de beers consolidated mines proprietary .../media/files/d/de-beers...de beers consolidated mines...

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED

PULANE YA MATSHILELE NA MUSHUMO

YA MAINI WA VENETIA (2018 – 2022)

KHANDISO YA 03

14 NYENDAVHUSIKU 2018

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITEDMAINI WA VENETIA - PULANE YA

MATSHILELE NA MUSHUMO KHANDISO YA 03 – 14 NYENDAVHUSIKU 2018

2

ZWI RE NGOMU

1 MARANGAPHANḒA 4

1.1 Ndivho dza SLP 5

1.2 Pfanelo dza Venetia dza Maini 5

2 MVULATSWINGA 6

2.1 Mafhungo 6

Figara 1: Hu Re Na Maini wa Venetia 2.2 Vhuhulwane na Khethekanyo ya Vhashumi 7

2.3 Fhethu Hune Vhashumi Vha Wanala Hone 8

3 MBEKANYAMUSHUMO YA MVELEDZISO YA ZWA VHASHUMI 10

Marangaphanḓa

10

3.1 U Tendelana na Mulayosiṅwa wa Mveledziso ya Vhutsila 10

3.2 Zwikhala Zwine zwa Konḓa U Zwi Vala 11

3.3 Pulane ya Mveledziso ya Vhutsila 12

3.4 Pulane ya u isa Buḓo Phanḓa 22

3.5 Pulane ya Vhueletshedzi 23

3.6 Basari na Pulane ya U Gudiselwa Mushumo U Sa Athu Wana Ṱhanziela 24

3.7 Pulane ya Ndinganyo ya Mishumo 27

4 MBEKANYAMUSHUMO YA MVELEDZISO YA MAINI KHA TSHITSHAVHA

4.1 Marangaphanḓa 35

4.2 Tsaukanyo na Mukwamei 35

4.3 Vhubvo ha Matshilisano na Ikonomi 36

4.4 Mbalombalo dza Vhadzulapo 39

4.5 Phurofaili ya Masheleni Miṱani 41

4.6 Phurofaili ya Mushumo 43

4.7 Pfunzo 49

4.8 U wana maḓi a u shumisa hayani 50

4.9 U wana muḓagasi 51

4.10 U swikelela tshumelo dza vhuthathazwitzhili na u laṱwa ha

mathukhwi

52



3

5.1 U Khwinisa Nyimele ya Dzinnḓu na Matshilele 60

5.2 Mashumele Ashu 60

5.3 Mvelaphanḓa Yashu 60

5.4 Mbekanyamushumo ya U Ṱuṱuwedza U Ṋea Vhathu Dzinnḓu 60 PULANE YA VHANE VHA TEA U ṊEWA TSHIBULI TSHA U ṊETSHEDZA TSHUMELO

6.1

Marangaphanḓa

63

6.2 Pulane ya U Bvela Phanḓa U Ṋetshedzwa Tshumelo 63

6.3 Mveledziso ya Mabindu na Mveledziso ya Muṋetshedzi 63

6.4 Ṱhuṱhuwedzo Kha U Ṋetshedzwa Tshumelo 65

6.5 Maitele a u Ṋetshedzwa Tshumelo 65 MAITELE A U LANGA U FHUNGUDZA VHASHUMI NA U VHA LITSHISA MUSHUMO 69

7.1

Marangaphanḓa

69

7.2 Foramu ya Tshifhingani tshi Ḓaho 69

7.3 Maitele ane a ḓo tevhelwa u Itela u Iledza U Fhelelwa nga Mishumo na u

Fhungudzea ha Mishumo

69

4.11 U wana nnḓu 53

5 PULANE YA NYIMELE YA DZINNḒU NA MATSHILELE 60

6

7

7.4 Nḓila dza U Shumisa Zwiṅwe Zwipiringululi na Maitele A U Tsireledza Mishumo Hune Zwa Sa Iledzee

Uri Mishumo I Fhele

8 U ṊEWA MASHELENI 71

9 FULUFHEDZISO 72



4

1. MARANGAPHANḒA

De Beers Consolidated Mines Proprietary Limited [“DBCM”]) yo vula lwa tshiofisi Maini wa Venetia nga ḽa 14 Ṱhangule

1992. Maini wa Venetia u bulasini ya Venetia 103-MS, ine ya vha khilomithara dzine dza ṱoḓa u vha 80 vhukovhela

ha Musina na khilomithara dza 36 devhula vhubvaḓuvha ha Alldays ngei Vunḓuni ḽa Limpopo. Wonoyu maini u kha

Masipala Wapo wa Musina tshiṱirikini tsha Vhembe. Nga ho livhaho, wonoyu maini u thungo ha bada ya R521 vhukati

ha Alldays na Pontdrift; khilomithara dzine dza ṱoḓa u vha 540 devhula ha Johannesburg samusi zwo sumbedzwa

kha Figara 1 (Sedzani Figara 1).

Zwa zwino Venetia ndi maini une wa tou vha dindi ḽo aṱamaho nahone hu kha ḓi bwiwa, u thuthubiswa, u ḽaiswa na u

hwihwidzwa matombo ane a tea u laṱiwa na ane a pfi kimberlite hu tshi shumiswa maṱhiraka a si na bonethe na

fosholo sa nḓila dza u bwa maini. Hu na fhethu hune ha laṱiwa hone matombo u mona na mukano wa dindi nahone

matombo a kimberlite a ṱhophiwa tsini na mitshini hune a pwashiwa na u ṱhaṱhuvhiwa uri hu bviswe dzidaimani. Hu

na fhethu hune ha laṱiwa masalela a madzhoro khathihi na lupuse lwa tombo ḽa kimberlite (thongwana na vumba).

Nga zwenezwo, zwithu zwine zwa ṱoḓiwa kha matombo zwi bviswa nga maitele a u tou pwasha tombo nga livhaho hu

si a khemikhala.

U ya nga pulane ya zwino ya zwa mabindu, maini wa Venetia une wa vha Dindi ḽo Aṱamaho (Venetia Open Pit [VOP])

u ḓo tsa mithara dza 450 magumoni a Cut 4 (circa 2022), nga murahu ha zwenezwo, u bwa dindi aṱamaho a zwi tsha

ḓo vhuyedza siani ḽa zwa ikonomi nga nṱhani ha vhunzhi ha matombo ane a ḓo tea u laṱiwa musi ho no bviswa zwithu

zwine zwa ṱoḓea khao. Ndivho ya Thandela ya Venetia ya Fhasi ha Mavu (Venetia Underground Project [VUP]), ine ya

vha thandela ine ya katela u vusuluswa ha tshifhaṱo, ndi u ṱanḓavhudzwa hune ha khou bvela phanḓa ha VOP nga u

ita uri hu swikelelwe matombo mavhili a kimberlite o itaho bako, K01 na K02, ane a ḓo engedza miṅwaha ya zwino

ya VOP ine ha anganyelwa uri i nga vha ya 20, ndi uri, u bva nga 2022 (ṅwaha une ha dzudzanywa uri VOP i ḓo litsha

mishumo ya u bwa maini nahone ha thoma u engedzwa mishumo ya mavuni ya u ṱhaṱhuvha matombo) u swika nga

2045.

Mushumo wo dzudzanywaho wa maini wa u fhaṱa wo thoma nga 2012 hu tshi shumiswa Thandela ya Venetia ya

Fhasi ha Mavu (VUP). Matombo o devhiwaho a ḓo swikelelwa hu tshi shumiswa madindi mavhili o itaho luwa, dindi

ḽa tshumelo na ḽa mveledziso ndi madindi o tsaho mithara dza 1080. Zwiṅwe hafhu, hu ḓo bviwa thanele u bva nṱha

u itela u vhona vhutshilo ha maini (life of mine [LOM]). Yeneyo thanele i ḓo dovha ya shuma u sa tshiṅwe tshishumiswa

tsha u dzhenisa muya na thundu dza u ita tshumelo nahone i ḓo vha nḓila ya vhuvhili ya u dzhena na u bva musi hu

tshi shumiwa fhasi mavuni.

Muṅwe mushumo wa u fhaṱa zwiṅwe zwifhaṱwa u itela u tikedza mishumo ine ya itwa fhasi mainini u ḓo itwa nga

rakonṱiraka wa maini ane a ḓo avhela mushumo, a langa na u ṱhogomela zwifhaṱo zwoṱhe fhasi ha mavu (u katela

na mitshini ya u tandedza dzithambo na magondolo ane a ambarwa nnḓa na fhasi mainini, u bvisa matombo mainini,

u bommba maḓi, u ṱhogomela zwishumiswa zwine zwa dzhenisa muya) u swikela zwi tshi kumedzwa kha muṋe

wazwo, (“DBCM”), uri mushumo u thome u engedzea nga 2022 – 2024. Maitele a u ṱhaṱhuvha matombo na zwiṅwe

zwifhaṱwa zwine zwa vha hone VOP a zwi nga ḓo shandulwa musi hu sa tsha bwiwa dindi nahone hu tshi vho shumiwa

fhasi mavuni.

Matombo o devhiwaho a K01 a ḓo bviswa hu tshi shumiswa maitele a Sub Level Caving, a K01 a ḓo bvisa 4 Mt nga

ṅwaha. Matombo o devhiwaho a K02 a ḓo bviswa hu tshi shumiswa maitele a Modified Level Caving ane a ḓo bvisa

1.9 Mt nga ṅwaha. Hezwi zwi lingana na 5.9 Mt, zwine zwa fana na tshivhalo tshine tsha itwa nga Mutshini muhulwane

wa u Kunakisa u re hone. Maitele a fhasi ha mavu ane a ḓo shumiswa a ḓo vha u bwa dindi ḽo tsaho, u dzhenisa

muḓagasi, u thuthubisa, u ḽaisa na u hwihwidza matombo a kimberlite na ane a tea u laṱiwa, u pwasha ha u thoma,

na u bviselwa nnḓa ha matombo a kimberlite uri dovhe a ṱhaṱhuvhiwe na u laṱiwa ha matombo kha thulwi dza

matombo a si na mushumo.



5

1.1. Ndivho dza SLP

U tendelana na Mulayo wa MPRDA, wa 28 wa 2002 (“MPRDA”), na u phethiwa ha nyimele dza Pfanelo

dza Maini dzo ṋewaho DBCM, Maini wa Venetia u tea u ṋeela u itela u khwinisa nyimele dza

matshilisano dza zwitshavha zwa henefho nga u shumisa Pulane dza Matshilisano na Mushumo.

Ndivho dza Pulane ya Matshilisano na Mushumo wa Maini wa Venetia ndi u ṱhogomela na u shumisa

mbekanyamushumo dza matshilisano na ikonomi u tendelana na milayo ine ya ḓivhiwa ya

mvelaphanḓa nga u ṱanganya zwithu zwa matshilisano, ikonomi na mupo kha maitele oṱhe a maini, u

bva kha u dzudzanya maini, nḓila ine wa shuma ngayo na u valwa hawo lwa u fhedza. Kha Maini wa

Venetia, hezwi zwi ḓo swikelelwa nga:

• U ṱuṱuwedza uri khumbelo dza mushumo dzi bve Vhuponi vhune Vhashumi vha Wanala hone hune

ha vha Blouberg na Musina u itela u khwinisa nyimele yavho ya matshilisano na ikonomi.

• U shela mulenzhe kha u shandula nḓowetshumo ya maini;

• U bvela phanḓa na thikhedzo ya Maini wa Venetia u itela mveledziso ya matshilisano na ikonomi ya

tshiṱiriki tsha Capricorn na tsha Vhembe nahone nga ho livhaho kha Masipala Wapo wa Blouberg

na wa Musina.

1.2. Pfanelo dza Venetia dza Maini

DBCM yo shandula pfanelo dzayo dza kale dza maini malugana na Tshiteṅwa 7 tsha Mbekanyo II tsha

mulayo wa MPRDA u itela Maini wayo wa Venetia nga ḽa 02 Khubvumedzi 2008. U tendelana na u

shandula pfanelo dza maini dzo bulwaho afho nṱha, DBCM yo rumela Pulane ya Matshilisano na

Mushumo ya 2007 u swika nga 2012. Pulane ya Matshilisano na Mushumo ye ya tevhela yo shumiswa

nga 2013 u swika nga 2017.

U itela u swikelela ndivho khulwane ya Pulane ya Matshilisano na Mushumo ine ya tshimbidzana na

Pfanelo dza Maini: M29/2009; Nomboro ya Ndaedzi ya DMR ndi LP; 30/5/1/2/5/58MR yo ṋewa

DBCM u itela Maini wa Venetia, DBCM yo ita Pulane ntswa ya Matshilisano na Mushumo ya 2018 u

swika nga 2022 malugana na Ndaela 46 musi i tshi vhalwa na Ndaela 43 na 44 ya wonoyo Mulayo,

nahone i ḓo vhidzwa Khandiso ya 3 ya Pulane ya Matshilisano na Mushumo ya Maini wa Venetia.

Ḽiṅwalwa ḽa Khandiso ya 3 ya Pulane ya Matshilisano na Mushumo ḽi ḓo dzhiela vhudzulo Pulane ya

Matshilisano na Mushumo ya ḽa 15 Phando 2013 na dziṅwe khandiso dzoṱhe dza ḽiṅwalwa.



6

2. MVULATSWINGA

2.1. Mafhungo

Dzina ḽa Khamphani De Beers Consolidated Mines Proprietary Limited

Dzina ḽa Maini Maini wa Venetia

Nomboro ya Pfanelo ya Maini M29/2009

Nomboro ya Ndaedzi ya DMR LP: 30/5/1/2/5/58MR

Ḓiresi Hune Maini wa vha Hone 01 National Road, Musina, 0900

Ḓiresi ya Poswo ya Maini PO Box 668, Musina, 0900

Nomboro dza Luṱingo dza Maini 015 575 2487

Zwibveledzwa zwa Maini Dzidaimani, Daimani (Alluvial), Daimani (Nga u tou angaredza) na Daimani (kha Kimberlite)

Vhutshilo ha Maini Miṅwaha ya 28 (2045)

Ṅwaha wa Masheleni 1 Phando u swika nga 31 Nyendavhusiku

U Vhiga Nga 31 Ṱhafamuhwe ṅwaha muṅwe na muṅwe

Muthu a re na Vhuḓifhinduleli Mulanguli Muhulwane Gerhardus P. Nortje

Figara 1: Hu Re Na Maini wa Venetia



7

2.2. Vhuhulwane na Khethekanyo ya Vhashumi U bva nga ḽa 31 Tshimedzi 2018, Maini wa Venetia wo thola vhashumi vha linganaho 1318. Hetshi

tshivhalo a tshi kateli vhorakonṱiraka. Vha phesenthe dza 21.5 ndi vhafumakadzi nahone kha

tshenetshi tshivhalo vha phesenthe dza 14 ndi Vhafumakadzi vhane vha shuma fhasi Mainini. Hu na

vhashumi vha vhaholefhali vha phesenthe dza 2.7. Vhashumi vhane vha imela vhathu vha HDSA vho

dzudzanywa nga nḓila ine vha phesenthe dza 29 ndi Vhalanguli vha Nṱha, vha phesenthe dza 48 vha

kha tshiteṅwa tsha Phurofeshinala nahone vha phesenthe dza 72 vha kha tshiteṅwa tsha vhatsila.

Vhashumi vha phesenthe dza 57.3 vha dzula kha Masipala Wapo wa Musina na wa Blouberg nahone

ndi henefho hune ha dzhiiwa sa hune ha waniwa vhunzhi ha vhashumi vha Mainini. Tshivhalo tsha

vhashumi vho hirwaho lwa tshoṱhe u ya nga vhuimo ha mushumo tsho sumbedzwa kha Bogisi 1.

Bogisi 1a: Mushumi o hirwaho lwa tshoṱhe na o hirwaho lwa tshifhinganyana u ya nga vhuimo ha mushumo u thoma nga ḽa 31 Tshimedzi 2018

Vhuimo ha Mushumo Vhanna Vhafumakadzi Vhane vha bva kha

Maṅwe Mashango

Ṱhanganyelo

A C I Vh

af

A C I Vh

af

Vh

an

Vhaf

Vhulanguli ha nṱhesa 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Vhulanguli ha nṱha 3 2 0 9 1 0 0 2 0 0 17

Vhaḓivhi vha re na ndalukano

na vhomakone vha re na

tshenzhelo na vhalanguli vha

vhukati

23 5 2 41 13 3 1 8 2 2 101

Vhashumi vha re vhatsila vha

zwa thekiniki na vha re na

ndalukano siani ḽa pfunzo,

vhalanguli vha fhasi,

vhaingameli, vhoforomane, na

vhalavhelesi

194 12 2 69 52 7 0 24 0 0 360

Vha re na vhutsila ho

linganelaho na vhane vha dzhia

tsheo dza vhuṱali

624 5 0 4 150 4 0 8 0 0 795

Vha si na vhutsila na

vhane vha dzhia tsheo dzo

khwaṱhaho

28 0 0 1 16 0 0 0 0 0 45

VHO HIRWAHO LWA TSHOṰHE 824 24 4 120 198 14 1 41 2 2 120

Vhashumi vha tshifhinganyana 48 0 0 4 34 0 0 1 1 0 88

MBALO YOṰHE 872 24 4 124 232 14 1 42 3 2 1318

Ṱhogomelani: Vhulanguli ha nṱha zwi amba vhashumi vha re kha Zwigwada 4 na 5; Vhaḓivhi zwi amba vhashumi vha Tshigwada 6; vhatsila ndi vha Tshigwada 7 na CL, vha re na Vhutsila ho linganelaho ndi vhoṱhe vha re kha Tshigwada B, nahone Vha si na Vhutsila ndi vhashumi Vha Si Na Gireidi.



8

Bogisi 1b: Mushumi a re rakonṱiraka u ya nga vhuimo ha mushumo u thoma nga ḽa 31 Tshimedzi 2018

Vhuimo ha Mushumo Vhanna Vhafumakadzi Vhane vha bva kha

Maṅwe Mashango

Ṱhanganyelo

A C I Vhaf A C I Vhaf Vhan Vhaf

Vhulanguli ha nṱhesa 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Vhulanguli ha nṱha 3 0 0 3 1 0 0 0 0 0 7




vhukati

118 4 1 93 32 0 0 3 3 0 254





vhaingameli, vhoforomane,

na vhalavhelesi

448 6 0 205 69 0 0 5 28 2 763


linganelaho na vhane

vha dzhia tsheo dza

vhuṱali

654 0 0 36 47 3 0 15 3 0 758

Vha si na vhutsila na vhane vha

dzhia dzhia tsheo dzo

khwaṱhaho

701 1 0 20 195 0 0 2 10 0 929


DBCM sa yone i re na pfanelo ya Maini wa Venetia samusi zwo ṱaluswa kha MPRDA, i tenda uri a re

na pfanelo dza maini u na vhuḓifhinduleli ha u ita zwithu u tendelana na ṱhoḓea dza MPRDA naho

arali we a ṋewa pfanelo a vhea rakonṱiraka uri a ite mushumo hune maini wa vha hone.

I tshi ṱhogomela zwi re afho nṱha, DBCM i ḓo shumisa maanḓa ayo oṱhe u ya nga ṱhoḓea dzayo dzi re

kha thendelano u khwaṱhisedza uri vhorakonṱiraka vhayo vha ita zwithu u tendelana na ṱhoḓea dzi re

kha Mveledziso ya Zwa Vhashumi na Mbekanyamushumo dza Ndinganyo ya Mishumo samusi zwo

ambiwa kha Ndaela 46 ya MPRDA, nahone zwenezwi i ḓo zwi vhudza vhashumi vhayo na

vhorakonṱiraka vha vhashumi vhayo.

2.3. Fhethu Hune Vhashumi Vha Wanala Hone Maini wa Venetia u kha Masipala wa Musina nahone Bogisi 2 afho fhasi ḽi sumbedza fhethu he vhunzhi

ha vhashumi vha wanala hone. Vhashumi vha phesenthe dza 57.3 vha bva fhethu hune vhashumi

vha wanala hone ngeno vhaṅwe vha phesenthe dza 18 vha tshi bva huṅwe fhethu Vunḓuni ḽa Limpopo.



9

Bogisi 2: Fhethu Hune Vhashumi Vha Maini wa Venetia Vha Wanala Hone

Vhupo ha Masipala Ḓorobo, Miḓi na Miḓana Tshivhalo %

Musina Ḓorobo ya Musina, Nancefield, Tshipise, Sagole, Muswoḓi, Folovhoḓwe 515 35.52%

Blouberg Alldays, Grootpan, Devrede, Taaiboschgroet, Ga-Kibi, Ga-Makgato, Babirwa,

Longden, Juniorsloop, Dendron, Indermark, Harrietswich Village, Kromhoek, Senwabarwana

306 21.54%

Ṱhohoyanḓou Dzanani, Mutale, Makonde, Nzhelele, Manenzhe, Mudimeli, Shayandima, Sibasa,

Masisi, Vuwani, Dzimauli, Mashau

95 7.36%

Polokwane Polokwane, Mashashane, Ramokgopa, Seshego, Botlokwa, Seleka, Modjadji, Tzaneen, Chuenespoort, Phalaborwa, Zebediela, Kgapane

73 6.15%

Louis Trichardt Polokwane, Makhado, Xitachi, Waterval, Sinthumule 88 5.89%

Limpopo, Namakgale, Bela Bela, Giyani, Letaba, Modjadjieskloof, Burgersfort, Steelpoort,

Groblersdal, Lydenburg, Lebowakgomo, Ga-Mphahlele, Lephalale, Ellisras, Ga- Seleka, Elim, Vhulaudzi, Vongani, Jane Furse, Trichardtsdal, Modimolle, Mokopane,

Bakenberg, Ga-Makibelo, Tshilamba, Venda, Valdezia, Thabazimbi, Malamulele, Lwamondo.

42 5.02%

Huṅwe Johannesburg, Cape Town, Koffiefontein, Windhoek, Nederland, Zimbabwe, Bloemfontein

261 18.53%



10

3. MBEKANYAMUSHUMO YA MVELEDZISO YA ZWA VHASHUMI

3.1. Marangaphanḓa Mbekanyamushumo dza Mveledziso ya Zwa Vhashumi dza DBCM dzo itelwa u tikedza

Mbekanyamushumo dza Mishumo ya Mainini, Maano a Mveledziso ya Vhutsila ha Lushaka na ndivho

dza tshanduko dza DBCM. Mbekanyamushumo dza u guda na mveledziso (Learning and development

[L&D]) dzine dza itwa Mainini wa Venetia dzi bva kha ndivho dza maano a DBCM nahone dzo itwa uri

dzi tendelane na DBCM, na pulane dza mabindu na pulane dza Vhutshilo ha Maini. U ya nga enea

mafhungo, na u itela u ṱuṱuwedza thikhedzo yo fhelelaho na yo khwaṱhaho kha L&D, zwiṅwe zwisima

zwi ngaho Pulane dza Ndinganyo ya Mishumo, Pulane dza Mveledziso ya Vhutsila, maitele a u

dzudzanya mafhungo a katelaho Zwa Vhashumi, maitele a u Shuma na u Langa Vhutsila na ṱhoḓea dza

zwa mulayo zwi a ṱhogomelwa kha mveledziso kana kha u wana mbekanyamushumo dza L&D.

Mveledziso ya Zwa Vhashumi i ḓo itwa nga nḓila i re na vhuthihi na yo dzudzanyeho kha Maini wa

Venetia u tendelanana mugaganyagwama wa ṅwaha.

