cykle koniunkturalne i polityka monetarna - ekonomicznie.pl · 2.4 szkoŁa neoklasyczna i teoria...

1

Szymon Chrupczalski

[email protected]

Cykle koniunkturalne a polityka monetarna

na przykładzie Stanów Zjednoczonych

Wersja bez ostatecznych korekt.

Kopiowanie i rozpowszechniane dozwolone za podaniem źródła.

Wszelkie uwagi i sugestie proszę kierować na: [email protected]

Kraków 2006

2

Plan Pracy

WSTĘP ............................................................................................................................................................. 3

ROZDZIAŁ I ................................................................................................................................................... 5

1.1 DEFINICJA CYKLU KONIUNKTURALNEGO I METODY BADAŃ. .................................................................... 5 1.2 HISTORYCZNE I WSPÓŁCZESNE ROZUMIENIE CYKLI KONIUNKTURALNYCH .............................................. 8 1.3 ANALIZA WSKAŹNIKOWA I JEJ KOMPONENTY......................................................................................... 16 1.4 POLITYKA MONETARNA, POZYCJA I ROLA BANKU CENTRALNEGO W SYSTEMIE GOSPODARCZYM........... 25 1.5 WPŁYW POLITYCZNY ............................................................................................................................. 30 1.6 MIĘDZYNARODOWY CHARAKTER WAHAŃ KONIUNKTURALNYCH I POLITYKI MONETARNEJ ................... 40

ROZDZIAŁ II ................................................................................................................................................ 46

2.1 TEORIA AUSTRIACKA ............................................................................................................................. 46 2.2 TEORIA MONETARYSTYCZNA ................................................................................................................. 63 2.3 NOWA EKONOMIA KEYNESOWSKA ......................................................................................................... 68 2.4 SZKOŁA NEOKLASYCZNA I TEORIA RÓWNOWAGI CYKLU KONIUNKTURALNEGO..................................... 79 2.5 TEORIA REALNEGO CYKLU KONIUNKTURALNEGO .................................................................................. 92

ROZDZIAŁ III ............................................................................................................................................ 101

3.1 WCZESNE CYKLE KONIUNKTURALNE I POWSTANIE FED. ...................................................................... 101 3.2 LATA PIĘĆDZIESIĄTE............................................................................................................................ 109 3.3 LATA SZEŚĆDZIESIĄTE ......................................................................................................................... 117 3.4 LATA SIEDEMDZIESIĄTE ....................................................................................................................... 130 3.5 LATA OSIEMDZIESIĄTE......................................................................................................................... 139 3.6 LATA DZIEWIĘĆDZIESIĄTE I PRZEŁOM WIEKU ...................................................................................... 152 3.7 UWAGI DLA POLSKI ............................................................................................................................. 167

ZAKOŃCZENIE ......................................................................................................................................... 171

BIBLIOGRAFIA ......................................................................................................................................... 173

3

Wstęp

W polskiej literaturze fachowej niewiele jest rzetelnych opracowań dotyczących

cykli koniunkturalnych, nie powinno to zresztą dziwić: w ciągu XIX i XX wieku w Polsce

było zaledwie kilka lat nieśmiało rozwijającego się wolnego rynku i braku obowiązującej

cenzury. Historyczna zawierucha nie pozwoliła na obserwację rodzimej gospodarki,

pojawiające się tłumaczenia prac zachodnich nie wyczerpywały bogatego rozwoju myśli z

zakresu rozwoju gospodarczego, przyczyn recesji i teorii pieniądza. Badania nad

fenomenem cyklu koniunkturalnego pojawiły się wraz z pytaniem, czy w Polsce moŜe

wystąpić zjawisko regularnych wahań rozwoju gospodarczego? Ze względu na zbyt krótki

okres obserwacji jedyną odpowiedzią moŜe być porównywanie rozwoju gospodarek

zachodu i szukanie wzorców.

Stany Zjednoczone, pomimo niezliczonej ilości prób etatystycznych i

eksperymentów z kapitalizmem nadal stanowią punkt odniesienia dla gospodarek

wolnorynkowych. Ogromna ilość wiarygodnych danych ekonomicznych, gromadzonych

przez Amerykanów od czasów Wojny Secesyjnej, znacznie ułatwia badanie gospodarki,

wspierane przez bieŜącą działalność Rezerwy Federalnej. Polityka monetarna w Stanach

Zjednoczonych prowadzona jest od momentu powstania dolara, początkowo łączyła się z

władzą Prezydenta i Kongresu, potem odpowiedzialność przejął powołany w celu

prowadzenia polityki pienięŜnej Fed. Dlatego teŜ praca niniejsza koncentruje się na opisie

gospodarki USA, tworząc jednakŜe modele mające zastosowanie do wszystkich

gospodarek o przewaŜającym wolnorynkowym charakterze.

W pracy pominięte zostały teorie i wnioski, które uznać naleŜy za przestarzałe juŜ

w momencie tworzenia, nietrafne bądź będące ekonomicznym uzasadnieniem ideologie

polityczno-społeczne, a nie bezstronne obserwacje empiryczne. Wśród źródeł znaczną

większość stanowią opracowania w języku angielskim, często dostępne dla polskich

studentów jedynie w postaci skanów ze zbiorów zagranicznych bibliotek.

Rozdział pierwszy pracy przedstawia definicje cyklu koniunkturalnego, sposoby

badań oraz rozwój poglądów na zjawisko wahań gospodarczych. Opisuje kontrowersje

dotyczące istnienia wielu cykli w jednym czasie oraz zaleŜność między gospodarczym a

politycznym cyklem koniunkturalnym.

Rozdział drugi zawiera objaśnienie podstawowych teorii cyklu koniunkturalnego mających

znaczenie na początku XXI wieku. Kluczem do ich wyboru była zdolność trafnej analizy

4

zjawisk rozwoju począwszy od drugiej wojny światowej oraz wkład w rozwój ekonomii.

Ostatni rozdział jest analizą przebiegu kolejnych cykli koniunkturalnych w Stanach

Zjednoczonych po drugiej wojnie światowej i prowadzonej równolegle przez Rezerwę

Federalną polityki monetarnej. Ze względu na mocarstwową pozycję USA, analiza

amerykańskiej gospodarki uzupełniona jest istotnymi wydarzeniami politycznymi i

ekonomicznymi o charakterze krajowym i światowym.

5

Rozdział I

1.1 Definicja cyklu koniunkturalnego i metody badań.

Klasyczna i obecnie najbardziej rozpowszechniona definicja cyklu

koniunkturalnego została stworzona przez amerykańskiego ekonomistę Wesley C.

Mitchella1: „Cykl koniunkturalny to rodzaj fluktuacji w zagregowanej aktywności

gospodarczej podmiotów (narodów), które organizują swoją prace głównie poprzez

działania wolnorynkowe. Cykl składa się z rozkwitu pojawiającego się mniej więcej w tym

samym czasie w wielu gałęziach gospodarki, po którym następuje ogólna recesja, dno i

oŜywienie, które przechodzi w fazę rozkwitu w następnym cyklu. Te sekwencja zdarzeń

jest powtarzająca się, ale nie (idealnie) periodyczna, czas trwania wahań wynosi od

jednego do dziesięciu czy dwunastu lat i nie jest podzielny na mniejsze jednostki pod

względem określającej go amplitudy.”

Zgodnie z powyŜszą definicją moŜna zobrazować przebieg klasycznego cyklu

gospodarczego prostym wykresem, przedstawionym na rysunku 1:

Rysunek 1. Przebieg modelowego cyklu koniunkturalnego.

Opracowanie własne.

1 Kydland F., Prescott E., Business cycles: Real facts or monetary myth, dostępne np. www.minneapolisfed.org/research/QR/QR1421.pdf

Czas

Rozwój gospodarczy

Ekspansja Kurczenie

Szczyt

OŜywienie Rozkwit

Recesja

Depresja

Dno

Szczyt

6

"Cykl koniunkturalny to ruch typu falowego, który ogarnia system gospodarczy

jako całość". Określenie to, mimo swojej lapidarności, trafnie oddaje istotę wahań

koniunkturalnych2. Podkreśla się ich powtarzalność, duŜe zróŜnicowanie między sobą w

czasie i między państwami, a wreszcie wskazuje się na wszechobejmujący gospodarczo

wymiar fluktuacji. Dla określenia zmian bada się jednocześnie stopy wahań produkcji

przemysłowej, cen, inwestycji, konsumpcji, zatrudnienia, stopy bezrobocia i innych

wskaźników, kluczowe znaczenie ma jednak stopa wzrostu gospodarczego, liczonego

według PKB czy PNB w wartościach realnych, według parytetu siły nabywczej, dochodu

narodowego czy wreszcie wyŜej wymienionych przeliczanych per capita.

Klasyczna definicja powstała na podstawie dziewiętnastowiecznych i

dwudziestowiecznych (do II Wojny Światowej) cykli. Zgodnie z obserwacją przyjęło się

wyróŜniać kolejne, następujące po sobie cztery fazy cyklu koniunkturalnego,

przedstawione na rysunku 1. Były to następujące po sobie okresy:

� Recesji, kryzysu - kiedy produkcja spadała, pojawiały się niesprzedane zapasy.

� Depresji - gdy produkcja pozostawała niska, odczuwało się wzrost bezrobocia i

spadek zamoŜności ludzi, niektóre przedsiębiorstwa bankrutowały, niski był

poziom inwestycji.

� OŜywienia, poprawy - charakteryzujący się wysoką dynamiką wzrostu.

� Rozkwitu – połączony z falą optymizmu społecznego, gdy produkcja i stopień

rozwoju osiągały nienotowany dotychczas poziom, przynajmniej w społecznym

odczuciu, według wartości nominalnych.

Obecnie na podstawie badań empirycznych uznaje się podział dwufazowy, w ramach

którego wyróŜnia się okresy:

� Kurczenia (spadku, recesji, kryzysu)

� Ekspansji (oŜywienia, rozkwitu, czy po prostu wzrostu)

We współczesnym opisie cyklu koniunkturalnego nazwom faz jednak przypisano inne

znaczenie niŜ w klasycznym podziale. Fazy przedzielone są punktami zwrotnymi dna i

szczytu, po osiągnięciu których dokonuje się zmiana kierunku ruchu badanej wielkości.

Dotychczas nie udało się odpowiedzieć jednoznacznie na przyczyny cyklu

koniunkturalnego. Próba wyjaśnienia znajduje się w rozdziale II, cykliczne powstawanie

nowych teorii skłania do przypuszczenia, iŜ wahania koniunkturalne mogą być objaśniane

2 Lubiński M., www.nbportal.pl/pl/np/bloki/analizy/cykle_koniunkturalne_1

7

tylko z odwołaniem się do konkretnego kraju, ustroju gospodarczo-politycznego i do

konkretnego okresu liczonego w dekadach.

Zasadniczo moŜna spotkać się z dwoma metodami badania cyklu

koniunkturalnego: pierwsza sformułowana jest przez amerykańskie Narodowe Biuro

Badań Ekonomicznych (National Bureau of Economic Research, będące niezaleŜną

prywatną instytucja non-profit), druga tworzona jest m.in. w ramach Organizacji

Współpracy i Rozwoju (OECD) czy Instytucji Europejskich.

NBER opiera swoją metodologię na klasycznej definicji Mitchella, wyróŜnianie faz

szczytu i dna cyklu nie stanowi problemu w gospodarkach krajów anglojęzycznych czy

pozostających pod wpływami USA. Punkty zwrotne w cyklu odnajdywane są przy pomocy

"Trzech D", to znaczy Depth – głębokość zmian, Duration czyli czasu trwania, i Diffusion,

czyli rozprzestrzenienia się w gospodarce.

Druga z metod, nazywana wzrostową, powstała aby wyróŜnić okresy szybszego i

wolniejszego rozwoju w kontynentalnych państwach Europy Zachodniej, szczególnie w

okresie ostatnich dziesięcioleci, kiedy rozwój był wolny ale bez ostrych recesji3. RóŜnicę

pokazuje tabela 1:

Tabela 1. RóŜnice w pomiarze cyklu.

Rodzaj Cyklu Punkty zwrotne Okresy Klasyczny (Poziom PKB)

Szczyt (Peak – P) Dno (Trough – T)

P-T Kurczenie T-P Ekspansja

Wzrostowy (Filtrowany poziom PKB)

Wzrost (Upturn – U) Spadek (Downturn – D)

D-U Niska stopa wzrostu U-D Wysoka stopa wzrostu

Źródło: www.oecd.org/dataoecd/56/11/35125435.pdf

V. Zarnovitz pisze4, Ŝe cykle wzrostowe mogą być potencjalnie mylące dla

wyróŜnienia współczesnych cykli koniunkturalnych, widoczne przy obserwacji danych

statystycznych bez wygładzonej ścieŜki rozwoju. Cykle wzrostowe są wedle tego poglądu

okresami raz szybszego, raz wolniejszego rozwoju gospodarczego, ale obserwowanego w

całkowitej fazie wzrostu – jest to więc jeszcze jedno wyróŜnienie obok dwóch poprzednich

metod. Charakterystyczne dla cykli wzrostowych są częstsze występowanie i symetryczny

przebieg względem długookresowej ścieŜki rozwoju, co oznacza Ŝe fazy szybszego

wzrostu występują równie często i długo jak fazy nieco wolniejszego wzrostu. Nie stanowi 3 Cotis J., Coppel J., Business cycle dynamics in OECD countries: evidence, causes and policy implications, 2005, www.oecd.org/dataoecd/56/11/35125435.pdf 4 Zarnovitz V., Business cycles : theory, history, indicators, and forecasting, Univ. of Chicago Press, 1996, s. 195-196.

8

to poparcia dla dawniejszych poglądów mówiących o cyklach większych i mniejszych, ale

jest raczej problemem pomiaru danych i zaleŜności między wyznaczaniem cyklu a

trendem.

W klasycznym ujęciu, punkty zwrotne definiowane są przez stan rozwoju

gospodarki, odzwierciedlony jako ekstremum (bądź punkt zbliŜony) wahań rozwoju

gospodarczego. W ujęciu wzrostowym punkty zwrotne ustalane są na podstawie

przekroczenia linii długookresowego trendu produkcji (wyznaczanego przy pomocy

filtrów, np. Hodricka-Prescotta czy dekompozycji Beveridga-Nelsona), jeśli trend ten

przebity jest od dołu ku górze mamy do czynienia z fazą wzrostową, jeśli od góry ku

dołowi – ze spadkową. Według definicji produkcja w fazie spadkowej moŜe kształtować

się poniŜej produkcji potencjalnej, pogląd o zbyt niskiej produkcji i istnieniu wyŜszego

poziomu produkcji utrzymuje się mimo długiej i trafnej krytyki.

W dalszej części pracy posługiwać się będziemy bardziej przejrzystą, klasyczną

definicją cyklu. Oprócz statystyki uwzględnimy społeczne wybory, preferencje,

zachowania i nastroje: ekonomia jako nauka społeczna winna opisywać ludzkie działania i

utylitarnie słuŜyć zaspokajaniu potrzeb. Rozpoczęcie analizy zjawisk od aksjomatu

ludzkiego działania pozwala uniknąć pułapki stechnicyzowania i oderwania ekonomii od

realnych zagadnień.

1.2 Historyczne i współczesne rozumienie cykli koniunkturalnych

Wahania aktywności gospodarczej, cechujące się pewną powtarzalnością zostały

zebrane przez J. Schumpetera w 1939r5, który podzielił cykle wedle czasu trwania oraz

nazwał je od nazwiska odkrywcy. Zestawienie uzupełnione o prace Simona Kuznets’a

obejmuje cztery rodzaje cykli gospodarczych:

• Cykl Josepha Kitchina, spowodowany odnawianiem zapasów, o długości 3-5 lat

• Cykl Clementa Juglara, spowodowany odnawianiem inwestycji kapitałowych, miał

trwać 7-11 lat. DostrzeŜony w lata 60 XIX wieku.6

• Cykl Simona Kuznets’a (Nobel 1971r), oparty na analizie wahań tempa przyrostu i

rozmieszczenia ludności, wyraŜający się w przemianach infrastruktury, 18-25 lat

• Cykl Mikołaja Kondratiewa, oparty na rewolucjach technologicznych, 45-60 lat

5 Schumpeter J., Business Cycles, 1939r. Skan ksiąŜki dostępny w sieci p2p. 6 Estey J., Cykle koniunkturalne, PWG Warszawa 1959s. 17.

9

Cykle Juglara nazywano takŜe cyklami większymi, a Kitchina – mniejszymi, zresztą

nazwy te nadał sam Kitchin. Dodatkowo argumentował, Ŝe cykle większe są jedynie

agregatem dwu lub trzech mniejszych cykli, gdzie dno i szczyt mniejszych krańcowych

cykli mają większą amplitudę i dlatego mogą wydawać się minimalnymi i maksymalnymi

wartościami duŜego cyklu. Obserwacje Juglara i Kitchina znajdywały oparcie w danych

empirycznych, lecz ani odnawianie zapasów, ani inwestycje kapitałowe nie są przyczyną i

wyznacznikiem cyklu. Są to tylko obserwacje dotyczące pewnych wyizolowanych

zmiennych, będących składową jednego i tylko jednego cyklu koniunkturalnego.

Cykl opisany przez Kuznets’a jest związany z teorią rozwoju, podziału dochodu oraz

obserwacjami demograficznymi. Faz rozwoju w cyklu Kuznets'a nie moŜna bezpośrednio

odnosić do rozumienia stricte ekonomicznego cyklu koniunkturalnego, nawet w języku

angielskim uŜywa się terminu „Kuznets swings” czyli wahania, a nie „cycles”. Obserwacja

Kuznets'a opierała się na fazach wzrostu w sektorze budownictwa w USA przed II Wojną

Światową, co było następstwem przyrostu demograficznego i szybkiego wzrostu ogólnego

poziomu płac (Kuznets został uhonorowany nagrodą Nobla w 1971 roku za badania nad

metodami pomiaru dochodu narodowego i dobrobytu społeczeństwa).

Długie fale Kondratiewa („Condratieff waves”) są najbardziej mityczną obserwacją,

poniewaŜ opierają się na wahaniach indeksu cen hurtowych Anglii i Francji w XIX wieku7,

a mimo tego Kondratiewowi moŜna pozazdrościć ogromnej popularności i Ŝywotności

jego teorii. Indeks cen hurtowych trudno łączyć z fazami depresji czy rozkwitu, jest raczej

skutkiem, następstwem przemian i decyzji gospodarczych, przypuszczalnie teŜ wpływają

na niego zmiany w technologii. MoŜe to przypadek, a moŜe faktycznie jakaś historyczna

zaleŜność pozwoliła na ukształtowanie się okresów pokoju i konkurencyjnego

kształtowania się cen na przemian z wojnami i inflacją wojenną (wojny napoleońskie,

wojna secesyjna, I wojna światowa, kryzys naftowy) w odstępach 50-60 letnich,

aczkolwiek od razu pojawia się pytanie: a co z resztą konfliktów i powaŜnych kryzysów?8

Co więcej, Kondratiew badając dane statystyczne wyłączył trend z szeregu czasowego,

podzielił wynik przez gwałtownie rosnącą liczbę ludności (rosnącą m.in. dzięki

ogromnemu postępowi technicznemu), odchylenia od trendu wyrównał dziewięcioletnią

średnią ruchomą. Kondratiew uwaŜał, Ŝe faza wzrostu i duŜa ilość innowacji prowadzi do

konfliktów społecznych a nawet wojen, co jest przejawem napięć i stresu w

7 Rothbard M., The Kondratieff Cycle: Real or Fabricated, Investment Insights Sierpień/Wrzesień 1984r. RównieŜ Estey J., Cykle koniunkturalne, PWG Warszawa 1959, s. 25. 8 W "teorię Kondarieffa” połączoną z implikacjami politycznymi wierzy np. Grzegorz Kołodko www.tiger.edu.pl/kolodko/eseje/nzg/53.htm

10

społeczeństwie. Problem w tym, Ŝe taką teorię moŜna stworzyć dla zupełnie innego

odcinka czasowego, jak choćby 30 letniego "supercyklu Bronsona " alokacji aktywów na

giełdzie.

Jeśli mimo wszystko prognoza na przyszłość według dat cyklu się nie sprawdzi, moŜna

szukać odpowiedzi na kryzys w np. cyklach plam na słońcu i ich wpływie na plony

kukurydzy Williama Jevonsa, skądinąd poprawnej obserwacji dziesięcioletniego cyklu,

tylko z mało przekonywującymi przyczynami dla ogólnogospodarczych kryzysów9.

Jeszcze raz warto podkreślić – współcześnie cykl koniunkturalny jest tylko jeden dla

całej gospodarki, regularne zaleŜności pomiędzy elementami gospodarki są tylko

wskaźnikami które mogą się pokrywać z cyklem, przeczyć mu bądź stanowić zupełnie

odrębną jakość, ale ich oddziaływanie jest częścią całości jaką stanowi cykl

koniunkturalny.

Podsumowując historyczne ujęcia cykli koniunkturalnych moŜna stwierdzić z

ubolewaniem, Ŝe znajdują się one w ogromnej ilości współczesnych polskich opracowań,

ostatnich wydań encyklopedii (np. PWN z 2005 roku) podawanych jako jedyna aktualnie

stosowana wiedza. Naturalnie powyŜsze teorie mają swoją wartość poznawczą i znajdują

potwierdzenie w faktach, lecz opisywane winny być jako regularne spowolnienia i

przyspieszenia wzrostu, ze znaną (choćby złoŜoną) przyczyną, a nie jako róŜne cykle

koniunkturalne przebiegające równolegle w jednym miejscu i czasie

Obecnie posługując się pojęciem cyklu koniunkturalnego naleŜy zdawać sobie

sprawę, Ŝe nie jest to pojęcie toŜsame z tym którego uŜywano w XIX wieku, 60 lat temu w

gospodarkach zachodnich czy nawet jeszcze do niedawna w Polsce. Cechą

charakterystyczną współczesnego rozumienia cyklu jest dość swobodne podejście do

określania jego periodyczności, czasu trwania poszczególnych faz, wyróŜniania sposobu

pomiaru amplitudy zmian etc. W tabeli 2 przedstawione są wahania PKB10 gospodarki

Stanów Zjednoczonych, odstępy pomiędzy cyklami róŜnią się znacznie między sobą i

wynoszą od pięciu kwartałów w latach 1980-81 do dziewięciu lat w 1960-69 czy całkiem

niedawno rekordowych dziesięciu lat 1991-2001.

9 O Jevonsie warto wspomnieć jako o jednym z twórców rewolucji marginalnej (obok Walrasa i Mengera), pozostawił po sobie bogatą i w duŜej mierze aktualną spuściznę z zakresu matematyki, ekonomii, logiki. 10 RóŜnice w poziomie PNB i PKB nie są w tu istotne, analizowane względne wahania w czasie obu tych wskaźników są nieomal identyczne. Tak podaje teŜ U.S. Bureau of Economic Analysis dla gospodarek Japonii, Francji, Wielkiej Brytanii - www.bea.gov/bea/articles/NATIONAL/NIPA/1991/0891od.pdf Obecnie deficyt handlowy Stanów Zjednoczonych według formuły: PKB (GDP) = C + I + G + (X - M) jest równowaŜony dochodami z aktywów zagranicznych: PNB (GNP) = C + I + G + (X - M) + NR, dotyczy to zarówno wartości nominalnych jak i według parytetu siły nabywczej dla poszczególnych lat.

11

Tabela 2. Cykle koniunkturalne w USA, okresy kurczenia i rozwoju (w miesiącach).

Szczyt Dno Kurczenie Rozwój Cykl

Szczyt do dna

Poprzednie dno do szczytu

Dno od poprzedniego

dna

Szczyt od poprzedniego

szczytu Luty 1945(I) Październik 1945 (IV) 8 80 88 93 Listopad 1948(IV) Październik 1949 (IV) 11 37 48 45 Lipiec 1953(II) Maj 1954 (II) 10 45 55 56 Sierpień 1957(III) Kwiecień 1958 (II) 8 39 47 49 Kwiecień 1960(II) Luty 1961 (I) 10 24 34 32 Grudzień 1969(IV) Listopad 1970 (IV) 11 106 117 116 Listopad 1973(IV) Marzec 1975 (I) 16 36 52 47 Styczeń 1980(I) Lipiec 1980 (III) 6 58 64 74 Lipiec 1981(III) Listopad 1982 (IV) 16 12 28 18 Lipiec 1990(III) Marzec 1991(I) 8 92 100 108 Marzec 2001(I) Listopad 2001 (IV) 8 120 128 128 Średnio 10,2 59,0 69,2 69,6

Źródło: www.nber.org

RównieŜ wahania w obrębie cyklu nie są jednorodne, długość kurczenia się gospodarki

wynosi od jednego (1980r) do pięciu kwartałów (1973-74r), a wielkość PKB wykazuje

tylko jedna cechę wspólną dla kaŜdego cyklu – obniŜenie bezwzględne w czasie recesji

(tabela 3). Z uwagi na te dowody empiryczne moŜna przyjąć, Ŝe cykle historyczne mogą

tylko ostanowić wskazówkę do tłumaczenia drobniejszych wahań w ściśle określonych

warunkach.

Tabela 3. Cykle koniunkturalne w USA, zmiany PKB11.

Rok, kwartał szczytu wielkości poziomu PKB

według D. Romera

Zmiana realnego PKB w okresie

między szczytem a dnem według D.

Romera

Rok i kwartał trwałej zmiany trendu wielkości poziomu PKB na

podstawie BEA

Zmiana realnego PKB w okresie między szczytem a

dnem Szczyt Dno

1948, IV -1,1% 1948, IV 1949, II -1,69% 1953, II -2,2% 1953, II 1954, I -2,65% 1957, III -3,3% 1957, III 1958, I -3,75% 1960, I -0,8% 1960, I 1960, IV -1,30% 1969, III -0,9% 1969, III 1970, I -0,64% 1973, IV -4,1% 1973, IV 1975, II -3,10% 1980, I -2,6% 1980, I 1980, III -2,18% 1981, III -2,8% 1981, III 1982, IV -2,87% 1990, II -1,6% 1990, III 1991, II -1,26% 2001, I - 2000, IV (?) 2001, III (?) -0,17%

Źródło: Romer D., Makroekonomia dla zaawansowanych, PWN, Warszawa, 2000r, s. 170. Uzupełnienia własne na podstawie danych U.S. Bureau of Economic Analysis www.bea.gov. Dane podawane są na początek kaŜdego kwartału (1 stycznia, 1 kwietnia, 1 lipca, 1 października). Metodologia pomiaru z 2000 roku, obejmuje dane historyczne. Wskaźniki podawane w wartościach realnych, skorygowane przez wyeliminowanie wahań sezonowych.

11 Przed 1947 rokiem publikowane były tylko roczne wskaźniki PKB, obecnie publikowane są kwartalnie.

12

Ze względu na mocarstwową pozycję Stanów Zjednoczonych w świecie, międzynarodowe

wydarzenia polityczne, militarne i ekonomiczne uznawane są za wpływające bezpośrednio

na gospodarkę USA. Przykłady tych zdarzeń przedstawione są w tabeli 4, powszechnie

uznaje się je za współprzyczynę recesji bądź czynniki wywołujące dodatkową niepewność

w gospodarce znajdującej się juŜ w fazie kurczenia.

Tabela 4. Cykle koniunkturalne w USA, wydarzenia geopolityczne.

Dno Wydarzenie 1945 (IV) Koniec II W. Ś.

1949 (IV) Ucieczka Czang-Kaj-Szeka na Tajwan, blokada Berlina Zachodniego,

doktryna Trumana. 1954 (II) Depresja po wojnie koreańskiej 1958 (II) Groźba konfliktu na bliskim wschodzie (niewielkie znaczenie) 1961 (I) Wyścig rakietowy (nieokreślone znaczenie) 1970 (IV) Interwencja w Laosie, KambodŜy, kulminacja wojny w Wietnamie 1975 (I) Pierwszy szok naftowy 1980 (III) Drugi szok naftowy, wojna w Afganistanie 1982 (IV) Reaganomika, zwrot w stosunkach międzynarodowych 1991(I) Rozpad bloku sowieckiego 2001 (IV) Ataki terrorystyczne w USA (nieokreślone znaczenie)


Analizując produkt krajowy na niŜszym stopniu zagregowania moŜna zauwaŜyć, Ŝe

poszczególne jego składniki w róŜnym stopniu przyczyniają się do wahań. Przyczynami

takich dysproporcji zajmują się konkretne teorie cykli koniunkturalnych, przedstawione w

rozdziale II. Z tabeli 5 wynika, Ŝe w czasie recesji na spadek produktu krajowego najsilniej

wpływa spadek inwestycji, mimo Ŝe stanowią one niewielki udział w PNB.

Tabela 5. Zmiany poszczególnych składników PNB w okresie powojennym.

Składnik PNB Przeciętny udział w PNB w % Przeciętny udział w spadku PNB w okresie recesji w stosunku do normalnego wzrostu w %

Konsumpcja Razem konsumpcja 60,3% Razem konsumpcja 30,2% Dobra trwałe 6,9% 8,7% Dobra nietrwałe 24,8% 14,3% Usługi 31,3% 7,2% Inwestycje Razem inwestycje 15,8% Razem inwestycje 66,5% Mieszkaniowe 5,1% 14,7% Trwałe przedsiębiorstw 10,1% 21,1% Przedsiębiorstw w zapasy 0,6% 30,7% Wydatki państwowe 21,8% 9,4% Źródło: Romer D., s.172, własne uzupełnienia.

13

Z dotychczasowych argumentów wynika, Ŝe słowo cykl naleŜy rozumieć jako

pewną sekwencję wahań wzrostu gospodarczego zgodnie z ciągiem rozkwit-recesja,

natomiast wielkość i długość wahań będzie niejednorodna. Jest oczywiste, iŜ gdyby rozwój

gospodarki był cykliczny jak noc polarna czy pora monsunowa w Azji, to nie istniałaby

Ŝadna potrzeba badania zjawiska cyklu koniunkturalnego, poniewaŜ kaŜdy uczestnik rynku

doskonale przystosowywałby się do nowych warunków, a zaburzenia byłyby okazjonalne.

Jako miarę wahań przyjęło uwaŜać się produkt krajowy, stąd inne wahania, nawet o

duŜej amplitudzie w obrębie jednego czy nawet kilku powiązanych ze sobą sektorów nie są

fazą cyklu koniunkturalnego, o ile oczywiście nie pokrywają się z wahaniami całości

aktywności gospodarczej. Dlatego teŜ hasła jak o niekorzystnej fazie cyklu dla rolnictwa,

korzystnej dla miedzi etc. mówią o grze rynkowej dla pojedynczego przypadku czy

interwencji państwowej w obrębie sektorów, dopiero wtedy gdy zmiany staną

wystarczająco silne by pociągnąć za sobą większość rynków, moŜna mówić o przebiegu

cyklu koniunkturalnego.

Charakterystyczna dla współczesnego cyklu koniunkturalnego jest asymetria

rozwoju – długotrwały i stabilny wzrost niejako dla równowagi przerywany jest

krótkotrwałymi spadkami – recesją. Najlepiej widać tą zasadę analizując dane z tabeli 2:

recesje na ogół są krótkie, a oŜywienie szybko przechodzi w rozkwit.

Dysproporcja między fazami zaczęła się po II Wojnie Światowej, faza wzrostowa

obejmuje obecnie około 75-90% całkowitej jego długości cyklu. Przed II W.Ś. cykl w

mniej więcej równych częściach dzielił się na wzrost i spadek, z krótką choć intensywną

depresją. Trzeba pamiętać, Ŝe faza recesji nie oznaczała krachu czy pesymizmu, okres

końca dziewiętnastego i początków dwudziestego wieku był przecieŜ czasem niezwykle

szybkiego rozwoju.

Dlatego teŜ uŜywając obecnie pojęć recesji i depresji domyślnie rozumie się przez

to okres kurczenia gospodarki. Rozkwit, oŜywienie oznaczają zaś ekspansję. Wolniejsze

tempo rozwoju czy krótkotrwałe, przejściowe obniŜanie się aktywności w czasie ekspansji

jak na rysunku 2, moŜe być określane jako zastój. Punkty zwrotne pozostają praktycznie

takie same, lecz nie są one konkretnym dniem, ale raczej okresem w którym nastąpiło

trwałe odwrócenie się kierunku rozwoju (niektóre teorie mówią o trendzie czy ścieŜce

rozwoju). Czasami daje się wyróŜnić konkretne zdarzenia, od których datuje się okres

kurczenia: np. krach giełdowy, rzadziej rozwoju: np. zniesienie ograniczeń prawnych,

przełom technologiczny, uwolnienie zasobów pienięŜnych w skali makro.

14

Rysunek 2. Asymetria współczesnego cyklu koniunkturalnego.


Podaje się kilka przyczyn bardziej łagodnego i dłuŜszego przebiegu cyklu12:

• Zatrudnienie w usługach – rolnictwo i przemysł uwaŜane są za bardziej wraŜliwe

na wydarzenia światowe i wahania koniunktury niŜ sektor usług, który jest

jednocześnie najbardziej elastyczny wewnętrznie.

• Globalizacja – w czasie ekspansji import pozwala na utrzymywanie stałych cen, w

czasie recesji eksport pozwala skompensować mniejszy popyt wewnętrzny. Wolny

handel pozwala teŜ na przepływ technologii, metod organizacji i kapitału,

zwiększających produktywność.

• Lepsze zarządzanie zapasami – metoda "just in time" zastosowana po raz pierwszy

przez Japończyków pozwala na unikanie gromadzenia zbędnych zapasów,

tworzenia niepotrzebnych powierzchni magazynowych – czyli problemu

zablokowanego i niepracującego kapitału.

• Większy udział rządu w gospodarce – wydatki rządowe są stałe przez cały okres

cyklu koniunkturalnego, co stabilizuje gospodarkę. W USA nie stosuje się juŜ na

szeroką skalę dyskrecjonalnej polityki fiskalnej ze względu na niedostosowania w

czasie, takie działania moŜna obserwować jeszcze w Polsce (rozdział III).

12 Woodall P., (zestawienie artykułu), The unfinished recession, The Economist, Sep 26th 2002.

Czas

Rozwój gospodarczy

Ekspansja Kurczenie

Szczyt

Dno

Szczyt

Ekspansja

15

• Skuteczniejsza polityka monetarna – opiera się obecnie na dopuszczaniu

niewielkiej inflacji i ujemnych realnych stóp procentowych przez dłuŜszy okres,

jako mniejszego kosztu od ostrych recesji z deflacją (jest to pogląd dyskusyjny). Z

pewnością polityka monetarna dysponuje lepszymi danymi i modelami do bieŜącej

obserwacji koniunktury.

• Reformy systemu bankowego – współczesny system bankowy jest bardziej

zdywersyfikowany i odporny na kryzysy finansowe.

Czasami podnoszone są głosy, Ŝe współczesne teorie cyklu koniunkturalnego i

wzrostu gospodarczego posługują się wskaźnikami obarczonymi sporymi wadami, takimi

jak PKB, który nie mierzy dobrobytu, szczęścia, zadowolenia etc. Podobnie jest z

rozbieŜnością między stanem gospodarki postrzeganym przez zwykłych obywateli a przez

ekonomistów. Faktycznie, jest to niezwykle cenna krytyka: zupełnie absurdalne inwestycje

powiększają przecieŜ PKB, podobnie bezproduktywne usługi biurokratycznego rodzaju,

nakazy prawne zmuszające obywateli do określonych zakupów czy lokowania środków

finansowych, wzmoŜona konsumpcja wywołana groźbą podniesienia cen przez

monopolistę i tak dalej, przykłady moŜna mnoŜyć. W okresie New Dealu i późniejszych

okresach wzięto całkiem serio cyniczne stwierdzenie Keynesa, Ŝe lepiej zakopywać butelki

z pieniędzmi w startych szybach węglowych i pozwolić je potem odkopywać prywatnym

przedsiębiorcom13 niŜ nic nie robić - niestety takie działania teŜ będą wliczone do PKB.

Metodologie pomiaru nie uwzględniają produkcji i wymiany w szarej strefie, wedle

niezaleŜnych szacunków w Polsce poza rejestracją prawną powstaje 20-30% PKB (wg.

GUS to około 14%), w Turcji czy Rosji nawet 50%. W USA problem zanika, poniewaŜ

towary z szarego rynku sprzedawane są oficjalnie z etykietą "grey market", a na

nielegalnie zatrudnianych emigrantów istnieje społeczne przyzwolenie. Według

oficjalnych statystyk szara strefa w USA wynosi około 8% i nie wynika to z jakoś

szczególnie niskich podatków czy przejrzystego prawa, ale z szerszego rozumienia

legalności i akceptacji róŜnorodnej przedsiębiorczości.

Niemniej jednak to zmiany w PKB są powiązane z bezrobociem, inflacją, stopami

procentowymi, poziomem inwestycji i konsumpcji oraz nastrojami społecznymi, czyli

głównymi składnikami jakie nadają sens badaniu cyklu koniunkturalnego. Jakość Ŝycia w

krajach o podobnym PKB per capita, gospodarce wolnorynkowej i zbliŜonym

13 Szewczyk R., Manowce Keynesizmu, Business Consulting & Financing, Bochnia, 2005r.

16

współczynniku Gini jest porównywalna (pomijając róŜnice kulturowe), obywatele

globalnej wioski mają dostęp do tych samych produktów, wzorców Ŝycia i konsumpcji. Na

powyŜszych wnioskach opiera się wyróŜnianie i opis cykli według NBER, dokonywanych

przecieŜ według apriorycznych załoŜeń.

Teorie cyklu są teŜ bardzo przydatne na poziomie przedsiębiorstw, gdzie pozwalają

szacować ryzyko inwestycji długoterminowych czy budować plany strategiczne. KaŜda

prognoza która będzie z wysokim prawdopodobieństwem określała przyszły stan

gospodarki ma wartość krańcowych kosztów, których moŜna uniknąć odpowiednio

przygotowując przedsiębiorstwo do recesji i rozwoju. Dla korporacji których budŜety

przewyŜszają PKB całych państw są to miliardy dolarów.

1.3 Analiza wskaźnikowa i jej komponenty.

Powszechnie przyjęta analiza wskaźnikowa opiera się na obserwacji kilkunastu

zmiennych w celu przewidywania przyszłych ruchów koniunktury, oraz dla szacowania

obecnego stanu gospodarki. Suma podanych w tabeli 6 przykładowych zmiennych z

kolumny pierwszej będzie składała się na Wskaźnik Wyprzedzający Koniunktury (WWK),

pokazuje on stan aktywności całej gospodarki w kilkumiesięcznym wyprzedzeniem do

produktu krajowego. Analogicznie na Wskaźnik Równoległy (WRK) będą składały się

czynniki z drugiej kolumny, jest to miara porównywalna z PKB, jednak zazwyczaj

dostępna szybciej niŜ oficjalne statystyki, które nadchodzą z kwartalnymi opóźnieniami.

Wskaźnik Opóźniony (WOK) słuŜy do potwierdzania trafności poprzednich szacunków i

do korygowania metod prowadzonej analizy.

Tabela 6. Wskaźniki wyprzedzające, równoległe i opóźniające.

Wyprzedzające Równoczesne Opóźniające

Inwestycje w kapitał trwały i zapasy

Nowe pozwolenia na budowę Produkcja dóbr inwestycyjnych Nagromadzenie niedokończonych inwestycji,

projektów Nowe spółki/firmy SprzedaŜ maszyn i

wyposaŜenia Wydatki na nowe linie

produkcyjne i wyposaŜenie

Konsumpcja, handel, zamówienia, dostawy

Nowe zamówienia na dobra konsumpcyjne

Produkcja dóbr konsumpcyjnych

Szybkość realizacji dostaw Wielkość sprzedaŜy (handel)

Zatrudnienie, produkcja, przychody

17

Przeciętny czas pracy,

nadgodziny Zatrudnienie poza rolnictwem Średni czas bezrobocia

Nowo zatrudnieni, zwolnieni Stopa bezrobocia Bezrobocie długoterminowe Nowo wypłacane zasiłki dla

bezrobotnych PNB per capita

Produktywność (produkcja na godzinę)

Całkowita produkcja przemysłowa

Stopa wykorzystania mocy produkcyjnych

Ceny, koszty i zyski

Ceny nominalne akcji,

obligacji, towarów giełdowych Koszt siły roboczej

Przepływy gotówkowe netto Wartość pracy w dochodzie narodowym

Pieniądz, kredyty, stopy procentowe

Stopa wzrostu pieniądza Prędkość obiegu pieniądza Krótkookresowe stopy

procentowe Zmiana wielkości aktywów

płynnych Stopy zwrotu z obligacji

Zmiany wielkości kredytu konsumenckiego

Źródło: Zarnovitz V., s 28.

Oczywiście kaŜdy z komponentów wskaźnika mógłby sam pełnić rolę predykcyjną,

jednak dopiero ich łączne zestawienie pozwala wyeliminować przypadkowe zakłócenia.

PoniewaŜ ruch koniunktury rozumie się jako całość aktywności gospodarczej, dlatego teŜ

poszczególne komponenty pochodzą z róŜnych sfer działalności rynku, dodatkowo mogą

mieć róŜną wagę – dobieraną tak, aby jak najlepiej odzwierciedlać wahania.

Wskaźniki są wraŜliwe na drobne zmiany aktywności gospodarczej, pokazują

przypadkowe wstrząsy w danych sektorach gospodarki, dlatego ich analiza nie moŜe być

pochopna. Fazę cyklu koniunkturalnego moŜna rozpoznawać zgodnie z zasadą 3U14, wedle

której obserwowane zmiany muszą być:

• Utrwalone, czyli trwać co najmniej trzy kolejne miesiące,

• Uwidocznione, czyli obserwowana zmiana musi być wyraźna, znacząca,

• Upowszechnione, czyli dotyczyć większości komponentów poszczególnych

wskaźników.

Stopień utrwalenia i uwidocznienia mierzy się za pomocą stosunku WRK / WWK:

dodatnie wartości tempa wzrostu świadczą o fazie wzrostowej cyklu, ujemne o fazie

spadkowej. Upowszechnienie mierzy się wskaźnikiem dyfuzji – jest to ten sam stosunek 14 Według np. www.nber.org, www.businesscycle.com, www.biec.org

18

wskaźników jak w stopniu utrwalenia, lecz mierzony w procentach, wartości powyŜej 50%

pokazują upowszechnianie się zmian pozytywnych i oŜywieniu, poniŜej 50% o spadku

aktywności gospodarczej.

Dla duŜej ilości gospodarek i metod badawczych wyprzedzenie wskaźnika WWK wynosi

około pół roku dla momentu szczytowego cyklu, chociaŜ w zaleŜności od warunków moŜe

być to o połowę krócej czy dwa razy dłuŜej. Wyprzedzenie dna jest mniejsze i mieści się

zazwyczaj w granicach 3-6 miesięcy.

Tabele 7-10 zawierają obserwację korelacji podstawowych wskaźników

gospodarczych z przebiegiem wahań realnego produktu narodowego brutto (RPNB) w

USA w latach 1954-1989. Uwzględnione zostały przesunięcia w czasie do 5 kwartałów

( x(t) ) i dynamika kaŜdego z komponentów. Wyniki mogą słuŜyć do tworzenia i oceny

wskaźników koniunktury, do ustalania planów przedsiębiorstw i wreszcie do tworzenia

załoŜeń polityki monetarnej.

Tabela 7. Korelacja wybranych komponentów w przebiegu cyklu koniunkturalnego RPNB.

Zmienna Zmienność (% odch. standard.)

x(t-5) x(t-4) x(t-3) x(t-2) x(t-1) x(t) x(t+1) x(t+2) x(t+3) x(t+4) x(t+5)

RPNB 1,71 -0,03 0,15 0,38 0,63 0,85 1,00 0,85 0,63 0,38 0,15 -0,03

Zatrudnienie 1,06 -0,18 -0,04 0,14 0,36 0,61 0,82 0,89 0,82 0,67 0,47 0,25

Godz./pracownika 0,54 0,08 0,21 0,35 0,49 0,66 0,71 0,59 0,43 0,29 0,11 -0,02

Godziny przeds. 1,65 -0,23 -0,07 0,14 0,39 0,66 0,88 0,92 0,81 0,64 0,42 0,21

PNB/godz. gosp.dom. 0,88 0,11 0,21 0,34 0,48 0,50 0,51 0,21 -0,02 -0,25 -0,34 -0,36

PNB/godz. przeds. 0,83 0,40 0,46 0,49 0,53 0,43 0,31 -0,7 0,31 -0,49 -0,52 -0,50

Realne wynagrodzenia 0,91 0,30 0,37 0,40 0,42 0,40 0,35 0,26 0,17 0,05 0,08 -0,20

WyposaŜenie trwałe przedsiębiorstw

0,99 -0,57 -0,58 -0,53 -0,41 -0,22 0,02 0,26 0,47 0,62 0,70 0,71

Zapasy (bez rolnictwa) 1,65 -0,37 -0,33 -0,23 -0,05 0,19 0,50 0,72 0,83 0,81 0,71 0,53

Źródło: Kydland F., Prescott E., Business cycles: Real Facts or a Monetary Myth.

Tabela 8. Korelacja wybranych komponentów w przebiegu cyklu koniunkturalnego z RPNB.

Zmienna Zmienność (% odch. standard.


RPNB 1,71 -0,03 0,15 0,38 0,63 0,85 1,00 0,85 0,63 0,38 0,15 -0,03

Wydatki konsumpcyjne 1,25 0,25 0,41 0,56 0,71 0,81 0,82 0,66 0,45 0,21 -0,02 -0,21

Na środki nietrwałe 1,23 0,29 0,42 0,52 0,62 0,69 0,69 0,57 0,38 0,16 -0,05 -0,22

Na usługi 0,63 0,03 0,25 0,46 0,63 0,73 0,71 0,60 0,49 0,39 0,23 0,07

Na środki trwałe 4,99 0,25 0,38 0,50 0,64 0,74 0,77 0,60 0,37 0,10 -0,14 -0,32

Wydatki inwestycyjne 8,30 0,04 0,19 0,39 0,60 0,79 0,91 0,75 0,50 0,21 -0,05 -0,26

Środki trwałe 5,38 0,09 025 0,44 0,64 0,83 0,90 0,81 0,60 0,35 0,08 -0,14

Pozamieszkaniowe 5,18 -0,26 -013 0,05 0,31 0,57 0,80 0,88 0,83 0,68 0,46 0,23

WyposaŜenie 6,21 -0,18 -0,04 0,14 0,39 0,65 0,85 0,90 0,81 0,62 0,38 0,15

Mieszkaniowe 10,89 0,42 0,56 0,66 0,73 0,73 0,62 0,37 0,10 -0,15 -0,34 -0,45

19

Zakupy rządowe 2,07 0,00 -0,03 -0,03 -0,01 -0,01 0,05 0,09 0,12 0,17 0,27 0,34

Federalne 3,68 0,00 -0,08 -0,08 -0,09 -0,09 -0,02 0,03 0,06 0,10 0,19 0,24

Stanowe i lokalne 1,19 0,06 0,17 0,17 0,25 0,26 0,25 0,20 0,16 0,19 0,27 0,36

Eksport 5,53 -0,50 -0,34 -0,34 -0,14 0,11 0,34 0,48 0,53 0,53 0,53 0,45

Import 4,92 0,11 0,30 0,30 0,45 0,61 0,71 0,71 0,51 0,28 0,03 -0,19

Realny dochód narodowy netto

Dochód z pracy 1,58 -0,18 0,18 0,18 0,42 0,68 0,88 0,90 0,80 0,62 0,40 0,19

Dochód z kapitału 2,93 0,10 0,44 0,44 0,63 0,79 0,84 0,60 0,30 0,02 -0,19 -0,29

Dochód przedsiębiorstw

2,70 0,11 0,38 0,38 0,55 0,62 0,68 0,46 0,29 0,11 0,02 -0,10

Źródło jw., obserwacje kwartalne 1954-89.

Tabela 9. Korelacja wybranych komponentów w przebiegu cyklu koniunkturalnego jako udziału w RPNB. Spadający udział oznacza ujemną korelację, istotne są przesunięcia w czasie. Zmienna Udział

%w PNB

Zmienność (% odch. standard.


RPNB 1,71 -0,03 0,15 0,38 0,63 0,85 1,00 0,85 0,63 0,38 0,15 -0,03

Wydatki konsumpcyjne

63,55 0,58 0,29 0,15 -0,06 -0,32 -0,56 -0,78 -0,68 -0,52 -0,33 -0,17 -0,03

Środki nietrwałe i usługi

54,79 0,70 0,06 -0,08 -0,27 -0,51 -0,72 -0,89 -0,73 -0,50 -0,23 0,01 0,18

Środki trwałe 8,76 0,33 0,36 0,43 0,48 0,54 0,56 0,53 0,36 0,15 -0,10 -0,31 -0,44

Wydatki inwestycyjne

15,85 10,7 0,03 0,18 0,36 0,56 0,75 0,87 0,71 0,47 0,18 -0,09 -0,30

Inwestycje w środki trwałe

15,16 0,56 0,11 0,25 0,40 0,57 0,74 0,81 0,77 0,61 0,40 0,14 -0,08

Zmiany w wyposaŜeniu przedsiębiorstw

0,69 0,69 0,04 0,07 0,24 0,40 0,56 0,69 0,48 0,22 -0,05 -0,25 -0,40

Zakupy rządowe 20,13 0,57 0,04 -0,09 -0,25 -0,40 -0,55 -0,61 -0,52 -0,36 -0,15 0,09 0,28

Eksport netto 0,47 0,45 -0,51 -0,51 -0,48 -0,43 -0,37 -0,28 -0,17 0,00 0,17 0,30 0,38

Dochód narodowy netto

Dochód z pracy 58,57 0,47 -0,29 -0,36 -0,45 -0,52 -0,47 -0,39 -0,03 0,23 0,42 0,48 0,46

Dochód z kapitału 24,38 0,42 0,19 0,25 0,36 0,43 0,48 0,43 0,17 -0,13 -0,35 -0,48 -0,46

Dochód przedsiębiorstw

17,04 0,34 0,18 0,19 0,17 0,17 0,06 0,00 -0,16 -0,19 -0,20 -0,11 -0,11

Źródło: j.w.

Tabela 10. Korelacja wybranych komponentów w przebiegu cyklu koniunkturalnego.

Zmienna Zmienność (% odch. standard.


RPNB 1,71 -0,03 0,15 0,38 0,63 0,85 1,00 0,85 0,63 0,38 0,15 -0,03

Nominalna podaŜ pieniądza

Baza monetarna 0,88 -0,12 0,02 0,14 0,25 0,36 0,41 0,40 0,37 0,32 0,28 0,26

M1 1,68 0,01 0,12 0,23 0,33 0,35 0,31 0,22 0,15 0,09 0,07 0,07

M2 1,51 0,48 0,60 0,67 0,68 0,61 0,46 0,26 0,05 -0,15 -0,33 -0,46

Prędkość

20

Baza monetarna 1,33 -0,26 -0,15 0,00 0,22 0,40 0,59 0,50 0,37 0,22 0,08 -0,08

M1 2,02 -0,24 -0,19 -0,12 -0,01 0,14 0,31 0,32 0,27 0,20 0,10 0,00

M2 1,84 -0,63 -0,59 -0,48 -0,29 -0,05 0,24 0,34 0,40 0,43 0,44 0,43

Poziom cen

Indeks cen konsumenckich

1,41 -0,52 -0,63 -0,70 -0,72 -0,68 -0,57 -0,41 -0,24 -0,05 0,14 0,30

Źródło: j.w.

We współczesnych gospodarkach trzy zjawiska ekonomiczne nigdy nie schodzą z

ust polityków: bezrobocie, inflacja i wzrost gospodarczy.

Stopa bezrobocia jest zmienną silnie oddziałującą na nastroje społeczne, w

świadomości ludzi silnie zakorzeniony jest jej związek z fazą recesji w cyklu

koniunkturalnym15. Na zapatrywania konsumentów dotyczące przyszłości, poziom

bezrobocia oddziałuje silniej niŜ poziom inflacji czy wzrostu PKB, szczególnie gdy

bezrobocie i "walka z bezrobociem" staje się politycznymi hasłami. Wolnorynkowa

analiza przyczyn dla których ludzie nie mogą znaleźć pracy nie pozostawia złudzeń:

długotrwałe przymusowe bezrobocie jest po prostu zmienną statystyczną stworzoną

sztucznie poprzez regulację rynku pracy. Powiedzenie Stefana Kisielewskiego "Socjalizm

bohatersko zwalcza problemy nieznane w innych ustrojach" doskonale tłumaczy

niepowodzenia etatyzmu w "tworzeniu miejsc pracy". Głosowanie partii republikańskiej za

wysokim podniesieniem płacy minimalnej w USA w 2006r moŜe świadczyć o duŜej dozie

populizmu i próbie zdobywania głosów poprzez manipulacje gospodarcze.

We współczesnej ekonomii do opisu bezrobocia stosuje się (pomimo krytyki od lat

dziewięćdziesiątych) model NAIRU, którego nazwa jest akronimem od Non-Accelerating

Inflation Rate of Unemployment, czyli stopy bezrobocia nie zwiększającej inflacji. Określa

ona naturalną stopę bezrobocia, czyli procent ludzi którzy dobrowolnie (co nie znaczy, Ŝe z

pozytywnym przekonaniem) nie chcą podjąć pracy przy cenach rynkowych. W

najprostszym modelu NAIRU Friedmana-Phelpsa, powstałego wskutek krytyki krzywej

Philipsa, jeśli U* oznacza stopę NAIRU a U aktualną stopę bezrobocia to:

• Gdy U < U* przez kilka lat, rosną oczekiwania inflacyjne i inflacja ma skłonność

do przyspieszania

• Gdy U > U* przez kilka lat, maleją oczekiwania inflacyjne i inflacja ma skłonność

do zwalniania

15 W społeczeństwie amerykańskim. W duŜej liczbie państw europejskich zwalnianie i zatrudnianie pracowników jest kosztowne i skomplikowane prawnie, a bankructwo jest trudniejsze niŜ w USA. Dlatego okresy spowolnienia wzrostu są często stagnacją rynku pracy.

21

• Gdy U = U* stopa inflacji pozostaje niezmieniona, chyba Ŝe nastąpi zewnętrzny

szok.

Związek bezrobocia z cyklem koniunkturalnym jest oczywisty. Na rysunku 3 niebieską

linią zaznaczone są miesięczne stopy bezrobocia w % i szarymi słupkami okresy recesji.

Zgodnie z danymi z tabeli 7 stopa bezrobocia wykazuje silną korelację z fazą cyklu

koniunkturalnego, z tendencją do spadku w okresie ekspansji. Wykres jednak nie

uwzględnia wchodzenia na rynek pokoleń z wyŜu demograficznego (jak np. na początku

lat osiemdziesiątych), nielegalnego zatrudniana, struktury czasowej i przyczyn bezrobocia,

równieŜ struktury wiekowej, rasowej (dwukrotnie wyŜszy poziom bezrobocia wśród

mniejszości murzyńskiej) czy płci. Znaczące róŜnice zaszły teŜ w obliczaniu potencjalnego

zasobu siły roboczej, amerykańska wizja z lat pięćdziesiątych: pracujący mąŜ, Ŝona jako

gospodyni domowa i co najmniej dwójka dzieci ustąpił modelowi obojga pracujących

rodziców, stąd teŜ dane o stopie bezrobocia naleŜy traktować bardzo ogólnikowo, w

znaczeniu społecznym a nie ekonometrycznym. Stanowcza większość ekonomistów

podkreśla zmienność NAIRU w czasie16, jako wynik w zmianach produktywności i czego

nie dostrzega juŜ wielu badaczy – w przepisach prawnych (teŜ międzynarodowych) o

długookresowym znaczeniu.

16 Ball L., Mankiw N. G., The NAIRU in Theory and Practice, Journal of Economic Perspectives, Volume 16, nr. 4, 2002, s. 115–136.

22

Rysunek 3. Stopa bezrobocia i fazy kurczenia w cyklu koniunkturalnym.

0,00%

2,00%

4,00%

6,00%

8,00%

10,00%

12,00%

1948

1949

1951

1953

1955

1957

1959

1961

1963

1965

1967

1969

1971

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1995

1997

1999

2001

2003

2005

Opracowanie własne na podstawie danych z www.bls.gov

Uzupełnieniem NAIRU jest krzywa Beveridga17, pokazująca zaleŜność między osobami

pozostającymi bez pracy a nie obsadzonymi stanowiskami pracy (wakatami). Model ten

moŜe pokazywać rotację pracowników wywołaną np. zmianami w technologii i organizacji

pracy, widoczną tuŜ po okresie kurczenia.

