Çukurova’da fransiz-ermenİ İŞbİrlİĞİ (1918-1921 )

7/30/2019 UKUROVADA FRANSIZ-ERMEN BRL (1918-1921 )

1/23


2/23

944 SLEYMAN HATPOLU

"Eyll aynn 15. gn (1919) ngiltere ile Fransa, 1916 ylnda imzala-dklar antlaflmay esas kabul ederek, "Suriye tilafnamesi" ad altnda mille-timizi yakndan ilgilendiren bir mukavele zerinde anlafltlar. Bu mukavele-nameye gre, ngilizlerin haksz olarak iflgal ettikleri yerleri tahliye eyledik-leri blgeleri, Franszlar hakszlk zerine hakszlk yaparak iflgale bafllayacak-lar, Halep'i harite brakarak, Urfa, Ayntap, Marafl ile Adana vilayetlerimiz-deki ounluu slm ve Trk olan ve zengin topraklarmz iflgal blgelerinedahil ederek, kuzeye doru da Harput ve Sivas'a kadar uzanp, buralar dadahile alarak Mersin'in batsna kadar uzanan ve Bat Anadolu ile Dou

Anadolu'yu birbirinden ayran bu blgeler Fransz nfuz ve idaresine gire-cektir"diyerek, durumun ciddiyetini belirtmifl ve bu konunun idarecilere vegazetelere duyurulmas gerektiini bildirmifltir5.

FFFFrrrraaaannnnssssaaaannnnnnnn uuuukkkkuuuurrrroooovvvvaaaaddddaaaakkkkiiii EEEEmmmmeeeelllllllleeeerrrriiii::::

Bu szleflmeye gre Franszlar ukurova'nn verimli topraklarn elle-rine geirmifller ve ayn zamanda Suriye'yi uzun sre ellerinde tutabilmeleriiin, Orta Toros Geitleri'ne de hakim olmufllardr. Bu hususta Fransz yetki-lileri bu yreler iin flunlar sylemifllerdi6: "Kilikya'nn Franszlar tarafndaniflgali, stratejik ve ekonomik sebeplerle Suriye'nin tarihi mdafaasn teflkileden Toros Geitleri'ni ele geirmeyi istilzam etmektedir..."Suriye'de kuru-

lacak Fransz hakimiyetinin devamn salamak iin Toros Tnelleri'ni elegeirmek, ayn zamanda ukurova'ya da hakim olmak demekti. Burada, gz

5 Bu hususta daha genifl bilgi iin bkz. Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV(1917-1938), s.119-120. Ayrca bkz. Osman Olcay, Sevr Antlaflmas'na Doru (eflitli Konferansve Toplant Tutanaklar ve Bunlara liflkin Belgeler), Ankara, 1981, s.LXVI vd.'da; Bu itilafna-meyi "Suriye tilafnamesi"olarak adlandrmfl ve 15 Eyll 1919 gn Paris'te ngiliz ve FranszBaflbakanlarnn bir araya gelmesiyle bir antlaflma imzalandn kaydetmektedir. Ayrca AdanaErmenilerine Ma'muret'l-Aziz'e (Elz) gnderilen mektuplardan anlaflld gibi, Franszlar

Adana ve Halep'te hakimiyetlerini saladklar an Diyarbakr ve Sivas zerine ilerleyerek ele ge-irmeyi dflnmektedirler. Bkz. BA, BEO, Harbiye Defteri, No. 244/6-52 (Bu evrak Meclis-i V-kela'ya elden takdim edilmifltir).

6 G.Jaeschke, Kurtulufl Savafl le lgili ngiliz Belgeleri, ev. Cemal Kprl, Ankara 1971,s.212. Gnmzde de bunun bilincinde olan Suriye daima gney illerimizden bazlarn kendi

haritalar ierisinde gstermeye devam etmektedir. Bu vilayetler flunlardr: Adana, Mersin, fian-lurfa, K.Marafl, G.Antep, Mardin, Hakkari, Diyarbakr ve Hatay. Bkz. Tokay Gztok, "Suriye'-nin Gz 9 limizde", Tercman S. 8610 (13 fiubat 1986), stanbul, 1986, s.1; "Byk Suriye Pro-

jesi Sekiz Trk Vilayetini de ine Alyor", Hrriyet, S.1 (1 Mays 1948), stanbul, 1948, s.4'te buvilayetler Seyhan, el, Marafl, Malatya, Urfa, Mardin, G.Antep ve Hatay olarak zikredilmektedir."Suriye Hatay' stedi zal Vermedi", Sz, S.6 (13 Kasm 1987), stanbul, 1987, bafllkl yazdaise, Suriye'nin bize Hatay'a karfllk El Cezire'yi teklif ettii iddia edilmifltir. Bu hususta ayrcabkz. Levis Ma'lf, el-Mncid'l-Ebced, Tahran 1363 (1943).


3/23

UKUROVA'DA FRANSIZ-ERMEN fiBRL 945

nnde bulundurulan stratejik nem yannda ukurova'nn zirai adan b-yk bir potansiyele sahip olmas da Fransz sanayii iin ayr bir hammaddekayna teflkil etmesiydi. Zaten Fransz yetkilileri, ukurova'y ekonomik a-dan deerlendirmekte ve kendi iktisad karlar iin bu blge zerinde has-sasiyetle durmakta idiler7.

Bu blge zerinde Franszlarn tatbik etmeyi dflndkleri baflka fikir-leri de vard. Fransa daha nce tehcir kanunu ile blgeden uzaklafltrlanErmenileri tekrar ukurova'ya getirip, eski yerlerine yerlefltirmek istiyordu8.

Franszlar Ermenileri niin buraya yerlefltirmek istiyorlard sorusuna gelince;bunun sebebi gayet akt. nk onlar Ermenilerden istifade etmek9 ve budorultuda da Ermenileri Trk insanna karfl mafla olarak kullanmak ister-ken, ayn zamanda da Ermenilere ukurova'da bir devlet kurmay vaad edi-

yorlard10. Ayrca Franszlar, blgeyi terketmek durumuna gelince; buradaortaya kacak boflluu bir Ermeni devletii ile doldurabileceklerini de d-flnyorlard.

Bylece Trk Devleti ile, gneydeki yani Suriye'de yaflayan mslmanAraplar arasnda bir tampon devlet kurulacak ve mslmanlarn birleflmeleride nlenmifl olacakt. Bu konuda Mustafa Kemal Byk Nutuk'ta meseleyeflyle bir aklk getirmektedir: "...Halen ecnebi taht- iflgalinde bulunan ma-

natktan, Kilikya'y Arabistan ile Trkiye arasnda bir etat tampon vcuda ge-tirmek maksadiyle anavatandan ayrmak arzusunda bulunulduu mevz ba-his edildi. Anadolu'nun en koyu Trk muhiti ve en mahsuldar ve zengin birmntkas olan bu ktann hibir suretle ayrlmasna muvafakat edilmeye-cei..."11. Bylelikle bu blgede Fransa'nn denetiminde bir Ermeni Hristi-

7 Bu hususta, 27 Mart 1920 gn Fransa Parlamentosu'nda eski Fransz Baflbakan Briandkonuflmasnda 1916 senesinde yaplan antlaflmadan (Sykes-Picot) sz etmifl, Kilikya, Adana,Mersin'den skenderun ile Diyarbakr ve Van glne dein olan topraklarn Musul'u da ierecekbiimde Fransa'ya ayrldn hatrlatmfl ve konuflmasna flyle son vermifltir: "....Musul, s-kenderun'un hinterlanddr. skenderun'da bu blgenin doal bir mahrecidir. Fransa, pamuk-

tan mahrumdur. Adana'daki pamuk bu bakmdan son derece nemlidir". Bkz. .ztoprak, Kur-tulufl Savaflnda Trk Basn, Ankara, 1981, s.159 vd.8 ATASE, Arfl.6-2132, Kls.383, Dos.43-12-6, F.35; Ali Saip, Kilikya Facialar ve Urfa'nn

Kurtulufl Mcadeleleri, Ankara, 1340, s.17-18.9 Wayne S.Vucinich, The Ottoman Empire, Newyork, 1979, s.182.

10 Salhi S. Sonyel, "Yeni Belgelerin Ifl Altnda Ermeni Mezalimi", Belleten, c.XXXVI.S.141 (Ocak 1972), Ankara, l972, s.43-49.

11 Mustafa Kemal, Nutuk, c.1, stanbul 1982, s.244.


4/23

946 SLEYMAN HATPOLU

yan devleti oluflturularak, iki islm ahalisi arasna bir nifak sokmak niyetindeolduklarn grebiliriz.

Bu szleflme ile ngilizler, iflgalleri altnda bulunan Gney ve GneydouAnadolu blgesini Franszlara brakrken, bundan eflitli flekil lerdefaydalanacaklarn dflnyorlard. Bir kere devaml olarak kaynayan birblgenin sorumluluunu Franszlara devretmek suretiyle onlar Trklerlekarfl karflya brakmfllard. Dier bir husus ise, ngilizler blgeden ekilmekararyla buradaki kuvvetlerinin serbest kalmasn salamfllard. Ayrca ngi-

lizler, Trklerin kutsal vatan topraklar olan bu blgeleri sonuna kadar m-dafaa edeceklerini anlamfl olduklarndan, Franszlar bu blgede meflgulederek, dikkatlerini de Arap lkelerinden ekmifllerdi. stanbul'daki ngiliz

Yksek Komiseri Amiral Sir de Robeck'in 12 Kasm 1919 gn Lord Curzon'a gndermifl olduu rapor, bu dflnce ve grflleri dorulamaktadr12:

"Suriye ve Gneydou Anadolu'nun ngiliz iflgalinden Fransz iflgalinedevri hususundaki kararn aklanmas zerine burada gsterilen tepki,

Adana blgesinin Trkiye'nin tabii ve ayrlmaz bir paras olduu gereinibir kere daha ortaya koymufltur. Nitekim bu karar zerine stanbul'daki Mt-tefik devletlerinin yksek komiserlerine memleketin eflitli yerlerinden gn-derilen telgraflarla Franszlarn Antep, Urfa ve Marafl iflgalleri protesto edil-

mifltir. Gelen telgraflarn hemen hemen ayn formun tekrarndan ibaret bu-lunuflu mill hareketin teflkilatlanflnn yaygn ve sratli olduunu,...". gs-termektedir. Ayrca dier bir hususta ngiltere, Irak ve Msr'a karfllk bublgeleri Fransa'ya terk etmiflti13.