DBCM i a zwi ṱhogomela uri u swikelela ndivho dzayo zwi ḓisendeka nga u swikelela milayo ya nṱha ya

u shuma i tshi shumisa vhashumi vha re na ndalukano na vhukoni. DBCM yo ḓivhofha tshoṱhe uri i ḓo

bvela phanḓa na mbekanyamushumo dza pfunzo na mveledziso dzo dzudzanyeaho dzi re na vhuthihi

u itela vhashumi vhayo uri vha kone u ita mishumo yavho vho tsireledzea, nga nḓila i shumaho na i

bvelelaho. Maini wa Venetia u shumisa mbekanyamushumo dza L&D u khwaṱhisedza uri vhashumi vha

wana ndalukano, vhutsila na nḓivho dzi ṱoḓeaho u tendelana na ṱhoḓea dza zwino na dza tshifhingani

tshi ḓaho dza DBCM.

Mbekanyamushumo dza Mveledziso dza Zwa Vhashumi dza DBCM dzi ḓo ṱhogomela muhanga une wa

katela:

• Ndivho dza maano a zwa mabindu

• Pulane ya Mveledziso ya Vhutsila, ine ya katela: ▪ Mbekanyamushumo dza Mveledziso ya Tshitshavha ▪ U Gudiswa Mushumoni ▪ Mbekanyamushumo dza Mveledziso ya Vhutsila

• Pulane ya u isa Buḓo Phanḓa

• Pulane ya Vhueletshedzi

3.2. U Tendelana na Mulayosiṅwa wa Mveledziso ya Vhutsila Mbekanyamushumo dza Mveledziso ya Zwa Vhashumi ya DBCM yo bveledzwa na u shumiswa u

tendelana na Muhanga wa Mveledziso wa Vhutsila ha Lushaka samusi zwo ṅwaliwa u ya nga Mulayo

wa Mveledziso ya Vhutsila wa 97 wa 1998 na ṱhoḓea dzo ḓoweleaho dza Vhalangi vha Ndalukano dza

Maini (Mining Qualifications Authority [MQA]). Hu shuma zwidodombedzwa zwi tevhelaho kha heḽi sia:

Dzina ḽa SETA:

Nomboro ya u Fanelea:

MQA Skills Levy No:

Muthusi wa Mveledziso ya Vhutsila:

Ḓuvha ḽa u Rumela Pulane ya

Vhutsila ha Mushumoni:

Vhalangi vha Ndalukano dza Maini (MQA)

16/MQA/0312/AC4/170412

L910750852

Neetash Daya

30 Lambamai ṅwaha muṅwe na muṅwe

na WSP, nomboro ya SDL

T999990012 yo dzheniswaho hafha ndi

Ṱhumetshedzo 1



11

3.3. Zwikhala Zwine zwa Konḓa U Zwi Vala Ndugiselelo ya vhugudisi ho teaho a si mafhungo a u sokou khwinisa vhutsila ha vhashumi, fhedzi zwi

dovha zwa vha thikho ya Maini wa Venetia uri u vhe na vhumatshelo vhu bvelelaho na vhu bvelaho

phanḓa. U ita uri vhugudisi vhu tshimbidzane na mvelelo khulwane dza zwa mabindu ndi zwa ndeme

kha nḓila ine DBCM ya sedza ngayo mveledziso ya mafhungo a zwa vhashumi.

Hu ḓo rangiswa u gudisa na thuso dza mveledziso u itela u swikelela ṱhoḓea na ndivho dza zwa

mabindu nahone zwenezwi zwi katela u ṱalula zwithivheli na u zwi langa u ita uri hu vhe na vhathu

vhanzhi vha re na vhukoni vhane ha nga khethiwa khavho uri maini u shume nga hu bvelelaho. Hezwi

zwo tou ralo zwihuluhulu musi zwi tshi ḓa kha vhuimo vhune ha dzhiiwa vhu mushumo wa ndeme, wa

nṱha kana une zwa konḓa u vala tshikhala tshawo. Bogisi 3 ḽi sumbedza vhushaka vhukati ha vhuimo

vhune ha vha mushumo wa ndeme/wa nṱha na une zwa konḓa u vala zwikhala zwawo kha Maini wa

Venetia.

Bogisi 3: Zwikhala Zwine zwa Konḓa U Zwi Vala

Vhuimo ha Mushumo Tshiitisi tsha Ṱhahelelo na Khaedu Thuso / Mbekanyamushumoya U Guda

Mutsila wa Mitshini ya Mill (T) U shaya ṱhanziela dza mishumo ya zwanḓa

na vhatsila vha re na ndalukano

Mbekanyamushumo dza u Guda u

Hayani

na u Gudela Mushumoni

Vhashumisi vha Mitshini ya u

Hwala Zwithu

U shaya ṱhanziela dza mishumo ya zwanḓa



Hayani na u Gudela Mushumoni

Vhainzhiniere vha Mitshini U shaya vhathu vha re na vhukoni vhane

vha nga hiriwa

Mbekanyamushumo ya u gudisa u

shumisa mitshini

Vhaiti vha Boilara U shaya ṱhanziela dza mishumo ya zwanḓa



Hayani

na u Gudela Mushumoni Vhalugisi vha Mitshini U shaya ṱhanziela dza mishumo ya zwanḓa



Hayani

na u Gudela Mushumoni Mutsila wa u ita Zwishumiswa U shaya ṱhanziela dza mishumo ya zwanḓa

na vhatsila vha re ndalukano


Hayani na u Gudela Mushumoni

Vhathekinishiene U shaya vhathu vha re na vhutsila Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya

Mushumo wo Livhaho

Muinzhiniere wa Maini (G) U shaya vhathu vha re na ndalukano U Gudiselwa Mushumo U Sa Athu Wana

Ṱhanziela

Mulanguli wa U Dzudzanya Maini U shaya vhathu vha re na ndalukano Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya

Mushumo wo Livhaho

Muḓivhi wa mavu na matombo U shaya vhathu vha re na vhutsila Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya

Mushumo wo Livhaho



12

Tshigwada

Vhanna Vhafumakadzi

Ṱhanganyel

o A C I W MW Ṱhangan

yelo

A C I Vhafu MW Ṱhangany

elo

Pfunzo nga u tou

Angaredza:

NQF 1 na fhasi

10 0 0 0 0 10 0 0 0 0 0 0 10

A yo ngo ṱalutshedzwa 4 0 0 2 0 6 0 0 0 2 0 2 8

Gireidi 10/Murole 8/N1 -

NQF ya Vhuimo 2

54 2 0 1 0 57 0 0 0 1 0 1 58

Gireidi 11/Murole 9/N2 -

NQF ya Vhuimo 3

52 1 0 2 0 55 6 0 0 0 0 6 61

Gireidi 12/Murole 10/N3

- NQF ya Vhuimo 4

583 11 1 56 0 651 144 6 0 17 0 167 818

Ṱhanziela, Nated

4, 5, 6. NQF ya Vhuimo 5 68 1 0 11 0 80 22 0 0 3 0 25 105

Dipuloma - NQF ya

Vhuimo 6 58 2 0 20 0 80 29 5 0 6 0 40 120

Digirii dza Bachelor -

NQF ya Vhuimo 7

28 1 1 16 2 48 23 3 0 7 2 35 83

Digirii dza Honours - NQF

ya Vhuimo 8

13 5 2 15 0 15 6 0 0 4 0 10 45

Digirii ya Masters - NQF

ya Vhuimo 9

1 1 1 1 2 1 2 0 1 2 0 5 10

Mbalo Yoṱhe 871 124 4 124 4 1027 232 14 1 42 2 291 1318

3.4. Pulane ya Mveledziso ya Vhutsila Ndivho ya Pulane ya Mveledziso ya Vhutsila ha DBCM ndi u ṋea pfunzo ya vhuimo ha nṱha na zwibuli

zwa nyaluwo ya mveledziso u itela u vhona zwipikwa zwa vhathu, mushumo, bindu na u guda ha

lushaka na mveledziso. Pulane ya Mveledziso ya Vhutsila i ita uri maano a khamphani a vhe maitele

a shumaho ane a fana, ane a ḓo shumisa nga vhuḓalo vhutsila ha maitele a mveledziso mushumoni,

vhuponi na shangoni ḽoṱhe.

Tshithu tshihulwane tsha Pulane ya Mveledziso ya Vhutsila ya DBCM malugana na Maini wa Venetia

ndi u ita uri mushumoni:

• hu vhe na vhashumi vha re na ndalukano na vhukoni;

• hu vhe na zwibuli zwine zwa ḓo ita uri vhashumi vhawo vha bveledze vhukoni havho;

• hu vhe na zwibuli zwine vhashumi vha ḓo shuma na u shela mulenzhe nga u sumbedza vhukoni havho nga nḓila

khulwane;

• hu vhe na nḓowelo ya bvela phanḓa hu tshi khwiniswa; na

• u ita uri khamphani i vhe na nḓowelo ya u ṱuṱuwedza u shuma nga nḓila yo ṱavhanyiswaho na u hwala

vhuḓifhinduleli zwine zwa kunga vhathu vha re na vhutsila, mveledziso na u ita uri vhathu vha si ṱuwe vha ya u

ṱoḓa mushumo huṅwe fhethu.

“Fomo Q” – I sumbedza tshivhalo na nyimele ya pfunzo ya vhashumi vha Maini wa Venetia samusi zwo

dzheniswa hafha sa Ṱhumetshedzo 2.

Bogisi 4: Phurofaili dza Pfunzo ya Vhashumi – 31 Tshimedzi 2018



13

Mufuda wa Mbekanyamushumo ya Mveledziso

2018 2019 2020 2021 2022 Ṱhanganyelo

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Ṱhanziela yo Shandulwaho ya Murole wa

Nṱha

10

10

10

10

10

50

3.4.1. Mbekanyamushumo dza Mveledziso ya Vhutsila

a) Ṱhanziela yo Shandulwaho ya Murole wa Nṱha

Maini wa Venetia yo ṋea vhugudisi ha ABET kha vhashumi vhoṱhe u bva nga 1998. Vhashumi vha

faneleaho vho vhudzwa uri vha ya nga kilasini dza ABET, zwenezwi zwo vhudzwa mainini woṱhe. Zwa

zwino Maini wa Venetia u kha ḓi vha na vhashumi vha 11 vha re na ṱhanziela dzi re fhasi ha Gireidi

9/Murole 7. Naho Maini wa Venetia wo ḓivhofha u khwaṱhisedza uri vhashumi vhawo vha ṋewe

zwikhala zwo eḓanaho zwa u ḓimveledza u tendelana na ndivho dzawo, zwenezwi zwi tea u itwa nga

tshifhinga tsho teaho, zwi vhulunge masheleni nahone zwi langwe nga vhashumi. Vhashumi naho vhe

vhafhio vho bulwaho afho nṱha, vha si na ṱhanziela dza Gireidi 9/Murole 7, vhane vha kha ḓi tama u

dzhena kha mbekanyamushumo ya AET, vha ḓo tendelwa uri vha ḓiṅwalise kha zwikolo zwi si zwa

muvhuso zwi re na kilasi dza AET, nahone maini u ḓo vha tikedza nga zwa masheleni.

Samusi ro haseledza nga ha khaedu dzine maini wa vha nadzo kha u funza vhashumi vhawo kha

vhukando ha u thoma, ho thomiwa Ṱhanziela ya U Guda ya Mutheo (Foundational Learning Certificate

[FLC]) nga nṱhani ha tshanduko kha sia ḽa Mveledziso ya Vhutsila na nge ha thewa ofisi ya Khoro ya

Ṱhanziela dza Vhubindudzi na Mishumo (Quality Council for Trades and Occupations [QCTO]).

Mbekanyamushumo ya FLC i shuma u piringulula thaidzo ya u sa kona u vhala, u ṅwala na u vhalela

yo anzaho kha nḓowetshumo ya maini na kha zwitshavha zwa tsini nawo. Nga dzenedzi ṱhanziela

samusi dzi ṱhoḓea dza u Gudela Mushumo dza Vhuimo 2, 3 na 4, vhaṅwe vhagudiswa vha linganaho

152 vho ṱhaphudza yeneyi mbekanyamushumo nga SLP II (2013 – 2017). Mbekanyamushumo ya FLC

i tikedza mimaini nga mbekanyamushumo dza u gudela mushumo na zwikhala zwi re hone, nahone

zwa zwino hu na miraḓo ya tshitshavha yo ṅwalisaho i linganaho 105. Uri mveledziso i sa ime fhethu

huthihi na u isa phanḓa pfunzo ya vhaaluwa kha Maini wa Venetia, zwino hu vho livhiswa ṱhogomelo

kha u wana vhathu vha re na vhutsila kha vha Gireidi 12, vha re na Ṱhanziela ya Murole wa Nṱha.

Hu na zwiitisi zwo vhalaho zwo itaho uri vhunzhi ha tshitshavha tshapo tshi si ṱhaphudze Gireidi 12,

nahone vha nga si tsha kona u vhuyelela tshikoloni. Musi maini u tshi ita ṱhoḓisiso wo wana uri vhaṅwe

vhathu vha ṱoḓa u wana Gireidi 12, u khwinisa gireidi dzavho kha dziṅwe thero kana u ṅwala dziṅwe

thero uri vha khwinise ṱhanziela dzavho. Ṱhanziela yo Shandulwaho ya Murole wa Nṱha (ine zwino ya

khou ṱoḓiwa nga Maini wa Venetia) i vha ṋea tshenetshi tshibuli nahone i itwa nga fhasi ha Muhasho

wa Pfunzo, une wa dzudzanya milingo nga Fulwana ṅwaha muṅwe na muṅwe. Hezwi zwi

khwaṱhisedzwa nga Umalusi ane a ṋea ṱhanziela dza Gireidi 12. Ṱhanziela yo shandulwaho ya murole

wa nṱha ndi mbekanyamushumo ya vhugudisi i leluwaho ya vhege dza 40 i re na thero dza 10 dzine

muthu a nga khetha khadzo. Miraḓo ya tshitshavha ye ya ṱhaphudza Gireidi 11, ya feila Gireidi 12 kana

ine ya ṱoḓa u khwinisa maraga dza Gireidi 12 i ḓo fanelea uri i ṅwalise.

Bogisi 5: Ṱhanziela yo Shandulwaho ya Murole wa Nṱha



14

b) Mbekanyamushumo dza U Ṱuṱuwedza TVET

Nga nṱhani ha uri maini u bvungwi zwi a konḓa vhukuma uri miraḓo ya tshitshavha i ṅwalisele u guda

i hayani, zwihuluhulu thero dzine dza sa funzwe kha Magudedzi a henefho a zwa Thekhinikhala na

Pfunzo dza Mishumo ya Zwanḓa na Vhugudisi (Technical and Vocational Education and Training

[TVET]). Pfunzo dza wonoyu mufuda dzi dovha dza ṱoḓa vhueletshedzi nahone Maini wa Venetia wo

ḓivhofha u thusa kha ḽeneḽi sia. Zwi a konḓa u wana miraḓo ya tshitshavha tshapo ine ya swikelela

ṱhoḓea dza N2 uri i gudiselwe vhuinzhiniere mushumoni, ndi ngazwo yeneyi mbekanyamushumo i

tshi ṱoḓea.

Hu ḓo waniwa muṋetshedzi wapo wa tshumelo ane a ḓo thusa miraḓo ya tshitshavha uri i ṅwalise, i

wane bugu dza u guda, vhueletshedzi na u ṅwala milingo fhethu ho teaho tsini na maini. Hu ḓo gudwa

thero dzine dza ḓo futelela kha maini u itela u thusa u sika mishumo vhuponi honoho, sa tsumbo

khoso dza N kha Vhuinzhiniere. Miraḓo ya tshitshavha ine ya ḓo phasa ya wana Ṱhanziela yo

Shandulwaho ya Murole wa Nṱha ndi yone ine ya ḓo thoma u ḓiṅwalisela Mbekanyamushumo dza U

Ṱuṱuwedza TVET.

Bogisi 6: Mbekanyamushumo dza U Ṱuṱuwedza TVET


2018 2019 2020 2021 2022 Ṱhanganyelo

Vh

asw

a

Vh

asw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Mbekanyamushumo dza U Ṱuṱuwedza TVET

0

5

15

15

15

50

3.4.2. U Gudiswa Mushumoni Tshithu tsha ndeme vhukuma kha DBCM ndi u vula zwibuli uri vhaswa vha shume mainini ndi ngazwo yeneyi

Khamphani i tshi khou ṱoḓa uri vhaswa vha gude vha tshi khou shuma mainini uri i swikelele ndivho dzayo dza u

ita tshanduko. Ndi ngazwo yeneyi Khamphani i tshi ita uri vha gudele pfunzo dzo vhalaho dzine dza tshimbidzana

na vhuingameli, vhulangi na thekiniki. Tshivhalo tsha zwibuli zwa u gudela mushumoni tshi ḓisendeka nga zwine

zwa ṱoḓea uri Khamphani i shume, zwithu zwi ngaho zwikhala zwa mushumo zwa zwino na zwa tshifhingani tshi

ḓaho, ndivho dza ndinganyo ya mishumo dza DBCM, khathihi na vhuimo vhune ha dzhiiwa vhu mushumo wa

ndeme/wa nṱha une zwa konḓa u vala tshikhala tshawo. Ndivho dza mbekanyamushumo dza DBCM dza u gudela

mushumoni ndi dzi tevhelaho:

• U ṋea mugudiswa tshenzhelo yo Ṱanḓavhuwaho na yo dzudzanyeaho ya mushumoni; ;

• U ṋea vhashumi na miraḓo ya tshitshavha zwibuli zwa uri vha wane ṱhanziela dzine dza shuma

shangoni;

• U wana vhashumi vho teaho vha re na vhutsila ngomu na nnḓa

• U ṱuṱuwedza uri hu vhe na u fhamba-fhambana na tshanduko mushumoni; na

• U vala tshikhala vhukati ha ṱhoḓea dza zwino dza pfunzo na dza mushumo.

Mbekanyamushumo dza u gudela mushumoni dza DBCM kha SLP III dzi livhisa ṱhogomelo

kha masia a tevhelaho a thero:

• Vhuingameli na Vhulangi;

• Vhuinzhiniere

• U Ṱhaṱhuvha Matombo



15

3.4.2.1. U Gudiswa Mveledziso ya Vhuingameli Mushumoni DBCM yo ita thendelano na vhaṋetshedzi vha tshumelo uri vha thuse nga u dzudzanya pfunzo i re na

ṱhanziela ya u Gudiswa Mveledziso ya Vhuingameli Mushumoni samusi zwo ṱaluswa kha Bogisi 7. Vhathu

vhane vha shumiswa kha mbekanyamushumo dza mveledziso ya vhuingameli ndi vhane vha vha

mushumoni na vhe vha waniwa nge ha ṱanganywa tshumelo dza u gudiswa (muthu e mushumoni) na

kilasini.

Bogisi 7: U Gudiswa Mveledziso ya Vhuingameli Mushumoni

Dzina ḽa

mbekanyamushumo

Vhuimo ha NQF Ndivho ya mbekanyamushumo ya u gudela mushumoni

Vhulavhelesi ha zwigwada zwa mushumoni zwi re na maanḓa

Vhuimo ha

NQF3

Ndivho ya mbekanyamushumo ndi u shomedza mulanguli muswa a re na nḓivho ya ndeme na vhutsila vhu ṱoḓeaho uri:

• A vhumbe zwigwada, a zwi range phanḓa na u zwi

ṱuṱuwedza uri zwi shume nga nḓila i vhuyedzaho.

• A khwaṱhisedze uri miraḓo yoṱhe ya zwigwada i shumisa vhukoni hayo hoṱhe.

Tshivhalo tsha vhane vha ḓo shela mulenzhe kha u Gudiswa Mveledziso ya Vhuingameli Mushumoni

musi yeneyi pulane i tshi kha ḓi vha hone, tsho ṅwalwa kha Bogisi 8.

Bogisi 8: U Gudiswa Mveledziso ya Vhuingameli Mushumoni

Mufuda wa Mbekanyamushumo

ya Mveledziso

2018 2019 2020 2021 2022 Ṱhanganyelo

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

Vhulavhelesi ha zwigwada

zwa mushumoni zwi re na

maanḓa

0

15

0

15

0

30

3.4.2.2. U Gudiswa Vhuinzhiniere Mushumoni Vhunzhi ha pfunzo dza u gudela mushumoni dza DBCM ndi dza mishumo ya vhutsila kha sia ḽa zwa

vhuinzhiniere. Hu futelelwa kha u gudela vhuinzhiniere mushumoni nga nṱhani ha uri vhathu vha re na

honovhu vhutsila ndi vha ndeme kha Maini wa Venetia nahone hu na ṱhahelelo khulwane ya honovhu

vhutsila shangoni ḽashu. Maini wa Venetia u gudisela vhathu thero dzi tevhelaho:

• Mutsila wa u ita Mitshini

• Ramuḓagasi

• Mulugisi na Muṱanganyi wa Mitshini

• Mutsila wa Mitshini ya Mill

• Mushumisi wa Mitshini ya u Hwala Zwithu

• Mumometshedzi wa Tsimbi / Muswolodeli

• Vhomakhanikhe vha Disili

• Vhoramuḓagasi vha goloi

U Gudiswa Vhuinzhiniere Mushumoni nga vha DBCM zwi katela Khethekanyo 18(1) na Khethekanyo

18(2) ya Vhagudiwa vho tholiwaho na vha songo tholiwaho samusi zwo ṱalutshedzwa nga Mulayo wa



16

Mveledziso ya Vhutsila. Vhagudiswa vha Khethekanyo 18(1) ndi vhathu vho no tholiwaho lwa tshoṱhe nga khamphani, vhunzhi

havho ndi vha re na vhutsila ho linganelaho, vhane vha ṋewa tshibuli tsha uri vha ṱhaphudze pfunzo dzavho vhe mushumoni.

Kanzhi vhagudiswa vha Khethekanyo 18(2) ndi vhane vha kha ḓi tou bva u dzhena, vha si na tshenzhelo ya u shuma, vhane

vha ṋewa tshifhinga tsho tiwaho mushumoni uri vha ṱhaphudze zwe vha ṅwalisela u zwi guda mushumoni. Khethekanyo 18(2)

ya u gudela mushumoni i ṋea maitele a ndeme

a u gudisa vhane vha kha ḓi tou bva u dzhena mainini, zwihuluhulu musi zwi tshi ḓa kha u ṋea mushumo vhathu vha vhuponi

vhune maini wa vha khaho samusi vhunzhi ha vhashumi vha tshi wanala henefho.

Mabogisi 9 afho fhasi a sumbedza nomboro ya 18.1 na 18.2 ya u gudela mushumoni ho dzudzanyiwaho ha ṅwaha muṅwe na

muṅwe ha yeneyi Pulane ya Matshilisano na Mushumo na mishumo ye ha livhiwa uri i swikelelwe.