Informacja o wraŜliwości poszczególnych gałęzi gospodarki na cykl

koniunkturalny ma znaczenie dla polityki gospodarczej – przedsiębiorstwa opierające się

na pracy ludzi mogą wygenerować w czasie recesji duŜą ilość bezrobotnych, co przekłada

się na głosy poparcia dla władz. Współczesne rządy zbierają teŜ informacje o kondycji

gospodarczej sektorów energetycznych, spoŜywczych czy telekomunikacyjnych (w

polskiej i unijnej nomenklaturze tzw. strategicznych, czyli kontrolowanych przez państwo

bądź będących własnością państwa). Analiza wykonana przez Departament Pracy USA18

pokazuje, Ŝe nie cała gospodarka odczuwa jednakowo skutki przyspieszenia czy

spowolnienia wzrostu. Zasadą jest reguła ryzyka: co szybko zyskuje w czasie ekspansji,

szybko teŜ traci w czasie recesji. Niektóre sektory wydaja się być niewraŜliwe na wahania,

17 Nazwa pochodzi od brytyjskiego ekonomisty urodzonego w Indiach, Williama H. Beveridge, którego prace stały się impulsem do ustawy socjalnych w Wielkiej Brytanii. Model rozwinięty jest np. w “The Beveridge Curve” Blancharda i Diamonda. 18 Berman J., Pfleeger J., Which industries are sensitive to business cycles?, Monthly Labor Review, February 1997/19, www.bls.gov

23

a inne zaskakująco wykazują ujemna korelację. Przykładowe gałęzie przemysłu i ich

korelacja z cyklem podane są w poniŜszej tabeli, sortowanie od najwyŜszej korelacji

popytu na dobra i PKB.

Tabela 11. Wpływ cyklu koniunkturalnego na poszczególne sektory gospodarki.

BranŜa i rodzaj dóbr Zatrudnienie Popyta na dobra

Korelacja z

PKB

Korelacja z PKB

1977-1993

Korelacja z PKB 1994-2005 (częściowa prognoza)

SprzedaŜ detaliczna (bez restauracji) 0,85 0,92 0,98 Przemysł budowlany 0,86 0,90 0,92 Pojazdy spalinowe i wyposaŜenie 0,84 0,76 0,88 Meble i wyposaŜenie domów 0,96 0,77 0,86 Sprzęt elektroniczny 0,67 0,55 0,84 Nieruchomości 0,65 0,71 0,84 KsiąŜki 0,62 0,52 0,80 Wyroby piekarskie 0,06 0,13 0,79 SprzedaŜ hurtowa 0,66 0,84 0,78 Transport kolejowy 0,45 0,74 0,77 Specjalne maszyny przemysłowe 0,55 0,50 0,70 WyposaŜenie biur, części komputerowe 0,17 0,29 0,59 Szpitale prywatne -0,53 -0,47 0,46 Maszyny przemysłowe 0,56 0,44 0,45 Górnictwo metali 0,33 -0,07 0,45 Transport powietrzny 0,58 0,66 0,40 Przetwórstwo mięsa 0,51 -0,50 0,38 Gazety 0,32 0,13 0,35 Górnictwo węgla -0,20 -0,15 0,33 Usługi komputerowe, przetwarzanie danych

0,40 0,17 0,32

Usługi zdrowotne 0,09 0,16 0,30 Usługi ubezpieczeniowe i brokerskie 0,27 0,07 0,30 Usługi prawne 0,12 0,72 0,11 Leśnictwo, rybołówstwo, -0,22 -0,59 0,06 Produkty tytoniowe -0,22 0,05 0,01 Usługi badawcze i rozwojowe 0,59 -0,61 -0,01 Szpitale stanowe i rządowe -0,07 -0,16 -0,06 Przedsięwzięcia-programy rządowe -0,41 0,39 -0,09 Amunicja, zaopatrzenie wojska 0,54 0,14 -0,10 Produkcja rolna -0,30 0,39 -0,15 Leki 0,27 0,09 -0,22 Rachunkowość, audyt -0,03 0,51 -0,24 Zarządzanie i public relations 0,37 -0,39 -0,25 Ropa i gaz ziemny (usługi) -0,19 -0,06 -0,41 Reklama 0,46 0,53 -0,49 Przemysł lotniczy i astronautyczny 0,29 -0,44 -0,57 Obuwie 0,08 -0,23 -0,76 Opracowanie na podstawie Monthly Labor Review, February 1997/19, www.bls.gov

24

Sektory silnie skorelowane z cyklicznymi wahaniami wykazuje podobne

zachowanie w innych krajach o gospodarce rynkowej. Interpretacja nie nastręcza

trudności: ludzie w czasie ekspansji gospodarczej patrzą optymistycznie w przyszłość,

pozwalają sobie na kupno dóbr które słuŜą wygodzie, luksusowi, edukacji, rozrywce czy

inwestycjom. W czasie recesji ograniczają swoje wydatki i skupiają się na zaspokajaniu

podstawowych potrzeb i utrzymaniu stałej pracy. Oczywiste więc, Ŝe najsilniej

koniunkturę odczuwają sklepy i hurtownie, sprzedawcy i producenci samochodów,

przemysł budowlany, elektroniczny etc., popyt na produkty tych branŜ jest elastyczny, w

tym przypadku nie zaleŜy tyko od cen, ale od zapatrywań i zasobów gotówkowych

konsumentów. Mniejsza ilość sprzedanych dóbr i zuŜytych surowców oznacza równieŜ

spadek zapotrzebowania na transport, odwrotnie będzie działo się w czasie ekspansji. Poza

drobnymi wyjątkami silną korelację wykazuje równieŜ zatrudnienie – po prostu w

przedsiębiorstwach w których spadają obroty czy nawet grozi im bankructwo nie opłaca

się utrzymywać pracowników. W USA mimo coraz silniejszych głosów socjalnych łatwo

zwalniać i zatrudniać pracowników, nieporównywalnie szybciej niŜ w starych

gospodarkach Europejskich. Jest to jedno z wytłumaczeń ostrzejszych recesji, ale teŜ

intensywniejszych okresów ekspansji.

Dobra na które zapotrzebowanie jest mało elastyczne wykazują niską korelację z

cyklem koniunkturalnym, tak dzieje się w przypadku usług, które stanowią większość w

wytwarzanym produkcie krajowym i którym przypisuje się stabilizowanie koniunktury.

Ciekawostką jest zmiana zapotrzebowania na reklamę pomiędzy pierwszym a

drugim okresem przedstawionym w tabeli 11. W pierwszym okresie moŜna uznać słabą

korelację (0,53) jako normę, ujemna korelacja (-0,49) w latach dziewięćdziesiątych i po

roku dwutysięcznym wynika z ogromnego popytu w okresie ekspansji oraz prywatnych

działań stymulujących zakupy w czasie recesji. Jest to bardzo ciekawe zjawisko, o ile

interwencje rządowe przynosiły więcej szkód niŜ poŜytku, tak działania prywatne są

szybsze i oparte na racjonalnej kalkulacji ekonomicznej. Reklama od połowy lat

dziewięćdziesiątych mogła być skuteczna, poniewaŜ amerykanie zaciągali ogromną ilość

kredytów i nie obniŜyli swojej konsumpcji w czasie gorszej koniunktury. Wydatnie

przyczyniła się do tego polityka monetarna ujemnych realnych stóp procentowych, o czym

więcej z rozdziale III.

Kolejne zagadnienie – inflacja, wiąŜe się bezpośrednio z polityką monetarną i

zasługuje na oddzielne omówienie.

25

1.4 Polityka monetarna, pozycja i rola banku centralnego w systemie gospodarczym

W literaturze niewiele jest opracowań, które pokazywałyby związek między

pozycja banku centralnego w państwie a występowaniem cyklu koniunkturalnego. Nic

dziwnego – teorie które podają istnienie banku centralnego i monopolu na kreowanie

pieniądza jako główną przyczynę cykli koniunkturalnych są w mniejszości. Ponadto

początek istnienia cykli koniunkturalnych w USA datuje się na koniec lat sześćdziesiątych

XIX wieku19, a Federal Reserve System powstał w dopiero 1913 roku, stopniowo

poszerzając swoje wpływy. W Anglii Bank of England (jak mówią o nim pieszczotliwie

Anglicy: The Old Lady of Threadneedle Street) istniał co prawda od epoki

przedindustrialnej, to z wolna nabierał obecnego kształtu; w 1844r powiązano emisję

banknotów z zasobami złota, w 1870r bankowi nadano kompetencję decydowania o

stopach procentowych, a w 1930r przejęty został ostatni prywatny bank wypuszczający

własne banknoty. Anglia była pierwszym krajem w którym pojawił się cykl

koniunkturalny, dlatego juŜ XIX ekonomiści stwierdzili, Ŝe jest to związane z epoką

przemysłu, zarobków pienięŜnych ludności, korzystaniem z kredytu i szeroko

rozgałęzionego systemu instytucji bankowych. MoŜe tu tkwi rozwiązanie zagadki, przecieŜ

w USA ‘Pierwszy Bank Stanów Zjednoczonych’ działał od 1791r, 'Drugi Bank' od 1816r.

Lata 1837 do 1862 to okres wolnej bankowości, która zakończyła się z nadejściem Wojny

Secesyjnej i gigantycznymi poŜyczkami na działania wojenne, co spowodowało inflację i

pojawienie się długu publicznego. Po wojnie, gdy pojawiły się cykle koniunkturalne

działała duŜa ilość banków narodowych, pozostające pod rządowym nadzorem i których

banknoty opodatkowane były 10% podatkiem. Seria runów i brak pokrycia depozytów

złotem spowodowały wspomniane juŜ powołanie Fed’u.

Obecnie banki centralne rozwiniętych krajów, które doświadczają zjawiska cykli

koniunkturalnych spełniają podobne cele. Jedną z istotniejszych róŜnic jest niezaleŜność

banku centralnego od nacisków politycznych i lobby, bierze się tu pod uwagę strukturę

organów banku, jego finansowanie, sposób powoływania członków organów czy wreszcie

moŜliwość prawodawstwa. Najściślejszy jest związek niezaleŜności banku i inflacji,

przedstawiony na rysunku 4 (w przypadku Nowej Zelandii, po reformie banku centralnego

realizowany jest skutecznie cel antyinflacyjny).

19 Snyder C., za Estey J. Cykle koniunkturalne, str. 49. Wcześniej występowały kryzysy, ale miały one charakter bądź jawnie egzogeniczny jak wojna czy nieurodzaj, bądź były epizodami bankowo-finansowymi, np. 1837r czy 1857r.

26

Rysunek 4. Związek między średnią inflacją a niezaleŜnością banku centralnego.

Nowa ZelandiaWłochy

Francja

Belgia

Dania

Japonia

Kanada

USA

Szwajcaria

Hiszpania

Wielka Brytania

AustraliaNorwegiaSzwecja

Holandia

Niemcy

2

3

4

5

6

7

8

9

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5

Wskaźnik niezaleŜności banku centralnego

Średnia stopa inflacji

Opracowanie na podstawie Współczesne…s.224, dane za 1955r-1988r, własne uzupełnienia. Identyczne zestawienie: Alesina A.,. Summers L. H, Central Bank Independence and Macroeconomic Performance: Some Comparative Evidence, Journal of Money, Credit and Banking, Vol. 25, No. 2, May 1993.

PowyŜszy przykład stanowi silny dowód, iŜ wysoka niezaleŜność banku

centralnego daje w długim okresie stabilizację waluty danego kraju, przewidywalność cen i

wartości nabywczej pieniądza. Dlaczego akurat inflacja jest numerem jeden dla polityki

monetarnej w tak wielu krajach? (Tabela 12 pokazuje cele banków centralnych wybranych

państw na świecie)

Tabela 12. Cele polityki banków centralnych w wybranych krajach.

Australia Cel inflacyjny Chiny Kontrola koszyka walut i kursu wymiany – polityka merkantylistyczna Hong Kong Utrzymanie stabilnego kursu wymiany z dolarem amerykańskim (rządowi

Hong-Kongu nie podlega Ŝaden bank) Izrael Cel inflacyjny Japonia Cel inflacyjny i stabilizacyjny „utrzymać stabilność cen i stabilność systemu

finansowego, kładąc fundamenty pod zdrowy rozwój gospodarczy” Kanada Cel inflacyjny: „zachować wartość pieniądza utrzymując niską i stabilną

inflację” Nowa Zelandia Cel inflacyjny Strefa euro – Europejski Bank Centralny

Cel inflacyjny

USA Stabilność cen i rozwoju – polityka mocarstwowa Wielka Brytania Cel inflacyjny Opracowanie własne na podstawie stron internetowych banków centralnych.

27

Zjawisko inflacji pojawiło się wraz z wynalezieniem pieniądza20, wzrost cen był

charakterystyczny dla oblęŜonych miast czy świeŜo podbitych ludów świata antycznego,

ale nie było to trwałe „nadmuchanie”, łacińskie ‘flare’ jakim posługiwał się Cyceron.

Podobnie jak w obecnych czasach wzrost cen ropy naftowej powoduje wahania i zmiany

proporcji cen, ale wcale nie musi powodować inflacji. Trwały wzrost cen nastąpił moŜe

wtedy, gdy ówczesny świat nawiedziła inflacja kruszcowa po otwarciu przez Aleksandra

Wielkiego swobodnego przepływu bogactw z Persji do krajów Morza Śródziemnego. M.

Friedman przywołuje przykład cesarstwa Rzymskiego21, które zafundowało sobie przez

stulecie, począwszy od 200 roku inflację rzędu 3-4% rocznie, to jest od 100 do 5000

punktów. Niby nieduŜo jak na doświadczenia hiperinflacji XX wieku, ale stało się to jedną

z przyczyn destabilizacji wielkiego imperium. Pierwsza inflacja pieniądza papierowego

wystąpiła okresowo w Chinach za dynastii Tang (VII wiek naszej ery) i z całą pewnością

w prowincji Seczuan w XI wieku. Nowy rodzaj pieniądza którym zachwycał się Marco

Polo w XIII wieku wkrótce potem został odrzucony na rzecz sztabek srebra i

importowanych monet, taki system przetrwał do XIX wieku. PowaŜne zmiany w myśleniu

o pieniądzu i inflacji przypłynęły dopiero wraz z bogactwami na hiszpańskich i

portugalskich galerach z Nowego Świata, dotychczas stabilne ceny rosły w róŜnych

proporcjach, nawet do kilkuset procent w przeciągu kilku lat. Pojawiały się banki i

dojrzałe, potęŜne instytucje kredytowe, drastycznie zmieniła się struktura społeczna.

Rozpoczął się okres masowego psucia pieniądza, celowo wprowadzanego przez władców

aŜ po drobnych kupców. Spadek wartości nabywczej finansował wojny, podboje, dług

publiczny, destabilizował system monetarny konkurentów Trafnie opisał zjawisko psucia

pieniądza Kopernik, a potem sformułował Gresham.

Dodruk papierowego pieniądza z nikłym pokryciem w kruszcu pojawił się w

Kanadzie w XVIII wieku, potem we Francji finansując gigantyczny dług publiczny

monarchii absolutnej. John Law, za którego namową Francja uwikłała się w szaleństwo

drukowania liwrów miał niebywałe szczęście przeŜyć krach i zamieszki 1720 roku, gdy

Sekwaną popłynęła krew zlinczowanych przez lud finansistów. Rewolucja francuska i

okres masowego terroru mają równieŜ głęboko zakorzenione podłoŜe gospodarcze,

rewolucyjne asygnaty pod kara zgilotynowania ograbiały obywateli z dóbr materialnych w

zamian dając tylko papierowe świstki.

20 Sedillot R., Moralna i Niemoralna Historia Pieniądza, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2002 r. 21 Friedman M., Intrygujący pieniądz – z historii systemów monetarnych, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1994r. Friedman powołuje się na historyka F. Capie.

28

Wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych dała przykład, Ŝe zahamowanie

dodruku pieniądza i związanie go na powrót z kruszcem jest moŜliwy, dzięki temu na

kontynencie amerykańskim wyrosła nowa potęga. Jednak inflacja moŜe być narzędziem:

„Dorzucając jedno zero do nominalnej wartości znajdujących się w obiegu pieniędzy, tak

Ŝe to, co dziś kosztuje rubla, za rok będzie kosztowało 10, potem 100 i 1000, i tak dalej.

(…) Dla państwa socjalistycznego nie stanowi to zagroŜenia.”22 jak pisał Lenin. Inflacja

była prostą metodą na doprowadzenie do ruiny „kułaków, którzy wzbogacili się i zakopali

butelki wypełnione banknotami”. W Rosji bolszewickiej inflacja stała się metodą walki,

redukowała do zera zobowiązania czerwonych rewolucjonistów, przesuwając majątek od

wierzycieli do dłuŜników, czyli jak pokazuje historia w wielu krajów - zwolenników

rewolucji. Inflacja zmieniła swój charakter: niepewność, wzmoŜony obieg pieniądza,

niedobory wojenne spowodowały, Ŝe ceny rosły szybciej niŜ masa pieniądza. Dotychczas

cykliczne kryzysy w państwach zachodnich kończyły się runami, bankructwami kilku

nierzetelnych banków i szybkim powrotem do normalności. Ale drukarnie Rosji

drukowały z zawrotną prędkością: 1917r rok to 19 miliardów rubli, efekt carskiej inflacji.

1918r to 51 miliardów, 1921r – 4,5 tryliona, 1923r – 2 kwadryliony, 1924r – 810

kwadrylionów zupełnie bezuŜytecznych, papierowych świstków, za odmowę przyjęcia

których moŜna było zapłacić głową („Gwarancją banknotu jest głowa tego, kto go nie

przyjmie” – jak głosił napis na prostokątnym papierze). Komunizm faktycznie przyszedł –

w Moskwie ludzie płacili solą, na Ukrainie Ŝytem, a gospodarka wróciła do wymiany

barterowej.

Powojenne Niemcy równieŜ celowo rozkręciły spiralę inflacji. Społeczeństwo

ostrzeŜone moŜliwością podniesienia podatków od kapitału przez ministra Erzbergera

masowo lokowało swoje majątki za granicą, a potem zaczęło uciekać od pieniądza,

przeliczając zobowiązania np. na papierosy. Machina propagandy pokazywała Niemcy

jako ofiarę wojny, a dzięki hiperinflacji udało się uniknąć spłaty kontrybucji wojennych.

Jednym z orędowników nowej ery i utrzymania równowagi sił w Europie był J. M.

Keynes, w nieco zapomnianej juŜ ksiąŜce23 pisał: „(o premierze G. Clemenceau) Widzi

sprawę w aspektach Francji i Niemiec, a nie ludzkości i postępującej naprzód cywilizacji

europejskiej (…) nie przewiduje, Ŝe jesteśmy u wrót nowej ery”, zarzucając aliantom chęć

sprowadzenia Niemiec do roli wasala. Co ciekawe – Keynes stanowczo postulował za

stabilnymi walutami, niechętnie ale z konieczności nad kontrolowanym kredytem,

22 Sedillot R....str. 196r. 23 Keynes J. M., The Economic Consequences of the Peace, 1919, str. 104 i nast. Skany dostępne w sieci p2p.

29

zrównowaŜonym budŜetem, poŜyczkami dla odradzającego się przemysłu, handlem i

rozwojem eksportu. Co do odszkodowań przewidywał „W skrócie, nie wierzę by

jakakolwiek kontrybucja będzie płacona, w najlepszym przypadku za wiele lat. Nie godzą

się one z naturą ludzką i duchem czasów.” Krytykując jednak Lenina potępiał

inflacjonizm, przy okazji wskazując na posiadaczy wielkiego kapitału jako na tych, którzy

sami ustanowili zakłamane rządy i zgotowali sobie wojenny i inflacyjny los. Faktycznie

były to bardzo trafne spostrzeŜenia, Lenin i Trocki mogli rozpocząć działalność za

pieniądze bankierów z całego świata. Co ciekawe, pełna teoria interwencjonistyczna

Keynesa i stwierdzenie "pieniądz nie ma znaczenia" pojawiły się dopiero po

wprowadzeniu etatyzmu w Stanach Zjednoczonych i w Europie (np. III Rzesza).

W sytuacji niskiej inflacji trzeba pamiętać o ostroŜnym analizowaniu danych

statystycznych. Ciągła inflacja na poziomie np. 4% rocznie będzie mniej kosztowna dla

społeczeństwa niŜ wahania między 2% a 6%, mimo Ŝe średnia jest taka sama. Koszt

inflacji wzrasta nieliniowo ze wzrostem poziomu cen: przeskok z np. 2% do 4% jest mniej

kosztowny niŜ z 4% do 6%, przy inflacji powyŜej 10% (przynajmniej dla krajów które nie

doświadczyły nigdy gwałtownej inflacji) jest to juŜ trudne do oszacowania. Dla rządów

istnieje równieŜ pokusa sterowania gospodarką przy niskiej inflacji: jest nią ujemna realna

stopa procentowa, oczywiście w przypadku zerowej inflacji czy deflacji jest to

niemoŜliwe, a przynajmniej otwarcie widoczne jako oszustwo w społecznym odczuciu.

Warto równieŜ zauwaŜyć zaleŜność między poziomem wolności kraju, jego

stopniem rozwoju i zamoŜności obywateli i charakterem występowania cyklów. The Fraser

Institute oraz Heritage Foundation 24 posługują się od lat znakomitymi i przejrzystymi

Indeksami Wolności Gospodarczej, obliczanymi dla prawie wszystkich państw świata.

Wśród czołowej 15-stki najbardziej wolnych państw świata, wszystkie kraje utrzymują

przynajmniej od kilku lat bardzo niską inflację, mogą poszczycić się stabilną i niezaleŜną

polityka monetarną i najbardziej otwartymi systemami finansowo - bankowymi na świecie

(drobnym wyjątkiem jest Singapur, znany z niezwykle surowych reguł prawnych i

utrzymywania ciągłej gotowości do wojny). Jednocześnie obciąŜenia fiskalne i udział

wydatków rządowych w PKB znacznie się róŜnią. Istnieje powiązanie z cyklem

koniunkturalnym: dynamika wahań rozwoju jest większa w państwach o niŜszych

obciąŜeniach fiskalnych i ograniczonej interwencji rządowej, jednakŜe w długim czasie

okresy rozwoju rekompensują z nadwyŜką okresy kryzysu (np. Hong-Kong, Singapur,

24 www.heritage.org, www.fraserinstitute.ca

30

Irlandia). Wydaje się więc, Ŝe polityka monetarna zapewnia stabilność długookresową

systemu i cechuje się szybką reakcją na wydarzenia gospodarcze. Polityka fiskalna oraz

działalność rządowa obniŜają dynamikę wahań i średniego tempa wzrostu, choć równie

dobrze moŜna argumentować, Ŝe najbogatsze państwa wybierają model socjalny kosztem

obniŜenia stopy wzrostu.

1.5 Wpływ polityczny

Wpływ przywódców i polityków na gospodarkę w celu zapewnienia sobie poparcia

jest równie stary co pieniądz, a oddziaływanie to umacniało się wraz z powstaniem

monety, handlu z pieniądzem jako pośrednikiem, rozwojem kredytu, akumulacją kapitału

czy wreszcie stałym opodatkowaniem i powstaniem budŜetu państwa. Poczynając choćby

Solona i jego trzydziestoprocentowej dewaluacji przeprowadzonej w 575 roku p.n.e. w

Atenach, nieustannie przez wieki pieniądz i polityka gospodarcza są narzędziami

kupowania sobie przychylności poddanych, realizowania celów militarnych czy

politycznych. „Chleba i igrzysk” jak krzyczał rzymski proletariat. Współczesny termin

„politycznego cyklu koniunkturalnego” pochodzi od K. Marksa i (z rodzimym akcentem)

M. Kaleckiego, a z mniejszą dozą propagandy rozwinięty został w obserwacjach W.

Nordhausa, D. Hibbsa, A. Alesiny i innych. Termin „polityczny cykl koniunkturalny” jest

dosłownym tłumaczeniem z angielskiego, w świetle przyjętej w tej pracy definicji nie

spełnia wszystkich jej załoŜeń: tylko czasami zaobserwować moŜna wahania całej

gospodarki spowodowane działaniami stricte politycznymi. Cykl polityczny nie pokrywa

się z wyróŜnionym wcześniej cyklem gospodarczym, przyczyny cyklu politycznego, choć

złoŜone, są niesporne i jak dowodzi historia - przewidywalne.

PoniewaŜ wszyscy badacze skupiają się w pierwszym rzędzie na Stanach

Zjednoczonych, przeto wykształcił się podział modelu cyklu politycznego na

‘oportunistyczny’ oraz ‘partyjny’, zgodnie z podziałem władz w systemie prezydenckim.

Model partyjny zakłada istnienie związku między partią polityczną z jakiej wywodzi się

prezydent i zapatrywaniami tej partii na optymalny rozwój gospodarki. W amerykańskim

systemie dwupartyjnym przyjęło się postrzegać stronę republikańską jako bardziej

skoncentrowaną na utrzymaniu niskiej inflacji, obniŜaniu podatków i ekspansywnej,

mocarstwowej polityce zagranicznej. Skrzydło demokratyczne skupia się natomiast na

31

obniŜaniu bezrobocia i szybkim wzroście PKB przy jednocześnie wyŜszej inflacji,

podatkach i krótszym horyzoncie rozwoju25.

Zatem oddając głos na konkretnego kandydata wyborcy opowiadają się za danym

poziomem z krótkoterminowej krzywej Philipsa i prawa Okuna, przyjmując przewidywany

poziom inflacji racjonalnie (Alesina)26 bądź adaptacyjnie (Hibbs). Oczywiście jest to tylko

uproszczenie, program polityczny dotyczy spraw socjalnych, światopoglądowych,

moralnych, obronności kraju i polityki zagranicznej, kwestie gospodarcze (w tym

draŜliwy temat podatków) są równocześnie narzędziem realizacji programu, ale teŜ i jego

pochodną.

W tradycyjnym modelu Hibbsa oczekiwania inflacyjne dostosowują się do

bieŜących decyzji politycznych, są niesprecyzowane i oparte na obserwacji przeszłości.

Procesy dostosowawcze charakteryzują się opóźnieniami, co jest przyczyną potencjalnych

wahań rozwoju.

Model racjonalny opracowany przez Alesinę zakłada racjonalność oczekiwań

inflacyjnych i polityki, procesy dostosowawcze przebiegają wtedy szybko i bez

niespodzianek, plany na poziomie przedsiębiorstw tworzone są z odpowiednim

wyprzedzeniem. Przyczyną generującą cykl jest niepewność wyniku wyborów oraz

niespodziewane efekty polityki, głównie monetarnej (Hibbs nie wskazywał na narzędzia

polityki monetarnej czy fiskalnej)27.

Model oportunistyczny wywodzi się z pionierskich prac W. Nordhausa. Autor stara

się udowodnić, Ŝe polityczne przekonania wyborców kształtowane są na podstawie

ostatnich minionych wydarzeń, stąd urzędujący prezydent oczekujący reelekcji (bądź jak

moŜemy przypuszczać – pewny elekcji swojego partyjnego następcy) dołoŜy wszelkich

starań aby wywołać rozkwit gospodarczy przed wyborami kosztem recesji juŜ po nich.

Cykl rozpoczyna się do dwóch lat przed planowanymi wyborami, tak Ŝeby jego szczyt

wypadł przed spodziewaną elekcją28. Podobnie jak w modelu partyjnym zakłada się tu

relację zobrazowaną krzywą Philipsa i inflacyjno-kredytowym rozpędzaniem gospodarki.

JednakŜe jeśli wyborcy są racjonalni, to takie zachowanie moŜe powieść się praktycznie

jednorazowo. Nawet jeśli wyborcy dają się oszukiwać, to racjonalni są przeciwnicy

25 Zestawienie za L. Gautierem, http://ceterisparibus.uprm.edu/articulos/vol3/articulo7.htm 26 Alesina A., Macroeconomic Policy in a Two-Party System as a Repeated Game, Quarterly Journal of Economics, 101. 1987. 27 Blomberg S., Hess G., Is the Political Business Cycle for Real? (working paper), Federal Reserve Bank Of Cleveland www.clev.frb.org 28 Alesina A., Political Cycles and the Macroeconomy (ksiąŜka), fragment za http://pages.stern.nyu.edu/~nroubini/book.htm

32

polityczni, którzy nie omieszkają wspomnieć o manipulacji konkurenta podczas kampanii

wyborczej.

Z powyŜszych powodów w kolejnych modelach oportunistycznych (Rogo, Sibert,

Persson i Tabellini)29 uwzględniono racjonalne oczekiwania wyborców, podobne do tych z

modelu partyjnego. Nowością jest wprowadzenie do modelu pojęcia kompetencji, jest to

zmienna z jednej strony losowa, poniewaŜ nie sposób przewidzieć z jakimi problemami i w

jakiej skali będą zmagać się rządzący, z drugiej strony jest stałą i wynika z osobistych cech

przywódców. Kompetencje rozumie się potocznie, jako umiejętność prowadzenia polityki

gospodarczej maksymalizującej oczekiwania wyborców i wykorzystującej optymalnie

posiadane moŜliwości i zasoby. W modelu nazwanym racjonalnym bądź kompetencyjnym

cykl generowany jest poprzez rozbieŜności informacyjne, wpływ na gospodarkę ujawnia

się dopiero po pewnym okresie, a politycy unikają bezpośredniego sterowania

monetarnego odkładając w czasie moment zwiększonej inflacji. Manipulacja tuŜ przed

wyborami jest nieznaczna i trudno wykrywalna, natychmiast po wyborach zaostrzana jest

polityka monetarna. Innym sposobem generowania cyklu jest angaŜowanie się w konflikty

zagraniczne bądź duŜe przedsięwzięcia napędzające handel i gospodarkę, szczególnie jeśli

siła propagandowego oddziaływania moŜe pozytywnie wpłynąć na wizerunek polityka.

Dlaczego nie powstał model badający cykliczność zmian władzy ustawodawczej w

USA? OtóŜ od zakończenia II W.Ś. do 1993 roku Izba Reprezentantów Kongresu USA

była zawsze obsadzana większością demokratów, po drugie wybory do Kongresu

odbywają się co dwa lata-to bardzo krótki okres, a po trzecie – w systemie prezydenckim

walkę dla partii wygrywa prezydent, wiceprezydent, najwaŜniejsi sekretarze stanu czy

gubernatorzy Stanów, kongresmani są tyko zapleczem.

W systemach parlamentarno-gabinetowych z kolei podział sił jest zbyt wyrównany,

często wielopartyjność zupełnie uniemoŜliwia stosowanie długofalowej polityki reelekcji,

czasem wręcz gospodarka wygląda na uodpornioną w stosunku do polityki (np. Włochy).

Wpływ polityki na gospodarkę jest przemoŜny, rząd razem z bankiem centralnym

w większości krajów jest w stanie wygenerować cykliczne wahania, rozpędzać i zwalniać

tempo gospodarki. Cykl polityczny jest jednak czym innym niŜ cykl koniunkturalny,

dotyczy tych samych parametrów: wzrostu PKB, stopy inflacji, bezrobocia, inwestycji,

lecz obserwacja empiryczna pokazuje, Ŝe co najwyŜej moŜe być przyczyną „szarpnięć”

wygładzonej teoretycznej ścieŜki cyklu koniunkturalnego a nie samym cyklem. W krajach

29 Gautier L., http://ceterisparibus.uprm.edu/articulos/vol3/articulo7.htm

33

europejskich o ustroju parlamentarnym, bądź pozostających pod europejskimi wpływami

cykl polityczny co prawda występuje, ale ujawnia się głównie na partykularnych rynkach

(giełda, inwestycje wysokiego ryzyka etc.) i nie jest skorelowany z cyklem

koniunkturalnym.

A. Alesina opublikował w 1984 roku artykuł30 z którego niezbicie wynikało, Ŝe za

prezydenta-demokraty kraj wchodzi na drogę szybkiego rozwoju kosztem rosnącej inflacji,

natomiast za prezydenta republikanina inflacja jest obniŜana kosztem wzrostu

gospodarczego.

Stosując metodę analogiczna do obliczeń Alesiny, ale wykorzystując dane z

najnowszego raportu prezydenta USA za 2006 rok moŜna przekonać się, Ŝe faktycznie

średni wzrost za prezydenta republikanina wyniósł 2,9%, podczas gdy za demokraty 4,1%

(tabela 13).

Tabela 13. PKB za republikańskich i demokratycznych prezydentów w%.

Republikański prezydent

Rok kadencji I II III IV

Dwight D. Eisenhower II 1957 1960 2,0 -1,0 7,1 2,5

Richard M. Nixon 1969 1972 3,1 0,2 3,4 5,3

Nixon / Gerald Ford* 1973 1976 5,8 -0,5 -0,2 5,3

Ronald Reagan 1981 1984 2,5 -1,9 4,5 7,2

Ronald Reagan 1985 1988 4,1 3,5 3,4 4,1

George Bush 1989 1992 3,5 1,9 -0,2 3,3

George W. Bush 2001 2004 0,8 1,6 2,5 3,9

Średnio 3,1 0,5 2,9 4,5 Średnio pierwsza / druga połowa

1,8 3,7

Demokratyczny prezydent

Rok kadencji I II III IV

John F. Kennedy* 1961 1964 2,3 6,1 4,4 5,8

Lyndon B. Johnson* 1965 1968 6,4 6,5 2,5 4,8

Jimmy Carter 1977 1980 4,6 5,6 3,2 -0,2

Bill Clinton 1993 1996 2,7 4,0 2,5 3,7

Bill Clinton 1997 2000 4,5 4,2 4,4 3,7

Średnio 4,1 5,3 3,4 3,6 Średnio pierwsza / druga połowa

4,7 3,5

30 Alesina A., Political Parties and the Business Cycle in the US, NBER working paper 1940 June 1986r., www.nber.org/papers/w1940. Dane które podaje Alesina są oparte na wcześniejszych metodach pomiaru i nie są całkowicie zbieŜne z danymi z tabeli 14.

34

Opracowanie własne na podstawie www.bea.gov. Dane z Raportu Prezydenta USA pokazują wyŜsze wskaźniki rozwoju gospodarczego za Eisenhowera i Busha jr. Gwiazdki przy nazwiskach prezydentów oznaczają niepełną prezydenturę.

Podane daty urzędowania prezydentów są faktycznymi latami sprawowania władzy, nie

zaś datami elekcji. Szare pola oznaczają rok kurczenia w cyklu koniunkturalnym, gdy

recesja wykracza poza rok kalendarzowy zaznaczone są lata na które przypadło jej

najdłuŜsze oddziaływanie bez odwrócenia trendu. Ze względu na brak danych z

poszczególnych kwartałów, wartości mogą być w niektórych latach mylące.

Wyniki których nie uwzględnił Alesina są doprawdy zaskakujące – tylko raz, za

prezydentury Jimmiego Cartera podczas II szoku naftowego dno cyklu koniunkturalnego

według analiz NBER przypadło na czas urzędowania prezydenta demokraty. Co więcej, na

siedmiu prezydentów republikanów po drugiej wojnie światowej tylko administracja

Ronalda Reagana podczas drugiej kadencji nie doświadczyła recesji (chociaŜ wystąpiło

spowolnienie), a dla pięciu kolejnych kryzysy wystąpiły w drugim roku urzędowania.

Jedynie za drugiej prezydentury G. W. Busha NBER podał wystąpienie dna cyklu w

pierwszym roku kadencji. Gdyby pominąć lata recesji okazuje się, Ŝe średni wzrost za

prezydenta republikanina wyniósł 4,0% a za demokraty 4,3% (według Raportu Prezydenta

USA).

Tak mała róŜnica stawia pod znakiem zapytania całą teorię cyklu politycznego. Czy

doskonale pokrywające się wyniki wahań cyklu koniunkturalnego z dnem przypadającym

na urzędowanie republikanów są dziełem przypadku, wynikiem decyzji rządowych, czy

jeszcze jakichś innych sił? KaŜda ze składowych tego pytania moŜe stać się odrębną

hipotezą, jak przekonamy się w rozdziale III. Teorie wieloprzyczynowe mogą kusić

nieomylnością, lecz cykl koniunkturalny nie wydaje się być prostą wypadkową wielu sił

działających na gospodarkę.

Pomijając okresy recesji cyklu koniunkturalnego, kaŜdy ostatni rok kadencji

prezydenckiej cechował się oŜywieniem gospodarczym (wyjątek przypadający na koniec

prezydentury Clintona był juŜ początkiem recesji). Na tej podstawie moŜna wnioskować o

istnieniu cyklu politycznego i aktualności modelu racjonalno-kompetencyjnego w USA.

Dalsza analiza cyklu politycznego wymaga przyjrzenia się inflacji i polityce monetarnej.

Zgodnie z modelem partyjnym polityka monetarna powinna ulegać zaostrzeniu w okresie

po wyborach, szczególnie restrykcyjna powinna być administracja republikańska,

niechętna inflacji. Oczywiście wpływ na Fed nie jest nieograniczony, lecz kaŜdorazowy

35

rząd przy współpracy Kongresu dysponuje wystarczająco silnymi środkami, aby polityka

monetarna dostosowała się do kursu administracji.

Analiza samego poziomu inflacji nie daje jednoznacznej odpowiedzi i moŜe

wprowadzić w błąd co do wielkości i przyczyn zjawiska. Z tabeli 14 wynika, Ŝe średnia

inflacja liczona według indeksu cen konsumenckich za prezydenta demokraty wynosiła

3,8% i była niŜsza niŜ za republikanina kiedy sięgała 4,4%, nawet pomijając lata szoków

naftowych róŜnica ta nadal się utrzymuje. Jednak wedle średniej arytmetycznej inflacja z

roku na rok rosła pod rządami demokratów i malała pod rządami republikanów.

Tabela 14. Indeks cen konsumenckich za republikańskiego i demokratycznego prezydenta w%.

Republikański prezydent Rok kadencji I II III IV Dwight D. Eisenhower

1957 1960 3,3 2,8 0,7 1,7

Richard M. Nixon 1969 1972 5,5 5,7 4,4 3,2 Nixon/Gerald Ford* 1973 1976 6,2 11,0 9,1 5,8 Ronald Reagan 1981 1985 10,3 6,2 3,2 4,3 Ronald Reagan 1985 1988 3,6 1,9 3,6 4,1 George Bush 1989 1992 4,8 5,4 4,2 3,0

George W. Bush 2001 2005 2,8 1,6 2,3 2,7 Średnio 5,2 4,9 3,9 3,5 4,4

Średnio pierwsza / druga połowa

5,1 3,7

Demokratyczny prezydent Rok kadencji I II III IV

John F. Kennedy* 1961 1964 1,0 1,0 1,3 1,3 Lyndon B. Johnson 1965 1968 1,6 2,9 3,1 4,2

Jimmy Carter 1977 1980 6,5 7,6 11,3 13,5 Bill Clinton 1993 1997 3,0 2,6 2,8 3,0 Bill Clinton 1997 2001 2,3 1,6 2,2 3,4 Średnio 2,9 3,1 4,1 5,1 3,8


3,0 4,6

Opracowanie własne na podstawie Raportu Prezydenta USA za 2006 rok.

Inflacja liczona według wskaźnika cen producentów daje podobne wyniki według średnich

arytmetycznych, chociaŜ juŜ niejednoznaczne po uwzględnieniu szoków naftowych i

prześledzeniu indeksu za kaŜdej prezydentury (tabela 15).

Tabela 15. Indeks cen producentów za demokratycznego i republikańskiego prezydenta w%.

Republikański prezydent Rok kadencji I II III IV Dwight D. Eisenhower

1957 1960 3,8 2,2 -0,3 0,9

Richard M. Nixon 1969 1972 3,8 3,4 3,1 3,2

36

Nixon/Gerald Ford* 1973 1976 9,1 15,4 10,6 4,5 Ronald Reagan 1981 1984 9,2 4,1 1,6 2,1 Ronald Reagan 1985 1988 1 -1,4 2,1 2,5 George Bush 1989 1992 5,2 4,9 2,1 1,2

George W. Bush 2001 2005 2 -1,3 3,2 3,6 Średnio 4,9 3,9 3,2 2,6 3,6


4,4 2,9

Demokratyczny prezydent Rok kadencji I II III IV

John F. Kennedy* 1961 1964 0 0,3 -0,3 0.3 Lyndon B. Johnson 1965 1968 1,8 3,2 1,1 2,8

Jimmy Carter 1977 1980 6,4 7,9 11,2 13,4 Bill Clinton 1993 1996 1,2 0,6 1,9 2,7 Bill Clinton 1997 2000 0,4 -0,8 1,8 3,8 Średnio 2,0 2,2 3,1 5,7 3,1


2,1 4,3

Opracowanie własne na podstawie Raportu Prezydenta USA za 2006 rok i www.bls.gov

Jednak inflacja to zjawisko bardzie złoŜone, według szkoły austriackiej jest kaŜdym

powiększaniem ilości pieniądza w obiegu, który niekoniecznie musi przekładać się na

indeksy CPI czy PPI. Według monetarystów inflacja będzie nadwyŜką pieniądza nad

wartością wytworzonych dóbr i usług, keynesiści będą wskazywać na szoki popytowe i

podaŜowe. Tabela 16 zawiera dane o rocznym wzroście najszerszego agregatu

pienięŜnego, Fed oczywiście nie jest w stanie kontrolować ani nawet dokładnie

przewidzieć ilości wykreowanego pieniądza w tak szerokim ujęciu, M3 jest raczej

pochodną całokształtu polityki państwowej.

Tabela 16. Wzrost M331 w %.

Republikański prezydent Rok kadencji I II III IV Dwight D. Eisenhower II 1957 1960 4,8 6,5 6,6 3,8

Richard M. Nixon 1969 1972 1,4 9,9 14,6 14,2

Nixon / Gerald Ford* 1973 1976 11,2 8,6 9,4 11,9

Ronald Reagan 1981 1984 13,0 9,1 9,6 10,9

Ronald Reagan 1985 1988 7,3 9,1 5,4 6,6

George Bush 1989 1992 3,8 1,9 1,3 0,3

George W. Bush 2001 2004 12,9 6,6 3,6 6,3

Średnio 7,8 7,4 7,2 7,7

Demokratyczny prezydent Rok kadencji I II III IV John F. Kennedy* 1961 1964 8,1 8,9 7,4 8,1

Lyndon B. Johnson* 1965 1968 9,0 4,8 10,4 8,8

Jimmy Carter 1977 1980 12,3 11,8 10,0 10,3

31 Dane do 1960 roku są szacunkowe. 23 marca 2006 roku Fed zaprzestał publikowania wskaźnika M3, do 2004r M2 i M3 podlegały bardzo zbliŜonym wahaniom.

37

Bill Clinton 1993 1996 1,5 2,0 6,1 7,5

Bill Clinton 1997 2000 9,5 10,8 8,3 8,6

Średnio 8,1 7,7 8,4 8,7

Opracowanie własne na podstawie Raportu Prezydenta USA za 2006 rok i danych Fed – R. Anderson, Some Tables of Historical U.S. Currency and Monetary Aggregates Data, http://research.stlouisfed.org/wp/2003/2003-006.pdf

Rozdział III szczegółowo wyjaśnia znacznie danych zebranych w tabelach 13-16, wnioski

muszę być jednak powściągliwe. Faktycznie w długim okresie większa ilość pieniądza w

obiegu, szczególnie w porównaniu do tempa wzrostu gospodarczego powoduje inflację.

Większość okresów wchodzenia w fazę recesji charakteryzuje się silnym wzrostem ilości

pieniądza w obiegu, widać to szczególnie z danych zebranych w tabeli 10. Pociąga to za

sobą wzrost cen w okresie recesji, co zgodne jest z obserwacją Kydlanda i Prescotta o

antycykliczności inflacji. Wysoki stopień rozwoju gospodarczego moŜna uzyskać przy

ekspansywnej polityce monetarnej jak i przy niskiej inflacji i umiarkowanym przyroście

pieniądza. Do lat dziewięćdziesiątych utrzymywało się wyprzedzenie inflacji przez szeroki

agregat monetarny (dla bazy monetarnej nie ma juŜ takiej zaleŜności), przy szybciej

reagującym produkcie krajowym (rysunek 5).

Rysunek 5. ZaleŜność między PKB, CPI i M3.

-4,0

0,0

4,0

8,0

12,0

16,0

Eisenhover 1959

Kennedy 1961

1963

Johnson 1965

1967

Nixon 1969

1971

Nixon 1973

1975

Carter 1977

1979

Reagan 1981

1983

Reagan 1985

1987

Bush 1989

1991

Clinton 1993

1995

Clinton 1997

1999

Bush jr.2001

2003

2005

PKB CPI M3

Opracowanie własne na podstawie Raportu Prezydenta USA.

38

Na marginesie analizy cyklu politycznego warto nadmienić, Ŝe w niektórych

krajach OECD okresy powyborczych spadków dynamiki produkcji mogą być zaliczane

jako okresy cyklu koniunkturalnego32.

Doszliśmy do wniosku, Ŝe cykl polityczny i koniunkturalny mogą być ze sobą

powiązane, lecz w długim okresie brakuje ścisłego podziału na republikanów i

demokratów. Raczej daje się zauwaŜyć cykliczna zmiana polityki gospodarczej, dalszych

wyjaśnień dostarcza rozdział III. Cykl prezydencki ujawnia się on jednak w doprawdy

zaskakującej sile na rynku giełdowym, dlaczego akurat tam? MoŜna postawić hipotezę, Ŝe

rynek giełdowy jest znacznie bardziej wraŜliwy na fale nastrojów społecznych, otwarty na

spekulację, zarówno wielcy inwestorzy i mali ciułacze wiąŜą z wyborami oczekiwania i

nadzieje. PoniewaŜ głosy wyborców rozkładają się w USA zazwyczaj po połowie między

dwie dominujące partie (nota bene programy partii są często zbieŜne i wykazują większe

róŜnice na poziomie poszczególnych stanów, niŜ na poziomie federalnym), po wyborach

moŜna spodziewać się fali niezadowolenia ludzi związanych z przegranym kandydatem.

Tak silne oddziaływanie na giełdę wiąŜe się ze specyficznym dla Stanów Zjednoczonych

silnym powiązaniem społeczeństwa z systemem finansowym: obecnie wskaźnik kredytu

do PKB wynosi ponad 100%, co najmniej połowa Amerykanów posiada akcje

przedsiębiorstw, powszechne jest powierzanie swoich pieniędzy funduszom. Związek

polityki i gospodarki ujawnia się choćby w oficjalnej instytucji lobbingu (z rejestracją

lobbystów włącznie) oraz polityką mocarstwową – zagraniczne interesy USA realizowane

są, tradycją anglosaską, rękoma prywatnych przedsiębiorców.

Rysunek 6 pokazuje wahania wskaźnika Dow Jones Industral Average33 od 1958

do 2005 roku, szerszy wskaźnik DJ Composite Average pokazuje praktycznie identyczną

dynamikę. Wartości indeksu zostały obliczone na 31 października roku wypadającego dwa

lata po wyborach prezydenckich oraz na 31 października roku wyborów. Nazwiska

prezydentów przypisane są do lat w których obejmowali oni urząd, wybory

przeprowadzane są jednak w jesieni, dlatego wskaźnik wyliczany był do momentu

wyborów.

32 Cotis J., Coppel J., Business cycle dynamics in OECD countries: evidence, causes and policy implications, www.oecd.org/dataoecd/56/11/35125435.pdf 33 www.djindexes.com

39

Rysunek 6. Wahania PKB i indeksu Dow Jones.

Wahania PKB i DJIA

-4,00%

-2,00%

0,00%

2,00%

4,00%

6,00%

8,00%Eisenhove

r 1959

Kennedy 1961

1963

Johnso

n 1965

1967

Nixon 1969 *

1971

Nixon 1973

1975 *

Carter 1977

1979

Reagan 1981 *

1983

Reagan 1985

1987

Bush

1989

1991 *

Clin

ton 1993

1995

Clin

ton 1997

1999

Bush

jr,2001 *

2003

Bush

jr 2005

PKB

-40,00%

-30,00%

-20,00%

-10,00%

0,00%

10,00%

20,00%

30,00%

40,00%

DJIA

PKB Wahania DJIA

Opracowanie własne na podstawie www.djindexes.com. Uwaga – lewa skala odnosi się do PKB, prawa do DJIA, przesunięcie jest celowe dla lepszego uchwycenia zaleŜności.

Kupując szeroki portfel akcji na równo dwa lata przed wyborami i sprzedając je tuŜ

przed nimi zarobek był pewny, wskaźnik rósł średnio o 13,6% rocznie. Dwa lata po

wyborach, jak widać z wykresu, wskaźnik choć w jednym roku się obniŜał, ewenementem

są tu prezydentury Reagana i Clintona kiedy Dow Jones cały czas rósł, choć nieco wolniej

w okresie po wyborach. Tylko te dwie prezydentury ratują strategię kupowania portfela

akcji w tym okresie przed bezwzględną (pomijając spadek wartości nabywczej pieniądza)

stratą - wzrost wskaźnika średnio wyniósł 1,8%. Hipotetyczna inwestycja 100$ dolarów w

obu tych strategiach jest nieporównywalna: 1728$ versus 111$ (bez uwzględnienia innych

inwestycji w ciągu dwu letnich przerw). Całkowity zysk liczony z odsetkami,

dywidendami, reinwestowaniem byłby zawrotny, kaŜdy dolar początkowego wkładu

mógłby przynieś po niecałych pięćdziesięciu latach nawet 150 dolarów. W tym czasie

wskaźnik wzrósł z 543 do 10440 punktów, ale wzrost ten był bardzo nierównomierny,

największa ekspansja zaczęła się za po koniec prezydentury Reagana i skończyła krachem

w 2001 roku.

Podobne spostrzeŜenia dają publikacje specjalistów od inwestowania34, w latach

1944-2002 (dłuŜszy okres niŜ w poprzednim przykładzie) indeks Standard & Poors 500,

34 Białek W., Czy moŜna wierzyć kalendarzowi? Cykliczność na rynkach kapitałowych, kwiecień 2003, Publikacja funduszu SEB S.A., www.seb.pl

40

który charakteryzuje się większą dynamiką od Dow Jones Average wzrósł 69-krotnie, z

12,8 do 885,8 pkt. Strategia „przedwyborcza” dała w tym okresie łączny zysk w wysokości

3824% (nie licząc oprocentowania depozytów gotówkowych). Średni zysk z 2-letniej

inwestycji w akcje wyniósł 30,7%, a mediana 32%. Strategia powyborcza dała łączny zysk

w wysokości zaledwie 77%, a średni zysk inwestycji w akcje na dwuletni okres wyniósł

7%, mediana 9%. Dla porównania: siła nabywcza jednego dolar z 1958 roku równa jest

teraz sile 6,73 dolarów (wg. obliczeń na podstawie danych FED).

Skoro współczesny cykl koniunkturalny składa się z rozwoju, przerywanego

krótkimi, łagodnymi recesjami, dlatego istnieje tylko jedna moŜliwość

współoddziaływania cyklu politycznego i cyklu koniunkturalnego na rynek giełdowy: gdy

spadek i dno cyklu koniunkturalnego wypadnie po wyborach. To przydarzyło się

dwukrotnie Nixonowi – za drugim razem z kryzysem zmagał się prezydent Ford.

Nordhaus35 twierdzi, Ŝe Prezydent Nixon wywierał wpływ na Fed aby ten zwiększył podaŜ

pieniądza, wprowadzono teŜ obniŜkę podatków oraz kontrolę cen i płac. Podobnie kryzys

dał się we znaki Reaganowi za pierwszej kadencji i Bushowi jr w 2000 roku – wszyscy to

republikanie przed którymi rządzili demokraci (oprócz Nixona i afery Watergate).

1.6 Międzynarodowy charakter wahań koniunkturalnych i polityki monetarnej

Pytanie o międzynarodowy charakter cyklu jak do tej pory nie znalazło

jednoznacznej odpowiedzi, część ekonomistów wskazuje postęp w kierunku tworzenia

globalnej wioski jako na przyczynę synchronizowania się gospodarek państw

wysokorozwiniętych. Znoszenie ograniczeń w handlu od lat 80/90-tych, zmiany i

innowacje w systemie finansowym36, przewrót informatyczny, łatwość transportu

towarów, przenoszenia technologii i wiedzy z pewnością zacieśniają wzajemne powiązania

między państwami. Mechanizm transmisyjny działa tym silniej, im większy udział w PKB

danego kraju ma handel i im więcej partnerów gospodarczych danego kraju jest mu bliska

pod względem geograficznym, kulturowym, przemysłowym. Wyraźną korelację wahań

wzrostu gospodarczego i moŜliwości wystąpienia kryzysu moŜna zaobserwować w

państwach złączonych porozumieniami o wolnym handlu czy prowadzących

35 P. Samuelson, W. Nordhaus, Ekonomia, PWN, Warszawa, 1995, tom I str. 311. 36 Właściwie są to powtórne przemiany "nie zdąŜyłem jeszcze zawołać na kelnera, a juŜ zjawiał się z całą tacą wódek i zakąsek; zapytałem, gdzie mogę mój czek zrealizować, a w tej chwili wypłacono mi całą zawartość mego czeku i to w samych pięcioguldenówkach, aby suma pokaźniej wyglądała" – jak pisał St. Przybyszewski w Moich Współczesnych, cytat za St. Michalkiewiczem.

41

skoordynowaną politykę gospodarczą, Unia Europejska i dąŜenie do wspólnej polityki

monetarnej jest najlepszym przykładem.

Z kolei przeciwnicy teorii międzynarodowych cykli koniunkturalnych wskazują, Ŝe

lokalne kryzysy nie mają większej siły oddziaływania poza ta wynikającą z obniŜenia się

transakcji handlowych. Wzrost gospodarczy warunkowany jest w takim przypadku

czynnikami endogenicznymi, zasobem kapitału i technologii.

Charakter międzynarodowy cyklu koniunkturalnego nie jest niczym nowym,

kryzysy finansowe37 lat 1815r, 1825r, 1837r w równym stopniu dotknęły Anglię i Stany

Zjednoczone. Kolejny w 1847r objął swoim zasięgiem Francję, 1857r teŜ Niemcy, 1873r

doszła jeszcze Austria. Spośród 17 krajów objętych badaniami 15 z nich dotknęła recesja z

1900-01r, 1907-08r. W roku 1920, czasie głębokiej recesji powojennej, pominięta została

tylko Rosja (Odizolowana juŜ od świata, z wprowadzanym komunizmem wojennym).

Wielki Kryzys 1929-33r był największą niemilitarną tragedią XX wieku wszystkich

uprzemysłowionych krajów, zrodził ogromny społeczny strach przed cyklem

koniunkturalnym. Jak dotychczas nie podwaŜona została teza Friedmana o pochodzeniu

Wielkiego Kryzysu z kontynentu amerykańskiego38, w tym wypadku zgubną politykę Fed

jako wyłączną przyczynę kryzysu winią przedstawiciele szkoły austriackiej i monetaryści,

choć wychodzą z odmiennych załoŜeń i wyciągają inne wnioski. Recesja z 1938r pozostaje

w cieniu wojny, podobnie dwie recesje po II W.Ś. Wszystkie powyŜsze wydarzenia łączył

jeden wspólny czynnik – złoto jako waluta światowa. Tabela 17 pokazuje przebieg cykli

po roku 1970, a więc po zniesieniu powojennych pozostałości standardu złota.

Tabela 17. Międzynarodowy charakter cykli gospodarczych, lata 1970-2003, realny PKB.

Okres kurczenia Okres ekspansji

Kraj Ilość

okresów kurczenia

Czas kwartały

Czas % całego cyklu

Amplituda (punkty %)

Kwartalna amplituda (punkty %)

Ilość okresów ekspansji

Czas kwartały

Czas % całego cyklu

Amplituda (punkty %)

Kwartalna amplituda (punkty %)

Australia 6 2,80 13,20 -2,00 -0,71 6 18,7 86,8 20,41 1,09

Belgia 7 2,90 18,30 -1,64 -0,58 6 14,8 81,7 11,94 0,81

Kanada 3 4,00 12,60 -3,21 -0,80 3 27,7 87,4 29,01 1,05

Francja 4 2,80 9,60 -1,16 -0,42 3 34,7 90,4 23,69 0,68

Niemcy 7 3,60 21,40 -1,62 -0,45 6 15,3 78,6 12,55 0,82

37 Wszelkie próby liczenia PKB dla tych okresów według obecnych metod nie mają sensu, równieŜ słowo „kryzys” silniej oddziaływało na ówczesnych ludzi niŜ w naszych czasach. Niemniej jednak dane NBER rzetelnie pokazują okresy spadku aktywności gospodarczej, zwiększonej ilości bankructw, problemów z pracą i produkcją. 38 Friedman, M., Wolny Wybór, Panta, Sosnowiec, 1994r, rozdział Anatomia Kryzysu. Friedman oparł się obserwacji zmiany przynaleŜności państwowej depozytów złota.

42

Włochy 8 3,10 22,50 -1,36 -0,44 7 12,3 77,5 10,39 0,85

Japonia 4 3,30 11,50 -2,51 -0,77 3 33,3 88,5 38,55 1,16

Holandia 4 4,00 13,90 -2,09 -0,52 3 33 86,1 16,28 0,49

Hiszpania 4 3,00 10,30 -1,12 -0,37 4 26 89,7 16,87 0,65

Szwecja 4 4,50 13,60 -3,96 -0,88 4 28,5 86,4 18,32 0,64

UK 4 4,80 15,60 -3,69 -0,78 4 25,8 84,4 17,17 0,67

USA 5 3,40 15,30 -1,88 -0,55 4 23,5 84,7 26,38 1,12

Średnio 5 3,5 14,8 -2,2 -0,6 4 24,5 85,2 20,1 0,8

Źródło: OECD

Uwagę przykuwają kraje Europejskie – amplituda wahań okresu ekspansji jest łagodna,

podobne cechy wykazują amplitudy kwartalne okresu ekspansji i kurczenia, co

przemawiałoby za "U" kształtnym przebiegiem wahań (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i

Szwecji. Wielka Brytania przechodziła reformy Margaret Thatcher, Szwecja przeŜyła dwa

powaŜne kryzysy finansowe państwa opiekuńczego). Dla USA, Japonii, Kanady, Australii

i szeregu państw z pozostałych kontynentów (Hong-Kong, Singapur, Chile) wykres wahań

PKB przypomina literę "V", niektórzy tłumaczą tę róŜnicę mniejszym udziałem

stabilizatorów fiskalnych niŜ w gospodarkach Europy kontynentalnej.