Bylece, Yldrm Ordular Grubu Komutan Mustafa Kemal'in btnabalarna ramen Mondros Mtarekesi gereince 7 Kasm 1918 tarihindenitibaren blgede bafllayan ngiliz-Fransz ortak harekat bir mddet sonra"Suriye tilafnamesi"ne gre tam bir Fransz iflgaline dnflmflt. Franszla-rn tarihi, kltrel ve asker bakmdan blgedeki varlklarn uzun sre de-

vam ettirmeleri mmkn olamazd. Ermenilerin, mill emelleri, Franszlarnsmrgeci gayelerinin tahakkukunda bir vasta olarak kendisini gsterirken,

dikkat ekici bir paradoks da meydana getirmekteydi. Zira, bu smrgeciemeller, Ermeni isteklerinin, istikbaldeki yegane dayanan oluflturacakt.

12 Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulufl Savafl, Ankara 1970, s.24-25. AyrcaGney ve Gneydou Anadolu'dan stanbul'daki tilaf Kuvvetleri yetkililerine ekilen telgraflariin bkz. B.fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.1, Ankara 1973, s.223 vd.

13 S.Selek, Milli Mcadele (Ulusal Kurtulufl Savafl), c.1, stanbul, 1982, s.317.


5/23


Btn bunlara dayal olarak, Ermeni liderlerinin Anadolu topraklarzerinde bamsz bir Ermenistan Devleti kurulmas iin alfltklarn biliyo-ruz. Bunlar yalnz, Dou Anadolu vilayetlerini deil; Marafl ve Kilikya'y daErmenistan snrlar iinde gsteriyorlard. Franszlar ise, bir yandan Ermeni-leri silahlandrp eiterek, Gney Anadolu'ya savafl orta olarak srerken,bir yandan da Ermenilerin Adana ve skenderun zerindeki isteklerine karflduruyorlard. Buralarda kendilerinin tarihi rol bulunduunu ve blgeninFranszlara ait olabileceini kesinlikle ifade etmekteydiler 14.

Dier taraftan "Suriye tilafnamesi" ne gre ngilizlerin yerini nceFransz asker elbisesi giyinmifl Ermeni Gnll Taburlar ald15. Bunu Fran-sz askerleri takip etti. Daha sonra da, bu blgedeki Trk ounluunu yoketmek isteyen Franszlarn, taflt gemileriyle getirdii Amerika, Msr, Suriye

ve Fransa'daki muhacirler takip etti16. Olaylarn bizzat ierisinde bulunanGani Girici ise; "flgal esnasnda ukurova'ya 200.000 Ermeni geldi"17 diye-rek, hadiseleri dorulamaktadr. Bylece ukurova'ya bir Ermeni akn bafl-lamflt18. ukurova'ya Ermenilerin gelmesi zerine Adana valisi Nazm Beyistifa ederek, grevini vekaleten yrtmeye bafllad. Nazm Bey iflgaldensonra stanbul'a ektii telgrafta, salk durumu ve mahallin icabndan do-lay istifa ettiini bildiriyor ve vilayetin halini pek ackl bir surette tasvir edi-

yordu. Franszlarn amac orada bir Ermeni Cumhuriyeti kurmak ve Ermeni-

lerin halen zayf bir aznlkta bulunmalarndan dolay, flimdiki halde bunamuvaffak olamazlarsa, geici olarak mstakil bir hkmet teflkil etmek oldu-unu ve iflgal askerlerinin yzde sekseninin Ermeni Gnllleri'nden19 ol-

14 Bu sralarda Ermenileri himaye eden Amerika Cumhurbaflkan Wilson bu durumu st-lenmiflti. Barfl konferansnda Ermenileri hararetle savunuyor ve kurulacak Ermenistan Devleti-nin snrlar ile bizzat ilgileniyordu. Buna karfllk ngilizler, Ermeni isteklerini biraz mbalaalbulmaktaydlar. Bkz. S.Selek, Milli Mcadele (Ulusal Kurtulufl Savafl) , c.1, s.527.

15ATASE, Arfl.1-16, Kls.185, Dos.21-91, F.93; ATASE, Arfl.6-2132, Kls.383, Dos.43-12-6,F.34; .Ilgar, a.g.m. s.17; Necati plak, el Tarihi, Ankara, 1968, s.216.

16ATASE, Arfl.1-1, Kls.48, Dos.15-185, F.26; .Ilgar, a.g.m., s.17.17 Abdulgani Girici bu sayya Anadolu'nun eflitli yerlerinden ukurova'ya gelen Ermeni-

leri de dahil etmifltir. G.Girici, Derlediimiz Hatralar, (Tarih 30 Temmuz 1988), Adana, 1988;Selahattin Tansel, a.g.e., c.2, s.206.18 ATASE, Arfl.1-1, Kls.48, Dos.15-185, F.26. Buna gre, bu Ermeni aknn durdurmak

zere 4 Kasm 1919 tarihli Harbiye Nazrlndan, Erkan- Harbiye-i Umum Riyaseti'ne de biryaz gnderilmiflti.; B.fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.1, s.228; Hasan fien, 5 Ocak,YeniAdana, 5 Ocak 1968, Adana, 1968, s.2.

19 Ermeni Gnllleri: Legion Ermenien: Legion Do'rient: Gamavur olarak eflitli diller-deki yazlfl flekli.


6/23

948 SLEYMAN HATPOLU

masnn buna dahil olduunu belirtmiflti20. Ayrca Franszlar ukurova'y ifl-gal ederken, Ermeni Gnllleri'nin yan sra dier smrgelerinden getir-dii Tunus, Cezayir ve Senagal'li askerlerden de yararlanma yoluna gitmifl-lerdi21.

Bylece, Frat nehrinin batsnda Kilikya ve Suriye'ye yerleflmifl olanFransz kuvvetleri drt tmene ulaflmflt. Suriye-Kilikya Fransz Bafl Mmes-sili ve Dou Ordusu Baflkomutan General Gouraud kumandasndaki Franszkuvvetlerinden Birinci Dou Tmeni karargah ile beraber byk bir ksm

Adana'dayd. Ayrca 7. Svar alaynn karargah Adana'da ve birlikleri de pi-yade alaylarnn emrinde bulunuyordu. Bu tmenin bir alay Tarsus'a, biralay da Mersin'e yerleflmiflti. slahiye, Bahe, Ceyhan ve Pozant'da BirinciTmenden birer takviyeli tabur bulunmaktayd. Franszlar genifl bir alana ya-

ylmfl olan bu tmenin her yerde zayf olduuna hkmederek, 1920 yl fiu-bat aynda Suriye'deki kinci Tmeni de Anadolu'ya getirmifller, ayrca srf

Antep'e karfl zaman zaman takviye kuvvetleri de sevketmifllerdi22.

Ayrca Fransz komutanlna bal olarak, blgedeki Ermeni kuvvetle-rinin mevcudu 10.000 civarnda bulunuyordu. Bunlarn bir ksm Fransz as-keri gibi teflkilatlanmfl ve Fransz niformas taflyan birlikler halindeydiler.4.500 mevcutlu bir alay olan bu birlik, daha Birinci Dnya Savafl bitmeden

nce, Franszlar tarafndan Msr'da kurulmufl olup, Lejyon Doryan (LegionD'orient) adn taflyordu. Gney Anadolu iflgal edilirken, Fransz ktaat ileberaber eski yurtlarna dnen Ermenilerin bir ksm, asker dzen ierisindemill kuvvetler halinde rgtlenmifllerdi. Ermeni kuvvetlerinin nc ks-

20 Ali Fuat Trkgeldi, Grp flittiklerim, Ankara, 1951, s.172.21ATASE, Arfl.1-2, Kls.86, Dos.144 (318), F.99-1; HTVD, S.12 (Haziran 1955), Belge no.

308'de: XV.Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Pafla'nn, Mondros Mtarekesi'nin tatbikinikontrol etmek iin Erzurum'a gelen Ravlinson'dan ald belgeyi, Harbiye Nezareti'ne: "Adanave Suriye'ye kan btn Fransz kuvvetleri 12.000 kadard ve hemen hepsi de Cezayirli, Tunusluve Turko denilen mstemlekat askeridir. Franszlarn byk kuvvet sevkine iktidarlar yoktur"

diyerek durumu bildirmifltir. Ayrca hsan Ilgar, a.g.m., s.17'de: "Franszlar smrgelerinden ge-tirdikleri bu mslman askerlere, Trklerin islamiyetten ayrlarak Bolflevik olduunu ve Halife-'ye karfl isyan ettiklerini srekli bir flekilde telkin etmifllerdi"diyerek olayn ne derece boyut ka-zandn gstermektedir. Daha sonra ise bu askerler, dara dflen halkn camilere kofluflu, cami-lerde okunan ezanlar, yaplan ibadet ve dualar bu mslman askerlerin dikkatlerinden kama-mflt. Yavafl yavafl hakikati gren Cezayir ve Tunuslular, Trk Milli Direnifli'ne silah, mhimmat,haber verme hizmetinde byk yardmlarda bulunmufllard.

22 S.Selek, Milli Mcadele (Ulusal Kurtulufl Savafl), c.1, stanbul 1982, s.526.


7/23


mn ise eteler teflkil ediyordu. Bu Ermeni kuvvetlerinin blge itibaryla da-lm flyledir23:

Antep'te 2.500 kifli (Bunlara Ermeni Alaynn iki taburu dahil).

Marafl'ta 2.000 kifli (Bunlara Ermeni Alaynn bir taburu dahil).