Bogisi 9: U Gudiswa Vhuinzhiniere Mushumoni


2018 2019 2020 2021 2022 Ṱhanganyelo

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

Ramuḓagasi 18.1

0

0

0

1

0

1

Ramuḓagasi 18.2

4

0

1

2

3

10

Mulugisi wa Mitshini 18.1

0

1

0

0

0

1

Mulugisi wa Mitshini 18.2

7

0

3

1

4

15

Muiti wa Boilara 18.1

0

0

1

0

1

2

Muiti wa Boilara 18.2

2

0

3

1

3

9

Mutsila wa u ita Mitshini 18.1

1

0

1

0

0

2

Mutsila wa u ita Mitshini 18.2

3

0

0

1

2

6

Mushumisi wa Mitshini ya u Hwala Zwithu 18.1

0

0

0

0

0

0

Mushumisi wa Mitshini ya u Hwala Zwithu 18.2

2

0

0

1

1

4

Ṱhanganyelo

19

1

9

7

14

50

3.4.2.3. U Gudiswa U Ṱhaṱhuvha Matombo Mushumoni

Maini wa Venetia u dovha wa gudisa muthu u Ṱhaṱhuvha matombo mushumoni, a tshi tevhela ṱhoḓea dzo

ṱalutshedzwaho dza milayo yo fanelaho ine ya shumiswa. Honovhu vhugudisi vhune ha itwa mushumoni ho ṅwaliwa

na Muhasho wa zwa Mishumo nahone vhu tendelana na ṱhanziela dzi ṱoḓeaho dza NQF. Vhugudisi vhune ha itwa

mushumoni vhu ḓo ya nga ṱhoḓea nga muhumbulo wa uri vhu ḓo piringulula zwikhala zwine zwa vha hone siani ḽa

mushumo na vhutsila.

Vhugudisi ha u Ṱhaṱhuvha Matombo vhune ha itwa mushumoni nga Maini wa Venetia vhu tendelana na

Ṱhanziela ya Lushaka: Ṱhanziela ya u Ṱhaṱhuvha Minerala ya NQF ya Vhuimo 2.



17

Mbekanyamushumo dza

Vhutsila

Ndivho

U fhandekanya Zwiluḓi

zwo Dziaho

Heyi mbekanyamushumo ya vhutsila ndi ya vhathu vhane vha shuma kana vhane vha ṱoḓa u

shuma kha tshiteṅwa tsha u Fhandekanya Zwiluḓi zwo Dziaho fhethu hune ha ṱhaṱhuvhelwa

hone, vhane vha ṱoḓa uri zwi vhoniwe uri vha na vhutsila ha ndeme kha ḽeneḽi sia.

Mbekanyamushumo dza

vhutsila kha u

Pwasha


shuma kha tshiteṅwa tsha u Pwasha fhethu hune ha ṱhaṱhuvhelwa hone, vhane vha ṱoḓa uri

zwi vhoniwe uri vha na vhutsila ha ndeme kha ḽeneḽi sia.

Mbekanyamushumo dza

vhutsila kha u

Pala Daimani


shuma kha tshiteṅwa tsha u Pala Daimani fhethu hune ha ṱhaṱhuvhelwa hone, vhane vha

ṱoḓa uri zwi vhoniwe uri vha na vhutsila ha ndeme kha ḽeneḽi sia.

Mbekanyamushumo ya

Vhutsila kha u Hwahwadza

na u Ṱolisisa

Heyi mbekanyamushumo ya vhutsila ndi ya vhathu vhane vha shuma kana vhane vha ṱoḓa

u shuma kha tshiteṅwa tsha u Hwahwadza na u Ṱolisisa fhethu hune ha ṱhaṱhuvhelwa

hone, vhane vha ṱoḓa uri zwi vhoniwe uri vha na vhutsila

ha ndeme kha ḽeneḽi sia.

Mbekanyamushumo ya

Vhutsila kha Nyelelo ya Maḓi


shuma kha tshiteṅwa tsha Nyelelo ya Maḓi fhethu hune ha ṱhaṱhuvhelwa hone, vhane vha

ṱoḓa uri zwi vhoniwe uri vha na vhutsila ha ndeme kha ḽeneḽi sia.

Mbekanyamushumo ya

vhutsila ya Vhaimeli vha

Mutakalo wa Vhashumi na

Vhutsireledzi

Vhathu vha re kha heyi mbekanyamushumo ya vhutsila vha kona u imela vhashumi kha

masia oṱhe mutakalo wa vhashumi na vhutsireledzi.

Bogisi 11 ḽi sumbedza tshivhalo tshine tsha tou anganyelwa tsha vhathu vhane vha ḓo vhuyelwa nga vhugudisi

vhune ha itwa mushumoni ha u Ṱhaṱhuvha Matombo ha pulane ya ṅwaha muṅwe na muṅwe.

Bogisi 11: U Gudiswa U Ṱhaṱhuvha Matombo Mushumoni

Mufuda wa Mbekanyamushumo ya

Mveledziso

2018 2019 2020 2021 2022 Ṱhanganyelo

V

ha

sw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

U Ṱhaṱhuvha Minerala L2

4

4

4

4

4

20

3.4.2.4. Vhuṅwe Vhutsila na Mbekanyamushumo dza U Guda na Mveledziso Mbekanyamushumo dza vhutsila ndi dza ndeme kha u gudisa na mveledziso dza mbekanyamushumo u itela vhashumisi vha

mitshini, vhareili na vhane vha kha ḓi tou bva u thoma u shuma kha DBCM. Mbekanyamushumo dza Vhutsila dzine dza itwa

nga Maini wa Venetia dzi tendelana na ṱhoḓea dza ḽiṅwalwa ḽa ṱhanziela ḽa Muhanga wa Ndalukano dza Lushaka na Vhalangi

vha Ndalukano dza Maini nahone dzi ṋea vhashelamulenzhe tshibuli tsha u wana ṱhanziela yo ṅwaliswaho kha NQF.

Mbekanyamushumo dza U Bwa Mavuni Mainini na dza vhutsila, dzine zwa zwino Maini wa Venetia wa sa vhe na ṱhanziela

dzadzo, dzi ḓo ṱhaphudzwa kha tshifhaṱo tsha u gudisa tsha Murray and Roberts Cementations Bentley Park, tshine tsha ḓo

thusa kha mishumo ine ya itwa mavuni mainini. Thandela ya Venetia ya Mavuni (Venetia Underground Project [VUP]), i ḓo

thusa vhathu na zwigwada uri vha wane vhukoni mushumoni samusi zwi tshi ṱoḓea u ya nga maṅwalwa a ṱhanziela a

mbekanyamushumo dzo raloho dzi ṱoḓaho vhutsila. Mbekanyamushumo dza vhutsila dza Murray and Roberts Cementation

dzi tendelana ṱhoḓea ḽiṅwalwa ḽa ṱhanziela ḽa Muhanga wa Ndalukano dza Lushaka na Vhalangi vha Ndalukano dza Maini

nahone dzi ṋea vhashelamulenzhe zwibuli zwa u wana ṱhanziela yo ṅwaliswaho kha NQF.

Nga ṅwambo wa uri zwa zwino Senthara ya Mveledziso ya Vhutsila ha Mimaini wa Venetia a i na ṱhanziela ya MQA ya

mbekanyamushumo dza vhutsila ha mishumo ine ya itwa mavuni, mbekanyamushumo dza vhutsila dzine dza ṱhaphudzwa

kha MRC dzi ḓo vha dzine dza wanala fhedzi kha MQA ya Senthara ya Vhugudisi ya Murray and Roberts Cementation. Maini

wa Venetia u tshe vhukati na maitele a u wana ṱhanziela dza mbekanyamushumo ya mishumo ine ya itwa mavuni.

Mbekanyamushumo dza Vhutsila dzine dza itwa nga Maini wa Venetia dzo nweledzwa kha Bogisi 12.

Bogisi 12: Mbekanyamushumo dza Vhutsila dza Maini wa Venetia



18

U ṱolisisa, u ita uri hu vhe

na nyimele yo

tsireledzeaho nnḓa ha

maini, hune ha bwiwa

matombo,

hu re na Ndunduma na

hune ha ṱhophiwa zwithu

Milayo ya u mbombomela ha mavu yo ḓivhadzwaho nga Minista wa Minerala na Fulufulu i

ṱoḓa uri muthu a re na vhukoni a ṱolisise na u ita uri mushumoni hu tsireledzee na u dzhia

tsheo ya uri honoho vhukoni vhu ḓo ḓisendeka nga u swikelela ha onoyo muthu ṱhoḓea dzi

tshimbidzanaho na mbekanyamushumo ya vhutsila yo ṅwaliswaho na Vhalangi vha

Ndalukano dza Maini.

Marangaphanḓa kha U

Shuma Zwavhuḓi ha

Vhulavhelesi (NQF2)

Ndivho ya heyi mbekanyamushumo ya vhutsila ndi u ṋea vhalangi marangaphanḓa o

fhelelaho ane a ḓo shuma sa mutheo wa mveledziso ya vhulangi na vhurangaphanḓa.

Bogisi 13 ḽi sumbedza tshivhalo tsho anganyelwaho tsha vhathu vhane vha ḓo vhuyelwa nga mbekanyamushumo ya vhutsila ho fhamba-fhambanaho ha pulane ya ṅwaha muṅwe na muṅwe.

Bogisi 13: Mbekanyamushumo ya Vhugudisi ha Vhutsila


2018 2019 2020 2021 2022 Ṱhanganyelo

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

U Fhandekanya Zwiluḓi zwo Dziaho

3

3

2

4

3

15

Mbekanyamushumo ya vhutsila kha u Pwasha

3

4

3

4

3

17

Mbekanyamushumo ya vhutsila kha u Pala

Daimani

0

2

2

3

2

9

Mbekanyamushumo ya vhutsila kha u

Hwahwadza na u Ṱolisisa

3

4

3

4

3

17

Mbekanyamushumo ya vhutsila kha Nyelelo ya

Maḓi

3

4

2

4

2

15

Mbekanyamushumo ya vhutsila ya Vhaimeli vha

Mutakalo wa Vhashumi na Vhutsireledzi

20

20

20

20

20

100

U ṱolisisa, u ita uri hu vhe na nyimele yo

tsireledzeaho nnḓa ha maini, hune ha bwiwa

matombo, hu re na Ndunduma na hune ha

ṱhophiwa zwithu

5

5

0

0

0

10

Marangaphanḓa kha U Shuma Zwavhuḓi ha

Vhulavhelesi

15

15

15

15

15

75

3.4.2.5. Ḽiṅwalwa ḽa Ṱhanziela na U Gudiselwa Vhutsila

U gudiswa ha vhashumi ndi tshiteṅwa tsha ndeme tsha Mbekanyamushumo ya Vhutsila ha Maini wa

Venetia. U gudiswa ha vhashumi zwi katela masia manzhi a vhutsila, zwi itwa u ya nga ṱhoḓea nahone

zwi tshimbidzana na ndivho dza Maini wa Venetia. Ḽiṅwalwa ḽi tevhelaho ḽa ṱhanziela na

mbekanyamushumo dza u gudiselwa u wana vhutsila ḽi a wanala Mainini wa Venetia.



19

Bogisi 14: Maṅwalwa a Ṱhanziela na Mbekanyamushumo ya U Gudiselwa Vhutsila

Ḽiṅwalwa ḽa Ṱhanziela na

Mbekanyamushumo ya U Gudiselwa

Vhutsila

Ndivho

U Shumisa mutshini une wa pfi

Overhead Pendant Crane

U sumbedza vhukoni ha u vhea zwithu nga nḓila yo teaho na ine ya tendelana na

dzimbalo kha Kushumele kwa mitshini ya Crane u ya nga milayo ya u i shumisa nga ho

tsireledzeaho na maitele a u i ṱhogomela u tendelana na vhaiti vha crane na zwilinganyo

zwi re mulayoni.

U Shumisa Crane Dzo

Mometshedzwaho kha Ṱhiraka

Mugudiswa a re na yeneyi ṱhanziela u ḓo kona u sumbedza nḓila yo teaho na ine ya

tendelana na dzimbalo ya Kushumisele kwa Ṱhiraka i re na Crane u ya nga milayo ya u i

shumisa nga ho tsireledzeaho na maitele a u i ṱhogomela u tendelana na vhaiti vha

crane na zwilinganyo zwi re mulayoni.

U Shumisa dzi-lift truck (Ṱhiraka ya

Telescopic boom handler)

Mugudiswa a re na yeneyi ṱhanziela u ḓo kona u reila telescopic boom handler a i sudzulusa

nga nḓila yo tsireledzeaho ine ya sumbedza vhukoni hawe na u paka thundu fhethu ho

fhamba-fhambanaho hune ha shumelwa hone, na u i ṱhogomela u tendelana na vhaiti vha dzi-

lift truck na zwilinganyo zwi re mulayoni.

U Shumisa counter-balanced lift

truck

Muthu a re na ḽeneḽi Ḽiṅwalwa ḽa Ṱhanziela u a kona u reila counter-balanced lift truck

nga ho tsireledzeaho

U Shumisa Mobile Elevating Work

Platform (MEWP)

Muthu a re na ḽeneḽi ḽiṅwalwa ḽa ṱhanziela u a kona u reila nga ho tsireledzeaho na u shumisa

Mobile Elevating Work Platform.

Vheani iṱo, vhigani ni ite

themendelo malugana na ṱhoḓea

dzo livhaho musi zwi tshi ḓa u

shuma fhethu hune ha vha nṱha

Muthu a re na ḽeneḽi ḽiṅwalwa ḽa ṱhanziela u ḓo kona u ṱalutshedza zwine zwa

ṱoḓea uri muthu a shume fhethu hune ha vha nṱha.

U Shumisa Skid Steer Loader U shumisa Skid Steer Loader na u sumbedza u ḓivha nḓila ine wonoyo mutshini wa Skid

Steer Loader wa shuma ngayo na u u bvumisa, u u dzima

na nḓila dza u u reila.

Takulani ni sudzuluse thundu nga

tshishumiswa tsha tshanḓa tsha u

takula na gere (Basic,

Intermediate and advanced)

Ḽeneḽi ḽiṅwalwa ḽa ṱhanziela ndi ḽa mugudiswa ane a shumisa mitshini ya u takula zwithu (u

hwala).

U Shumisa Crane i re na Malinga Mugudiswa a re na yeneyi ṱhanziela u ḓo kona u sumbedza nḓila yo teaho na ine ya

tendelana na dzimbalo ya Kushumisele kwa Crane u ya nga milayo ya u i shumisa nga ho

tsireledzeaho na maitele a u i ṱhogomela u tendelana na vhaiti vha crane na zwilinganyo zwi

re mulayoni.

U Shumisa Dzi-reach truck Mugudiswa a re na yeneyi ṱhanziela u ḓo kona u reila dzi-reach truck a dzi sudzulusa nga

nḓila yo tsireledzeaho ine ya sumbedza vhukoni hawe na u paka thundu fhethu ho fhamba-

fhambanaho hune ha shumelwa hone, na u dzi ṱhogomela u tendelana na vhaiti vha dzi-

reach truck na zwilinganyo zwi re mulayoni.

U Shumisa Rough Terrain Forklift

Truck

Mugudiswa a re na yeneyi ṱhanziela u ḓo kona u reila Rough Terrain Forklift Truck a i sudzulusa

nga nḓila yo tsireledzeaho ine ya sumbedza vhukoni hawe na u paka thundu fhethu ho fhamba-

fhambanaho hune ha shumelwa hone, na u i ṱhogomela u tendelana na vhaiti vha Rough

Terrain Forklift Truck na zwilinganyo zwi re mulayoni.

U reila ṱereṱere U reila Ṱereṱere na u sumbedza u ḓivha nḓila ine Ṱereṱere ḽa shuma ngayo na u ḽi bvumisa, u ḽi dzima na nḓila dza u ḽi reila.

U Endedza thundu dzi re na

khombo badani

Ndivho ya u guda zwenezwi ndi u khwaṱhisedza uri thundu dzi re na khombo dzi pakiwa nga

nḓila yo tsireledzeaho, dzi endedzwa na u laisululwa u tendelana na ṱhoḓea dza lwa mulayo

na dza khamphani.

Itani uri hu vhe na ṱhogomelo arali

ha nga vha na nyimele ha

shishi/thusothangi mushumoni

Itani uri hu vhe na ṱhogomelo arali ha nga vha na nyimele ya shishi/thusothangi mushumoni.

Bogisi 15 ḽi sumbedza tshivhalo tsho anganyelwaho tsha vhathu vhane vha ḓo vhuyelwa nga

mbekanyamushumo dzo bulwaho afho nṱha.



20

Bogisi 15: Ḽiṅwalwa ḽa Ṱhanziela na Mbekanyamushumo dza U Gudiselwa Vhutsila

Mufuda wa Mbekanyamushumo ya Mveledziso 2018 2019 2020 2021 2022 Ṱhanganyel

o

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

U Shumisa mutshini une wa pfi overhead

pendant crane

30

30

30

30

30

90

U Shumisa Crane Dzo Mometshedzwaho kha

Ṱhiraka

10

10

10

10

10

50

U Shumisa dzi-lift truck (Ṱhiraka ya Telescopic

boom handler)

8

8

8

8

8

40

U Shumisa counter-balanced lift truck

4

4

4

4

4

20

U Shumisa Mobile Elevating Work Platform

(MEWP)

4

4

4

4

4

20

Vheani iṱo, vhigani ni ite themendelo malugana

na ṱhoḓea dzo livhaho musi zwi tshi ḓa u shuma

fhethu hune ha vha nṱha

100

100

100

50

50

400

U Shumisa Skid Steer Loader

4

4

4

4

4

20

Takulani ni sudzuluse thundu ni tshi shumisa

tshishumiswa tsha tshanḓa tsha u takula na

gere (Basic, Intermediate and advanced)

4

4

4

4

4

20

U Shumisa crane dzi re na Malinga

2

1

2

1

2

8

U Shumisa Dzi-reach truck

1

0

2

1

2

6

U Shumisa Rough Terrain Forklift Truck

1

0

2

0

1

4

U reila ṱereṱere

1

0

1

0

1

3

U Endedza thundu dzi re na khombo badani

10

10

10

5

5

40

Itani uri hu vhe na ṱhogomelo arali ha nga

vha na nyimele ya shishi/thusothangi

mushumoni

50

50

50

50

50

250

Vhugudisi vhu itwa ṅwaha woṱhe u itela u swikelela ṱhoḓea dza mushumo. Ḽiṅwalwa ḽa ṱhanziela na

mbekanyamushumo ya u gudiselwa vhutsila i shuma u thusa vhashumi, u ṱuṱuwedza tsireledzeo na u

khwaṱhisedza uri hu tevhelwe mulayo. Zwenezwi zwi vhuyedza na musi muthu a sa tsha shuma mainini nahone

zwi thusa na zwitshavha zwapo na u alusa ikonomi tsini na hune maini wa vha hone. DBCM i ṱoḓa u shumisa

zwenezwi zwibuli nga u engedza vhuimo na u ṱavhanyisa honovhu vhugudisi nga u



21

katela na miraḓo ya tshitshavha nahone zwenezwi zwi ḓo engedza ndeme ya Maini wa Venetia

na zwitshavha zwapo.

3.5. Pulane ya u isa Buḓo Phanḓa

3.5.1. Buḓo Ḽiswa

DBCM i a zwi ṱhogomela uri vhashumi vha tea u vha na buḓo ḽi pfalaho na u ḽi pfesesa uri i kone u bvela

phanḓa na vhukwamani navho na u vha ita uri vha bvelele. Mabuḓo maswa a ita uri vhashumi vha

vhone maga e vha a dzhia na nḓila ye vha aluwa ngayo tshifhingani tsha musi vha tshi khou shuma

kha yeneyi Khamphani. Nga u khwaṱhisedza uri vhashumi vha gudela mishumo ine ya tshimbidzana

na zwine vha zwi ita nahone i a swikelelea, ndivho ya DBCM ndi u thusa vhashumi uri vha ṱhogomele

buḓo ḽo khwaṱhaho ḽine vha nga ḽi dzhia uri vha iledze zwilavhelelwa zwi sa swikelelei. Ndi ngazwo

DBCM yo ṱalula buḓo ḽine ḽa vha na zwibuli zwo teaho zwine swikelelea nahone i ita uri vhashumi vha

tevhele zwenezwi zwibuli nga vhoṱhe. U Bvela Phanḓa na buḓo kha DBCM zwi dzhiiwa zwi maitele ane

vhuḓifhinduleli ha u ita zwenezwi ha tea u hwaliwa nga DBCM na mushumi. Mushumi ndi ene a re na

vhuḓifhinduleli ha tovhola zwipikwa zwawe na u zwi swikelela, ngeno mushumo wa Khamphani u tshi

katela u tikedza mushumi uri a swikelele ndivho dza buḓo ḽawe na u mu ṋea tshomedzo dzi ngaho sa:

• U mu ita uri a ḓivhe zwine a nga kona u zwi ita na dzikhaedu;

• U vusulusa nḓila ye a vha a tshi shuma ngayo;

• U ya kha senthara dza tsenguluso ya mushumo;

• U mu thusa uri a fanelee u wana ṱhanziela dza pfunzo ya mutheo;

• U mu thusa uri a humbulisise nga ha u wana muthu ane a nga mu gudisa kha masia ane a

ṱahelelwa khao a zwa thekiniki; na

• U mu thusa uri a wane thuso kha mafhungo a si a thekiniki

DBCM yo sika Mishumo yo ḓoweleaho na Muhanga wa Buḓo Ḽiswa khathihi na maṅwe mabuḓo o

khetheaho u itela u livhisa na u ita uri vhurangaphanḓa uri vhu fane na u isa phanḓa buḓo ḽa zwa

thekiniki. Mishumo yo ḓoweleaho na Muhanga wa Buḓo Ḽiswa zwo ṅwalwa kha Figara 2 afho fhasi.

Figara 2: Buḓo Ḽiswa ḽine Muthu a Nga ḽi Dzhia



22

DBCM i na mabuḓo o khetheaho ane vhashumi vha nga a dzhia kha pfunzo dzi tevhelaho dza ndeme:

• U Bwa Mainini;

• Vhuinzhiniere;

• Vhulangi ha Zwa Mishumo;

• U Ṱhaṱhuvha Matombo;

• Vhulangi ha Dziminerala;

• Vhulangi ha Vhubindudzi;

• Mafhungo a Tshitshavha na Tshumisano; na

• Tsireledzeo, Vhutsireledzei, Mutakalo na Mupo.

Mabuḓo o ḓoweleaho khathihi na o khetheaho a ḓo shumiswa u livhisa vhashumi uri vha ite mvelaphanḓa kha

buḓo ḽavho ḽa mushumo, vha bvelele na u ḓidina uri vha shume kha vhuimo ho fhamba-fhambanaho mushumoni.

Naho vhashumi vhoṱhe vhe na tshibuli tsha u thuswa, DBCM i ḓo ṱalula tshigwada tsha vhathu vha re na vhutsila

vhane vha ḓo thuswa u tendelana na zwishaiwa zwayo na Muhanga wo ṱaluswaho afho nṱha.

3.5.2. Tshigwada tsha Vhathu vha re na Vhutsila U dzudzanya vhutsila (mutevheṱhaḓu) na zwigwada zwa vhathu vha re na vhutsila zwi dzhiiwa zwi iṅwe ya nḓila

dzi shumaho vhukuma dza u khwaṱhisedza uri tshifhingani tshi ḓaho hu dzula hu na vhathu vha re na vhutsila

ha ndeme vhu songo anzaho na u swikelela ndivho dza yeneyi Pulane. DBCM na Maini wa Venetia dzo vhumba

zwigwada zwinzhi zwa vhathu vha re na vhutsila vhane ndivho yavho ha vha u ṱavhanyisa mveledziso ya vha re

na vhutsila vhuhulwane, zwihuluhulu kha masia a HDSA. Hezwi zwi katela u gudisa vhathu ngomu kha khamphani

nahone ho livhiswa ṱhogomelo kha vhutsila siani ḽa vhuimo ha vhurangaphanḓa, vhuingameli na ha thekiniki.