Analiza przebiegu cykli w państwach z tabeli 17 pokazuje, Ŝe obecnie średnie

odchylenia PKB w cyklu zmniejszyły się o połowę od tych obserwowanych w latach

siedemdziesiątych39. Argument o neutralizacji cyklu jest jednak niepełny, po prostu 'trend

wzrostowy' PKB jest w wielu państwach (Niemcy, Japonia, Francja) malejący, z bardziej

niŜ proporcjonalnie malejącymi odchyleniami. Zjawisko zaprezentowane jest na rysunku 7

(trend według filtra BP):

39 www.oecd.org/dataoecd/56/11/35125435.pdf

43

Rysunek 7. Wahania realnego PKB w Niemczech w latach 1951-2000.

Źródło: Spree R., Business Cycles in History (j. niemiecki), University of Munich, März 2002, http://epub.ub.uni-muenchen.de/archive/00000006/01/0201_spree.pdf

Międzynarodowy Fundusz Walutowy w swoich opracowaniach o państwach G7

wskazał, Ŝe nastąpiło przerwanie historycznej synchronizacji cykli, odbudowywane powoli

w Europie po wprowadzeniu euro. Na rysunku 8 widać korelację wahań PKB pod koniec

lat siedemdziesiątych, ze szczytem w 1979 roku. Później związek ten został przerwany,

USA i Wielka Brytania zachowały moŜliwą do porównania dynamikę i synchronizację,

podczas gdy wahania niemieckiego PKB róŜnią się nawet od przeciętnej piętnastu krajów

UE. RozbieŜności wahań między kontynentem Europejskim a USA i Wielką Brytanią

sięgają kilku lat i połowy wartości dynamiki, wygląda więc na to, Ŝe Europa poszła własną

drogą. W 1979 r. w Europie powstał system EMS – Europejski System Monetarny oraz

sztuczna, wspólna jednostka ecu, waluty biorących w nim udział krajów miały całkowicie

płynny kurs wobec dolara.

44

Rysunek 8. Synchronizacja cyklu koniunkturalnego (wahania PKB), lata 1970-1999–wybrane państwa.

Źródło: Ameco, za M. Artis, Analysis of European and UK business cycles and shocks, www.hm-treasury.gov.uk. Zastosowano filtr HP.

Wyczerpujące badania Europejskiego Banku Centralnego40 wymieniają jako główne

przyczyny powiązania wahań rozwoju:

• Handel – dobrze znanymi przykładami partnerów handlowych są np. Francja-

Niemcy, Belgia-Holandia, Niemcy-Holandia. Spoza Europy moŜna wymienić

USA-Kanadę czy USA-Meksyk. Na siłę korelacji wpływa specjalizacja produktów

handlowych, najniŜszą specjalizacją, czyli mówiąc inaczej – najszerszym wyborem

oferowanych w handlu bilateralnym towarów charakteryzują się Niemcy – Francja,

Włochy-Austria, czy Francja-Hiszpania.

• Specjalizacja ekonomiczna – gospodarki krajów nastawionych na wytwarzanie

niewielkiej ilości dóbr są zasadniczo bardziej podatne na wahania koniunktury

światowej i moŜliwość transmisji kryzysów przez handel międzynarodowy.

Największe zróŜnicowanie w powiązaniach bilateralnych występuje (w dowolnych

kombinacjach) np. między Luksemburgiem, Irlandią, Grecją, Niemcami.

RozróŜnienie to wynika z odmienności sektorów gospodarki, które wytwarzają

znaczący procent PKB w kaŜdym z tych krajów. Połączenie handlu i specjalizacji

ekonomicznej tworzy drogę dla mechanizmu transmisyjnego.

• Przepływy finansowe – ich znaczenie róŜni się w zaleŜności od kraju, Luksemburg,

Szwajcaria czy nawet Wielka Brytania są bardzo wraŜliwe na ruchy kapitału.

40 Böwer U. i Guillemineau C., Determinants of business cycle synchronisation across euro area countries, EBC, NO. 587/February 2006, www.ecb.int/pub/pdf/scpwps/ecbwp587.pdf

45

Na podstawie powyŜszych danych moŜna stwierdzić, Ŝe wysoko rozwinięte

państwa świata w długim okresie doświadczają podobnych zmian w stopie dynamiki

rozwoju, ale poza kilkoma przypadkami nie moŜna mówić o ścisłej międzynarodowej

synchronizacji cyklu. W Europie sytuacja zmieniła się po wprowadzeniem wspólnej

waluty i wraz z ujednolicaniem polityki monetarnej, jednak to dopiero kilka lat, zbyt krótki

okres do badań. Z danych Europejskiego Banku Centralnego41 i Eurostat’u wynika, Ŝe nie

nastąpiła natychmiastowa synchronizacja, chociaŜ widać trend w tym kierunku.

Tabela 18 przedstawia szacunkową korelację wahań PKB w latach 1970-1999.

Potwierdza wnioski przedstawione przez EBC o istotnej roli handlu bilateralnego oraz tezę

o wpływie bliskości geograficznej i kulturowej krajów. Na przykład dla USA handel z

Kanadą stanowi 20% eksportu i 10% importu, ale juŜ Kanada kieruje do Stanów 74%

swojego eksportu i pokrywa 66% całości importu. Odmienna pozycja Norwegii wynika z

jej roli jako eksportera energii (ropa naftowa, gaz ziemny, własna niezaleŜność

energetyczna dzięki energii elektrowni wodnych) i pozostawanie poza strukturami UE.

Tabela 18. Korelacja cykli koniunkturalnych wybranych państw, 1970-1999.

Źródło: Ameco, za Analysis... Filtr HP, dane roczne.

Bardzo zbliŜone wyniki uzyskuje się tez dla innych grup krajów-partnerów handlowych i

regionalnych, np. dla państw Ameryki Środkowej42

41 www.ecb.int, raporty roczne od 2001 roku. 42 Fiess N., Business Cycle Synchronization and Regional Integration: A Case Study for Central America, World Bank, www.worldbank.org

46

Rozdział II

2.1 Teoria austriacka

Nad przyczynami fluktuacji gospodarczych głowiło się setki ekonomistów, jak

wybrać teorię, w oparciu o którą będzie moŜna jak najdokładniej stworzyć prognozę?

Milton Friedman twierdzi, iŜ teoria jest poprawna, jeŜeli „pozwala na sformułowanie

prognoz nadających się do skonfrontowania z rzeczywistością”43. Mnogość teorii wynika z

postępu gospodarczego, który pociąga za sobą rozwój nauki ekonomii: „OtóŜ w kaŜdej

nauce, bez względu na to czy chodzi o ekonomię, matematykę lub inną dyscyplinę,

naprawdę interesujące jest posuwanie się naprzód, odkrywanie nowych rzeczy, a nie

powtarzanie przeszłości. Co dziesięć lub dwadzieścia lat w kaŜdej nauce musi się pojawić

jakaś nowinka, bo w przeciwnym razie dyscyplina zamiera.”

Dotychczasowe teorie próbujące tłumaczyć cykl koniunkturalny moŜna podzielić

na egzo- i endogeniczne. Według przedstawicieli teorii egzogenicznych gospodarka

wykazuje skłonność do pozostawania w równowadze. Skoro pojawiają się zakłócenia, to

muszą pochodzić od czynników zewnętrznych, przy czym trudno z góry przesądzić o

charakterze szoków. Sam system ekonomiczny jest natomiast stabilny ze swej natury. W

teoriach egzogenicznych istnieją więc dwa niezaleŜne procesy: wzrostu o charakterze

endogenicznym i cyklu o podłoŜu egzogenicznym. Bliskie temu są teorie neoklasyczne,

częściowo teoria austriacka.

Z kolei zwolennicy koncepcji endogenicznych postrzegają gospodarkę jako układ

niestabilny, w którym naturalne procesy generują wzrost gospodarczy, jak i towarzyszące

mu nieodłącznie wahania koniunkturalne. Procesy rozwojowe mają więc w tym ujęciu

charakter wzrostu cyklicznego. Charakter endogeniczny ma część teorii keynesowskich.

W 1914 roku Keynes miał powiedzieć o szkole austriackiej44: „niegdyś ciesząca się

wybitną renomą, lecz obecnie tracąca swoją Ŝywotność”. Pomijając złośliwość moŜna

niezaprzeczalnie stwierdzić, Ŝe szkoła austriacka od czasu rewolucji marginalistycznej

nigdy nie stanowiła głównego nurtu w światowej ekonomii, lecz zarazem była podbudową

dla koncepcji neoklasycznych okresu międzywojennego, posłuŜyła Keynesowi do spisania

teorii pienięŜnej, a w chwili śmierci von Misesa wyraźnie moŜna było odczytać jej wpływy

43 Snowdon B., Rozmowy z wybitnymi ekonomistami, PTE wyd. Bellona, Warszawa, 2003s. 180. 44 Snowdon B. (red), Współczesne nurty makroekonomii, PWN, Warszawa 1998.

47

na święcącą triumf teorię monetaryzmu. Powrót do tej teorii nastąpił po recesji 2001 roku i

giełdowym krachu spółek „dot-com’s”, tłumacząc cały proces tzw. bańki spekulacyjnej.

Fundamentem dla zrozumienia austriackiej koncepcji fluktuacji gospodarczych jest

model Misesa-Hayeka, którego wstępny zarys przedstawił Ludwig von Mises w 1912

roku45. Główny nacisk modelu połoŜony jest na współoddziaływanie sektora realnego i

monetarnego oraz nierównowagę podaŜy dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych.

Przejmuje się, jak wynika to z empirycznej obserwacji, częściowo nieracjonalne działania

podmiotów rynkowych, brak odpowiedniej wiedzy, zewnętrzne zaburzenia stanów

równowagi.

Punktem wyjścia jest dostrzeŜenie nieneutralności pieniądza w rozumieniu jakie

udowodnił juŜ w XVIII międzynarodowy bankier Richard Cantillon46. ZauwaŜył on i

opisał, jeszcze przed Davidem Humem, Ŝe zmiany w podaŜy pieniądza wpływają znacząco

na relację między bieŜącymi cenami. Szukając powodów zmian wymienił trzy potencjalne

źródła wzrostu podaŜy pieniądza:

• rozwaŜając przykład kopalń (kruszcu), wzrost wydobycia wywołałby wzrost

zatrudnienia, a to przy oszacowanym przez Cantillona 25 procentowym bezrobociu

(oczywiście wedle ówczesnego postrzegania), wywołałoby wzrost konsumpcji i

wymuszenie inwestycji na innych gałęziach gospodarki przy rosnącym poziomie

cen zgodnie z rosnącym popytem.

• nadwyŜka w bilansie płatniczym obrotów bieŜących w pierwszym rzędzie

dostawała się w ręce kupców. Poprzez mechanizm rynkowy wywarliby nacisk na

producentów na zwiększenie produkcji, wzrastałoby zapotrzebowanie na surowce i

razem z tym ich ceny.

• wreszcie nadwyŜka w bilansie płatniczym obrotów kapitałowych i na rachunku

kapitałowym mogła spowodować wzrost ilości pieniądza.

Cantillon zauwaŜył, Ŝe relatywne zmiany cen będą zaleŜały od:

• preferencji nowo wzbogaconych konsumentów

• elastyczności popytu, określonego jako „humory i fantazje”, na dobra preferowane

przez wzbogaconych konsumentów

• elastyczności podaŜy

45 Mises L. von, The Theory of Money and Credit, www.econlib.org/library/Mises/msT.html, wersja on-line. 46 Business cycles and depressions oraz Instytut Misesa www.mises.org. Cantillon uwaŜany jest za ojca ekonomii, obok A. Smitha, mimo przynaleŜenia do fizjokratów.

48

Jak pisał Mises: „Dodatkowa ilość pieniądza nie znajduje drogi najpierw do kieszeni

wszystkich jednostek; nie kaŜda jednostka spośród tych, które pierwsze skorzystały,

otrzymuje taką samą kwotę i nie kaŜda reaguje na tę samą dodatkową ilość w taki sam

sposób”47.

Zatem pieniądz wpływa na sferę realną w gospodarce, zmieniając strukturę cenową i

czasową produkcji. JednakŜe takie przesunięcie moŜe utrzymać się tylko w krótkim czasie,

w długim okresie zmiany monetarne wpływają tylko na zmienne nominalne a model

znajduje się w równowadze. Stąd moŜna by wyprowadzić mylny wniosek, Ŝe ceny

równowagi będą takie same przed i po zmianie monetarnej obserwowanej w ujęciu

długiego okresu. JednakŜe „jest to wątpliwe, czy równowaga jaka by istniała gdyby nie

zaburzenia pienięŜne zostanie przywrócona, a nawet czy jest to w ogóle moŜliwe. Straty i

redystrybucja dochodów spowodowana zaburzoną produkcją będą miały trwały efekt”48

Dalsze wyjaśnienia owych zaburzeń produkcji wymagają uwzględnienia stopy

procentowej i działań systemu bankowego, jako głównych współczesnych źródeł nadwyŜki

pieniądza. Cantillon dowodził, Ŝe jeśli nowy strumień pieniądza dostanie się w ręce

kupców ich zapotrzebowanie na kredyty spadnie, a zatem stopa procentowa, która jest

wartością rynkową (historycznie: czysta stopa procentowa-wartość renty ziemskiej i premii

za ryzyko) równieŜ spadnie. Podobny wpływ na stopę procentową będzie miało

skierowanie strumienia zwiększonego pienięŜnego w system bankowy. Natomiast jeśli

(bogaci) konsumenci dostaną większą ilość pieniądza, zwiększą swoją konsumpcję dóbr

przemysłowych, a to przez mechanizm transmisyjny producentów i poŜyczkodawców

wpłynie na zwiększenie stopy procentowej. Ów mechanizm transmisyjny polega na

przenoszeniu informacji o popycie, podaŜy i cenach na kolejnych uczestników gry

rynkowej. WzmoŜona konsumpcja wymaga od producentów rozwinięcia działalności, na

co potrzebny jest dodatkowy kapitał potrzebny na opłacanie nieprzewidzianej pracy

ludzkiej, surowców i technologii.

Stopa procentowa, pisał Mises, jest zjawiskiem rynkowym. „W gospodarce

wolnorynkowej to struktura ustalonych przez rynek cen, płac i stóp procentowych popycha

działalność przedsiębiorców w kierunku tych gałęzi rynku, w których zaspokoją oni

najlepiej i najtaniej potrzeby konsumentów. Do kalkulacji ekonomicznej planującego

47 Mises L. von, The Non-neutrality of Money, za Współczesne Nurty Makroekonomii str. 374. 48 Call S., Austrian Business Cycle Theory Or The Natural Unemployment Rate, http://www.mises.org/journals/scholar/atbc

49

biznesmena wchodzą z jednej strony ceny materialnych czynników produkcyjnych, płace i

stopy procentowe, a z drugiej wychodzą antycypowane przyszłe ceny dóbr

konsumpcyjnych.(…) Jeśli na rynku nieskrępowanym przez rządowe manipulowanie

danymi przebadanie projektu wskazuje na jego nieopłacalność, to oznacza to, Ŝe w

określonych okolicznościach konsumenci wolą realizację innego projektu.49

Naturalna stopa procentowa ustala się w stanie równowagi, na skutek

niezaburzonego oddziaływania podaŜy pieniądza i popytu na niego. W tym modelu,

sformułowanym przez Henrego Thorntona w 1802 roku50 a następnie niezaleŜnie przez

Knuta Wicksella sto lat później51 rynek samoczynnie oczyszcza się z wolnych zasobów

pieniądza gotowych do poŜyczenia na odpowiedni procent. Naturalna stopa procentowa

jest zatem niczym innym jak rynkową ceną kapitału („oczekiwany przychód z nowo

stworzonego kapitału”, jak pisał Wicksell). Stopa procentowa odgrywa według szkoły

austriackiej niezwykle istotną rolę, jest podstawowym wskaźnikiem do podejmowania

decyzji dla przedsiębiorców: jeśli stopa jest niska, to zachęca do inwestowania w

perspektywie bardziej odległej przyszłości, wysoka stopa powstrzymuje inwestycje i

skraca ich strukturę czasową. Obecnie ze stopą procentową i ryzykiem powiązane są

wszelkie źródła zdobywania kapitału, mimo Ŝe ich koszt nie będzie bezpośrednio związany

z oficjalnymi stopami procentowymi banku centralnego.

Wicksell ujmował popyt na fundusze jako sumę popytu inwestycyjnego I oraz popytu na

bezczynne rezerwy gotówkowe H. PodaŜ pochodziła natomiast z oszczędności

przedsiębiorstw i poszczególnych osób S oraz przyrosty kredytu bankowego ∆M (rysunek

9).

49 Mises L. von, The Trade Cycle and Credit Expansion: The Economic Consequences of Cheap Money, www.mises.org/manipulation/section5.asp 50 Blaug M., Teoria ekonomii: ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 2000r, s. 174, 600 i nast.

50

Rysunek 9. ZaleŜność między stopą procentową a dostępnymi funduszami.

Źródło: Blaug M., Teoria ekonomii: ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 2000r, s. 662.

Wicksell sformułował trzy kryteria równowagi pienięŜnej, gdzie stopa procentowa od

poŜyczek jest stopą równowagi (naturalną) wtedy, kiedy równa się stopie:

• odpowiadającej oczekiwanemu przychodowi od nowo stworzonego kapitału

• przy której popyta na kapitał poŜyczkowy i podaŜ oszczędności są równe (stopa

procentowa jest pochodna względem tych wartości

• przy której ogólny poziom cen nie przejawia tendencji zwyŜkowych ani

zniŜkowych

Dalsze wyjaśnienie będzie wymagało wprowadzenia Misesowskiego rozumienia

oszczędności, kredytu oraz inflacji, rozkładającego model Wicksella na niŜszy poziom

zagregowania.

Mises w trywialnym podziale wyróŜniał dwie klasy kredytu:

• kredyt towarowy – rozumiany jako poŜyczka pozbawiona funkcji kreacji pieniądza,

kredyt towarowy to transfer oszczędności z rąk pierwotnego właściciela kapitału do

rąk przedsiębiorców, aby ci mogli uŜyć zasobów pieniądza w procesie rozwoju i

produkcji. Zasadniczo właściciel kapitału zaoszczędził pieniądze powstrzymując

się od konsumpcji, zatem przekazanie ich w postaci kredytu nie zmienia siły

nabywczej jednostki pienięŜnej.

Dostępne fundusze poŜyczkowe

Rynkowa stopa procentowa

r

I S

I H+I

O

H ∆M

S S +∆M

∆M H

+ =>>>

51

• kredyt fiducjarny – to kredyt przyznawany przez banki, jego wielkość jest

pochodną kilku czynników, ale nie zaleŜy on tylko od stopnia oszczędności.

Kredytu fiducjarny, ale oparty na zasadach rynkowych, tj. z wystarczającym

zabezpieczeniem i według stopy procentowej kształtowanej jak w kredycie

towarowym, wydaje się być naturalnym zjawiskiem dla gospodarki rynkowej.

Wstrzyknięcie do gospodarki dodatkowej liczby pieniędzy poprzez kredyt towarowy

informuje o preferencjach i przewidywaniach konsumentów – patrzą dalej w przyszłość,

poświęcają bieŜącą konsumpcję na rzecz bardziej oddalonej w czasie. Takie zachowanie

pokazuje rysunek 10: krzywa podaŜy potencjalnego kredytu przesuwa się z S do S’, przez

co spada stopa procentowa z i do i’, oszczędności i inwestycje zwiększają się o obszar AB.

Punkt przecięcia popytu na kredyt D i nowej ilości dostępnych funduszy S’, oraz

odpowiadająca temu stopa procentowa i’ jest punktem nowej rynkowej równowagi.

Rysunek 10. ZaleŜność między stopą procentową a dostępnymi funduszami poŜyczkowymi.

Źródło: Glasner D. (red.), Business cycles and depressions: an encyclopedia, New York, London, Garland Publishing, 1997, s.24.

Rysunek 11 tylko z pozoru jest identyczny, w przypadku ekspansji kredytowej (bez

pokrycia) o ∆M zachęca się przedsiębiorców do zwiększenia wydatków inwestycyjnych o

obszar AB, lecz preferencje konsumenckie pozostają zasadniczo niezmienne (oczywiście

mogą ulec wahaniom, ale jest to efekt wtórny). W rezultacie na skutek obniŜki stopy


Stopa procentowa

i

i’

A B

D

S S’

O

E

F

52

procentowej poziom oszczędności spada o wielkość AC. Widać wyraźnie rozbieŜność

pomiędzy stopą oszczędności a inwestycji. Naturalna stopa procentowa która nadal

kształtowałaby się na poziomie i róŜni się od sztucznie zaniŜonej rynkowej i’.

Rysunek 12 przedstawia tę zaleŜność w powiązaniu z krzywą inwestycji-

konsumpcji CI. Jest to optymalna krzywa preferencji i alokacji zasobów, jej przesunięcie w

prawo jest wzrostem gospodarczym, który moŜe nastąpić dzięki pracy, akumulacji kapitału

i jak moŜna przypuszczać, choć jest to przemilczane w modelu, poprzez ekspansję

światową. Równowaga rynkowa kształtuje się w punkcie E, przy rynkowej stopie

procentowej. Niezwykle istotne jest spostrzeŜenie, Ŝe ekspansja kredytowa nie przesuwa

krzywej, powoduje tylko dąŜenie podmiotów do osiągnięcia punktu F będącego poza

równowagą. DąŜenie to przejawia się we wzmoŜonej, natychmiastowej konsumpcji i

odpowiedzi przedsiębiorców, jaką jest wzmoŜone inwestowanie. Nazwijmy to pędem

konsumpcyjnym i pędem inwestycyjnym, sugerującym co prawda zachowania stadne, lecz

nawet racjonalne podmioty mają małe pole manewru w takim "owczym stadzie".

Współczesny przykład empiryczny doskonale przedstawiają tabele 8 i 9 z rozdziału I.

Rysunek 11. ZaleŜność między stopą procentową a dostępnymi funduszami poŜyczkowymi.

Źródło: j. w.


Stopa procentowa

i

i’

A B

D

S

S’+∆M

C O

E

F

53

Rysunek 12. Krzywa Konsumpcja-Inwestycje

Źródło: Garrison R., Overconsumption and Forced Saving in the Mises-Hayek Theory of the Business Cycle, History of Political Economy vol. 36, no. 2 (summer) 2004 www.auburn.edu/~garriro/strigl.htm

Z punktu widzenia gospodarstw domowych sytuacja na rynku finansowym jest

prosta: wynagrodzenia za prace wypłacane są pewne, a lokowanie kapitału generalnie

odbywa się za pośrednictwem instytucji finansowych, które przejmują ryzyko lokat na

siebie. Natomiast kaŜdy przedsiębiorca inwestujący kapitał musi dokonać kalkulacji, czy

opłaca się inwestować, czy moŜe lepiej poŜyczyć komuś kapitał po danej z góry stopie

procentowej. Jeśli zainwestuje, zwrot kapitału jest określony przez czasową strukturę

produkcji, im proces produkcyjny jest dłuŜszy, tym zyski bardziej odsunięte w czasie, a

zatem powinny być wyŜsze. Hayek przedstawił tą zaleŜność za pomocą oczywistego

wykresu (rysunek 13):

Inwestycje

Konsumpcja

E

O

CI

Pęd konsumpcyjny

Wymuszone oszczędności

Likw

idacja

C

I

Pęd

inwestycyjny

F

54

Rysunek 13. Trójkąt Hayeka.

Opracowanie na podstawie R. Garrison, www.auburn.edu/~garriro/strigl.htm

Pozioma przyprostokątna w trójkącie Hayeka reprezentuje czas na jaki kapitał jest

ulokowany i zablokowany w inwestycji, moŜe być to czas jak potrzebny jest do

zbudowania nowej fabryki, wdroŜenia nowych rozwiązań technologicznych, wydobycia i

przetworzenia surowców, zaplanowania usługi, wyszkolenia pracowników, dostarczenia

towaru do sprzedaŜy etc. Pionowa przyprostokątna przedstawia wartość wytworzonych

dóbr konsumpcyjnych, a jednocześnie zwrot z kapitału. Przeciwprostokątna trójkąta jest w

uproszczeniu stopą zwrotu inwestycji. Inwestując w lewym rogu np. 1000$ na 5 lat

otrzymujemy 1400$, zatem stopa zwrotu wyniosła 40% (błędy alokacji zasobów tłumaczy

się nie tylko preferencjami względem czasu i pośrednio równieŜ ryzyka).

Przy sztucznym obniŜeniu stopy procentowej obie przyprostokątne mają tendencję

do wydłuŜania się, przedsiębiorcy mylnie oceniają potrzeby konsumentów, przypisując im

zwiększenie oszczędności i wydłuŜenie preferencji czasowej konsumpcji. Analogicznie

opisuje to rysunek 14, gdzie Y jest produkcją całkowitą, I’ przedstawiają zwiększone

inwestycje przy niŜszej stopie procentowej, a krzywe C obrazują odpowiadający im

poziom oszczędności, co z prostego równania Y=C+I oznacza, Ŝe moŜe ulec zaburzeniu

efektywny poziom zaspokajania konsumpcji (G jest domeną polityki fiskalnej). Jednak

zasoby przesuwane są teŜ na zaspokojenie wzmoŜonej, bieŜącej konsumpcji.

Zapotrzebowanie na dodatkowe zasoby obrazują białe pola słupków w trójkącie Hayeka,

skąd zostaną pozyskane środki zaleŜy od miejsca w cyklu koniunkturalnym. Krzywa

wychodząca z punktu E (oznaczona błyskawicą) na rysunku 12 jest obrazowym

przedstawieniem ekspansji z legendą znajdującą się po prawej stronie wykresu. Gdy

Etapy produkcji Czas produkcji

Produkcja dóbr

Wczesne etapy Późne etapy

55

krzywa ta przetnie krzywą CI mamy do czynienia z okresem kurczenia się gospodarki,

likwidacją projektów które okazały się nierentowne i wymuszonymi oszczędnościami.

Rysunek 14. ZaleŜność między produkcją dóbr konsumpcyjnych a produkcją całkowitą.

Źródło: Współczesne nurty, uzupełnienia własne. Uwaga – nie jest to model, a jedynie próba graficznego uchwycenia zaleŜności, stąd dowolne oznaczenie osi.

Zatem model opiera się na spójności poniŜszych załoŜeń52:

1. Ceny są sygnałami

Ceny są odzwierciedleniem aktywności wszystkich podmiotów wolnego rynku,

przenoszą istotne informacje o zmiennych wyborach dokonywanych przez

konsumentów i względnych niedoborach alternatywnych zasobów. System cenowy jest

znakomitą metodą komunikacji, jednak do cen nie da się przyczepić etykiet „realna” i

„nominalna”, uczestnicy rynku opierają swoją wiedzę na zmiennych realnych, mogą

być jednak manipulowani poprzez wahania zmiennych nominalnych. Sygnały cenowe

ustanawiają stan równowagi, manipulacja monetarna tworzy podstawę do

nierównowagi.

2. Stopa procentowa ułatwia czasową koordynację produkcji

Stopa procentowa oczyszcza rynek z wolnych zasobów pienięŜnych. Zmiany w stopie

procentowej wpływają nie tylko na wielkość inwestycji, ale takŜe na jej strukturę. NiŜ 52 Garrison R., Hayekian Trade Cycle Theory: A Represial, www.auburn.edu/~garriro/c4refah.htm

Produkcja dóbr konsumpcyjnych

Y-I

Y-I’

C C’

dobrowolne oszczędności wymuszone

oszczędności (konsumpcja)

Długość okresu produkcji Produkcja całkowita

I' (S') I (S)

D

56

sza stopa procentowa zachęca do tworzenia planów których rezultaty będą pojawiały

się w dalszej przyszłości. W nie zaburzonych warunkach, stopa procentowa łączy

wybory konsumentów odnośnie czasowej struktury konsumpcji z działaniami

producentów.

3. Pieniądz moŜe udawać oszczędności

Gdy władze monetarne zwiększają podaŜ pieniądza, wbijają klin między oszczędności

i inwestycje. Sztucznie zaniŜona stopa procentowa zachęca inwestorów do poŜyczania

więcej, podczas gdy konsumenci oszczędzają mniej. Ekspansja kredytowa daje bodziec

producentom do przysłowiowego porywania się z motyką na słońce i wdraŜania

projektów o zbyt długim horyzoncie zwrotu, nietrafionych w aktualne potrzeby i

moŜliwości finansowe konsumentów.

4. Kapitał jest czasowo komplementarny

Dobra kapitałowe są heterogeniczne i są powiązane ze sobą w róŜnym stopniu

zaleŜnością substytucyjną i komplementarną. Zagadnienie inwestycji ze społecznego

punktu widzenia, to nic innego jak poświęcenie pewnej części zasobów na wczesne

etapy produkcji i zachowanie reszty na późniejsze etapy. Jak pisał Mises: „Cała klasa

przedsiębiorców jest niejako w pozycji majstra budowlanego, którego zadaniem jest

wznieść budynek przy pomocy ograniczonego zasobu materiałów budowlanych. Jeśli

człowiek na takim stanowisku przeceni wielkość zapasów, to stworzy plan, do którego

wykonania nie wystarczy przydzielonych mu do dyspozycji środków. Nadmiernie

rozbuduje podstawę i fundamenty, po czym nagle odkryje, Ŝe brakuje mu materiału

potrzebnego na dokończenie całej budowli.”

5. Efekt Ricarda

Oryginalnie efekt ten dotyczył wypierania pracy maszyn przez pracę rąk ludzkich i

odwrotnie w zaleŜności od wahań stopy procentowej (obserwacje poczyniono jeszcze

przed Ricardem). W kontekście wahani koniunkturalnych Hayeka zaniŜona stopa

procentowa zachęca do inwestowania w dobra bardziej oddalone czasowo w

konsumpcji53, pomijanie bliŜszych czasowo, co powoduje szybki wzrost ich ceny.

Późniejszy wzrost stopy procentowej zniechęca do dalszego inwestowania w dobra na

które nie widać popytu i zmusza do likwidacji niektórych inwestycji. Kończąc powyŜej

przytoczony cytat Mises stwierdza: „To spóźnione odkrycie samo w sobie nie jest dla

konstruktora problemem, lecz jedynie ujawnia błędy popełnione w przeszłości.”

53 Hayek operuje pojęciami high and low order goods, co moŜna tłumaczyć jako bardziej i mniej oddalone w czasie dla konsumpcji w sensie koniecznych nakładów na wytworzenie danego dobra.

57

Nicholas Kaldor, uczeń Hayeka, zakwestionował uniwersalność tej część teorii,

pokazując Ŝe sprawdza się rzadko i tylko w określonych przypadkach.

6. Czwarte fundamentalne twierdzenie J. S. Milla

Nieco zagadkowe twierdzenie Milla: „popyt na towary nie jest popytem na pracę”

przestrzega, aby nie włączać w uproszczony sposób twierdzeń sfery mikro do obszaru

makroekonomii. Większość szkół ekonomicznych przyjmuje, Ŝe popyt na wszystkie

dobra (całkowita produkcję) porusza się zgodnie z popytem na dobra

produkcyjne/czynniki wytwórcze, szkoła austriacka zauwaŜają ujemną korelację.

Nawiązując do konstatacji Milla, spadek poziomu konsumpcji wcale nie musi oznaczać

spadku zapotrzebowania na pracę i czynniki wytwórcze, taki spadek moŜe oznaczać

wzrost oszczędności, wzmoŜone oczekiwania odnośnie przyszłej konsumpcji i

odpowiadające zaangaŜowanie czynników produkcji do wytwarzania dóbr bardziej

oddalonych w czasie do konsumpcji. Efektem moŜe być nawet realny wzrost popytu na

kapitał i pracę.

7. Dwa rodzaje wiedzy

Manipulacja monetarna moŜe zmylić uczestników rynku, wskutek czego będą

zachowywali się inaczej, niŜ gdyby nikt nie majstrował przy finansach. Wprowadzenie

w błąd nie mogło by nastąpić, gdyby uczestnicy rynku posiadali wystarczającą wiedzę

o realnych preferencjach konsumentów, dostępnych zasobach, technologii i planach

innych podmiotów. W takiej sytuacji nie występowałby cykl koniunkturalny, co więcej

– nie było by Ŝadnej nierównowagi. RozróŜnienie Hayeka pokazuje dwa rodzaje

wiedzy: tej dostępnej powszechnie podmiotom działającym na rynku, opartej o

obserwację wartości rynkowych które okazują się być nominalnymi i tej o

funkcjonowaniu ekonomii, danej nielicznemu gronu.

Początkiem i przyczyną cyklu jest ingerencja państwa w system bankowy i finansowy.

Państwo zaczyna promować ekspansję kredytową, w demokratycznych gospodarkach

rynkowych moŜe to uczynić na kilka sposobów:

• Poprzez zmniejszenie stóp procentowych banku centralnego (niezaleŜność banku

centralnego omówiona jest osobno w rozdziale), przy istniejących moŜliwościach

uruchomienia dzięki temu dodatkowych funduszy kredytowych. Samo

58

dekretatywne obniŜenie stopy procentowej spowoduje po prostu niedobór

kredytów.54

• Poprzez zmniejszenie stopy obowiązkowych rezerw

• Przez operacje otwartego rynku, zasilając system finansowy w gotówkę (w tym

równieŜ tzw. inflacyjne finansowanie deficytu, jak pisał Rothbard: „jeśli banki

mają kupić nowe obligacje warte nominalnie 100 miliardów dolarów w celu

sfinansowania deficytu, Fed skupi stare obligacje w przybliŜeniu nominalnie warte

10 miliardów dolarów. Zakup ten zwiększy rezerwy bankowe o 10 miliardów,

pozwalając bankom na stworzenie, na zasadzie piramidy nowych depozytów

bankowych, pieniądza o dziesięciokrotnie większej wielkości.”)55

• Zwiększenie szybkości obiegu pieniądza w gospodarce (np. wymóg prawny

nakazujący odpowiednie przepływy finansowe).

Dlaczego władza, szczególnie w tych państwach, gdzie bank centralny jest zaleŜny od

czynników politycznych, decyduje się na takie działanie? Mises pisał o naciskach

zwolenników „taniego pieniądza”, to oczywiste Ŝe ludzie częściej postrzegają siebie jako

dłuŜników, a w dąŜeniu do coraz większej konsumpcji na rękę będzie im tani kredyt.

Według szkoły austriackiej jest to rozumowanie błędne: „W czasach Solona, mądrego

ateńskiego prawodawcy, w czasach praw rolnych staroŜytnego Rzymu, w średniowieczu, a

nawet jeszcze w kilku kolejnych stuleciach, identyfikowanie poŜyczkodawców z

bogatymi, a poŜyczkobiorców z biednymi, było mniej więcej zgodne z prawdą. Jednak w

naszych czasach, czasach bonów i obligacji, banków oszczędnościowych, ubezpieczeń na

Ŝycie i ubezpieczeń społecznych, rzecz ma się zupełnie inaczej. Klasy właścicielskie

składają się z posiadaczy duŜych fabryk i farm, akcji zwykłych, nieruchomości miejskich i

są często – per se – kredytobiorcami. Ludzie o skromniejszych dochodach są posiadaczami

obligacji, właścicielami wkładów oszczędnościowych i polis ubezpieczeniowych oraz

beneficjentami ubezpieczenia społecznego. Jako tacy, są oni poŜyczkodawcami. Ich

interesy zostają nadszarpnięte przez dąŜenia do obniŜenia stopy procentowej i siły

nabywczej krajowej waluty.”56 RównieŜ państwu tani pieniądz jest na rękę, szczególnie

przy finansowanie deficytu budŜetowego, który to dług moŜna później spłacać pieniądzem

o mniejszej sile nabywczej, po przejściu inflacji.

54 Snowdon B., Współczesne nurty… 55 Rothbard M., Dziesięć największych mitów ekonomii, Opcja Na Prawo, Nr 9/45 wrzesień 2005 56 Gospodarcze skutki taniego pieniądza...

59

Poprzez ekspansję kredytową tworzy się efekt Cantillona – Huma i sztucznie

zostaje zaniŜona stopa procentowa. System cenowy dostarcza producentom fałszywych

informacji o preferencjach konsumentów, zaczyna działać mechanizm przedstawiony

przez trójkąty Hayeka, zmienia się alokacja rzadkich zasobów – Mises określa ten proces

jako „malinvestment”, czyli błędne inwestycje. Inwestycje które dotychczas okazywały się

nieopłacalne wydają się w nowej sytuacji dobrym biznesem. Niekoniecznie musi nastąpić

‘przeinwestowanie’, po prostu kapitał jest lokowany nieracjonalnie. Kirzner pisał57: „Plany

utworzone dzisiaj muszę być zgodne nie tylko z planami tworzonymi dziś przez innych,

ale takŜe z tymi zaakceptowanymi w przeszłości i tymi które dopiero czekają na

rozpatrzenie(…). Człowiek który buduje fabrykę skórzanych butów i potem odkrywa, Ŝe

skóra jest nieosiągalna, albo Ŝe ludzie nie chcą kupować juŜ takich butów, stworzył swój

plan ignorując plany innych, od których zaleŜy jego powodzenie.”58

Przez krótki czas produkcja dóbr konsumpcyjnych nie ucierpi z powodu

przestawienia gospodarki, zazwyczaj istnieją wystarczające zapasy czy moŜliwości

szybkiego pozyskania dodatkowych dóbr po „starych” cenach, poniewaŜ na ogół realna

gospodarka nie funkcjonuje jako idealny model z pełnym zatrudnieniem i doskonałą

konkurencją. W danym momencie nie istnieją ograniczenia, rynek funkcjonuje w błędnym

przekonaniu gospodarki obfitości. Efekty ekspansji kredytowej w krótkim czasie wydają

się wspaniałe: gospodarka oŜywa, dotychczas niewykorzystane zasoby znajdują swoje

zastosowanie, spada bezrobocie. Austriacy podkreślają, Ŝe juŜ w tym momencie zostało

„zasiane ziarno upadku”, „opinia publiczna całkowicie myli się w ocenie faz cyklu

koniunkturalnego. Sztuczny boom to nie dobrobyt, ale zwodniczy obraz dobrej

koniunktury. Jego iluzje sprowadzają ludzi na manowce i stają u podstaw błędnych

inwestycji oraz konsumpcji nierealnych, pozornych zysków, co skutkuje konsumpcją

realnego kapitału.” Ekonomiści szkoły austriackiej rozumieją inflację jako wzrost podaŜy

pieniądza – a zatem w tym rozumieniu inflacja następuje od momentu rozpoczęcia

ekspansji kredytowej, nie ma to bezpośredniego i natychmiastowego przełoŜenia na ceny

dóbr z powodu sił rozwoju gospodarczego i konkurencji, które utrzymują ceny na

względnie niezmienionym poziomie59. Co więcej – wskutek rosnącej konkurencji i

wykorzystywania dotychczas bezuŜytecznych zasobów realne ceny mogą spadać.

57 Kirzner I., Perception, Opportunity and Profit, Univ. Chicago Press, Chicago, 1979, s. 112 58 Milcząco przyjęte jest załoŜenie istnienia otwartej gospodarki rynkowej. Przykład z PRL, gdzie z półek znikały "pary" lewych butów na pewno nie potwierdza teorii. Współczesny przykład polityki rolnej UE czy USA jest podobny. 59 Współczesne nurty... s.382

60

Anegdota mówi, Ŝe w lecie 1929 roku zaproponowano von Misesowi prominentną pozycję

w Creditanstalt Banku, odmówił jej przyjęcia tłumacząc „ZbliŜa się wielki kryzys, nie chcę

by moje imię było z tym w jakikolwiek sposób związane.”60 Creditanstalt, największy

austriacki bank, posiadający więcej niŜ połowę krajowych depozytów zbankrutował w

maju 1931 roku.

Stan pozornej równowagi moŜe utrzymywać się długo, jeśli zasilany będzie wciąŜ

nowym kredytem, przykład zamieszczony jest w tabeli 19:

Tabela 19. Przebieg ekspansji kredytowej.

I. Sytuacja początkowa MV=100 Wydatki na: Procent dobra konsumpcyjne 30 30% dobra kapitałowe 70 70% A. Ilość pieniądza wzrasta o 10% do MV= 110 jednostek. Całość zastrzyku pienięŜnego, zgodnie z efektem Cantillona i systemem kredytowym trafia do przedsiębiorców Wydatki na: Procent dobra konsumpcyjne 30 27% dobra kapitałowe 80 73% B. Następuje dystrybucja pieniądza w gospodarce Wydatki na: Procent dobra konsumpcyjne 33 30% dobra kapitałowe 77 70% Jeśli ekspansja kredytowa zakończy się w tym momencie straty tych, którzy liczyli na utrzymanie proporcji 27%/73% będą niewielkie. II A Kontynuowana jest ekspansja aby utrzymać schemat 27%/73%. MV rośnie o 12.22 jednostek, tj. 11.1%, zastrzyk pieniądza musi być większy aby utrzymać wspomnianą proporcję. Wydatki na: Procent dobra konsumpcyjne 33 27% dobra kapitałowe 89.22 73% B. Jeśli pojawią się oszczędności dobrowolne, ustali się stan równowagi Wydatki na: dobra konsumpcyjne 30 27% dobra kapitałowe 80 73%

Opracowanie na podstawie Call S., www.mises.org/journals/scholar/atbc

Dopiero po pewnym czasie ceny dóbr konsumpcyjnych zaczną wzrastać z powodu

ich (względnego) niedoboru na rynku, co jest skutkiem przesunięcia siły roboczej i

kapitału do produkcji dóbr dalszych od konsumenta i prowadzenia złych inwestycji.

Pieniądze pochodzące z ekspansji kredytowej rozlewają się równomiernie po całej

gospodarce, powodując wzrost dochodów pienięŜnych i presję na powrót do pierwotnego

stanu konsumpcji. Jednak dopóki trwa ekspansja kredytowa, nie jest moŜliwy powrót do

60 www.benbest.com/polecon/buscycle.html#depression. Mises, powiązany z międzynarodowymi rodzinami bankierskimi, mógł mieć wcześniejszą informację o kryzysie finansowym, chociaŜ faktycznie w 1928 widać było juŜ bardzo powaŜne oznaki destabilizacji całego systemu waluty dewizowo-złotej. Co ciekawe, J. M. Keynes stracił po krachu giełdowym 75% wartości swojego portfolio giełdowego, a milioner I. Fischer umarł pozostawiając po sobie niespłacone długi.

61

poprzedniej wielkości realnej konsumpcji, utrzymuje się przymusowe oszczędzanie. Ten

stan przedstawiony jest na rysunku 15 jako Ifs (forced savings)

Koniec boomu przychodzi wtedy, gdy ludzie zdają sobie w końcu sprawę z ilości

nagromadzonych błędów. Groźba utraty płynności w końcu zmusi banki do ukrócenia

ekspansji kredytowej, a widmo inflacji skłania bank centralny do podwyŜki stóp

procentowych. Projekty wdroŜone w czasie dobrej koniunktury okazują się nie do

zrealizowania przy wyŜszej stopie procentowej i gorszych warunkach kredytowych,

pojawiają się bezczynne zasoby, bankructwa, a to pociąga w końcu za sobą bezrobocie

razem z inflacją widzianą juŜ jako wzrost cen dóbr konsumpcyjnych. Cześć pracowników

zatrudnionych w firmach które powstały na fali rozkwitu moŜe być zwolniona od razu,

część po prostu pracuje mniej. Proces dostosowania gospodarki nie jest natychmiastowy,

nowo rozwijające się gałęzie przemysłu nie są w stanie od razu wchłonąć całej ilości

wolnej siły roboczej, szczególnie jeśli bezrobocie nie zmalało do poziomu naturalnej stopy

w czasie rozkwitu. Jest to rodzaj strukturalno-frykcyjnego bezrobocia, które według szkoły

austriackiej moŜe być podtrzymywane przez bezpośrednie popytowe bodźce skierowane

do pracowników (zasiłki, gwarancje pracy i płac w dotychczasowych sektorach etc.).

DostrzeŜenie moŜliwości szybkiego zysku na produkcji dóbr bliŜej konsumenta moŜe

spowodować Ŝe nastąpi masowe przesuwanie zasobów, bardziej niŜ jest to potrzebne dla

zachowania równowagi. Wszelkie interwencyjne stymulowanie popytu w takiej sytuacji

szybko doprowadzi do kolejnego stanu nierównowagi, tym razem na lewo od punktu E na

rysunku 15, czyli pędu konsumpcyjnego (Icc, capital consumption). Taki stan pogłębia

kryzys, następuje zuŜycie kapitału, zwiększa się jeszcze bardziej niepewność i bezrobocie.

Ostatecznie poziom cen spada, ale spada nierównomiernie – ceny dóbr bardziej

oddalonych w czasie od konsumpcji, ceny inwestycji opartych na nieracjonalnej spekulacji

mogą spadać wręcz dramatycznie, jest to społeczna ocena ich wartości i zdolności do

zaspokajania aktualnych potrzeb przez na rynku.

62

Rysunek 15. Krzywa zakłócenia pienięŜnego.


Spadek cen, w tym gwałtowny spadek cen dóbr dalszych od konsumenta nie jest

spowodowany bezwzględną nadprodukcją – coś takiego nie jest moŜliwe, istnieje tylko

względna nadprodukcja, dalekie niedopasowanie czasowe (i ryzyka) do preferencji

konsumentów i moŜliwości konsumpcji. Jest to nic innego jak prawo rynków J. B. Saya, w

lakonicznym ujęciu Keynesa: „podaŜ stwarza popyt”. Stając twarzą w twarz z mitem

narosłym wokół tego twierdzenia trzeba uzupełnić: podaŜ przewidziana do preferencji

konsumentów stwarza popyt. Producent, sprzedawca w zamian za uzyskane towary chce

otrzymać inne towary (towar A -> pieniądz (specyficzny towar) -> towary B, C, D…,

pieniądz jest w tym mechanizmie tylko pośrednikiem)61. Zatem dobrze przewidziana

podaŜ zaspokaja ludzkie potrzeby i tworzy popyt na dalsze dobra62. Produkcja, podobnie

jak handel w modelu komparatywnym, jest grą o sumie wyŜszej od zera – wszystkie strony

mogą zyskać. Analogicznie popyt nie moŜe być za mały – moŜna zapytać samych siebie,

czy chcemy mieć mniej czy więcej? Jeśli ‘więcej’ jest realne, widoczne, to moŜna wątpić

na masową ascezę, kolejne pokolenia zawsze chcą więcej niŜ mniej.63

61 Say J., Listy, www.mises.pl/pliki/upload/J.Ch.Say-Listy.pdf. Analiza z listu I jest w zaskakująco aktualna. 62 Blaug opisuje toŜsamość Say’a za pomocą Walrasowskiego wzoru, gdzie globalna wartość (iloczyn ceny i ilości towarów) podaŜy jest równy globalnej wartości popytu. Dalszy wniosek to taki, Ŝe globalny popyt na pieniądz jest równy wartości wszystkich towarów oferowanych za pieniądze, a podaŜ odpowiada wartości towarów w pieniądzu. 63 Produkcji nie naleŜy traktować jako dóbr tylko materialnych, produktem jest np. Ŝycie społeczne, kultura, filozofia, sztuka, przyroda etc..

E Ifs Icc

nr>mr’

Pęd konsumpcyjny

Wymuszone oszczędności

I, S

nr<mr’

nr=mr’

63

Charakterystyczne jest zachowanie się agregatów pienięŜnych w czasie kryzysu

według teorii austriackiej: pomimo wzrostu bazy monetarnej ilość pieniądza w obiegu

maleje; ludzie wolą kontrolować swój dług niŜ poŜyczać pieniądze. Jeśli w czasie rozkwitu

mieliśmy do czynienia z ekspansją kredytową, to w czasie recesji następuje proces

odwrotny, mnoŜnik kreacji pieniądza zaczyna działać w drugą stronę. NaleŜy nadmienić,

Ŝe ściąganie zasobów pieniądza z rynku przez bank centralny jest najgorszym moŜliwym

scenariuszem przyspieszającym i pogłębiającym kryzys.

„Depresja jest koniecznym procesem powtórnego dostrojenia struktury aktywności

biznesowej do rzeczywistego stanu danych rynkowych, tj. zasobów dóbr kapitałowych i

ocen społeczeństwa. Depresja jest więc pierwszym krokiem powrotu do normalnych

warunków, początkiem rekonwalescencji i podstawą prawdziwej prosperity, opartej na

namacalnej produkcji dóbr, a nie prestidigitatorskiej sztuczce ekspansji kredytowej.”64

2.2 Teoria monetarystyczna

Myśl monetarystyczną przyjęło się kojarzyć z jednym z najbardziej wpływowych

Ŝyjących ekonomistów naszych czasów – Miltonem Friedmanem. ChociaŜ istnieje kilka

odmian koncepcji monetaryzmu, podobnie jak istnieje wiele szkół keynesizmu, model

Friedmana moŜna uznać za wyjściowy, opierający się w duŜej części na dokonaniach

klasyków i szkoły austriackiej. Obecnie czysto monetarystyczne podejście jest rzadziej

stosowane, w USA stopniowo odchodziło się od monetaryzmu pod wpływem wydarzeń lat

80-tych i 90-tych, Europa wydaje się być do niego nadal przywiązana.

Friedman wyszedł od koncepcji popytu na pieniądz. Wedle tego źródłem popytu jest

strumień usług, jakie pieniądz przynosi jego posiadaczowi i zaleŜy od65:

• Ograniczenia majątkowego, wskazującego maksymalną kwotę pienięŜną jaką

moŜna posiadać.

• Korzyści (przychodów) jakie przynosi pieniądz w stosunku do pozostałych

aktywów finansowych bądź realnych słuŜących do mierzenia i przechowywania

majątku.

• Upodobań i preferencji posiadacza aktywów (obligacji, akcji, dóbr fizycznych,

gotówki)

64 www.mises.org/manipulation/section5.asp 65 Współczesne... s. 150.

64

Najprostszy model funkcji popytu na realne zasoby gotówkowe wygląda w następujący

sposób:

),,,(.

uPrYfP

M ePd =

gdzie PY jest trwałym dochodem, który w tym miejscu zastępuje majątek i tworzy

ograniczenie budŜetowe, r jest przychodem z aktywów finansowych, .eP to oczekiwana

stopa inflacji, u – upodobania i preferencje podmiotu.

Zatem przy innych warunkach nie zmienionych popyt na pieniądz będzie wzrastał:

• przy wyŜszym poziomie majątku

• przy niŜszych przychodach z pozostałych aktywów

• przy niŜszej oczekiwanej stopie inflacji

Analogicznie popyt będzie malał przy odwróceniu kierunku wahań powyŜszych

zmiennych. Model moŜna dość prosto uzasadnić odwołując się do obserwacji społecznej.

Mogłoby się wydawać, Ŝe osoby posiadające niewielki majątek będą wykazywały większy

popyt na zasoby pienięŜne niŜ osoby zamoŜne. To mylny pogląd – naleŜy odróŜnić chęć

bogacenia się czy nawet chciwość od zgłaszanego popytu na zasoby pienięŜne. Posiadanie

pieniędzy nie jest celem samym w sobie (pomijając rentierów czy osoby Ŝyjące z

poŜyczek), celem jest wymiana na towary, utrzymywanie oszczędności na własną

przyszłość i przyszłość rodziny, na "czarną godzinę" etc. Ludzie zamoŜni mają na ogół

więcej moŜliwości wydawania pieniędzy i to jednorazowo wyŜszych kwot niŜ ludzie

majętni. Dodatkowo ich mienie wymaga stałej obsługi finansowej, podobnie utrzymanie

wysokiej stopy Ŝyciowej wymaga posiadania stałych rezerw finansowych.

NiŜsze przychody z pozostałych aktywów pozbawiają moŜliwości bieŜącego

korzystania z dodatkowej gotówki. Osoba otrzymująca często drobne kwoty z wielu źródeł

nie musi trzymać tyle gotówki, co osoba mająca tylko jedno źródło utrzymania i wypłaty w

duŜych odstępach czasu.

Oczekiwanej stopy inflacji i popytu na pieniądz nie da się zawsze powiązać w

sztywne reguły. Najprostszy jest przykład a contrario – przy wysokiej stopie inflacji

następuje ucieczka od pieniądza, zatem niŜsza inflacja powinna spowodować wzrost

popytu na pieniądz. Przy stabilnej stopie inflacji nie naruszającej w powaŜny sposób siły

nabywczej pieniądza, gotówkowe utrzymywanie części swojego majątku zaczyna być

opłacalne ze względu na uniwersalność pieniądza w gospodarce.

65

Sam Friedman odrzuca koncepcję samogenerującego się cyklu koniunkturalnego

(w sensie niedoskonałości rynkowej): „Nie wierzę w istnienie cyklu koniunkturalnego – to

myląca koncepcja, poniewaŜ zakłada powtarzanie się regularnych wahań, u których

podłoŜa leŜy jakiś wewnętrzny mechanizm systemowy (...). UwaŜam, Ŝe w system

wbudowane są mechanizmy reakcji, dzięki którym dostosowuje się on do oddziaływania

zewnętrznych i przypadkowych sił. W procesie dostosowawczym występują pewne

regularności, co w pewnym sensie jest powrotem do podstawowej idei Słuckiego o

nakładaniu się przypadkowych sił”66.

Warto zatrzymać się nad obserwacją E. Słuckiego: spośród duŜej ilości

przypadkowych, stochastycznych wahań część następujących po sobie kroków będzie

dokonywała się z pewną regularnością w tym samym kierunku, tworząc pozorną falowość

wahań. Klasycznym i prostym przykładem jest rzut monetą, na kilkaset takich rzutów

powstaną ciągi reszek i orłów, które moŜna zinterpretować jako nakładające się siły o

których mówi Friedman67. Na takiej zasadzie oparte jest zjawisko błądzenia losowego,

przedstawionego na rysunku 16. Pomimo Ŝe kaŜda symulacja rozpoczynała się w tym

samym punkcie i była losowa, moŜna zaobserwować tworzące się podobne wahania dla

kilku symulacji, a analiza ekonometryczna wykazałaby ich korelację i regularność wahań.

Rysunek 16. Przykład błądzenia losowego dla 8 symulacji.

Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/Random_walk

66 Snowdon B., Rozmowy... s.185. 67 Prescott E. daje bardzo przystępny przykład dla swoich studentów na stronie http://minneapolisfed.org/research/prescott/quant_macro/exercises/Slutsky.html

66

Friedman wysunął i podtrzymuje tzw. „model szarpanej struny” (plucking

model)68. Obrazowo przedstawia on szeregi wahań jako przypadkowe szarpnięcia

elastycznej struny (czy moŜe raczej rozciągliwej gumy), rozciągniętej między dwoma

punktami i jednocześnie przylepionej do płaskiej powierzchni (rysunek 17). W rezultacie

takiego szarpania powstaje szereg wychyleń, niekoniecznie dokładnie regularnych i na

pewno mających róŜną amplitudę, przy jednoczesnym zachowaniu skrajnych punktów,

wyznaczających linię w jakiej pierwotnie struna była rozciągnięta (czyli trendu).

Rysunek 17. Model szarpanej struny.

Źródło: Friedman’s plucking model, Economic Inquiry vol. 34, no. 4 (October), 1996 www.auburn.edu/~garriro/fm1pluck.htm

Friedman badając cykle koniunkturalne po 1870 roku zauwaŜył, Ŝe podaŜ pieniądza

jest skorelowana z cyklem i wyprzedza go o 16 miesięcy w przypadku szczytu i 12

miesięcy w przypadku dna. Obserwacje te stały się przedmiotem krytyki, mówiono Ŝe

monetaryści otwierają „czarną skrzynkę”, poddawano w wątpliwość zaleŜności

przyczynowo-skutkowe. We wnikliwej analizie historii monetarnej USA69 Friedman i

Schwartz zauwaŜają, Ŝe stopa wzrostu podaŜy pieniądza jest wyŜsza w trakcie rozwoju

gospodarczego i niŜsza w czasie spadku, natomiast całkowity zasób pieniądza ma

tendencję ciągle wzrostową, z kilkoma wyjątkami, podczas największych depresji (m.in. w

czasie Wielkiego Kryzysu).

68 Kim C., Nelson C., Friedman's Plucking Model of Business Fluctuations, www.econ.washington.edu/user/changjin/pluck.pdf 69 Friedman M., Schwartz A., Monetary History of the United States 1867-1960, skan.