Hacn'da (Saimbeyli) 1.500 kifli

Urfa'da 1.000 kifli

Zeytun'da (Sleymanl) 500 kifli

fiar'da 350 kifliKozan'da 300 kifli

Adana ve Mersin'de 1.000 kifli

Osmaniye, Haruniye,

Bahe ve slahiye'de 1.000 kifli

Bu paradoks, ukurova'da Fransz-Ermeni iflbirliini devam ettirmifl vemflterek hareket Trkleri tehdit etme flekline dnflmflt. Bylelikle ksasrede ukurova blgesinde Ermeni-Fransz zulmnn Trklere ynelmesineticesini dourmufltur. Hakim bir millet iken bir anda nc snf bir s-mrge ahalisi durumuna dflen ve sahip olduu topraklar elinden kar-

maya zorlanan Trk halknn, bu duruma rza gstermesi dflnlemezdi.Nitekim btn yurtta ferdi giriflimler fleklinde ve daha ok intikam gayesinedayal direnifl hareketlerinin ortaya kmasn engellenememifltir.

EEEErrrrmmmmeeeennnniiiilllleeeerrrriiiinnnn uuuukkkkuuuurrrroooovvvvaaaa PPPPoooolllliiiittttiiiikkkkaaaassss::::

Ermenilerin blgedeki politikalarna ve faaliyetlerine gelince; Ermenilereski alarda yafladklar topraklar Asl Ermenistan adyla iki ksma ayrmfl-lard. Birincisi "Byk Ermenistan" ikincisi ise "Kk Ermenistan". BykErmenistan 15 vilayete blnmflt24. Kk Ermenistan ise, vilayete ay-rlmfl ve Kilikya Ermeni Krall adyla da belirttikleri prensliin topraklarKilikya'da, sahil ve dalk Kilikya olmak zere iki ksma ayrlmflt25. KilikyaErmenistan'nn snrlar esneklik gsteren ve yzyllar boyunca bir ok dev-

23 S.Selek, Milli Mcadele (Ulusal Kurtulufl Savafl), c.1, s.526-527.24E.Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1976, s.18-21; H.Kemal Tr-

kz, Osmanl ve Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezalimi, Ankara, 1983, s.3.25 M.Aktok Kaflgarl, Klikya Tabi Ermeni Baronluu Tarihi,.Ankara, 1990, s.1 vd. Ayrca bu

hususta bkz. Erdal lter, "el'de Ermeni Faaliyetleri", Kuvay Milliye Dergisi, S.178 vd, Mersin1975.


8/23

950 SLEYMAN HATPOLU

letlerin iflgal ve istilasna uramfl bir geit ve arpflma sahas olan bu blge-lerde hi bir zaman devaml, mtecanis ve mill bir Ermenistan devleti mev-cut olmamfltr. Kk kk krallklar, ou zaman blgedeki byk devlet-lere bal olarak, muayyen yrelere hkmetmifllerdir26.

Burada flunu da ifade etmek yerinde olur kanaatindeyim; Ermeniler ya-ratlfl itibariyle ancak gl olann yannda yer almfllardr. rnein Trkle-rin Anadolu'ya gelmesiyle Bizans'a karfl Trklerin yannda yer almfllardr27.nk Trkler o srada glydler ve bu asrlarca byle devam etmiflti 28.

Mondros Mtarekesi'nden sonra ise Trkler zayf duruma dflmfl bulunu-yordu. stelik Trk yurdu ucundan kysndan istila edilmiflti. Bylelikle gbaflkasnn eline gemifl gibi grnmekteydi. yle ise, gl olann yannda

yer almalar tabiatlar gerei idi.

Ayrca bir baflka husus da; tilaf Devletleri, Kafkasya'dan Kilikya'ya kadaruzanacak "Byk Ermenistan" fikrinden vazgemeyeceklerini ve byle birpolitikay da Trklere kabul ettirebilecek gce sahip olduklarn tahmin edi-

yorlard29. Bu dflnceye ve bu gemifle dayanarak politikalarn izmeye al-flan Ermeniler, Osmanl mparatorluu yklrken, mutlu sona ulaflabilecek-lerini zannettiler. Birinci Dnya Savafl srasnda ve sonrasnda ukurova'dakargafla yaratmaya alfltlar. Mondros Mtarekesi'nden sonra bu kargafla

daha da artmflt. Bunun zerine ukurova yresine bir Amerikan sorufl-turma heyeti gelmiflti. eflitli din, dil ve rklara mensup halkn ileri gelenle-rini toplayarak, Adana'nn idaresi hakkndaki fikirlerini sordu. Bunlardanortodoks ve katolik Ermeniler Fransa himayesinde bir Ermenistan kurulma-sn istediler30. Zaten Franszlar da, kendi denetimlerinde Kilikya adyla birErmenistan meydana getirmek istiyorlard31.

Mondros Mtarekesi'nden sonra, stanbul Patrii ve Sis Ermeni Katali-kosluunun organizatrlnde, Fransz iflgalinin ksm olarak gsterdii

26 H.K.Trkz, a.g.e., s.3 vd.27 ATASE, Belgelerle Ermeni Sorunu, Haz. hsan Sakarya, Ankara, 1984, s.8.28

Aslnda kt meziyetlerine ramen Ermeni halk, dflardan tahrik edilmediinde yzyl-lar boyunca Trk halkyla birlikte beraber yaflayabildi. Bkz. Salahi R.Sonyel, "Yeni BelgelerinIfl Altnda Ermeni Tehcirleri", Belleten, c.XXXVI, S.141 (Ocak 1972), s.49.

29 B.N.fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.1, Ankara, 1973, s.215.30 Sadi Kocafl, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk Ermeni liflkileri, Ankara, 1967, s.236;

ATASE, Belgelerle Ermeni Sorunu, s.403.31 ATASE,Atatrk Arflivi, Kls.3, Dos.1335/4-2, F.9, 9-1: 8;Atatrk zel Arflivi'nden Seme-

ler, Ankara, 1981, s.16-23.


9/23


msamahadan da yararlanma yoluna gitmifllerdir32. Franszlarn Ermenileregstermifl olduklar bu msamaha ise; tarih, kltrel ve asker bakmdanblgedeki varlklarn uzun sre devam ettirmek isteyen Fransa'nn politika-sn gereklefltirmede bir ara olmasdr. Bylece tilaf Devletleri Ermenileremstakil-bamsz bir devlet vaad etmifllerdi33. Bu durum Fransz, ngiliz veyaRuslarn Ermenileri ok sevmelerinin bir sonucu deildi. Bilakis blgedebaflta Franszlar olmak zere, mstevlilerin karlar sz konusuydu. rneinFransa, ukurova'da kurulacak olan bir Ermeni Devleti'yle Trkiye'nin Suri-

ye'ye dorudan mdahalesini nleyecek ve bu ise Suriye'deki Fransz ege-

menliine bir gvence teflkil edecekti.

Dier taraftan, Fransa'nn ukurova politikas bafllca iki dorultudakendini gsteriyordu: Ermenilere asker harekatta yer verilmesi ve ukurova-'nn idar ynden Ermenilefltirilmesi34. Ayrca Ermenilerin Kilikya'daki istek-lerini destekleyen Fransa, Adana ve skenderun zerinde Ermenilerin tarihrolleri bulunduunun kabul edilmesine taraftard. Franszlar, Ermeni istek-lerini desteklemekle beraber, bu verimli topraklardan ayrlmay da dfln-myorlard35. Bylece o zamanlar Fransa Baflbakan Briand da bu husustaflunlar sylemifltir36:

"Adana blgesi ve Mersin limanyla skenderun, doal ve mkemmel birkrfez teflkil eder. Buna karfllk stratejik savunmay salayacak dalar, kr-

fezden bir hayli uzaktr. flte bu sebepledir ki, asker tesir sahamzn snrla-rn, Ermenilerin rza ve istekleri zerine, daha telere gtrmek istedik."

flte bu olaylara paralel olarak, Franszlar iflgalden hemen sonra, vaktiyleTrkiye'den g ettikleri kabul edilen 100.000 Ermeni'nin Trkiye'ye dn-melerini istedi37. Bunun zerine 1915 tehcirinde Anadolu'dan karlan Er-menilerden 100.000 kadar ukurova'ya gelerek, 70.000'i Adana ve kyle-rine, 12.000'i Drtyol'a, 8.000'i Hacn'a, geri kalan da Kozan civarna ve ay-rca Marafl ve Zeytun'a da 50.000 Ermeni yerlefltirilmifltir38.

32 C.Yurtsever, Ermeni Terr Merkezi Kilikya Kilisesi., stanbul, 1983, s.287-288.33 S.R.Sonyel, Trk Kurtulufl Savafl ve Dfl Politika, c.1, Ankara, 1973, s.43.34

Yahya Akyz, Trk Kurtulufl Savafl ve Fransz Kamuoyu 1919-1922, Ankara, 1988, s.180-181.35 ATASE, Belgelerle Ermeni Sorunu, s.402-403.36 ATASE, a.g.e., s.402.37 Gotthard Jaeschke, Kurtulufl Savafl ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara, 1971, s.45-46; Se-

lahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, c.2, Ankara, 1978, s.206.38 K.Grn, Ermeni Dosyas, Ankara, 1985, s.279-280; C.Yurtsever, a.g.e., s.289; Tevfik

Coflkun, Kadirli Milli Mcadelesi ve Hatralar, Kadirli 1967, s.25.