Vhathu vha re na vhutsila vhu tevhelaho vha a wanala ngei DBCM na kha Maini wa Venetia

Bogisi 16: ḽi sumbedza vhathu vhane vha ḓo thuswa nga yeneyi pulane ya ṅwaha muṅwe na muṅwe


2018 2019 2020 2021 2022 Ṱhanganyelo

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Vh

asw

a

Mbekanyamushumo dza mveledziso ya

vhulangi ha fhasi na ha vhukati

2

2

2

2

2

10

3.6. Pulane ya Vhueletshedzi DBCM i tenda uri vhueletshedzi ndi maitele a ndeme ane a nga shumiswa u itela u thusa vhathu vhawo,

zwihuluhulu malugana na u pfukiselana nḓivho na vhutsila. Vhueletshedzi vhu ḓo rangiswa phanḓa kha vhathu

vha re kha mbekanyamushumo dza vhutsila dzo fhamba-fhambanaho dza khamphani u katela:

• Ṱhanziela yo Shandulwaho ya Murole wa Nṱha

• Mbekanyamushumo ya u Ṱuṱuwedza TVET

• U Gudiswa Mushumoni

• U Gudiselwa Mushumo U Sa Athu Wana Ṱhanziela

• Vhagudiswa vha Mveledziso ya Vhuingameli

• Vhathu vhe ha ṱhogomela uri vha na vhukoni kha buḓo ḽe vha dzudzanya u ḽi dzhia.

Vhathu vha re kha dzenedzi mbekanyamushumo vha ḓo avhelwa vhaeletshedzi uri vha vha ṱuṱuwedze u ita

mvelaphanḓa, u pfukisa vhutsila havho, nḓivho na vhukoni.



23

3.7. Basari na Pulane ya U Gudiselwa Mushumo U Sa Athu Wana Ṱhanziela

3.7.1. Pulane ya Basari U langa vhutsila na nḓivho ndi tshithu tsha ndeme kha khamphani naho i ifhio. Khamphani naho i ifhio i a

vhuyelwa arali ya khwaṱhisedza uri dzenedzi phuphu mbili dza ndeme kha zwa mishumo dzi a vhulungwa na u

dzi ita uri dzi shume zwavhuḓi. Miṅwahani yo fhiraho, De Beers Consolidated Mines Proprietary Limited (“DBCM”)

yo shumisa nḓila dzo fhamba-fhambanaho u khwaṱhisedza uri yeneyi khamphani i dzula i na vhathu vha re na

vhutsila.

Samusi Afurika Tshipembe hu tshi ombedzelwa mafhungo a u sika mishumo na u gudiswa ha vhaswa uri vha

vhe vhomakone, DBCM yo livhisa ṱhogomelo kha u thusa vhane vha kha ḓi tou bva u ṱhaphudza pfunzo dzavho

(Vha Sa Athu Wana Ṱhanziela) ho sedzwa nga maanḓa kha mishumo ya thekiniki na Vhafumakadzi Mainini.

Arali fhethu hune vhashumi vhanzhi vha wanala hone hu si na vhaswa vho ṱhaphudzaho pfunzo dzavho vha re

na vhutsila ha zwa thekiniki, DBCM i dzikisa mbekanyamushumo dzayo dza mveledziso na Tshikimu tsha Basari

tsha De Beers.

Tshikimu tsha basari tshi sedza enea masia mararu, oṱhe a tshimbidzana na pfunzo dza mainini. Enea ndi

Vhuinzhiniere ha Mekhenikhala na ha Muḓagasi, U Gudela Mifuda ya Tsimbi (Metallurgy) na U Bwa Mainini. Enea

masia a sumbedza sia ḽine ḽa khou dzhiiwa nga Thendelanomviswa ya Maini. Miṅwahani yo fhiraho phurofaili ya

EE ya tshikimu tsha basari yo sumbedza phesenthe dza 100 dza EE na vhafumakadzi vha phesenthe dza 100.

Hezwi zwo itwa nga u khetha na u livhisa ṱhogomelo kha vhagudiswa vha re kha zwitshavha u mona na hune De

Beers ya ita hone mishumo yayo ya maini.

Tshivhalo tsha basari kha tshikimu tsho thomiwa hu tshi shumiswa vhupfiwa ha pulane ya zwa mabindu ya Maini

wa Venetia, ha vhagudiswa vho ṱhaphudzaho pfunzo dzavho fhethu hune vhunzhi ha vhashumi vha wanala hone

na ndivho dza ṱhoḓea dza tshanduko dza Khamphani.

Bogisi ḽi re afho fhasi ḽi sumbedza tshivhalo tsha pulane dza basari dza Maini wa Venetia u ya nga pfunzo dza

thekiniki dza yeneyi pulane ya ṅwaha muṅwe na muṅwe:

Bogisi 17: Pulane ya Basari

Pulane ya Basari

2018 2019 2020 2021 2022 Ṱhanganyelo

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

Vhuinzhiniere 1 1 1 1 1 5

U Gudela Mifuda ya Tsimbi (Metallurgy) 1 2 1 1 1 6

U Bwa Mainini 1 1 1 1 1 5

Zwa Vhashumi 0 1 0 0 0 1

Dziakhaunthu 0 0 0 1 0 1

Ṱhanganyelo 3 5 3 4 3 18

3.7.2. Tshikimu Tshine Tsha U Tikedza Pfunzo Nga Zwa Masheleni Nga 2012, Maini wa Venetia wo thoma Mbekanyamushumo ya Tshikimu tsha u Tikedza Pfunzo nga Zwa

Masheleni u thusa vhagudiswa vhane vha bva miṱani ya vhashai, vhane vha dzula fhethu hune vhunzhi ha



24

vhashumi vha wanala hone, na vhe vha ḓiṅwalisa kha tshiko naho tshi tshifhio tsha pfunzo ya nṱha

ya tshitshavha. Havha vhagudiswa vho fhambana na vhane vha ṋewa basari nga De Beers ngauri vha

nga gudela thero naho i ifhio. Vha ḓo badelelwa masheleni a u ṅwalisa, a pfunzo na a dzibugu lwa

miṅwaha miṱanu i ḓaho.

Bogisi 18: Tshikimu Tshine Tsha U Tikedza Pfunzo Nga Zwa Masheleni

Thero

2018 2019 2020 2021 2022 Ṱhanganyelo

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

V

ha

sw

a

Vh

asw

a

Pfunzo ya Nṱha ya Vhagudiswa

Vha Bvaho Miṱani ya Vhashai

10

10

10

10

10

50

Pfunzo ya Nṱha ya Vhagudiswa

Vha Bvaho Miṱani ya Vhashai

10

10

10

10

10

50

Ṱhanganyelo

20

20

20

20

20

100

3.7.3. U Gudiselwa Mushumo U Sa Athu Wana Ṱhanziela

DBCM i gudisa vhagudiswa na u vha ṋea dzibasari musi zwi tshi ḓa kha mushumo wa zwanḓa na vhugudisi ha ndingo. Na vhagudiswa vho ṱhaphudzaho pfunzo dzavho vha gudiselwa pfunzo ya nga murahu ha u wana digirii nga muḓivhi we a avhelwa u vha mueletshedzi wavho. Naho vhagudiswa vho ṱhaphudzaho pfunzo dzavho vho tholiwa nga DBCM, vha gudiselwa u ita mishumo yo fhamba-fhambanaho nahone vhaṅwe vhagudiswa vho ṱhaphudzaho pfunzo dzavho vha avhelwa u shuma Mainini wa Venetia ṅwaha muṅwe na muṅwe.

DBCM i na Mbekanyamushumo dza u Gudisa vho Ṱhaphudzaho Pfunzo uri vha gudele Dzhiolodzhi,

Vhuindzhinere ha Muḓagasi na ha Mekhenikhala, U Bwa Mainini na U Gudela Mifuda ya Tsimbi. Bogisi

ḽi tevhelaho ḽi sumbedza tshivhalo tsha vhathu vha Maini wa Venetia vhe vha gudiselwa mushumo vha

sa athu wana ṱhanziela u thoma nga ṅwaha wa 2018 – 2022.

Bogisi 19: Pulane ya U Gudiselwa Mushumo U Sa Athu Wana Ṱhanziela

Mbekanyamushumo ya U Gudiselwa

Mushumo U Sa Athu Wana Ṱhanziela

2018 2019 2020 2021 2022 Ṱhanganyelo

Vhuinzhiniere 1 1 1 1 1 5

U Gudela Mifuda ya Tsimbi (Metallurgy) 1 1 1 1 1 5

ṰHANGANYELO 2 2 2 2 2 10

ṰHOGOMELANI:* Vhagudiswa vhoṱhe vha mainini vha dzula Anglo Development Centre ngei

Rustenburg miṅwahani miraru musi vha tshi khou gudiswa, nga murahu ha zwenezwo vha dzheniswa

mishumoni.

3.7.4. Tshikimu tsha U Ḓigudisa

Tshithu tsha ndeme kha u gudisa vhashumi Mainini wa Venetia ndi tshikimu tsha u ḓigudisa tsha

DBCM. Hetshi tshikimu tshi thusa masheleni vhashumi vhoṱhe vho tholwaho tshoṱhe uri vha gudele

khoso dza tshifhinganyana dzine dza ḓo ita uri vha wane ṱhanziela, arali dzenedzo pfunzo dzi tshi

tshimbidzana na thero dza zwa mabindu dza maini. Tshikimu tsha u ḓigudisa tshi ṋea vhashumi zwibuli

zwa u isa phanḓa pfunzo dzavho u tendelana na zwipikwa zwavho na zwa ndangulo. Bogisi 20 ḽi sumbedza ndugiselelo dza zwa masheleni nga ṅwaha dza tshikimu tsha u ḓigudisa.



25

Mufuda wa Mbekanyamushumo ya

Mveledziso

2018 2019 2020 2021 2022 Ṱhanganyelo

M

ugaga

nya

gw

am

a

Wa

Ṅw

ah

a

M

ugaga

nya

gw

am

a

Wa

Ṅw

ah

a

M

ugaga

nya

gw

am

a

Wa

Ṅw

ah

a

M

ugaga

nya

gw

am

a

Wa

Ṅw

ah

a

M

ugaga

nya

gw

am

a

Wa

Ṅw

ah

a

Ṱh

an

ga

nye

lo y

a

Mu

gaga

nya

gw

am

a

Ndugiselelo ya zwa masheleni

ya u ḓigudisa

R 150

000

R 150

000

R 200

000

R 200

000

R 200

000

R900

000

Bogisi 20: Tshikimu tsha U Ḓigudisa



26

ZWIFHINGA

NDIVHO

ṄWAHA 1:

2018

1 Phando 2018 – 31 Nyendavhusiku 2018

• U lwela u swikelela vhukando hoṱhe ha EE nga u vhea HDSA musi hu tshi vulea

vhuimo mushumoni, hune zwa konadzea honoho vhuimo vhu ḓo ṋewa

Vhafumakadzi vha Vharema.

• U ṱuṱuwedza uri hu swikelelwe tshipikwa tsha phesenthe dza 40 (tsho

ṱanḓavhudzwa uri tshi vhe phesenthe dza 50) tsha vhafumakadzi vha HDSA vhane

vha dzhia vhudzulo ha vhathu mushumoni (vhudzulo ha vhe vha litsha mushumo

na vhe vha ṋewa vhuimo ha nṱha) tsho dzudzanywa kha zwiteṅwa zwoṱhe zwa

mushumo kha Maini wa Venetia.

• U vhea iṱo Zwipikwa zwa EE zwa ṅwaha muṅwe na muṅwe zwa Pulane ya EE na u

khwaṱhisedza uri zwi a swikelelwa nga hune zwa konadzea ngaho. Arali ha vha na

u sa fana, zwenezwi zwi ḓo ḓivhadzwa na u haseledzwa na vhakwamei.

• U phaḓaladza na u shumisa Mbekanyamaitele ya DBCM ya u Guda na Mveledziso

• U ṱhaphudza Mbekanyamaitele ya RPL u itela VM u tendelana na vhulivhisi ha DBCM.

• U vusulusa themendelo dza Muvhigo wa Dzangano ḽa Vhathu Vha re na

Vhuholefhali (Association for People with Disabilities [APD]); tshigwada tsha ndaṱiso

4. PULANE YA NDINGANYO YA MISHUMO

4.1. Marangaphanḓa Maini wa Venetia wo ḓivhofha u tshimbidzana na tshanduko ya matshilisano na ikonomi ya Afurika Tshipembe

nahone yo livha u vha na vhashumi vhane vha imela mbalombalo dza vhadzulapo vha shango. Maini wa Venetia

u tikedza ndivho na maitele zwa MPRDA na Mulayo wa Ndinganyo Mushumoni, Wa 59 wa 1998 (“EEA”). Maini

wa Venetia, nge wa ḓivhofha u tevhela Mulayo wa Ndinganyo Mushumoni, u ḓo bvela phanḓa u lwela:

• U fhelisa tshiṱalula tshi songo teaho;

• U vha na vhashumi vha mifuda minzhi;

• U dzudzanya u sa lingana ho bveledzwaho nga tshiṱalula tshi songo teaho;

• U khwaṱhisedza uri vhathu vhoṱhe vha farwa nga nḓila yo teaho i linganaho;

• U langa u fhamba-fhambana u itela u vhuyedza lwa tshoṱhe khamphani na vhashumi vhayo;

• U khwaṱhisedza uri hu tevhelwa MPRDA na EEA; na

• U livhuwa mukovhe une wa itwa nga vhashumi vhoṱhe.

Uri dzenedzi mbofho dzi tevhelwe zwi ṱoḓa uri hu itwe mvelaphanḓa nahone hu shumiswe maitele ane a katela

zwifhinga, zwipikwa na vhukando ho teaho vhune ngaho ha nga swikelelwa ndivho dza Maini wa Venetia dza

Ndinganyo Mushumoni. Maini wa Venetia u na pulane ya miṅwaha miraru ya EE ya u ita zwithu u tendelana na

mbofho dza mulayo u ya nga MPRDA na EEA nahone ya dovha ya ṱoḓa u dzudzanya ndivho dza Khamphani nga

u swikelela vhutsila vhuhulwane. Heyi pulane i ṱanganya miṅwaha ya 2018 – 2020. Musi yeneyi pulane i tshi

fhelelwa nga tshifhinga, hu ḓo vha na iṅwe nahone i ḓo itwa uri i tendelane na tshifhinga tsha Maini wa Venetia

tsha Pulane ya Matshilisano na Mushumo.

4.2. Ndivho dzine dza ḓo swikelelwa dza Ṅwaha Muṅwe na Muṅwe wa Pulane Ho vhewa ndivho dzo livhaho dza ṅwaha muṅwe na muṅwe wa pulane u khwaṱhisedza uri hu itwa mvelaphanḓa

ine ya ḓo ita uri hu imelelwe vhathu vhoṱhe mushumoni. Ndivho dza hone dzo ṅwalwa afho fhasi. Bogisi 21: Ndivho dzine dza ḓo swikelelwa dza Pulane ya Ṅwaha Muṅwe na Muṅwe



27

u dzudzanya tshigwada tshine tsha ḓo dzhia maga a ndaṱiso uri tshi ṱolisise

themendelo dzatsho, na u ita pulane na u dzudzanya mbekanyamushumo ya

tshifhinga tsha u shumisa themendelo malugana na PWD u bva nga 2018 – 2020 u

tendelana na mugaganyagwama, na zwiṅwe

• U swikelela tshipikwa tsha phesenthe dzi fhiraho 80 (tsho ṱanḓavhudzwa uri tshi

vhe phesenthe dza 50) tsha vhukando hoṱhe ha Pulane ya EE samusi ho itwa

thendelano ya u thusa u Khunyeledzea ha Pulane ya EE

ṄWAHA 2:

2019

1 Phando 2019 –

31 Nyendavhusiku 2019

• U lwela u swikelela vhukando hoṱhe ha EE nga u vhea HDSA musi hu tshi vulea










u sa fana, zwenezwi zwi ḓo ḓivhadzwa na u haseledzwa na vhakwamei.

• U shumisa masia o teaho a Pulane na Mbekanyo ya PWD samusi ho ambiwa uri zwi

ḓo itwa nga 2019




ṄWAHA 3:

2020

1 Phando 2020 –

31 Nyendavhusiku 2020 • U lwela u swikelela vhukando hoṱhe ha EE nga u vhea HDSA musi hu tshi vulea










u sa fana, vhakwamei vha ḓo davhidzana na u haseledza nga ha eneo mafhungo

• U shumisa masia o teaho a Pulane na Mbekanyo ya PWD samusi ho ambiwa uri zwi

ḓo itwa nga 2020




4.3. Zwithivheli Mushumoni na Maga a Ndinganyo U tendelana na ṱhoḓea dza EEA, tsenguluso ya mbekanyamaitele ya ndinganyo mushumoni, maitele

na kushumele zwo itwa kha Maini wa Venetia hu u itela u vhona zwithivheli zwa mushumo zwine zwa

thithisa u swikelelwa ha ndivho dza ndinganyo mushumoni na zwipikwa. Tsenguluso ya mushumoni

ya Maini wa Venetia yo ṅwalwa kha bogisi afho fhasi:



28

Zwigwada

Zwithivheli (Ṱalutshedzani)

Ḽiga ḽa Ndinganyo (Ṱalutshedzani)

Maitele a u thola A hu na A Zwi Shumi

U kunguwedza mishumo Vhukule ha fhethu zwi amba uri

zwiṅwe zwipiḓa zwa fhethu hune

vhunzhi ha vhashumi vha wanala

hone a zwi na thekinolodzhi.

• VM i shumisa bodo dza nḓivhadzo u khunguwedza

mishumo fhethu hune ha vha kule na Bogisi ḽine

vhathu vha dzhenisa fomo dza khumbelo ya

mushumo.

• Enea maitele a tea u vhewa iṱo u vhona arali a tshi

shuma.

Nḓila ya u khetha Tshithu tshine tsha nga thivhela ndi nḓila ye mushumo wa vha u tshi itwa ngayo u bva kale

• Ṱalulani ṱhoḓea dzine dza tshimbidzana na u ita

mushumo

• Itani uri hu ṱhogomelwe pulane dzine dza nga thusa

u tendelana na Mulayo wa Mutakalo wa Vhashumi

wa Matshilele Avhuḓi une wa nga shumiswa nga

vhane vha ṱoḓa mushumo uri vha vhe na mutakalo

wavhuḓi, nungo na zwiṅwe.

U Ṋewa Mushumo A hu na A Zwi Shumi

Khethekanyo ya mushumo na vhuimo

A hu na A Zwi Shumi

Mbadelo na mbuyelo • Zwi ṱoḓa uri u itwe zwithu u

tendelana na nyimele kha

nḓila ye zwithu zwa

dzudzanywa nga zwino

• Thuso ya zwa ngalafho ya

PWD a i badeli dzithuso,

nyendo dza zwa ngalafho na

zwiendedzi zwa vhenevha

vhashumi

• Zwi tea u lavheleswa u ya nga Fhethu

• Zwi tea u dovha zwa ṱolisiswa u ya nga Fhethu hu

tshi ṱhogomelwa zwine zwa badelwa nga dziṅwe

Thuso dza zwa Ngalafho

Milayo yo tiwaho

ya mushumo

Mbekanyamaitele ya mishumo ya vhubebi, u vhifha muvhilini na vhudzadze.

Vusulusani na u dzudzanya hune zwa ṱodea – zwi tea u fana na Maano a De Beers

Nyimele ya mushumoni na zwifhaṱo

A hu na A Zwi Shumi

Vhugudisi na mveledziso A hu na mbekanyamaitele ya RPL Kuvhanganyani ni saine Mbekanyamaitele ya RPL

Mashumele na tsenguluso A hu na A Zwi Shumi

U dzudzanya ane a ḓo tevhela na tshenzhelo

• U shaya mveledziso i pfalaho

na u dzudzanya ane a ḓo

tevhela kha mihasho yoṱhe

• U shaya zwibuli zwa u gudisa

muthu uri a vhe na

tshenzhelo mushumoni

• U ṱalula dziṅwe nḓila dza u wana tshenzhelo

• Dziṅwe nḓila dzo vhekanywaho dza u dzudzanya, u

shumisa na u vhea iṱo nzudzanyo dza mveledziso.

Hezwi zwi tea u lavheleswa kha mihasho yoṱhe,

fhedzi zwihuluhulu kha vhutsila ha ndeme na vhu

songo anzaho

Bogisi 22: Zwithivheli zwa Ndinganyo Mushumoni Mainini wa Venetia na Maga a Ndinganyo



29

Maitele a ndaṱiso A hu na A Zwi Shumi

U sa xelelwa nga zwigwada zwo khethiwaho

• Themendelo ya Ndeme ya Mushumi

(Employee Value Proposition [EVP]) yo

fhela nga nṱhani ha u fhungudzea ha

bindu

• TRP a i ṋei zwidodombedzwa zwi

ṱoḓeaho malugana na zwithu zwo

tendelwaho, na muholo

• U sa lingana ha muholo wa vhathu

vhane vha ita mushumo u fanaho

• Ṱalulani dziṅwe nḓila dza u sa xelelwa nga

vhashumi

• Ṱolisisani zwibuli kha AA zwa u vhona arali hu tshi

nga vha na zwibuli zwine zwa nga lingedzwa

• Kuvhanganyani ni shumise pulane dza mveledziso

dza PWD uri dzi vhe kha vhuimo vhune dza ḓo

kona u shumiselwa u ita mishumo ya ndeme

• Hu ḓo ṱolisiswa dziṅwe nḓila dza mbadelo

• Itani uri miholo i tendelane na muhumbulo wa uri

“mushumo u linganaho, mbadelo i linganaho”

Tshumisano ya Vhashumi na Vhalangi

Tsenguluso ya Tsaukanyo na Mushumi yo wana uri u amba zwi nga u dzhenisa muthu khomboni

• Itani uri mainini hu gudiswe muthu zwi songo

ḓisendeka nga Vhuvha hawe

• Ṱanani mvelelo dza Tsenguluso ya Tsaukanyo

kha Muhasho muṅwe na muṅwe ni dzhie vhukando

Vhudzulo ho linganelaho • Zwishumiswa zwa u Ḓitsireledza (PPE)

zwa vhafumakadzi

• Fhethu ha u mamisela

• Themamveledziso na zwiṅwe zwine zwa

kwama PWD

• Ho dzudzanywa zwigwada zwine zwa ḓo ita

themendelo

• Zwi lavheleswa u ya nga fhethu

• Tshigwada tsha ndaṱiso tshi ḓo ita nzudzanyo na

mbekanyo ya tshumiso zwo ḓisendeka nga nyimele

dza mugaganyagwama

U thivhela HIV na AIDS na mbekanyamushumo dza mutakalo

A hu na A Zwi Shumi

Vhalangi vha nṱha vho avhelwaho u langa nḓila ine EE ya ḓo shuma ngayo

A hu na A Zwi Shumi

Mugaganyagwama une wa ḓo tikedza zwipikwa zwa ndinganyo mushumoni

Zwi ṱumanywe na "Vhudzulo ho Linganelaho" - Nyimele dza mugaganyagwama dzi ḓo kwama u swikelelwa ha themendelo dzoṱhe

• Tshigwada tsha ndaṱiso tshi ḓo ita nzudzanyo na

mbekanyo ya tshumiso zwo ḓisendeka nga nyimele

dza mugaganyagwama

U ṋewa tshifhinga uri komiti ya ndinganyo ya vhueletshedzi i fare muṱangano

A hu na A Zwi Shumi



30

Vhuimo ha Mushumo Vhanna Vhafumakadzi Vhane vha bva

kha Maṅwe

Mashango

Ṱhangan

yelo

A C I Vh

af

A C I Vh

af

Vh

an

V

h

af

Vhulanguli ha Nṱhesa 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Vhalanguli vha Nṱha 3 2 0 9 1 0 0 2 0 0 17




vhukati

23 5 2 41 13 3 1 8 2 2 101

Vhashumi vha re vhatsila kha





vhalavhelesi

194 12 2 69 52 7 0 24 0 0 360


linganelaho na vhane vha dzhia

tsheo dza vhuṱali

624 5 0 4 150 4 0 8 0 0 795

Vha si na vhutsila na vhane vha

dzhia tsheo dzo khwaṱhaho

28 0 0 1 16 0 0 0 0 0 45


Vhashumi vha tshifhinganyana 48 0 0 4 34 0 0 1 1 0 88

MBALO YOṰHE 872 24 4 124 232 14 1 42 3 2 131

8

4.4. Phurofaili ya Ndinganyo ya Mishumo na Zwipikwa U itela u vhona nyimele ya u sa imelwa nga nḓila yo linganaho ya vhathu vha zwigwada zwo khethiwaho

kha zwiteṅwa zwo fhamba-fhambanaho zwa mushumo na vhuimo, Maini wa Venetia wo ita tsenguluso

ya phurofaili mushumoni ya vhambedza phurofaili yayo yo fhambanaho na dziṅwe na dza vhathu

vhane vha kha ḓi vha na nungo dza u shuma vha Afurika Tshipembe na madzinguni ane wa shuma

khao. Bogisi 23 ḽi imela phurofaili ya zwino ya ndinganyo ya mishumo u ya nga mbeu na tsinde kha

Maini wa Venetia u thoma nga ḽa 31 Tshimedzi 2017. Kha bogisi ḽa u thoma ho ṅwalwa vhashumi

vhoṱhe, u katela na vhathu vha re na vhuholefhali, kha bogisi ḽa vhuvhili ho ṅwalwa vhathu vha re na

vhuholefhali fhedzi.