Czas

Realna produkcja Realny dochód Zatrudnienie

Recesja Recesja

Recesja

Rozkwit Rozkwit

Rozkwit

67

Ludzie utrzymują określone zasoby pienięŜne70 aby zapewnić sobie płynność

wymiany dóbr, jest to oczywiste porównując gospodarkę pienięŜną z barterową. Prostą

metodą na zwiększenie swojego bilansu pienięŜnego jest więcej sprzedawać (pracować) i

ograniczyć swoje wydatki. Na gruncie makroekonomicznym będzie to oznaczało, Ŝe

zasoby pienięŜne podmiotów gospodarczych pozostają w zgodzie z ilością pieniądza w

gospodarce (wysoki agregat pienięŜny) w porównaniu z całkowita produkcją. Nagłe

„szarpnięcie” moŜe być spowodowane np. restryktywną polityka monetarna banku

centralnego (w zestawieniu z szeregiem innych czynników), co ostatecznie prowadzi do

stanu nierównowagi między chęcią posiadania dotychczasowych zasobów pienięŜnych

przez ludzi a moŜliwościami wynikającymi z ilości pieniądza w gospodarce. Inaczej niŜ w

szkole austriackiej, monetaryści posługują się wyŜszym szczeblem zagregowania, mówiąc

o parametrach produkcji jako łącznej Y=C+I+G. Aby zapewnić sobie niezmieniony bilans

pienięŜny podmioty zmniejszają swój popyt na dobra, zwiększając jednocześnie podaŜ po

starych cenach. Ten stan nierównowagi wynika z konieczności dostosowań czasowych,

pojawia się nacisk na obniŜenie cen. Mniejszy popyt i podaŜ powoduje, Ŝe zmniejsza się

ilość transakcji, a więc szybkość cyrkulacji pieniądza. Pociąga to za sobą dalszy spadek

produkcji, zapotrzebowania na siłę roboczą, realnego dochodu, co wpływa na obniŜenie się

konsumpcji. Dodatkowo jeśli wystąpi efekt deflacyjny powoduje to zwiększenie cięŜaru

obsługi długu, przyspieszając recesję i powodując bankructwa. Kryzys pogłębia się tak

długo, aŜ podmioty zorientują się, Ŝe nie mogą sobie pozwolić na utrzymanie swoich

zasobów pienięŜnych na takim poziomie jak sprzed recesji, obniŜenie wymagań daje

sygnał do oŜywienia.

Odmiennie od neoklasyków, monetaryści zauwaŜają pewne opóźnienia czasowe w

dostosowywaniu się cen i płac do aktualnego poziomu pieniądza w gospodarce, co

powoduje stan względnej nierównowagi. MoŜna zauwaŜyć tu analogię do nowych

keynesistów, którzy posługują się teoriami sztywności. Krzywa podaŜy pracy w modelu

Friedmana zaleŜy od przewidywanej realnej płacy, a nie od aktualnej. Istnienie zaburzonej,

niedoskonałej informacji cenowej dostępnej pracownikom powoduje odchylanie się

produkcji od swojej naturalnej ścieŜki wzrostu

Jednak szybkie dostosowywanie się płac i cen powoduje trudną sytuację

dłuŜników, bankructwa i moŜliwą niekorzystną realokację zasobów, występujące

sztywności – stan wcześniej opisanej nierównowagi: zatem kaŜda opcja ma swoje wady.

70 Glasner D. (red.), Business cycles... s. 451

68

Drobne odchylenia od trendu zwiększają ostroŜność podmiotów, które chcą utrzymywać

wyŜsze zasoby pieniędzy „na wszelki wypadek”. Ponadto jeŜeli podmioty spodziewają się

dalszych obniŜek cen, to odkładają moment zakupów (konsumpcji i inwestycji), zatem

pogłębiają i przedłuŜają recesję.

Monetaryści proponują, aby zwiększać podaŜ pieniądza proporcjonalnie do

długookresowej linii trendu i pozwolić nawet na łagodną inflację w czasie kryzysu.

Wzbudza to oczywiście powaŜne wątpliwości, choćby ze względu na fluktuacje jakie

wywołują nowinki techniczne, przepływy kapitałowe czy zmiany finansowe. Przekonujące

są argumenty wynikające z przykrych doświadczeń Wielkiego Kryzysu, Friedman wśród

głównych przyczyn załamania wymienia nieskoordynowaną politykę Fed i zmniejszanie

podaŜy pieniądza. Sugeruje się teŜ inne, bardziej wyrafinowane rozwiązania: związanie

stopy wzrostu pieniądza z długookresowym trendem nominalnego wzrostu dochodu, czy

nawet postulaty wprowadzenia prywatnej bankowości.

2.3 Nowa ekonomia keynesowska

Nowy keynesizm jest niejednorodną syntezą spuścizny myśli zebranych przez J. M.

Keynesa, zmodyfikowaną przez wpływy monetaryzmu, wcześniejszego nurtu

neokeynesizmu, syntezę neoklasyczną i dostosowana do tłumaczenia problemów

gospodarczych jakie powstały w latach 70-tych i 80-tych ubiegłego stulecia. Pomimo

epitafium wystawionemu keynesizmowi w latach osiemdziesiątych przez Lucasa71, nowy

keynesizm rozwija się dynamicznie jako kierunek polemiczny wobec nowej

makroekonomii i realnych cyklów koniunkturalnych Głównymi przedstawicielami nurtu

neokeynesizmu i nowego keynesizmu są nobliści J.R. Hicks, P.A. Samuelson, F.

Modigliani, J. Tobin, Joseph E. Stiglitz, G. Mankiw, E. Phelps, R. Hall i inni.

Ogromna róŜnorodność modeli i pojęć nie pozwala na wyprowadzenie i zaprezentowanie

ich tu w całości: samo encyklopedyczne streszczenie modeli mnoŜnika - akceleratora

(skrytykowanego jakie jedno z największych oszustw w ekonomii) zajmuje blisko 100

stron. Dlatego warto wyróŜnić choć podstawowe załoŜenia i ogólnie przyjętą hipotezę

fluktuacji koniunktury:

• Pieniądz jest nieneutralny.

• Istnieją realne niedomagania w gospodarce mające wpływ na fluktuacje

koniunktury i zwiększające wahania.

71 Lucas R., The death of Keynesian economics, Chicago, 1980r.

69

• Źródła wstrząsów wywołujących zakłócenia mogą pochodzić od strony podaŜy i od

strony popytu.

• DuŜe znaczenie mają nominalne i realne sztywności

Nowa ekonomia keynesowska kładzie duŜy nacisk na funkcjonowaniu gospodarki w

momencie destabilizacji i na środkach jakie powinny być wprowadzone dla przywrócenia

gospodarki na ścieŜkę stabilnego wzrostu. Aby zrozumieć owe niedoskonałości rynku

naleŜy przyjrzeć się pojęciom sztywności nominalnych i realnych.

Sztywność nominalna jest zakłóceniem uniemoŜliwiającym dostosowanie się

nominalnemu poziomowi cen do nominalnych zakłóceń popytu. Z neoklasycznego

podejścia przejęty został pogląd, Ŝe istnieje racjonalność podmiotów, gdzie pracownicy

maksymalizują swoją uŜyteczność a przedsiębiorstwa swój zysk. W odróŜnieniu jednak od

nowych klasyków i starych keynesistów współczesny nurt opiera się na rozróŜnieniu

rynków stałych cen i rynków giętkich cen, zaproponowanym przez Hicksa. Na rynku pracy

i częściowo na rynku dóbr panują sztywne ceny, przynajmniej w krótkim okresie.

Elastyczne ceny obserwuje się natomiast na rynku finansowym i rynku surowców.

Według nowych keynesistów istnieje mocno zakorzeniona tendencja do

ustanawiania stałych wynagrodzeń na pewien okres, niezaleŜnie od stanu koniunktury.

Szczególnie ujawnia się to w sferze płac budŜetowych czy robotników nisko i średnio

wykwalifikowanych, gdzie obcięcie płac czy premii jest niedopuszczalne pisanym lub

nieformalnym kontraktem. Utrzymuje się, Ŝe takie umowy są zawierane na okres dłuŜszy,

niŜ potrzeba władzy na wprowadzenie polityki pienięŜnej – zatem taka polityka moŜe

wpływać w krótkim okresie na zmienne realne.

70

Rysunek 18. Wpływ polityki pienięŜnej na sztywność nominalną płac.

Źródło: Współczesne... s. 310.

Wpływ polityki pienięŜnej na sztywność nominalną płac przedstawia rysunek 18.

Gospodarka funkcjonuje w stanie równowagi wyznaczonej w punkcie E.

Nieprzewidywalny wstrząs po stronie popytu przesuwa krzywą łącznego popytu AD do

AD’ i motywuje tym samym do obniŜenia produkcji oraz cen. PoniewaŜ płace w są

sztywne, gospodarka nie moŜe dostosować się w krótkim czasie i przejść do w’ oraz

punktu C. W takiej sytuacji szybciej zareaguje państwo zwiększając podaŜ pieniądza,

przez co krzywa AD’ wróci do swojego pierwotnego połoŜenia AD a gospodarka do

poziomu równowagi E. Działalność stabilizacyjna państwa jest tu rodzajem niespodzianki

pienięŜnej, wywołującej efekty w sferze realnej, niezaleŜnie od przewidywań podmiotów.

Sztywność płac nie zawsze jest identyczna w kaŜdej gospodarce wolnorynkowej,

róŜni się teŜ dość mocno między poszczególnymi branŜami. Np. w Japonii kontrakty

płacowe zawierane są na rok i wygasają równocześnie, w USA system jest

niezsynchronizowany i zróŜnicowany czasowo. Trzeba jednak zauwaŜyć, ze duŜo firm

przechodzi na system wynagradzania premiowego, świadczeń niepienięŜnych etc., co

uelastycznia place i pozwala uniknąć kosztów renegocjacji kontraktów. Podkreśla się teŜ

stałość płac jako element systemu informacyjnego gospodarki72, w przypadku duŜej

zmienności wynagrodzeń o wiele trudniejsze byłoby ustalanie cen produktów, kosztów,

obserwowanie działań konkurencji czy w końcu sprawiedliwe wynagradzanie. W efekcie

72 Snowdon B., Współczesne... s.312.

Produkcja

Ceny

P’

Y Y’

AD

SAS’(w’)

O

P

B

AD’

SAS (w)

E

C

LAS

71

system rozłoŜonego w czasie dostosowywania się cen moŜe być bardziej efektywny i

wynikać z racjonalnych przesłanek.

Sztywność płac jest kwestią dyskusyjną, dlatego teŜ nowy keynesizm wprowadził

tzw. „spostrzeŜenie PAYM”. Punktem wyjścia dla tego zjawiska jest załoŜenie, Ŝe

przedsiębiorstwa działają na niedoskonale konkurencyjnych rynkach73. W takim

przypadku przedsiębiorstwo nie jest cenobiorcą, ale moŜe stanowić cenę, przy czym

obniŜki ceny powiększają zbyt i zmniejszają zysk na jednostkę produktu, a podwyŜki

zmniejszają wolumen sprzedaŜy i zwiększają zysk jednostkowy. Stąd wynika, Ŝe

niewielkie wahania ceny odchylające ją od optimum nie są istotne dla przedsiębiorstwa.

Istniejący nawet niewielki koszt zmiany ceny moŜe spowodować duŜą sztywność ceny

nominalnej, po prostu przedsiębiorstwu nie będzie się opłacało wykonywać wszystkich

czynności aby dostarczyć otoczeniu informację o nowej cenie i tworzyć dla siebie nowe

kalkulacje („koszt zmienianych jadłospisów”).

RóŜnica między monetartystami a keynesistami dotyczy horyzontu działania. W

krótkim okresie przedsiębiorstwo faktycznie moŜe być cenotwórcą (np. monopol

naturalny), w długim okresie gospodarka wolnorynkowa, przy zapewnionej polityce

antymonopolowej państwa wymusi dostosowanie cen do preferencji konsumentów.

RóŜnice między długim a krótkim okresem zaleŜą w duŜym stopniu od konkretnego kraju i

systemu polityczno-prawnego. Horrendalnie wysokie ceny za np. usługi

telekomunikacyjne utrzymują się w Polsce przez długie lata, identycznie postępująca firma

w np. Hong-Kongu zbankrutowałaby w ciągu kilku tygodni.

Przyjrzyjmy się rysunkowi 19: początkowo popyt na produkty przedsiębiorstwa

wynosi D, całkowity przychód przedsiębiorstwa wynosi całka PAY, krańcowy przychód

MR jest równy krańcowemu kosztowi MC w punkcie B, wiec zysk wynosi całka SPAB.

ZałóŜmy, Ŝe ogólny poziom popytu (z dowolnych przyczyn) spada do D’. Po takim

wstrząsie przedsiębiorstwo dozna spadku zysków, przy załoŜeniu stałych kosztów

krańcowych produkcji MC i sztywnej cenie zysk będzie wynosił całka SPAD. PoniewaŜ

przedsiębiorstwo ma według keynesistów moŜliwości cenotwórcze musi zadecydować, czy

pogodzić się ze spadkiem zysku czy zmieniać cenę. Poziom produkcji maksymalizujący

zysk znajduje się teraz na przecięciu MR’ z MC w punkcie C, a przedsiębiorstwo osiągnie

73 Niedoskonale konkurencyjny rynek jest pojęciem względnym, moŜna przyjąć Ŝe jest czymś naturalnym choćby ze względów geograficznych, społecznych, kulturowych itd. Stan niedoskonałości moŜe pogłębić się przy braku instrumentów prawnych utrzymujących konkurencyjność (powstające monopole, kartele), ale ingerencja w niedoskonale konkurencyjny rynek często utrzymuje i pogłębia ten efekt, dodatkowo obciąŜając kosztami działalności władz.

72

zysk równy całce pola SP’EC. Z powodu zbyt duŜych kosztów zmiany cen (lub duŜego

opóźnienia dostosowawczego), przedsiębiorstwo moŜe pozostać przy cenie P, zysku SPAD

i poziomie produkcji P’’. ZauwaŜmy, Ŝe róŜnica w zysku po zmianie ceny wynosi g-r

(zielone minus czerwone pole), czyli jest to bardzo niewiele, jeśli róŜnica w ogóle wystąpi.

Przedsiębiorstwo moŜe nie odczuwać bodźca do zmiany ceny, nowy poziom produkcji

będzie drastycznie niŜszy od poprzedniego (Y’’ zamiast Y). Nowy keynesizm mówi o

"stracie społecznej" wynikającej z braku zmiany ceny, która będzie wynosiła g+b (suma

pół zielonego i niebieskiego). Owa strata jest motywem podjęcia działań interwencyjnych.

Pominięte jest jednak zagadnienie wypierania z rynku prywatnej działalności, która

pojawiłaby się wraz z ustabilizowaniem się sytuacji i wzrostem optymizmu.

Rysunek 19. Sztywność cen i strata społeczna.

Źródło: Współczesne... s. 314.

PowaŜnym uproszczeniem modelu jest sztywna linia kosztu krańcowego, jeśli spada ona

wraz ze wzrostem produkcji (dzięki korzyściom skali), to łatwo wyobrazić sobie Ŝe g-r

będzie dodatnie i będzie stanowiło silniejszy bodziec do obniŜenia cen. Ostatecznie

decyzja będzie uzaleŜniona od funkcji nachylenia kosztu krańcowego i róŜnicy zysku

osiąganego przy nowej a starej cenie (rysunek 20).

Produkcja

Ceny

P’

Y’ Y

MC

O

P

E

D

A

S

Y’’

D’ MR

MR’

A

D C B

r

g

b

73

Rysunek 20. Zmodyfikowana sztywność płac.

Opracowanie własne na podstawie Współczesne... str. 314.

Podsumowując: sztywności nominalne są przyczyną powstawania dysproporcji i

pogłębiania nawet niewielkich początkowo wstrząsów, poprzez małe wahania popytu cała

gospodarka moŜe doświadczyć duŜych i co nas najbardziej interesuje - cyklicznych wahań

produkcji. Cykliczności moŜna dopatrywać się np. wskutek nakładania się wahań z modelu

Słuckiego, czy jak twierdzili wcześniejsi keynesiści wskutek nagromadzenia się błędów

rynkowych (zmienne endogeniczne).

Sztywność cen i płac ma swoje uzasadnienie w gospodarczym systemie

informacyjnym, pozwala uniknąć nadmiernych kosztów transakcyjnych, zmniejsza teŜ

niepewność w czasie.

Z krytyki modelu sztywności nominalnych, jako nie znajdujących dostatecznego

oparcia w badaniach empirycznych powstała na przełomie lat 80-tych i 90-tych nowa

koncepcja sztywności realnych74. Realna sztywność cen pogłębia nominalną, potencjalne

źródła sztywności realnych cen to:

• Efekt „tłustego rynku” – w czasie dobrej koniunktury przedsiębiorcom łatwo jest

rozpowszechniać informację o swoim produkcie a konsumentom ją uzyskiwać,

stosunkowo niŜszym kosztem niŜ w czasie recesji. MoŜe to nadawać popytowi

większą elastyczność w czasie wysokiej produkcji i przesuwać krzywą krańcowego

kosztu w dół, odwrotnie będzie się działo w czasie recesji.

74 Snowdon B., Współczesne... s. 318.

Produkcja

Ceny

P’

Y’ Y

MC

O

P

E

D

A

S

Y’’

D’ MR

MR’

A

D C B

r b

g

74

• Niedoskonałość rynku kapitałowego – zmusza przedsiębiorstwa do podwyŜki cen

w czasie recesji, aby zachować płynność finansową. Koszt finansowania

zewnętrznego jest wyŜszy niŜ wewnętrznego, dodatkowo wzrasta przy gorszej

koniunkturze. Rzeczywiście rynek kapitałowy co cykl zaskakuje wielu

przedsiębiorców, trudno jednak wyjaśnić, czy przyczyną jest jego niedoskonałość

czy po prostu błędy pojedynczych jednostek.

• Niedoskonałość informacji rynku konsumenta – obecni klienci natychmiast

dostrzegają podwyŜki cen, natomiast przyszli klienci wolno dostrzegają obniŜki,

trzeba czasu aby przyciągnąć nowych klientów, dodatkowo powoduje to zbieranie

przez nich szerszej informacji o rynku. Przedsiębiorstwa i sprzedawcy dąŜą do

zachowania swoich regularnych nabywców i zniechęcenia do poszukiwań innych

ofert, stąd utrzymywanie moŜliwie stabilnych cen.

• System naczyń połączonych – globalna wioska producentów jest gigantyczna siecią

współzaleŜności75: dostawcy, przedsiębiorstwa przetwórcze i producenci

porozrzucani są po całym świecie. Po wstrząsie popytowym krańcowy koszt,

będący pochodną cen zupełnie innego miejsca na świecie i krańcowy przychód

wcale nie muszą się poruszać razem. W takiej sytuacji obniŜka ceny spowoduje

bankructwo przedsiębiorstwa i nie wpłynie na zagregowany cykl koniunkturalny.

Nowi keynesiści uwaŜają, Ŝe w stanie równowagi długookresowej niedoskonałości

rynkowe mogą być przyczyną przymusowego bezrobocia, jest to pogląd całkowicie

odmienny od np. nowych klasyków, którzy bezrobociu w długim okresie nadają status

dobrowolności (co jednak nie oznacza afirmacji tego stanu). Przyczyn bezrobocia upatruje

się w sztywności płace realnej, którą to sztywność tłumaczy się poprzez:

1. Model niepisanych kontraktów – opiera się na załoŜeniu istnienia porozumień

między pracodawcami a pracownikami, na mocy których pracownicy dostają ciągle

niŜsze wynagrodzenie niŜby to wynikało z warunków rynkowych, w zamian za

stałość zatrudnienia i płacy w czasie recesji. Jest to swoiste ubezpieczenie

pracowników od ryzyka, które przejmuje na siebie przedsiębiorstwo z racji wyŜszej

odporności na wahania koniunktury. Trudno znaleźć jednoznaczne potwierdzenie

dla tego modelu, z pewnością przedsiębiorstwa przewidując zły stan koniunktury

nie będą długoterminowo podnosić płac pracownikom, a niŜsze aktualne płace

75 Friedman M., Wolny Wybór, Panta, Sosnowiec, 1994, rI

75

pozwalają na gromadzenie potrzebnych rezerw. Zatem wedle modelu płace są po

prostu stabilne niezaleŜnie od stanu koniunktury, zamiast ulegać ciągłym

dostosowaniom.

2. Model płacy wydajnościowej – model ten ma zadanie wyjaśnić, dlaczego

pracownicy bezrobotni nie są w stanie uzyskać zatrudnienia za niŜsze płace

zapewniające pełne zatrudnienie. Wynika to z prostej zaleŜności między

wysokością płacy (która moŜe być rozumiana jako całość świadczeń na jednego

pracownika) a wydajnością pracy. Maksymalizacja zysku przedsiębiorstwa w

aspekcie płac będzie zaleŜała od spełnienia dwóch czynników, pierwszy to czysto

płacowy, polega na takim ustanowieniu płacy, aby krańcowy koszt pracy zrównał

się z krańcową jednostką wydajności pracy. Innymi słowy niŜsza płaca spowoduje

bardziej niŜ proporcjonalny spadek wydajności, a wyŜsza płaca będzie powodowała

mniej niŜ proporcjonalny przyrost wydajności. Badania nad zagadnieniem

motywacji dowodzą jednak, Ŝe płaca nie jest najsilniejszym czynnikiem

wpływającym na wydajność pracy. Z badań F. Herzberga wynika bardzo znacząca

rola czynników poza materialnych, takich jak osiągnięcia, szacunek, uznanie,

stosunki ze współpracownikami czy sam rodzaj pracy76. Równie znacząca jest

organizacja pracy, innowacyjność, kreatywność czy technologia. Drugi czynnik to

wielkość zatrudnienia, optymalna będzie wtedy, gdy produkt krańcowy całkowitej

siły roboczej zrówna się z płacą wydajnościową. Właśnie w tym miejscu pojawia

się moŜliwość wystąpienia przymusowego bezrobocia, wystarczy Ŝe łączny popyt

na siłę roboczą przy obliczonej płacy wydajnościowej (płacy realnej) jest mniejszy

od łącznej podaŜy pracy. Wstrząs popytowy który zmniejszy łączny popyt na siłę

roboczą doprowadzi do zmniejszenia zatrudnienia, nie wpłynie on natomiast na

niezaleŜną stawkę płacy wydajnościowej, będącej pochodną czynników

biologiczno-psychologicznych. Jednak mając na uwadze poziom Ŝycia w krajach

rozwiniętych i naukę zarządzania takie powiązanie płacy i wydajności przestaje

wystarczać. Nowi keynesiści tłumaczą płacę wydajnościową wyŜszą od płacy

opróŜniającą rynek poprzez:

� model ujemnej selekcji – zakłada on, Ŝe przedsiębiorstwa oferujące wyŜsze stawki

przyciągają najlepszych pracowników. Rynek pracy jest rynkiem informacji

asymetrycznej, pracodawcy nie posiadają w momencie zatrudnienia wystarczającej

76 Robbins S. P., Organizational Behavior, Prentice Hall Inc., New Jersey, 2001r., s. 159.

76

wiedzy o przyszłej wydajności pracownika. Dlatego ogłaszając wysoką płacę

przesyłają sygnał do rynku pracy, iŜ poszukują tych najbardziej wydajnych. Zwraca

się to później w postaci mniejszej ilości zwolnień, krótszych szkoleń, mniejszej

ilości wypadków oraz oczywiście zakładanej wysokie wydajności.

� model rotacji załogi – wynika on z kosztów zwalniania i przyjmowania

pracowników, aby zapobiec temu zjawisku aktualnie zatrudnionym pracownikom

płaci się więcej niŜ płaca czysto rynkowa, przy czym w czasie rosnącego

bezrobocia ta dodatkowa kwota moŜe ulec zmniejszeniu.

� model bumelanta (gapowicza sektora prywatnego) – kontrola wydajności

pojedynczego pracownika jest dla firmy kosztowna, zazwyczaj mierzona jest

sumaryczna wydajność i przeliczana na wielkości jednostkowe. Pozwala to

niektórym pracownikom na wkładanie mniejszego wysiłku niŜ inni zatrudnieni i

poniŜej oczekiwań pracodawcy. Jednak gdy przedsiębiorstwo płaci więcej niŜ jego

konkurencja lub na rynku panuje bezrobocie, groźba zwolnienia stanowi dla

pracownika bodziec motywujący, poniewaŜ naraŜa się na koszty szukania pracy i

ryzykuje utrata pozycji zawodowej. Ogólna podwyŜka płac realnych jaka moŜe

nastąpić na skutek takiego myślenia moŜe doprowadzić do utrzymywania pewnej

ilości bezrobotnych jako straszaka na zatrudnionych i czynnika zapobiegającemu

dalszym Ŝądaniom płacowym. Wprowadzanie zasiłków społecznych czy płac

minimalnych zmniejsza bodziec odstraszający i zmusza przedsiębiorstwa do

dalszego podniesienia płac. Następstwem tego jest dalsze podniesienie się stopy

bezrobocia.

� model uczciwości – opiera się on na podejściu socjologicznym, zakłada istnienie w

świadomości pracodawców pewnej minimalnej kwoty, którą trzeba wypłacić

pracownikom, tak więc płaca zapewniająca uczciwość jest wyŜsza od opróŜniającej

rynek.

3. Model insider-outsider – opiera się na antagonizmie zatrudnionych i bezrobotnych,

pracownicy otrzymujący płacę wyŜszą niŜ opróŜniającą rynek będą niechętni

dopuszczeniu bezrobotnych i obniŜeniu płacy. Jeśli czują się zagroŜeni, mogą

powoływać się na koszty przyuczania do zawodu, rotacji kadr, obowiązkowych

odpraw czy po prostu bojkotować próby zatrudniania kolejnych pracowników przy

obniŜeniu realnej płacy. Pracodawcom nie będzie się to opłacało ze względu na

moŜliwość obniŜenia wydajności, nieprzewidywalne koszty czy utratę reputacji.

Model ten bardzo dobrze sprawdza się w przypadku związków zawodowych,

77

mających w niektórych krajach duŜą siłę przetargową w negocjacjach z

pracodawcami (np. we Francji, Włoszech).

Pierwsze podejście neokeynesowskiej teorii cyklu koniunkturalnego akcentuje

znaczenie sztywności. ZałóŜmy spadek popytu z AD do AD’ (rysunek 21), taki spadek

popytu nie jest dokładnie wyjaśniony, nowi keynesiści wskazują np. spadek podaŜy

pieniądza jako przyczynę. Wpływ sztywności spowoduje utrzymanie ceny na poziomie P,

przez co równowaga gospodarcza zostanie wyznaczona w punkcie E’. Krzywa

zagregowanej podaŜy długookresowej jest pionowa, natomiast podaŜ krótkookresowa SAS

pozioma na skutek występowania sztywności cen. Spadek produkcji do Y’ pociąga za sobą

zmniejszenie popytu na siłę roboczą (DL). Aby wytworzyć Y’ produktów potrzeba L’ siły

roboczej (rysunek 22). Jednak przy sztywnych cenach P i płacach w przedsiębiorstwa

kalkulują wedle krzywej efektywnego popytu na siłę roboczą (rysunek 23), a zatrudnienie

musi wynosić L’, poniewaŜ brak dodatkowego popytu na produkt wytworzony przez

pracowników L-L’. Nacisk na dostosowanie się cen i płac wedle koncepcji klasycznych

doprowadziłby do przejścia gospodarki w stan równowagi E’’ (na rysunku 21), jednak to

dostosowanie wymaga według nowych keynesistów pokonania sztywności i zajmuje zbyt

duŜo czasu. Jest to tzw. ułomność koordynacji, cała gospodarka skorzystałaby na

obniŜeniu cen i płac, jednak strategia pojedynczego przedsiębiorstwa uzaleŜniona jest od

poczynań innych przedsiębiorstw. Brak moŜliwości do przyjęcia wspólnej strategii wynika

z decentralizacji rynku, stąd pojawia się teza o wprowadzaniu polityki stabilizacyjnej, jako

odgórnego koordynatora.

78

Rysunek 21. Model cyklu koniunkturalnego w modelu neokeynesowskim.

Źródło: Snowdon B., Współczesne...

Rysunek 22. Model cyklu koniunkturalnego w modelu neokeynesowskim.

Źródło: j.w.

Produkcja

Ceny

P

Y Y’

AD

O

E’

AD’

E

E’’

LAS

SAS

Zatrudnienie

Produkcja

Y

O

E’

E

Y’

L’ L

79

Rysunek 23. Model cyklu koniunkturalnego w modelu neokeynesowskim

Źródło: j.w.

Inne podejście do problemu cyklu koniunkturalnego, opracowane przez

Greenwalda i Stiglitza77, bazuje na załoŜeniu awersji przedsiębiorstw do ryzyka i

sztywnościach realnych. Ryzyko jest obecne w spostrzeŜeniach róŜnych teorii, tłumaczące

m.in. ostatnie obserwacje cyklu koniunkturalnego z lat 90-tych. Problemy przedsiębiorstw

zaczynają się w momencie wzrostu ryzyka finansowego przez ograniczenie kredytowania,

który to moment moŜna określić jako szczyt cyklu. Większe naraŜenie na bankructwo

popycha przedsiębiorstwo ku zmniejszaniu produkcji i ewentualnej sprzedaŜy dóbr po

kaŜdej cenie, jako kroku najmniej ryzykownemu. RównieŜ poŜyczkodawcy w czasie

recesji wolą lokować swój kapitał w bardziej bezpieczne inwestycje, co dalej zwiększa

ryzyko utraty płynności i bankructwa przez firmy.

2.4 Szkoła neoklasyczna i teoria równowagi cyklu koniunkturalnego

Szkoła neoklasyczna nie powstała z kontestacji czy odrzucenia myśli klasyków, a w

drodze ewolucji i łączenia zdobyczy innych szkół badawczych. Robert Lucas junior,

którego często wymienia się jako czołowego przedstawiciela tego kierunku, uwaŜał się w

młodości za zwolennika austriackiej szkoły ekonomii, kształcony był w duchu

monetarystycznym, a krytyka jego prac dała podstawę do wyłonienia się kolejnych nurtów

w jakimś stopniu opartych na głównych myślach klasyków78. Model przedstawiony przez

77 Snowdon B., Współczesne... 337 78 Snowdon B., Rozmowy...s. 201

Zatrudnienie

Płace

w

L L’

SeL

O

E’

DeL

E

80

Lucasa jest dalece zmatematyzowany, ekonometryczny, moŜna się domyślać, Ŝe jedną z

przyczyn takiego podejścia było szybki rozwój technologii i moŜliwości obliczeniowych

od lat 70.

Do zrozumienia neoklasycznego punktu widzenia cyklu koniunkturalnego trzeba

przyjąć równocześnie trzy załoŜenia79:

1. Hipotezy racjonalnych oczekiwań

Pojęcie to zostało opisane przez Johna Mutha w 1961r w aspekcie mikroekonomicznym.

Muth pisał: (…)skoro oczekiwania są opartymi na informacjach prognozami przyszłych

wydarzeń, to są one w zasadzie tym samym, co przewidywania dostarczone przez

odpowiednią teorię ekonomiczną”80. Z czasem rozróŜniono wersję słabą i mocną hipotezy:

Wersja słaba postuluje istnienie racjonalnie działających podmiotów

gospodarczych. W swoich przewidywaniach i oczekiwaniach co do przyszłej wartości

danej zmiennej, wykorzystują one jak najlepiej wszelkie powszechnie dostępne informacje

o czynnikach stanowiących o kształtowaniu się danej zmiennej. Poszczególne podmioty

gospodarcze wykorzystują (celowościowo) racjonalne oczekiwania pod względem

maksymalizowania uŜyteczności. To załoŜenie przyjmuje pewną wiedzę podmiotów o

działalności gospodarki, jeśli podmioty uwaŜają, Ŝe wartości realne i nominalne nie są

sobie równe, to racjonalnie będą kształtowały swoje długookresowe wybory w oparciu o

wartości realne.

Mocna wersja hipotezy zakłada, iŜ subiektywne oczekiwania podmiotów

gospodarczych w odniesieniu do zmiennych ekonomicznych pokrywają się z

rzeczywistymi, obiektywnymi, dającymi się matematycznie określić oczekiwaniami. Wg.

Mutha koincydencja subiektywnych oczekiwań i obserwowalnej częstości wydarzeń

(wahań) do przewidzenia nazywa się racjonalnym oczekiwaniem. Ta właśnie wersja

została włączona do szkoły neoklasycznej. Lucas pisze81, Ŝe hipoteza ta nie będzie miała

zastosowania dla zachowań „psychotycznych”. RównieŜ nie będzie dało się jej zastosować

do sytuacji w których nikt nie jest odgadnąć które, jeśli jakiekolwiek, obserwowalne

wahania są istotne – jest to sytuacja którą F. H. Knight nazywa niepewnością82. Mocną

wersję hipotezy moŜna zaś stosować do sytuacji opisywanych jako ryzyko, a więc

dających się zmierzyć.

79 Snowdon B., Współczesne…s.199. 80 Muth J., Rational Expectations and the Theory of Price Movements….za Współczesne…s.200. 81 Lucas R., Studies in business-cycle theory, The MIT Press, Cambridge, 1983, s. 223. 82 Według Knighta, jeśli niepewność daje się zmierzyć, zwie się ryzykiem. Ryzyko jest kwantyfikowalne i mierzalne, szczególnie według zasad prawdopodobieństwa i statystyki

81

Sugestia neoklasyków do wytłumaczenia mocnej wersji hipotezy racjonalnych

oczekiwań sprowadza się do równości krańcowej korzyści: podmioty będą wykorzystywać

informacje dla uzyskania dokładniejszej prognozy tak długo, aŜ krańcowa korzyść z

trafniejszej prognozy zrówna się z krańcowym kosztem pozyskania tych informacji.

Zbieranie i przetwarzanie danych moŜe wynikać z podziału pracy, jest to oczywiste Ŝe

duŜa część podmiotów będzie bazowała na opracowaniach dokonanych przez inne

podmioty, spośród których trzeba wybrać to najwłaściwsze. W postaci algebraicznej

hipoteza (która dotyczy inflacji) wygląda następująco:

)|( 1

..

−= tee

t IPEP

gdzie

.etP jest oczekiwaną stopą inflacji w okresie od t do t+1, a prawa część równania jest

równieŜ oczekiwaną stopą inflacji, lecz oczekiwania bazują na informacjach I dostępnych

podmiotom gospodarczym w okresie t+1.

Hipoteza racjonalnych oczekiwań nie zakłada nieomylności podmiotów, było by to

paradoksalne i dalece nieracjonalne, nikt nie jest w stanie doskonale przewidzieć

przyszłości. Gdy informacje nie będą kompletne, podmioty będą popełniać błędy – jest to

składnik tzw. „pienięŜnej niespodzianki” Lucasa. NaleŜy jednak zauwaŜyć, Ŝe decyzje

podjęte zostały racjonalnie, mimo błędnych informacji. Lucas dowodzi na tej podstawie

procesu uczenia się – prognozy nie są systematycznie mylne, racjonalne postępowanie

nakazuje wyciągać naukę ze swoich pomyłek i zmieniać sposób kształtowania oczekiwań i

podejścia do informacji. Oczekiwania podmiotów zwrócone są w przyszłość, oprócz

danych z przeszłości dotyczącej danej zmiennej podmioty uwzględniają teŜ inne,

dodatkowe i powszechnie znane informacje (lecz nie wszystkie!), inaczej niŜ jest to w

monetaryzmie. Zatem mocna wersja hipotezy to:

ttet PP ε+=

..

gdzie na lewo od znaku równości mamy oczekiwaną stopę inflacji, .

tP jest faktyczną stopą

inflacji w czasie t do t+1, a tε jest błędem losowym. Zatem w modelu racjonalnych

oczekiwań błędy prognoz:

• Będą zasadniczo losowe ze średnią równą zeru.

• Nie będą skorelowane z błędami poprzednich okresów - podmioty racjonalnie

działające nie popełniają drugi raz tego samego błędu.

82

• Będą miały najniŜszą wariancję w porównaniu z innymi metodami prognozowania,

czyli będą najbardziej efektywne w kształtowaniu oczekiwań.

2. Ciągłości opróŜniania się rynku

Hipoteza opróŜniania się rynku jest walrasowską teorią ogólnej równowagi

konkurencyjnej83, na gospodarkę patrzy się jak na doskonały system znajdujący się w

równowadze w kaŜdym momencie czasu. Jest to kontrowersyjne i mocno hipotetyczne

załoŜenie, keynesiści mówią o lepkich cenach, monetaryści o krótkich okresach

nierównowagi, szkoła austriacka zaś o wytrącaniu gospodarki z równowagi przez

działalność państwa. Skutki przyjęcia tej hipotezy to m.in. postrzeganie cen jako bardzo

elastycznych czy traktowanie bezrobocia jako zjawiska nieprzymuszonego. Lucas

przestrzega przed stawianiem równości między wyborem czasu wolnego a jakimś

upodobaniem do stanu kryzysu84. Podobnie jak w ciągle opróŜnianym rynku Ŝywności

ludzie mogą być głodni, ale nikt nie twierdzi Ŝe ludzie lubią głód – te krótkie uwagi często

nie są zauwaŜane a model brany dosłownie jako model socjalno-społeczny.

3. Hipoteza łącznej podaŜy

Hipoteza łącznej podaŜy opiera się na mikroekonomicznych twierdzeniach: po

pierwsze racjonalne wybory podmiotów gospodarczych odzwierciedlają ich

optymalizacyjne zachowania, a po drugie podaŜ siły roboczej i dóbr ze strony

pracowników i przedsiębiorstw zaleŜy od względnych cen. Istnieją dwa podejścia do

załoŜenia łącznej podaŜy, oba zresztą współtworzył Lucas.

Wcześniejsze ujęcie pokazuje rozkład czasu pracowników pomiędzy pracę a

wypoczynek. Zakłada się istnienie pewnych wyobraŜeń o poziomie normalnej (według

oczekiwań) płacy realnej. Jeśli zatem aktualna płaca realna jest większa od płacy

normalnej, to zwiększa się motywacja do pracy i ogólny jej wymiar. Zasada ta działa

analogicznie w drugą stronę, przy płacy realnej niŜszej od normalnej pracownicy wybierają

więcej czasu wolnego. Są to działania dobrowolne, uwarunkowane oczekiwaniami i

bieŜącym poziomem płacy realnej. Skracanie i wydłuŜanie czasu pracy wymiennie z

czasem wolnym określa się jako międzyokresową substytucję (rysunek 24).

83 Glasner D. (red.), Business cycles and depressions: an encyclopedia, s.717, równieŜ Blaug s.584, wyprowadzenie prawa Walrasa o równowadze rynku n jeśli n-1 jest w równowadze. 84 Lucas R, Studies in…, s. 226.

83

Rysunek 24. Międzyokresowa substytucja.


Drugie podejście koncentruje się na rynku dóbr i podaŜowych decyzjach

przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa orientują się w ogólnym poziomie cen na własne dobra i

są w stanie rozpoznać wahania cenowa praktycznie natychmiast. W przypadku cen dóbr

produkowanych przez inne przedsiębiorstwa, informacja o wahaniach dociera z pewnym

opóźnieniem. Uwzględniając rozróŜnienie między wartościami realnymi i nominalnymi,

przedsiębiorstwo musi oszacować, czy zmiana dotyczy tylko „własnych” dóbr, czy teŜ

ogólnego wzrostu cen na wszystkich rynkach. Jeśli zmienia się wartość realna, to przyczyn

naleŜy upatrywać w rosnącym popycie, a postępując racjonalnie naleŜy odpowiedzieć

potrzebom konsumentów i zwiększyć produkcję. Wzrost nominalny w skali całej

gospodarki nie ma znaczenia dla wielkości produkcji przedsiębiorstwa. W przypadku duŜej

zmienności cen producentowi trudno jest wychwycić ten właściwy sygnał rosnącego

popytu i odpowiednio wcześnie dostosować produkcję.

Lucas połączył dwie hipotezy łącznej podaŜy przedstawił funkcję „niespodzianki

podaŜowej”

)( eN PPYY −=− α

Równanie to jest implikacją załoŜenia o oczyszczaniu się rynku, zakłada istnienie pewnej

wielkości produkcji naturalnej Yn. Produkcja odchyla się od swego naturalnego poziomu

jako następstwo odchylenia się poziomu ceny P od jej oczekiwanej przez przedsiębiorcę

wielkości eP . Alternatywnie moŜna operować większymi agregatami i opisać

Praca Wypoczynek

Płaca realna poniŜej nominalnej

Płaca realna powyŜej nominalnej Krzywa

wyboru

84

niespodziankę podaŜową jako reakcję na odchylenie się faktycznej inflacji od inflacji

oczekiwanej:

)(..e

N PPYY −=− α

Tak więc wzrost nominalny, błędnie zinterpretowany jako realny spowoduje wzrost

produkcji i zatrudnienia. Neoklasycy opierają się na trzech wyŜej opisanych hipotezach,

podczas gdy inni ekonomiści zazwyczaj przyjmują jedną z nich i rozpatrują oddzielnie.

W analizie przebiegu cyklu koniunkturalnego punktem wyjścia jest stan równowagi

w walrasowskim rozumieniu, produkcja i zatrudnienie znajdują się na swoich normalnych

poziomach, przy których następuje ciągłość opróŜniania się rynku. W modelowej

gospodarce działa reprezentatywny podmiot, na początek analizy przyjmijmy Ŝe jest nim

pojedynczy pracownik-wytwórca, który pracuje przy określonej i niezmiennej stopie

wydajności na godzinę. Codziennie idzie do pracy, obserwuje ceny po jakich sprzedają się

jego dobra, określa ile czasu ma pracować i potem wraca do domu odpocząć. W zamian za

swój wysiłek otrzymuje pieniądze, które wydaje później na najrozmaitsze produkty i

usługi, których część kupuje w drodze do domu, cześć kilka dni później etc. Nagle ceny

rosną o 10%, jak zachowa się producent? Jeśli zmiana jest trwała, nie zrobi nic, a moŜe

nawet zniechęcony inflacją będzie pracował mniej – według keynesistów jest to zaleŜność

długiego okresu. Oczywiście zdroŜeją dobra na które on sam zgłasza popyt, ale przecieŜ

uzyska więcej pieniędzy ze sprzedaŜy własnych towarów czy usług. To sytuacja jak w

przykładzie Davida Huma: jeśli w nocy Anioł Gabriel podwoi gotówkę kaŜdego człowieka

to nie będziemy następnego dnia ani trochę bogatsi, zmienią się tylko ceny. Lucas nie

rozwaŜa tu efektu Cantillona-Huma, zakłada racjonalność wszystkich jednostek i ich

jednakowy brak reakcji.

Jeśli zmiana jest przejściowa zachowanie jednostek zaleŜy od stopy substytucji

międzyokresowej: jeśli czas wolny jest wysoce substytucyjny, pracownik będzie pracował

więcej gdy ceny są wysokie, a mniej gdy są niskie.

Co się stanie, jeśli wprowadzimy do powyŜszego modelu kapitał? Są trzy

moŜliwości: jedna to taka, Ŝe produkcja moŜe zostać zmagazynowana. W takim przypadku

producent z pewnością będzie chciał produkować w okresach niskich cen, aby sprzedać w

okresach gdy ceny będą wysokie. To będzie prowadziło do wygładzenia podaŜy i

zapotrzebowania na pracę, co w skali przemysłu prowadzi teŜ do wytłumienia wahań cen.

Druga i trzecia moŜliwość to oszczędność kapitału i zakup bardziej wydajnej technologii

albo podniesienie kwalifikacji w celu podniesienia efektywności pracy. MoŜliwości te

85

omawiane są razem poniewaŜ efekt obu jest taki sam. Wahania cen w powyŜszym

przykładzie będą powodowały dodatnio skorelowane zmiany pracy i inwestycji, a

najsilniej będą oddziaływać zmiany uznawane za trwałe. PoniewaŜ wahania są agregatem

stałych i zmiennych czynników, decyzja jest zatem czymś w rodzaju przetwarzania

sygnału i będzie się zawierała między dwoma skrajnościami (przewidywaniem stałości

albo zmienności cen).

Pełny model teorii będzie zawierał zbiór producentów i składał się dodatkowo ze

zmian technologicznych i preferencji konsumentów. Zmiany technologii następują cały

czas, powodują zmniejszenie kosztów bądź moŜliwość produkcji nowego dobra, będą

przyciągać zasoby do produkcji bardziej opłacalnego dobra. Zmiany preferencji powodują

wzrost popytu na określone towary kosztem innych. PoniewaŜ takie zmiany dokonują się

w wielkiej ilości, kaŜda co prawda jest mała, ale mają duŜe znaczenie globalne. Co więcej,

będą znosić się nawzajem w duŜym stopniu. Jest moŜliwe, Ŝe zmiany pójdą razem w

jednym kierunku, ale takiemu wahnięciu daleko do regularności cyklu i do korelacji

między podaŜą czynników produkcji i cen. Taki model rynku zawiera w sobie ryzyko,

reagując na zmiany względnych cen i zbierając informacje podmiot gospodarczy działa

racjonalnie, ale decyzję musi podjąć bez pełnej wiedzy o powyŜszych czynnikach. Gdyby

czekał na ujawnienie się pełnych danych – będzie juŜ za późno. Wczesne działanie i

ponoszenie większego ryzyka pozwala na np. osiągnięcie przewagi konkurencyjnej.

W pewnym momencie taką gospodarkę ze stanu równowagi wyrywa niespodzianka

podaŜowa, która prowadzi do podniesienia się ogólnego poziomu cen. Przedsiębiorstwa w

krótkim okresie dysponują informacjami dotyczącymi ich własnych produktów, bądź teŜ

stanu koniunktury rynku na którym operują. E. Phelps zbudował hipotezę tzw. alegorii

wyspy85, zgodnie z nią gospodarka składa się z szeregu wyizolowanych rynków, a

przedsiębiorcy porozumiewają się między sobą jakby działali na wielu wyspach w jednym

archipelagu, opóźnienia i zniekształcenia informacji są w takim przypadku oczywiste.

Zgodnie z subiektywnymi, racjonalnymi oczekiwaniami producenci zwiększają moce

wytwórcze. Trzeba zauwaŜyć, Ŝe inwestycje wpływają na wydajność w przyszłości i

równieŜ na ceny, ten efekt jest rozłoŜony w czasie i moŜe stanowić wzmocnienie efektu

wzrostu cen. Jest to cenne spostrzeŜenie neoklasyków, zanim informacja o prawdziwych

przyczynach wzrostu cen dotrze do przedsiębiorców i zanim zrozumieją, Ŝe dali się

oszukać mija pewien czas. W międzyczasie zwiększona aktywność gospodarcza opóźnia

85 Barczyk R., Główne teorie współczesnych wahań koniunkturalnych, Wydaw. AE, Poznań 1997, s.140.

86

rozpoznanie prawdziwych przyczyn szoku (niespodzianki). Umiarkowany ruch cen jest

przyczyną do nieproporcjonalnie duŜego zwiększania moŜliwości produkcyjnych.

Gwałtowne zwiększanie produkcji wynika z kalkulacji ryzyka i konieczności

podejmowania szybkich decyzji na konkurencyjnym rynku, podmiot który będzie czekał

aŜ sytuacja jest klarowna straci, ten który zaryzykował pierwszy – zyska kilkakrotnie

więcej niŜ wynosił jego wkład. Jednak gdy tylko uczestnicy rynku zorientują się, Ŝe

względne ceny nie uległy zmianie, rynek powróci do równowagi istniejącej przy

kompletnej informacji i swoich naturalnych poziomów. W modelu nie ma miejsca na krach

czy załamanie, ten efekt trzeba oddać psychologizmowi, zachowaniom wykraczającym

poza racjonalność. RównieŜ działania banku centralnego i rządu mogą kłócić się z

racjonalnością rynku, wywołując depresję gospodarczą.

Skąd wziął się szok cenowy? Tłumaczenie samymi agregatami pienięŜnymi byłoby

trywialne – racjonalne podmioty nauczyły by się obserwować dane o podaŜy pieniądza,

jednak taka zaleŜność istnieje w długim okresie. Gdyby istniała w krótki okresie (choć

czasami istnieje wyraźnie), podmioty dostosowywałyby swoje decyzje do agregatów

pienięŜnych, nie istniałyby znaczące opóźnienia. Zgodnie z hipotezami neoklasyków

wahania produkcji i zatrudnienia oscylują losowo wokół wartości trendu. Empiryczne

spostrzeŜenia pokazują trwałe utrzymywanie się tych wartości powyŜej linii trendu w

czasie rozwoju i poniŜej w czasie recesji.

Zaskakujące co pisze Lucas; według jego słów muszą istnieć inne sposoby na

ekspansję monetarną, zaleŜne od tego w jak pieniądze są wstrzyknięte do gospodarki86.

Swoje opracowanie „Neutralności pieniądza”87, podparł w duŜej części pracami Huma i

Walrasa.

Z perspektywy historycznej teorię Lucasa moŜna wspomóc poniŜszymi obserwacjami:

• Obecny okres kurczenia w cyklu jest krótszy, moŜe to mieć związek z doskonalszą

wymianą i bardziej zaawansowaną technologią przetwarzania informacji.

• Współczesne cykle są łagodniejsze, co mogło by uzasadniać proces uczenia się

podmiotów gospodarczych i unikaniu powtarzania błędów.

Z prac neoklasyków, szczególnie z badań Sargenta i Lucas’a z polowy lat 70-tych

wynika szereg następstw politycznych, najwaŜniejszą z nich teza o nieefektywności

86 Lucas R., Studies in… s. 233. 87 Lucas R., Monetary Neutrality, praca z okazji przyznania nagrody Nobla, http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1995/lucas-lecture.pdf

87

polityki monetarnej. Bazuje ona na prostym modelu łącznego popytu i podaŜy,

przedstawionym na rysunku 25.

Rysunek 25. Nieskuteczność polityki pienięŜnej.

Opracowanie na podstawie Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, PWE, Warszawa 2000r, rozdział 26, własne uzupełnienia.

Równowaga długookresowa określona jest w punkcie E, poziom cen jest przewidywalny,

produkcja i zatrudnienie kształtują się na naturalnych poziomach.

Przyjmijmy teraz, Ŝe państwo ogłasza zwiększenie ilości pieniądza i faktycznie to

robi: z hipotezy racjonalnych oczekiwań wynika, Ŝe podmioty gospodarcze uwzględnią tę

informację w swoich prognozach. Zatem opierając się na opisanym modelu przesunięcie

krzywej łącznego popytu z MDS do MDS’ zostanie zniwelowane przesunięciem krzywej

podaŜy SAS do SAS’. Produkcja i zatrudnienie nadal znajdują się na krzywej produkcji

długookresowej LAS, płace nominalne wzrosły pod wpływem oczekiwań cenowych, a

równowaga odpowiada punktowi C na wykresie. Zasada ta będzie działa w drugą stronę,

co oznacza Ŝe państwo moŜe prowadzić skuteczną politykę dezinflacji przy

współczynniku poświęcenia (utraty produkcji przez gospodarkę) równym zero. Dane

empiryczne z lat 80-tych (reaganomika i thatcheryzm) wskazują jednak, Ŝe realna

gospodarka nie poddaje się przedstawionemu wyŜej modelowi Lucasa-Sargenta-Wallace’a.

Teorie ekonomiczne tłumaczą trudności dynamiczną niespójnością w czasie, po cichu

moŜna dodać nieracjonalność podmiotów i opór społeczny przeciwko zmianom.

ZałóŜmy, Ŝe państwo w sposób nieprzewidziany zwiększa podaŜ pieniądza.

Zgodnie z wcześniej analizowanym modelem Lucasa krzywa łącznego popytu przesunie

Produkcja

Ceny

P

Y Y’

MDS’ (M’)

SAS

O

P’’

E

MDS (M)

SAS’

C

B

LAS

P'

88

się z MDS do MDS’ do punktu zwiększonej podaŜy i zatrudnienia B, a gdy podmioty

zdadzą sobie sprawę ze swej pomyłki poziom równowagi ustali się w punkcie C. Po

niezapowiedzianym zmniejszeniu podaŜy pieniądza (jak się okazuje, nie zawsze pokazują

ten proces wskaźniki M), moŜna się spodziewać zachowań przedstawionych za pomocą

wykresów na rysunku 26. Wolumen produkcji gwałtownie maleje, poziom cen nie spada

jednak mniej niŜ proporcjonalnie, uniemoŜliwiając natychmiastowe dostosowanie. Dalszy

proces rozłoŜony jest w czasie, gospodarka oŜywa przy stabilizującym się poziomie cen.

Rysunek 26. Procesy dostosowawcze po szoku monetarnym.

Źródło: Begg D., Makroekonomia...s 220.

Badania prowadzone w latach 70-tych (Barro) i 80-tych (Mishkin, Gordon) nie były

jednoznaczne jeśli chodzi o ocenę skuteczności polityki pienięŜnej, a wciąŜ występujący

cykl koniunkturalny kaŜe przyjąć, Ŝe podmioty gospodarcze działają w warunkach

niekompletnej informacji czy po prostu horyzont czasowy pomiędzy recesjami jest zbyt

daleki dla racjonalnego postępowania.

Bardzo ciekawą teorią wyrastającą z tezy o nieefektywności polityki stworzyli F.

Kydland i E. Prescott. Trafnie dostrzegli, Ŝe problemy polityczno-gospodarcze przybierają

postać gry pomiędzy inteligentnymi graczami: państwem i sektorem prywatnym. Polityka

dyskrecjonalna nie prowadzi do maksymalizacji funkcji społecznego dobrobytu czy

„społecznej funkcji celu”88 ze względu na opóźnienia w czasie przy jej wprowadzaniu,

oraz ze względu na zmiany, jakie władze monetarne podejmą gdy dostrzegą nową

optymalną politykę w następnych okresach – jest to niespójność w czasie.

Upraszczając model i utrzymując załoŜenia Lucasa dotyczące opróŜniania się rynków oraz

racjonalnych oczekiwań moŜna go przedstawić następująco:

88 Snowdon B., Współczesne... s. 217. Pogląd ten podziela równieŜ M. Friedman.

Czas

Produkcja

Y’

O

Y

tzero Czas

Ceny

P’

O

P’’

P

tzero

89

państwo dąŜy do maksymalizowania społecznej funkcji celu, mającej na celu

minimalizowanie inflacji i bezrobocia.

),(.

tt UPSS =

gdzie S’( tP.

)< 0 jest minimalizowaniem inflacji i S’( tU )<0 jest minimalizowaniem

bezrobocia. Rysunek 27 przedstawia krzywe Philipsa dla dwóch oczekiwanych stóp

inflacji .etoP i

.etcP oraz krzywe obojętności 41...SS , gdzie najbardziej poŜądana są krzywe

bliŜej 1S (najmniejsze bezrobocie w stosunku do danej inflacji – jednak osiągnięcie stanu

na pierwszej krzywej jest sztuczne, poniewaŜ bezrobocie spada poniŜej naturalnego

poziomu), a najmniej poŜądane zbliŜające się do 4S . Zakładając krótki okres, optymalna

sytuacja występuje w punkcie E, gdzie aktualna stopa bezrobocia równa się naturalnej

stopie bezrobocia, a inflacja jest przewidywana i wynosi zero. PołoŜenie krzywych

Philipsa będzie zaleŜało od oczekiwań podmiotów dotyczących poziomu inflacji, na którą

wpływ ma państwo. Zatem spójna równowaga w czasie będzie występować teŜ w punkcie

D, który nie jest punktem optymalnym. Gospodarkę opisuje się jako niekooperacyjną grę

dynamiczną Stackelberga, to znaczy jeden z uczestników gry jest liderem, wywierającym

wpływ na pozostałych graczy. W naszym modelu państwo (rząd, bank centralny) jest

dominującym graczem, podejmuje decyzje z uwzględnieniem przewidywanych zachowań

graczy rynkowych. Niespójność pojawia się wtedy, gdy państwo zmienia swą decyzję

mimo wcześniejszej zapowiedzi bądź wprowadza chaos decyzyjny.

90

Rysunek 27. Spójna i optymalna równowaga.

Źródło: Snowdon B., Współczesne... str. 219.

Przyjmijmy, Ŝe gospodarka znajduje się w punkcie C – stopa bezrobocia jest na

poziomie stopy naturalnej, występuje inflacja przewidywana przez podmioty. Państwo

zapowiada bardziej restryktywną politykę pienięŜną – ekspansja pienięŜna będzie

dokonywała się w małym stopniu. Celem jest zmniejszenie inflacji, czyli dąŜenie do

punktu optymalnego E na rysunku 27. Zgodnie z czystym modelem Lucasa zapowiedziana

zmiana nie byłaby niespodzianką, podmioty płynnie dostosowałyby się do przewidywanej

sytuacji i nastąpiłoby przejście do krzywej Philipsa .etoP i punktu (przynajmniej bliskiemu)

optymalnemu E, pomijając pozostałe zaburzenia. Widać to równieŜ na schemacie gry

Taylora (rysunek 28). Co się stanie jednak, gdy państwo oszukuje? Czasem wystarczy

tylko publiczne wystąpienie prezesa banku centralnego i blef co do czasu wprowadzenia

zapowiedzianej polityki. Skutkiem będzie inflacja i przejściowy spadek bezrobocia-a więc

sytuacja podobna do fazy ekspansji w cyklu koniunkturalnym. PoniewaŜ taki stan jest

niemoŜliwy do utrzymania, gospodarka wróci w końcu do stanu równowagi. Państwu które

oszukuje podmioty mogą nie ufać, jeśli ich przewidywania pokryją się z realną

działalnością wtedy cała zapowiedź nowej polityki monetarnej nie będzie miała znaczenia

i spójność w czasie zostanie zachowana (punkt C). Jeśli jednak państwo dotrzyma

obietnicy, a podmioty nie dostosują się odpowiednio wcześnie, wtedy gospodarkę moŜe

spotkać wysokie bezrobocie przy niskiej inflacji – punkt B. NaleŜy podkreślić, Ŝe są to

rozwiązania czysto modelowe, w realnej gospodarce będziemy mieli do czynienia z

1S .etoP

.etcP

tU rośni

e

tP.

rośnie

E B

C

A

2S 3S

4S

91

ogromną ilością stanów kształtujących się pomiędzy punktami E, A, B, C, a nawet poniŜej

punktu E (deflacja).