10/23

952 SLEYMAN HATPOLU

Ermenilerin ukurova'ya gelifllerini Bremond eserinde flu flekilde an-latmaktadr; bunun iin okullar, ifl yerleri ve atlyeler organize olundu. Aynzamanda 1919 yl sonlarnda 60.000 Ermeni'nin bulunduu Adana'daki y-lmay nlemek iin, afladaki flekilde yeniden yerleflme oluflturuldu: Hacn8.000, Hassa 1.000, Drtyol 12.000, Osmaniye 1.000, Misis 1.200-1.500 aras,

Abdiolu 1.000 civarnda, Nacarl 1.000 civarnda, ncirlik 1.200, Tarsus 3-4.000 aras, Mersin 2-3.000 aras. Bundan sonra ise Kilikya'daki Ermenilerinsays 1919 yl sonunda 120.000 kifliye ulaflmflt39. Bu olay yaflayanlardanCeyhanl Hamit Seluk flyle anlatmaktadr40: "Fransz iflgaliyle beraber eski

gen Ermeniler geldiler. Sonra da beraber geri gittiler". 4-6 Kasm 1919 ta-rihlerinde Harbiye Nazr Cemal Pafla'nn 12. Kolordu Komutanlna gn-derdii bir yazda; Ermeni nfusunun oalmas iin Anadolu'dan ve Ameri-ka'dan Adana'ya gnderilen muhacirlerin durdurulmas41 istenmektedir.

Zaten ngiliz ve Franszlar, gneyi Ermeni milisleriyle birlikte iflgal et-mifller, Adana'da bulunan Ermeniler iflgalcileri yollara hallar sererek karfl-lamfllard42. Bylece Fransz-Ermeni iflbirlii devam etmifl, mflterek hare-ket43, Trkleri tehdit etme flekline dnflmflt44. Bu davranfl ukurova veGneydou Anadolu iin bir felaket olmufltu. Bu durum blgede Fransz-Ermeni iflbirliini ve bunun tabii sonucu olarak da Ermeni taflknlklarn g-ryoruz.

Bu srada Ermeniler baz cemiyetler kuruyor ve bu cemiyetler vastas ilefaaliyete geiyorlard. Bu cemiyetlerden birisi Genlik Dernekleriidi. uku-rova'ya gelen Ermenileri mstahsil duruma getirmek, Trkleri Fransz ma-kamlarna jurnallemek ve genlerini siyasi cemiyetlerle yetifltirmek ynn-

39 E.Bremond, La Cilicie En 1919-1920, Paris 1921, s.11-12.40 Hamit Seluk (Yafl 82, Derleme tarihi 6 Austos 1987).41ATASE, Arfl.5/2068, Kls.303, Dos.8-16, F.146-3. Ayrca bkz. ATASE, Arfl.1-1, Kls.48,

Dos.15-185, F.26;ATASE, Arfl.1-16, Kls.186, Dos.25-93, F.18. Bu olaylar kesin olarak dorulayan,stanbul'dan Kayseri'nin Evrek kyne gnderilen bir Ermeni papaz, Jamanak gazetesine gn-derdii mektupta; "...Teflrini evvel'in (Ekim) birinde (1919) Adana'ya vasl olduk. Nazar dikka-

timizi celbeden Ermeni muhacirlerinin adrlar oldu. fiehrin haricinde adrlardan mrettepbir flehir daha teflkil etmifl idi". Bu konuda bkz. "Bir Ermeni Rahibinin Mektubu", Vakit, 28 Ka-nun evvel 1335 (1920), S.770, stanbul, 1920; Bilal fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.1,s.228.

42 F.R.Atay, ankaya, stanbul, 1984, s.237.43 Franszlar ukurova'y iflgal ederken yerli hristiyanlar da (Ermeniler) bunlara yardmc

olmufllard. Bkz. Wayne S. Vucinich, The Ottoman Empire, Newyork 1979, s.182.44 Bilal fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.2, s.457 vd.


11/23


den gayret sarf ediyorlard. Sk sk gsteriler dzenliyorlar ve her frsattanyararlanarak, hlyasn gttkleri Ermenistan krallnn bayran ekiyor-lard45. Ermeniler bu frsattan azami derecede istifade etmek ve Franszlarngzne girebilmek iin Trklere karfl tecavzlere bafllayarak, ikinci bir ce-miyet olarak da Ermeni ntikam Alay'n kurdular46. Bu konuda Ali Saip47:

"Adana'da teflkil edilen Ermeni ntikam Alay alenen zulm ve itisaf bay-ran amfl idi. Fakat bu alay kimden intikam alacakt? Ordu terhis edilmifl,

Adana vilayeti kontrol altna alnmfl idi. Franszlarca bu nvan altnda bir

alay teflkiline nasl muvafakat ediyorlard. Bu intikam alayna ne lzum vard.Fakat onlarn hedefi yalnz Trk Hkmeti, Trk hakimiyeti deildi, bizzatTrk hayatna kast idi ve bilhassa onu yaflatmamak, onu bomak ldrmekidi"demektedir. Nitekim Ermeni intikam hareketleri fiubat 1919'da korkunbir artfl gstermifltir. Franszlar bile buna tahamml edememifller ve ErmeniGnllleri'nden bir taburu datarak, 1 Mart 1919'da Port Said'e gnder-mifllerdi48. Buna ramen, Ermenilerin vahfliyane hareketleri olduka hzl birflekilde devam etmiflti49.

Ayrca Franszlar ukurova'da, Trklerin elindeki silahlar toplamfllarve dier yandan ise Ermenileri Trklere karfl silahla donatmfllard50. Bununzerine Temsil Heyeti Baflkanl tarafndan, Albay Refet Bey'e gnderilen

bir telgrafta; Adana'da halkn durumunun iyi gitmedii, Franszlarn Marafl

45 Tahrik amacyla da zaman zaman Adana caddeleri Ermeni bayraklaryla sslenmeye a-lfllyordu. Bkz. "Adana Ahvali", Hakimiyet-i Milliye, 16 fiubat 1336, S.9, Ankara, 1920. Ayrca 18Mart 1919'da Fransa'nn Beyrut'taki Suriye-Kilikya Olaanst Komiseri Picot'nun Adana'ya ge-liflinde, Fransz bayraklarnn yan sra Ermeni bayraklaryla da selamlanmflt. Bkz. K.Ener, u-kurova Kurtulufl Savaflnda Adana Cephesi, Ankara, 1970, s.34. Bundan sonra Ermeniler ksa s-rede silahlanarak, "Ermeni Milis Teflkilat"n kurmak zere harekete gemifller ve Franszlar dabu isteklerini kabul etmifllerdi. Bkz. B.fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.1, s.370.

46 General Gouraud'nun, emrinde bulunan alt taburdan Ermenilerden meydanagelmiflti. Bunlarn teflkiline 1916'da Baflbakan Briand tarafndan bafllanmfl ve bir "Ermeni Alay"kurulmufltu. Trkler buna "Ermeni ntikam Alay"adn vermifllerdi. Bkz. Yahya Akyz, a.g.e.,s.180 vd. Ayrca Franszlar tarafndan baz Trk kylerine gnderilen Ermeni "ntikam Ekipleri"meydana getirilmiflti. Bkz. S.R.Sonyel, a.g.e. c.1, s.202.

47

Ali Saip, Kilikya Facialar ve Urfa'nn Kurtulufl Mcadeleleri , Ankara, 1340, s.14.48 G.Jaeschke, Kurtulufl Savafl ile lgili ngiliz Belgeleri, s.45-46; S.Tansel, a.g.e., c.2, s.206.49 S.R.Sonyel, a.g.m., s.45.50HTVD, S.18 (Aralk 1956), Ankara, 1956, Belge no. 463; ATASE, Atatrk Arflivi, Kls.23,

Dos.1336/13-1, F.32, 32-1: 3;Atatrk zel Arflivi'nden Semeler, s.126-131. Bu hususta GeneralGouraud'nun muhtra rneinde detayl bilgi verilmektedir. Bu muhtrada Franszlar tarafn-dan datlan silahlarla Ermenilerin mslman halk katliamdan geirdikleri aka belirtilmek-tedir. Bkz. B.fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.2, s.447 vd.


12/23

954 SLEYMAN HATPOLU

ve Urfa'da yaptklarn aynen Adana'da da tatbik ettikleri, Ermenileri silah-landrdklar ve bunlar mslman halka saldrttklar, Kozan civarnda ms-lmanlardan toplanan silahlar ve hatta hayvanat dahi Ermenilere verdik-leri, ad geen civarda Hamamky, Kurdolu iftlii, Toklubey iftlii, o-lakhasan, Yassal, Mehmetaa ve Kabasakal kyleri Ermeni jandarma vegnllleri tarafndan tamamen tahrip edildii ve bu kylerden kaan ms-lman halkn Ceyhan ve Karsant taraflarna hicret ettikleri ve Bucak civa-rnda dier bir ka kyn yakld haber alnmfltr. Franszlar bu durumdaukurova'da yaflayan halk arasnda intikam tohumlarn ekerek, Ermenilerin

Trkleri katletmesini teflvik etmekteydiler51, fleklindeki haberiyle de olaylarnkorkun boyuta ulaflt belirtilmekteydi.

Adana'da ksa bir sre vali vekili olarak bulunan Esat Bey ise anlarndaflunlar sylemektedir52:

"Adana'nn Ermeni murahhas Muflh vard. Avrupa'da tahsil grmfl,gen ve halis bir komitac idi. Kendisinin oturduu binann altndaki dk-kanlarda bomba yaplyordu. Bir gn bir bomba infilak eder, bina berhevaolur. Binann enkaz altnda ve sandk iinde bombalar kar. Kiliseleri vereis-i ruhanilerin oturduklar yerleri bile byle silah depolar ve birer fesatocaklar haline getirmifllerdi. Bundan baflka mukaddesata, ibadethanelerekadar el uzatmfllard, ezcmle akflam ve yats ezanlar minarelerden oku-

nurken Ermeniler tarafndan kurflun atlmak suretiyle mezzinlerin hayatla-rn tehlikeye koymufllard. Bu kabil sarkntlklar iflgal memurlarnn gzlerinnde ve memleketin iinde yani nfus kesafeti inzibat vesaiti kuvvetli bir

yerde oluyordu. Krlarda kylerde artk ne yapmazlard...."