Bogisi 23a: Phurofaili ya Vhashumi vha Maini wa Venetia u re fhasi ha De Beers u thoma nga ḽa 31 Tshimedzi

2018 (Tshifanyiso tsha phurofaili tsha vhashumi vhoṱhe, u katela na vhathu vha re na vhuholefhali):



31

Bogisi 23b: Phurofaili ya Vhashumi vha Maini u thoma nga ḽa 31 Tshimedzi 2018 (Tshifanyiso tsha

phurofaili tsha vhashumi vhoṱhe, u katela na vhathu vha re na vhuholefhali):

Vhuimo ha Mushumo Vhanna Vhafumakadzi Vhane vha bva

kha Maṅwe

Mashango

Ṱhangan

yelo

A C I Vh

af

A C I Vh

af

Vh

an

V

h

af

Vhulanguli ha Nṱhesa 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Vhulanguli ha Nṱha 3 0 0 3 1 0 0 0 0 0 7


navhomakone vha re na


vhukati

118 4 1 93 32 0 0 3 3 0 254






vhalavhelesi

448 6 0 205 69 0 0 5 28 2 763


linganelaho na

vhane vha dzhia tsheo

dza vhuṱali

654 0 0 36 47 3 0 15 3 0 758

Vha si na vhutsila na

vhane vha dzhia tsheo

dzo khwaṱhaho

701 1 0 20 195 0 0 2 10 0 929


Sa tshipiḓa tsha Pulane yawo ya Ndinganyo ya Mishumo, Mulayo wa Ndinganyo ya Mishumo u ṱoḓa uri

mutholi o khethiwaho a ḓivhetshele zwipikwa zwa u swikelela ndinganyo ya vhuimeleli ha vhathu vha re

na ndalukano kha zwigwada zwoṱhe zwo khethiwaho (u katela na vhathu vha re na vhuholefhali) kha

tshiteṅwa tshiṅwe na tshiṅwe tsha khethekanyo ya vhashumi. Zwenezwo zwipikwa zwi ḓo vha muhanga

une wa ḓo tevhelwa musi a tshi shumisa yeneyi pulane. Maini wa Venetia wo dzhia tsheo ya

mbekanyamaitele ya u vhea zwipikwa kha vhuimo vhuvhili:

• Zwidodombedzwa zwa vhadzulapo vhane vha kha ḓi vha na maanḓa a u shela mulenzhe kha

ikonomi ya lushaka zwo ṱhogomelwa kha vhuimo ha Vhulanguli vha Nṱhesa, Vhulanguli vha Nṱha

na Vhaḓivhi vha re na ndalukano.

• Zwidodombedzwa zwa vhadzulapo vhane vha kha ḓi vha na maanḓa a u shela mulenzhe kha

ikonomi ya dzingu zwo ṱhogomelwa kha vhuimo ha Vhutsila ha zwa Thekiniki, Vhutsila ho

linganelaho na vhu si ha Vhutsila.

Mabogisi 25 u ya kha 30 a sumbedza zwipikwa zwa mbalo dza ndinganyo ya mishumo zwine Maini wa

Venetia wa ḓo lwela u zwi swikelela sa tshipiḓa tsha Pulane ya Ndinganyo ya Mishumo. Pulane ya

Ndinganyo ya Mishumo ya 2018 – 2020 yo dzheniswa hafha sa Ṱhumetshedzo 3 nahone “Fomo S” – I

sumbedza Mbalo dza Ndinganyo ya Mishumo ya Maini wa Venetia yo dzheniswaho hafha sa

Ṱhumetshedzo 4.



32

Ṅwaha Tshiteṅwa tsha Mushumo Vhanna Vhafumakadzi Ṱhanga

nyelo

HDSA

A C I Vhaf MW A C I Vhaf MW

2018 Vhulanguli ha Nṱhesa 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0%

Vhulanguli ha Nṱha 5 1 0 10 0 1 0 0 1 0 18 44%

Vhulanguli ha Vhukati 30 6 2 39 4 17 2 1 11 0 112 62%

Vhulanguli ha Fhasi 81 5 1 38 0 25 3 0 17 0 170 78%













2022 Vhulanguli vha Nṱhesa 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0%




4.5. HDSA kha Vhulanguli Nga u ṱhogomela uri tshanduko siani ḽa nḓowetshumo ya maini i kha ḓi vha tshithu tsha ndeme kha lushaka,

Maini wa Venetia wo ḓivhofha tshoṱhe u khwaṱhisedza uri u thola vhathu vho fhamba-fhambanaho khathihi na

uri vha HDSA vha shele mulenzhe kha tsheo dzoṱhe dzine dza dzhiiwa mushumoni. Maini wa Venetia u tenda

uri u tholwa ha vhathu vho fhamba-fhambanaho zwi ita uri yeneyi khamphani i vhe na maanḓa.

Mafheloni a Ṱhangule 2017, vhulanguli ha phesenthe dza 62 kha Maini wa Venetia ho vha hu zwanḓani zwa

vha HDSA. Hezwi zwi tshimbidzana na Thendelanomviswa ya Maini ine ya amba uri vhulanguli ha phesenthe

dza 40 vhu tea u vha zwandani zwa HDSA. U tendelana na u ḓivhofha ha DBCM ha u swikelela zwipikwa zwa

Thendelanomviswa ya Maini kha vhuimo vhuṅwe na vhuṅwe ha vhulangi, zwipikwa zwa mbalo dzi tevhelaho

zwo vhetshelwa pulane ya ṅwaha muṅwe na muṅwe samusi zwo sumbedzwa kha Bogisi 31 na 32.

Bogisi 31: HDSA kha Vhulanguli



33

Bogisi 32: Mishumo ya Vhutsila Vhuhulwane na ha Ndeme

Ṅwaha Tshiteṅwa tsha

Mushumo

Vhanna Vhafumakadzi Ṱhanga

nyelo

HDS %

A C I Vhaf MW A C I Vhaf MW

2018 Mishumo ya Vhutsila

Vhuhulwane

694 8 1 37 0 126 2 0 4 0 872 96%


Vhuhulwane

686 8 1 36 0 128 2 0 4 0 865 96%


Vhuhulwane

682 8 1 36 0 128 2 0 4 0 861 96%


Vhuhulwane

682 8 1 36 0 128 2 0 4 0 861 96%


Vhuhulwane

682 8 1 36 0 128 2 0 4 0 861 96%



34

5. MBEKANYAMUSHUMO YA MVELEDZISO YA MAINI KHA TSHITSHAVHA

5.1. Marangaphanḓa Maini wa Venetia u mabulasini a Venetia 103-MS na 104-MS, khilomithara dzine dza ṱoḓa u vha 80 vhukovhela

ha Musina na khilomithara dza 36 devhula vhubvaḓuvha ha Alldays ngei Vunḓuni ḽa Limpopo. Wonoyu maini u

Musina (samusi zwo sumbedzwa kha Figara 3 afho fhasi) kha Masipala Wapo wa tshiṱiriki tsha Vhembe. Nga

ho livhaho, wonoyu maini u thungo ha bada ya R521 vhukati ha Alldays na Pontdrift, khilomithara dzine dza

ṱoḓa u vha 540 devhula ha Johannesburg. Vhunzhi ha vhashumi vha Mainini vha bva kha Masipala wa Blouberg

na wa Musina nga zwenezwo wonoyu Maini u dzhia yeneyi mimasipala mivhili i fhethu hune vhunzhi ha

vhashumi vha wanala hone.

Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Maini kha Tshitshavha ya Maini wa Venetia yo thewa kha maano a

Mveledziso ya Tshitshavha na Tsenguluso ya Matshilisano na Ikonomi kha Maini wa Venetia (SEAT 2016).

Tsenguluso ya Matshilisano na Ikonomi i sumbedza nḓila ine Maini wa Venetia wa nga vhuyedza ngayo

zwitshavha zwa Masipala wa Tshiṱiriki tsha Vhembe, nahone zwa ndeme vhukuma masipala wa Blouberg na wa

Musina.

Yeneyi Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Maini kha Tshitshavha yo dzudzanywa ho ṱhogomelwa thandela

dza mveledziso ya tshitshavha yo ṅwalwaho kha Pulane dza Mveledziso dzo Ṱanganywaho (Integrated

Development Plans [IDPs]) dza masipala wa Blouberg na wa Musina. Venetia yo ḓivhofha nga hu pfalaho uri i

ḓo shumisa thandela dzine dza ḓisa tshanduko i vhonalaho na u tikedza mveledziso dza matshilisano na

ikonomi ya zwitshavha. Ifa ḽine ḽa siiwa nga Maini wa Venetia a ḽi nga ḓo sokou vhuyedza zwitshavha zwa henefho

nga ho livhaho siani ḽa matshilisano na ikonomi, ḽi ḓo dovha ḽa ḓisa nyaluwo na khwinifhadzo kha ḽeneḽo dzingu.

Yeneyi thuso i ḓo khwaṱhisa tshumisano vhukati ha maini na zwitshavha zwa henefho na u ita vhungoho ha uri

Maini wa Venetia u bvela phanḓa u tshi dzhiiwa sa mushumisani kha mveledziso ya matshilisano na ikonomi

na u fhelisa vhushai.

5.2. Tsaukanyo na vhakwamei Miṅwahani yo fhiraho Maini wa Venetia wo fhaṱa vhushaka havhuḓi na zwitshavha zwa Blouberg na Musina, na

Vharangaphanḓa Vhapo na vha Mvelele khathihi na Muvhuso wa Vunḓu ḽa Limpopo. Honovhu vhushaka ho ita

uri hu itwe zwithu zwo vhalaho zwine zwa thusa tshitshavha, zwihuluhulu kha masia a pfunzo na mveledziso ya

mabindu. Honovhu vhukando vhu katela Tshiko tsha Mveledziso ya Mabindu Maṱuku a Maini wa Venetia na

mbekanyamushumo ya Zwikolo zwa Mahayani zwa Limpopo.

Nga 2016, Maini wa Venetia wo dzudzanya uri hu itwe ṱhoḓisiso ya Tshishumiswa tsha Tsenguluso ya

Matshilisano na Ikonomi (Socio-Economic Assessment Tool [SEAT]) uri i pfesese nḓila ye Maini wa thusa ngayo

fhethu hune ha wanala vhashumi na u pfesesa nḓila ine zwitshavha zwa dzhia ngayo maini. Musi hu tshi khou

itwa yeneyi tsunguluso ho ambiwa na vhakwamei vho vhalaho nahone vhupfiwa havho ha ṅwalwa kha muvhigo

wa SEAT wa Maini wa Venetia.

Musi hu tshi haseledzwa na Mimasipala Yapo ine ya vha Musina na Blouberg, ho ṱalulwa mbekanyamushumo

dzo vhalaho na tshitshavha. Dzenedzi mbekanyamushumo dzo dzheniswa kha Pulane dza Mveledziso dzo

Ṱanganywaho (IDPs) na masipala wa Musina na wa Blouberg.

Thandela dza Mveledziso ya Maini kha Tshitshavha dze dza katelwa kha yeneyi Pulane ya Matshilisano na

Mushumo dzo ṱalulwa nga SEAT kana maitele a masipala a IDP.

Maini wa Venetia u ḓo bvela phanḓa u shela mulenzhe kha maitele a vhuponi a IDP, khathihi na kha nzudzanyo

dzo fanelaho dza mveledziso kana foramu dzine dza nga thewa henefho fhethu. Hezwi zwi ḓo swikelelwa nga u

shela mulenzhe nga mafulufulu kha zwiimiswa zwa mveledziso dza tshitshavha tshapo na u shumiswa ha

Pulane ya Tsaukanyo ya Tshitshavha ya Maini wa Venetia.



35

Maini wa Venetia u vhukati na maitele a u thea Foramu ya Tsaukanyo na Tshitshavha ine tshipikwa tshayo

tshihulwane tsha vha u khwaṱhisedza uri vhakwamei vhoṱhe vha faneleaho vha a ṱangana tshifhinga tshoṱhe u

itela u haseledza nga ha mafhungo ane a vha kwama. Adzhenda ya CEF i ḓo ṱanganya mafhungo ane a dzhiiwa

e a ndeme kha mveledziso na ṱhuṱhuwedzo ya tshitshavha.

5.3. Vhubvo ha Matshilisano na Ikonomi

5.3.1. Mavhala a nngwe a Vhupo Vunḓu ḽa Limpopo, ḽine ḽa vha vunḓu ḽa Afurika Tshipembe ḽi re devhula bvungwi, ḽo ṋekana masakha na shango

ḽa Mozambique, Zimbabwe na Botswana. Ndi vuṋḓu ḽa vhuhulwane ha khilomithara dza 125,754 zwine zwa

vha ṱhanganyelo ya phesenthe dza 10.3 dza shango ḽa Afurika Tshipembe. U ya nga vha Mbalombalo vha Afrika

Tshipembe (StatsSA) kha Tsenguluso ya Tshitshavha ya 2016, ḽeneḽi Vunḓu ḽi na vhadzulapo vha 5,799,090,

vha phesenthe dza 53% ndi vhafumakadzi nahone vha phesenthe dza 47

ndi vhanna.

Maini wa Venetia u na fhethu huvhili hune wa wana hone vhashumi, hune ha vha Masipala wa Musina na

wa Blouberg.

Masipala Wapo wa Musina u wanala kha Masipala wa Tshiṱiriki tsha Vhembe tsha Vunḓu ḽa Limpopo,

Afurika Tshipembe. Mimasipala Yapo kha Tshiṱiriki tsha Vhembe i kha ḓi tou bva u tshewa nga huswa nga

Bodo ya Mikano ya Masipala u tendelana na Khethekanyo 21(5) ya Muvhuso Wapo: Mulayo wa Mikano wa

Masipala, 1998, we wa dzheniswa kha Gurannḓa ya Vunḓu (Nḓivhadzo 53 ya 2015). Tshiṱiriki tsha Vhembe

tsha 2015 tshe tsha tsheululwa mukano tshi na mimasipala miṋa, ine ya vha Masipala Wapo wa Musina,

Masipala Wapo wa Makhado, Masipala Wapo wa Mutale na Mimasipala Miswa, ine ya ḓo ḓivhadzwa nga u

ya ha tshifhinga. Masipala wa Musina wo ṋekana masakha na Zimbwabwe thungo ya devhula, Mozambique

thungo ya vhubvaḓuvha, Masipala Wapo wa Makhado na Thulamela thungo ya tshipembe, Masipala Wapo

wa Blouberg na Botswana thungo ya vhukovhela. Wonoyo Masipala Wapo u na mikano miraru ine ha

dzhenwa ngayo u mona na mashango mararu, ine ya vha Pont Drift (Botswana), Beit Bridge (Zimbabwe) na

Pafuri (Mozambique). Naho zwo ralo, mukano wa Pafuri u dzhenwa nga Vhugalaphukha ha Lushaka ha

Kruger nga goloi ine ya kokodza nga malinga oṱhe.

Mikano miswa yo dzheniswaho kha Masipala Wapo wa Musina i katela wadi dza Masipala Wapo wa Mutale

(dzine dza vha nomboro dza Wadi dze dza vha dzi 8, 9, 10, 11 na 12). Masipala Wapo wa Musina we wa

tsheululwa mukano ndi wa vhuhulwane vhu ṱoḓaho u vha khilomithara dza 10 347. Tshivhindi tsha wonoyu

Masipala Wapo ndi Ḓorobo ya Musina. Musina ndi devhula bvungwi ha ḓorobo kha Dzingu ḽa Limpopo ḽa

Afurika Tshipembe Musina i wanala hune ha ṱangana Mulambo wa Limpopo na Mulambo wa Sand na

mukano wa Zimbabwe (ndi uri, Beit Bridge).

Masipala Wapo wa Blouberg u wanala kha Masipala wa Tshiṱiriki tsha Capricorn tsha Vunḓu ḽa Limpopo,

Afurika Tshipembe. Masipala wa Tshiṱiriki tsha Capricorn u na mimasipala miṋa yapo, ine ya vha Masipala

Wapo wa Blouberg, Masipala Wapo wa Polokwane, Masipala Wapo wa Molemole na Masipala Wapo wa

Lepelle-Nkumpi. Masipala wa Blouberg u mukanoni wa Botswana thungo ya devhula. Masipala Wapo wa

Blouberg u kha ḓi tou bva u tshewa uri u katele na tshipiḓa tshiṱuku vhukuma tsha Masipala Wapo wa u

thoma wa Aganang. Wonoyu Masipala u wanala khilomithara dzi ṱoḓaho u vha 95 u bva Polokwane nahone

vhunzhi ha tshipiḓa tshawo ndi mahayani. Zwipiḓa zwihulwane zwa wonoyu masipala ndi mabulasi a vhathu

ane a shumiselwa vhulimi (zwihuluhulu vhufuwi ha phukha).

Tshivhindi tsha wonoyu Masipala Wapo ndi ḓorobo ya Senwabarwana (ine ya dovha ya ḓivhiwa nga ḽa

Bochum). Alldays ndi Fhethu hune ha vha Ḓorobo yo ṱanganaho na Mahaya kha Masipala Wapo wa Blouberg

(sedzani Figara afho fhasi), u thomani ho vha hu musanda wa mabulasi maṱuku hu tshi thusa mabulasi a

henefho tsini. Mushumo muhulwane wa yeneyi ḓorobo u kha ḓi vha u thusa tshitshavha tsha mabulasini a

henefho, fhedzi tsho no engedzea lune tsha vho tou nga dungo kha Masipala Wapo. Ḓorobo ya Alldays ndi

yone ine ya vha tsinisa na Maini wa Venetia.



36

FIGARA 4: MASIPALA WAPO WA MUSINA WE WA TSHEULULWA MUKANO (2015)

FIGARA 5: MASIPALA WAPO WA BLOUBERG WO TSHEWAHO MUKANO (2015)



37

Ho vha na nyaluwo ṱhanu kha masipala wapo wa Blouberg nahone ndi dzi tevhelaho; Senwabarwana,

Alldays, Eldorado, Tolwe na lupate-pate lwa Puraspan-Avon-Indermark. Ḓorobo tharu kha dzenedzi dzi

wela kha Maini wa Venetia hune vhunzhi ha vhashumi vha wanala hone, dzine dza vha Alldays,

Eldorado na Tolwe. Musi ri tshi sedza shango ri wana uri wonoyu masipala u vhukati fhethu hune ha

buḓa bada dza ndeme dza dzingu, iṅwe ya dzenedzo bada ndi R521 (Polokwane-Alldays) na D1200

(Mogwadi-Senwabarwana-GaMankgodi) dzine dza ṱumanya wonoyu masipala na zwiṅwe zwipiḓa zwa

shango. Dziṅwe bada, dzine na dzone dza vha dza ndeme kha dzingu na tshipiḓa tsha dzingu, ndi

D1589 ine ya ṱumanya Blouberg na masipala wa tshiṱiriki tsha Waterberg na Botswana na bada ya

D1468 (Senwabarwana-Vivo-Indermark), ine ya tea u ṱavhanyiswa nga nṱhani ha uri ndi ya ndeme siani

ḽa zwa ikonomi.



38

5.3.2. Mbalombalo dza Vhadzulapo

5.3.2.1. Mbalo dza Vhadzulapo Bogisi 33 ḽi na mbalombalo dza vhadzulapo u thoma kha vhupo, tshiṱiriki na dzingu dza 2001 na 2011, zwo

thewa kha data ya Mbalavhathu nga 2001 na 2011.

BOGISI 33: VHADZULAPO NA NYENGEDZEO YA VHADZULAPO Fhethuvhupo 2001 2011 Nyengedzeo ya Ṅwaha

Ḓorobo ya Musina (Musanda)

19 121

42 678

8.4%

Musina MW (mukano wa 2011)

39 310

68 359

5.7%

Wadi dza Mutale(mukano wa 2011)

31 327

36 296

1.5%

Mukano wa Musina wo tsheululwaho

(2015)

70 636 104 655 4.0%

Vhembe MK 1 197 952 1 294 722 0.8%

Ḓorobo ya Alldays(Musanda)

70

2 987

45.6%

Blouberg MW 171 721 162 629 -0.5%

Capricorn MK 1 164 281 1 261 463 0.8%

Kha bogisi ḽi re afho nṱha, zwi khagala uri Masipala Wapo wa Musina wo aluwa vhukuma u bva nga 2001 u swika nga 2011

nga mbalotshikati ya nyaluwo ya ṅwaha ya phesenthe dza 4.0, zwihuluhulu musi u tshi vhambedzwa na Tshiṱiriki na Vunḓu

nga mbalotshikati ya nyaluwo ya ṅwaha ya phesenthe dza 0.8 nga u tou tevhekana nga u ralo. U ya nga Mbalombalo dza

Afurika Tshipembe (Stats SA) dza zwino-zwino dza Tsenguluso ya Tshitshavha ya 2016, Masipala Wapo wa Musina wo aluwa

nga mbalotshikati ya phesenthe dza 7.3 nga ṅwaha u bva nga 2011 u swika nga 2016, zwine zwa sia tshivhalo tsha

vhadzulapo vha wonoyo masipala tshi 148,853.

Ḓorobo ya Musina yo aluwa nga nḓila khulwane nga mbalotshikati ya nyaluwo ya ṅwaha ya phesenthe dza 8.4 vhukati ha

2001 na 2011 kana nyengedzeo ya vhadzulapo vha ṱoḓaho u vha 2 400 nga ṅwaha. Tshiṅwe tshine tsha nga kha ḓi vha tshi

tshi khou ita uri hu vhe na nyaluwo khulwane ndi uri ḓorobo ya Musina i tsini na mukano wa Zimbabwe na wa Botswana,

mukano wa Beit Bridge ndi wone fhedzi khoro ya u dzhena Afurika Tshipembe u tshi bva Zwimbabwe. Vhadzulapo vha 2011

vha Masipala Wapo wa Musina (Musina MW) we wa tsheululwa mukano vha shela mulenzhe nga phesenthe dza 8 kha

vhadzulapo vha Tshiṱiriki tsha Vhembe.