Rysunek 28. Schemat gry Taylora.

Źródło: j.w.

Zatem w tym modelu przyczyną cyklu koniunkturalnego jest polityka władz i

reakcje podmiotów gospodarczych. Cenną obserwacją jest róŜny stopień reakcji społecznej

na inflację i bezrobocie; w wielu krajach wyŜszy poziom inflacji przechodzi bez echa a

oprotestowany jest wyŜszy poziom bezrobocia, co jednoznacznie przekłada się na głosy

wyborców. Zatem polityka państwa w szerokim rozumieniu moŜe koncentrować się na

utrzymaniu stanu odpowiadającemu polu A-C-E na rys. 25 tak długo, jak tylko to jest

moŜliwe. Lucas89 powołując się na A. Stockmana przedstawia powojenną zaleŜność

między inflacją a bezrobociem dla kilku okresów, w których wyraźnie widać klasyczną

krzywą Philipsa (rysunek 29). Okresy te nie pokrywają się ani z cyklem koniunkturalnym

wyróŜnianym na podstawie metod NBER, ani z cyklem politycznym, choć w kilku

przypadkach tak się dzieje90, np. okres ekspansji 1960-69r. czy prezydentura Clintona. W

długim okresie, jak widać to z ostatniego wykresu na rysunku 29 wynika, Ŝe nie istnieje 89 Lucas R., Monetary neutrality... 90 Jeśli nadal stosuje się badanie zaleŜności inflacja – bezrobocie - PKB stosuje się jako punkt wyjścia model Phelpsa - Friedmana, o czym w rozdziale częściowo w rozdziale I i na przykładach w III.

Zapowiedź restryktywnej polityki pienięŜnej przez

bank centralny Ludzie ufają zapowiedzi, nie podnoszą płac

Ludzie nie ufają zapowiedzi,

przygotowanie na podwyŜki płac

Niska stopa ekspansji

Wysoka stopa ekspansji

Wysoka stopa ekspansji

Niska stopa ekspansji

Niska inflacja bezrobocie według stopy naturalnej

Wysoka inflacja bezrobocie poniŜej stopy naturalnej

Niska inflacja bezrobocie powyŜej stopy naturalnej

Wysoka inflacja bezrobocie według stopy naturalnej

E A B C

Wybór rynku siły roboczej

Wybór banku centralnego

Wynik w punkcie

92

prosta zaleŜność między inflacją a bezrobociem. Dlatego gospodarka musi wrócić do stanu

równowagi, sterowanie bezrobociem i inflacją prowadzi w końcu do recesji.

Rysunek 29. Inflacja i bezrobocie w USA w latach 1960-2004.

1960-1969

0,01,02,03,04,05,06,0

3,0 4,0 5,0 6,0 7,0

Bezrobocie

Inflacja

1974-1979

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0

Bezrobocie

Inflacja

1980-1983

0,0

5,0

10,0

15,0

7,0 8,0 9,0 10,0

Bezrobocie

Inflacja

1950-2004

-5,0

0,0

5,0

10,0

15,0

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Bezrobocie

Inflacja

Opracowanie własne według metod badań Lucasa z Monetary neutrality...

Lucas ostatecznie twierdzi, Ŝe nie ma zadowalającej teorii która tłumaczyłaby wahania

gospodarcze, "jeśli jesteśmy zainteresowani podnoszeniem poziomu Ŝycia, to bardziej

naleŜy skupiać się na teorii wzrostu niŜ na pozostałościach cyklu".

2.5 Teoria realnego cyklu koniunkturalnego

Lata osiemdziesiąte przyniosły zmiany gospodarcze, które wymykały się opisowi

teorii neoklasycznej. Przydatna okazała się krytyka dokonana przez Jamesa Tobina, który

w 1980 roku wysunął tezę, Ŝe siłą napędową cyklu koniunkturalnego mogą być zmiany w

wyposaŜeniu, technologii i gustach.

93

W 1982 roku Finn Kydland i Edward Prescott przedstawili niepienięŜny model

równowagi, a rok później po dalszych publikacjach utrwalił się pod nazwą realnego cyklu

koniunkturalnego, rozwijanego później przez R. Barro, Ch. Plossera, J. Longa.

Teoria realnego cyklu koniunkturalnego jest odpowiedzią na postulaty budowania

sztucznych gospodarek, dalece zaawansowanych modeli które będą pozwały na

laboratoryjne symulowanie wpływu środków politycznych na realne procesy rynkowe, bez

ryzyka negatywnych następstw w rzeczywistym świecie.

Realny cykl koniunkturalny jasno nawiązuje do myśli J. Schumpetera: wzrost

gospodarczy i cykl traktowane są jako nierozłączne zjawiska, zmiany w technologiach

wywołują krótkookresową niestabilność przekładająca się na długookresowy wzrost, przy

czym ścieŜka rozwoju nie jest wygładzonym trendem, a właśnie serią wahań. Jak piszą

Kydland i Prescott: „Sądzimy Ŝe jest nierozsądne aby zaczynać naszą teorię ekonomiczną

od jakiejś definicji statystycznej trendu i odchyleń od trendu, z teorią wzrostu

skoncentrowaną wokół trendu i cyklami koniunkturalnymi jako odchyleniami. Teoria

wzrostu moŜe poradzić sobie z tymi dwoma zmiennymi.”91

ZałoŜenia teorii są następujące:

1. Podmioty dąŜą do maksymalizacji funkcji uŜyteczności lub zysku przy danych

ograniczeniach zasobów

2. Obowiązuje hipoteza racjonalnych oczekiwań, informacje o ruchach poziomu cen

są powszechnie dostępne, moŜliwe są problemy z rozróŜnieniem trwałych a

przejściowych wstrząsów podaŜowych.

3. Ceny są elastyczne, istnieje ciągłość opróŜniania się rynków.

4. Wahania łącznej produkcji i zatrudnienia są spowodowane duŜymi, nieregularnymi

zmianami aktualnych technologii produkcji. Mechanizmy transmisyjne powodują

opóźnienie efektów pierwotnych szoków.

5. Praca podlega substytucji międzyokresowej.

6. Pieniądz jest neutralny.

7. Zintegrowana zostaje teoria wzrostu i fluktuacji gospodarczych, odrzucone

rozróŜnienie między krótkim a długim okresem.

Wpływ dodatniego szoku technologicznego na produkcję obrazuje rysunek 30:

91 Kydland F., Prescott E., Business cycles: Real facts or monetary myth.

94

Rysunek 30. Wpływ dodatniego szoku technologicznego na produkcję.

Źródło: Snowdon B., Współczesne... s.258.

Niewielki wzrost produkcji i przesunięcie krzywej Y do Y’ (punkty Y'' i L'')

owocuje nieproporcjonalnie większym wzrostem zatrudnienia. Rysunek 31 przedstawia

wpływ tego przesunięcia na zwiększenie krańcowego produktu pracy i popytu na pracę. Z

obserwacji empirycznych wynika, Ŝe niewielkie zmiany płacy realnej skutkują duŜym,

dodatnio skorelowanym zmianom zatrudnienia. Z tego wynika, Ŝe krzywa podaŜy pracy SL

musi być dosyć elastyczna, w przypadku jej nieelastyczności opisywany efekt nie

wystąpiłby bądź wystąpił ze znacznie mniejszą siłą.

Elastyczność ta potwierdza tezę o międzyokresowej substytucji pracy, choć nie świadczy

bezpośrednio o dobrowolności wyborów dokonywanych przez pracowników. WyŜsze

płace zgodnie z efektem substytucyjnym powodują zwiększoną podaŜ pracy, ale

jednocześnie wyŜsze zarobki sprawiają, Ŝe pracownicy łatwiej osiągają pewien stopień

zamoŜności, przy którym zaczynają wyŜej doceniać czas wolny – jest to efekt dochodowy,

o działaniu przeciwnym do efektu substytucyjnego.

Zwolennicy realnego cyklu koniunkturalnego podkreślają, Ŝe duŜe efekty

substytucji, takie jak przedstawione na rysunku 30 wywołane są przejściowymi zmianami

płacy realnej – jest to swoista mobilizacja, krótki okres wytęŜonej pracy z perspektywa

późniejszego powrotu do poprzedniego stanu. Jeśli podmioty oceniają wzrost płac jako

stały efekt, przewaŜać moŜe efekt dochodowy i spowodować wręcz obniŜenie podaŜy

pracy. Wymienia się czasem znaczenie stóp procentowych – wzrost realnej stopy

Zatrudnienie

Produkcja

Y

L’ L’’

Y’=A’F(K,L)

L

Y’

A

C

B

Y=AF(K,L)

Y’’

95

procentowej spowoduje przesunięcie krzywej podaŜy pracy, jako wyraz wzrostu wartości

dzisiejszego wynagrodzenia pracy.

Rysunek 31. Wstrząs technologiczny a poziom zatrudnienia.

Źródło: j.w.

RozwaŜania o międzyokresowej substytucji pracy wydają się tylko częściowo prawdziwe

w świetle badań z dziedziny zarządzania zasobami ludzkimi. Na decyzję jednostek o

podjęciu i wymiarze czasowym zatrudnienia będzie wpływać nie tyle sama płaca, a ogólna

sytuacja na rynku pracy, perspektywy na przyszłość, reorganizacja stanowisk, wdraŜania

nowych rozwiązań czy wreszcie polityka państwa (zasiłki, płace minimalne). Model

przyjmuje powyŜsze czynniki jako względnie niezmienne.

Zatrudnienie

Produkcja, płaca realna

W/P

L’

D(MPL)

L

A

C SL

D’(MPL’)

(W/P)’

96

Rysunek 32. Egzogeniczne wstrząsy o charakterze realnym.

Opracowanie własne. Na wykresie Ys oznacza łączną podaŜ realną, Cd – łączny popyt realny na rynku towarowym.

Prześledźmy teraz wpływ egzogenicznych wstrząsów o charakterze realnym na

łączną podaŜ realną Ys i popyt realny na rynku towarowym Cd, przedstawiony na rysunku

32. W zaleŜności od stopy procentowej ruch będzie odbywał się po krzywych Cd i Ys,

natomiast ich przesunięcia będą efektem wspomnianych wstrząsów. Równowaga ustalona

jest w punkcie A, w przypadku sztucznie wywołanych zmian stopy procentowej rynek

znajdzie się w stanie nierównowagi. Korzystny wstrząs technologiczny (taki jak na

rysunku 32) przesunie krzywą Ys do Ys’. Jeśli podmioty uznają to za działanie

krótkotrwałe, to owszem zwiększą podaŜ pracy, ale popyt konsumpcyjny wzrośnie mniej

niŜ proporcjonalnie, do Cd’, a obie krzywe przetną się w punkcie B przy spadku stopy

procentowej do r’. Dzieje się tak poniewaŜ racjonalnie działające podmioty kalkulują, Ŝe

nie starczy im zasobów pienięŜnych na trwale zwiększona konsumpcję. Wzrost dochodu

ponad bieŜący poziom konsumpcji przyczynia się do spadku stopy procentowej. Pieniądz

staje się tańszy i jest to wynikiem działania sił poza władzami monetarnymi, nie występuje

presja inflacyjna. Wzrost ilości pieniądza w posiadaniu jednostek jest wynikiem spadku

cen, zatem to presja deflacyjna pociąga za sobą spadek stopy procentowej. Jest jeszcze

jeden argument przemawiający za obniŜeniem stopy procentowej: racjonalnie

przewidujące jednostki jeśli nie zwiększą swojej konsumpcji do moŜliwego poziomu,

część swoich dochodów automatycznie muszą przeznaczyć na oszczędności. Instytucje

Produkcja

Stopa procentowa

r’

Y

A

Cd’’

r

Y’ Y’’

Cd’

Cd

Ys’’

Ys

B

C

(RAD)

(RAS)

97

finansowe, dysponując większą ilością pieniądza (przy jego niezmienionej ilości w całej

gospodarce) mogą i muszą obniŜyć jego cenę.

W przypadku gdy wstrząs technologiczny uwaŜany jest za trwały, przesunięcie

krzywej popytu będzie silniejsze – podmioty będą otrzymywały dostatecznie duŜe

wynagrodzenia w przyszłości aby zapewnić ciągłość konsumpcji. Krzywa Cd przesunie się

do poziomu Cd’’ i przednie z Ys’ w punkcie C, przy niezmienionej stopie procentowej.

Przyjrzyjmy się czerwonym liniom na rysunku 32. ZałóŜmy, Ŝe krzywa Cd

odpowiada łącznemu realnemu popytowi (RAD – Real Agregated Demand), a krzywa Ys

realnej łącznej podaŜy (RAS – Real Agregated Supply). RAS nie jest krzywą

krótkookresową, ta dychotomia została odrzucona. Jej dodatnie nachylenie tłumaczy się

funkcją realnej stopy procentowej, poniewaŜ jak wyŜej zauwaŜyliśmy, stopa procentowa

wpływa na międzyokresową względną cenę pracy. Jeśli teraz zastąpimy krzywą RAD

krzywą IS a RAS krzywą LM podzieloną przez ceny (LM/P) to widać, Ŝe tak naprawdę

krzywa LM/P porusza się razem z krzywą RAS, czyli ani ilość pieniądza ani ceny nie mają

wpływu na łączny popyt lub zatrudnienie.

DuŜym przewrotem w dotychczasowym myśleniu o cyklach koniunkturalnych jest

odwrócenie zaleŜności przyczynowej pieniądza i produkcji. Nikt nie kwestionuje dodatniej

i silnej korelacji między tymi dwoma zmiennymi, lecz zwolennicy RBC twierdzą, Ŝe

pieniądz jest endogeniczny, a obserwowana zaleŜność wskazuje, Ŝe podaŜ pieniądza idzie

za oczekiwaniami przyszłej ekspansji produkcji. Badania Kinga i Plossera92pokazują, Ŝe

sektor finansowy i monetarny jest specyficznym producentem wytwarzającym usługi

rachunkowe, ułatwiające zawieranie transakcji. PoniewaŜ usługi finansowe wytwarza się

szybko i skierowane są one na zaspokojenie przewidywanych potrzeb realnej gospodarki,

będzie to oznaczało Ŝe ekspansja usług finansowych będzie wyprzedzała ekspansję

produkcji.

Jednak Kydland i Prescott piszą: „Nie ma dowodów, Ŝe poziom bazy monetarnej

czy agregat M1 poprzedza cykl, choć niektórzy ekonomiści wciąŜ podzielają ten mit”,

podają oni jednak przykład lat 80-tych gdy agregat M2 wyprzedzał rozwój o kilka

kwartałów93.

Model keynesowski, monetarystyczny i wczesny neoklasyczny opisują zachowanie

cen jako procykliczne. Kydland i Prescott bardzo ostro krytykują ten pogląd, tłumacząc Ŝe

mit ten powstał w wyniku obserwacji i analizy cykli przed II Wojną Światową, kiedy ceny

92 Snowdon B., Współczesne... s. 267. 93 Kydland F., Prescott E., Business cycles: Real facts or monetary myth.

98

faktycznie były procykliczne. Jednak od lat 50tych ceny niezaleŜnie od sposobu pomiaru

wykazują zaleŜność antycykliczną. Wpływ wstrząsów podaŜowych na poziom cen

przedstawia rysunek 33:

Rysunek 33. Wpływ wstrząsów podaŜowych na ceny.

Źródło: Snowdon B., Współczesne... str. 273.

Z przyjętych załoŜeń do modelu wynika, Ŝe płace i ceny są doskonale elastyczne, zatem

krzywa łącznej podaŜ AS będzie całkowicie niewraŜliwa na ruchy tych zmiennych, czyli

nieelastyczna. Dla poziomu cen P krzywa łącznego popytu AD przecina się z krzywą AS w

punkcie A. Dodatni wstrząs podaŜowy powoduje, przy danej podaŜy pieniądza, przejście z

AS do AS’ i punktu B, przy spadku cen do P’. Ujemny szok podaŜowy przesunie punkt

równowagi do C i poziomu cen P’’.

Dla polityki gospodarczej państwa wnioski wynikające z teorii realnego cyklu

koniunkturalnego są daleko idące. E. Prescott napisał: „Fluktuacje gospodarcze są

optymalnymi reakcjami na niepewność stopy postępu technologicznego”, jednak dodaje

„Nie oznacza to, Ŝe ilość zmian technologicznych jest optymalna czy stała dla polityki”,

ale przestrzega przed próbą budowania polityki stabilizacyjnej jako zbyt kosztownej w

stosunku do rezultatów. Jako rozwiązanie sugeruje skupienie uwagi na nie wahaniach

produkcji, lecz raczej na przyczynach średniej stopy postępu technologicznego94. Zatem

fluktuacje są reakcjami efektywnymi z punktu widzenia Pareta, kaŜda interwencja rządu

zaburza to optimum. Jest to bardzo doniosły wniosek, skierowany zarówno w stronę rządu

jak i prywatnych podmiotów, które powinny śledzić działania państwa jako zaburzające

94 Prescott E., Theory Ahead Of Business Cycle Mesurement, ww.minneapolisfed.org/research/qr/qr1042.pdf

Y’ Y Y’’

P’’

AD

AS’ AS AS’’

P

P’

A

B

C

Produkcja

Ceny

99

równowagę i pod tym względem kształtować swoje oczekiwania. R. Barro dodaje, Ŝe

zmiany zakupów państwowych odgrywają waŜną rolę we fluktuacjach działalności

gospodarczej w okresie wojny, ale nie w czasach pokoju.

F. Kydland i E. Prescott dowodzą, Ŝe 70-75% wariancji produkcji USA w okresie

powojennym moŜna wytłumaczyć za pomocą zmian w technologii95. Do pomiaru

wariancji wstrząsu technologicznego uŜywają reszty Solowa96, czyli zmian łącznego

produktu pomniejszonych o sumę waŜonych nakładów siły roboczej i kapitału.

Upraszczając: produkcja (Y) zaleŜy od nakładów kapitału (K) oraz pracy (L) w powiązaniu

z aktualną technologią (A) w danym czasie (t) i wyraŜa się w równaniu:

))(),(),(()( tLtKtAFtY = 97. Łatwą do stosowania w obliczeniach jest szczególna odmiana

funkcji produkcji Cobba – Douglasa (moŜna pominąć zmienną czasu w obliczaniu reszty):

∂−∂= 1LAKY gdzie δ zawiera się w przedziale (0,1) i mierzy elastyczność produktu

względem kapitału oraz produktu względem pracy. Wartości δ szacuje się na podstawie

obserwacji historycznych.

Wzrost jest liniowy, to znaczy Ŝe zwiększenie kapitału i pracy o dany procent

zwiększa produkcję w tym samym stosunku procentowym. Z takie postaci funkcji nie da

się oszacować zmian technologicznych, poniewaŜ są one ze swojej natury niemierzalne.

Przekształcenie funkcji do postaci:

L

L

K

K

Y

Y

A

A ∆−+

∆−

∆=

∆)1([ δδ

pozwala oszacować technologię jako resztę Solowa A

A∆. Dokonane obliczenia

przedstawione w graficznej formie porównania rocznych stóp wzrostu produkcji i

technologii są niezwykle sugestywne (rysunek 34, choć podejrzenia o współzaleŜność

zmiennych są uzasadnione)

95 Kydland F., Prescott E., Hours and Employment Variation in Business Cycle Theory, www.minneapolisfed.org/research/DP/DP17.pdf 96 Model wzrostu został rozwinięty m. in. przez R. Lucasa jr., uzupełniony modelem wzrostu endogenicznego czy teoriami kapitału ludzkiego. Prawdopodobnie najbliŜsze lata i przełom w nano- i biotechnologii i energetyce przyniosą równieŜ nowe trendy w ekonomii. 97 Romer D., Makroekonomia dla zaawansowanych...s.26.

100

Rysunek 34. Roczne stopy wzrostu produkcji i technologii w USA w latach powojennych.

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985

produkt realny technologia

Opracowanie własne na podstawie metodologii Plossera (1989), Współczesne s. 270.

Praktyczne stosowanie modelu realnego cyklu koniunkturalnego polega na tzw.

kalibrowanie modelu, czyli symulowaniu ilościowych następstw i porównywanie ich z

faktycznie obserwowanym zachowaniem się odpowiednich szeregów czasowych. Dzięki

temu model jest elastyczny i moŜna go dostosowywać do nowych wydarzeń

gospodarczych.

101

Rozdział III

3.1 Wczesne cykle koniunkturalne i powstanie Fed.

Badanie historii pieniądza jest pasjonującą przygodą. W jednej chwili tłumaczenie

przyczyn wojen, podbojów, władzy, bogactwa narodów zamienia się w pytanie "za ile?".

M. Friedman powiedział, Ŝe cała ekonomia sprowadza się do jednego słowa: 'cena' - miał

rację - absolutnie wszystko na tym świecie, co nie jest boskie, ma swoją cenę.

Pierwszymi instytucjami mającymi zadania banku centralnego w USA były

pozostające w prywatnych rękach First Bank of United States, powołany w 1791r na 20 lat

w celu obsługi długu po wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych i Second Bank of

the United States (1816-1836), rozwiązany m.in. z powodu korupcji i defraudacji. W latach

Ery Wolnej Bankowości (1837-1862) formalnie nie było banku centralnego, a banki

działały na podstawie regulacji stanowych: wydawały róŜne banknoty, miały niejednolite

wymagania co do rezerw, oferowały róŜny poziom bezpieczeństwa depozytów. Alan

Greenspan twierdzi, Ŝe dwudziestowieczna krytyka okresu wolnej bankowości jest

przesadna98, a regulacje chroniące stabilność systemu dopiero zaczęły się rozwijać w

tamtym czasie. W 1863r ustawą federalną "National Bank Act" ustanowiono system

prywatnych banków krajowych, ujednolicono walutę i wprowadzono nadzór federalny,

system ten sfinansował trwającą wojnę secesyjną i przyczynił się do zwycięstwa Unii. Od

tego czasu NBER notuje regularne występowanie cykli koniunkturalnych w USA. W 1907

roku po krótkiej panice bankowej, powstała Narodowa Komisja Monetarna (National

Monetary Commission) i rozpoczął się proces przygotowań do ustanowienia centralnej

bankowości, początkowo tajne spotkania międzynarodowych bankierów zaowocowały

ostatecznie przyjęciem przez Kongres Federal Reserve Act. Ustawa została podpisana 23

grudnia 1913r przez prezydenta W. Wilsona, a Rezerwa Federalna (Fed) rozpoczęła swoją

działalność w 1915r. Przepis prawa powoływał Fed dla “zapewnienia elastyczności waluty,

dostarczania środków na redyskonto papierów wartościowych (bonów), ustanowienia

bardziej efektywnego nadzoru nad bankami Stanów Zjednoczonych i dla innych celów"99.

Faktycznie centralny mechanizm szybko wyeliminował sezonowe wahania płynności a

mechanizm kreacji pieniądza zapewnił wystarczająca płynność podmiotom, przy

niesłabnącej wierze w niemoŜliwość wystąpienia inflacji czy deflacji w powiązaniu waluty

98 www.federalreserve.gov/Boarddocs/speeches/1998/19980502.htm 99 www.federalreserve.gov/GeneralInfo/fract

102

ze złotem. Wprowadzenie jednolitej i sankcjonowanej prawem waluty miało swoje

pozytywne strony, przed 1913r w obiegu krąŜyło około trzydzieści tysięcy banknotów

(kwitów), emitowanych nawet przez apteki.

Obecnie struktura Fed'u wygląda następująco (rysunek 35):

Rysunek 35. Struktura organizacyjna Fed.

Opracowanie własne na podstawie www.federalreserveeducation.org

Rada Gubernatorów, mająca swoją siedzibę w Waszyngtonie jest ścisłym

kierownictwem i sercem systemu. Składa się z siedmiu gubernatorów, wskazywanych

przez Prezydenta i akceptowanych przez Senat. Kadencja kaŜdego z gubernatorów wynosi

14 lat, spośród nich wybierani są Prezes i Wiceprezes na czteroletnie okresy, które mogą

być przedłuŜane decyzją Prezydenta. Rada finansuje swoje działania z opłat nakładanych

na Banki Rezerwy Federalnej, audyt sprawowany jest przez niezaleŜne publiczne firmy

audytowe. Podstawowe zadania Rady nie róŜnią się od funkcji podobnych organów

banków centralnych innych krajów, rozbieŜności dotyczą roli w światowym systemie

finansowym.

Sieć 12 Regionalnych Banków Rezerwy Federalnej i 25 oddziałów wykonuje

polecenia Rady i jest jej siłą wykonawczą. Banki te są udziałowcami akcji Fed, ale nie

mogą handlować udziałami. Jest to podstawowa róŜnica organizacyjna między Rezerwą

Federalną a bankami centralnymi innych krajów: Fed jest instytucją quasi-prywatną.

Około 38% zwykłych banków komercyjnych jest bankami-członkami Fed, mają

przywilej posiadania akcji Fed i obowiązek utrzymywania 3% ich kapitału jako rezerwy

minimalnej w swoich Bankach Regionalnych Rezerwy Federalnej.

Rada Gubernatorów

Regionalne Banki Rezerwy Federalnej

Federalny Komitet Otwartego Rynku (FOMC)

Banki członkowskie Inne instytucje depozytowe

Wszelkie podmioty gospodarcze posługujące się dolarem amerykańskim

103

Komitet Otwartego Rynku jest organem odpowiedzialnym za podaŜ pieniądza. W

skład Komitetu wchodzą z prawem głosu członkowie Rady Gubernatorów, Prezydent

Zarządu Nowojorskiego Banku Federalnego i czterech innych prezydentów banków

regionalnych na zasadzie rotacji, Pozostali Prezydenci Banków mogą uczestniczyć w

dyskusjach. Ponadto stale funkcjonują trzy komitety doradcze i niezliczona ilość

ekspertów, zbierających dane ze wszystkich regionów i sektorów gospodarki100.

Daty powstania Fed'u nie były przypadkowe – mocarstwa europejskie szykowały

się do wojny i potrzebny im był silny sojusznik. Fed sfinansował najpierw pomoc dla

krajów Europy, głównie poprzez weksle i akcepty bankowe odkupione powojenna inflacją,

a od 1917r działania wojsk Stanów Zjednoczonych i pomoc dla odbudowujących się

państw101. USA stały się potęgą gospodarczą i finansową, z największymi oficjalnymi

zapasami złota na świecie. Powojenna recesja szybko została zdławiona operacjami

otwartego rynku, a prezes nowojorskiego regionalnego banku Rezerwy Federalnej,

Benjamin Strong stał się autorytetem wpływającym na całą pracę Fed i symbolem

ekspansji lat dwudziestych. W 1922r na konferencji w Genui złoto zostało ponownie

ustanowione międzynarodowym środkiem pienięŜnym, przy cenie 20,67$ za uncję i

wymienialności walut europejskich jedynie na sztaby złota, co czyniło tę operację moŜliwą

praktycznie tylko dla największych banków i banków centralnych. Tak powstała piramida

finansowa: banki europejskie utrzymywały jako rezerwy złoto i funta szterlinga, Bank

Anglii złoto i dolary, Fed złoto i certyfikaty złota. Gospodarka USA przeŜywała boom:

obniŜono podatki, spadały stopy procentowe, zakładano ogromną ilość nowych banków,

przy niezmienionej ilości gotówki w obiegu spadały teŜ ceny dóbr konsumpcyjnych102.

Zmieniła się struktura rezerw na świecie: złoto i złote monety zastępował papier i kredyt

fiducjarny w znacznie większej ilości przy stałej cenie kruszcu, zgodnie z prawem

Kopernika-Greshama pewny pieniądz zaczął przechodzić w prywatne ręce. Banki USA

udzieliły Europie ogromnych poŜyczek, zmuszając Niemcy i Austro-Węgry do spłaty

kontrybucji. Jednak te były płacone z kolejnych poŜyczek i inwestycji dolarowych poza

granicami USA, co przy stosunkowo mało zróŜnicowanej gospodarce w Ameryce (czas

100 Opracowanie porównawcze z innymi bankami centralnymi moŜna znaleźć np. w Materiały i Studia nr173, Warszawa 2004r. 101 www.federalreserveeducation.org/fed101/history/ 102 Lata dwudzieste i Wielki Kryzys mają oczywiście duŜo bardziej złoŜone przyczyny, same powszechnie materiały banków centralnych ówczesnych mocarstw światowych liczą kilkanaście tysięcy stron (!). W publikacjach warto oprzeć się na krytycznym zestawieniu "Monetary History of the United States, 1867-1960" M. Friedmana i A. Schwartz, "America's Great Depression" M. Rothbarda,, "Essays on the Great Depression" B. Bernanka etc.

104

słynnej prohibicji) i istniejącym taryfom celnym utrudniało rozwój na zdrowych

podstawach.

Z chwilą pojawienia się planu Younga w 1928r, który obarczyłby Niemcy

obowiązkiem spłaty dalszych wysokich kontrybucji wojennych z Reichsbanku zniknęły

(tymczasowo) znaczne zasoby złota, wkrótce to samo spotkało Rezerwę Federalną. Od

stycznia 1928r do sierpnia 1929r Fed widząc spekulacyjnie rosnące indeksy giełdowe

podniósł stopę dyskontową z 3,5% do 6%, odwracając tym samym wieloletni trend

spadkowy i zmniejszając ilość pieniądza w obiegu. W październiku 1928r umarł B. Strong,

po którego śmierci rozgorzała walka o wpływy i kierunek polityki monetarnej. Gospodarka

zwalniała, krach na Wall Street 29 października 1929r był tylko przypieczętowaniem tego

procesu, samospełniającą się przepowiednią o cyklu koniunkturalnym. Warto podkreślić,

Ŝe był to piąta recesja od zakończenia I W.Ś., poprzednie jednak były krótkie i gospodarka

szybko wracała na ścieŜkę wzrostu. Nietrafione działania interwencjonistyczne nieśmiało

podjęte przez prezydenta Hoovera, a potem na szeroką skalę przez Roosevelta,

odizolowanie się USA od reszty świata wysokimi cłami (Smoot-Hawley Tariff z 1930r)

rozprzestrzeniło kryzys na cały świat, a skutków Wielkiej Depresji nie udało się wielu

krajom przezwycięŜyć aŜ do II W.Ś. Ben Bernake, prezes Fed od 2005r, powiedział z

okazji dziewięćdziesiątych urodzin M. Friedmana w 2002r: "Co się tyczy Wielkiego

Kryzysu. Macie rację, zrobiliśmy to. Bardzo przepraszamy"103.

We wrześniu 1938 roku zebrała się konferencja Prezydentów Banków Rezerwy

Federalnej w celu ustalenia polityki pienięŜnej w razie wybuchu wojny, chociaŜ ani cel

ataku ani data agresji Narodowo Socjalistycznych Niemiec nie został jeszcze wybrany,

wojna miała nastąpić. W 1939r zdecydowano, Ŝe naleŜy uniknąć błędu państw

europejskich104, w których banki centralne ciągle podnosiły stopy procentowe i tym

samym zachęcały posiadaczy kapitału do odkładania w czasie zakupów papierów

państwowych w celu uzyskania jeszcze wyŜszego oprocentowania. W początkowych

latach wojny wystarczył jednak napływ złota, szczególnie w 1941 roku, dla wzrostu akcji

kredytowej. Szeroko zakrojona, nieoficjalna pomoc dla Europy wymagała jednak obsługi

długu państwowego, który w dwóch początkowych latach wojny wzrósł o 33%. W

kwietniu 1942r po poraŜkach w wojnie z Japonią, Fed zgodził się na propozycje rządu i

zlecił formalnie Bankom Rezerwy wykup kaŜdej ilości 3 miesięcznych (podstawowych)

bonów skarbowych (treasury bills) na poziomie dyskonta 0,375% i utrzymał ten stan aŜ do

103 W oryginale: "Regarding the Great Depression. You're right, we did it. We're very sorry". 104 http://papers.nber.org/papers/w3380.pdf

105

czerwca 1947 roku, co automatycznie pociągnęło za sobą ustalenie się stóp procentowych

na pozostałe papiery wartościowe. Stopa dyskonta na roczne papiery wyniosła 0,875% a na

trzyletnie 2%. Prezesem Fed od 1934r był milioner, ponadnarodowy finansista i mormon z

Utah - Marriner Stoddard Eccles, który przed wojną przyczynił się do scentralizowania i

uniezaleŜnienia Fed od rządu, a po II W.Ś. współtworzył Międzynarodowy Fundusz

Walutowy i Bank Światowy. Charyzmatyczny Eccles miał ogromny autorytet,

początkowo sprzeciwiał się ekspansywnej polityce i uwaŜał Ŝe naleŜy utrzymać

zrównowaŜony budŜet, jednak ostatecznie zwycięstwo militarne miało większe znaczenie.

System bankowy funkcjonował w regulowany sposób: stopa okna dyskontowego wynosiła

zawsze nie mniej niŜ pół procenta, dlatego teŜ banki komercyjne dla utrzymania płynności

po prostu handlowały bonami skarbowymi. Wojenna ekspansja i groźba inflacji była

przyczyną podniesienia stopy rezerw obowiązkowych banków-członków Rezerwy

Federalnej (od depozytów na Ŝądanie) z 22¾% na 26%. Inflacja została dodatkowo

stłumiona przez regulację cen i obniŜenie popytu konsumpcyjnego, częściowo z powodu

zwykłej niedostępności dóbr spowodowanej przestawieniem gospodarki na produkcję

wojenną. Jednak wojenna polityka monetarna spowodowała nie notowany w historii

wzrost ilości pieniądza, od listopada 1941r do kwietnia 1945r wskaźnik M2 rósł

przeciętnie o 19% rocznie, co daje 102% wzrostu w owym okresie105. Ceny mimo regulacji

państwowych wzrosły o około 65%.

Na 1945r NBER datuje wystąpienie fazy recesji i dna cyklu koniunkturalnego,

początek recesji nastąpił równo z konferencją w Jałcie, oŜywienie zaraz po kapitulacji

Japonii. Przyczyn cyklu nie naleŜy szukać w Ŝadnej teorii wymienionych w II rozdziale,

gospodarka wojenna nie była gospodarką wolnorynkową, razem z wyczerpaniem

wojennym i rychłym zakończeniem nadchodziły gwałtowne zmiany.

W 1945 roku nastąpiło jeszcze jedno, niezwykle waŜne dla światowych finansów

wydarzenie: Kongres ratyfikował wprowadzenie porządku monetarnego ustalonego na

konferencji w Bretton Woods (New Hampshire). Wcześniejsza dominacja walutowa

Stanów Zjednoczonych nie była tak widoczna: silną pozycję miał funt szterling, a przed I

W.Ś uŜywało się światowego pieniądza w postaci złota i srebra. Jednak spośród blisko 95

krajów jakie zostały zdolaryzowane od XIX wieku do czasów obecnych (38 z tych krajów

było niepodległe w momencie wybierania systemu walutowego)106, około połowa zaczęła

uŜywać waluty amerykańskiej przed Drugą Wojną Światową. System z Bretton Woods

105 Friedman, M., Schwartz A., A Monetary History..., s. 548, Table 23. 106 Schuler K., Some Theory And History Of Dollarization, Cato Journal, Vol. 25, No. 1 (Winter 2005).

106

ustanowił nowe, dolarowe Imperium Americanum: jedyną "kluczową" walutą stał się

dolar, sztywno powiązany ze złotem przy cenie z okresu Wielkiej Depresji wynoszącej 35$

za uncję. Wymienialność była jednak fikcją, prawo do tego miały tylko rządy państw i

banki centralne. Stany Zjednoczone dysponowały po wojnie ogromnymi zasobami złota o

przybliŜonej wartości 25 miliardów dolarów (80% zasobów światowych), mogły więc

zbudować piramidę, wedle której rządy innych państw utrzymywały swoje rezerwy juŜ nie

w złocie, ale w dolarze. Dolar w wyniku zaniŜonej wartości stał się poszukiwaną walutą,

jednocześnie narzędziem polityki światowej. Stany Zjednoczone stały się eksporterem

jeszcze wartości: idei wolności, która pomimo rosnącego etatyzmu stanowiła

przeciwieństwo dla sowieckiej części świata107. Budowanie potęgi mogło nastąpić dzięki

utrzymywaniu przewagi liberalnej, po prostu Stany Zjednoczone były bardziej otwarte niŜ

którekolwiek z wielkich państw mogących odgrywać mocarstwową rolę w świecie.

Uplasowanie się w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych Japonii i Niemiec na

drugim i trzecim miejscu pod względem wielkości gospodarek wynikało z ich bardzo

stabilnej polityki monetarnej, niskim obciąŜeniom fiskalnym i całkowitej otwartości w

handlu. Drugim towarem eksportowym Stanów były i nadal są dolar i inflacja, o czym

jeszcze będzie przypominać ten rozdział.

Po wojnie władze Stanów Zjednoczonych najbardziej obawiały się pojawienia

masowego bezrobocia, w celu uniknięcia kolejnej depresji została uchwalona ustawa o

zatrudnieniu (Employment Act108, 1946r), kilka milionów zmobilizowanych do pracy w

przemyśle militarnym ludzi (dla duŜej części kobiet była to pierwsza praca) miało znaleźć

zatrudnienie. Sygnał dla polityki monetarnej był jasny – zatrudnienie, klasyczny model

keynesowski który święcił w owym czasie polityczne triumfy doskonale się nadawał.

Rządowy program pełnego zatrudnienia połączony z dał krótkotrwałe rezultaty: od

zakończenia wojny do końca 1948r bezrobocie utrzymywało się na niskim, stałym

poziomie. Ustawa z 1946r stanowiła przyjęcie przez rząd odpowiedzialności za

stabilizowanie ekonomii i powstrzymywanie cyklu koniunkturalnego, klasyczny

keynesizm napawał optymizmem, Ŝe rząd jest w stanie pozytywnie wpływać na

gospodarkę i leczyć jej "niedoskonałości". Rząd z pomocą komitetów i doradców

ekonomicznych zobowiązał się do "koordynowania i ucieleśniania wszystkich planów,

funkcji i zasobów aby sprzyjać i promować wolną, konkurencyjną przedsiębiorczość i

107 Obecny przykład kapitalistyczno-komunistycznych Chin jest nowością w historii, chociaŜ G. Sorman w ksiąŜce "Rok koguta. O Chinach, rewolucji i demokracji" zdają się wątpić w ową tezę. 108 H.R. 2202, S. 380, 15 USC § 1021 et seq. Od tego czasu datuje się powstawanie corocznego "Economic Report of the President".

107

ogólny dobrobyt; warunki w których znajdzie się uŜyteczne zatrudnienie dla tych którzy

mogą, chcą i szukają pracy i aby wspierać pełne zatrudnienie, produkcję i siłę

nabywczą."109

Krótka recesja 1945 roku była tylko opóźnieniem w czasie nieuchronnych skutków

ekspansywnej polityki monetarnej i gospodarki wojennej. Od połowy 1946 roku ceny

hurtowe wzrosły o 25% w ciągu 12 miesięcy, stało się tak na skutek zniesienia w dwóch

fazach kontroli cen i płac. W 1947r inflacja zaczęła być juŜ powaŜnym problemem, w tym

samym roku stopy dyskontowe zostały uwolnione, co uczyniło stopę dochodu bardziej

płaską. Mimo to inflacja rosła i umiarkowana do tej pory polityka Fed została poddana

krytyce, zarówno wewnątrz struktury rezerwy jak i płynącej ze społeczeństwa.

Prezes Fed, M. Eccles był fiskalistą, jednak wcześnie zorientował się, Ŝe czas

ekspansywnej polityki fiskalnej i monetarnej jest juŜ przeszłością. Zaproponował kilka

programów obejmujących m.in. stopniową podwyŜkę stóp procentowych, podatków i

rezerw obowiązkowych, mających w zamierzeniu poskromić inflację, jednak nie spotkały

się one z dobrym przyjęciem ani przez nowego prezydenta H. Trumana ani w Kongresie.

Prezydencki program ponownego ustanowienia kontroli cen i płac na szczęście został

uznany przez Kongres jako nie do przyjęcia.

W kwietniu 1948r stopa bankowych rezerw obowiązkowych została podniesiona do

22% i potem 24%, a we wrześniu uchwalona została ustawa antyinflacyjna i za zgodą

Kongresu stopy rezerw wzrosły do 26% (central reserve cities), przy jednoczesnym

zniechęcaniu banków do prowadzenia akcji kredytowych. Stopa wzrostu M1 wyraźnie się

obniŜyła, w 1949r ceny spadały, spadał teŜ poziom produkcji przemysłowej.

W tym cyklu koniunkturalnym poziom PKB jest jednak mylącym wskaźnikiem.

Dane statystyczne z tabeli 20 pokazują oczywiście spadek, ale nie jest on tak duŜy jak w

latach 1945-47, kiedy zakończono gigantyczną produkcję nieprzydatną w czasach pokoju.

Produkcja wojenna liczona była oczywiście do PKB i wszelkie obliczenia alternatywne

PKB z jej pominięciem są nierealne i z góry błędne, poniewaŜ kaŜdy konsument i

wytwórca działał ze świadomością toczącego się konfliktu. Jeśli jednak uwierzymy w

istnienie pewnej ścieŜki rozwoju, to faktycznie realny PKB obniŜył się znacznie w 1949r

(trzecia kolumna w tabeli 20). Są to jednak obliczenia z których nie naleŜy wyciągać

Ŝadnych wniosków, dopóki nie uwzględni się pozostałych zmiennych wskazujących na

fazę recesji cyklu koniunkturalnego. Polityka antyinflacyjna przyniosła rezultaty – w roku

109 Bradford DeLong J., Lecture Notes: Chapter 13: Stabilization Policy, www.j-bradford-delong.net/macro_online/lec_notes/LN_ch13.pdf

108

1949 wystąpiła deflacja, zarówno w cenach widocznych jak i w austriackim rozumieniu

agregatowej ilości pieniądza. Poziom bezrobocia w szczytowym okresie podniósł się

dwukrotnie, z 4% do dawno nie notowanych 8%. Popyt konsumpcyjny obniŜył się

nieznacznie, natomiast większą zmianę odczuli przedsiębiorcy – ceny hurtowe spadły o

blisko 5%, a stan zapasów który w 1948 roku powiększył się o 5 miliardów dolarów, w

1949 roku zmniejszył się (w wartościach bezwzględnych) o 2 i pół miliarda dolarów

(według wartości nabywczej dolara z ówczesnego okresu).

Tabela 20. Wahania PKB w latach 1945-1949.

Rok Wzrost realnego PKB Luka PKB filtr HP, filtrowanie 1938-1950 CPI Ceny hurtowe

1945 -1,12% 12,31% 2,31% 1,78%

1946 -11,02% -3,15% 8,48% 14,39%

1947 -0,94% -6,53% 14,41% 22,49%

1948 4,36% -4,68% 7,71% 8,30%

1949 -0,53% -7,21% -0,99% -4,98%

Opracowanie własne na podstawie danych z historycznych Raportów Prezydenta USA. Obliczenia do filtru HP według formuły minimalizującej wyraŜenie

211

1

21

2 )]()[()( ++

−

==

−−−+− ∑∑ tttt

T

t

T

ttyt ττττλτ za pomocą Microsoft Excela.

Jednak mimo spadku cen przez cały 1949r Fed kontynuował sprzedaŜ obligacji,

ściągając pieniądz z rynku. Przyczyny tego działania moŜna tłumaczyć w chęci utrzymania

wcześniej ustalonych stóp procentowych i obniŜenia cen poniŜej docelowego poziomu

wahań (zgodnie z ówczesnym modelem polityki monetarnej), aŜ do groźby wystąpienia

powaŜnej recesji. Utrzymanie niskich stóp procentowych na papiery skarbowe pozwoliło

po pierwsze utrzymać tanią obsługę długu, a po drugie zapobiec panice, która mogłaby

nastąpić wskutek masowej wyprzedaŜy papierów wartościowych. W drugiej połowie 1949

rozluźniono wymagania dotyczące rezerw i kredytów, a pod koniec roku wskaźnik M1

znów zaczął rosnąć.

Kryzys bankowy i klasyczne runy nie nadeszły w 1949r z kilku powodów:

• System z Bretton Woods wzbudzał nadzieję, co prawda dziś wiemy Ŝe był

mechanizmem całkowicie nierealnym, ale wówczas zdawał się być dobrym

gwarantem stabilności finansowej.

• Stopa rezerw obowiązkowych w bankach wzrosła powyŜej pierwotnie

przewidywalnego poziomu.

109

• Istotną rolę odegrały wydarzenia wewnątrz Fed: od końca stycznia do kwietnia

1948r zdymisjonowany prezes Fed, M. S. Eccles piastował swoją funkcję pro

tempore, zastąpiony ostatecznie przez Thomasa Bayarda McCaba. Mimo tego

Eccles zachował pozycję i wpływy w Radzie Gubernatorów aŜ do rezygnacji w

1951r. Jego dymisja wynikała z odmiennej wizji polityki monetarnej niŜ

Prezydenta Trumana i obaj pozostali wrogami, próbując przekonać do siebie Radę

Gubernatorów. Obecność Ecclesa dawała poczucie stabilności sytuacji.

• Ludzie w czasie wojny utrzymywali zwiększone zasoby gotówki, moŜna więc

sądzić, Ŝe recesja nie była psychologicznym zagroŜeniem dla ich pieniędzy.

• Od 1930r funkcjonował FDIC, czyli Federalna Korporacja Ubezpieczająca

Depozyty. Był to automatyczny stabilizator monetarny, dziś naleŜący do

praktycznie kaŜdego systemu bankowego na świecie. System ubezpieczeń

depozytów przeciął jedną z psychologicznych dróg rozprzestrzeniania się paniki –

run'ów, zawieszenia wypłacalności ("wakacji bankowych") i bankructw banków.

Jednak potencjalne korzyści z ubezpieczenia depozytów są po dziś dzień

krytykowane, brak widma bankructwa czy niewypłacalność zachęca właścicieli i

managerów banków do udzielania ryzykownych kredytów i ryzykownego

inwestowania. To gra va-banque – jeśli się powiedzie, moŜna zostać milionerem.

Jeśli nie – ogłasza się bankructwo i zostawia wierzycieli z instytucją

ubezpieczeniową. Dlatego teŜ system ubezpieczeń moŜe działać tylko przy

sprawnym nadzorze, którego koszt rozkłada się na całe społeczeństwo. Cały system

czasem jednak zawodzi, dość przypomnieć kryzys azjatycki końca lat

dziewięćdziesiątych XX w.

3.2 Lata pięćdziesiąte

Drugi powojenny cykl koniunkturalny był równie krótki co pierwszy i ponownie

podyktowany warunkami gospodarki wojennej. Świat funkcjonował w podziale na dwa

antagonistyczne bloki ideowe i gospodarcze, przedzielone Ŝelazną kurtyną110. Zgodnie z

doktryną Trumana Stany Zjednoczone i ONZ stały się straŜnikami światowej równowagi

sił. Pierwsza próba sił nastąpiła na półwyspie koreańskim, który stał się poligonem starcia

oddziałów amerykańskich pod egidą ONZ oraz koreańsko-chińskich, za którymi stało

110 "(...)Nad tym terytorium zajętym przez Związek Radziecki zapadnie Ŝelazna kurtyna, poza którą nastąpi rzeź narodów" z artykułu J. Goebbelsa z 1945r. "Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem zapadła Ŝelazna kurtyna dzieląc nasz Kontynent (...)" z przemówienia W. Churchilla z 1946r.

110

doradztwo, wyposaŜenie i pomoc Związku Radzieckiego. Wojna oficjalnie wybuchła w

czerwcu 1950r, a więc zaledwie kilka miesięcy po tym, jak gospodarka zaczęła wskazywać

symptomy poprawy.

Do operacji w Korei zostało powołanych pod broń dwa i pół miliona Ŝołnierzy, a

kolejne miliony osób pracowały dla przemysłu zbrojeniowego, zaopatrzeniowego i pod

groźbą rozpętania wojny atomowej – obronnego. Ameryka nie była przygotowana do

wojny (stąd początkowe niepowodzenia), dlatego budŜet zwiększał się dramatycznie z dnia

na dzień i pozostał wysoki przez następną dekadę. Wkroczenie wojsk chińskich i groźba

trzeciej wojny światowej przełoŜyła się bezpośrednio na stosunki między Skarbem

Państwa i Fed. Po początkowym pacie związanym z ustąpieniem Ecclesa i wyborem

McCaba, przyszedł czas na otwarty konflikt. Przewidując mające nadejść skutki wojenne

konsumenci na całym świecie wykupywali wszystko co tylko mogło być przydatne w

okresie regulowanego rynku, przy jednoczesnej niepewności producentów co do

przyszłego zapotrzebowania. Skutki nadeszły szybko, na początku 1951r przez trzy

miesiące inflacja osiągnęła 21% w stosunku rocznym111. Widmo przedłuŜającej się wojny

zwiększyło skłonność rządu do zaciągania kolejnych poŜyczek i wzrostu długu

publicznego. Oczywistym następstwem byłby wzrost stóp procentowych ponad ustalone

progi, o ile Fed nie byłby skłonny do współpracy i kupowania kolejnych transzy papierów

skarbowych, jednak zwiększenie podaŜy pieniądza rozpędziłoby jeszcze bardziej inflację.

Rząd miał powaŜny powód dla ustanowienia sztywnych stóp procentowych: w styczniu

1951r zamroŜone zostały ceny i płace, oprócz cen na produkty rolne. Pod naciskiem

Prezydenta, który ostrzegał przez otwartą konfrontacją ze Związkiem Radzieckim,

Kongres zdecydował się stopniowo podnieść podatek od dochodów przedsiębiorstw aŜ do

47% i wprowadzić wojenny podatek od "dodatkowych dochodów" przekraczających

ustaloną kwotę, w wysokości 30%. Ponadto opodatkowane zostały alkohol, wyroby

tytoniowe, paliwo, samochody. Dodatkowy dochód Skarbu (przychody zwiększyły się z

42miliardów $ do 60miliardów $, przy wydatkach na poziomie 45miliardów$) chwilowo

zapobiegł drastycznemu zwiększeniu deficytu, ale naciski rządowe nie zmniejszały się.

Walkę między Fed a rządem obrazuje rozmowa Ecclesa z populistycznym Kongresmanem

W. Patmanem:

Patman: Kto jest władcą, Rezerwa Federalna czy Skarb Państwa? Wie pan, Ŝe Skarb ma

pierwszeństwo.

111 Hetzel R., Leach R., The Treasury-Fed Accord: A New Narrative Account, Federal Reserve Bank of Richmond, Economic Quarterly Volume 87/1 Winter 2001, www.richmondfed.org

111

Eccles: Jak pan chce pogodzić stanowisku Skarbu który chcę niskich stóp procentowych z

Rezerwą unieruchamiającą rynek i jednocześnie zatrzymać inflację?112 Nie pomogły nawet

cytaty z Keynesa: "Najlepszą metodą na zniszczenie kapitalizmu jest psucie własnej

waluty".

Ostatecznie konflikt doprowadził do negocjacji i porozumienia zwanego Accord

1951, które dawało Rezerwie Federalnej niezaleŜność od rządu. Rozgoryczony prezes

McCab poddał się do dymisji, a Prezydent powołał na stanowisko głównego negocjatora

Williama McChesney Martina, który okazał się później najdłuŜej urzędującym prezesem w

historii Rezerwy Federalnej. Początkowo mówiło się, Ŝe rząd dał Rezerwie niezaleŜność,

ale obsadził w roli prezesa swojego człowieka. Jednak kiedy kilka lat później Truman

spotkał Martina na ulicy Nowego Jorku podobno przystanął na chwilę by powiedzieć mu

w twarz "zdrajca". Martin zdobył sobie ogromny autorytet, decyzje FED pod jego rządami

oparte były na wieloprzyczynowych analizach, co czasem prowadziło do konfliktów z

rządem.

Od 1951r Fed rozpoczął nową politykę, której celem była stabilność płac i

stabilność makroekonomiczna. Definiując rolę Fed Martin często powtarzał: "Zadaniem

Rezerwy Federalnej jest zabrać wazę ponczu właśnie wtedy, gdy zabawa zaczyna robić się

interesująca"113, trudno dziś ustalić, czy Martin nawiązywał do Misesa, czy Mises do

Martina, a moŜe obaj do zupełnie kogo innego, niemniej jednak nowy prezes Fed

doskonale zdawał sobie sprawę z roli banku centralnego w kreowaniu pieniądza.

Wycofano się z regulowania stóp procentowych, miały one teraz podąŜać za

rynkiem. W okresie 1953-1960 mówiono wręcz o narzędziach "tylko bony" i polityce "iść

pod wiatr" (leaning against the wind), poniewaŜ Fed głównie handlował w operacjach

otwartego rynku krótkoterminowymi papierami skarbowymi, zmniejszając podaŜ

pieniądza w okresie ekspansji gospodarki i zwiększając w okresie kurczenia.

NBER datuje rozpoczęcie fazy recesji na lipiec 1953 roku, czyli miesiąc w którym

ustalono zawieszenie broni pomiędzy walczącymi siłami w Korei (oficjalnie wojna nigdy

się nie zakończyła). W tym roku objął urzędowanie nowy Prezydent, były generał z II

W.Ś. Dwight Eisenhower, który wierzył w ekonomię wolnorynkową i wolną

przedsiębiorczość, a od 1954r po zdominowaniu Kongresu przez demokratów wielokrotnie

112 Ibidem 113 Addresses, Essays, Lectures of William McChesney Martin Vol.1 http://fraser.stlouisfed.org/historicaldocs/martspe/download/17179/Martin51_54.pdf Martin był teŜ zagorzałym krytykiem Keynesa, doskonale rozumiał zasady wolnego rynku które dotyczą wszystkich dóbr, takŜe pieniądza, będącego "sercem wolnego społeczeństwa". Popyt i podaŜ, jak mówił, tak jak grawitacja są wszędzie (a lotów w kosmos jeszcze nie było), nie ucieknie się od nich.

112

apelował o zmniejszanie wydatków publicznych. Fazę kurczenia w 1953/54r moŜna

tłumaczyć identycznie jak w okresie zaraz po II W.Ś i nie będzie to błędem. Wraz ze

zniesieniem ograniczeń cenowych i podatków wojennych gospodarka przestawiała się na

normalną produkcję. Jednak w tym cyklu koniunkturalnym duŜą rolę odegrały

antycypowane przez Fed czynniki psychologiczne, podejmowane według tych obserwacji

decyzje monetarne, a następnie decyzje podmiotów gospodarczych próbujących lawirować

pomiędzy oczekiwaniami co do stanu gospodarki po wojnie i bieŜących decyzji Fed.

W. Martin pisze, Ŝe wybór Eisenhowera na prezydenta był sygnałem dla

administracji rządowej i podmiotów gospodarczych do przygotowanie się na ekspansję

gospodarczą114. Rezerwa Federalna z kolei nie chciała dopuścić do inflacji, wzrostu akcji

kredytowej i powstania "mydlanej bańki spekulacyjnej". Restryktywna polityka monetarna

została wdroŜona pod koniec 1952r i z większą mocą na początku 1953r. Wzrost

wskaźnika M1 został praktycznie zatrzymany na poziomie 128 miliardów dolarów w

1953r. Jednak Fed się przeliczył, Martin uwaŜał, Ŝe była to sprawa psychologiczna, a nie

techniczno-obliczeniowa. Według wyjaśnień, inwestycje zostały wstrzymane poniewaŜ

ludzie wierzyli w szybką zwyŜkę cen rządowych papierów wartościowych przy bierności

zachowań Fed'u. De facto dochód z trzymiesięcznych bonów skarbowych nie przekroczył

bezpośrednio po zakończeniu wojny 2%. Gdy nadszedł etap kurczenia się gospodarki, nie

było juŜ narzędzi polityki monetarnej które mogłyby szybko wywołać dobrą koniunkturę.

Obrazowo wygląda to jak zabawa ze sznurkiem i przywiązanym doń cięŜarkiem: moŜna

cięŜarek pociągnąć, ale nie moŜna juŜ popchnąć. Tak samo Fed zmusił ludzi właśnie w

chwili wyborów prezydenckich do wstrzymania się z inwestycjami i zakupami, potem

nadszedł koniec wojny i chwilowe zamieszanie w Ŝądaniach skarbu państwa. Niewielkie

spowolnienie wzrostu dotknęło teŜ Belgię i Wielką Brytanię w 1952, Niemcy i Kanadę w

1954r.

Z dzisiejszego punktu widzenia, moŜna określić politykę Fed jako

nieprzewidywalną i intuicyjną, nie było automatycznych reguł czy przywiązania decyzji

Fed do jakiegoś pojedynczego wskaźnika gospodarczego i według Martina nie mogło być

Ŝadnej reguły. "Poznanie istoty mocnej waluty, poznanie wagi pieniądza i kredytu, jeśli

chcemy zachować konkurencyjność i wolność w naszym społeczeństwie, musi być

elastyczne". Z powodu zakończenia wojny i niejednorodności prawnej nie jesteśmy w

stanie zbudować alternatywnego modelu dla określenia optymalnej polityki Fed w owym

114 Ibidem, str. 241.

113

okresie, jeśli Rezerwa popełniła błąd, to mamy do czynienia z niespójnością w czasie.

Patrząc jednak na dane statystyczne z tabeli 21 wydaje się, Ŝe faktycznie Fed zainicjował

recesję, ale zrobił to optymalizując cele jaki sobie postawił, potrzeby zgłaszane przez rząd

i biorąc pod uwagę stan gospodarki. Stopa bezrobocia wyraźnie zaniŜona poniŜej stopy

naturalnej w czasie wojny wzrosła maksymalnie do 6,1% we wrześniu 1954r i następnie

szybko zaczęła spadać, średni czas poszukiwania pracy wynosił 11 tygodni.