Bu durumlara flahit olan Gani Girici, bir olay flyle anlatmaktadr: "Er-meniler, Adanadaki Hac Bayram Camiinin minaresine kpek kardlar vehavlattlar. Bundan sonra, Trkler ezannz okunuyor, namaz klmaya gidindediler53. Ayrca Ermeniler Trk dkkanlarn 10 fiubat 1919 tarihindenitibaren yamalamaya baflladlar. 25 fiubat da ise, sarraf Vanl Ahmet Efendi-

51HTVD, S.13 (Mart 1955), Ankara, 1955, Belge no. 350; Abdullah Halaolu, Hatrala-rm, (Yaynlanmamfl), Kozan 1990, s.1'de; "...Bir gn 50 kadar Ermeni etesi gelerek, Hamam-ky'ne gidiyor, orada deirmenciyi ldryor ve deirmenini yakyorlar. Daha sonra Kurdoluiftlii'ni yakyorlar, sonra olakhasan kyn atefle veriyorlar..." diyerek, belgeye doruluk ka-zandrmaktadr.

52 Esat zouz,Adana'nn Kurtulufl Mcadelesi Hatralar, stanbul, 1935, s.27; K.Grn,a.g.e., s.278'de; "Franszlardan cesaret alan Ermeni gmenleri oralardaki mslmanlara zulmebaflladlar. Ceyhan'da Yunus Hoca'y ezan okurken vurdular..."diyerek, olaylara aklk getir-mektedir.

53 Gani Girici, Derlediimiz Hatralar, (yafl 88, Derleme tarihi 30 Temmuz 1988), Adana,1988.


13/23


'nin evi talan edilerek ve kendisi snglenerek, delik deflik bir vaziyette flehitedildi54. Bylece Franszlar, haksz iflgallerinden sonra, halka karfl ok fenahareketlerde bulundular ve bunlar Fransz niformas altnda Ermenilere

yaptrdlar55. Bu konuda TBMM Gizli Oturumunda M.Kemal flyle demifltir56:

"...Denebilirki, her ne sebeple olursa bu memlekette Ermenilerle mille-timiz arasnda bir takm kanl vekayi cereyan etmifltir. Bu iki milletin birbi-rine ve bilhassa Ermenilerin milletimize karfl kuvvetli buuz ve adavetleri var-dr. Binaenaleyh Ermenileri bize taslit etmek, ahali-i islmiyeye taslit etmek,bittabi gayet yanlfl hareketti. nk, Ermenilerin gayesi -bilhassa himaye ve

siyanet grldkten sonra- Kilikya'da, Antep'te, Marafl'ta, Urfa'da, her ne-rede bulurlarsa ahali-i islmiyeyi imha etmektir. Oralarda bulunan zavallkardafllarmz pek ac muamelelere maruz kalmfllardr...".

Franszlarn destei ile Ermeniler, ukurovada yaflayan Trk halknakarfl aflr bir flekilde acmasz olarak eylemlere girifltiler. Ermeniler yapacak-lar bu eylemlere silah temin etmek iin, Trk jandarmalarnn idaresindebulunan ve ierisinde silah bulunan depoya yaptklar baskn srasnda Jan-darma Okulu Muallimi Osman Efendi ve iki jandarmay, ayrca sivil halktanda iki kifliyi flehit ettiler57. Bu hadiselerden baflka, 11 Haziran (1920) gnleden sonra ise aresiz bir grup halk Khyaolu iftlii'ne vardklarnda,otuz kadar Ermeni'den oluflan bir etenin saldrsna urayarak, btn er-kekler bir eve, kadnlarla ocuklar dier bir eve doldurularak, krk erkek,

yirmibir kadn ve says tespit edilemeyen ocuklar kamadan geirilmifl vekadnlarn kollarn ve kulaklarn kesmek suretiyle bilezik ve kpelerini dealmfllardr58.

54 Ali Saip, a.g.e., s.12; D.Arkolu, Hatralarm, stanbul, 1961, s.134; Mehmet Hocaolu,Arfliv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stanbul, 1976, s.703; A.Alper Gazigi-ray, Ermeni Terrnn Kaynaklar, stanbul, 1982, s.230-231.

55 Kzm ztrk,Atatrk'n TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konuflmalar, c.1, An-kara, 1981, s.142; TBMM Gizli Celse Zabtlar, c.1, Ankara, 1985, s.7.

56TBMM Gizli Celse Zabtlar, c.1, s.7; K.ztrk, a.g.e., c.1, s.143.57 Gani Girici, "ukurova'nn flgali ve Milli Mcadele'nin nemli Olaylar", Yeni Adana,

26 Aralk 1977, Adana, 1977.58HTVD, S.14 (Aralk 1955), Ankara, 1955, Belge no. 372; ATASE, Arfl.1/4282, Kls.593,

Dos.5-139, F.38-6; A.Alper Giray, a.g.e., s.229; "Ermeni Fecayii", Hakimiyet-i Milliye, S.39 (17Haziran 1336), Ankara, 1920; Gani Girici, "flgalci Franszlarn Yz Karas 10 Temmuz 1920, 68Yl nce Ka-Ka", Ekspres, 11 Temmuz 1988, Adana, 1988, s.5; D.Arkolu, a.g.e. , s.132;M.Hocaolu, a.g.e., s.702; Nurflen Mazc, Belgelerle Uluslararas Rekabette Ermeni Sorunu'nunKkeni 1878-1918, stanbul, 1987, s.121; "5 Ocak Grlmemifl Bir Zulmetin Boulduu Gn-dr", Dirlik, S.776 (5 Ocak 1966), Adana, 1966; Ahmet Remzi (Yreir), "Abdulgani Efendi'ye"bafllkl 14 Austos 1336 tarihli verilen grev belgesi ve raporu. Bu konuda bkz., Sleyman Ha-tipolu, Orta Toros Geitlerinde Trk-Fransz Mcadelesi (1915-1921) Antakya, 1999.


14/23

956 SLEYMAN HATPOLU

ukurova'da olan bu hadiseler zerine M.Kemal Pafla, Bursa'da 56.Frka Komutan Miralay Bekir Sami Efendi'ye gnderdii telgrafta; "Gelecek-teki durumun General Gouraud'ya bildirilmesi ve kumandan Brissot'ya vazi-

yetin hemen tebli edilmesi maksadyla; ukurova'da, islm ahalisine karflyaplan bu hareketler, halkn galeyana gelmesine vesile olmufltur. Bu hadise-lere derhal son verilmesi istenilmifl, aksi takdirde vuku bulacak hadiselerdenhi bir mesuliyeti kabul edemeyeceini"bildirmifltir59. Bu telgrafa ramen,ukurova'daki Ermeni mezaliminin nne geilememifltir. Yine 12 Haziran1920'de Yreir ovasnda 150 kifliyi ldrmfller ve bir o kadarn da yarala-

dklar yetmezmifl gibi otlu Ky'nde de 5 obann gzlerini oymufllardr 60.15 Haziran 1920 tarihinde ise, Camili ve Dedepnar kylerinde Trk eteleri

var bahanesiyle Feytullah iftliine toplanan Ermeni komitecileri 500 kadarkuvvetle iki kyn halkndan ve etraftaki afliretlerden biriken 175-200 kiflikadar silahsz kadn ve ocuklar flehit ederek, evlerini de yakp ykmfllar-dr61.

Baflka bir hadise de flyle cereyan etmifltir: flgalcilerden Sancak Guvar-nr ve Harp Divan Baflkan olan Kolonel Normand, sanki Ermeni komite-cilerinin elinde bir mafla olmufltur. Bir ok Trk'n haksz yere, mdafaasalnmadan idamna emir vermifltir. Kolonel Normand eski garaj (flimdikiMerkez Camii) civarndan geen Seyhan nehri kenarnda gzlerini balat-

madan yirmi iki Trk' kurfluna dizdirmifl ve bu ifli de bizzat Ermeni etele-rine yaptrmflt62.

Franszlardan yz bulan Ermeniler, yaptklar yetmezmifl gibi bir de fiifl-manyan Hkmeti'ni kurdular (16 Haziran 1920)63. Trk-Ermeni davalarn

59HTVD, S.14 (Aralk 1955), Ankara, 1955, Belge no. 372.60 ATASE, Arfl.1/4282, Kls.593, Dos.5-139, F.37.61 Ahmet Remzi, a.g.r.; "Ermeni Fecayii", Hakimiyet-i Milliye, S.39 (17 Haziran 1336), An-

kara, 1920'de bunlara ek olarak, Adana'nn 10 km. dousundaki ncirlik Ky'nde 9 Haziran1336 (1920)'da Ermeni eteleri btn ky halkn bir yere doldurup bomba ile havaya uurmufl-lardr, fleklinde yazlmaktadr; G.Girici, "ukurova'nn flgali ve Milli Mcadele'nin nemli

Olaylar", Yeni Adana, 26 Aralk 1977, Adana, 1977; G.Girici, "flgalci Franszlarn Yz Karas 10Temmuz 1920, 68 Yl nce Ka-Ka", Ekspres, 11 Temmuz 1988, Adana, 1988.62 Gani Girici, zel Arflivinden; Ahmet Remzi,14 Austos 1336 tarihli Abdulgani Efendiye

bafllkla hazrlanmfl bilgi ve grev raporu, Bu konuda bkz., S.Hatipolu, Orta Toros Geitle-rinde Trk-Fransz Mcadelesi, s.58.

63 ATASE, Arfl.1-4282, Kls. 597, Dos. (328-A)-147-A, F.59; G.Girici, "flgal ve Milli McadeleHatralar, Ahmet Remzi Yreir'in Kurtulufl Anlarndan", Yeni Adana, 21 Aralk 1978, Adana,1978.


