitias et18 conservat. In ea est enim convenientia19 rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae20 cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnovitque in alio, ad id se admovet vicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit sive amor sive amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est

1 De... opinione: "de la apariencia". 2 Tam multi: "tantos, tan numerosos". 3 His, hay que unirlo a adhibetur. 4 Milites gloriosi: "soldados fanfarrones". 5 Magnas vero... Este verso es también del Eunuco de Terencio, acto III, escena 1ª, verso 1. Agere gratias: "dar las gracias". 6 Ut animum advertant ne capiantur: "para que estén alerta a fin de no ser cogidos". 7 Nemo non videt: "nadie deja de ver". 8 Ne se insinuet... cavendum est: "hay que tener cuidado para que no se insinúe". 9 Quippe qui: "puesto que"; quippe, compuesto de quia y pe, como nempe de nam y pe, cuando va unido a qui, quae, quod aparece en Cicerón seguido siempre de subjuntivo. 10 Det manus: "se rinde"; la imagen está tomada del lenguaje militar y representa al vencido que "da las manos para que se las aten". 11 Vidisse videatur: "crea haber visto". 12 Ut in Epiclero. Los dos versos citados pertenece a una obra perdida del poeta Q. Cecilio Estacio, que vivió poco tiempo antes que Terencio; murió el año 582 de Roma. 13 Me ante: ante me: "delante de mí"; anástrofe. 14 Persona: "personaje". 15 De hac dico sapientia: "me refiero a esta sabiduría". 16 Ad illa prima: "a nuestro primer asunto". 17 Fanni... Muci, vocativos. 18 Et... et: "no sólo sino también". 19 Convenientia: "armonía". 20 Quae, antecedente: virtus.

Page 36: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

34

aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita1; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis.

101 Hac nos adulescentes2 benevolentia senes illos, L. Paulum3, M. Catonem, C. Galum, P. Nasicam, Ti. Gracchum4, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec5 etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L. Furium, P. Rupilium, Sp. Mummium. Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in vestra, ut in Q. Tuberonis6; equidem etiam admodum7 adulescentis P. Rutili, A. Vergini familiaritate delector. Quoniamque ita ratio comparata est vitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur8, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem9, ut dicitur, pervenire.

102 Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur10; caritate enim benevolentiaque sublata omnis est e vita sublata11 iucunditas. Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, vivit tamen semperque vivet; virtutem enim amavi illius viri, quae exstincta non est; nec mihi soli versatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. Nemo umquam animo aut spe maiora suscipiet12, qui sibi non illius memoriam atque imaginem proponendam13 putet.

103 Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. In hac mihi de re publica consensus14, in hac rerum privatarum consilium, in eadem requies plena oblectationis fuit15. Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim16, nihil audivi ex eo ipse quod nollem; una17 domus erat, idem victus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes18.

104 Nam quid ego de studiis19 dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contrivimus. Quarum rerum recordatio et memoria si una cum illo occidisset, desiderium20 coniunctissimi atque amantissimi viri ferre nullo modo possem21. Sed nec illa exstincta sunt alunturque22 potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus

1 Nulla... quaesita, ablativo absoluto: "sin buscar". 2 Nos adulescentes: "yo en mi juventud". 3 L. Paulum. L. Emilio Paulo el Macedónico. 4 Ti. Gracchum. Tiberio Sempronio Graco, padre de los Gracos. 5 Haec (benevolentia). 6 Ut in (caritate) Q. Tuberonis. 7 Admodum, hay que unirlo a adulescentis. 8 Ita ratio comparata... ut... oriatur: "de tal manera que está dispuesto el orden de nuestra... que de una generación nace otra". 9 E carceribus... ad calcem, la imagen ha sido tomada de la vida deportiva; carceres, "las barreras" de donde arrancaban los corredores; calx: "la meta". 10 Quos diligamus et... diligamur, matiz final. 11 Caritate... sublata, matiz condicional: "si se quita". 12 Nemo... suscipiet: "nadie concebirá jamás grandes proyectos o esperanzas". 13 Proponendam: "que debe ser tomada por modelo". 14 De republica consensus: "conformidad de pareceres en materia política". 15 In hac mihi... fuit: "en ésta tuve yo". 16 Quod quidem senserim: "por lo menos que yo sepa". 17 Una: "una sola", predicativo. 18 Neque... communes, hay que suplir la cópula. 19 De studiis: "de (nuestros) afanes". 20 Desiderium: "añoranza". 21 Si... occidisset... nullo modo possem, condicional irreal. 22 Aluntur, asíndeton adversativa: "sino que son alimentadas".

Page 37: Cicerón: De amicitia

Cicerón: Lelio, Sobre la amistad. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

35

essem, magnum tamen afferret1 mihi aetas ipsa solacium. Diutius enim iam in hoc desiderio esse non possum. Omnia autem brevia tolerabilia esse debent, etiamsi2 magna sunt. Haec habui de amicitia quae dicerem. Vos autem hortor ut ita virtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia3 praestabilius putetis4.

1 Si... essem... afferret, condicional irreal; la condicional en este caso se acerca mucho al matiz concesivo. 2 Etiam si: "incluso si". 3 Amicitia, ablativo comparativo. 4 Vos... hortor ut ita... locetis... ut putetis: "os exhorto a que estiméis en tanto que... penséis".