Tabela 21. Wybrane wskaźniki gospodarcze w latach 1953-1957.

Rok Stopa wzrostu PKB Stopa inflacji CPI Stopa inflacji PPI Stopa bezrobocia Wzrost M1

1950 8,7% 1,3% 1,8% 5,2% 4,50% 1951 7,8% 7,9% 9,2% 3,3% 5,59% 1952 3,8% 1,9% -0,6% 3,0% 3,83% 1953 4,6% 0,8% -1,0% 2,9% 1,10% 1954 -0,7% 0,7% 0,3% 5,6% 2,72% 1955 7,1% -0,4% 0,3% 4,4% 2,19% 1956 2,0% 1,5% 2,6% 4,1% 1,26% 1957 2,0% 3,3% 3,8% 4,3% -0,73% Opracowanie na podstawie Raportu Prez. USA z 1990, www.bea.gov, www.bls.gov. Szare pola oznaczają okres wojny.

Warto wspomnieć jeszcze o giełdowym indeksie Standard&Poors 500, który rósł przez

okres recesji w dość szybkim, dwudziestoprocentowym tempie.

W okresie po II W.Ś. rozpoczęła się odbudowa zniszczonych gospodarek Europy i

Azji, ze Stanów Zjednoczonych, które zastąpiły Anglię na pozycji bankiera świata, płynęły

miliardy dolarów w ramach Planu Marschalla (szacunkowo 12mld $ według ówczesnej

siły nabywczej) czy odbudowy Japonii. Krytycy twierdzą, Ŝe nie miało to większego

wpływu na ogromny sukces gospodarek Japonii i Niemiec. Faktycznie, dla w Niemczech

pomoc aliantów nie przekroczyła 5% dochodu narodowego, a koszty okupacji moŜna

zrównowaŜyć z korzyściami jakie wynikały własnej armii. Po konflikcie w Korei zimna

wojna toczyła się o wpływy ideowe i gospodarcze, jeśli popatrzyć na bilanse banków

centralnych państw sprzymierzonych i sympatyzujących z USA, to wyraźnie widać, Ŝe

dolar był podstawą systemu ekonomicznego.

System z Bretton Woods i międzynarodowy standard złota miał działać według

klasycznych koncepcji D. Huma. Jeśli inflacja zaczęłaby wzrastać szybciej niŜ w innych

krajach, to pojawiłby się deficyt na rachunku płatniczym z powodu mniejszej

konkurencyjności towarów amerykańskich. Złoto odpływałoby USA aby sfinansować

deficyt handlowy, to z kolei zmniejszyłoby bazę monetarną i podaŜ pieniądza, a wkrótce

potem zwiększyło stopę procentową i obniŜyło inflację. Podobne działanie miałby szok

114

technologiczny i wzrost wydajności, pociągający za sobą większe zapotrzebowania

pieniądz. Cała trudność polegała na tym, Ŝe istniał jeszcze Fed ze swoją polityką

aktywnego reagowania i sztywny parytet złota. Co więcej, proporcja Eksport/PKB nie była

w latach 50-tych wysoka (rzędu 5%), a bilans handlowy był cały czas na plusie.

Otwartość międzynarodowej gospodarki była fikcją, w szeregu państw rządy zwiększały

strefę fiskalną, istniały cła i kontrole handlowe, wyjeŜdŜając z USA trzeba było liczyć się z

kontrolą dewizową. Powołany w 1947 układ GATT i proces tworzenia obszaru wspólnego

handlu w Europie dopiero rozwijały działalność.

Kolejny cykl trwał bardzo krótko, okres kurczenia zaczął się w sierpniu 1957r,

czyli ekspansja trwała zaledwie trzy lata. Stany Zjednoczone w tym czasie aktywnie

realizowały swoje interesy militarno-polityczne w świecie (np. działania na rzecz

wycofania się sił Izraelsko-Brytyjsko-Francuskich z Egiptu 1956r), ale nie były uwikłane

w Ŝaden otwarty konflikt. Sprawy wewnętrzne równieŜ układały się pomyślnie, strach

przez sowiecką inwazją i komunizmem115 równowaŜone były przez bardzo szybki wzrost

dochodu białej ludności (segregacja rasowa była powoli znoszona, przy poparciu rządu).

To właśnie w owym okresie odkurzacze, lodówki, pralki automatyczne, tostery, roboty

kuchenne i setki innych urządzeń stały się masowo dostępne, przeciętna rodzina mogła

sobie pozwolić na duŜy samochód "krąŜownik szos", wszystko przy konserwatywnej wizji

pracującego męŜa i Ŝony-gospodyni domowej. Potwierdzają to dane z tabeli 22 znajduje

się porównanie wielkości zatrudnienia.

Tabela 22. Wybrane wskaźniki dla lat 1954-1960.

Rok

% zatrudnionych białych męŜczyzn

% zatrudnionych białych kobiet

Stopa bezrobocia

Zmiany realnego dochodu rozporządzalnego

Zmiany stopy oszczędności jako % dochodu rozporządzalnego

1954 81,5 31,4 5,6% (5,0%) 1,3% 7,6% 1955 82,2 33,0 4,4% (3,9%) 6,7% 6,9% 1956 82,7 34,2 4,1% (3,6%) 4,8% 8,5% 1957 81,8 34,2 4,3%(3,8%) 2,4% 8,5% 1958 79,2 33,6 6,8%(6,1%) 0,9% 8,6% 1959 79,9 34,0 5,5%(4,8%) 4,4% 7,6% 1960 79,4 34,6 5,5%(5,0) 2,6% 7,3% Opracowanie własne na podstawie Raportów Prezydenta (róŜne lata).

115 Słynny Mccarthyzm z początku lat 50-tych okazał się po odtajnieniu części sowieckich archiwów uzasadniony. Faktycznie sowieckiemu wywiadowi udało się pozyskać pokaźną liczbę szpiegów, szczególnie wśród mniejszości Ŝydowskiej w USA. Oprócz znanych przypadków Theodora Holtzberga (Halla) czy małŜeństwa Rosenbergów, ściśle współpracował z sowieckim wywiadem np. Harry Dexter White, współtwórca Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku Światowego i wysoki urzędnik Skarbu Państwa (oraz wielu innych finansistów z ww. instytucji).

115

W 1956r pracował największy odsetek męŜczyzn w powojennej historii USA, oprócz

szybko rozwijającego się sektora prywatnego swój udział miały rządowe programy

budowy infrastruktury, z których największy program budowy autostrad (teŜ o znaczeniu

militarnym) na wzór niemiecki pochłonął od 1956r 25mld $. Stopa bezrobocia malała i

dopiero dziesięć lat później osiągnęła tak niski poziom. Co ciekawe pomimo jawnego

rasizmu w niektórych Stanach na południu, róŜnice między ilością bezrobotnych czarnych

i białych (w nawiasie, z ogółu ludności) są dziś bardzo podobne. Eisenhower z łatwością

wygrał kolejne wybory, w jego programie znalazły się zapewnienia socjalne: podniesienie

płacy minimalnej z 75 centów do 1 dolara za godzinę, rozwój powszechnych programów

zdrowotnych, edukacji i ogólnego dobrobytu. W połączeniu z rosnącą konsumpcją,

rosnącą dzięki zwiększającemu się dochodowi, w krótkim okresie 1956-57 doprowadziło

do odczuwalnego wzrostu kosztów pracy i spadku zysków korporacji. Nowy styl Ŝycia i

prawdopodobnie zamieszanie na Bliskim Wschodzie spowodowały nieznaną do tej pory

sytuację: ceny energii rosły duŜo szybciej niŜ inflacja (tabela 23).

Tabela 23. Wybrane wskaźniki dla lat 1954-1960.

Rok Stopa wzrostu PKB Stopa inflacji CPI Stopa inflacji PPI Ceny energii (prod.)

Wzrost M1

1954 -0,7% 0,7 0,3% -4,30% 2,72% 1955 7,1% -0,4% 0,3% 0,00% 2,19% 1956 2,0% 1,5% 2,6% 6,74% 1,26% 1957 2,0% 3,3% 3,8% 6,32% -0,73% 1958 -1,0% 2,8 2,2% 0,99% 3,83% 1959 7,1% 0,7 -0,3% 1,96% 1,63% 1960 2,5% 1,7 0,9% 0,96% 0,56% Źródło: j.w.

Rosnące ceny, choć ich przyczyna leŜała w swobodnej polityce Fed we wcześniejszym

okresie oraz w światowym trendzie, były sygnałem ostrzegawczym dla Rezerwy

Federalnej do zacieśnienia polityki monetarnej. Dolar uległ nieznacznej deprecjacji, co

pozwoliło zwiększyć eksport, ale Fed nie czekał na rozwój wydarzeń: zgodnie z polityką

"iść pod wiatr" Fed obniŜał podaŜ pieniądza i malała teŜ prędkość jego obiegu, wskaźnik

M1 zaczął spadać na początku 1957r. J. Taylor116 przywołuje wspomnienia J. Maisela,

członka Rady Gubernatorów z nieco późniejszego okresu: "Po ośmiu miesiącach

członkostwa w Radzie i 12 spotkaniach Komitetu (operacji) otwartego rynku, zaczynałem

pojmować, jak daleko byłem od zrozumienia teorii uŜywanej przez Fed do realizacji

116 Taylor J., An historical analysis of monetary policy rules, http://papers.nber.org/papers/w6768.pdf

116

polityki monetarnej...Nigdzie nie znalazłem wskazówki, jak polityka monetarna była

tworzona i kontrolowana".

Jak wyjaśniał Martin, Fed miał zmierzyć się z kilkoma sprzecznymi interesami.

Nowy styl Ŝycia amerykanów spotęgował akcję kredytową, czemu Fed dawał aprobatę i

przez cały okres ekspansji dostarczał utrzymywał płynność banków. Największe społeczne

znaczenie miały kredyty na budowę domów, wzrost cen takiego kredytu podkopałby wiarę

w silnego dolara. Przedsiębiorcy z kolei obawiali się wysokich kosztów finansowania, stąd

wzięło się klasyczne dla okresu boom'u zachowanie: wyprodukować jak najwięcej po

starych kosztach zanim zaczną rosnąć. Kolejnym czynnikiem był odpływ złota, taki proces

zdestabilizowałby cały światowy system monetarny (co w końcu nastąpiło). Jednak

Rezerwa Federalna nie widziała jak długo ani jak mocno ma wpływać na pieniądz, celem

miała być tylko stabilność cen. Martin nie wierzył teŜ w długotrwały trend inwestycyjny,

który chwilowo sięgał 10% PKB, chociaŜ w tym samym czasie Japończycy oszczędzali i

inwestowali ponad 20% swojego PKB.

Jednak w kilka miesięcy po rozpoczęciu okresu kurczenia Fed znów zaczął iść pod

wiatr i prowadzić luźną politykę. W 1957r zaczęto obniŜać stopę okna dyskontowego z

3,5% w listopadzie do 1 ¾ w kwietniu następnego roku. ObniŜanie minimalnych rezerw

poskutkowało uwolnieniem 3,5mld$ i wykreowaniem 12mld$ kredytu. W szczytowym

momencie inflacji 1957r gospodarka traciła 1mld$ które nie znajdywało pokrycia w

towarach i usługach. Co więcej, stopy procentowe spadły na tyle, Ŝe przyciągnęły

rekordowo duŜą ilość kredytobiorców

Okres kurczenia 1957-1958 był rekordowo krótki w dotychczasowej historii

cyklów w Stanach Zjednoczonych. NBER nie jest zbyt precyzyjne w swoich obliczeniach:

w kwietniu 1958r gospodarka rozpędzała się aby odrobić straty, a wkrótce przekroczony

został poziom sprzed recesji. Na wskaźnik PKB z 1958r wpływają niŜsze niŜ w

poprzedzającym roku wydatki federalne i niŜsze niŜ dotychczasowy trend wydatki stanowe

i obcięcie zamówień dokonywanych przez rząd. Recesja była owszem ostra, ale

krótkotrwała. W świetle teorii realnego cyklu koniunkturalnego trzeba wspomnieć, Ŝe w

grudniu 1957r Rosjanie wystrzelili w kosmos Sputnik-1, pierwszego satelitę który dotarł

do orbity ziemskiej. WraŜenie na władzach Stanów Zjednoczonych było piorunujące:

rozpoczął się wyścig rakietowy, w grudniu 1958r Prezydent Eisenhower złoŜył Ŝyczenia

boŜonarodzeniowe przez pierwszego satelitę telekomunikacyjnego. Dynamicznie rozwijała

się NASA i armia, potrzebujące najnowocześniejszej technologii. Wkrótce potem

technologia trafiła do konsumentów.

117

3.3 Lata sześćdziesiąte

Na jesieni 1960 roku prezydentem został wybrany John Fitzgerald Kennedy z partii

demokratów, jedyny prezydent-katolik w historii Stanów Zjednoczonych. Richard Nixon,

dotychczasowy wiceprezydent przegrał z nim zaledwie o 0,2% głosów, zawaŜyła

prawdopodobnie publicznie wypowiedziana niepochlebna opinia Eisenhowera o Nixonie.

Mało kto dziś pamięta, Ŝe Nixon wywierał naciski na powtórne przeliczanie głosów, a

procesy sądowe ciągnęły się do lata 1961r i duŜo dowodów wskazuje, Ŝe mógł mieć rację.

Na prezydenturę Kennedyego złoŜył się szereg szybko następujących po sobie wypadków

o powaŜnych konsekwencjach w światowej polityce.

W 1961r fiaskiem i blamaŜem CIA zakończyła się inwazja w Zatoce Świń na

Kubie, USA dopuściły istnienie bezpośrednio w swoim sąsiedztwie państwa powiązanego

ze Związkiem Radzieckim. Kilak miesięcy później wojska sowieckie otoczyły Berlin

Zachodni szczelnym murem, zaskakując tym siły amerykańskie obecne w mieście. W

1962r. wywiad amerykański odkrył radzieckie wyrzutnie rakiet dalekiego zasięgu na

Kubie – była to jedna z najbardziej krytycznych chwil dla bezpieczeństwa Stanów. Nikita

Chruszczow udawał w stosunkach z państwami zachodnimi jowialnego przyjaciela i

przywódcę kraju pragnącego pokoju, jednak z dostępnych obecnie materiałów wiemy, Ŝe

był zdolny do najdrastyczniejszych działań. W 1963r zainicjowany został kosztowny

projekt Apollo, z celem wylądowania na księŜycu jeszcze w ówczesnej dekadzie.

Ameryka lat sześćdziesiątych miała być miejscem dla wolnego, zamoŜnego i

światłego społeczeństwa. Po raz pierwszy od czasu wojny pojawił się znaczny deficyt

budŜetowy, lecz dług publiczny w stosunku do PKB malał, a rząd przygotował daleko

idące obniŜki podatków, ostatecznie zaakceptowane przez Kongres w 1964r . Zabójstwo

Kennedyego w 1963r stworzyło wokół niego legendę, wstrząsnęło społeczeństwem ale teŜ

pchnęło w nową dekadę.

Mimo tak wielu wydarzeń kolejny i jedyny do końca następnej dekady cykl po

1958r był znów bardzo krótki, okres kurczenia zaczął się za prezydentury Eisenhowera w

kwietniu 1960r, a skończył w lutym 1961r, u początków urzędowania Kennedyego. Jednak

wcześniej niŜ w poprzednich okresach, Fed zaczął niepokoić się stałym odpływem

zasobów złota z USA i sytuacją konkurencyjności gospodarki amerykańskiej w świecie.

Nim jednak do tego doszło, nastąpiły błahe z pozoru wydarzenia, o których zapominają

ekonometryści. W 1959r robotnicy największego producenta stali - U.S. Steel zrzeszeni w

związki zawodowe rozpoczęli ponad studniowy strajk, domagając się wyŜszych płac.

118

Wybór terminu nie był przypadkowy, w tym czasie trwała wyjątkowo wyrównana

kampania prezydencka, a przemysł cięŜki silnie powiązany z polityką (Truman usiłował

kontrolować całą produkcję, Kennedy ceny). Strajk kilkuset tysięcy ludzi doprowadził do

masowego importu zza granicy i ucieczki krótkoterminowego kapitału spekulacyjnego z

USA, indeks Dow Jones industrial average spadł do najniŜszego poziomu od czerwca

1929r117. Stany Zjednoczone stanęły w obliczu silnej konkurencji gospodarek Niemiec i

Japonii, które rozwijały się w zawrotnym tempie i potrafiły produkować taniej niŜ

Amerykanie. Reakcja Fed'u zgodnie z polityką iść pod wiatr polegała na podwyŜce stóp

procentowych, w celu zatrzymania ucieczki kapitału. Odpowiedź banków była szybka:

First National City Bank of New York podniósł podstawową stopę kredytowania z 4½%

do 5% - najwięcej od 1931r. Dla małych przedsiębiorców oznaczało to jeszcze większą

podwyŜkę kredytów, a taka sytuacja wzbudzała panikę. W ostatnim kwartale 1959r M1

spadł o 0,87% (tabela 24).

Zmieniała się struktura bezrobocia – Ameryka nie potrzebowała juz robotników

zatrudnianych do prostych prac przy taśmie, ale wykształconych i wyszkolonych ludzi do

pracy w sektorze usług i zaawansowanym przemyśle. Brak pracy dotknął głównie okręgi o

jednorodnym przemyśle, według Martina był to znak wdraŜanych zmian technologicznych.

Jack Kilby, wynalazca opatentowanego w 1959r układu scalonego napisał po latach, Ŝe

dzięki temu wynalazkowi koszty produkcji elektroniki spadły w proporcji milion do

jednego – stary przemysł musiał się przekształcać.

Tabela 24. Wskaźniki gospodarcze 1958-1962.

Rok Stopa wzrostu PKB Stopa inflacji CPI

Stopa inflacji PPI

Stopa bezrobocia Wzrost M1

1958 -1,0% 2,8% 2,2% 6,8% 3,83% 1959 7,1% 0,7% -0,3% 5,5% 1,63% 1960 2,5% 1,7% 0,9% 5,5% 0,5% 1960q1 2,23% 5,1% -0,29% 1960q2 -0,50% 5,2% -0,21% 1960q3 0,16% 5,5% 0,93% 1960q4 -1,30% 6,3% -0,05% 1961 2,3% 1% 0% 6,7% 3,2% 1961q1 0,61% 6,8% 0,50% 1961q2 1,88% 7,0% 0,73% 1961q3 1,62% 6,8% 0,58% 1961q4 2,04% 5,1% 0,91% 1962 6,1% 1% 0,3% 5,5% 1,8%

Opracowanie na podstawie Raportów Prezydenta.

117 "Time" z 14 września 1959r.

119

W 1958 roku A. W. Philips opisał (przedstawioną w 1920 przez Fischera)

zaleŜność pomiędzy inflacją i bezrobociem. Widmo masowego bezrobocia z okresu

Wielkie Depresji wciąŜ straszyło Amerykanów, dlatego w 1960r R. Solow i P. Samuelson

doradzali Rezerwie Federalnej "walkę z bezrobociem" i równoczesne tolerowanie inflacji.

Jednocześnie przejawiano sceptycyzm, czy Fed ma jakikolwiek wpływ na inflację, Raporty

Prezydenta Stanów Zjednoczonych z początku lat sześćdziesiątych zachęcają wręcz do

polityki inflacyjnej.

Szybki odpływ złota z kraju sprawiał, Ŝe Stany Zjednoczone mogły mieć po

pierwsze problemy z wymienialnością dolarów na złoto w operacjach międzynarodowych,

a po drugie Fed w wyniku zmniejszających się rezerw tracił moŜliwość elastycznej polityki

monetarnej. Pojawiały się głosy, Ŝe zarządzanie zasobami powinno oddać się w ręce

międzynarodowej instytucji czy zagranicznych banków, jednak trafnie dostrzeŜonym

problemem był podstawowy towar eksportowy USA – dolar i inflacja w rozumieniu

austriackim. Jeśli podmioty zagraniczne decydowały się nie utrzymywać dolarów, a działo

się tak wtedy gdy warunki do inwestowania w innym kraju były dogodniejsze, to

wcześniej czy później dolary trafiały do banków centralnych jako aktywa i słuŜyły do

kreacji pieniądza. Gdy trzymanie dolara przez bank centralny stawało się nieopłacalne, to

moŜna było je wymienić na tanie złoto, cały czas po 35$ za uncję w sztabach, mimo Ŝe od

1945r do 1960r inflacja CPI wyniosła aŜ 64%. Skalę tego zjawiska obrazuje fakt, Ŝe w

1950r USA dysponowały 75% światowych zasobów złota, w 1962 juŜ tylko 40%, 1957r

był ostatnim rokiem w którym zapasy złota przekraczały 20 tysięcy ton. W owym czasie

Francja po reformie walutowej, Niemcy i Japonia nie doświadczały inflacji, jedynie

wartość funta brytyjskiego ciągle malała, a Wielka Brytania musiała dwukrotnie ratować

się zakupami rezerw złota. Jacques Rueff, minister finansów we francuskim rządzie

określił deficyt płatniczy Stanów jako "deficyt bez łez" i "kupowanie bez płacenia". USA

prowadziły handel z tworzącymi się państwami postkolonialnymi, udzielały kredytów na

zakup własnych towarów, sprzedawane były rządowe papiery wartościowe. Skalę odpływu

złota przedstawia tabela 25:

Tabela 25. Przepływy złota w systemie monetarnym z Bretton Woods, dane w tonach.

Rok 1950 1952 1954 1956 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972

Świat 31096 31562 32607 33657 34866 35892 36754 38114 38284 36192 36606 36760 Instytucje 1375 1686 1750 1794 1258 2197 1955 1931 2026 1749 3644 4987 Kraje 29721 29876 30857 31863 33607 33695 34799 36183 36258 34442 32961 31773 Kanada 515 786 954 980 958 787 630 912 929 767 703 683

120

USA 20279 20663 19367 19602 18291 15822 14269 13749 11761 9679 9839 8584 Japonia 79 14 19 20 48 220 257 271 293 316 473 656 Szwajcaria 522 1253 1345 1479 1711 1942 2370 2422 2525 2332 2427 2585 Belgia 11 625 691 822 1128 1040 1213 1290 1355 1354 1307 1340 Francja 227 517 629 821 667 1458 2299 3314 4655 3445 3139 3132 Germany 280 124 556 1328 2345 2640 3269 3775 3814 4034 3537 3650 Włochy 80 486 307 300 965 1958 1994 1872 2145 2598 2627 2562 Holandia 187 113 711 755 438 1290 419 465 1538 1509 1529 1685 W. Brytania 186 284 2255 1576 53 2489 54 63 1725 1309 1308 656 Opracowanie na podstawie World Gold Council, www.gold.org/pub_archive/pdf/Rs23.pdf

Ta oto w latach 1950-1972 zasoby złota na świecie zwiększyły się, głównie dzięki

kopalniom RPA, o 18%. W tym czasie inflacja w USA wyniosła 73%, w Wielkiej Brytanii

była jeszcze wyŜsza. Łatwo policzyć, Ŝe kaŜda tona złota odpływająca z USA oznaczała

1 234 567,9$118, które musiały wcześniej znaleźć się w posiadaniu banków centralnych

państw świata, głównie przez inwestycje zagraniczne, poŜyczki rządowe i transfery

militarne. Nieprawdą jest twierdzenie, Ŝe USA miały deficyt handlowy w owym czasie,

wręcz przeciwnie: co rok wykazywały nadwyŜkę eksportu nad importem towarów i usług,

nawet w czasie załamania z 1959r.

JuŜ w 1962r Martin jasno oświadczył, Ŝe jeśli rezerwy złota obniŜą się do

wymagalnego minimum, to Fed będzie uprawniony zawiesić wymienialność. PodwyŜka

stóp procentowych w Stanach Zjednoczonych miała zachęcać do inwestowania w Stanach

Zjednoczonych, niski stopień kreacji pieniądza utrzymywać stabilne ceny i zapobiec

dalszej ekspansji dolara na świecie, miały być remedium na niestabilny system z Bretton

Woods. Reakcja władz monetarnych była szybka, Fed porzucił strategię "tylko bony" i

większą uwagę zaczął przywiązywać do stóp procentowych (tabela 26), reagując bardzo

szybko na pierwsze znaki spowolnienia gospodarki. Tak szyba reakcja była rezultatem

rozwoju technik, umoŜliwiających Komitetowi Operacji Otwartego Rynku (FOMC)

codzienne szacowanie zapotrzebowania na rezerwy i śledzenia rynku pienięŜnego.

Dla skuteczności transakcji stworzono stosowaną do dziś metodę (nazwaną 'idź wokół' -

'go around'), w której (poprzez Trading Desk) kontaktowano się równocześnie z dealerami

rynku i czekano na oferty kupna bądź sprzedaŜy.

118 Wynik jest tak zaskakujący, Ŝe aŜ trudno uwierzyć. 1 uncja (oz) = 28,35grama (gr), cena uncji to 35$. MoŜe to Ŝart ekonomistów Roosevelta z 1934r, kiedy po raz pierwszy ustaloną tę cenę.

121

Tabela 26 stopy procentowe w latach 1958-1962.

Rok Podstawowa stopa kredytowa

EFFR% Stopa okna dyskontowego

Wzrost M1 Wzrost M2 Prędkość M2119

1958 3,85% 1,57% 2,15% 3,83% 1959 4,48% 3,31% 3,36% 1,63% 1,73 1960 4,82% 3,22% 3,53% 0,5% 3,78% 1,73 1960q1 5,0% 3,93% 4,0% -0,29% 0,53% 1,76 1960q2 5,0% 3,70% 3,88% -0,21% 0,80% 1,75 1960q3 4,85% 2,94% 3,23% 0,93% 1,78% 1,73 1960q4 4,50% 2,30% 3,0% -0,05% 1,46% 1,68 1961 4,50% 1,96% 3,0% 3,2% 5,89% 1,68 1961q1 4,50% 2,00% 3,0% 0,50% 1,73% 1,67 1961q2 4,50% 1,73% 3,0% 0,73% 1,84% 1,67 1961q3 4,50% 1,68% 3,0% 0,58% 1,69% 1,68 1961q4 4,50% 2,40% 3,0% 0,91% 1,76% 1,69 1962 4,50% 2,71% 3,0% 1,8% 7,57% 1,67 Opracowanie na podstawie danych Fed.

Gdy szybko udało się zatrzymać recesję, w czym niemałą rolę odegrała polityka fiskalna,

Fed musiał pogodzić naciski administracji na szybkie oŜywienie po recesji, groźbę inflacji

i skutki zmniejszających się rezerw złota. Przyjęto strategię nazywaną “operation nudge”

czy “operation twist”, której celem było obniŜenie długoterminowych stóp procentowych

bez naruszania stóp krótkoterminowych. Skarb państwa przygotował odpowiednią ofertę, a

Fed pokornie wykupywał obligacje skarbowe i sprzedawał krótkoterminowe bony. Skalę

zjawiska przedstawia tabela 27.

Tabela 27. Papiery wartościowe w posiadaniu Rezerwy Federalnej, liczby w mln dolarów.

Rok Bony skarbowe

Certyfikaty skarbowe

Obligacje skarbowe kuponowe

Obligacje skarbowe

Papiery skarbowe ogółem

Akcepty bankowe

Stan ogółem

Wzrost

1959 2605,8 10507 11010,3 2483,8 26606,9 44,2 26651,1 1,4% 1960 2900,2 9059,7 12481,3 2543,1 26984,3 53,3 27037,6 1,5% 1961 3193,1 1699,5 19983,8 3845,7 28722,1 48,5 28770,6 6,4% 1962 2442 13181,9 10717,3 4136,8 30478 52,6 30530,6 6,1% 1963 4141,4 7066,2 17729,1 4645,4 33582,1 70 33652,1 10,2% 1964 6044,3 0 25187,5 5274,5 36506,3 58,9 36565,2 8,7% Źródło: Meulendyke A., U.S. Monetary Policy And Financial Markets, ksiąŜka Fed www.ny.frb.org/education/addpub/monpol.

Była to ogromna operacja, próba oszukania rynku, w 1963r skutki zniknęły i Fed nie

próbował nigdy powtórzyć takiej akcji, odpływ złota udało się powstrzymać na kilka

miesięcy.

119 Wskaźnik ten nie był uwzględniany przez Fed w omawianym okresie, w dalszej części rozdziału wykazana jest fałszywość pojęcia prędkości obiegu pieniądza, tu podany jest porównawczo.

122

W drugiej połowie lat sześćdziesiątych rozwojowi zaczęła towarzyszyć uporczywa

inflacja, wówczas przyczyn powszechnie upatrywano w prowadzonej wojnie w

Wietnamie, deficycie budŜetowym i socjalnych programach "Wielkiego Społeczeństwa".

Tylko nieliczni widzieli ekspansywną politykę pienięŜną jako źródło inflacji.

Po zabójstwie J. Kennedyego pod koniec 1963r natychmiast prezydentem został

zaprzysięŜony dotychczasowy wiceprezydent Lyndon Baines Johnson, silny i wpływowy

przywódca, potrafiący narzucać innym swoją wolę. Reforma podatkowa wysunięta przez

Kennedyego (znamienne, Ŝe po spotkaniu z L. Erhardem w RFN) i przyjęta przez Kongres

w 1964r oraz ogłoszenie przez programu budowy Wielkiego Społeczeństwa przysporzyły

Johnsonowi ogromnej popularności, wybory 1964r były więc formalnością. Na ową

dekadę złoŜyły się trzy długotrwałe wydarzenia, o powaŜnych i daleko idących

konsekwencjach. Pierwszym była inŜynieria społeczna i oddolne ruchy społeczne na

nieznaną do tej pory skalę. Drugim rozwój technologii, podbój kosmosu i starania Stanów

Zjednoczonych o utrzymanie mocarstwowej pozycji w świecie. Trzecie to wojna w

Wietnamie, tak dalece utrwalona i rozpropagowana przez media w świadomości

społeczeństwa, Ŝe w Ameryce słowo wojna jednoznacznie kojarzy się w konfliktem w

Wietnamie.

Program Wielkiego Społeczeństwa składał się z setek ustaw i miliardów dolarów

przeznaczanych na cele socjalne, kulturowe, zdrowotne, edukacyjne etc. Pomysły zmian

pochodziły głównie ze środowisk skupionych politycznie wokół administracji, znamienny

był brak silnego lobbingu. Tylko w samym 1965r. do Kongresu wpłynęło 87 aktów

prawnych, z czego Johnson przeforsował i podpisał 84, co było niezwykłym osiągnięciem

legislacyjnym. W szeregu praw cywilnych i politycznych zabraniano dyskryminacji

rasowej w pracy i Ŝyciu publicznym, znoszono selekcję rasową dla imigrantów,

gwarantowano udział polityczny mniejszości. W edukacji skupiono się początkowo na

nauczaniu podstawowym i średnim, przeznaczając bezpośrednią pomoc dla uczniów z

rodzin o niskich dochodach, kolejnymi posunięciami były preferencyjne kredyty i

stypendia dla studentów. W dziedzinie zdrowia, publiczna opieka medyczna objęła osoby

powyŜej 65 roku Ŝycia, finansowane poprzez wprowadzenie dodatkowych składek na

rzecz dotychczasowych prywatnych ubezpieczycieli. Intensywnie rozwijano sieć

publicznego transportu, przy jednoczesnej kampanii na rzecz bezpieczeństwa drogowego.

Za prezydentury Johnsona pierwszy raz zastosowano środki prawne, które dziś nazywamy

"ochroną konsumenta". Zmiany objęły wszystkie dziedziny gospodarki, poczynając od

papierosów które musiały nosić etykiety o ich szkodliwości, przez Ŝywność, produkty

123

przemysłowe, kredyty bankowe, samochody czy emisję zanieczyszczeń – wszędzie

rozciągała się kontrola i ingerencja federalna. Jednym z najbardziej kontrowersyjnych

przedsięwzięć była 'wojna z ubóstwem', polityczna zgoda zapanowała co do sposobów

pomocy, najprostszą metodą było nie podnoszenie dochodów ubogich rodzin, ale pomoc w

edukacji, przygotowaniu zawodowym i rozwoju lokalnych społeczności. Program

kosztował rocznie około miliarda dolarów, obejmował m.in. działalność Sąsiedzkich

Korpusów Młodych przygotowujących do pierwszej pracy, misje edukacyjne,

reedukacyjne, programy Ŝywnościowe etc.

Rząd było stać na tak kosztowne programy dzięki szybkiemu wzrostowi

gospodarczemu, zwiększeniu dochodów budŜetowych po reformie podatkowej i

utrzymywaniu deficytu budŜetowego (dług publiczny w stosunku do PKB nadal malał, ale

juŜ tylko dzięki wzrostowi PKB). Bez wątpienia jednak stało się tak za sprawą zmiany

polityki monetarnej.

Drugie z wydarzeń – podbój kosmosu rozpoczął się jeszcze za epoki Eisenhowera i

był kontynuowany do lat siedemdziesiątych. Przyczynami była chęć utrzymania przewagi

technologicznej, militarnej i szczególnie propagandowej nad blokiem sowieckim.

Kulminacyjnym punktem było lądowanie załogi Apollo 11 na KsięŜycu w 1969r, według

róŜnych szacunków koszt programu wyniósł 20-25 miliardów dolarów.

Lata sześćdziesiąte przyćmiewa jednak konflikt w Wietnamie, nazywany po prostu

"Wojna" i masowe ruchy pacyfistyczne, których uczestnicy stanowili wyŜ demograficzny

po II W.Ś. Na początku lat sześćdziesiątych w Indochinach stacjonowało kilkanaście

tysięcy amerykańskich doradców wojskowych. W 1968r na stałe przebywało aŜ 550

tysięcy Ŝołnierzy, sam Johnson był niechętny wojnie, ale nie moŜna było dopuścić do

osłabienia mocarstwowej pozycji w oczach świata, zgodnie z teorią domina "jeśli

pozwolimy upaść Wietnamowi, jutro będziemy walczyć na Hawajach, a w następnym

tygodniu w San Francisco". Wojna kosztowała USA ponad 110-150 miliardów dolarów, o

połowę więcej niŜ wojna w Korei, chociaŜ koszt był mniejszym cięŜarem na

mieszkańca120.

Być moŜe ruchy pacyfistyczne i hippisowskie były pośrednim rezultatem inŜynierii

społecznej, a z pewnością odwróciły się przeciwko wszystkim rządom i stworzyły socjalne

społeczeństwo. Konserwatywna część Ameryki uwaŜała, Ŝe rząd nie jest właściwy do

rozwiązywania problemów społecznych. Konsekwencje ingerowania w strefę obywatelską

120 Według wartości z lat sześćdziesiątych, na podstawie wyliczeń Uniwersytetu w Louisianie ww.lib.lsu.edu

124

pozostały trwałe, gdy pojawiają się przejawy państwa opiekuńczego obywatel traktowany

jest jako holistyczny składnik społeczeństwa, wymagający ciągłej opieki i kontroli.

Wydaje się, Ŝe W. Martin pogodził się z nową sytuacją gospodarczą121. Fed zdawał

sobie sprawę, Ŝe kosztem długotrwałej ekspansji jest inflacja. Jednak jako centralna

instytucja państwowa Fed nie mógł sprzeciwiać się działaniom Skarbu ani administracji

rządowej, tylko utrzymywać cięŜar prowadzonej wojny, inŜynierii społecznej i spadającej

konkurencyjności amerykańskich towarów.

W 1961r bankom udało się wprowadzić certyfikaty depozytowe (CDs), opiewające

na duŜe sumy. Pomimo ograniczeń, poŜyczanie pieniędzy od innych banków poprzez

rynek regulowany było wolne od wymogu rezerw minimalnych i narzuconych stóp

procentowych. Dzięki temu system bankowy mógł prowadzić ekspansję kredytową nawet

nie posiadając wolnych rezerw i nie podlegając obserwacji Fed'u, chociaŜ sam Martin z

aprobatą wyraŜał się o tym systemie i widział w nim wyraz wolnego rynku.

J. B. Taylor twierdzi, Ŝe polityka pienięŜna na początku lat sześćdziesiątych była

zbyt rygorystyczna, aby w drugiej połowie dekady popaść w ekspansywną skrajność122.

Taylor uŜywa do obliczeń równania:

)()( *****ttyttttt Yyaari −+Π−++Π= Π π 123

gdzie ti jest poŜądaną stopą procentową w czasie t, *tΠ oznacza poŜądany poziom inflacji,

*tr jest bieŜącą realną stopa procentową,

*Πa jest stałą wynoszącą około 1,5, tπ jest

bieŜącym poziomem inflacji liczonym według deflatora PKB, ya jest stałą wynoszącą

około 0,5(obecnie Taylor skłania się ku wyŜszej wartości), ty jest logarytmem realnego

PKB, *tY jest logarytmem potencjalnego poziomu PKB.

Dzięki ekspansji wyniki gospodarcze przyjmowane były z zadowoleniem,

wystarczy spojrzeć na krzywą Philipsa z lat 1960-1961 (rysunek 36, podobny wykres w

rozdziale II).

121 http://fraser.stlouisfed.org/historicaldocs/martspe/download/22248/Martin68_70.pdf 122 Taylor J., A historical analysis of monetary policy rules, http://papers.nber.org/papers/w6768.pdf, str. 39 123 Równanie zostało stworzone w 1992r.

125

Rysunek 36. Krzywa Philipsa 1960-1969.

1960-1969

0,0

1,0

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

3,0 4,0 5,0 6,0 7,0

Bezrobocie

Inflacja

Opracowanie własne, dane z raportu prezydenta.

Wzrost realnego PKB (rysunek 37) był optymistyczny, rozwój był szybszy (czerwona linia

trendu PKB po zastosowaniu filtru Hodricka-Prescotta) niŜ w latach pięćdziesiątych i

zdecydowanie równiejszy (odchylenia niebieskiej linii realnego wzrostu).

Rysunek 37. Wzrost realnego PKB 1950-1970, miliardy dolarów, filtr HP.

1500,0

2000,0

2500,0

3000,0

3500,0

4000,0

1950q1

1950q4

1951q3

1952q2

1953q1

1953q4

1954q3

1955q2

1956q1

1956q4

1957q3

1958q2

1959q1

1959q4

1960q3

1961q2

1962q1

1962q4

1963q3

1964q2

1965q1

1965q4

1966q3

1967q2

1968q1

1968q4

1969q3

Realny PKB (dolary 2000r) PKB filtr HP

Dane z bea.gov. Filtr HP zastosowany jest tylko do okresu 1950-1970.

O skali ekspansji moŜe świadczyć stopa EFFR (rysunek 38). Rosła ona nieprzerwanie od

1961r ale nie było to wyrazem działań antyinflacyjnych, Fed utrzymywał stopy

procentowe podąŜające za ekspansją gospodarczą i inflacją.

126

Rysunek 38. Wzrost kwartalny PKB (lewa skala) i stopa EFFR (prawa skala) w latach 1958-70.

1958-1970

-3,00%

-2,00%

-1,00%

0,00%

1,00%

2,00%

3,00%

1958q1

1958q4

1959q3

1960q2

1961q1

1961q4

1962q3

1963q2

1964q1

1964q4

1965q3

1966q2

1967q1

1967q4

1968q3

1969q2

1970q1

1970q4

PKB

0,00%

1,00%

2,00%

3,00%

4,00%

5,00%

6,00%

7,00%

8,00%

9,00%

10,00%

EFFRWzrost PKB Średnia EFFR %

Opracowanie własne na podstawie Raportu Prezydenta z 1995r.

ObniŜenie tempa wzrostu PKB w 1966r i w 1967r spowodowane było m.in.

niespodziewanym kryzysem finansowym oraz 25% spadkiem indeksów giełdowych,

wywołanych debatą o wprowadzeniu dodatkowych podatków i ich późniejszego

wprowadzenia. W zamyśle podatki miały słuŜyć finansowaniu wojny – jednak efekty był

przeciwny, szacunkowo ponad pół miliona osób odmawiało płacenia nowych podatków.

Rząd liczył teŜ na teŜ powstrzymanie konsumpcji i obniŜenie rosnącej inflacji, jednak

wzrost deficytu budŜetowego i zbliŜające się wybory skłoniły Fed do kontynuowania

polityki taniego pieniądza, co przyniosło wskaźnik inflacji CPI w 1967r na poziomie 3,1%

i 4,2% rok później. Stopniowego odwrotu od dolara nie zapobiegł mechanizm złota ani

dewaluacja funta do dolara z 1967r. Do obrony ceny 35$ za uncję wezwał prezes Fed,

giełda w Londynie zobowiązała się bronić parytetu. Dopóki istniały zasoby, dopóty łatwiej

i taniej było kupować złoto w Londynie niŜ w USA. Jednak na marcu 1968r giełda musiała

zostać zamknięta na dwa tygodnie, przy stałej cenie niemoŜliwe było utrzymanie podaŜy,

dodatkowo rząd Anglii musiał wprowadzić wakacje bankowe dla uniknięcie kryzysu. W

tym czasie giełdy w Zurychu i ParyŜu zaczęły sprzedawać złoto po 44$ za uncję, a po

otwarciu giełdy Londyńskiej parytet 35$ został utrzymany tylko w wymianie między

bankami centralnymi. Społeczna rewolta w 1968r, kulminacja wojny w Wietnamie, kryzys

systemu monetarnego, zamieszanie wokół partii demokratycznej, pierwszy od 1893r

deficyt handlowy – te czynniki naruszały wzrost gospodarczy, ale Rezerwa Federalna

127

obniŜył stopy procentowe i utrzymała płynność systemu bankowego. W stosunku do

poprzednich reakcji na inflację, polityka Fed znacznie się rozluźniła, biorąc pod uwagę

inflację kredyt był tani, a minimalne rezerwy (%) utrzymywane przez banki niezmienione.

Jednym słowem – Fed świadomie opóźnił recesję. Pewnym ratunkiem dla światowego

systemu monetarnego miały być SDR wprowadzone przez Międzynarodowy Fundusz

Walutowy, namiastka fiducjarnego pieniądza światowego.

W jesiennych wyborach 1968r wygrał (bardzo niewielką przewagą głosów)

Richard Milhous Nixon z partii republikańskiej. Ponowne wybory w 1972r przyniosły mu

juŜ zdecydowane zwycięstwo, lecz po głośnym skandalu Watergate i groźbie

impeachmentu złoŜył urząd w 1974r. Nixon miał talent do znajdywania do zręcznych

dyplomatów, wśród nich znalazł się prezydent G. Bush, kilkunastu przyszłych sekretarzy

stanu i rzesza wysokich urzędników, z których część słuŜy w administracji do obecnego

2006 roku. Być moŜe była to zasługa ogromnej podwyŜki płac dla urzędników federalnych

pracujących na całym świecie. Zasługami administracji Nixona była znacząca poprawa

stosunków dyplomatycznych z ZSSR i Chinami. Po rozłamie przyjaźni Chińsko-

radzieckiej przy poparciu Ameryki Chiny wstąpiły do ONZ w 1971r i wkrótce potem

rozpoczął się eksperyment przestawiania chińskiej gospodarki. Etapem kończącym

pierwszy okres zimnej wojny było podpisanie układu SALT1, który połoŜył kres

wyścigowi zbrojeń. Udało się teŜ zakończyć niepopularną wojnę w Wietnamie i wycofać

wojska, chociaŜ Stany Zjednoczone nie zrezygnowały z zaangaŜowania w Indochinach,

Ameryce Południowej (Chile, Panama) i na Bliskim Wschodzie.

Okres kurczenia gospodarki nadszedł według NBER w grudniu 1969r i trwał do

listopada 1970r. W styczniu 1970r nowym szefem Fed został Arthur Frank Burns, nota

bene śyd urodzony w Stanisławowie. Jako ekonomista Burns zajmował się analizą cykli

koniunkturalnych, współpracował z NBER. Jednak nad jego reputacją zawaŜyła polityczna

uległość, bądź strach przed rygorystycznymi środkami polityki monetarnej. Nixon uwaŜał,

Ŝe jego poraŜka w wyborach z 1960r (opisuje to w ksiąŜce Six Crises) wynikła z twardej

polityki Fed, która przyspieszyła recesję

Trudno powiedzieć, czy Martin zrzucił cięŜar recesji na barki swojego następcy,

czy recesja była nieunikniona niezaleŜnie od działań Fed. Stopa EFFR osiągnęła swój

szczyt 8,98% w trzecim kwartale 1969r (rysunek 38), wtedy teŜ wzrost PKB zaczął

odchylać się ujemnie od swojego długookresowego trendu.

NajniŜsze bezrobocie – 3,4% zanotowano w pierwszym kwartale 1969r i potem

zaczęło rosnąć do 6% w 1971r. Jednak nie moŜna zapominać, Ŝe recesja nastąpiła podczas

128

trwania wojny, właśnie w owym czasie wracali do Stanów Zjednoczonych

zdemobilizowani Ŝołnierze i kończyły się rządowe zamówienia militarne, ponadto Nixon

niechętnie podchodził do niektórych programów Wielkiego Społeczeństwa. Większość

ekonomistów jest zdania, Ŝe NAIRU w owym okresie była duŜo wyŜsza (równieŜ poprzez

programy socjalne), co zresztą nietrudno zauwaŜyć wracając do krzywej Philipsa z lat

sześćdziesiątych. Reakcją Fed na recesję były obniŜki stopy procentowej przy

niezmiennym zaangaŜowaniu w wykupywanie długu Skarbu, przez co wartość papierów

wartościowych w posiadaniu Fed wzrosła o około 8% w 1969r i o tyle samo w roku

następnym. Ilość pieniądza w obiegu zaczęła rosnąć szybko juz w połowie 1970r (rysunek

39), a remedium na inflację miały być zupełnie inne środki. Burns powiedział w 1970r na

spotkaniu Rady Gubernatorów, Ŝe nie ma nadziei na złagodzenie inflacyjnych Ŝądań

związków zawodowych i Rezerwa Federalna nie moŜe nic zrobić odnośnie tych wpływów,

oprócz wprowadzenia powściągliwej polityki monetarnej. Jednak nie wierzył, Ŝe kraj

zaakceptuje przez dłuŜszy czas bezrobocia na poziomie 6% (jako skutku polityki

dezinflacyjnej). Dlatego teŜ Rezerwa Federalna nie powinna brać odpowiedzialności w

ówczesnej sytuacji za zmniejszanie stopy inflacji, efektywnym narzędziem miała być jakaś

forma polityki dochodowej (w sensie kontroli cen i płac)124. Stąd teŜ początkowo malejąca

oficjalna inflacja po przejściu do fazy ekspansji cyklu koniunkturalnego w 1971r.

124 Hetzel R., Arthur Burns and Inflation, Economic Quarterly, The Federal Reserve Bank of Richmond, Volume 84/1, Winter 1998, www.richmond.org

129

Rysunek 39. Wybrane wskaźniki z lat 1968-1971.

-1,00%

0,00%

1,00%

2,00%

3,00%

4,00%

5,00%

6,00%

7,00%

1968q1

1968q2

1968q3

1968q4

1969q1

1969q2

1969q3

1969q4

1970q1

1970q2

1970q3

1970q4

1971q1

1971q2

1971q3

1971q4

Wzrost M1 Wzrost M2 Wahania PKB Inflacja

Opracowanie własne na podstawie Raportów Prezydenta oraz www.bea.gov.

Zatem bez wątpienia cykl lat sześćdziesiątych rozwijał się dzięki ekspansywnej

polityce monetarnej po śmierci Kennedyego, odpływowi złota ze Stanów Zjednoczonych,

deficytowi budŜetowemu i inŜynierii społecznej. Taka polityka była niemoŜliwa do

utrzymania w długim okresie, recesja została dodatkowo odłoŜona na okres po wyborach,

stąd ogromne problemy. Na początku 1969r wiadomo juŜ było, Ŝe wojna w Wietnamie

zostanie zakończona (zawieszenie broni ogłosił Johnson pod koniec 1968r) a długoletnie

zmagania nie przyniosą Stanom Zjednoczonym korzyści gospodarczych. Dlatego teŜ

wszystkie omawiane czynniki powodujące recesję po II W.Ś czy wojnie Koreańskiej

stosują się do końca wojny w Wietnamie z tą róŜnią, Ŝe operacje wojskowe w Indochinach

(juŜ mniej oficjalnie) trwały jeszcze do 1973r.

Nixon chciał sprawnie funkcjonującej gospodarki, za namową doradców H. Steina i

P. McCrackena utrzymał mimo wcześniejszych obietnic wyborczych dodatkowy podatek

z 1968r i podniósł podatki od dochodów kapitałowych. W 1970r przeforsował ustawę o

Ekonomicznej Stabilizacji (The Economic Stabilization Act). Było to prawo, które

upowaŜniało administrację do regulowania cen, płac, odsetek, dywidend i podobnych

instrumentów pienięŜnych, administracja zaczęła stosować te przywileje od 1971r. Po

chwili niepewności co do polityki fiskalnej, rozpoczął się okres 'policy mix', który w

skrócie moŜna opisać jako hamowanie inflacji poprzez wyŜsze podatki i zmniejszanie

130

skłonności do konsumpcji oraz programy pełnego zatrudnienia i pobudzanie konsumpcji

według klasycznego modelu keynesowskiego. PoniewaŜ nie są znane przykłady, by

komukolwiek na świecie we względnie wolnorynkowej gospodarce udało się dokonać

takiego cudu, od 1972r USA zaczęły doświadczać nowego zjawiska – stagflacji.

W 1970r podniesione zostały limity importowe na ropę naftową w celu obniŜki

kosztów energii, jednak spowodowało to napływ 'petrodolarów' i dalszy gwałtowny spadek

rezerw złota. Stało się teŜ jasne, Ŝe zaufanie do dolara (dodatkowo przez deficyt na

rachunku obrotów bieŜących) zostało utracone, poza granicami USA krąŜyło

(szacunkowo) 45miliardów dolarów, a pokrycie w złocie wynosiło tylko 11miliardów

(niecałe 9tys ton złota).

3.4 Lata siedemdziesiąte

W początkach 1971r gospodarka zaczęła oŜywać, jak moŜna przypuszczać – dzięki

ekspansji pienięŜnej, pozytywnej propagandzie i rocznym wahaniom sezonowym. Jednak

dalsza obrona systemu z Bretton Woods przy utrzymaniu dotychczasowej polityki

pienięŜnej była niemoŜliwa, 15 sierpnia 1971r Nixon na podstawie upowaŜnienia z 1970r

ogłosił 90-dniowe zamroŜenie płac i cen, 10% podatek importowy (tzw. Faza 1) i co

najwaŜniejsze – zawieszenie wymienialności dolara na złoto (oprócz rynku giełdowego).

Późniejsze działania próbowały wiązać cenę złota i wymienność walut w ciasnych

ramach, w grudniu 1971r na mocy porozumienia Smithsonianskiego zdewaluowano dolara

do 38$/uncję złota i próbowano utrzymać stabilność poprzez SDR Międzynarodowego

Funduszu Walutowego. Skarb nie dokonywał zakupu ani sprzedaŜy złota, więc wzrost

ceny złota nie miał wpływu na zakres działania Rezerwy Federalnej. Ostatecznie w marcu

1973r całkowicie porzucono system z Bretton Woods, a od 1976r wszystkie podstawowe

waluty świata miały kurs płynny.

Rok 1972 był rokiem wyborów, Nixon wygrał je ponownie dzięki umiejętnej

kampanii i szybkiemu wzrostowi gospodarczemu, który tworzył zasłonę dymną nie

pozwalającą dostrzec ponad 13% wzrostu wskaźnika M2 w 1971 i 1972r, przesuwania

progów podatkowych oraz szybko rosnących kosztów utrzymania125. Jako metoda na

125 MoŜna skorzystać z wykresów i obliczeń www.truthandpolitics.org/tax-burden-pechman.php, de facto w 1970r obciąŜenia podatkowe były jeden z najwyŜszych w historii po II W.Ś., powtórzone jeszcze pod koniec lat siedemdziesiątych. Główną przyczyną były podatki konsumpcyjne, regulowanie cen i przesunięcie progów podatkowych, przez co kilkanaście procent najlepiej zarabiających było zmuszonych do zapłaty wyŜszych kwot, mimo braku zmian w realnym dochodzie.

131

rozwój gospodarczy popularna stała się teoria określona przez J. Tobina "lejkiem"126,

według której rząd mógł stymulować gospodarkę albo fiskalnie albo monetarnie, a jako

wynik otrzymywał wyŜszy poziom nominalnego PKB. Jeśli gospodarka znajdowała się

poniŜej poziomu pełnego zatrudnienia, a wierzono Ŝe tak było, to wyŜszy nominalny PKB

miał przekładać się na zwiększenie realnego PKB. W opozycji powstał w 1971r model R.

Mundella (noblista, podobnie jak Tobin), który jako odpowiedzialną za inflację wskazywał

tylko politykę monetarną i sugerował przyjęcie przez Fed celu inflacyjnego we

współczesnym rozumieniu. Polityka fiskalna miała natomiast skupić się stronie podaŜowej

i aspektach mikroekonomicznych, poprzez prywatyzację, deregulację rynku i obniŜenie

podatków.

Operacje otwartego rynku pozostały nadal dominującym narzędziem polityki

monetarnej, wymagania co do rezerw i okna dyskontowego odgrywały rolę wspomagającą

(jako wskaźniki są oczywiście podstawowe dla analizy). Wymagania rezerw stały się

niepopularne poniewaŜ były ukrytą formą opodatkowania. Zasoby pienięŜne utrzymywane

aby zapewnić wymogi były i są niepracującymi aktywami banków, wraz ze wzrostem

nominalnej stopy procentowej rósł jednak ukryty podatek. Warto zauwaŜyć, Ŝe wraz z

rozwojem technologiczno-finansowym, wymagania co do rezerw w większości krajów

malały. Z powodu podatku inflacyjnego wiele banków opuszczało system członkowski

Rezerwy Federalnej, mimo korzyści jakie dawał dostęp do okna dyskontowego, wymogi

rezerw nakładane przez władze Stanów były zazwyczaj mniejsze niŜ te narzucane przez

Fed. Groźba ucieczki banków skłaniała Fed wręcz do obniŜania wymagań rezerw nawet

przy największej ekspansji pienięŜnej i rosnącej inflacji. W 1973r Fed wprowadził

specjalny sezonowy przywilej w oknie dyskontowym, mający pomóc utrzymać płynność

małych banków w obliczu nierównomiernego zapotrzebowania na kredyt w ciągu roku.

Efekty były jednak nieprzewidziane przez Fed: poŜyczki okna dyskontowego mogły słuŜyć

bezpośrednio do poŜyczania innym instytucjom na wyŜszy procent, co w końcu

doprowadziło do czasowego ustalenia stopy EFFR powyŜej stopy okna dyskontowego, jak

nietrudno się domyślić gwarantowało to bankom pewność dalszej ekspansji.

Fed przez całą dekadę lat siedemdziesiątych uŜywał stopy EFFR jako wskaźnika

bieŜącej kondycji rynku, szczególnie w operacjach otwartego rynku przeprowadzanych

dzień po dniu. Wskaźnikami dłuŜszego okresu stały się agregaty M1 i na mniejszą skalę

M2. Komitet otwartego rynku posługiwał się ekonometrycznymi modelami i wyczuciem

126 Reynolds A., The Fiscal-Monetary Policy Mix, Cato Journal, Vol. 21, No. 2 (Fall 2001), www.cato.org/pubs/journal/cj21n2/cj21n2-11.pdf

132

pracowników dla określania dostrzeŜonego związku między stopą EFFR, stopami

bankowymi a wzrostem agregatów pienięŜnych. Decyzje o zmianie EFFR były

sygnalizowane pośrednio, głównie przez operacje repo czy reverse repo (właściwie MSP,

czyli umowy sprzedaŜy-kupna z Fed) a rynkowi zajmowało nawet kilka dni, Ŝeby

zorientować się w kierunku ruchu i oczekiwaniach Rezerwy Federalnej. Wydaje się, Ŝe

Fed celował jednak w wartości nominalne, a odczytywanie oczekiwań podmiotów

gospodarczych co do koniunktury było nieuporządkowane.

W 1972r Komitet Operacji Otwartego Rynku (FOMC) uznał kontrolowanie

pieniądza od strony popytowej jako nieefektywne i wdroŜył dodatkowe narzędzia

regulujące stronę podaŜową. Nowy wskaźnik opierać się miał na obserwacji rezerw od

prywatnych depozytów, jednak niejednorodność wskaźnika i szybko dostępne informacje o

agregacie M1 spowodowały odejście od tej metody w 1976r.

Inflacja w 1973r rosła z miesiąca na miesiąc, w momencie kampanii wyborczej

wynosiła około 3%, w połowie 1973r juŜ 6%. Działo się tak za sprawą przejścia do 'Fazy

III', czyli zniesienia dyrektywnej kontroli cen, lecz pozostawieniu w mocy kontroli nad

cenami i ilością ropy naftowej i pochodnych. Oficjalne statystyki nie oddają zachowań

rynku z początku lat siedemdziesiątych: niska oficjalna inflacja brała się ze sposobów

pomiaru i rządowej kontroli, siła nabywcza dolara ciągle spadała i rosły realne koszty

utrzymania.