15/23


halletmek zere kurulmufl olan bu Ermeni Hkmeti, flimdiki merkez ban-kasnn yerinde bulunan byk kiliseyi merkez yapmfl ve bu vesileyle, Er-meni Hkmeti polis, jandarma ve asker teflkilatn da kurmufltur. Ermeni-ler bu hkmetin varlndan faydalanarak, uydurma alacak veya seferber-likte srgne giderken Trklere emanet olarak hayvan, eflya vesair gibi fleylerbraktklarn bahane ederek, davac olmaya baflladlar. Dava edilen Trkzengin ise hem paras alnyor, hem de paras olmayanlarla birlikte kilisedekifiiflmanyan Hkmeti'ne gtrlerek, akbeti mehul hale getiriliyordu. Bumehuliyet Adana'nn dflman iflgalinden kurtarlmasndan sonra, ad geen

kilisenin aranmas srasnda alt ksmnda tespit edilen snaklarda yzlerceTrk'n katledildiinin grlmesiyle aydnla kavuflmufltur64.

ukurova yresinde adeta Ermeni mezbahalar kurulmufl, buralardaTrkler kesilmifl, Adana'da Trk kan kyasya aktlmfl, insan mezbahalarnasrklenerek gtrlen Trkler, buralarda boazlanmflt. Bu olaylarda, Er-meni Kilisesi bafl rol oynamflt. Adana sokaklarnda ocuk, ihtiyar, kadn,kz, gen demeksizin insanlar paralanarak, engellere taklmfl, bylece bu

vahflet hareketleri tarihe lanet ve esef dolu sahifeler halinde gemiflti. en-gellere ok defa diri diri geirilen talihsizler de olmufltu. Feryad ve ztrapiinde diri diri engele taklmfl olan Trk ocuklar satrlarla paralanmflt.Ermeniler byle hareketlerde birbirleriyle yarfl halindeydiler65.

Adana'da kilise avlusu kazlarak derin bir mezarlk haline getirilmiflti. Bumezarlk 2.000 kifli alacak kadar kazlmflt. Mezbahada paralanmasna gerekduymadklarn baklayarak ukura atmfllard. ukura atlanlarn ou kur-flunlanmfl, veyahut da baflna bir ekile vurularak ldrlmfl, lmese deatlmfl olduu ukurda inleyerek can vermiflti66. Bu durumdan endifle duyan

64 G.Girici, "ukurova'nn flgali ve Milli Mcadele'nin nemli Olaylar", Yeni Adana, 30Aralk 1977, Adana, 1977; G.Girici, "flgal ve Milli Mcadele Hatralar, A.Remzi Yreir'in Kur-tulufl Anlar'ndan", Yeni Adana, 21 Aralk 1978, Adana, 1978.

65 Yusuf Ayhan,Mustafa Kemalin Pozant Kongresi ve Adanann Kurtuluflu , Adana, 1963,s.29; Hatice Tnaz (Avflar), (Yafl 76, Derleme tarihi 4 Temmuz 1989, Adana'nn Yreir ilesine

bal Kayarl Ky'nden). Ad geen flahs bu olaylar flu flekilde anlatmfltr: "Ka-Ka sonraskymze dndmzde, insanlarla hayvanlar bir araya koyup gaz dkerek yakmfllar. Ky-mzde sadece drt duvar kalmflt. nsanlarla, hayvanlar memeinden engellemifller, hamilekadnlarn karnlarndan ocuklar kararak ldrmfller"diyerek, Yusuf Ayhan' dorulamak-tadr.

66 Y.Ayhan, a.g.e., s.30. Hatice Tnaz bu olaylar yine flu flekilde anlatmaktadr: "Genleri-mizi, kzlarmz kiliselere -flimdiki Merkez Bankasnn bulunduu yer- doldurdular, plattlar,zil takp oynattlar ve sonra da rzlarna getiler ve daha sonra da keserek mahzenlere attlar" di-

yerek, Yusuf Ayhan'n yazdklarn dorulamaktadr.


16/23

958 SLEYMAN HATPOLU

Trk insann, flehrin hemen yaknnda bulunan, bana ve bahesine gide-mez hale getirmifllerdi67.

Bylece iflgalciler, flehirde yaflayan Trkleri karmak iin fliddeti arttrd-lar. Her gn lm korkusu ve katliam havadisleri yaydlar; bir yandan da ifl-kence ve zulm fazlalafltrdlar68. Bu haberler ve olaylar zerine halka karflkatliam yaplmasndan endifle ediliyordu. Bu endifleyi Mustafa Kemal flyledile getirmifltir: "Adana vilayeti dahilindeki mslmanlar, tepeden trnaakadar teslih edilen Ermenilerin tehdidi altnda, her dakika katliama maruz

bulunuyorlard"69

. Mustafa Kemal'in de belirttii gibi mslman ahali Er-meni katliam ile karfl karflya gelmiflti.

KKKKaaaa----KKKKaaaaHHHHaaaaddddiiiisssseeeessssiiii::::

Ka-Ka70 olayna da gelince; yavafl yavafl flehri terkeden Trk aileleri 10Temmuz 1920'de tamamen genel bir kafla baflladlar. 10 Temmuz'daki kat-liam sylentisi hemen hemen btn flehirdeki Trkleri kamaya mecburetmiflti71. Ermenilerin kastl olarak yaptklar katliamlar ise flehirde asayiflibozmufl ve halkn kamasna zemin hazrlamflt. Bu durumu anlayan halk dadflmandan temizlenmifl Toroslara snmak iin harekete geti. Fakat, Ada-na'dan kfl zor idi. Her tarafta Ermeni eteleri her an mslman Trk'ncan gvenliini tehdit ediyorlard. Bu byk bir tehlike idi. Asl mesele bu

olup, Toroslara snmaktan ama ise kap kurtulmaktan daha ok, oradateflkilatlanp, Adana'y dflman istilasndan kurtarmakt.

Bu durumun farkna varan Franszlar, 9 Temmuz 1920 tarihinde Ermenikomitecileri ile dzme bir oyun tertip ederek; mslman halkn flehri bo-flaltmalarn kolaylafltrmak iin gneydeki baheler tarafna Cezayirli ms-lman askerlerini nbeti koyup, bu duruma msamaha gsterdiler72.10Temmuz sabah iki saat sren silahlarn mslman mahalleleri zerine s-klmasndan sonra Trkler, koltuklarnda birer boha ile Oba yoluna doru

67HTVD, S.17 (Eyll 1956), Ankara, 1956, Belge no. 429.68 Damar Arkolu, a.g.e., s.162.69 Mustafa Kemal, Nutuk, c.1, s.381.70 Ka Ka olay iin bkz., Sleyman Hatipolu, Fransann ukurovay flgali ve Pozant

Kongresi, Ankara, 1989, s.52 vd.71 D.Arkolu, a.g.e., s.162.72 K.Ener, ukurova'nn flgali ve Kurtulufl Savafl, stanbul, 1963, s.79.


17/23


kamaya baflladlar73. arfldaki Trkler dkkanlarn kapamadan, evde ka-dnlar eflyalarn ve giyecek bir fley almadan flehrin bat ve gney taraflarna,

yani oba semtlerine kamaya baflladlar74. Ka-Ka yolculuuna ova kylleride, panie kaplarak ifltirak etmifllerdi75. flte bu ana-baba yurdunu ve evinimahfleri bir vaziyette terk ederek kocas karsn; ocuu anasn bulamayan,bu gnn adna iflgal tarihinde Ka-Ka denilmifltir 76. Ka-Ka gerek an-lamda bir mill kyam olup, zulme karfl yaplan bu sessiz direnifl nesillerdennesillere intikal edecek, hi bir zaman unutulmayacakt77.

10 Temmuz gn Fransz uaklar, sabahn erken saatlerinden, lenekadar bu Ka-Ka kafilesine katlanlarn zerlerine bomba ve sivri iviler at-mfllard. Zalim Franszlar Trkleri burada da rahat brakmamfllar ve bylecebazlarnn lmlerine sebep olmufllard78. Ka-Ka srasnda bulunan Ab-dulkadir Bilginer kitabnda olay flyle yazmaktadr79:

"...Bizler dikenli ve tozlu yollarda, kufllar uurtmayan kasp kavuran g-nefl tepemizde; etrafmzda vicdansz sngl askerler, durup dinlenmeden

yryorduk....askerler arasnda ok sayda Ermeniler de vard. Ellerine iste-dikleri frsat gemifl, bizlerden intikam alyorlard. Ara sra: 'Alak Dacikler'deyip glyorlard-Dacik Ermenice Trk demekmifl-. Kafilenin arasna tfek-lerle giremiyorlard. Can yananlar bir hadise karabilir korkusu vard. Bir

ara solumuzda ac bir kadn sesi, barfllar, itiflip kakflmalar oldu. Yafll bir

73 "Adana'nn Kara Gn (10 Temmuz 1336)", Yeni Adana, S.124 (10 Temmuz 1337), Po-zant 1921; K.Ener, ukurova'nn flgali ve Kurtulufl Savafl , s.79; Hatice Baflc (Yafl 91, Derlemetarihi 4 Austos 1987), Karatafl lesi Fevziye Ky sakinlerinden) bu olaylar flyle anlatmakta-dr: "Ka-Ka' hatrlyorum, kamak iin hazrlk yaptk, arabalara eflyalarmz ykledik. Bu s-rada kye bir Fransz subay geldi ve kyllere; 'siz kamayn, size bir fley yapamaz'lar dedi. Bu-nun zerine biz kamaktan vaz getik"fleklinde yapmfl olduu aklamada, Ka-Ka'a ova kyle-rinin tamamnn katlmad anlafllmaktadr.

74 G.Girici, "flgal ve Milli Mcadele Hatralar, A.Remzi Yreir'in Kurtulufl Anlarndan",Yeni Adana, 21 Aralk 1978, Adana, 1978; G.Girici, "ukurova'nn flgali ve Milli Mcadele'ninnemli Olaylar", Yeni Adana, 30 Aralk 1977, Adana, 1977.

75 D.Arkolu, a.g.e., s.163; Ayfle fiumnu (Yafl 80, Derleme Tarihi 31 Temmuz 1988 Ceyhanhalkndan) Ka-Ka olayn bana flyle anlatmfltr: "Gvur geldi dediler; iki at arabas ve biri de

kz arabas ile katk. Ceyhan'dan Yapalak'a, oradan da Burnaz'a gittik. Burnaz'da bir veya ikigece kaldk, tekrar Yapalak'a geldik. Yapalak emin yerdi, gvurdan uzakt . Bir mddet buradakaldktan sonra Ceyhan'a dndk, bir de ne grelim, gvurlar Ceyhan' yakmfllar".