Kha Masipala wa Musina we ha tsheululwa mukano, vhadzulapo vha 10 vha dzula kha tshikwere tsha khilomithara, musi vha

tshi vhambedzwa na vhadzulapo vho tsitsikanaho vha Tshiṱiriki tsha Vhembe (vhathu vha 51 kha tshikwere tsha khilomithara)

na kha Vunḓu (vhathu vha 43 kha tshikwere tsha khilomithara).

Masipala Wapo wa Blouberg wo fhungudzea vhadzulapo nga u bva nga 2001 u swika nga 2011 nga mbalotshikati ya ṅwaha

ya phesenthe dza -0.5%. Hezwi zwi a vhilaedzisa, zwihuluhulu musi hu tshi vhambedzwa uri Tshiṱiriki na Vunḓu zwo vha na

mbalotshikati ya nyaluwo ya ṅwaha ya phesenthe dza 0.8 nga u tou tevhekana nga u ralo. Tshiṅwe tshiitisi tsha u fhungudzea

ha vhadzulapo tshi nga kha ḓi vha tshi mbuno ya uri Masipala Wapo wa Blouberg (Blouberg MW) a u na zwiko zwihulwane

zwa ikonomi nahone vhathu vha anzela u pfulutshela fhethu hune ha vha na zwibuli zwa masheleni na mishumo, fhethu hu

ngaho Polokwane naho hu Gauteng. U ya nga Mbalombalo dza Afurika Tshipembe dza zwino-zwino dza Tsenguluso ya

Tshitshavha ya 2016, Masipala Wapo wa Blouberg wo fhungudzea nga mbalotshikati ya phesenthe dza -0.3% nga ṅwaha u

bva nga 2011 u swika nga 2016, zwa sia tshivhalo tsha zwino-zwino tsha vhadzulapo kha wonoyo masipala tshi vhathu vha

160,204.

Ḓorobo ya Alldays yo vha na nyaluwo khulwane nga u bva nga 2001 u swika nga 2011 nga mbalotshikati ya nyaluwo ya ṅwaha

ya phesenthe dza 45.6. Hezwi zwi nga vha zwo itiswa nga vhashumi vha mabulasini na vha mainini

vhane vha khou pfulutshela Ḓoroboni nga nṱhani ha u wanalea ha nnḓu dza RDP kana samusi milayosiṅwa ine ya kwama

mishumo nga ho livhaho (ṱhoḓea dza u wana nnḓu) yo thoma u shuma (i ngaho MPRDA, 2002).



39

Vhadzulapo vha Masipala Wapo wa Blouberg ndi vhathu vha ṱoḓaho u vha 17 kha tshikwere tsha

khilomithara, musi vha tshi vhambedzwa na vhadzulapo vho tsitsikanaho vha Tshiṱiriki tsha Capricorn

(vhathu vha 58 kha tshikwere tsha khilomithara) nae kha Vunḓu (vhathu vha 43 kha tshikwere tsha

khilomithara).

5.3.2.2. Tshivhumbeo tsha Dzitshaka Vhadzulapo vha ṱoḓaho u vha phesenthe dza 96 vha Masipala Wapo wa Musina ndi Vharema vha Afurika, ngeno

Vhatshena (phesenthe dza 3) vhe tshigwada tsha vhuvhili tshihulwanesa tshine tsha khou engedzea, dzenedzi ndi

mbalombalo dza vunḓu. Vhadzulapo vha ṱoḓaho u vha phesenthe dza 66 kha wonoyu masipala vha amba

Tshivenḓa sa luambo lwavho lune vha lu shumisesa, ha tevhela vha phesenthe dza 6 vhane vha amba Tshisuthu

na vha phesenthe dza 5 vhane vha amba Tshipedi.

Vhunzhi ha vhadzulapo vha kha Masipala Wapo wa Blouberg (Blouberg MW) ndi Vharema vha Afurika (phesenthe

dza 99), ha tevhela Vhatshena nga phesenthe dza 0.6. Tshipedi tshi ambiwa nga vhadzulapo vha phesenthe dza

94 sa luambo lwavho lune vha lu shumisesa.

GIRAFU 1: LUAMBO

Tshivhuru Tshiisimane Tshindebele Tshizulu Tshipedi Tshisuthu Tshivenḓa Tshitsonga Dziṅwe

94%

66%

8% 3% 3% 2% 0% 5% 6% 3% 1% 1% 1% 1% 0% 1% 0% 1% Musina MW Blouberg MW

5.3.2.3. Miṅwaha na Mbeu Vhathu vhane vha fhiranyana tshararu tsha vhadzulapo kha Masipala wa Tshiṱiriki tsha Venda (phesenthe dza 35)

na kha Tshiṱiriki tsha Capricorn (phesenthe dza 34) vha fhasi ha miṅwaha ya 15. Yeneyi mimasipala mivhili i na

mbalo dzine dza ṱoḓa u fana na dza zwiṅwe zwiṱiriki ngauri kha Masipala Wapo wa Musina hu na vhadzulapo vha

phesenthe dza 35 vha re fhasi ha miṅwaha 15 na vha phesenthe dza 39 kha Masipala Wapo wa Blouberg. Hezwi

zwi sumbedza uri hu na khaedu dzi si na vhukono kha sia ḽa pfunzo na vhumatshelo ha mushumo kha wonoyu

murole.

Vhathu vhane vha nga shela mulenzhe kha ikonomi vha miṅwaha ine ya thoma nga 15 u ya kha 64, ndi vha

phesenthe dza 59 kha vhadzulapo vha Masipala Wapo wa Musina na vha phesenthe dza 54 kha Masipala Wapo

wa Blouberg.

GIRAFU 2 : MIṄWAHA



40

0-4 5-14 15-34 35-64 65+

23%

21%

37%

33%

26%

22%

13% 13%

Musina MW Blouberg MW

Kha yeneyi mimasipala mivhili, hu na vhafumakadzi vhanzhi (phesenthe dza 54) u fhira vhanna

(phesenthe dza 46). Hezwi zwi nga vha zwi tshi itiswa ngauri vhanna vha pfulutshela huṅwe fhethu u

itela u ṱoḓa mushumo.

5.3.2.4. Vhuhulwane ha miṱa

Vhuhulwane ha miṱa ndi tshivhalo tsha vhathu vhane vha dzula muṱani muthihi nahone vha kovhelana

masheleni. Bogisi ḽi re afho fhasi ḽi sumbedza mbalotshikati ya vhuhulwane ha miṱa kha mimasipala

mivhili ine vhunzhi ha vhashumi vha wanala khayo.

BOGISI 34: MBALOTSHIKATI YA VHUHULWANE HA MIṰA Fhethuvhupo 2001 2011

Ḓorobo ya Musina (Musanda) 3.5 3.7

Musina MW (mukano wa 2011) 3.4 3.4

Wadi dza Mutale (mukano wa 2011) 4.6 3.8

Mukano wa Musina wo tsheululwaho (2015) 3.8 3.5

Vhembe MK 4.5 3.9

Ḓorobo ya Alldays (Musanda) 1.9 4.0

Blouberg MW 4.6 3.9

Capricorn MK 4.3 3.7

Kha bogisi ḽi re afho nṱha, zwi khagala uri mbalotshikati ya vhuhulwane ha miṱa kha Masipala Wapo wa Musina

we wa tsheululwa mukano yo fhungudzea zwiṱuku u bva kha miraḓo ya 3.8 nga 2001 u ya kha miraḓo ya 3.5 nga

2011. Kha ḽiṅwe sia, Ḓorobo ya Musina yo vha na nyengedzeo ṱhukhu kha mbalotshikati ya vhuhulwane ha miraḓo

ya muṱa u bva nga 2001 u swika nga 2011.

Mbalotshikati ya vhuhulwane ha miṱa kha Masipala Wapo wa Blouberg yo fhungudzea u bva kha miraḓo ya 4.6

nga 2001 u ya miraḓo ya 3.9 nga 2011. Kha ḽiṅwe sia, Ḓorobo ya Alldays yo vha na nyengedzeo kha mbalotshikati

ya vhuhulwane ha miṱa, naho zwo ralo, hezwi zwi nga kha ḓi vha zwo itiswa nga u pfulutshela ha vhashumi vha

mabulasini na vha maini Ḓoroboni na nga ṅwambo wa milayosiṅwa na u wanalea ha nnḓu dza muvhuso.

U fhungudzea kha mbalotshikati ya vhuhulwane ha miṱa kha yeneyi Mimasipala mivhili zwi tshimbidzana na zwine

zwa khou itea kha tshiṱiriki na vunḓu.

5.3.2.5. Phurofaili ya Masheleni Miṱani

Bogisi afho fhasi ḽi sumbedza u fhungudzea kha mbalotshikati ya masheleni ane miṱa ya a wana nga

ṅwaha kha Masipala Wapo wa Musina we wa tsheululwa mukano na kha Masipala Wapo wa Blouberg.



41

Masheleni Tshiteṅwa tsha

Masheleni

Ḓorobo ya Musina2001

Ḓorobo ya Musina2011

Alldays 2001

Alldays 2011

A hu na masheleni A FHASI 25% 13% 3

%

24%

BOGISI 35: MASHELENI A MIṰA KHA MUKANO WE WA TSHEULULWA WA MUSINA MW NA WA BLOUBERG MW

Masheleni Tshiteṅwa tsha Masheleni

Musina LM 2001 Musina LM 2011 Blouberg MW 2001

Blouberg MW 2011

A hu na masheleni A FHASI 11% 13% 35% 16%

R1 – R4 800 35% 6% 14% 7%

R4 801 – R9 600 23% 14% 27% 14%

R9 601 – R19 200 13% 26% 13% 27%

R19 201 – R38 400 9% 20% 5% 23%

R38 401 – R76 800 A VHUKATI 4% 9% 4% 7%

R76 801 – R153 600 3% 6% 1% 4%

R153 601 u ya nṱha A NṰHA 2% 6% 1% 4%

Ṱhanganyelo 100% 100% 100% 100%

Kha bogisi ḽi re afho nṱha, zwi khagala uri hu na tshanduko khulwane kha mbalotshikati ya masheleni e miṱa ya a wana nga

ṅwaha kha yeneyi Mimasipala mivhili vhukati ha 2001 na 2011, zwihuluhulu kha vhathu vhane vha wana masheleni a vhuimo

ha vhukati na a nṱha.

Kha Masipala Wapo wa Musina, zwi a vhilaedzisa vhukuma u vhona nyengedzeo ya tshivhalo tsha miṱa ye ya si wane

masheleni vhukati ha 2001 na 2011, miṱa ya phesenthe dza 13 ye ya si wane masheleni nga 2011, zwa ita uri i ḓisendeke

nga muvhuso na magavhelo na dziṅwe thuso. Naho zwo ralo, musi hu tshi sedzwa ṱhanganyelo yoṱhe ho vha na u fhungudzea

kha tshivhalo tsha miṱa ine ya wela kha tshiteṅwa tsha masheleni a fhasi u bva kha phesenthe dza 91 nga 2001 u ya kha

phesenthe dza 79 nga 2011.

Naho kha Masipala Wapo wa Blouberg ho vha na u fhungudzea kha tshivhalo tsha miṱa i si na masheleni u bva nga 2001 u

swika nga 2011, zwi kha ḓi vhilaedzisa uri hu na miṱa ya phesenthe dza 16 i si na masheleni ine ya ḓisendeka nga muvhuso

na magavhelo na dziṅwe thuso. Naho zwo ralo, musi hu tshi sedzwa ṱhanganyelo yoṱhe ho vha na u fhungudzea kha tshivhalo

tsha miṱa ine ya wela kha tshiteṅwa tsha masheleni a fhasi u bva kha phesenthe dza 91 nga 2001

u ya phesenthe dza 86 nga 2011, ngeno tshivhalo tsha miṱa ine ya wela kha tshiteṅwa tsha masheleni a vhukati yo engedzea

u bva kha phesenthe dza 5 u ya kha phesenthe dza 11 nahone tshivhalo tsha miṱa ya tshiteṅwa tsha masheleni a nṱha yo

engedzea u bva kha phesenthe nthihi u ya kha ya phesenthe dza 4 u bva nga 2001 u swika nga 2011.

Musi hu tshi itwa mbambedzo, phambano ya matshilisano na ikonomi vhukati ha mimasipala mivhili i vhonala yo engedzea,

samusi tshivhalo tsha miṱa ine ya wana masheleni a fhasi tsho vha tsho tou ralo nga 2001, ho vha na u khwinifhala huhulwane

kha miṱa ya Masipala Wapo wa Musina nga 2011, musi hu tshi vhambedzwa na miṱa ya Masipala Wapo wa Blouberg. Yeneyi

phambano i ṋaṋiswa nga mbuno ya uri mbalotshikati ya vhuhulwane ha miṱa ndi khulwane kha Masipala Wapo wa Blouberg

musi i tshi vhambedzwa na ya Masipala Wapo wa Musina, zwine zwa amba uri vhunzhi ha vhathu a vha na masheleni manzhi a u renga zwithu zwine vha zwi shaya.

Bogisi ḽi re afho fhasi ḽi sumbedza mbalotshikati ya masheleni ane miṱa ya Ḓoroboni ya a wana nga ṅwaha.

BOGISI 36: MASHELENI ANE MIṰA YA A WANA NGA ṄWAHA ḒOROBONI YA MUSINA NA ḒOROBONI

YA ALLDAYS



42

R1 – R4 800 8% 6% 14% 4%

R4 801 – R9 600 18% 14% 11% 12%

R9 601 – R19 200 15% 26% 9% 18%

R19 201 – R38 400 14% 20% 26% 17%

R38 401 – R76 800 A VHUKATI 9% 9% 26% 6%

R76 801 – R153 600 6% 6% 9% 11%

R153 601 u ya nṱha A NṰHA 4% 6% 3% 8%

Ṱhanganyelo 100% 100% 100% 100%

Kha ḽeneḽi bogisi zwi khagala, nahone u fhambana na nyimele kha Masipala Wapo, tshivhalo tsha miṱa i si na

masheleni ḓoroboni ya Musina tsho fhungudzea vhukuma u bva kha phesenthe dza 25 nga 2001 u swika kha

phesenthe dza 13 nga 2011. Ho ṱhogomelwa u fhungudzea ha miṱa ine ya wela kha tshiteṅwa tsha fhasi tsha

masheleni u bva kha phesenthe dza 81 nga 2001 u swika kha phesenthe dza 79 nga 2011, ngeno hu songo vha

na tshanduko nga u tou ralo kha miṱa ine ya wela kha tshiteṅwa tsha masheleni a vhukati. Miṱa ine ya wela kha

tshiteṅwa tsha masheleni nṱha yo engedzea nga phesenthe dza 4 u bva nga 2001 u swika kha phesenthe dza 6

nga 2011.

Musi zwi tshi ḓa kha ḓorobo ya Alldays, ho vha na nyengedzeo khulwane kha tshivhalo tsha miṱa i si na masheleni

u bva nga 2001 (phesenthe dza 3) u swika nga 2011 (phesenthe dza 24). Tshivhalo tsha miṱa ine ya wela kha

tshiteṅwa tsha masheleni a fhasi ngei Alldays na tshone engedzea u bva kha phesenthe dza 63 nga 2001 u swika

kha phesenthe dza 75 nga 2011.

5.3.2.6. Phurofaili ya Mushumo Bogisi ḽi re afho fhasi ḽi sumbedza tshivhalo tsha vhathu vhane vha shaya mushumo (nga dziphesenthe) kha Vunḓu,

Tshiṱiriki, Masipala Wapo na Ḓoroboni nga nḓila ye zwa vhalelwa ngaho kha data ya Mbalavhathu nga 2001 na

2011.

BOGISI 37: TSHIVHALO TSHA VHATHU VHANE VHA SHAYA MUSHUMO U YA NGA MASIPALA WAPO Fhethuvhupo 2001 2011

Ḓorobo ya Musina (Musanda) 43.9% 26.2%

Musina MW (mukano wa 2011) 24.9% 18.7%

Wadi dza Mutale (mukano wa 2011) 56.1% 52.3%

Mukano wa Musina wo tsheululwaho (2015) 31.3% 25.1%

Vhembe MK 53.0% 38.7%

Ḓorobo ya Alldays (Musanda) 4.0% 25.7%

Blouberg MW 41.7% 39.2%

Capricorn MK 45.9% 37.2%

Kha bogisi ḽi re afho nṱha, zwi khagala uri ho itwa mvelaphanḓa yavhuḓi kha u fhungudza tshivhalo tsha vhathu

vhane vha shaya mushumo kha Vunḓu, Zwiṱiriki, Mimasipala Yapo na Ḓoroboni ya Musina. Naho zwo ralo,

tshivhalo tsha vhathu vhane vha shaya mushumo ḓoroboni ya Alldays tsho engedzea vhukuma.

Ḓoboro ya Musina nahone zwihuluhulu Tshiṱiriki tsha Vhembe, tsho sumbedza u tsa huhulwane nga phesenthe

dza 17.7 na phesenthe dza 14.3 dza vhathu vhane vha shaya mushumo vhukati ha 2001 na 2011 nga u tou



43

tevhekana nga u ralo. Tshivhalo tsha vhathu vha si na mushumo kha Masipala Wapo wa Musina we wa

tsheululwa mukano tsho fhungudzea nga phesenthe dza 6.2 u bva nga 2001 u swika nga 2011. Zwi dovha zwa

vha khagala u ya nga bogisi uri tshivhalo tsha vhathu vhane vha shaya mushumo kha Masipala Wapo wa Musina

(phesenthe dza 25) tsho tsa vhukuma u fhira kha Tshiṱiriki tsha Vhembe (phesenthe dza 39) na kha vunḓu ḽa

Limpopo (phesenthe dza 39).

Zwihuluhulu Tshiṱiriki tsha Capricorn tsho sumbedza u tsa huhulwane nga phesenthe dza 8.7 dza vhathu vhane

vha shaya mushumo vhukati ha 2001 na 2011. Tshivhalo tsha vhathu vha si na mushumo kha Masipala Wapo

wa Blouberg we wa tsheululwa mukano tsho fhungudzea nga phesenthe dza 2.5 u bva nga 2001 u swika nga

2011. Zwi dovha zwa vha khagala uri tshivhalo tsha vhathu vhane vha shaya mushumo kha Masipala Wapo wa

Blouberg (phesenthe dza 40) tsho tsanyana u fhira tsha kha Tshiṱiriki tsha Capricorn (phesenthe dza 37) na kha

vunḓu ḽa Limpopo (phesenthe dza 39).

Bogisi ḽi re afho fhasi ḽi sumbedza vhathu vha re na vhutsila vho tholwaho kha Masipala Wapo wa Musina na kha

Masipala Wapo wa Blouberg nga ṅwaha wa 2003 zwi tshi vhambedzwa na ṅwaha wa 2013.

BOGISI 38: VHATHU VHO THOLWA U YA NGA VHUTSILA HAVHO Musina MW

2003 Musina MW

2013 Blouberg MW

2003 Blouberg MW

2013

Vhutsila ha nṱhesa 9% 12% 16% 9%

Vha re na Vhutsila 21% 30% 34% 21%

Vha Vhutsila ho Linganelaho na Vha si na Vhutsila

70% 59% 50% 70%

Ṱhanganyelo 100% 100% 100% 100%

Kha bogisi ḽi re afho nṱha, zwi khagala uri vhunzhi ha vhathu (phesenthe dza 59) vhe vha vha vho

tholiwa kha Masipala Wapo wa Musina nga 2013, vho vha vhe na vhutsila ho linganelaho kana vha si

na vhutsila, ha tevhela vha phesenthe dza 30 vhe vha vha vhe na vhutsila, na vha phesenthe dza 12

fhedzi vhe vha dzhiiwa vhe na vhutsila ha nṱhesa. Zwi dovha zwa vha khagala uri tshivhalo tsha

vhashumi vha re na vhutsila na vhutsila ha nṱhesa tsho engedzea u bva nga 2003 u swika nga 2013

nahone tshivhalo tsha vhashumi vha re na vhutsila ho linganelaho na vha si na vhutsila tsho

fhungudzea. Naho zwo ralo, zwa ndeme vhukuma ndi nyengedzeo ya phesenthe dzi ṱoḓaho u vha 35

dza vhe vha tholwa kha mishumo ine ya ṱoḓa vhutsila ha nṱhesa, zwine zwa sumbedza uri Masipala

Wapo u vho ṱoḓa mishumo ya vhutsila ha nṱhesa.

Kha Masipala Wapo wa Blouberg, vhunzhi ha vhathu (phesenthe dza 40) vhe vha vha vho tholiwa nga

2013, vho vha vhe na vhutsila ho linganelaho kana vha si na vhutsila, ha tevhela vha phesenthe dza

39 vhe vha vha vhe na vhutsila, na vha phesenthe dza 21 vhe vha dzhiiwa vhe na vhutsila ha nṱhesa.

Zwi dovha zwa vha khagala uri tshivhalo tsha vhashumi vha re na vhutsila na vhutsila ha nṱhesa tsho

engedzea u bva nga 2003 u swika nga 2013 nahone tshivhalo tsha vhashumi vha re na vhutsila ho

linganelaho na vha si na vhutsila tsho fhungudzea. Ho ṱhogomelwa nyengedzeo ya phesenthe dza 23

dza vhe vha tholwa kha mishumo ine ya ṱoḓa vhutsila ha nṱhesa, zwine zwa sumbedza uri Masipala

Wapo u vho ṱoḓa mishumo ya vhutsila ha nṱhesa.

Musi hu tshi ṱhogomelwa Girafu i re afho fhasi, zwi khagala uri naho vhunzhi ha vhathu vha tshi shuma

mabulasini kha Masipala Wapo wa Musina, u shayea ha mushumo zwo fhungudzea nga phesenthe dzi

ṱoḓaho u vha 19 u bva nga 2003 u swika nga 2013. Zwa zwino Vhubindudzi ha thengiso-mbambadzo

ndi hone vhu re kha vhuimo ha vhuvhili ha nṱhesa nga u thola vhathu vha phesenthe 16, phesenthe

dzi ṱoḓaho u vha 6 u fhira nga 2003, tshumelo dza muvhuso dzi kha vhuimo ha vhuraru nga phesenthe

dza 12, phesenthe i ṱoḓaho u vha nthihi u fhira nga 2003.



44

8%

GIRAFU 3: TSHITEṄWA TSHA MUSINA MW TSHINE TSHA THOLA VHATHU

55%

2003 2013

36%

11%

3% 3%

4%

0%

0%

2%

4%

16

%

10%

2%

2%

10% 11%12%

4% 7%

Musi hu tshi ṱhogomelwa Girafu i re afho fhasi, zwi khagala uri vhunzhi ha vhathu vha shuma kha

Masipala Wapo wa Blouberg, nahone zwenezwi zwo ita uri mishumo i engedzee nga phesenthe dzi

ṱoḓaho u vha 7 u bva nga 2003 u swika nga 2013. Zwa zwino tshumelo dza Matshilisano ndi dzone dzi

re kha vhuimo ha vhuvhili ha nṱhesa nga u thola vhathu vha phesenthe 27, phesenthe dzi ṱoḓaho u vha

2 u fhira nga 2003. Zwi dovha zwa vha khagala uri ho vha na u fhungudzea huhulwane ha vhathu vhane

vha shuma mabulasini, u fhungudzea nga phesenthe dza 21 nga 2003 u swika kha phesenthe dza 12

nga 2013.