Fed nie wydawał się być przygotowany na sytuację kryzysową, a taka nadeszła w

październiku 1973r. Wojna Jom-Kippur między koalicją Syrii i Egiptu a Izraelem była

oficjalnym powodem dla którego Organizacja Państw Arabskich Eksportujących Ropę

(OPEC) zadecydowała 17 października o obniŜeniu wydobycia i zagroziła embargiem. Nie

było to Ŝadnym zaskoczeniem, podwyŜki cen ropy, ostrzeŜenia i zamieszanie polityczne na

Bliskim Wschodzie trwało co najmniej od końca systemu z Bretton Woods. Szach Iranu

jawnie krytykował inflację, system tzw. petrodolarów i zapowiadał kilkukrotne

podniesienie cen ropy 18 października Nixon zaapelował do Kongresu o środki finansowe

na wsparcie Izraela, co zgodnie z zapowiedziami skończyło się kolejnymi redukcjami

wydobycia i embargiem. W listopadzie Nixon wprowadził ustawę o kryzysowym

dysponowaniu ropą naftową, poddając handel i sprzedaŜ ropy całkowicie pod kontrolę

rządową, utrzymującą się przez następne lata.

Giełda papierów wartościowych zareagowała gwałtownymi spadkami, NBER

datuje początek recesji na listopad 1973r. Okres ten nazywa się szokiem naftowym,

faktycznie w krótkim czasie cena ropy gwałtownie wzrosła. Od końca lat pięćdziesiątych

133

do 1970r cena baryłki ropy wahała się w granicach 3$, czyli w wartościach realnych ropa

taniała, a zuŜycie energii przez USA i Europę Zachodnią szybko rosło. Po wprowadzeniu

embarga cena ropy w USA wzrosła czterokrotnie w wartościach nominalnych127. Spójrzmy

jednak na sytuację z innej strony: ile warta była ropa? Nie bez przyczyny nazywa się ją

czarnym złotem, ale cena ropy ustalana była na giełdach w dolarach i płacono za nią w

dolarach. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych koncerny naftowe z największych

państw-konsumentów energii zdominowały wydobycie ropy naftowej na świecie, w

momencie w którym dolary przestał mieć oparcie w złocie, co moŜna było z nimi zrobić?

Wcześniej czy później wracały do USA w postaci popytu na przetworzone i juŜ duŜo

droŜsze towary, wracały teŜ dolary inwestowane bezpośrednio za granicami kraju.

Fenomen petrodolarów był doskonałym biznesem, polityka pienięŜna pozwoliła przez

długi czas "kupować bez płacenia". Nic więc dziwnego, Ŝe kartel OPEC wykorzystał

pierwszą nadarzającą się sposobność do podniesienia cen surowca. Gwałtownie podroŜało

teŜ złoto, moŜna przypuszczać Ŝe ceny ropy i złota napędzały się wzajemnie, choć trudno

określić, czy to raczej ropa trzymała parytet do złota niŜ złoto do ropy. Była to zaleŜność

zdumiewająco dokładna: przed szokiem naftowym uncja złota kosztowała około 40$, w

trakcie recesji do 200$, a bezpośrednio po niej około 150$, cena ropy zmieniała się wprost

proporcjonalnie. Arthur Laffer rozpoczynający wówczas karierę przypominał klasyczną

zasadę, Ŝe terms of trade nie zmienią się szybko pod wpływem monetarnym; jeśli

dwanaście baryłek ropy moŜna wymienić na uncję złota, to ów parytet będzie trwały,

przynajmniej w krótkim okresie, dopóki nie nastąpią realne, technologiczne przeobraŜenia

całej gospodarki światowej.

Inflacja faktycznie dotknęła cały świat, ale nierównomiernie: w Niemczech inflacja

roczna wzrosła w szczytowym okresie (1974r) do 7%, w Japonii której gospodarka

opierała się całkowicie na ropie do ponad 15%.

Oficjalnie okres kurczenia skończył się dopiero w marcu 1975r, był to najdłuŜszy

kryzys od 1929r. Polityka monetarna wykazywała się w owym okresie umiarkowaną

ekspansywnością (tabela 27) i raczej niewiarą we własne moŜliwości, niechętnie

podnosząc stopy procentowe. Faktycznie prym dzierŜył nieskoordynowany z pieniądzem

interwencjonizm, w 1974r. ceny importowanej ropy naftowej były ponad 70% wyŜsze niŜ

krajowej, stacje benzynowe upadały z powodu braku surowca, olej opałowy był

racjonowany etc.

127 www.wtrg.com/prices.htm. W wielu publikacjach dotyczących szoków naftowych wartości realne mylone są z nominalnymi, pomijane są teŜ efekty państwowej kontroli cen.

134

Tabela 27. Podstawowe wskaźniki gospodarcze dla lat 1972-1976.

Rok Wzrost PKB Inflacja CPI Inflacja PPI Wzrost M1 Wzrost M2 Bezrobocie

1972 5,3% 3,2% 3,2 9,2 13,0 5,6%

1973 5,8% 6,2% 9,1 5,5 6,6 4,9%

1974 -0,5% 11,0% 15,4 4,3 5,4 5,6%

1975 -0,2% 9,1% 10,6 4,7 12,6 8,5%

1976 5,3% 5,8% 4,5 6,7 13,4 7,7%

Opracowanie własne na podstawie Raportów Prezydenta, www.bea.gov, www.bls.gov

Rządowa kontrola posunęła się nawet do tak absurdalnych przepisów jak przestawienie

czasu w całym kraju (aby maksymalnie wykorzystać światło dzienne) czy wprowadzenie

ograniczenia prędkości na wszystkich drogach do 55mil na godzinę.

Wyjaśnienie recesji 1973r-1975r moŜe na pierwszy rzut oka stanowić modelowy

przykład nowej szkoły keynesowskiej, powstała ona zresztą po upadku klasycznego

keynesizmu w owym okresie. Jak jednak wyjaśnić sztywności, gdy były one

dyskrecjonalnie ustalane przez rząd? Do końca lat siedemdziesiątych ceny ropy krajowej i

importowanej róŜniły się średnio o 50%, USA nie wyciągnęły i nie mogły wyciągnąć z

kryzysu tak daleko idących wniosków jak np. Japonia która zróŜnicowała swoją

gospodarkę, zdywersyfikowała źródła energii i produkcję.

Embargo zostało zniesione juŜ w marcu 1974r, ale to nie poprawiło sytuacji.

Obecnie tłumaczy się okres inflacji z połowy i końca lat siedemdziesiątych mechanizmem

spirali inflacyjnej, włączonym zresztą do większości szkół cyklu koniunkturalnego. OtóŜ w

swoim rozwoju gospodarka moŜe doznać dowolnego szoku, monetarnego (jak u

neoklasyków) bądź realnego (jak w modelu RBC), który spowoduje wzrost oczekiwań

inflacyjnych. Jeśli bank centralny przywiązuje uwagę do nominalnych stóp procentowych,

wówczas realna stopa procentowa spada, co oczywiście powoduje ekspansję pienięŜną,

wzrost popytu i w efekcie realny wzrost cen. Samospełniająca się przepowiednia powoduje

powtarzanie mechanizmu, co jest tym bardziej prawdopodobne, im większe opóźnienia we

wdraŜaniu polityki pienięŜnej i im mniej zdecydowane kroki podejmowane są przez bank

centralny.

W sierpniu 1974r Nixon poddał się do dymisji z powodu skandalu Watergate,

prezydenturę objął po nim wiceprezydent Gerald Rudolph Ford Jr i na mocy 25 poprawki

przedłuŜył swoją kadencję do 1976r. Prezydentura Forda określana jest często jako bez

programu, de facto świat zajęty był zmianami jakie przyniósł wzrost cen ropy i większość

uwagi poświęcana była polityce wewnętrznej. Inflacja CPI spadła do poziomu 5,8%, co

135

kiedyś byłoby stopą nie do przyjęcia, ale ponownie rozpoczęła się ekspansja pienięŜna w

celu niedopuszczenia do wyŜszego bezrobocia i szybkiego wyjścia z recesji. PKB per

capita jednak był w 1976r tylko o 1,7% wyŜszy niŜ 1973r , nie pomogły nawet obniŜki

podatków z 1975r.

W 1975r w odpowiedzi na rezolucję Kongresu uległy zmianie metody działania

Fed. Odtąd Rezerwa miała ustalać roczne załoŜenia i ogłaszać je publicznie (brak

informacji co do działań Fed był krytykowany przez R. Lucasa Jr). Jednak cele wzrostu

pieniądza były zrealizowane często przed końcem roku, a metody nieskuteczne. Rezerwa

wróciła do zasady podąŜania za gospodarką, często z duŜym opóźnieniem i duŜymi

zmianami w stopach procentowych.

W styczniu 1977r prezydentem został zaprzysięŜony James (Jimmy) Earl Carter,

obdarzony sympatycznym uśmiechem demokrata z południa Stanów Zjednoczonych.

Polityka którą prowadził jego rząd była niespójna, chociaŜ sam Carter za swoją działalność

na rzecz "pokoju i praw człowieka" został nagrodzony niezliczoną ilością odznaczeń, w

tym pokojową nagrodą Nobla w 2002r.

W stosunkach z krajami komunistycznymi USA zadeklarowały daleko idącą pomoc

dla mudŜahedinów po sowieckiej inwazji na Afganistan w 1979r. (pieniądze otrzymywał

teŜ Saudyjczyk Osama bin Laden), szkolenie i zaopatrzenie bojowników w Pakistanie

pochłonęło 40miliardów ówczesnych dolarów. Wydarzenia w Afganistanie przerwały

ratyfikację układu SALT II, chociaŜ utrzymuje się Ŝe obie strony zmniejszały swój

potencjał broni atomowej. Dla światowego rynku energetycznego istotna była doktryna

Cartera, opracowana przez doradcę d/s bezpieczeństwa narodowego Zbigniewa

Brzezińskiego, według której USA zobowiązały się utrzymać stabilną sytuację polityczną

w Zatoce Perskiej. Obalenie Szacha w Iranie na początku 1979r wywołało drugi kryzys

naftowy, dodatkowo blamaŜ amerykańskich słuŜb specjalnych przy odbijaniu zakładników

ambasady w Teheranie znacznie podkopały poparcie dla prezydenta. W polityce

wewnętrznej rząd i Kongres blokowały się wzajemnie, deregulacja rynku i znoszenie

kontroli cen i płac ustanowionych za Nixona zostały przeprowadzone dopiero po kadencji

Cartera. Plany socjalnych programów jakie przedstawiał rząd mogły tylko wzmagać

oczekiwania inflacyjne, spadało zaufanie do waluty.

W marcu 1978r prezesem Rady Gubernatorów został mianowany George William

Miller, był nim jednak krótko, tylko do sierpnia 1979r. Następcą został wybrany Paul

Adolph Volcker, który sprawował funkcję do 1987r. Stopniowo zmieniały się procedury

według których miał pracować Fed. Ustawa o pełnym zatrudnieniu i zrównowaŜonym

136

wzroście z 1978r (Humphrey-Hawkins Act) nakładała na Rezerwę obowiązek ustalania

celów monetarnych i określania stopy wzrostu pieniądza oraz kredytu w kaŜdym roku

kalendarzowym, a wszelkie ewentualne odchylenia miały być szczegółowo wyjaśniane. W

październiku 1979r. Volcker wprowadził zmiany w strategiach ustalania celów

monetarnych przez FOMC. Kryzys w Iranie i przyspieszenie wysokiej juŜ inflacji nadało

zmianom priorytetowe znaczenie. Członkowie FOMC zdawali sobie sprawę, Ŝe sytuacja

jaką obserwowali była bardzo kosztowna dla społeczeństwa amerykańskiego. Stopy

procentowe rosły nieprzerwanie i nie było wyznaczonej granicy wzrostu, próby

zatrzymania cen powodowały znaczne wahania i niestabilność. Częściowo pod wpływem

krytyki 'przestrzeliwania' celów monetarnych ustalanych przy pomocy stopy EFFR

(sprzyjających spirali inflacyjnej), Fed skupił się na miarach pieniądza toŜsamych z

trzymiesięcznym wzrostem agregatu M1. Limity na wysokość EFFR były ustalane na

poziomie tygodniowych średnich, a nie jak dotychczas sztywnych wartości w

kilkudniowych okresach. Celem operacyjnym stał się kwartalny wzrost M1 i M2,

zadaniem Rezerwy było obliczanie wskaźnika gotówki do depozytów i przeciętnej stopy

rezerw. Modele opierały się na historycznych obserwacjach i ocenie członków Fed,

niezbędnej ze względu na duŜe zróŜnicowanie w wymaganiach nałoŜonych na banki w

całym kraju i często niedostępności niektórych danych.

DuŜe wzrosty stopy procentowej i wahania ilości pieniądza były po części

spowodowane oczekiwaniami inflacyjnymi i traktowaniem inflacji jako stałego zjawiska.

Ilustruje to schemat gry Taylora z rozdziału II, do tego dochodziła jeszcze niepewność w

czasie i początkowo brak jasno sprecyzowanych celów inflacyjnych. Sam mechanizm

kontrolny opierający się na poziomach rezerw powodował cykliczność zachowań

pienięŜnych z powodu opóźnień dostosowawczych.

W 1980r Kongres uchwalił Monetary Control Act, deregulujący rynek depozytów i

pieniądza. Uprościło to strukturę rezerw minimalnych i rozciągnęło wymagania na banki

poza systemem członkowskim Fed, kasy oszczędnościowe i inne instytucje przyjmujące

depozyty. W 1982r obniŜone zostały pułapy rezerw od depozytów (0% dla pierwszych

2mln$, obecnie 7mln$) oraz wprowadzone konto oszczędnościowo-inwestycyjne rynku

pienięŜnego gwarantowane rządowo (MMDA).

Zmiany przyniosły uzdrowienie systemu bankowego i przesunięcie oszczędności z

nadmiernie rozrośniętych funduszów powierniczych (zwolnionych od wcześniejszych

restrykcji) z powrotem do banków, w efekcie zwiększyło się zapotrzebowanie na pieniądz.

Przekształcenia systemu finansowego spowodowały przedefiniowanie agregatów

137

pienięŜnych, pojawiły się dwie wersje M1: A-nie zawierająca NOW i ATS, oraz

zawierający stany tych kont M1-B.

W wyniku przewrotu politycznego w Iranie na początku 1979r. niepewny stał się

eksport ropy z tego kraju, jednak nowy rząd Ajatollaha Chomeiniego wznowił wydobycie,

choć na niŜszym poziomie. OPEC zwiększył podaŜ i szybko skompensował stratę, tak Ŝe

całkowite wydobycie spadło zaledwie o kilka procent. Popyt na ropę był w 1979r w USA

ogromny: 19 iliionów baryłek dziennie, w latach osiemdziesiątych było to 15-17milionów,

a rekord z 1979r przekroczono dopiero w 1997r – świadczy to tylko o niedostosowaniu

gospodarki po pierwszym szoku naftowym. Jednak w 1979r ropy na świecie nie brakowało

– uruchomione zostały pola na Alasce, chętny do eksportu był Meksyk, Afryka, Ameryka

Południowa. W kwietniu 1979r Carter zaproponował 18 miesięczną fazę stopniowego

znoszenia kontroli cen, ale równocześnie przedstawił projekt opodatkowania krajowej

produkcji. Retoryka była przewrotna: przychód z podatku miał być przeznaczony na

transport zbiorowy, pomoc socjalną i rozwój alternatywnych źródeł energii. Friedman w

"Wolnym Wyborze" wspomina, Ŝe koszt alternatywnych źródeł energii był ośmiokrotnie

wyŜszy od regulowanych cen na krajową ropę naftową i kilkukrotnie wyŜszy od wszelkich

dostępnych źródeł zagranicznych. Podatek wszedł w Ŝycie w kwietniu 1980r, zastępując

Nixonowską kontrolę cen. Akcyza obejmowała róŜnicę pomiędzy światową ceną ropy a

indeksowaną w stosunku do inflacji bazową ceną z 1979r, dotyczyła tylko surowca

krajowego. KaŜdy gatunek ropy dostał swoją własną stawkę podatku i cenę bazową, zatem

akcyza wahała się od 15% do 70%. Cena ropy tak czy inaczej wzrosła do najwyŜszego w

historii poziomu (ponad 30$ nominalnie), w wyniku kontroli cen pojawiły się niedobory

(Amerykanie przemierzali wiele kilometrów samochodami szukając stacji na której moŜna

by szybko i duŜo zatankować), wybuchła panika. NBER datuje rozpoczęcie recesji na

styczeń 1980r, ale koniec juŜ na lipiec tego samego roku (tabela 28).

Tabela 28. Wybrane wskaźniki w latach 1978-1983.

Rok Wzrost PKB Inflacja CPI

Inflacja PPI Wzrost M1 Wzrost M2 Bezrobocie

1978 5,60% 7,59% 7,88% 8,0 7,5 6,10% 1979 3,20% 11,35% 11,17% 6,9 7,9 5,80% 1980 -0,20% 13,50% 13,40% 7,0 8,6 7,10% 1981 2,50% 10,32% 9,20% 6,9 9,7 7,60% 1982 -1,90% 6,16% 4,06% 8,7 8,8 9,70% 1983 4,50% 3,21% 1,60% 9,8 11,3 9,60% Opracowanie własne na podstawie Raportów Prezydenta oraz www.bea.gov

138

Łatwo zrozumieć recesję 1980r – panika po szoku naftowym wywołała rosnące

oczekiwania inflacyjne (rysunek 40), które po raz pierwszy wyraziły się budzącą nieufność

dwucyfrową liczbą. Inflacja okazała się jeszcze wyŜsza – w takiej sytuacji prowadzenie

działalności gospodarczej było niepewne, wszelkie zmiany na rynku pienięŜnym

powodowały gwałtowne reakcje stopy procentowej i wszelkiego kosztu pieniądza.

Rysunek 40. Oczekiwania inflacyjne i inflacja.

0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

14,0

16,0

sty-78

sty-80

sty-82

sty-84

sty-86

sty-88

sty-90

sty-92

sty-94

sty-96

sty-98

sty-00

sty-02

sty-04

Oczekiwania inflacyjne CPI

CPI miesięcznie niekorygowane

12 okr. śr. ruch. (CPI średnia roczna)

Źródło: FRED, oczekiwani inflacyjne oparte są na badaniach konsumenckich przeprowadzanych przez uniwersytet w Michigan, dostępne od 1978r. Wyniki naleŜy traktować szacunkowo, nie odzwierciedlają wagi obliczeń podejmowanych przez np. największe instytucje finansowe i korporacje.

Przyczynami recesji była teŜ napięta sytuacja międzynarodowa i co najwaŜniejsze –

reorganizacja Rezerwy Federalnej, mająca ukrócić ekspansję pienięŜną. Jednak nagłe

oŜywienie w 1980r wydaje się być zaskakujące, FOMC przeprowadzał gwałtowne

operacje otwartego rynku (tabela 29), zwiększając stan posiadania bonów skarbowych w

marcu 1980r o ponad 15%, a w lipcu 7%.

Tabela 29. Stan konta dla operacji otwartego rynku Dane w mln $.

Rok Bony

skarbowe

Notes

skarbowe

Obligacje

skarbowe

Papiery

skarbowe

ogółem

Papiery

agencji

federalnych

Stan

ogółem Wzrost

1978 43802,9 54854,9 12464,8 111123 7895,6 119018,2 7,9%

139

1979 50045,8 56494,5 14552,6 121093 8215,6 129308,5 8,6%

1980 46993,9 58718,3 16892,5 122605 8739,3 131344 1,6%

1981 52330,6 59978,4 18400,5 130710 9125,4 139834,9 6,5%

1982 58028,5 62625,9 18555,7 139210 8936,9 148147 5,9%

1983 71096,2 63933,9 20813,7 155844 8645 164488,8 11%

Źródło: www.federalreserve.gov

W drugim i trzecim kwartale 1980r podstawowa stopa kredytu128 spadła do średnio 12-

13%, by stopniowo wzrastać i w grudniu sięgnąć absolutnego rekordu 21,5%. W trzecim

kwartale 1980r stopa EFFR spadła nawet do 8,5%, stopa okna dyskontowego do 10%,

podczas gdy w poprzedzających kwartałach średnia stopa EFFR wynosiła 15,1% i 12,7%,

a na początku 1981r juŜ 16%. Takie wahanie stóp procentowych moŜna wytłumaczyć

opisaną wcześniej "próbą generalną" nowej strategii Fed, jesiennymi wyborami

prezydenckimi 1980r i próbą odłoŜenia w czasie inflacji oraz konfliktem Iracko-

Irańskim129 od października 1980r. Wojna na bliskim Wschodzie rozpoczęta inwazją na

Iran uderzyła po pierwsze w źródła finansowania państw, czyli pola naftowe i

infrastrukturę, co załamało wydobycie ropy i eksport z tych krajów.

Polityka monetarna Fed do końca lat siedemdziesiątych określana jest czasem jako

"Go/Stop Policy"130 i wyrosła na strachu przed deflacją i kryzysem z roku 1930. W fazie

ekspansji inflacja zaczynała być dopiero wtedy problemem, gdy wyraźnie przekroczyła

poprzedni trend i gdy opinia publiczna utwierdziła się w opinii o rosnącej inflacji.

Wówczas Fed de facto potrzebował recesji, aby szybko obniŜyć rosnące oczekiwania i

wzrost cen.

3.5 Lata osiemdziesiąte

Na początku 1981r urząd prezydenta objął Ronald Wilson Reagan, jeden z

najbardziej charyzmatycznych i wyrazistych przywódców XX wieku. Po poprzednikach

nowa administracja otrzymała wysoką inflację, rosnące bezrobocie i rozbudowany aparat

rządowy. Koszty Ŝycia i podatki miały tendencję wzrostową, realne płace malejącą i w

ramach programów socjalnych – wyrównującą róŜnice w zarobkach. Reformy zaczęto

128 Według przyjętej na Wall Street definicji, jest to stopa kredytów dla przedsiębiorstw ogłoszona przez co najmniej 75% z trzydziestu największych banków krajowych. 129 Była to jedna z największych wojen po II W.Ś., Irak został poparty przez Stany Zjednoczone, Saddam Husajn w oczach D. Rumsfelda stanowił mniejsze zło. Irak kupował broń głównie od Związku Radzieckiego, co ratowało sowiecki budŜet (zamówienia na około 20 miliardów$). Iran z kolei dysponował amerykańską bronią po poprzednim rządzie i późniejszymi dostawami amerykańskiej broni sprzedawanej poprzez Izrael. 130 Bernanke B., Woodford M., The inflation targeting debate, Univ. Chicago Press, Chicago 2005r, s. 314

140

podejmować za Cartera, ale tempa i łącznego wymiaru monetarno – fiskalno - moralnego

nabrały dopiero przy pełnym poparciu Reagana. W tabeli 30 zamieszczone są

najwaŜniejsze reformy podatkowe od 1968r, cięcia w podatkach z 1981r były

najpowaŜniejsze w historii, za nimi szła intensywna deregulacja rynku (m.in.

telekomunikacyjnego i lotniczego131).

Tabela 30. Największe federalne ustawy fiskalne 1968-2001.

Liczba lat po wprowadzeniu ustawy Efekt przychodowy jako %PKB 1 2 3 4

Średnio 2 lata

Średnio 4 lata

Revenue and Expenditure Control Act of 1968

1,74 0,45 B/D B/D 1,09 B/D

Tax Reform Act of 1969 0,39 0,21 B/D B/D 0,3 B/D Revenue Act of 1971 -0,38 -0,5 B/D B/D -0,44 B/D Tax Reduction Act of 1975 -0,58 0,02 B/D B/D -0,28 B/D Tax Reform Act of 1976 -0,81 -0,57 -0,3 B/D -0,69 B/D Tax Reduction and Simplification Act of 1977

-0,85 -0,59 -0,22 B/D -0,72 B/D

Revenue Act of 1978 -0,49 -0,89 -0,95 0,99 -0,69 -0,83 Crude Oil Windfall Profit Tax Act of 1980 0,44 0,56 0,51 0,51 0,5 0,5 Economic Recovery Tax Act of 1981 -1,21 -2,6 -3,58 -4,15 -1,91 -2,89 Tax Equity and Fiscal Responsibility Act of 1982

0,53 1,07 1,08 1,23 0,8 0,98

Highway Revenue Act of 1982 0,05 0,11 0,1 0,09 0,08 0,09 Social Security Amendments of 1983 0,17 0,22 0,22 0,24 0,2 0,21 Interest and Dividend Tax Compliance Act of 1983

-0,07 -0,06 -0,05 -0,04 -0,07 -0,05

Deficit Reduction Act of 1984 0,24 0,37 0,47 0,49 0,3 0,39 Consolidated Omnibus Budget Reconciliation Act of 1985

0,02 0,06 0,06 0,06 0,04 0,05

Tax Reform Act of 1986 0,41 0,02 0,23 0,16 0,22 0,01 Omnibus Budget Reconciliation Act of 1987

0,19 0,28 0,3 0,27 0,24 0,26

Omnibus Budget Reconciliation Act of 1989

0,1 0,06 0,06 0,08 0,08 0,07


0,41 0,57 0,49 0,52 0,49 0,5


0,36 0,64 0,7 0,83 0,5 0,63

Small Business Job Protection Act of 1996

-0,01 -0,01 0 0 -0,01 0

Tax Relief Act of 1997 -0,11 -0,04 -0,2 -0,22 -0,08 -0,14 Economic Growth and Tax Relief Reconciliation Act of 2001

-0,33 -0,77 -0,89 -0,84 -0,55 -0,71

Źródło: Departament Skarbu USA, Revenue Effects Of Major Tax Bills www.ustreas.gov/offices/tax-policy/library/ota81.pdf. Tabela nie pokazuje wzrostu dochodów ludności ani proporcji między stopą podatków a stopą dochodów budŜetowych (krzywa Laffera).

131 W lecie 1981r Reagan w odpowiedzi na strajk federalnych kontrolerów lotów polecił ich po prostu zwolnić, tymczasowo zostali zastąpienie pracownikami wojskowymi. Kontrolerzy byli zrzeszeni w związku zawodowym, jednym z dwóch w całym kraju które poparły Reagana w wyborach.

141

Szybko spadały wydatki federalne i stanowe na cele społeczne, rosnące bezrobocie i

optymistyczne, powiększane przez Kongres budŜety doprowadziły szybko do

powiększania zakumulowanego długu publicznego. Działo się tak równieŜ za sprawą

efektów monetarnych, efekty twardej polityki Volkera były zaskoczeniem i zwiększyły

cięŜar utrzymywania deficytu. Część ekonomistów wierzyła (np. P. Samuelson), Ŝe lata

osiemdziesiąte będą epoką inflacji rzędu 10% rocznie, a J. Tobin uwaŜał, Ŝe obniŜenie

podatków wywoła szok popytowy i inflację. Kosztem wzrostu bezrobocia i spadku

produkcji poniŜej trendu (luka PKB, chociaŜ stawało się jasne, Ŝe 'produkcja potencjalna'

jest fikcyjnym określeniem) inflacja została skutecznie zahamowana. Proces dezinflacji

pokazuje rysunek 41, jest to charakterystyczna pętla inflacyjno-produkcyjna, której

towarzyszą bankructwa (wzrost realnych kosztów długu) i wzrost bezrobocia. Wydarzenia

lat osiemdziesiątych spowodowały zmodyfikowanie i częściowe odrzucenie teorii R.

Lucasa oraz powstanie szkoły realnego cyklu koniunkturalnego.

Rysunek 41. Proces obniŜania inflacji 1979-1986.

1979

1980

1981

1982

1983

1984 1985

1986

0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

14,0

16,0

-6,00 -5,00 -4,00 -3,00 -2,00 -1,00 0,00 1,00 2,00 3,00 4,00

Luka PKB

Inflacja

0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

14,0

16,0

,

Opracowanie własne, luka PKB obliczona na podstawie danych z okresu po II W.Ś. filtrowanych przy pomocy filtra HP.

Z tabeli 30 jasno wynika, Ŝe polityka fiskalna miała na początku lat

osiemdziesiątych charakter mocno stymulacyjny w rozumieniu wolnorynkowym. Dlatego

teŜ recesja która rozpoczęła się w lipcu 1981r i trwała do listopada 1982r była wynikiem

142

wyłącznie polityki monetarnej. Dzięki zniesieniu kontroli cen, przywróceniu

konkurencyjności na rynku ropy i prywatyzacji znacjonalizowanych sektorów gospodarki

USA skompensowały straty jakie wynikły z wojny w Zatoce Perskiej, ponadto zuŜycie

ropy malało w wyniku zapoczątkowanej pod koniec lat siedemdziesiątych dywersyfikacji

źródeł energii – te czynniki pobudzały rozwój, przyspieszając efekty polityki monetarnej.

Sugestie A. Laffera i mało znanego w Polsce noblisty R. Mundella, oparte na klasycznych

podstawach, stawiały za cel przemianę gospodarki amerykańskiej i odzyskanie utraconej

konkurencyjności na rynkach światowych.

Warto poświęcić mała dygresję polityce fiskalnej, epoce Reagana często zarzuca

się, Ŝe jej efektem była nierówność społeczna i ubóstwo. Faktycznie współczynnik Gini

(dla rodzin) według danych CIA wzrósł nieznacznie, z ok. 0,35 do 0,4 (obecnie 0,45), ale

było to wynikiem szybkiego bogacenia się przeciętnych obywateli i jeszcze szybkiego

najbogatszych. W efekcie obniŜenia najwyŜszych stawek podatkowych (podatek nadal był

progresywny, ale najbardziej płaski w historii USA132) udział w przychodach z podatku

dochodowego od 10% najbogatszych Amerykanów wzrósł z 48% w 1981r do 57,2% w

1988r133, udział 1% najlepiej zarabiających w opłacaniu podatku dochodowego wzrósł z

17,6% do 27,5%. PoniewaŜ a Stanach Zjednoczonych nie ma podatku VAT, a koszty Ŝycia

wręcz malały, obniŜka podatków miała duŜe znaczenie dla wzrostu zamoŜności rodzin.

Problem zrównowaŜonego budŜetu pojawił się od razu po objęciu rządów przez

administrację Reagana, kiedy stało się jasne, Ŝe sojusz Reagan-Volker będzie opierał się na

niŜszej ekspansji pienięŜnej. Kongres był przeciwny projektowi zrównowaŜonego budŜetu,

przez co część doradców rządowych szukała nawet sposobu ominięcia legislacyjnego

władzy ustawodawczej Kongresu poprzez odwołanie się bezpośrednio do władz

stanowych. Ostatecznie całą epokę charakteryzował deficyt budŜetowy, przeznaczany

nieomal w stu procentach na obronę narodową (rysunek 42).

132 Wprowadzenie niskiego podatku liniowego w Estonii, Rosji, na Łotwie i w innych krajach spowodowałyo natychmiastowy wzrost dochodów budŜetu państwa z roku na rok w realnych wartościach, M, Laar, Estoński cud, Arwil, Warszawa 2006. 133 www.heritage.org/Research/Taxes/BG1086.cfm

143

Rysunek 42. Wskaźniki budŜetu w stosunku do PKB.

1,00%

6,00%

11,00%

16,00%

21,00%1946

1949

1952

1955

1958

1961

1964

1967

1970

1973

1976

1979

1982

1985

1988

1991

1994

1997

2000

2003

Wydatki federalne/PKB Obrona narodowa/PKB

Wydatki stanowe/PKB Przychody federalne/PKB

Wydatki federalne niemilitarne/PKB

Opracowanie własne na podstawie danych z www.bea.gov

Odwróceniu uległ spadkowy trend stosunku długu publicznego do PKB (rysunek

43), pomimo szybkiego wzrostu PKB wydatki na zbrojenia i wojskowe operacje

międzynarodowe rosły jeszcze szybciej.

Rysunek 43. Deficyt i dług publiczny w stosunku do PKB.

10,0%

30,0%

50,0%

70,0%

90,0%

110,0%

130,0%

1940

1944

1948

1952

1956

1960

1964

1968

1972

1976

1980

1984

1988

1992

1996

2000

2004

Dług/PKB

-35,0%

-30,0%

-25,0%

-20,0%

-15,0%

-10,0%

-5,0%

0,0%

5,0%

10,0%

Deficyt(-)/PKB

Dług/PKB Deficyt budŜetowy(-)/PKB


144

Uzasadnieniem rozrostu militarnego były czynniki geopolityczne; Reagan podczas

przemówienia na dorocznej konwencji Narodowego Stowarzyszenia Ewangelistów na

Florydzie 8 marca 1983r nazwał otwarcie Związek Radziecki 'imperium zła' i zapowiedział

całkowita nieustępliwość militarną. W 1987r W Berlinie rozległy się pamiętne słowa

"Panie Gorbaczow, niech pan zburzy ten mur!". Wyścig zbrojeń nazwany "wojnami

gwiezdnymi" z technologicznego punktu widzenia był nierealny (na konferencji w

Reykjaviku zostały przedstawione fałszywe dane), ale Gorbaczow pytany po rozpadzie

Związku Radzieckiego o przyczyny upadku otwarcie przyznał, Ŝe system sowiecki po

prostu nie był w stanie konkurować ze zbrojeniami w USA i całkowicie załamał się

gospodarczo. Upadek był oczywiście wcześniej czy później przesądzony, lecz w 1980r

mało kto przypuszczał, Ŝe koniec nastąpi tak szybko.

Istotne dla inflacji i polityki pienięŜnej było znoszenie ograniczeń handlowych,

otwieranie na konkurencję międzynarodową i rosnący udział handlu w relacji do PKB. Do

lat osiemdziesiątych szeroko rozpowszechnione było przekonanie o wzajemnej dodatniej

korelacji poziomu importu i bezrobocia. Abraham Lincoln miał powiedzieć 'gdy kupuję

płaszcz od zagranicznego kupca, to ja mam płaszcz, ale on moje pieniądze', co miało

uzasadniać istnienie ceł. Pozostałościami takiego twierdzenia mógł być system

petrodolarów, działający jednak na korzyść Stanów Zjednoczonych. W rzeczywistości

przy braku utrudnień korzyści komparatywne powodują wzrost gospodarczy wszystkich

partnerów handlowych, klasyczny przykład wina i sukna D. Ricardo nie stracił na

aktualności. Lata osiemdziesiąte przyniosły ostateczne potwierdzenie (rysunek 44), import

rósł a bezrobocie malało – korelacja okazała się być ujemną.

145

Rysunek 44. ZaleŜność pomiędzy importem a bezrobociem.

2,00%

4,00%

6,00%

8,00%

10,00%

12,00%

Johnson 1965

1967

Nixon 1969 *1971

Nixon 1973

1975 *

Carter 1977

1979

Reagan 1981 *1983

Reagan 1985

1987

Bush 1989

1991 *

Clinton 1993

1995

Clinton 1997

1999

Bush jr2001 *2003

Bush jr 2005

Bezrobocie

0,00%

2,00%

4,00%

6,00%

8,00%

10,00%

12,00%

Import/PKB

Import/PKB Import bez ropy/PKB stopa bezrobocia


Liberalizacja światowego handlu, sprzyjające nastawienie krajów OPEC i dezinflacja

najsilniej odbiły się na indeksie cen producentów (tabela 31), dając podstawy dla rozwoju

działalności gospodarczej i korporacji.

Tabela 31. Inflacja w USA w latach 1980-87.

Rok CPI PPI gotowe dobra PPI surowce PPI półprodukty i komponenty 1980 13,50% 13,40% 10,94% 15,18% 1981 10,32% 9,20% 8,08% 9,19% 1982 6,16% 4,06% -2,91% 1,42% 1983 3,21% 1,60% 1,30% 0,60% 1984 4,32% 2,07% 2,17% 2,49% 1985 3,56% 0,96% -7,44% -0,39% 1986 1,86% -1,43% -8,46% -3,51% 1987 3,65% 2,13% 6,84% 2,42% Źródło: Raport Prezydenta z 2006r.

Dezinflacja na początku lat osiemdziesiątych w USA nie była jednak ani czymś nowym

ani teŜ wybitnym w skali światowej. Przykładem badanym przez Amerykanów były Chile

za rządów S. Allende, gdzie czysto monetarna regulowana przez rząd inflacja wynosiła

kilkaset procent, po obaleniu komunistów i uwolnieniu cen była prawdopodobnie jeszcze

wyŜsza. M. Friedman powiedział do Augusto Pinocheta w 1975 roku podczas wizyty w

146

tym kraju: "Jeśli będzie pan obcinał ogon psu kawałek po kawałku, pies umrze. Tak samo

jest z inflacją. Musi pan obciąć całość od razu."

W trakcie recesji 1982r w USA przerwana została zaleŜność między agregatem M1

a aktywnością gospodarczą. Popyt na pieniądz wchodzący w skład miary M1 znacznie się

zwiększył, w pewnej części za sprawą kont rozliczeniowych przynoszących odsetki

(Negotiable Order Of Withdrawal - NOW) i preferencyjnych podatkowo kont

oszczędnościowych. Ustalanie celów w oparciu o M2 równieŜ okazało się trudne ze

względu na duŜą popularność kont MMDA, choć było bardziej dokładne niŜ

prognozowanie w oparciu o M1.

Od 1983r Fed skupił się na śledzeniu bezpośrednio inflacji i bieŜącej koniunktury

gospodarczej. FOMC wyznaczał swoje cele bezpośrednio w oparciu o stopień

poŜyczonych rezerw i dodatkowych wskaźników aktywności gospodarczej. Wskaźniki M

nie powróciły szybko do swojej zaleŜności z rozwojem gospodarczym, obniŜenie inflacji

spowodowało zwiększenie opłacalności utrzymywania rezerw pienięŜnych

Długookresowa polityka Fed była antycykliczna i dezinflacyjna zarazem, przywiązanie do

poŜyczonych rezerw i grupy róŜnorodnych wskaźników opierało się na bieŜącej polityce

uznaniowej. W rezultacie posunięcia Fed były mniej przewidywalne niŜ w okresie

związania z EFFR, lecz Rezerwa Federalna nadrabiała ten niedostatek poprzez jasno

określony strategiczny cel dezinflacyjny i odbudowanie wzajemnego zaufania Fed i

podmiotów gospodarczych. Wspomniane zwiększenie M1 (rysunek 45) nie powodowało

(tak wysokiej jak w poprzednich okresach) inflacji.

Rysunek 45. Tempo wzrostu M1 i M2.

-5,00%

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

1959

1961

1963

1965

1967

1969

1971

1973

1975

1977

1979

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

Tempo wzrostu M1 Tempo wzrostu M2


147

Zjawisko to tłumaczono spadkiem prędkości obiegu pieniądza134. Jednak z

prędkością obiegu pieniądza związany jest jeszcze problem przydatności wyników i

sposób obliczania. Prędkość obiegu nadal tłumaczy się materialnym przykładem banknotu,

który w transakcjach kupna-sprzedaŜy zmienia właściciela, a ilość zmian w roku jest

prędkością. Obliczenia w realnej gospodarce dokonuje się dzieląc nominalny poziom

produktu krajowego brutto przez nominalną wartość wskaźnika M, czyli PKB/M. W

raportach Fed z 1986r pojawia się równanie Fischera QPVM &&&& +=+ (przyrosty w

stosunku do poprzedniego okresu) bądź tradycyjnie M*V=P*Q. Wydaje się, Ŝe członkowie

Rezerwy dobrze rozumieli konsekwencje przerwania zaleŜności między podaŜą pieniądza,

cenami (w krótkim i średnim okresie) i aktywnością gospodarczą. Jednak poleganie na

równaniu Fischera jest mylne: parametry M, P i Q mogą być obliczone na podstawie

realnych danych opierających się na nominalnych wartościach pienięŜnych. Jednak w

dobie pieniądza fiducjarnego i elektronicznego jedyną metodą obliczenia prędkości obiegu

będzie V=PKB/M, czyli V=P*Q/M. Podstawienie z powrotem do równania powoduje

powstanie truizmu P*Q=P*Q. Stąd w szkole monetarystycznej, neoklasycznej i

austriackiej mówi się o popycie na pieniądz, preferencjach, wyborze, koszcie

utrzymywania płynności etc. Inflacja jest owszem zjawiskiem pienięŜnym, ale

wyraŜającym się stosunkiem krańcowej uŜyteczności dóbr do krańcowej uŜyteczności

pieniądza.

Wyjaśnienie znaczenia niewielkich wahań V dla M2 jest proste135. Wzrost M2 i

PKB były ze sobą skorelowane w długim okresie do lat osiemdziesiątych, a prędkość

obiegu M2 relatywnie stała, przy idealnie wzrastającej prędkości obiegu M1 (rysunek 46)

134 Hafer R., The FOMC in 1985: Reacting to Declining Ml Velocity, http://research.stlouisfed.org/publications/review/86/02/FOMC_Feb1986.pdf 135 Small D., Porter R., Vaccaro M., Understanding the behavior of M2 and V2, Federal Reserve Bulletin, 4/1/1989, www.federalreserve.gov

148

Rysunek 46. Prędkość obiegu M1 i M2.

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00

12,00

13,00

1959

1962

1965

1968

1971

1974

1977

1980

1983

1986

1989

1992

1995

1998

2001

2004

Prędkość obiegu M1

1,00

1,20

1,40

1,60

1,80

2,00

2,20

Prędkość obiegu M2

Prędkość M1 Prędkość M2

Opracowanie własne na podstawie danych z www.bea.gov

Wahania M2 w krótkim okresie były pochodną zmian stopy procentowej, czyli niczego

innego jak ceny pieniądza. Owa cena w latach osiemdziesiątych zaczęła być coraz silniej

wiązana z ryzykiem, a bezsprzecznie na stopy procentowe i ryzyko inwestowania

najsilniejszy wpływ ma rząd, polityka krajowa i zagraniczna państwa oraz zachowanie

władz monetarnych. Rysunek 47 przedstawia zaleŜność pomiędzy kosztem alternatywnym

a prędkością obiegu M2. Koszt alternatywny jest w tym przypadku róŜnicą między

oprocentowaniem trzymiesięcznych bonów skarbowych (moŜna uŜyć innych papierów

wartościowych o 'zerowym' ryzyku) i średnią stopą zwrotu z depozytów wchodzących w

skład agregatu M2.

149

Rysunek 47. ZaleŜność między kosztem alternatywnym a prędkością obiegu V2.

0,00

2,00

4,00

6,00

8,00

10,00

12,00

1960

1963

1966

1969

1972

1975

1978

1981

1984

1987

1990

1993

1996

1999

2002

2005

Koszt alternatyw

ny

1,20

1,40

1,60

1,80

2,00

2,20

Prędkość obiegu M

2

Koszt alternatywny (3 miesięczne bony skarbowe) Prędkość obiegu M2

Opracowanie własne na podstawie danych z www.bea.gov. Wykres oparty jest na średnich wartościach rocznych, stąd korelacja zmiennych uŜytych do wykresu wynosi 0,68.

Współczynnik korelacji dla okresu 1960-1988 wynosi 0,78, owa prędkość jest po

prostu wyborem lokowania pieniądza. Do końca lat osiemdziesiątych powtarzał się

schemat kupowania bezpiecznego i przynoszącego dochód długu państwowego w czasie

recesji.

Na powyŜszej obserwacji powstał ekonometryczny model wielkości (popytu) M2,

uwzględniający opóźnienia w reakcji aktywności gospodarczej na podaŜ pieniądza i

poziom wydatków konsumpcyjnych. Na jego podstawie zaobserwowano, Ŝe zmiany w

agregacie M2 następują po niecałym roku od zmian w PKB i po około półtora roku po

zmianie kosztu alternatywnego, a jeden procent wzrostu kosztu alternatywnego skutkuje

0,057 procentowym obniŜeniem poziomu M2. Oczywiście w realnej gospodarce są to

współzaleŜne od siebie wartości, których relacja moŜe zmieniona przez np. przepisy

prawne, nowe rozwiązania pienięŜne, sytuację na rynkach międzynarodowych etc.

W 1984r Reagan został wybrany na drugą kadencję, wygrywając wybory

miaŜdŜącą przewagą 49 z 50 Stanów (pomimo obstrukcji legislacyjnej ze strony

Kongresu). Gospodarka była juŜ stabilna, inflacja niska a polityka monetarna Fed

dostosowana do nowych warunków. W czerwcu 1987r Reagan mianował prezesem Fed

Alana Greenspana (oryginalna pisownia nazwiska to swojsko brzmiące Grynszpan),

republikanina i zwolennika standardu złota. Zaraz po nominacji rynek obligacji doznał

nagłego spadku, a w październiku 1987r na światowe giełdy przeŜyły krach, nazwany

150

czarnym poniedziałkiem. Indeks DJIA spadł o 22,6%, dolarowa giełda w Hong-Kongu

zanotowała spadek o 45,8%, w Australii 41,8%, w Kanadzie 22,%5, w Wielkiej Brytanii

26,4%. Przyczyny są róŜnie tłumaczone, między innymi wskazuje się na automatyczny

komputerowy mechanizm zleceń, do którego oprogramowanie tworzone było głównie w

USA. Nie istniały zabezpieczenia przed wytworzeniem sprzęŜenia zwrotnego, stąd

(moŜliwe, Ŝe planowa) spekulacja została zwielokrotniona na całym świecie. Z

perspektywy monetarnej warto zauwaŜyć znaczne przekroczenie oczekiwań inflacyjnych

w USA przez faktyczny poziom wzrostu cen (rysunek 40) co mogło stać się jedną z

przyczyn destabilizacji. Greenspan złoŜył wtedy oświadczenie, Ŝe Fed jest gotowy

zapewnić potrzebną płynność podmiotom, co znacznie uspokoiło rynek i nie wywołało

recesji. Wiarygodność Fed'u w utrzymywaniu stałego, niskiego poziomu inflacji została

jednak zachwiana i aŜ do 1992-94r Greenspanowi nie udało odbudować pełnej

wiarygodności co do oczekiwań inflacyjnych136.

Jesienne wybory 1988r wybory wygrał republikański kandydat George Herbert

Walker Bush, dotychczas wiceprezydent w rządzie Reagana. Od początku objęcia urzędu

jego politykę zdominowały wydarzenia na arenie światowej, jako pierwszy przyszedł

rozpad bloku sowieckiego i urządzanie "nowego porządku świata", potem wojna w Zatoce

Perskiej i operacja militarna wojsk USA. Gospodarka Stanów Zjednoczonych rozwijała się

gwałtownie po krachu giełdowym, jednak Fed poszukiwał nowej strategii, poniewaŜ

zachwiana została stabilna zaleŜność stopą poŜyczonych rezerw i stopą EFFR. Zaczynała

się teŜ pojawiać inflacja, szczególnie w 1989r, kiedy pod wpływem sytuacji na świecie

wzrosły ceny ropy na rynku międzynarodowym (tabela 32).

Tabela 32. Wskaźniki gospodarcze w latach 1988-1992.

Rok PKB Wzrost PKB per capita

Wzrost wydatków konsumpcyjnych per capita

Bezrobocie CPI CPI energia

1988 4,10% 3,19% 3,11% 5,50% 4,14% 0,8% 1989 3,50% 2,57% 1,85% 5,30% 4,82% 5,6% 1990 1,90% 0,74% 0,89% 5,60% 5,40% 8,3% 1991 -0,20% -1,48% -1,15% 6,80% 4,21% 0,4% 1992 3,30% 1,96% 1,91% 7,50% 3,01% 0,5% Opracowanie własne na podstawie Raportu Prezydenta z 2006r.

136 The inflation targeting debate... s.319

151

Zmiany i przekształcenia systemu finansowego w USA w latach osiemdziesiątych

pociągnęły za sobą długą serię bankructw kas oszczędnościowo-poŜyczkowych, upadło

około tysiąca kas, co pociągnęło koszty rzędu 150miliardów dolarów. Bankructwo jest

czymś naturalnym i na ogół poŜytecznym, jednak w tym przypadku budŜet państwa został

obciąŜony dodatkowymi 125 miliardami dolarów137, a prezydent Bush obiecywał, Ŝe nie

nałoŜy nowych podatków (słynne "patrzcie na moje usta: Ŝadnych nowych podatków",

musiał jednak złamać słowo). Oczywiście inflacja w takiej sytuacji była na rękę,

szczególnie po napaści Iraku na współpracujący ze Stanami Zjednoczonymi Kuwejt i

zagroŜenie Arabii Saudyjskiej.

Recesja według NBER rozpoczęła się w lipcu 1990r i trwała do marca 1991r,

przyczyn oczywiście moŜna szukać w wydarzeniach geopolitycznych, lecz przynajmniej

od 1985r w gospodarce USA zachodziły zmiany o dalekosięŜnych skutkach. Co więcej

recesja zaczęła się na kilka miesięcy przed inwazją Iraku na Kuwejt, kiedy trwały jeszcze

pokojowe negocjacje pomiędzy tymi dwoma krajami. W dotychczasowej historii Stanów

Zjednoczonych recesje następowały po wojnie, w 1990r spowolnienie gospodarki nie

miało początkowo związku z sytuacją w Zatoce Perskiej. Wpływ jaki wywarł upadek

bloku sowieckiego na gospodarkę USA w 1989 i 1990r jest niepewny, w odczuwalny

sposób zaczęły zmniejszać się nakłady na zbrojenia, w długim okresie widać oczywiście

ogromne korzyści.

Średni wzrost M2 od czwartego kwartału 1982r do czwartego kwartału 1986r

wynosił 9%, w następnym okresie gdy prezesem został Greenspan juŜ tylko 5,2%. Biorąc

pod uwagę wcześniej opisane opóźnienia, gospodarka zaczęła odczuwać zmianę od

1988/89r138. Realny wzrost M2 spadł z 7,5% pod koniec 1986r do -0,2% rok później, w

większości wywołany upadkiem kas poŜyczkowo-oszczędnościowych, lecz warto

zauwaŜyć teŜ spadek tempa wzrostu M1. Zaostrzenie polityki monetarnej pokazuje teŜ

wskaźnik wyprzedzający FFBOND, oparty na wielkościach pienięŜnych (rysunek 48).

FFBOND jest róŜnicą między stopą EFFR i dziesięcioletnią krzywą wartości dochodu z

papierów skarbowych. Ową krzywą podaje Departament Skarbu interpolując na przyszły

okres potencjalny dochód z dochodu bieŜącego. Znaczny wzrost FFBOND obrazuje

podwyŜkę stopy EFFR w stosunku do dochodu z papierów skarbowych w długim okresie,

od czwartego kwartału 1987r stopa FFBOND wzrosła z -2,21% do 0,98%, z historycznych

137 Curry T., Shibut L., The Cost of the Savings and Loan Crisis: Truth and Consequences, FDIC Banking Review, www.fdic.gov/bank/analytical/banking/2000dec/brv13n2_2.pdf 138 Walsh C. E., What caused the 1990-1991 recession?, Economic review, www.frbsf.org/publications/economics/review/1993/93-2_34-48.pdf

152

obserwacji wynika, Ŝe tylko po dwóch takich podwyŜkach nie nastąpiła recesja: w 1966r,

kiedy trudna sytuacja kredytowa została rozwiązana przez ogromną ekspansję pienięŜną,

oraz w 1996r, kiedy pojawiła się ekspansja oparta na spekulacji giełdowej.

Rysunek 48. Wahania PKB (kwartalne) i średnia stopa FFBOND.

-4,00%

-3,00%

-2,00%

-1,00%

0,00%

1,00%

2,00%

1988q1

1988q2

1988q3

1988q4

1989q1

1989q2

1989q3

1989q4

1990q1

1990q2

1990q3

1990q4

1991q1

1991q2

1991q3

1991q4

1992q1

1992q2

1992q3

1992q4

Wahania realnego PKB FFBOND

Opracowanie własne na podstawie Raportów Prezydenta oraz www.bea.gov

3.6 Lata dziewięćdziesiąte i przełom wieku

Recesja 1990/91r nie dotknęła równomiernie całości gospodarki, skutki dla

poszczególnych sektorów utrzymywały się jeszcze przez kilka lat. Na przykład w sektorze

konstrukcyjnym/budowlanym, w którym pracowało 5% wszystkich zatrudnionych w USA,

w ciągu czterech lat od 1988 zatrudnienie spadło o 14% (bez korekty względem liczby

ludności i rozwoju), podczas gdy w sektorze usług następowały raczej zmiany niŜ

likwidacja stanowisk (tabela 33). Generalnie straty dotknęły przemysł139, nieznacznie

wzmocniony większym zapotrzebowaniem na przetwórstwo krajowych nośników energii

po wybuchu wojny w Zatoce Perskiej.

139 Industry employment and the 1990-91 recession, Monthly labor review, July 1993, www.bls.gov/opub/mlr/1993/07/art2full.pdf

153

Tabela 33. Wybrane wskaźniki gospodarcze 1988-1992.

Rok PPI gotowe dobra

PPI półprodukty

PPI surowce Zatrudnienie w przemyśle

Zatrudnienie w usługach

Wzrost kredytu na nieruchomości (nominalnie)

1988 2,47% 4,58% 2,45% 1,87% 3,58% 13,55% 1989 5,19% 2,23% 7,40% 0,57% 3,11% 13,72% 1990 4,93% -0,09% 5,63% -1,34% 2,14% 11,36% 1991 2,10% 0,26% -7,07% -4,78% 0,03% 3,06% 1992 1,23% 5,52% -0,79% -2,18% 0,98% 2,63% Opracowanie na podstawie Raportu Prezydenta z 2006r. Dane w wartościach realnych. Zatrudnienie nie korygowane względem ludności/rozwoju. Wzrost kredytu na nieruchomości w wielkościach nominalnych.

Plany rozwoju dla przemysłu tworzone od połowy lat osiemdziesiątych były

optymistyczne, zyski przedsiębiorstw wzrosły o 31% w latach 1987-89. Ale od 1986r do

1990r dług hipoteczny Amerykanów powiększył się o 48%, a kredyt konsumencki wzrósł

o 22%, wraz ze wzrostem stóp procentowych i nadejściem recesji okres wzmoŜonej

konsumpcji się skończył, ludzie woleli powstrzymywać się od zakupów. Nowi keynesiści

powiedzieliby, Ŝe nastąpił szok popytowy. Jednak po recesji produkcja przemysłowa

niektórych gałęzi (budownictwo, przemysł samochodowy) długo nie odzyskała swojego

poprzedniego poziomu, pomimo Ŝe gospodarka wydawała się pomyślnie rozwijać.

Odpowiedź daje austriacka obserwacja okresów ekspansji/kurczenia oraz zmiany

technologiczne szkoły realnego cyklu koniunkturalnego. Po pierwsze producenci

zachęceni wzmoŜonym popytem i względnie niskimi stopami procentowymi zwiększali

moce produkcyjne. Opłacalność inwestycji liczy się zasadniczo według wzoru

)1ln(

)*

ln(

rrI

R

n+

= , gdzie n to horyzont czasowy zwrotu inwestycji, R to zwrot kapitału, I to

początkowy wkład kapitału a r to stopa procentowa (rozbudowany model będzie

uwzględniał dodatkowo ryzyko). Spisywanie na straty wszelkich projektów, których

realizacja okazała się nieopłacalna nie jest uwzględniane w PKB, liczone są natomiast

wyprodukowane dobra, choćby ich krańcowa uŜyteczność dla konsumpcji czy dalszej

produkcji była mała. Zgodnie z danymi Departamentu Handlu z 1986r, 43,8% wartości

produkcji przemysłowej stanowiły dobra do dalszej obróbki i przetwarzania, pozostałe

56,2% były finalnymi dobrami. Tak więc teoria austriacka przedstawia trafne

spostrzeŜenia, a współcześnie problem polega na metodach obliczeń rachunków

narodowych i pozyskaniu odpowiednich danych.

154

Kasowanie projektów, zmiana strategii rozwojowych, wyprzedaŜ niepotrzebnych

materiałów są sposobami na minimalizowanie strat w sektorze biznesowym w czasie

recesji. Przyczyną moŜe być teŜ chęć odzyskania kapitału i inwestycje w nowe

rozwiązania, które mają przynieść większe zyski i zapewnić rozwój. Szkoła realnego cyklu

koniunkturalnego pozwala prześledzić przejścia czy przeskoki gospodarki w nową erę.

Warto zauwaŜyć, Ŝe kalkulacja odbywa się w identyczny sposób jak w metodzie

proponowanej przez teorię austriacką. Tak więc jeśli lata osiemdziesiąte były epoką

komputerów i początków biotechnologii, to lata dziewięćdziesiąte stały się erą Internetu i

przetwarzania informacji, "stary" przemysł bardziej opłacało się rozwijać poza granicami

USA. Takiemu przestawieniu gospodarki sprzyjało znoszenie ograniczeń handlowych czy

zainicjowany przez Busha układ NAFTA.

Wojna z Irakiem opłaciła się finansowo Stanom Zjednoczonym, koszty wyniosły

około 70 miliardów dolarów, z czego państwa Arabskie i Europejskie spłaciły ponad 50

miliardów, a Stanom Zjednoczonym został zapewniony dostęp do ropy naftowej.

W 1993r urząd prezydenta objął mało znany wcześniej William (Bill) Jefferson

Clinton z partii demokratycznej, urząd sprawował przez dwie kadencje do 2000 roku i

odszedł jako jeden z najpopularniejszych prezydentów USA. Oprócz (niewielkiej)

interwencji w Kosowie pod ochroną ONZ w 1998r, epoka Clintona uniknęła otwartych

konfliktów i wojen. Ich miejsce zajęło tworzenie powiązań handlowych i występowanie

Stanów Zjednoczonych jako pokojowego arbitra międzynarodowego, m.in. w konflikcie

Palestyńsko-Izraelskim, wobec statusu Północnej Irlandii czy przewrotu na Haiti w 1994r.