76 G.Girici, "ukurova'nn flgali ve Milli Mcadele'nin nemli Olaylar", Yeni Adana,Adana, 1977.

77 Y.Ayhan, a.g.e., s.55.78 D.Arkolu, a.g.e., s.163-164.79 Abdulkadir Bilginer, Kaka'ta Bir ukurova ocuu, Bursa 1983, s.44-45.


18/23

960 SLEYMAN HATPOLU

nineye abuk yr diye dipik vurmufllar. O ana kadar ufak tefek homur-danmalar dflnda yryfl olduka sakindi. htiyar nineye yaplan bu alak-la halk dayanamad. Askerlere saldranlar bile oldu. Fransz askerleri dahaok atefl aarak, halk tehdide baflladlar. Askerlerin btn gvenceleri ha-vaya silah skmakt. Ermeni olduu anlafllan bir asker ise: 'Sinirlenmeyin so-nunuz daha fena olur' dedi ve yrd...."artk halk yavafl yavafl Toroslara gederken, paral olanlar ise daha ierlere kamfllard80.

O gnlerde Pozant'da yayn yapan Yeni Adana Gazetesi daha sonra bu

Ka-Ka olayndan flu flekilde bahseder81

:"Adana'nn Kara Gn (10 Temmuz 1336/1920)

Geen sene Franszlarla akd edilen mtarekenin nihayet bulduu gn-leri takip eden gnlerde Franszlar, atefllenmifl Ermeniler, gayz ve ihtiraslazavall islmlarn baflna bela kesilmifllerdir. Her geen gn Adana iin kanlbir matem glgesi brakyordu. Kafkas dalarndan gelen haydut 'fiiflmanyan'Ermeni kilisesinde bir hkmet tesis etmifl burada sokaklardan toplanan is-lmlar bin bir trl engizisyon cezalaryla idama gnderiliyordu. Btn flehrizulm, felaket doldurmufltu.

Srtlan hisli Bremond, Dufieux celladlarna emir vermifl memleket kan

ve ateflle bouluyordu. Bu hainlikler gittike artyor. Bu son mslmanlarnkalbi zulm korkusuyla titriyor. Kafile kafile kadn, ocuk yollara dklmflflehrin cenubuna doru akp gidiyordu.

Temmuz'un onuncu gn flehir bir mezbaha halini ald. O gaileden ya-rm saat sonra tertip edilen ihtilal bafllamfl, flehrin Ermenilerle meskun olanaksamndan cehennemi bir atefl almflt. Yollarda, sokaklarda bir ok zaval-llarn cesetleri yatyor. Kzlar, kadnlar canlarn kurtarmak iin yaln ayak,

80 D.Arkolu, a.g.e., s.164. Hatice Tnaz bu olaylar bana flu flekilde anlatmfltr: "Kym-zn yars -Adana'nn Yreir ilesine bal Kayarl Ky- Ermeni idi. Biz ocuktuk, nceleriErmeni ocuklaryla kardefl gibiydik, onlarla oyun oynardk. Fakat iflgalden sonra bu durum bo-

zuldu. Oyun oynarken, Ermeni arkadafllarmz bize; 'azkald, iki gn sonra honi ile aznza s-acaz' dediler. Bundan sonra rahatmz bozuldu. O srada Ka-Ka bafllamflt. Babam(Mehmet Avflar) bizi toparlad ve katk. Dndkten sonra kymzde kamayan mslmanla-rn hepsini yakmfllar. Babam, bunlarn kemiklerini toparlayarak topraa gmd. Ka-Ka son-rasnda Ermeniler; Eriaa, Horlar, Asmal, Toku, Ktky, Dursunlu, Arapky, Kesmebu-run, Solakl, Pekmezsuyu, fihmurat, Tanrverdi, Kayarl, Hinnepli, Kumrulu ve Kzltahta kyle-rinin, tamamen yanmfl olduunu grdk"demifltir.

81 "Adana'nn Kara Gn (10 Temmuz 1336)", Yeni Adana, S.124, Pozant 1921.


19/23


bafl ak temmuz gneflinin kzgn alevleri iinde ykselen, kesif tozlara bo-ularak akn, akn hicret ediyorlard. Anasn kayp eden yavrular, gs de-linmifl yavrusunun zerine kapanan ak sal analar namusu zerine titreyenbakirelerle ovalar, obalar dolmufltu.

Hicret bafllamfl, kanl eller ufka doru ykselmifl srtlan sadalar bu kafa-larn arkasndan ykseliyordu. Gnler geti. Glistan gibi kymetli memleke-timiz baykufl yuvalarna dnd. Kanl eller saf- Seyhan kenarnda ykand.Trk hazineleri yama edildi.

Bu gn hl kulaklarmzda uuldayan bir ok zehirli sedalar var.(Geliyorlar, doldururlar...... ah namusum... yavrum) bu szleri her az ayrayr sylyor.

Befl yz senelik yuvasndan uzaklaflp gidiyordu. 10 Temmuz kara gn,binlerce islm mezarnn ald gnd".

Ka-Ka olay Adanallar gerekten sarsmflt. Bu hadise Franszlar iinde kt bir puand. Trkler kamfllard ancak bunun intikamn almak iinhazrlanyorlard. Onlar sadece canlarn kurtarmak iin kamamfllard, To-roslarda Mill Teflkilt'a dahil olarak Adana'nn kurtuluflu iin savaflmakamacyla kamfllard. Ka-Ka'ta gizlenen mill ruh bu idi82. 10 Temmuz

1920'de binlerce Adanalnn, cehennemi bir scakta, toz toprak iinde, sefil,periflan bir vaziyette gereklefltirdikleri bu kafl, Franszlarla Ermenilerimemnun etmiflti83.

EEEErrrrmmmmeeeennnniiiilllleeeerrrriiiinnnn KKKKiiiilllliiiikkkkyyyyaaaaDDDDeeeevvvvlllleeeettttiiiiKKKKuuuurrrrmmmmaaaaGGGGiiiirrrriiiiflflflfliiiimmmmlllleeeerrrriiii::::

Meydana gelen Ka-Ka olayndan sonra, Ermeniler ve bilhassa Ermenifiiflmanyan Hkmeti ve komitecilerin; "fiehirde Trk kalmad. Bize verdii-niz vaadinizi yerine getiriniz. Biz Kilikya Hristiyan Cumhuriyeti kuracaz"diyerek, resmen Fransz Genel Valisi'ne mracaat etmifllerdi84.

Bu arada Ermeniler Franszlarn ukurova'dan ekilecei propaganda-sn yaymaya bafllamfllard. Bunun zerine, Ermenilerin lideri durumunda

bulunan Dr.Mihran Damadian hemen Beyrut'taki Ermeni komitesi bafldele-

82 Yusuf Ayhan, a.g.e., s.58.83 fi.S.Aydemir, Tek Adam, c.2, stanbul, 1985, s.174-175.84 Ahmet Remzi, a.g.r.Bu rapor iin bkz., S.Hatipolu, Orta Toros Geitlerinde Trk-Fran-

sz Mcadelesi s.63,; G.Girici, "flgal ve Mill Mcdele Hatralar, A.Remzi Yreir'in KurtuluflAnlarndan", Yeni Adana, 22 Aralk 1978, Adana, 1978.


20/23

962 SLEYMAN HATPOLU

gesi Dr.Malezian'la haberleflerek, harekete gemifltir. Durumdan haberdarolan "Guiliguia (Kilikya)"adndaki Ermeni gazetesinin bafl yazar Veradzine,

Abdiolu Ky'nde bir ka komiteci ile yerleflerek, Fransz mandas altnda,Kuzey snr demiryolu; dou ve bat snr Ceyhan ile Seyhan nehirleri ol-mak zere "Kilikya Mezopotamya Cumhuriyeti"ni kurdular. Bunun zerine

Veradzine'i, Franszlar almfl olduklar tedbirlerle srgn etmifllerdi85. Bun-dan sonra da ukurova'da bulunan btn Hristiyan delegeleri bir bildiri ya-

ynlayarak, eylemlerini srdrmeyi dflndler. Bu olaydan cesaret alanDr.M.Mihran Damadian 5 Austos 1920 sabah saat 10.00'da Ermeni flefleri

ile vilayete gelerek, cumhuriyetin geici hkmet baflkan olduunu belirtip,kabinesiyle hkmet konana oturdu. Ermeni flefleri Damadian'n bu hare-ketini aka alkfllayarak desteklediler86. Bremond ise eserinde; halk yn-lar ve Ermeni mahallesi de dahil olmak zere, bu olaya kaytsz kalmfllarddemektedir87.

Bunun zerine Bremond, beklenmedik bu olay karflsnda, nce Beyrut'-taki asker kumandan ve sonra da Paris'i durumdan haberdar etti.Bremond'un her iki yerden ald emir: "Kaa mal olursa olsun, bucretkarlarn haddini bildir." olmufltur88 . Bundan sonra da Bremond,Damadian'n telefonunu kestirdi ve zel sekreteri Temen Georges Perrien'igndererek, vilayetten ayrlmasn istedi. Damadian; "Ermeni ahalisine

danflmadan bulunduu yerden ayrlmayacan"bildirdi. Damadian'n budireniflini krmak iin, Bremond g kullanmaya karar verdi. Bunun zerineFransz avc blnden erler yollanarak, kabinesi ile beraber Damadianoradan atld. Damadian'n hkmet binasndan atlmasndan sonra ise,Ermeniler gsteriler yaptlar ve Fransz kuvvetleri bu gsterileri bastrarak,asayifli saladlar89. Bremond gerekeni yaparak, bunlar Fransa iflgalindekibaflka flehirlere srgne gndermifltir. Bylece bu Ermeni Devleti'nin mriki saat onbefl dakika srmfltr90.