GIRAFU 4: TSHITEṄWA TSHA BLOUBERG MW TSHINE TSHA THOLA VHATHU

2003 2013

27% 30%

21%

12%

1%

2%

3%

3%

1%

1%

18%

15%

4%

1%

2%

2%

25% 23%

7% 4%



45

Zwiteṅwa zwi tevhelaho zwi ita uri ri pfesese mbalombalo dza ikonomi dza Mimasipala musi zwi tshi ḓa

kha nyaluwo ya GVA1, GVA na nḓila ine zwenezwo zwiteṅwa zwa shela ngayo mulenzhe kha GVA.

Malugana na Masipala Wapo wa Musina, dzenedzi mbalo ndi dza mukano wa kale wa Musina samusi

mbalombalo dza ikonomi dzi sa wanali u ya nga wadi.

Bogisi ḽi re afho fhasi ḽi sumbedza mukovhe wa GVA (R’ milioni) u bva nga 2003 u swika nga 2013 wa

Afurika Tshipembe, Limpopo, Tshiṱiriki tsha Vhembe na tsha Capricorn na Masipala Wapo wa Musina

na wa Blouberg nga mitengo i sa shanduki ya 2005.

BOGISI 39: MUKOVHE WA GVA NGA MITENGO I SA SHANDUKI YA 2005 YA RANNDA DZA MILIONI

Ṅwaha Afurika Tshipembe Limpopo VhembeMK Musina MW CapricornMK Blouberg MW

2003 1 273 129 86 578 15 734 1 638 19 434 969

2004 1 330 390 89 063 16 421 1 782 19 939 971

2005 1 401 067 92 888 17 423 1 912 20 908 994

2006 1 478 491 97 331 18 592 2 016 22 061 1 027

2007 1 561 077 101 573 19 817 2 222 23 075 1 057

2008 1 619 802 104 074 20 931 2 397 23 871 1 094

2009 1 598 059 102 925 21 186 2 457 23 651 1 083

2010 1 647 275 105 680 21 649 2 505 24 012 1 097

2011 1 703 801 108 012 22 209 2 589 24 410 1 121

2012 1 745 352 109 291 22 724 2 689 24 758 1 144

2013 1 777 954 111 249 22 925 2 610 25 036 1 157

Ṋeani manweledzo a nḓila ye Masipala Wapo wa shuma ngayo siani ḽa ikonomi, hu tshi ṱhogomelwa

nyaluwo ya ṅwaha ya vhupo kha GVA lwa miṅwaha i fhiraho fumi. Kha Mimasipala Yapo hu ṱolisiswa

nyaluwo u itela u vhona zwiteṅwa zwa ikonomi zwine zwa sumbedza uri zwi nga aluwa na zwiteṅwa zwine

zwa khou konḓelwa.

1 Guṱe ḽa Ndeme Nyengedzedzwa (Gross Value Added [GVA]) ndi muelo wa ndeme ya thundu na tshumelo dzi itwaho fhethu, kha nḓowetshumo kana kha

tshiteṅwa tsha ikonomi. Kha akhaunthu dza lushaka, GVA ndi zwithu zwo bviswaho zwa shumiswa; ndi u linganyisela tshiteṅwa tsha akhaunthu dza

mveledziso ya dziakhaunthu dza lushaka. GVA i dzhiiwa sa muelo wa GDP, samusi zwoṱhe zwi mielo ya zwithu zwo bvaho. Vhushaka ha hone vhu

ṱalutshedzwa sa: GVA + mithelo ya zwibveledzwa – mbadelo kha zwibveledzwa = GDP. Samusi ṱhanganyelo ya mithelo kha zwibveledzwa na masheleni

a thuso dza u badela zwibveledzwa i tshi wanala musi hu tshi sedzwa ikonomi yoṱhe, GVA i shumiswa u ela Zwibveledzwa Guṱe Zwapo zwa Dzingu (Gross

Regional Domestic Product [GDPR]) na miṅwe mielo ya zwithu zwo bvaho zwine zwa vha zwiṱuku u fhira ikonomi yoṱhe.

2 Zwibveledzwa Guṱe Zwapo zwa Dzingu (GDPR) ndi ndeme yoṱhe ya thundu dzoṱhe na tshumelo zwo bveledzwaho ngomu dzinguni nga tshifhinga tsho

tiwaho.



46

BOGISI 40: NYALUWO YA GDPR YA MASIPALA WAPO WA MUSINA MASIPALA WAPO WA BLOUBERG Tshiteṅwa Musina MW

2003

Musina MW

2013

Nyaluwo ya Musina

Blouberg MW

2003

Blouberg MW

2013

Nyaluwo ya Blouberg

Vhulimi 11% 6% 1.9% 5% 3% -1.8%

Maini 39% 37% 0.3% 8% 3% -11.8%

Vhumagi 2% 2% 9.9% 2% 1% 3.0%

Zwishumiswa 1% 1% 13.1% 4% 3% -2.4%

Vhufhaṱi 1% 2% 12.7% 2% 1% -6.0%

Vhubindudzi ha thengiso-mbambadzo

9% 16% 11.6% 17% 15% 0.0%

Vhuendi 12% 11% 4.9% 13% 12% 1.1%

Tshumelo dza Mabindu

11% 13% 9.2% 12% 16% 6.2%

Tshumelo dza Matshilisano

2% 2% 4.5% 10% 12% 3.4%

Tshumelo dza Muvhuso

11% 11% 5.1% 26% 33% 3.6%

Ṱhanganyelo 100% 100% 4.8% 100% 100% 1,8%

Kha bogisi ḽi re afho nṱha, zwi khagala uri GDPR yoṱhe ya Masipala Wapo wa Musina i sumbedza

nyaluwo nyangaredzi ya phesenthe dza 4.8 nga ṅwaha, ine ya vha nṱha kha ya lushaka (phesenthe dza

3.4), vunḓu, (phesenthe dza 2.5) na nyaluwo dza tshiṱiriki (phesenthe dza 3.8) dza ṅwaha nga

tshifhinga tshi fanaho. Tshiteṅwa tsha zwibveledzwa tsho vhiga nyaluwo khulwanesa ya phesenthe dza

13, ha tevhela tshiteṅwa tsha vhufhaṱi nga nyaluwo ya phesenthe dza 12.7 nga ṅwaha. Tshiteṅwa tsha

maini tsho vha na nyaluwo ya fhasi ya phesenthe dza 0.3 nga ṅwaha. A hu na tshiteṅwa tshe tsha si

vhe na nyaluwo vhukati ha 2003 na 2013.

Ṱhanganyelo ya GDPR ya Masipala Wapo wa Blouberg i sumbedza nyaluwo nyangaredzi ya phesenthe

ya 1.8 nga ṅwaha, ine ya vha fhasi kha ya lushaka (phesenthe dza 3.4), vunḓu, (phesenthe dza 2.5)

na nyaluwo dza tshiṱiriki (phesenthe dza 2.6) dza ṅwaha nga tshifhinga tshi fanaho. Tshiteṅwa tsha

tshumelo dza Masheleni na Mabindu tsho vha na nyaluwo khulwanesa ya phesenthe dza 6.2, ha

tevhela wa tshiteṅwa tsha tshumelo dza muvhuso nga nyaluwo ya phesenthe dza 3.6 nga ṅwaha na

tshumelo dza tshitshavha na tshiteṅwa tsha tshumelo dza muthu nga eṱhe nga nyaluwo ya ṅwaha ya

phesenthe dza 3.4. Zwiteṅwa zwo fhamba-fhambanaho a zwo ngo vha na nyaluwo u katela na

tshiteṅwa tsha maini (phesenthe dza -11.8), tshiteṅwa tsha vhufhaṱi (phesenthe dza -6.0), tshiteṅwa

tsha zwibveledzwa (phesenthe dza -2.4) na tshiteṅwa tsha vhulimi (phesenthe dza -1.8).

Girafu i re afho fhasi i sumbedza mukovhe wa zwiteṅwa zwa Masipala kha GVA ya Masipala

Wapo wa Musina.



47

GIRAFU 5: MUKOVHE WA ZWITEṄWA KHA GVA YA MASIPALA WAPO WA MUSINA (2013)

37%

6%

2% 1%

2%

16% 11%

13%

11%

2%

Kha girafu, zwi khagala uri tshiteṅwa tshi re na mukovhe wa ndeme vhukuma kha Ikonomi ya Masipala

Wapo wa Musina ndi tshiteṅwa tsha maini, tshi na phesenthe dza 37 dza mukovhe kha GVA ya wonoyo

masipala, ha tevhela tshiteṅwa tsha vhubindudzi ha thengiso-mbambadzo nga phesenthe dza 16,

tshiteṅwa tsha tshumelo dza zwa mabindu nga phesenthe dza 13 na tshiteṅwa tsha tshumelo dza

muvhuso na tshiteṅwa tsha vhuendi nga phesenthe dza 11, nga u tou tevhekana nga u ralo. Mukovhe

muhulwane une nḓowetshumo ya maini ya vha nawo kha GVA yapo u itiswa nga uri Maini wa Venetia

une wa langwa nga De Beers, une zwa zwino wa vha mubveledzi muhulwanesa wa daimani kha ḽa

Afurika Tshipembe, u kha Masipala Wapo wa Musina. Mukovhe muhulwane une vhubindudzi ha

thengiso-mbambadzo wa vha nawo, zwiteṅwa zwa tshumelo dza zwa mabindu na zwa vhuendi, u itiswa

ngauri ḓorobo ya Musina i tsini na Zimbabwe na mukano wa Beitbridge na zwibuli zwine zwa

tshimbidzana na u vha henefho na tshumelo.

Girafu i re afho fhasi i sumbedza mukovhe wa zwiteṅwa zwa Masipala kha GVA ya Masipala Wapo wa

Blouberg. Kha girafu, zwi khagala uri tshiteṅwa tshi re na mukovhe wa ndeme vhukuma kha ikonomi

ya Masipala Wapo wa Blouberg ndi tshiteṅwa tsha tshumelo dza muvhuso, tshi na phesenthe dza 33

dza mukovhe kha GVA ya wonoyo masipala, ha tevhela tshiteṅwa tsha tshumelo dza zwa mabindu nga

phesenthe dza 16, tshiteṅwa tsha vhubindudzi ha thengiso-mbambadzo nga phesenthe dza 15 na

tshiteṅwa tsha vhuendi na tshumelo dza matshilisano nga phesenthe dza 12.



48

GIRAFU 6: MUKOVHE WA ZWITEṄWA KHA GVA YA MASIPALA WAPO WA BLOUBERG

(2013)

33%

15% 12%

16%

12%

3% 3% 1% 3% 1%

5.3.2.7. Pfunzo Bogisi ḽi re afho fhasi ḽi ita uri ri pfesese maitele a kale a pfunzo kha Masipala Wapo wa Musina we wa tsheululwa

mukano na Masipala Wapo wa Blouberg, nahone ḽi sumbedza vhuimo ha nṱhesa ha pfunzo he ha ṅwalwa musi

hu tshi Vhalwa vhathu nga 2001 na 2011.

BOGISI 41: VHUIMO HA PFUNZO KHA MASIPALA WAPO WA MUSINA NA MASIPALA WAPO WA BLOUBERG

Vhuimo ha Nṱhesa ha Pfunzo Musina MW2001

Musina MW2011

Blouberg MW2001

Blouberg MW2011

Vha songo dzhenaho tshikolo 30% 15% 45% 28%

Vha songo ṱhaphudzaho phuraimari (Gireidi R

- Gireidi 6)

16% 11% 15% 14%

Vho ṱhaphudzaho phuraimari (vho ṱhaphudzaho Gireidi 7)

9% 7% 5% 5%

Vha songo ṱhaphudzaho sekondari (Gireidi 8 - Gireidi 11)

29% 41% 22% 32%

Vho ṱhaphudzaho sekondari (vho ṱhaphudzaho Gireidi 12)

11% 20% 8% 15%

Pfunzo ya Nṱha 5% 6% 5% 5%

Ṱhanganyelo 100% 100% 100% 100%

Kha data, zwi khagala uri naho hu na tshivhalo tshi re nṱhanyana tsha vhathu vha re na miṅwaha ya 20 u ya nṱha vhe vha si

dzhene tshikolo kha Masipala Wapo wa Musina, tshivhalo tsha vhathu vhe vha si dzhene tshikolo tsho fhungudzea vhukuma

vhukati ha 2001 (phesenthe dza 30) na 2011 (phesenthe dza 15). Tshivhalo tsha vhathu vha songo dzhenaho tshikolo nga

2011 tshi fhasinyana kha mbalotshikati ya Tshiṱiriki na Vunḓu ḽa Limpopo (phesenthe dza 17). Vhunzhi ha vhathu vha re na

miṅwaha ya 20 u ya nṱha kha Masipala Wapo wa Musina vho dzhena sekondari, fhedzi a vho ngo ṱhaphudza Gireidi 12.

Naho hu na tshivhalo tshi re nṱhanyana tsha vhathu vha re na miṅwaha ya 20 u ya nṱha vhe vha si dzhene tshikolo kha

Masipala Wapo wa Blouberg, tshivhalo tsha vhathu vhe vha si dzhene tshikolo tsho fhungudzea vhukuma vhukati ha 2001

(phesenthe dza 45) na 2011 (phesenthe dza 28). Tshivhalo tsha vhathu vha songo dzhenaho tshikolo nga 2011 i nṱhanyana

kha mbalotshikati ya Tshiṱiriki na Vunḓu (phesenthe dza 17). Vhunzhi ha vhathu vha re na miṅwaha ya nṱha ha 20 kha

Masipala Wapo wa Blouberg vho dzhena sekondari, fhedzi a vho ngo ṱhaphudza Gireidi 12.



49

Nga u tou angaredza, vhuimo ha pfunzo kha yeneyi mimasipala mivhili ho engedzea nga 2001 na

2011, zwihuluhulu malugana na tshivhalo tsha vhathu vhe vha si ṱhaphudze sekondari kana vhe vha

i ṱhaphudza.

Naho zwo ralo, vhuimo ha pfunzo kha vhadzulapo vha Masipala Wapo wa Musina tshi ḓi dzula tshi

nṱha kha tsha vhadzulapo vha Masipala Wapo wa Blouberg.

GIRAFU 7: VHUIMO HA PFUNZO HA VHADZULAPO VHA RE NA MIṄWAHA I FHIRAHO 20

Vha songo dzhenaho

tshikolo

Vha songo ṱhaphudzaho

phuraimari

Vho ṱhaphudzaho phuraimari

Vho ṱhaphudzaho sekondari Gireidi 12 Pfunzo ya Nṱha

41%

28%

32%

15%

11%

7%

20%

6%

14%

5%

15%

5%


5.3.2.8. U wana maḓi a u shumisa hayani

U vha na bommbi dza maḓi zwi ita uri hu vhe na mupo wavhuḓi na u khwinisa vhutshilo ha tshitshavha.

U swikelela tshumelo zwi peamiswa nga thaidzo dza matshilisano na ikonomi kha masipala wa Musina

na wa Blouberg. Kha Masipala Wapo wa Musina, vhunzhi ha miṱa (phesenthe dza 75) i na bommbi dza

maḓi nḓuni/dzharaṱani dzavho, musi i tshi vhambedzwa na miṱa ya phesenthe dza 51 kha Masipala

Wapo wa Blouberg Miṱa i ṱoḓaho u vha muthihi kha miṱanu (phesenthe dza 19) a i na bommbi dza

maḓi kha Masipala Wapo wa Blouberg. Hedzi mbalo dzi vhonala dzi tshi khwaṱhisedza muhumbulo wa

uri vhadzulapo vha Masipala Wapo wa Musina vha ḓiphina nga nyimele dza khwine dza matshilisano

na ikonomi u fhira vhadzulapo vha Masipala Wapo wa Blouberg.

Tshisima tshithihi fhedzi tsha maḓi a bommbini vhuponi honoho ndi Damu ḽa Glen-Alpine ḽine maḓi aḽo

a bva Mulamboni wa Mogalakwena, une wa vha tshone tshisima tshi tshoṱhe tsha mulambo vhuponi

honoho. Miṱa i si na maḓi bommbini i ka maḓi kha magwedzho kana mathannga a maḓi, kana

zwisimani na milamboni zwine zwa nga vha na khombo kha mutakalo wa zwitshavha. Naho zwo ralo,

hu na miḓana minzhi ine ya vha na magwedzho fhedzi a i koni u bommba maḓi kha eneo magwedzho.

Kanzhi mathannga a maḓi ndi maṱuku lune ha koni u ṱanganya tshivhalo tsha vhadzulapo u ya nga

muḓanani.



50

GIRAFU 8: TSHISIMA TSHA MAḒI

Blouberg MW Musina MW

Vha si na bommbi dza maḓi. 19%

7%

Bommbi dza maḓi dza

tshitshavha

18%

30%

Bommbi nḓuni/dzharaṱani 51%

75%

5.3.2.9. U wana muḓagasi

Miṱa ine ya fhiranyana kotara tharu (phesenthe dza 76) ya Masipala Wapo wa Musina i shumisa

muḓagasi u itela tshedza, zwenezwi ndi mvelaphanḓa u bva kha phesenthe dza 59 dza vhadzulapo

nga 2001. Kha vhupo ha masipala wa Blouberg, vhunzhi ha miḓi i wana tshumelo ya muḓagasi kha

Eskom nga maitele a u tou ḓirengela muḓagasi hu tshee nga phanḓa. Ho vha nyengedzeo khulwane

ya vhadzulapo vhe vha thoma u shumisa muḓagasi miṅwahani ha fumi yo fhiraho kha vhupo ha

Masipala wa Blouberg – tshivhalo tsha miḓi ine ya shumisa muḓagasi tsho engedzea u bva kha

phesenthe dza 41 nga 2001 u swika ha phesenthe dza 88 nga 2011. U ya nga masipala, miḓana yoṱhe

yo vha yo no dzheniselwa muḓagasi mafheloni a 2012.

Tshivhalo tshihulwane tsha miṱa ine ya shumisa muḓagasi u itela tshedza tshi lingana na tsha zwiṱiriki

zwivhili zwine khazwo miṱa ya phesenthe dza 87 ya shumisa muḓagasi u itela tshedza. Kha Masipala

Wapo wa Blouberg hu anzela u shumiswa khuṋi u itela u bika.

GIRAFU 9: U SWIKELELA TSHUMELO



51


66%

62%

75%

76%

51%

88%

66%

54%

7,5%

21%

10%

31%

Bunga ḽa maḓi

U laṱwa ha

mathukhwi

Bommbi ya maḓi

ngomu

Muḓagasi u itela

tshedza

Muḓagasi u itela u

bika

Muḓagasi u itela

vhududo

nḓuni/dzharaṱani

5.3.2.10. U swikelela tshumelo dza vhuthathazwitzhili na u laṱwa ha mathukhwi

Bogisi 43 na Girafu 12 zwi sumbedza tshivhalo tsha miḓi kha Masipala Wapo wa Musina na Masipala

Wapo wa Blouberg ine ya swikelela tshumelo dza vhuthathazwitzhili na u

na u laṱwa ha mathukhwi.

BOGISI 42: U SWIKELELA TSHUMELO DZA VHUTHATHAZWITZHILI NA U LAṰWA HA MATHUKHWI

TSHUMELO DZA VHUTHATHAZWITZHILI MUSINA MW 2001

MUSINA MW 2011

BLOUBERG MW 2001

BLOUBERG MW 2011

Bunga ḽa maḓi ḽo ṱumanywaho na tshampungane

48% 66% 4.5% 7.5%

U laṱwa ha mathukhwi vhege iṅwe na iṅwe

42% 61% 1% 21%

Tshanduko khulwane kha tshumelo dza vhuthathazwitzhili kha vhupo ha masipala wa Musina

miṅwahani ya fumi yo fhiraho yo vha u khwiniswa kha tshumelo dza mabunga a maḓi hu tshi shumiswa

maitele a nyelelo ya maḓi ya tshampungane. Ho vha na u fhungudzea huhulwane kha tshivhalo tsha

vhathu vha sa swikeleli tshumelo ya u laṱwa ha mathukhwi ya vhege iṅwe na iṅwe. Dzenedzi

mvelaphanḓa kha nḓisedzo ya tshumelo dzo itiswa ngauri wonoyu masipala u ḓoroboni.

Kha ḽiṅwe sia, hu na ṱhoḓea yo ṱavhanyiswaho ya u khwinisa nḓisedzo ya tshumelo kha vhupo ha

Blouberg. Naho ho vha na mvelaphanḓa u bva nga 2001, tshine tsha vhilaedzisa nga maanḓa ndi uri

hu na miṱa ya phesenthe dza 92 i si na mabunga a maḓi o ṱumanywaho na maitele a nyelelo ya maḓi

ya tshampungane nahone miṱa ya phesenthe dza 79 a i swikeleli tshumelo dza u laṱwa ha mathukhwi

vhege iṅwe na iṅwe. Hezwi zwi nga engedza khombo ya malwadze a ngaho khoḽera na thaifoidi.



52

5.3.2.11. U wana nnḓu Mifuda ya vhudzulo i ṱalutshedzwa nga nḓila i tevhelaho, u ya nga tshumelo ya Mbalombalo ya Afurika Tshipembe:

• Mifuda yo dzudzanyeaho ya vhudzulo:

- Nnḓu kana zwifhaṱo zwa zwidina/mabuloko kha tshitentsi kana dzharaṱa kana bulasini

- Fulethe kana aphathimenthe kha buloko ya dzifulethe

- Tshigwada tsha nnḓu dzo fhaṱwaho dzharaṱani nthihi

- Townhouse (Nnḓu dzine dza kovhelana luhura luthihi thungo dzoṱhe dzhaṱani re na tshigwada tsha dzinnḓu)

- Nnḓu dzine dza kovhelana luhura luthihi thungo dzoṱhe dza dzhaṱa

- Nnḓu/fulethe/rumu murahu ha nnḓu

- Rumu/fulethe ine ya hiriswa dzharaṱani kana tshifhaṱo tshihulwane/rumu dza vhashumi/fulethe ya vhalala

• Mifuda i songo dzudzanyeaho ya vhudzulo:

- Mifuda i songo dzudzanyeaho ya vhudzulo (mukhukhu; murahu ha nnḓu)

- Mifuda i songo dzudzanyeaho ya vhudzulo (mukhukhu; ú si ho murahu ha nnḓu; sa tsumbo, une wa vha fhethu hu

songo dzudzanyeaho/he vhathu vha sokou ḓifhaṱela hone kana bulasini)

• Mifuda ya nnḓu dza mvelele dza mahayani:

- Nnḓu dza mvelele dza mahayani/dzo fhaṱiwaho nga mavu/dza fulelwa nga hatsi

Girafu i re afho fhasi i sumbedza u kovhiwa ha thendelano u ya nga vhudzulo ya miṱa ine ya wanala kha Masipala Wapo wa

Musina na Masipala Wapo wa Blouberg.