George Bush byłby w stanie wygrać wybory, dwa miesiące przed nimi Fed obniŜył

stopę EFFR do 3%, co przy inflacji szacowanej wówczas na 3% dawało zerową realną

stopę procentową. Plany pokrzyŜował jednak niezaleŜny kandydat H. R. Perot, odbierając

głosy Bushowi.

Polityka wewnętrzna Clintona koncentrowała się głównie na zmianach socjalnych i

przemianie moralnej Amerykanów w duchu politycznej poprawności. Najbardziej

radykalnym był projekt nacjonalizacji słuŜby zdrowia (forsowany oficjalnie przez Ŝonę

Clintona) odrzucony przez Kongres, prawdopodobnie było to przyczyną utraty większości

w obu izbach na rzecz republikanów. W 1993r zmieniona została struktura podatków

dochodowych, zwiększona została progresja, jednocześnie ustalono stopniowe

zmniejszane deficytu budŜetowego (relacja długu publicznego do PKB zaczęła spadać

dopiero za drugiej kadencji).

155

Zaostrzeniu polityki fiskalnej towarzyszył wolniejszy niŜ w poprzednich dekadach wzrost

rozporządzalnego dochodu osobistego per capita, szczególnie w porównaniu ze wzrostem

PKB per capita (tabela 34). Oczywiście wzrost w podanych dekadach był bardzo

nierównomierny, gospodarka Stanów Zjednoczonych zaczęła intensywnie przyspieszać w

połowie lat dziewięćdziesiątych.

Tabela 34. Wzrost gospodarczy w dekadach od 1960r.

Lata Wzrost dochodu rozporządzalnego per capita

Wzrost wydatków konsumpcyjnych per capita

Wzrost PKB per capita

1960-69 35,21% 33,76% 34,20% 1970-79 24,83% 25,72% 24,96% 1980-89 24,68% 27,55% 24,51% 1990-99 15,43% 20,89% 19,26% Opracowanie własne na podstawie www.bea.gov

Znaczny spadek wydatków na obronę narodową, do niewiele ponad 3% PKB, oraz

dyscyplina fiskalna (rysunek 49) pozwoliły pod koniec lat dziewięćdziesiątych osiągnąć

nadwyŜkę budŜetową i odwrócić dotychczas rosnący trend udziału długu publicznego w

PKB. Spłacanie poŜyczek państwa jest częściowo wytłumaczeniem rozbieŜności między

wzrostem rozporządzalnego dochodu a PKB, szczególnie Ŝe produkt krajowy nie był

zawyŜany przez rządowe wydatki militarne.

Rysunek 49. Udział wydatków i przychodów państwa w PKB w latach powojennych.

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

35,00%

1948

1951

1954

1957

1960

1963

1966

1969

1972

1975

1978

1981

1984

1987

1990

1993

1996

1999

2002

Wydatki państwa %PKB Przychody państwa %PKB

Opracowanie własne na podstawie www.bea.gov

156

Po recesji 1990-91r inflacja CPI wynosiła 3% i do 2000r utrzymywała się na nie większym

poziomie, w okresie kryzysu azjatyckiego 1997-98r spadła nawet poniŜej 2%. Sytuacja

była wręcz jak na Ŝyczenie Lawrenca Summersa, sekretarza Skarbu, który określił w 1991r

optymalny poziom inflacji z punktu widzenia rządu na 2-3%. Malało teŜ bezrobocie: z 7%

do mniej niŜ 4% w 2000r, czyli do poziomu jaki uwaŜany był za leŜący poniŜej NAIRU.

Średni wzrost PKB za Clintona wynosił 3,7% i był dosyć stabilny przez cały okres.

Klarowna sytuacja gospodarcza i brak gwałtownych zmian, które zawsze są kosztem dla

gospodarki, pozwoliły na łatwiejsze prowadzenie polityki monetarnej (tabela 35)140 , falę

optymizmu dodatkowo napędzał fakt, Ŝe udało się pobić rekord nieprzerwanego rozwoju z

lat osiemdziesiątych.

Tabela 35. Wybrane wskaźniki gospodarcze w dekadach od 1950r.

Lata 50-te Lata 60-te Lata 70-te Lata 80-te Lata 90-te Średnia stopa CPI

2,07% 2,33% 7,09% 5,66% 3,0%

Odchylenie standardowe

2,44% 1,48% 2,72% 3,53% 1,12%

Maksymalna stopa CPI

9,36% (1950r) 6,2% (1969r) 13,29% (1979r)

14,76% (1980r)

6,29% (1990r)

Bezrobocie 4,51% 4,78% 6,22% 7,27% 5,76% Odchylenie standardowe

1,29% 1,07% 1,16% 1,48% 1,05%

Wzrost realnego PKB

4,18 4,43% 3,28% 3,02% 3,03%

Odchylnie standardowe

3,89% 2,13% 2,8% 2,68% 1,56%

Źródło: N. G. Mankiw, http://papers.nber.org/papers/w8471.pdf

W lutym 1993r Greenspan ogłosił, Ŝe Fed odchodzi od polityki pienięŜnej opartej

na klasycznych agregatach M. Rzeczywiście miał ku temu powody: w przeciągu

minionego 92-go roku wskaźnik M1 wzrósł o 12%, a M2 tylko o 0,5% (rysunek 45), w

dotychczasowej historii nie przytrafiło się nic podobnego, a sytuacja gospodarcze

wydawała się być stabilna. Przeorientowanie polityki moŜna jednak zaobserwować juŜ od

końca kadencji Volkera i objęcia stanowiska prezesa przez Greenspana, wahania

agregatów M stały się większe niŜ kiedykolwiek, przy wahaniach bazy monetarnej nie

wskazującej drastycznych róŜnic pomiędzy innymi okresami ekspansji. Tempo wzrostu

bazy monetarnej ustabilizowało się w połowie lat siedemdziesiątych na poziomie 7,6%-

140 Mankiw N.G., US monetary policy during the 1990s, http://papers.nber.org/papers/w8471.pdf

157

7,9% rocznie i tyle wynosi po roku 2000. W poszukiwaniu stabilnego wskaźnika

monetarnego stworzono MZM (termin ten po raz pierwszy powstał w 1991r141), czyli

money with zero maturity (dosłownie tłumacząc 'pieniądz z zerowym terminem płatności').

MZM jest miernikiem pomiędzy M1 a M2, podobnie jak M1 uwzględnia depozyty

oszczędnościowe (w tym MMDA), ale nie zawiera detalicznych certyfikatów

depozytowych (CD), które są w M2. Do MZM nie wchodzą instytucjonalne MMMF, czyli

te wymagające minimalnej inwestycji na poziomie 50 tys. $.

"Prędkość" obiegu MZM liczona od końca lat siedemdziesiątych wykazuje wysoką

współzaleŜność z kosztem alternatywnym oraz wzrostem PKB. Jednak popyt na MZM

reaguje gwałtownie na zmiany stopy procentowej. Popyt na MZM moŜemy opisać

standardowym równaniem γttt SAYM − , gdzie M jest miernikiem ilości pieniądza, A

parametrem skali, Y nominalną wielkością PKB, S oznacza jeden plus koszt alternatywny a

γ elastyczność kosztu alternatywnego. Obliczenia parametrów dla lat osiemdziesiątych i do

połowy lat dziewięćdziesiątych wykazują, Ŝe elastyczność kosztu alternatywnego wynosi

-4,33 (Carlson, Keen, 1996), co oznacza Ŝe dla kaŜdego wzrostu kosztu alternatywnego

MZM o 1% odchyli wielkość MZM o 4,33% od stanu równowagi. PoniewaŜ stopa

procentowa jest wraŜliwa na zmiany w realnej gospodarce, Fed uŜywa tego agregatu jako

wskaźnika pomocniczego, szczególnie dzięki wysokiej korelacji z nominalnym PKB w

długim okresie.

MoŜe nieco zaskakujący w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych był powrót

Fed do ustalania celów bazujących na wysokości stopy EFFR. Jednak od lat

siedemdziesiątych wyciągnięto wnioski, o ile wówczas polityka była nieskoordynowana

czasowo i zdawała się dreptać małymi kroczkami za wydarzeniami gospodarczymi, tak w

latach dziewięćdziesiątych była znacznie bardziej zdecydowana i miała charakter

antycypujący, pod pewnymi względami zbliŜony do lat 50-tych. Potwierdzeniem są

przeciętne zmiany EFFR jako reakcja na 1% zmianę inflacji bazowej (tabela 36).

141 Carlson J., Keen B., MZM: A Monetary Aggregate for the 1990s?, Federal Reserve Bank of Cleveland, http://clevelandfed.org/Research/Review/1996/96-q2-carlson.pdf

158

Tabela 36. Stopy EFFR a inflacja.

Lata 60-te Lata 70-te Lata 80-te Lata 90-te Wzrost EFFR w odpowiedzi na wzrost inflacji bazowej o 1%

0,69% 0,85% 0,88% 1,39%

Odchylenie standardowe stopy EFFR

1,78% 2,54% 3,38% 1,39%

Źródło: N. G. Mankiw, http://papers.nber.org/papers/w8471.pdf

Warto nadmienić, Ŝe moŜliwość stosowania aktywnej polityki monetarnej przyszła wraz z

rozwojem technologii przetwarzania i przesyłania informacji, dostępnej juŜ nie tylko

ośrodkom obliczeniowym, ale kaŜdemu obywatelowi. Ta obserwacja prowadzi do

ciekawego wniosku o cykliczno-skokowym rozwoju narzędzi i skuteczności polityki

monetarnej.

Reputacja Greenspana powoli rosła, dzięki starannie prowadzonej polityce unikania

przez rząd publicznych wypowiedzi na tematy monetarne i pozostawieniu prezesowi Fed

moŜliwości bezpośredniego zwracania się do obywateli. Greenspan lubił mówić językiem

trudnym i zagadkowym, mimo to jego wypowiedzi miały silny wpływ na gospodarkę, jak

np. 5 grudnia 1995r kiedy nazwał rosnące ceny akcji "nieuzasadnionym entuzjazmem",

czym zapoczątkował serię korekt na rynkach giełdowych całego świata.

Lata dwudzieste XX wieku przebiegały pod sloganem "nowego okresu stabilnych

zysków", dla lat dziewięćdziesiątych slogan brzmiał "nowa ekonomia" czy teŜ "ekonomia

nowej ery". W 1993r powstał Mosaic, pierwsza przeglądarka Internetowa, pozwalająca

operować w sieci www w przyjaznym i zrozumiałym trybie graficznym. Do roku 1996

stało się jasne, Ŝe kaŜda szanująca się firma powinna zaistnieć w Internecie. Sieć stała się

ogólnoświatowym, nieprawdopodobnie szybko rozwijającym się wolnym rynkiem, z

minimalną ilością dopiero tworzących się ograniczeń prawnych. Departament Handlu

szacował dwukrotne zwiększanie się liczby uŜytkowników co sto dni, do 2002r miał być to

sektor e-handlu wart 300 miliardów dolarów (ogłoszenie publicznie owej daty miało silne

znaczenie psychologiczne). Spekulację jaka rozwinęła się w tych latach dobrze oddaje

cytat z filmu Wall Street z 1987r, gdzie M. Douglas z przekonaniem mówił: "Chciwość

jest dobra, chciwość jest prawa, chciwość działa" – przyjęte jako motto maklerów.

Od 1993r średnia stopa kredytu wynosiła około 8% i była wysoka porównując do

poprzednich dekad umiarkowanej inflacji, jednak wartość nominalna jest myląca i nie

pokazuje realnej ceny pieniądza, szczególnie dla róŜnych sektorów gospodarki.

159

Od 1996r stopa inflacji zaczęła spadać, gwałtownie taniały surowce i półprodukty

(rysunek 50).

Rysunek 50. Inflacja w latach 1993-2005.

-4,00%

-2,00%

0,00%

2,00%

4,00%

6,00%

8,00%

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

-15,00%

-10,00%

-5,00%

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

CPI PPI gotow e dobra PPI półprodukty i komponenty PPI surowce

Opracowanie własne na podstawie www.bea.gov. Uwaga: dla PPI surowców właściwa jest skala po lewej stronie.

Ogromny boom na spółki IT przybierał na sile, indeks NASDAQ notujący spółki nowej

technologii rósł duŜo szybciej niŜ pozostałe indeksy giełdowe (rysunek 51)

Rysunek 51. Indeksy giełdowe w latach dziewięćdziesiątych.

0,00

500,00

1 000,00

1 500,00

2 000,00

2 500,00

3 000,00

3 500,00

4 000,00

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Standard & Poor's NASDAQ

Opracowanie własne na podstawie Raportu Prezydenta USA z 2006r.

160

Jednak duŜo firm inwestujących w nowe technologie nie wykazywało zysków, a ich

młodzi menadŜerowie łudzili się, Ŝe dopiero po przekroczeniu określonej masy krytycznej

inwestycji moŜna liczyć na profit. Niektóre spółki uwaŜane za modelowy przykład

rozwoju po prostu oszukiwały, przykład Enronu jest najbardziej znany. Faktem jest, Ŝe

kredyt był dla owych spółek tani przez swoją stabilność oraz zwiększającą się siłę

nabywczą od początku lat dziewięćdziesiątych, spowodowaną spadkiem cen producentów i

ułatwieniami handlowymi. Szeroko rozpowszechnione finansowanie poprzez emisję

papierów wartościowych pozwoliło uniezaleŜnić się w pewnym stopniu od ceny pieniądza

oferowanej przez banki. Dlatego teŜ nominalne wartości są tu niezwykle łudzące, ułudę

podtrzymywał dodatkowo kapitał napływający zza granicy.

Callahan i Garrison142 zwracają uwagę, Ŝe wartości CPI i PPI nie oddają zmian cen choćby

tak prozaicznych dóbr jak nieruchomości w Dolinie Krzemowej w Kalifornii, cen domen

Internetowych czy płac programistów. Dla przykładu: średnia cena wynajmu powierzchni

biurowej w Palo Alto w Kalifornii w 1995r wynosiła 2,10$ za stopę kwadratową, w 2000r

juŜ 6,95$.

Inwestycje w akcje pozbawione były szacunków ryzyka, tak charakterystycznych

dla mniej stabilnej gospodarki. Wedle rozpowszechnionego przekonania wysokość stopy

procentowej była nieistotna, zyski prognozowane na podstawie bieŜącej, wzmoŜonej

konsumpcji skracały okres inwestycji do rozsądnego czasu i miały zapewniać później

zwrot.

Fed prowadził aktywną codzienną politykę, stopa EFFR w porównaniu z

poprzednimi okresami była stabilna w długim okresie, ale odpowiedzi rynku na niewielkie

wahania stóp procentowych były znacznie większe. W 1995r, kiedy stopa bezrobocia

wynosiła juŜ tylko 5,6%, EFFR cały czas rosła osiągając maksimum 6%, przy spadającym

tempie wzrostu PKB (rysunek 52). Kilka obniŜek stóp procentowych przypadło na okres

reelekcji Clintona pod koniec 1996r, co przełoŜyło się (obserwując ex post w długim

okresie) na wzrost produkcji i dalszy spadek bezrobocia do ok. 5%. Oficjalne statystyki

podawane były w przemyślany sposób, spadek stopy bezrobocia ogłaszano jednorazowo

gdy były to wysokie liczby, przed wyborami było to 0,3 punktu procentowego miesięcznie.

Co ciekawe, giełda nie reagowała z początku entuzjastycznie – tak niskie bezrobocie

mogło skłonić przecieŜ Fed do podwyŜki stóp procentowych, jednak Fed trzymał się

142 Callahan G., Garrison R., Does Austrian Business Cycle Theory Help Explain The Dot-Com Boom And Bust?, The Quarterly Journal Of Austrian Economics, Vol 6, No. 2, 2003, s. 67–98, www.mises.org/journals/qjae/pdf/qjae6_2_3.pdf

161

ustalonej linii. Kryzys meksykański z 1995r, azjatycki 1997/98r i rosyjski 1998r zostały

zamortyzowane polityką obniŜania stóp procentowych, przy postępującym dalszym spadku

bezrobocia do ok. 4,5% i niezwykle szybkim wzroście indeksu NASDAQ. Inflacja stała się

równieŜ rekordowo niska: zaledwie 1,6% CPI i ujemne wartości PPI. BudŜet państwa

wykazał pierwsze od wielu lat nadwyŜki, które przeznaczane miały być na wykup długu

publicznego.

Rysunek 52. Wahania PKB i EFFR.

-2,00%

-1,00%

0,00%

1,00%

2,00%

3,00%

4,00%

5,00%

6,00%

7,00%

8,00%

1993q1

1993q3

1994q1

1994q3

1995q1

1995q3

1996q1

1996q3

1997q1

1997q3

1998q1

1998q3

1999q1

1999q3

2000q1

2000q3

2001q1

2001q3

2002q1

2002q3

PKB

0,00%

1,00%

2,00%

3,00%

4,00%

5,00%

6,00%

7,00%

EFFRPKB (kumulatywnie) EFFR % 4 okr. śr. ruch. (PKB (kumulatywnie))

Źródło: www.bea.gov. Miesięczne stopy wzrostu PKB (lewa skala) podane kumulatywnie w stosunku rocznym. Greenspan miał problem: oto gospodarka rozwijała się niezwykle pomyślnie, bezrobocie

było rekordowo niskie a inflacja pod kontrolą, lecz przecieŜ Stany Zjednoczone nie

doświadczyły nigdy dekady bez przebiegu pełnego cyklu koniunkturalnego. B. Woodward

w swojej ksiąŜce 'Maestro'143 przytacza przykład podejścia do 'Nowej Ekonomii', otóŜ

Greenspan zaprosił kilku ekonomistów Fed do biura i napisał im równanie:

Cena = koszty pracy + koszty inne niŜ praca + zyski, wszyscy się zgodzili co do

poprawności twierdzenia. Celem dla Greenspana było udowodnienie, równieŜ przed

samym sobą, Ŝe źródłem rozwoju było zwiększenie produktywności (prawdziwych

poglądów i motywów działania Greenspana chyba nie sposób poznać). Koszty pracy, które

stanowią w USA około 60-65% wszystkich kosztów sektora pozarolniczego, zwiększyły

143 Maestro (2000), cytat za Callahan, Garrison.

162

się od 1993r do 2004r średnio o 5% w wartościach realnych. Był to wzrost nierówny, na

wschodzie kraju koszty wzrosły średnio o 7% w podanym okresie (np. Microsoft podniósł

swoim pracownikom na Wschodnim WybrzeŜu pensje o 15%), wśród sektorów najwyŜszy

wzrost kosztów pracy nastąpił w finansach oraz IT144. Ponadto koszty zaczęły rosnąć

dopiero gdy bezrobocie spadło poniŜej 5%, wcześniej utrzymywały się na stałym

poziomie. Wzrost CPI był stabilny, koszty kapitału wydawały się stałe, stąd doniesienia o

szybko rosnących zyskach (właściwie dochodach) miały mieć źródło w osiągnięciach

technicznych i organizacyjnych.

Czy rzeczywiście była to eksplozja jak z modelu realnego cyklu koniunkturalnego?

Kydland i Prescott twierdzą, Ŝe szoki technologiczne są raczej momentem wychodzenia z

kryzysu, a nie ostatnim akordem cyklu. Z rysunku 53 wynika, Ŝe w latach

dziewięćdziesiątych występował długookresowy, dosyć stabilny wzrost technologii (A) i

produktywności (Y/N).

Rysunek 53. Wahania tempa wzrostu (w %) technologii i produktywności w USA.

-4

-2

0

2

4

6

8

1948 1951 1954 1957 1960 1963 1966 1969 1972 1975 1978 1981 1984 1987 1990 1993 1996 1999 2002

A Y/N

Źródło: Obliczenia na podstawie badań uniwersytetu w Yale, www.econ.yale.edu/~bb338/econ154a05

144 Indeks ECI, www.bls.gov/web/ecconst.pdf i własne uzupełnienia.

163

Uwagę zwraca duŜo róŜnica między wzrostem produktywności a technologii pomiędzy

rokiem 1996 a 2000. Pracownicy nie stali się oczywiście z dnia na dzień

superpracownikami, po prostu zostali zmotywowani wzrostem realnych wynagrodzeń

(zgodnie z modelem neoklasycznym), liczonych nie tylko płacą, ale dodatkowymi

świadczeniami i obietnicami o najsilniejszym oddziaływaniu motywacyjnym. Z powodów

podatkowych i księgowych nie są one wprost proporcjonalne do kosztów pracy, od 1992r

do 1996r realne wynagrodzenia za godzinę pracy spadały145, a od 1997r do 2000r

gwałtownie wzrosły o ok. 12%.W przemyśle wzrosła nieznacznie liczba przepracowanych

godzin i nadgodzin, zazwyczaj dodatkowo płatnych. Wzrost technologii i produktywności

nie bierze się jednak z powietrza, wzrost A oraz Y/N jest skorelowany z ceną pieniądza.

Pracownicy są bardziej produktywni jeśli dostarczyć im lepszego i większego kapitału,

technologia rozwija się najszybciej gdy inwestuje się pieniądze na badania. Koniec recesji

zawsze był okresem kiedy Fed obniŜał względne stopy procentowe, a przedsiębiorcy mieli

motywację do poszukiwania nowych rozwiązań, aby uzyskać przewagę konkurencyjną i

nie powtarzać minionych błędów. Skąd jednak wziął się dodatkowy kapitał w czasie

trwającej ekspansji? Od 1994/95r Stany Zjednoczone przyciągały zagraniczny kapitał,

wartość dolara w stosunku do innych walut rosła, do 2000r kurs wymiany w wartościach

realnych wzrósł średnio o 20-30% (zaleŜnie od przyjętego koszyka walut państw

partnerów handlowych USA), a ilość pieniądza MZM wzrosła o ok. 60%. Po kryzysie

azjatyckim Fed obniŜał stopy procentowe pobudzając gospodarkę (rysunek 52) i ratując

powiększający się deficyt handlowy. Pomimo spadku oprocentowania bonów skarbowych,

napływ kapitału trwał nadal, szczególnie do przedsięwzięć joint-venture w sektorze IT.

Nową Ekonomię miała opisywać odwrócona zaleŜność produktywności i

bezrobocia. Rysunek 54 przedstawia stopę bezrobocia i wahania produktywności w okresie

powojennym w USA. Jak wynika to z obserwacji, bezrobocie zawsze wzrastało w okresie

recesji i utrzymywało się wysokie przy wejściu w fazę ekspansji, wtedy gdy najbardziej

wzrastała produktywność. Korelacja Y/N z U w latach 1948-1990 wynosi 0,47, Y/N z U+2

(okres w latach) 0,55. Natomiast w latach 1990-2004 mieliśmy sytuację odwrotną,

korelacja Y/N z U wynosiła -0,56 a Y/N z U+2 aŜ -0,61.

145 Economic Report of President 2006, Table B-49 Real compensation per hour.

164

Rysunek 54. Stopa bezrobocia i wahania produktywności.

-3

-1

1

3

5

7

9

1948 1951 1954 1957 1960 1963 1966 1969 1972 1975 1978 1981 1984 1987 1990 1993 1996 1999 2002

U Y/N

Źródło: Uniwersytet w Yale, www.econ.yale.edu/~bb338/econ154a05

Owa statystyczna zaleŜność do 1990r mogłaby prowadzić do luddystycznego wniosku, Ŝe

zwiększona produktywność wywołuje bezrobocie. Nie jest to prawdą, wnioski wyciągnięte

z dotychczasowych rozwaŜań mogą wskazywać, Ŝe krótkookresowe bezrobocie jest

wypadkową dostosowań gospodarczych, sytuacji międzynarodowej i czynników losowych

(np. klęski Ŝywiołowe) a nade wszystko względnej ceny kapitału (stóp procentowych, cen).

Granicą rozwoju, nazywaną przez niektórych produkcją potencjalną jest jedno zjawisko

gospodarcze do którego sprowadza się cała ekonomia: cena. Produktywność jest

skorelowana z technologią z tylko niewielkimi odstępstwami, a jak juŜ dowiedliśmy, obie

wartości biorą się z kapitału.

W statystyce gospodarczej lat dziewięćdziesiątych w gąszczu danych ginie waŜny

wskaźnik wyboru konsumentów: stopa oszczędności osobistych. Do 1992 roku wahała się

ona między 7,5% a 10,9%, z tendencją zniŜkową w erze Reagana, tłumaczoną deficytem

budŜetowym i zjawiskiem wypierania. Jednak w ciągu ośmiu lat od 1992r, stopa

oszczędności spadła do -0,12%: oto Amerykanie nie zmniejszyli swojej konsumpcji i aby

utrzymać bogactwo, zaczęli Ŝyć coraz bardziej na kredyt. Całkowita stopa prywatnych

oszczędności równieŜ spadła, do ok. 12%, a programy Clintona takie jak Powszechne

Konta Oszczędnościowe były tylko sposobem na opodatkowanie oszczędności.

165

Doskonałym objaśnieniem tego zjawiska jest austriacka teoria preferencji czasowej,

związana z opodatkowaniem i kreacją pieniądza fiducjarnego146.

Jest jeszcze jedno bardzo przekonujące wytłumaczenie stabilnych cen: po raz

pierwszy od lat dwudziestych XX wieku USA handlowały z całym światem, a istniejące

jeszcze ograniczenia były szybko znoszone. Obserwując rysunek 44 widać, Ŝe w latach

dziewięćdziesiątych wartość importu zwiększała się w ogromnym tempie, a przecieŜ

wolumen PKB teŜ rósł bardzo szybko, natomiast ceny surowców i artykułów na giełdach

światowych spadały. To oznacza większą realną ilość towarów i usług sprowadzonych do

USA niŜ wynikałoby z porównywania wartości nominalnych importu do PKB, oczywiste

teŜ jest, Ŝe chcąc zachować konkurencyjność producenci amerykańscy musieli

dostosowywać się do rynku międzynarodowego.

Według wspomnianej formuły Taylora stopa EFFR utrzymywana była w początku

lat 90-tych o nawet o 1,5 punktu procentowego wyŜej, niŜ było to konieczne147.

Uwzględniając jednak zmianę stałych z równania ze względu na przeobraŜenia w

gospodarce, średnia stopa byłaby właściwa. Problem polegał jednak na jej małych

wahaniach w latach 1996-97 i od 1998r. Zgodnie z regułą Taylora polityka monetarna

powinna była być zaostrzana, jednak działo się dokładnie odwrotnie. Greenspan musiał

widzieć zbliŜanie się do granicy, w której koszt kapitału i pracy okaŜe się zbyt wysoki, aby

horyzont inwestycji według klasycznego równana szkoły austriackiej mieścił się w

dopuszczalnych granicach. W połowie 1999r stopa EFFR była jeszcze poniŜej 5%, rok

później oscylowała w granicach 6,5%. Według reguły Taylora, podwyŜki winny były

zacząć się rok wcześniej. Indeks DJIA osiągnął najwyŜsze notowania w styczniu 2000r i

po korekcie wzrostowej w maju 2001r, a NASDAQ zdobył maksimum dziesiątego marca

2000r, z rekordowymi 5132,52 punktami.

Indeks CPI wzrósł do 3,36%, PPI osiągnęły dawno nie notowane wartości (rysunek

50), ceny ropy wzrosły od 1999r do 2001r z 10$ do 30$ za baryłkę, co zostało nazwane

mini szokiem naftowym. Gospodarka zaczęła wyraźnie kurczyć się od początku 2000r, ale

do momentu wyborów i objęcia urzędu Prezydenta przez Georga Walkera Busha jr.

146 Dokładny opis zjawiska przedstawia Hans-Hermann Hoppe w ksiąŜce "The Economics of Taxation", rozdział 2 dostępny: http://mises.org/story/2061, autorski przekład opublikowanego fragmentu w przygotowaniu. 147 Judd J., Rudebusch G., Taylor’s Rule and the Fed: 1970–1997, www.frbsf.org/econrsrch/econrev/98-3/3-16.pdf. Tworzene obliczeń i wykresów jest niezwykle kłopotliwe, ze względu na zmienne cele inflacyne i częściowo nieznane prawdziwe załoŜenia polityki monetarnej. Carlstorm C., Fuerst T., The Taylor Rule: A Guidepost for Monetary Policy?, www.clevelandfed.org/Research/Com2003/0703.pdf

166

mówiono raczej o korekcie niŜ recesji. Na początku 2001r NASDAQ był juŜ w pełnym

odwrocie, indeks w czasie recesji stracił ostatecznie aŜ 70% swojej wartości.

NBER datuje recesję od marca 2001r do listopada 2001r, PKB był ujemny w

realnych wartościach, wzrastało bezrobocie (ostatecznie do 6%), lecz malała inflacja: CPI

dla 2001r wyniosła 2,85%. Masowo bankrutowały spółki dot.com, wreszcie okazało się Ŝe

ludzie nie potrzebują kupować np. warzyw czy papieru toaletowego przez Internet, z kolei

na inne usługi i rozwiązania e-commerce było za wcześnie. Firmy które przetrwały kryzys,

takie jak ebay.com czy amazon.com szybko odbiły się od dna i zaczęły przynosić zyski.

Inne, jak Enron którego oficjalne przychody były dwukrotnie większe niŜ budŜet Polski,

czy jeszcze większy WorldCom rozpadły się w atmosferze korupcji, oszustwa i skandalu.

W lipcu 2000r stopa EFFR osiągnęła 6,54%, był to najwyŜszy poziom od 10 lat. W

następnych miesiącach Fed dokonał śmiałych posunięć, przeprowadzając gigantyczne

operacje otwartego rynku. W listopadzie 2001r EFFR wynosiła 2,09%, a w grudniu 2003r

padł rekord: 0,98%, tak niskich stóp procentowych USA nie widziały od pięćdziesięciu lat.

Przez cały okres 2002-2004 realna stopa procentowa pozostawała ujemna, zniechęcając do

oszczędzania, jednocześnie Fed zapewniał płynność utrzymując stopę okna dyskontowego

(która stała się ostateczną deską ratunku) poniŜej stopy EFFR i zapewniając płynność

sektorowi bankowemu. Stopa kredytu bankowego dostosowywała się powoli do działań

Fed'u, pod koniec 2000r wynosiła 9,5%, pod koniec 2001r 4,84% i pomimo oŜywienia

gospodarczego nadal spadała, do 4% w drugiej połowie 2003r i pierwszej 2004r. W tych

latach inflacja CPI wynosiła poniŜej 3%, ale PPI była wyŜsza i cały czas rosła, np. na

dobra konsumenckie wynosiła cały czas powyŜej 4%.

Cały przebieg ekspansji lat dziewięćdziesiątych jest podobny do ekspansji lat

dwudziestych – niska inflacja według oficjalnych wskaźników, istniejąca inflacja w

rozumieniu szkoły austriackiej (około 100%)148, spekulacja na giełdach, wzmoŜona

konsumpcja, rozrzutność i duŜy optymizm. Reakcja Rezerwy Federalnej była diametralnie

inna dla tych dwóch okresów, w 1929r Fed zmniejszał podaŜ pieniądza, w 2001r zwiększał

w duŜych ilościach: M1 wzrosło o 8,7%, M2 o 10,5%, a MZM o ok. 23%, przy czym

jednorazowy wzrost po zamachach z 11 września 2001r wyniósł około 3%. Dla

porównania – średni wzrost MZM na początku prezydentury Clintona wynosił 2,5%, a

więc prawie dziewięć razy mniej.

148 Przyczyna i rozwój recesji 2001r przez wielu uwaŜana jest za zgodną z modelem austriackim, np. Wojtyna A., Tempo Wzrostu Gospodarki Światowej Implikacje Dla Polski, Raport NR 44, Warszawa 2004, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej, str. 41.

167

Ataki terrorystyczne w 2001r i pretekst do wypowiedzenia wojny krajom

posiadającym zasoby ropy naftowej był na rękę administracji Busha. Benjamin Shalom

Bernanke, który objął stanowisko prezesa Fed w lutym 2006r wydaje się angaŜować w

politykę państwa, a dopóki trwa wojna i Stany Zjednoczone są w okresie przed wyborami

prezydenckimi, ciągła ekspansja jest wielce prawdopodobna. W 1995r w obiegu

znajdowało się około 380mld $, z czego 2/3 poza granicami kraju. W 2005r krąŜyło juŜ

760mld$, a światowe rezerwy dolarowe mają konkurencję w postaci euro (nota bene

Saddam Husajn chciał dokonać wymiany rezerw z dolarów na euro przed wojną w 2004r).

PoniewaŜ przyszłość jest niepewna i zaleŜy od bieŜących decyzji, dlatego wyznaczanie

przebiegu obecnego cyklu i daty kolejnej recesji najlepiej pozostawić analizie

wskaźnikowej.

3.7 Uwagi dla Polski

W odniesieniu do gospodarki Polski pojawia się czasem pytanie, czy w Polsce

występują cykle koniunkturalne? Z pewną dozą prawdopodobieństwa moŜna

odpowiedzieć, Ŝe juŜ występują i będą występować. Z racji struktury gospodarczo-

społecznej i połoŜenia geopolitycznego Polski ich przebieg pasuje bardziej do

europejskiego modelu cykli wzrostowych niŜ do modelu kapitalizmu anglosaskiego.

Jednoznacznej odpowiedzi z analizą historyczną nie sposób udzielić, definicje cyklu

koniunkturalnego NBER i opisane w rozdziale I podejścia konkurencyjne zakładają

istnienie gospodarki opartej w zakresie planowania na wolnym rynku i konkurencji oraz

istnienie względnie rozwiniętego systemu bankowego. Dlatego teŜ analizę gospodarki

Polski moglibyśmy zaczynać w najlepszym przypadku od pierwszych bankructw spółek

notowanych na warszawskiej giełdzie, wymienialności waluty i otwarcia na handel, czyli

nie wcześniej niŜ od 1995 roku.

Niektórzy autorzy próbują wykazywać istnienie cykli koniunkturalnych czy

wzrostowych od wczesnego PRL uŜywając do tego metod ekonometrycznych149, jednak te

próby moŜemy odrzucić jako oparte na fałszywych i bezsensownych podstawach (według

oficjalnych statystyk bloku sowieckiego ZSRR rozwijał się szybciej niŜ USA, co

propagandowo wykorzystywał np. Chruszczow). Jednak nawet komunistyczne statystyki

wykazują zadziwiającą cykliczność we wskaźnikach centralnie planowanej produkcji czy

wydobycia, które z kolei powiązane były z cyklem planistycznym, koniunkturą światową i 149 Piech K., Cykl koniunkturalny Polski a światowy cykl koniunkturalny – wnioski dla polskiej polityki stabilizacyjnej, SGH, Wa-wa 2002. Tekst dostępny w publikacji: http://mikro.univ.szczecin.pl/bp/pdf/2/0.pdf

168

zmianami władz. Dalszymi trudnościami w pomiarze jest rozmiar szarej strefy i sposób

zbierania statystyk, moŜna przypuszczać, Ŝe oficjalne polskie dane nie pozwalają na

rzetelne porównywanie koniunktury w długim okresie.

Pomimo to opierając się tylko na przebiegu wzrostu PKB wyraźnie widać, Ŝe

Polskę dotknęła światowa recesja (czy teŜ spowolnienie) w 2001 roku, głównie na skutek

wstrzymania inwestycji realny PKB wyniósł ok. 1% i niewiele więcej w 2002r. Lata

dziewięćdziesiąte były okresem długiej i planowej dezinflacji, zakończonej bardzo późno,

bo dopiero po spowolnieniu 2001r150, dlatego nie sposób opierać się na wskaźnikach cen.

Problem bezrobocia nie został rozwiązany po upadku komunizmu, nieznana jest naturalna

czy nawet wiarygodna stopy bezrobocia – same wskaźniki bezrobocia rejestrowanego

podawane przez GUS wskutek zmiany metodologii róŜnią się o nawet dwa punkty

procentowe151, nie wspominając juŜ o stopie BAEL.

Lepiej przedstawiają się krótkookresowe prognozy oparte na wskaźnikach

koniunktury, analiza polskiej gospodarki na poziomie mikro jest duŜo bardziej wiarygodna

i obszerna, chociaŜ wymaga wyeliminowania cykli wzrostowych i wahań wywołanych

losowymi czynnikami. Stosując metody badań uwzględniające dane makroekonomiczne i

bieŜących zmian prawno-politycznych moŜna tworzyć analizy porównywalne w długim

okresie, gotowe obliczenia moŜna znaleźć np. www.biec.org/main.php?display=produkty.

Przemiany w Unii Europejskiej: wolny handel, swobodne przepływy pracowników,

kapitału i szczególnie wspólna waluta tworzą wspomniane juŜ w rozdziale I podstawy do

zacieśnienia synchronizacji cyklu koniunkturalnego. Charakter cyklu, jego dynamika i

zachowanie poszczególnych komponentów pozostaje nadal róŜne, choć np. wskaźniki cen

wykazują tendencję do wyrównywania w obszarze państw euro152. Wśród nowych państw-

członków Unii Europejskiej Polska i Węgry wykazują statystycznie istotną korelację

wzrostu gospodarczego z państwami Unii Walutowej153. Ceny i inflacja w Polsce mają

tendencję do zachowań procyklicznych, co razem z procyklicznością konsumpcji rządowej

i podobnymi wahaniami stopy bezrobocia sugerowałoby popytowe i fiskalne sterowanie

gospodarką, przy odrzuceniu endogenicznych, monetarno-technologicznych przyczyn

150 Mishkin F. i Jonas J. w The inflation targeting debate (s. 380 i następne) szczegółowo i bez ogródek piszą o kiepskich wynikach polskiej polityki monetarnej, spowodowanej czynnikami wewnętrznymi, głownie natury politycznej. 151 www.stat.gov.pl/opracowania_zbiorcze/wskazniki/rynekpracy3.doc 152 Schirwitz B., Walde K., Synchronization of Business Cycles in G7 and EU14 countries, www.wifak.uni-wuerzburg.de/wilan/wifak/vwl/vwl2/mitarbeiter/waelde/pdf/SchirwitzWaeldeTIERsynchronization. 153 Carmignani F., The Characteristics Of Business Cycles In Selected European Emerging Market Economies, Komisja Ekonomiczna ONZ, grudzień 2005, www.unece.org/ead/misc/Carmignani.pdf. RównieŜ www.case.com.pl/upload/publikacja_plik/bre58_2.pdf

169

cyklu koniunkturalnego. Biorąc pod uwagę wcześniejsze zastrzeŜenia odnośnie inflacji i

sposobów pomiaru, nie jest to całkowicie pewny wniosek. JeŜeli jednak najbliŜsze lata

przyniosłyby potwierdzenie tezy o procykliczności, moglibyśmy szukać powodów

występowania cyklu koniunkturalnego leŜących w handlu, przepływach kapitałowych i

idących za nimi działań rządu.

Modelom wzrostu opartym na wzroście technologii przeczą obserwacje poziomu

PKB, liczby oficjalnie zatrudnionych i wydajności pracy154. W strefie euro wzrost

wydajności pracy pociąga za sobą wzrost produkcji, w Polsce stanowi odbicie poprawy

koniunktury. Ponadto istnieje istotna ujemna zaleŜność między zmianami wydajności

pracy a liczbą zatrudnionych, przy braku korelacji między PKB a liczbą pracujących.

Wyciąga się z tego wnioski o pracooszczędnym modelu wzrostu gospodarczego – nie

moŜemy się jednak z tym do końca zgodzić. Rozumując a contrario, przyczyną wzrostu

byłby głównie kapitał, a na cykl silnie wpływają międzynarodowe przepływy kapitału –

takie twierdzenie uznaliśmy za prawdopodobne. W efekcie powstaje sprzeczność, którą

jednak moŜna rozwikłać wychodząc od analizy mikroekonomicznej. Wywiad w kilku

lokalnych przedsiębiorstwach potwierdza przypuszczenia, Ŝe większość polskich firm

kieruje się w zarządzaniu finansami zdrowym rozsądkiem a nie przepisami prawa. W

szczególności dotyczy to ujawniania realnego stanu zatrudnienia i wynagradzania

pracowników, dodatkowo wysokie koszty pracy i problemy z przepływem siły roboczej

faktycznie zniechęcają do elastycznego zatrudniania. Zjawisko udziału kapitału w

rachunkach narodowych moŜna wytłumaczyć na przykładzie danych przedstawionych dla

mediów w lecie 2006r. Z wielką pompą ogłoszono ponad pięcioprocentowy wzrost PKB,

składający się z ok. 3% konsumpcji i ponad 2% inwestycji, z pominiętą działalnością rządu

- zupełnie jak w Hong-Kongu. Polska nie stała się jednak krajem wolnorynkowym,

działalność fiskalna została wliczona do rachunków działalności prywatnej. Przy

ogromnym wzroście wszelkich "funduszów europejskich", czyli redystrybucji środków

prywatnych przez aparat urzędniczy, oddzielenie planowania wolnorynkowego od

inŜynierii UE faktycznie wydaje się trudne. Udział kapitału wydaje się jasny: w 2005r

inwestycje zagraniczne w Polsce wyniosły ok. 64mld złotych, z czego 45mld stanowił

zakup długu państwowego. Podobnie działają inwestycje krajowe, skupiające się na

"gwarantowanych" aktywach oraz sektorach pozostających pod państwowo-europejską

opieką.

154 Barczyk R., Kąsek L., Lubiński M., Marczewski K., Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, PWE, Warszawa, 2006r, rozdział 4.

170

Pytanie o wzrost gospodarczy i cykl koniunkturalny w UE pozostaje otwarte,

dotychczasowa polityka monetarna, przejęta przez EBC na wzór Bundesbanku,

wykazywała się stabilnością i jasnymi regułami działania. Ustępuje jednak działalności

fiskalnej - przyszłość pokaŜe, czy w Europie mamy do czynienia z kapitalizmem

socjalnym, czy socjalizmem kapitalnym.

171

Zakończenie

Krytycy polityki Stanów Zjednoczonych obwieszczają przy kaŜdej recesji

niechybny koniec i upadek imperium, a mimo zapowiedzi przychodzą kolejne okresy

ekspansji i rozwijającego się rynku. Po drugiej wojnie światowej Amerykanie psuli

kapitalizm na wszelkie moŜliwe sposoby, z interwencjonizmem, nacjonalizacją, inflacją i

90% podatkiem dochodowym na czele. Potrafili jednak naprawiać źle funkcjonujące

instytucje i odrzucać rozwiązania krępujące wolność, być moŜe owe eksperymenty są

konieczne dla prowadzenia polityki optymalnej?

Sposób na stabilny wzrost bez recesji jest pewnie marzeniem kaŜdego polityka, a

gdy nadchodzi etap kurczenia i odświeŜa się pamięć ludzka – Ŝyczeniem i nadzieją

obywateli. O ile szybciej moŜna by się rozwijać, gdyby udało się wyeliminować okresy

depresji i marazmu społeczno-gospodarczego. W okresie Wielkiej Depresji nie brakowało

ludzi którzy z zazdrością spoglądali na propagandowe statystyki radzieckie, pokazujące

coroczny błyskawiczny postęp we wszystkich dziedzinach. Później wzorem miała być

Japonia, a jeszcze do niedawna nadreński model Sozialstaat (państwa socjalnego). Jednak

w długim okresie okazuje się, Ŝe anglosaskie eksperymenty z kapitalizmem mają się

całkiem dobrze a stopień rozwoju jest punktem odniesienia dla pozostałych narodów

świata. MoŜe nadszedł czas na stwierdzenie, Ŝe cykle koniunkturalne są pozytywnym

zjawiskiem w ekonomii a łagodnie destrukcyjny okres recesji sprzyja rozwojowi, tak jak

dla sportowca pół kroku w tył pozwala wziąć większy rozpęd. MoŜe w idealnym systemie

gospodarczym bez kredytu fiducjarnego niemoŜność inŜynierii społecznej i prowadzenia

wojny uczyniłaby państwo bardziej podatne na kryzysy światowe, a los obywateli mniej

pewny (co nie znaczy, Ŝe gorszy). Fenomen cyklu koniunkturalnego nie został jeszcze w

pełni wyjaśniony, na progu XXI wieku wydaje się, Ŝe wiemy bardzo duŜo o stabilności

rozwoju, zanim jednak popadniemy w samozadowolenie trzeba przywołać przekonania z

okresu New Dealu, jak na ironię wówczas równieŜ łudzono się, Ŝe recesje zostały

pokonane.

Nie będzie wiele przesady w twierdzeniu, Ŝe wpływ władzy na gospodarkę w USA

dzielą między siebie Prezydent i Prezes Fed. Oczywiście Prezydent musi współdziałać z

Kongresem i administracją której nie jest w stanie w całości wymienić, a Prezes Fed

przecieŜ powoływany jest przez Prezydenta, wszelkie decyzje FOMC zapadają w

kolegialnym głosowaniu i całość działalności podporządkowana jest ściśle określonym

celom. Skoro państwo przyjęło na siebie odpowiedzialność za kreowania pieniądza i

172

kontrolę systemu bankowego, bankowi centralnemu przypadła rola stabilizowania cen i

zapewniania dobrej koniunktury. Ekonomiści szkoły austriackiej twierdzą, Ŝe w kaŜdym

kraju w którym występuje powyŜsza relacja istnieje zalegalizowany mechanizm tworzenia

i powstrzymywania cyklu koniunkturalnego. Napis na kaŜdej współczesnej monecie i

banknocie waluty dolarowej brzmi "In God We Trust" (Pokładamy Ufność W Bogu), ale

Fed nie jest Bogiem, jedynie największym graczem na rynku pienięŜnym. Fed ma jednak

wszelkie narzędzia aby przyspieszać zarówno ekspansję (jak za Johnsona) czy recesję (jak

za Reagana), aby opóźniać nadchodzący krach (jak za Clintona) czy teŜ wymuszać okresy

kurczenia (jak za Eisenhovera). Czynniki pienięŜne nie są jedynymi odpowiedzialnymi za

istnienie cykli koniunkturalnych i nawet monetaryści wskazują na pieniądz jako pochodną

przemian realnej gospodarki, ale Ŝadna z teorii opisujących wahania koniunktury nie moŜe

uciec od pieniądza. Nawet szkoła realnego cyklu koniunkturalnego, która przemilcza

źródło finansowania szoków technologicznych, nie jest w stanie obejść się bez dwóch

czynników wzrostu: kapitału i ceny. W okresie poprzedzającym istnienie banku

centralnego w USA występowały cykle koniunkturalne, a historycznym łącznikiem ze

współczesnymi czasami jest pieniądz, system kredytowy, konsumenci, przedsiębiorcy i

państwo, które to komponenty są składową kaŜdej z dotychczas opracowanych teorii

rozwoju i cyklu koniunkturalnego.

173

Bibliografia

1. Addresses, Essays, Lectures of William McChesney Martin, http://fraser.stlouisfed.org 2. Alesina A., Macroeconomic Policy in a Two-Party System as a Repeated Game, Quarterly Journal of

Economics, 101. 1987. 3. Alesina A., Political Cycles and the Macroeconomy (ksiąŜka), fragment za

http://pages.stern.nyu.edu/~nroubini/book.htm 4. Alesina A., Political Parties and the Business Cycle in the US, NBER working paper 1940 June 1986r.,

www.nber.org/papers/w1940. 5. Alesina A., Summers L. H., Central Bank Independence and Macroeconomic Performance: Some Comparative

Evidence, Journal of Money, Credit and Banking, Vol. 25, No. 2, May 1993. 6. Anderson R., Some Tables of Historical U.S. Currency and Monetary Aggregates Data,

http://research.stlouisfed.org/wp/2003/2003-006.pdf 7. Ball L., Mankiw N. G., The NAIRU in Theory and Practice, Journal of Economic Perspectives, Volume 16, nr.

4, 2002. 8. Barczyk R., Główne teorie współczesnych wahań koniunkturalnych, Wydaw. AE, Poznań 1997r. 9. Barczyk R., Kąsek L., Lubiński M., Marczewski K., Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, PWE, Warszawa,

2006. 10. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, PWE, Warszawa 2000r. 11. Berman J., Pfleeger J., Which industries are sensitive to business cycles?, Monthly Labor Review, February

1997/19, www.bls.gov 12. Bernanke B., Woodford M., The inflation targeting debate, Univ. Chicago Press, Chicago 2005. 13. Białek W., Czy moŜna wierzyć kalendarzowi? Cykliczność na rynkach kapitałowych, kwiecień 2003. 14. Blaug M., Teoria ekonomii: ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 2000. 15. Blomberg S., Hess G., Is the Political Business Cycle for Real? (working paper), Federal Reserve Bank Of

Cleveland www.clev.frb.org 16. Böwer U. i Guillemineau C., Determinants of business cycle synchronisation across euro area countries, EBC,

NO. 587/February 2006, www.ecb.int/pub/pdf/scpwps/ecbwp587.pdf 17. Call S., Austrian Business Cycle Theory Or The Natural Unemployment Rate,

http://www.mises.org/journals/scholar/atbc 18. Callahan G., Garrison R., Does Austrian Business Cycle Theory Help Explain The Dot-Com Boom And Bust?,

The Quarterly Journal Of Austrian Economics, Vol 6, No. 2, 2003. www.mises.org/journals/qjae/pdf/qjae6_2_3.pdf

19. Carlson J., Keen B., MZM: A Monetary Aggregate for the 1990s?, Federal Reserve Bank of Cleveland, http://clevelandfed.org/Research/Review/1996/96-q2-carlson.pdf

20. Carmignani F., The Characteristics Of Business Cycles In Selected European Emerging Market Economies, Komisja Ekonomiczna ONZ, grudzień 2005, www.unece.org/ead/misc/Carmignani.pdf.

21. Cotis J., Coppel J., Business cycle dynamics in OECD countries: evidence, causes and policy implications, www.oecd.org/dataoecd/56/11/35125435.pdf

22. Curry T., Shibut L., The Cost of the Savings and Loan Crisis: Truth and Consequences, FDIC Banking Review, www.fdic.gov/bank/analytical/banking/2000dec/brv13n2_2.pdf

23. Economic Report of President, róŜne lata. 24. Estey J., Cykle koniunkturalne, PWG Warszawa, 1959. 25. Fiess N., Business Cycle Synchronization and Regional Integration: A Case Study for Central America, World

Bank, www.worldbank.org 26. Friedman M., Intrygujący pieniądz – z historii systemów monetarnych, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź, 1994r. 27. Friedman M., Schwartz A., Monetary History of the United States 1867-1960, skan. 28. Friedman, M., Wolny Wybór, Panta, Sosnowiec, 1994. 29. Garrison R., Hayekian Trade Cycle Theory: A Represial, www.auburn.edu/~garriro/c4refah.htm 30. Garrison R., Overconsumption and Forced Saving in the Mises-Hayek Theory of the Business Cycle, History of

Political Economy vol. 36, no. 2 (summer) 2004 www.auburn.edu/~garriro/strigl.htm 31. Gautier L., http://ceterisparibus.uprm.edu/articulos/vol3/articulo7.htm 32. Glasner D. (red.), Business cycles and depressions: an encyclopedia, New York, London, Garland Publishing,

1997. 33. Hafer R., The FOMC in 1985: Reacting to Declining Ml Velocity,

http://research.stlouisfed.org/publications/review/86/02/FOMC_Feb1986.pdf 34. Hetzel R., Arthur Burns and Inflation, Economic Quarterly, The Federal Reserve Bank of Richmond, Volume

84/1, Winter 1998, www.richmond.org 35. Hetzel R., Leach R., The Treasury-Fed Accord: A New Narrative Account, Federal Reserve Bank of Richmond,

Economic Quarterly Volume 87/1 Winter 2001, www.richmondfed.org 36. Hoppe Hans-Hermann, The Economics of Taxation, http://mises.org/story/2061 37. Industry employment and the 1990-91 recession, Monthly labor review, July 1993,

www.bls.gov/opub/mlr/1993/07/art2full.pdf 38. Judd J., Rudebusch G., Taylor’s Rule and the Fed: 1970–1997, www.frbsf.org/econrsrch/econrev/98-3/3-

16.pdf 39. Keynes J. M., The Economic Consequences of the Peace, 1919. Skany dostępne w sieci p2p.

174

40. Kim C., Nelson C., Friedman's Plucking Model of Business Fluctuations, www.econ.washington.edu/user/changjin/pluck.pdf

41. Kirzner I., Perception, Opportunity and Profit, Univ. Chicago Press, Chicago, 1979. 42. Kydland F., Prescott E., Business cycles: Real facts or monetary myth,

www.minneapolisfed.org/research/QR/QR1421.pdf 43. Kydland F., Prescott E., Hours and Employment Variation in Business Cycle Theory,

www.minneapolisfed.org/research/DP/DP17.pdf 44. Lubiński M., www.nbportal.pl/pl/np/bloki/analizy/cykle_koniunkturalne_1 45. Lucas R., Monetary Neutrality, praca z okazji przyznania nagrody Nobla,

http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1995/lucas-lecture.pdf 46. Lucas R., Studies in business-cycle theory, The MIT Press, Cambridge, 1983. 47. Lucas R., The death of Keynesian economics, Chicago, 1980. 48. Mankiw N.G., US monetary policy during the 1990s, http://papers.nber.org/papers/w8471.pdf 49. Meulendyke A., U.S. Monetary Policy And Financial Markets, ksiąŜka Fed

www.ny.frb.org/education/addpub/monpol 50. Mises L. von, The Non-neutrality of Money. 51. Mises L. von, The Theory of Money and Credit, www.econlib.org/library/Mises/msT.html, wersja on-line. 52. Mises L. von, The Trade Cycle and Credit Expansion: The Economic Consequences of Cheap Money,

www.mises.org/manipulation/section5.asp 53. P. Samuelson, W. Nordhaus, Ekonomia, PWN, Warszawa, 1995. 54. Piech K., Cykl koniunkturalny Polski a światowy cykl koniunkturalny – wnioski dla polskiej polityki

stabilizacyjnej, SGH, Wa-wa 2002, http://mikro.univ.szczecin.pl/bp/pdf/2/0.pdf 55. Prescott E. http://minneapolisfed.org/research/prescott/quant_macro/exercises/Slutsky.html 56. Prescott E., Theory Ahead Of Business Cycle Mesurement, ww.minneapolisfed.org/research/qr/qr1042.pdf 57. R. Garrison, www.auburn.edu/~garriro/strigl.htm 58. Reynolds A., The Fiscal-Monetary Policy Mix, Cato Journal, Vol. 21, No. 2 (Fall 2001),

www.cato.org/pubs/journal/cj21n2/cj21n2-11.pdf 59. Robbins S. P., Organizational Behavior, Prentice Hall Inc., New Jersey, 2001. 60. Romer D., Makroekonomia dla zaawansowanych, PWN, Warszawa, 2000. 61. Rothbard M., Dziesięć największych mitów ekonomii, Opcja Na Prawo, Nr 9/45 wrzesień 2005. 62. Rothbard M., The Kondratieff Cycle: Real or Fabricated, Investment Insights Sierpień/Wrzesień 1984. 63. Say J., Listy, www.mises.pl/pliki/upload/J.Ch.Say-Listy.pdf. 64. Schirwitz B., Walde K., Synchronization of Business Cycles in G7 and EU14 countries, www.wifak.uni-

wuerzburg.de/wilan/wifak/vwl/vwl2/mitarbeiter/waelde/pdf/SchirwitzWaeldeTIERsynchronization. 65. Schuler K., Some Theory And History Of Dollarization, Cato Journal, Vol. 25, No. 1 (Winter 2005). 66. Schumpeter J., Business Cycles, 1939r. Skan ksiąŜki dostępny w sieci p2p. 67. Sedillot R., Moralna i Niemoralna Historia Pieniądza, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2002. 68. Small D., Porter R., Vaccaro M., Understanding the behavior of M2 and V2, Federal Reserve Bulletin,

4/1/1989, www.federalreserve.gov 69. Snowdon B. (red), Współczesne nurty makroekonomii, PWN, Warszawa 1998. 70. Spree R., Business Cycles in History (j. niemiecki), University of Munich, März 2002, http://epub.ub.uni-

muenchen.de/archive/00000006/01/0201_spree.pdf 71. Szewczyk R., Manowce Keynesizmu, Business Consulting & Financing, Bochnia, 2005. 72. Taylor J., A historical analysis of monetary policy rules, http://papers.nber.org/papers/w6768.pdf 73. Time z 14 września 1959. 74. Walsh C. E., What caused the 1990-1991 recession?, Economic review,

www.frbsf.org/publications/economics/review/1993/93-2_34-48.pdf 75. Wojtyna A., Tempo Wzrostu Gospodarki Światowej Implikacje Dla Polski, Raport NR 44, Warszawa, 2004,

Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej. 76. Woodall P., (zestawienie artykułu), The unfinished recession, The Economist, Sep 26th 2002. 77. Zarnovitz V., Business cycles : theory, history, indicators, and forecasting, Univ. of Chicago Press, 1996. 78. www.gpoaccess.gov/eop/index.html, Economic Report of President, róŜne lata. 79. http://fraser.stlouisfed.org 80. www.nber.org 81. www.bls.gov 82. www.djindexes.com 83. www.ecb.int 84. www.econ.yale.edu 85. www.federalreserve.gov 86. www.gold.org/pub_archive/pdf/Rs23.pdf 87. www.heritage.org 88. www.mises.org 89. www.oecd.org 90. www.stat.gov.pl 91. www.ustreas.gov 92. www.wtrg.com/prices.htm. 93. www.wikipedia.org

cykle koniunkturalne i polityka monetarna - ekonomicznie.pl · 2.4 szkoŁa neoklasyczna i teoria...

Documents