85 Paul De Veou, La Passion de la Cilicie.1919-1922, Paris, 1937, s.203 vd.86 Paul Du Veou, a.g.e., s.205 vd.; Girici, "ukurova'nn flgali ve Mill Mcdele'nin

nemli Olaylar", Yeni Adana, Adana, 1977; S.R.Sonyel, a.g.e., c.1, s.201-202; G.Jaeschke, Kurtu-

lufl Savafl ile lgili ngiliz Belgeleri, s.47; Nurflen Mazc, a.g.e., s.121.87 E.Bremond, La Cilicie En 1919-1920, Paris, 1921, s.66.88 G.Girici, "ukurova'nn flgali ve Mill Mcdele'nin nemli Olaylar", Yeni Adana,

Adana, 1977.89 Du Veou, a.g.e., s.205.90 G.Girici, "ukurova'nn flgali ve Milli Mcadelenin nemli Olaylar", Yeni Adana,

Adana, 1977; G.Girici, "flgal ve Mill Mcadele Hatralar, A.Remzi Yreir'in Kurtulufl Anla-rndan", Yeni Adana, 22 Aralk 1978, Adana, 1978.


21/23


Ermenilerin bamsz bir devlet kurmalar veya buna teflebbs etmeleriFranszlar skutu hayale uratmflt. Zira Trk' ldrmek iin onbinlerce

verdikleri silahlarn kendilerine evrilmesinden dolay endifleleri artmflt.fiimdi bu silahlar geri nasl toplayacaklard91. Bir baflka olay da Mavera- Kaf-kas'ta ngilizlerin baflna geldii gibi, Franszlar da Ermeni mttefikleriylekt tecrbeler edindiler. Bundan sonra da Franszlar Trk dostluunuaktan aa aramaya baflladlar92. Bu olaylar zerine Franszlar Ermenilere

vermifl olduklar destei geri ektiler. Bu durumu protesto etmek zere Da-madian ve Ermeni Baflpapaz ortak olarak bir bildiri yaynladlar buna gre;

bu destein devamn istediler, aksi takdirde kendi zerlerine dflen grev-leri yapmayacaklarn ilan ettiler93.

Btn bunlara ramen, ukurova'daki Ermeniler, Franszlarn desteialtnda bir varlk gstermek amacyla Trklere karfl akla gelmeyecek insan-lk dfl davranfllarna devam etmifllerdi. Hacn, fiar, Zeytun, Urumlu blge-leri Fransz iflgali altndayken blgedeki silahlandrlmfl Ermeniler, Trklere

yapmadklarn brakmamfllard94. Grld gibi, bu Ermeni hareketlerivahflet halinde devam etmifl olup, bu vahfletin sonunun ne zaman gelecei veneye varaca belli deildi. Franszlarn pefli sra giden Ermeniler vardklar

yerlerde yerli Ermenileri de ayaklandrdlar. flgalden sonra Adana'ya birErmeni Polis Mdr tayin edilmiflti. Abdurrahman ismindeki Arap asll bir

vali de stanbul Hkmeti'nden ziyade, Franszlarn ve Ermenilerin emrindealflmaktayd. Zaten asl vali Dufieux isminde bir Fransz idi. Hacn gibi yer-ler de fiilen Ermeni idaresine gemiflti95. Ali Saip Adana'dan ayrlp Urfa'yagidince, oradaki halk flu flekilde uyarmflt96:

"Adana'ya Fransz aya bast gnden itibaren, din, namus, haysiyet veflerefe tecavz bafllad. Burada da ayn zulmler bafllamak zere bulunuyor.Fransz kumandan, muvazzaf jandarmalarn terhisiyle kaydettireceini sy-ledi. Bundan maksat da hazrladklar 300 Ermeniyi jandarma kaydettirmek-tir. Adana ve Kozan'da kula kesilen ve gzleri oyulan mslmanlar g-

91

A.Remzi, a.g.r.;S.Hatipolu, a.g.e,s.6492 G.Jaeschke, Kurtulufl Savafli le lgili ngiliz Belgeleri, ev. Cemal Kprl, Ankara,1971, s.47.

93 Paul Du Veou, a.g.e., s.360.94 ATASE, Atatrk Arflivi, Kls.23, Dos.1336/13-1, F.40-7; Atatrk zel Arflivi'nden Seme-

ler, Ankara, 1981, s.132-135.95 fi.S.Aydemir, Tek Adam, c.2, stanbul, 1985, s.171.96 Mslm Akaln, Mill Mcdele'de Urfa (Anlar-Belgeler), Urfa 1985, s.52-53.


22/23

964 SLEYMAN HATPOLU

zmle grdm. Bu felaket grmfl blgeden, barm, cierim yank olarak,buraya geldiim ve burada da ayn ktlklerin bafllamak zere bulundu-

una vakf olduum iin, sizi uyarmay verilmifl bir grev sayyorum".

Ermenilerin yaptklarndan bir ka rnek daha vermek istiyorum;Saimbeyli (Hacn)ye gitmekte olan Kamavorlar97 Eskikarakol yerine yaknGlyeri ayrlnda erkez smail Beyin Ylk adyla adlanan at srsnotlattn grdler. Onu soymaya kalkfltlar. smail bey direnince silahl d-ello bafllad. smail Bey ldrld ama, lmeden nce de bir Kamavoru l-

drd. Sa kalanlar smail Beyin gvdesini yark yark ettiler. Ellerini kala-larndan atklar yarklara soktular. l arkadafllarn da, ata ykleyerek Sa-imbeyliye tafldlar98. Tavasl ve Haclar kynden Ahmet ve Mustafa ile ar-kadafl ve daha kaydedilmemifl olan bir ok Trk, gzleri oyulmak ve burun-lar kesilmek suretiyle flehit edilmifllerdi. Kozan' iflgal srasnda dalarda ve

yollarda para para edilmifl vaziyette 140 Trk ls bulunmufltu99.

Ali Saip hatralarnda bu olaylar flyle anlatmaya devam etmektedir100;

"Bu denli ve her trl kaytlardan, mesuliyetlerden azade kudurmufl ca-navarlar gibi etrafa saldran fedailer, eti kemikten ayrlmfl Trklere pek okhakaret ve eziyet etmek iin, mslman kadnlarn tehdit ve skfltrma ile venmayifllerle kiliselerde hristiyan yapyorlard. Bu ackl olay hakkyla nakil

ve tasvir etmeyi ar baflllk, izzet-i nefis ahlk anlayflmza uygun grmyo-rum". fleklinde yazarak, olaylarn boyutunun korkun olduunu vurgulamakistemifltir.

SSSSoooonnnnuuuu::::

Sonu olarak flunlar syleyebiliriz; ukurova yresine ynelik Fransa-nn smrge politikas, gelecekteki Ermeni isteklerin yegane dayananoluflturmufltur. Bu durum ise ukurovada Ermeni-Fransz iflbirliini ortayakarmfl ve neticede bu hareket Ermeni zulmne dnflerek, Trkleri tehditeder bir hal almfltr. Ermenileri byle davranmaya srkleyen en byk se-

bep, Fransann ukurovada onlara mstakil bir devlet kurma sz verme-

97 Kamavor: Blgede Ermeni etelerine verilen isim.98 Mustafa Onar, Saimbeyli, Adana, l989, s.95.99 Ali Saip, a.g.e., s.21-22; A.Cevdet amurdan, Kurtulufl Savaflnda Dou Kilikya Olaylar,

Adana, 1969, s.242-243.100 Ali Saip, a.g.e., s.23.


23/23


sidir101. Fransa, ukurovada kurulucak olan tampon bir Ermeni Devleti ileTrkiyenin Suriyeye dorudan mdahalesini nleyecek ve bu ise Suriye-deki Fransz hakimiyetine bir gvence meydana getirecekti.

Zaten Fransann ukurova politikas bafllca iki dorultuda kendisinigstermekteydi. Ermenilere askeri harekatta yer verilmesi, ukurovann iseidari ynden Ermenilefltirilmesi102; bunun sonucu olarak da blgede Ermenimezaliminin fliddetlendiini grmekteyiz. Fransann bu politikas dorultu-sunda ukurovadaki Ermeniler Fransz destei altnda bir varlk gstermek

hevesiyle Trklere karfl akla gelmeyecek insanlk dfl davranfllarna devametmifllerdir. Hacn, fiar, Zeytun, Urumlu blgeleri Fransz iflgali altndaykenblgedeki silahlandrlmfl Ermeniler Trklere yapmadklarn brakmamfl-lard103. Grld gibi bu Ermeni hareketleri vahflet halinde srmekteydi.

Trk insannn bu duruma msaade etmesi dflnlemezdi. Nitekimksa srede ferdi teflebbsler fleklinde ve daha ok intikam amacna dayalmukavemet hareketlerinin ortaya kmas engellenememifltir. Bu milli dire-niflleri tek bir at altnda toplamak amacyla Mustafa Kemal Pafla 5 Austos1920 gn Pozantda bir kongre toplayarak, Pozanty ukurovann ilmerkezi yapmfl ve bu blgenin milli kurtulufl hareketlerini Ankaraya ba-lamfltr. Bylece ukurovadaki Milli Mcadele yeni bir boyut kazanmfl ve

Mustafa Kemal Paflann takip ettii baflarl dfl politika sonucu 20 Ekim 1921tarihinde Trkiye ile Fransa arasnda imzalanan, blgenin Fransa tarafndanboflaltlmasn salayan Ankara Anlaflmas ile grmfltr.

101 Salahi R. Sonyel, Yeni Belgelerin Ifl Altnda Ermeni Tehcirleri, Belleten, o. XXXVI,S.141, Ankara, 1972

102 Y. Akyz, a.g.e, s.180-181.103 Necla Basgn, Trk-Ermeni Mnasebetleri, stanbul, 1973, s.93

Çukurova’da fransiz-ermenİ İŞbİrlİĞİ (1918-1921 )

Documents