GIRAFU 10: MIFUDA YA VHUDZULO NA VHUIMO HA THENDELANO YA U DZULA YA MIṰA KHA MASIPALA WAPO WA MUSINA

Mvelele 10%

Mikhukhu

14%

Miṅw

e

mifud

a

1%

Nnḓu

75%

Vha na

Nnḓu

fhedzi

vha kha

ḓi i

koloda

4%

Miṅw

e

1%

Vha na

Nnḓu

nahone

a vha i

kolodi

28%

Vha

dzula

vha sa

badeli

rennde 24%

Vho

hiraho

43%

Kha figara dzi re afho nṱha, zwi khagala uri miṱa ya phesenthe dza 75 ine ya dzula kha Masipala Wapo wa Musina i na dzinnḓu,

ha tevhela miṱa ya phesenthe dza 14 ine ya dzula mikhukhuni na miṱa ya phesenthe dza 10 ine ya dzula nḓuni dza mvelele

dza mahayani. Dzenedzo figara dzi dovha dza sumbedza uri miṱa ya phesenthe dza 32 ine ya dzula kha Masipala Wapo wa

Musina a i kolodi nnḓu dzayo, ngeno miṱa ya phesenthe dza 43 yo hira (nḓuni kana mikhukhuni) nahone miṱa ya phesenthe

dza 24 i tshi dzula nḓuni dzayo i sa badeli rennde.

Ngeno, samusi zwo sumbedzwa afho nṱha, kha Masipala Wapo wa Blouberg, miṱa ya phesenthe dza 93 i tshi dzula nḓuni, ha

tevhela miṱa ya phesenthe dza 4 ine ya dzula mikhukhuni na miṱa ya phesenthe dza 3 ine ya dzula nḓuni dza mvelele dza

mahayani. Miṱa i ṱoḓaho u vha phesenthe dza 58 ine ya dzula kha Masipala Wapo wa Blouberg a i kolodi nnḓu dzayo, ngeno

miṱa ya phesenthe dza 9 yo hira (nḓuni kana mikhukhuni) ngeno miṱa ya phesenthe dza 30 i tshi dzula nḓuni dzayo i sa badeli

rennde.



53

GIRAFU 11: MIFUDA YA VHUDZULO NA VHUIMO HA PFANELO YA U DZULA YA MIṰA KHA

MASIPALA WAPO WA BLOUBERG

Mvelele;

3%

Mikhukhu;

4%

Miṅwe;

1%

Miṅwe; 2%

Vha dzula

vha sa

badeli

rennde; 30%

Vha na

Nnḓu

nahone

a vha i

kolodi;

54%

Vhudzulo

ho

dzudzanye

aho;

93%

Vho

hiraho;

9%

Vha na Nnḓu, fhedzi vha kha ḓi i koloda; 4%

Vhunzhi ha vhudzulo ho dzudzanyeaho kha Masipala Wapo wa Musina ndi nnḓu dza zwidina/mabuloko

kha tshitentsi kana dzharaṱa kana bulasi, vhunzhi ha vhane vha dzula kha dzenedzo nnḓu a vha dzi kolodi.

Naho zwo ralo vhunzhi ha miṱa (phesenthe dza 42) ine ya dzula nḓuni yo tou hira. Vhunzhi ha vhadzulapo

vhane vha dzula kha zwifhaṱo zwi songo dzudzanyeaho vho tou hira (phesenthe dza 62), ngeno vhunzhi

ha vhane vha dzula nḓuni dza mvelele dza mahayani (phesenthe dza 46) vha tshi dzula nḓuni dzavho vha

sa badeli rennde.

Vhunzhi ha vhudzulo ho dzudzanyeaho kha Masipala Wapo wa Blouberg ndi nnḓu dza zwidina/mabuloko

kha tshitentsi kana dzharaṱa kana bulasi, vhunzhi ha vhane vha dzula kha dzenedzo nnḓu a vha dzi kolodi

(phesenthe dza 55). Vhunzhi ha vhadzulapo vhane vha dzula kha zwifhaṱo zwi songo dzudzanyeaho a vha

zwi kolodi (phesenthe dza 49), khathihi na vhane vha dzula nḓuni dza mvelele dza mahayani (phesenthe

dza 56). U vha na nnḓu yau zwi vhonala zwo no bvela phanḓa vhukuma kha Masipala Wapo wa Blouberg.



54

ṰHOḒEA DZA VHAKWAMEI

Masipala Wapo wa

Blouberg

• Thuso malugana na fulo ḽa pfunzo ya zwa mupo kha Masipala Wapo wa Blouberg,

u itela u gudisa vhadzulapo nga ha ndeme ya mupo na uri vha dzhiele nṱha ifa ḽavho ḽa nzulele.

• Masipala Wapo wa Blouberg wo ṋewa thuso nga Muhasho wa Vhutsila na Mvelele uri u

bveledzise pulane ya vhuendelamashango. Tshiteṅwa tsha yeneyi pulane tshi katela senthara dza u

ṱalutshedza nga ha matshilele a vhathu na mvelele yavho na pfunzo dza zwithu zwo fukulwaho mavuni.

Ho humbelwa uri Maini wa Venetia u thuse nga u dzudzanya dzenedzi senthara dza u ṱalutshedza

• U thusa u khura bada. Masipala Wapo wa Blouberg u ṱoḓa tshipikwa tsha ṅwaha tsha u ḓivhofha uri hu

dzheniswe tshigonṱiri kha bada dza buse

• Thuso malugana na u khwinisa vhuongelo ha ngei Bochum

• Ho ṱhogomelwa uri hu ṱoḓea senthara ya zwa mitambo ngei Blouberg (khonadzeo ya uri hu ṱanḓavhudzwe

mudavhi wa bola wa Alldays) uri tambiwe mitambo ya mifuda yo fhamba-fhambanaho na zwiṅwe zwithu

• Thuso ya u thea kilabu dza mitambo kha vhupo hoṱhe ha Masipala Wapo wa Blouberg

• Hu tea u fhaṱiwa ha fhethu ha nyonyoloso (u itela u fhelisa u khwaṱha lwo kalulaho), Maini wa Venetia

wo humbelwa u thusa uri zwenezwi zwi itee

• Hu na ṱhoḓea khulwane ya thikhedzo kha thandela dza zwa vhulimi.

- U vusuluswa ha Itsuseng/Tlhokang Pelaelo Bakery Cooperative

- U thoma thandela ntswa dza zwa vhulimi ngei Tweefontein, Eldorado, Goudmyn, Towerfontein na

Slaaphoek

- U lima ngade dza zwiḽiwa u mona na masipala woṱhe

Vhadzulapo vha

Alldays

• U dzheniswa ha mavhone a vhulapfu ha mithara dza 5 kana mavhone a zwiṱaraṱani hu re na nnḓu dza

RDP hune ha dzula vhunzhi ha vhashumi vha Maini wa Venetia

• U dzhenisa tshigonṱiri badani dza nga ngomu hu re na nnḓu dza RDP, hune ha dzula vhunzhi ha vhashumi

vha Maini wa Venetia

• Vhadzulapo vha Alldays vha tenda uri Maini wa Venetia u khou shumisa maḓi a Mulambo wa Limpopo kha

tshumelo dzawo, na vhone vha ṱoḓa u a shumisa. Ho humbelwa uri Maini wa Venetia u ite tsedzuluso u

vhona arali zwenezwi zwi tshi konadzea samusi Kromhoek hu khilomithara dza 50 u bva Alldays, nahone

wonoyo maini u khilomithara dza 30 fhedzi.

5.4. Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Maini kha Tshitshavha Sa tshipiḓa tsha maitele a u saukanya na mukwamei o dzudzanywaho nga muṋetshedzi wa tshumelo

o ḓiimisaho, (Tshumelo dza Mveledziso dza Kayamandi), ho itwa tsedzuluso u itela u pfesesa ṱhoḓea

dza miraḓo zwayo ya tshitshavha na zwitshavha zwo fhamba-fhambanaho na mukwamei wa muvhuso.

Maini wa Venetia u re fhasi ha De Beers u kuvhanganya enea mafhungo luraru nga ṅwaha, sa tshipiḓa

tsha Tsenguluso ya Matshilisano na Ikonomi (Socio Economic Assessment [SEA]) u itela uri maini u

pfesese khwine khombo na mbuyelo dzine wa vha nadzo kha zwitshavha zwa henefho tsini. Hezwi zwi

tshimbidzana na u ita tsedzuluso u itela u pfesesa zwine zwitshavha na mukwamei vha vhona zwi

ṱhoḓea dzavho dza vhukuma. Ṱhoḓea dzine dza ṱalulwa nga enea maitele dzi a ṱolisiswa nga

zwishumiswa zwo fhamba-fhambanaho mainini u itela u vhona nḓila ine dza nga dzudzanywa ngayo.

Dziṅwe dza dzenedzo ṱhoḓea dzi nga haseledzwa kha mbekanyamushumo dza Vhubveledzi ha

Mabindu a Matshilisano (Corporate Social Investment [CSI]) nahone dziṅwe dzi nga kha ḓi katelwa kha

maano a mveledziso a tshifhinga tshilapfu a tshitshavha zwi tshi ya nga vhuhulwane ha ṱhoḓea, ndi uri

Pulane ya Matshilisano na Mushumo.

5.4.1. Tsenguluso ya Ṱhoḓea dza Tshitshavha

Tshifhingani tsha maitele a SEA, Masipala wa Blouberg na Musina khathihi na vhaṅwe Vhakwamei vho

amba mafhungo a tevhelaho ane a vha tshipiḓa tsha ṱhoḓea dzavho:

Bogisi 43: Ṱhoḓea dza Tshitshavha



55

Masipala Wapo wa

Musina

• Naho hu tshi ṱhogomelwa uri Maini wa Venetia wo thusa vhukuma kha u lugisa dzibada, ho

humbelwa thikhedzo khulwane ya u lugisa tshipiḓa tshihulwane tsha bada

Vhadzulapo vha

Musina

• U thusa kha u khwinisa Vhuongelo ha Musina

• Thuso kha u fhaṱa dziṅwe kiliniki ngomu ḓoroboni ya Musina na u mona nayo

• Vha Tshumelo ya Mapholisa vha Afurika Tshipembe (SAPS) vho humbela thuso malugana na

ofisi yavho ya sathelaithi ngei Nancefield uri vha i shomedze na u i tsireledza

• Vha SAPS vho humbela mavhone a zwiṱaraṱani/mavhone malapfu ḽokhisini u itela u thivhela

vhugevhenga

Vhadzulapo vha

Taaibosch

• Hu na ṱhoḓea khulwane ya kiliniki ngei Taaibosch nahone vhadzulapo vha humbela Maini wa

Venetia uri u thuse kha ḽeneḽi sia

• Tshitshavha tsho humbulela u kunakiselwa maḓi samusi e na muṋo

• Vha humbela Maini wa Venetia uri u dzhenise tshigonṱiri badani dzine dza shumiswa nga

mabisi avho

Vharangaphanḓa vha

Mvelele vha ha Ga-

Makgato


mabisi avho


Mvelele vha ha

Babirwa

• Vha Hayani ha vhalala ha Babirwa vha ṱoḓa ofisi nahone vho humbela Venetia uri i thuse

• Ho humbelwa thuso uri hu dzudzanywe nḓisedzo ya muḓagasi Itsuseng/Tlhokang Pelaelo

Bakery Cooperative u khwaṱhisedza uri hu shumiswe zwenezwo zwishumiswa na uri thandela

i vusuluswe


mabisi avho


Mvelele vha ha

Ga-Kibi

• Vha humbela thuso kha Maini wa Venetia uri u khwinise themamveledziso ngomu na u mona

na ha Ga-kibi u itela u kunga vhaendelamashango

• Thuso u itela kunguwedza ha Ga-Kibi sa fhethu ha vhaendelamashango nga nṱhani ha

magoni ane a wanala henefho fhethu

• Hu ṱoḓea kiliniki ha Ga-Kibi nahone ho humbelwa uri Venetia thuse u i fhaṱa


mabisi avho


Mvelele vha ha

Bahananwa

• Thuso i bvaho kha Maini wa Venetia uri i bwe magwedzho nga nṱhani ha ṱhahelelo ya maḓi

vhuponi honoho

• Thuso ya u fhaṱa damu u itela u engedza nḓisedzo ya maḓi vhuponi honoho

• Thuso ya u fhaṱa buroho nṱha bada uri vhana vha kone u pfuka ngayo vha tshi ya tshikoloni

– musi mvula i tshi na, vhana a vha koni u pfuka bada vha ya tshikoloni

• U humbela thuso ya Maini wa Venetia uri i fhaṱe kiliniki


mabisi avho



56

5.4.2. Mbekanyamushumo/Thandela dza Mveledziso ya Maini kha Tshitshavha. Nga murahu ha maitele a u ṱalula ṱhoḓea samusi e tshipiḓa tsha SEA ya Maini wa Venetia, maini wo

ṱangana na vhaimeli vha tshitshavha u tendelana na maitele a vhuponi na a mvelele, uri u wane

nyeletshedzo na u vhona thandela dza Tshitshavha dzine dza nga kha ḓi katelwa kha Pulane ya

Matshilisano na Mushumo ya Maini wa Venetia. Ndivho ya muṱangano yo vha i u vha thusa u ṱalula

mbekanyamushumo/thandela dzine dza nga shandula vhutshilo, dzine vha tenda uri dzi ḓo vhuyedza

vhadzulapo na dzine dza nga fheleledza dzo shumiswa (ndi uri, miṅwahani miṱanu).

Musi ho farwa dzenedzi khaseledzo na vharangaphanḓa vha vhuponi na vha mvelele, ho pfanwa nga ḽa

uri thandela dzi tevhelaho dzi ḓo katelwa kha Pulane ya Matshilisano na Mushumo ya Maini wa Venetia.

58

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIATERY LIMITED PULANE YA MATSHILELE NA MUSHUMO YA MAINI WA VENETIA - KHANDISO YA 2: PHANDO

2018PFANELO DZA MAINI: M29/2009

BOGISI 44: THANDELA DZA MAINI DZA MVELEDZISO YA TSHITSHAVHA (2018-2022)

TSHITEṄWA TSHA

THANDELA

MASIPALA DZINA ḼA THANDELA 2018 2019 2020 2021 2022 ṰHANGANYELO

Mbekanyamushumo dza Pfunzo

Musina na Blouberg

Mbekanyamushumo dza Pfunzo Afurika Tshipembe

-

26 300 000 14 150 000 11 650 000 11 650 000

63 750 000

Mveledziso ya

Themamveledziso

Musina U lugiswa ha Harper Road ngei Musina -

9 000 000 -

-

-

9 000 000

Musina U lugiswa ha bada dzo vhalaho Ḓoroboni ya Musina

-

2 000 000

4 500 000 3 750 000 3 750

000 14 000 000

Blouberg Mavhone a Zwiṱaraṱani a Alldays (Luṱa

2) -

-

1 675 000 -

-

1 675 000

Blouberg Maḓafula a Vharengisi ngei

Senwabarwana -

-

-

2 088 075 -

2 088 075

Blouberg U Dzheniswa ha Tshigonṱiri Alldays

-

-

-

2 323 988

-

2 323 988

Musina U Lugiswa ha Tshiṱitshi tsha Muḓagasi Nancefield

-

3 700 000

7 700 000 -

-

11 400 000

Musina Senthara ya Tshumelo ya Vharengi Musina - Tshiṱitshi tsha

Ndingo ya Dzigoloi

-

-

5 495 872

-

-

5 495 872

Musina Gudedzi ḽa Vhembe ḽa TVET -

3 710 000 -

-

-

3 710 000

Musina Thandela dza Nḓisedzo ya Maḓi

Musina (Maṅwe magwedzho na

dzibommbo)

-

2 000 000 6 000 000

-

-

8 000 000

Blouberg Thandela dza nḓisedzo ya maḓi ngei

Alldays -

1 019 288

-

-

-

1 019 288

Blouberg Thandela dza nḓisedzo ya maḓi ngei

Taaiboschgroet

-

1 019 288

-

-

-

1 019 288

Blouberg U fhaṱwa ha haya ha vhalala ngei

Hospital View Senwabarwana -

2 000 000 4 500 000 -

-

6 500 000

Blouberg U Lugisa Senthara dza Ṱhogomelo ya

Mutakalo ngei Blouberg na u rengwa ha

zwishumiswa

-

-

-

5 500 000

-

5 500 000

59

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITEDMAINI WA VENETIA - PULANE YA MATSHILELE NA MUSHUMO KHANDISO YA 03 – 14

NYENDAVHUSIKU 2018

Blouberg Holo ya Vhadzulapo Taaiboschgroet

-

-

-

1 125 750

-

1 125 750

Blouberg Maḓafula a Vharengisi Alldays -

-

-

2 088 075

-

2 088 075

Musina U Lugisa Tshitediamu tsha

Lesley Manyathela

-

1 036 235

-

-

-

1 036 235

Blouberg U Lugisa Tshifhaṱo tsha Mitambo tsha Alldays

-

1 040 844

-

-

-

1 040 844

Mveledziso

ya Mabindu/U Sika Mushumo

Blouberg Bulasi ya Zwimela Eldorado

-

-

-

2 186 400

-

2 186 400

Blouberg Bulasi ya Phiriphiri Blouberg -

-

-

-

2 210 000

2 210 000

Blouberg Vhumagi ha Muṱanganelwa: Thandela ya Peanut Butter

-

-

4 137 800

-

-

4 137 800

Musina U Bveledzwa ha Vhupo vhuswa ha

Nḓowetshumo ya Mabindu Maṱuku

-

2 000 000

4 894 399

-

-

6 894 399

ṰHANGANYELO -

54 825 655 53 053 071 30 712 288 17 610

000

156 201 014

Zwidodombedzwa zwa thandela dzoṱhe dzi re afho nṱha na marifhi ane a dzi tikedza a vhane vha ḓo vhuyelwa nga thandela, zwo dzheniswa

sa Ṱhumetshedzo 5:


MAINI WA VENETIA - PULANE YA MATSHILELE NA MUSHUMO KHANDISO YA 03 – 14 NYENDAVHUSIKU 2018

60

6. PULANE YA NYIMELE YA DZINNḒU NA MATSHILELE

6.1. U Khwinisa Nyimele ya Dzinnḓu na Matshilele

U ḓisa tshanduko, u sumbedza zwine vhumatshelo hashu ha ḓo vha zwone

U dzula fhethu havhuḓi ndi tshipiḓa tsha mutheo wa tshifhinga tshilapfu, wo khwaṱhaho une wa ḓo ṋea maanḓa

vhadzulapo uri vha kone u bvela phanḓa vha tshi tshila tshifhinga tshilapfu nga murahu ha musi mimaini yashu yo no

valwa. Ri ṱoḓa uri vhashumi vhashu vhoṱhe vha ḓiphine nga u dzula nḓuni dzavhuḓi na u tshila zwavhuḓi nahone ri

tenda uri u vha fhaṱela nnḓu dzavhuḓi ndi khoṋololo ine ya ḓo kunga vhathu vha re na vhutsila ha ndeme na u vha ita

uri vha si ṱuwe vha ya u ṱoḓa mushumo huṅwe fhethu. Zwiteṅwa zwashu zwoṱhe zwa mabindu kha ḽa Afurika Tshipembe

zwo swikelela ṱhoḓea dza Thendelanomviswa ya Maini magumoni a 2014 nahone ro no vha vhukati na thandela

khulwane ya muṱanganelwa ya mveledziso ya dzinnḓu, u itela u fhelisa ṱhahelelo ya dzinnḓu. Tshipikwa tshashu ndi u

ita uri zwi konadzee uri vhashumi vha faneleaho vha renge nnḓu fhethu ho teaho tsini na mimaini yashu.

6.2. Mashumele Ashu Ri bvela phanḓa u shuma na madzangano a vhashumi na muvhuso u itela u khwinisa nḓila ine vhathu vha tshila ngayo

nga u vha fhaṱela nnḓu na u thola vhashumi kha mimasipala i kwameaho. Zwiteṅwa zwashu zwa mabindu zwi

ṱuṱuwedza na u leludza zwithu uri vhathu vha wane dzinnḓu na u vha ṋea miholo i fareaho ya nnḓu, kha vhuṅwe

vhuimo, nga u thusa u badelela vhashumi vha faneleaho masheleni e vha hadzima. Hu na nnḓu dzo fhamba-

fhambanaho dzine vha nga khetha khadzo samusi nyimele na zwine zwa funwa nga vhashumi vhashu zwi sa fani. Sa

tsumbo, ri ita uri hu vhe na zwibuli zwine vhashumi vhashu vha nga hira kana u renga nnḓu dza khamphani na dzine

dza kha ḓi tou bva u fhaṱiwa. Tshipikwa tshashu tsha ndeme ndi u shumisa mbekanyamushumo dzine dza ḓo kunda

khaedu i sa fheli ya vhashumi vhanzhi vhane vha dzula vhe tshikolodoni, na u ita uri vhashumi vha kone u hadzima

masheleni a u renga dzinnḓu.

U ita uri vhashumi vha vhe na nnḓu dzavho zwi vha na ṱhuṱhuwedzo yavhuḓi khavho na kha miṱa yavho. Zwi dovha zwa

tikedza tshitshavha na mimasipala yavho, zwa khwinisa themamveledziso. Vhashumi vhane vha vha na thundu kana

u hira vhudzulo vha fhungudza u ḓisendeka havho nga khamphani.

6.3. Mvelaphanḓa Yashu Hu na khaedu dzine dza khou ḓi bvela phanḓa kha sia ḽa u ṱuṱuwedza muthu uri a vhe na nnḓu yawe. Hu dovha vha na

thaidzo ya mbuyelo dzi si dza masheleni dzine dza ṋewa vhashumi nahone iṅwe khaedu khulwane ndi tshivhalo

tshihulwane tsha khumbelo dza khadzimo ya masheleni a u renga dzinndu dzine dza landulwa nga dzibannga. Zwiṅwe

zwine zwa thivhela mvelaphanḓa ndi u lenga ha thandela dza muvhuso ḓoroboni dzi re na maini na nḓisedzo ya

tshumelo ya vhuimo ha fhasi na ṱhahelelo ya dzinnḓu. Ri dovha ra thithiswa nga ikonomi ine ya khou ongolowa na u

fhela ha mishumo ya mainini. Ri lingedza u kunda dzenedzi khaedu nga u funza vhashumi nga ha mafhungo a u vha

na nnḓu na zwikimu zwa nnḓu, u khwinisa nḓivho yavho siani ḽa zwa masheleni na u fhungudza zwikolodo, u vha

ṱuṱuwedza uri vha wane zwitentsi zwa mutengo wa fhasi fhethu hu re na tshumelo.

6.4. Mbekanyamushumo ya U Ṱuṱuwedza U Ṋea Vhathu Dzinnḓu De Beers Consolidated Mines Proprietary Limited (“DBCM”) i na vhashumi vha re na vhutsila vha 434, vhoṱhe vha

dzula nḓuni dza khamphani dza Maini wa Venetia. Yeneyi khamphani a i ṋei vhudzulo vhashumi vhayo vha re na

vhutsila ho linganelaho samusi vhoṱhe vha tshi bva vhuponi vhune maini wa vha khaho.

Nga 2015, DBCM yo thoma Mbekanyamushumo ya U Ṱuṱuwedza U Ṋea Vhathu Dzinnḓu (Facilitated Home Ownership

Programme [FHOP]) u itela vhashumi vhane vha hola masheleni a re fhasi R25 000 nga ṅwedzi. FHOP i ṋea vhashumi

vha faneleaho gavhelo ḽi linganaho R100 000 (hu sa athu dzheniswa muthelo) uri vha renge nnḓu, vha i fhaṱe kana u

i vusulusa.



61



62

Naho FHOP yo no thoma u shuma nga vhuḓalo nahone i tshi tikedzwa nga masheleni (R110 milioni), hu

na khaedu malugana na u fanelea hayo u kolodisa na u ṋea tshikolodo, hune zwa konadzea dzenedzi

khaedu dzi ḓo piringululwa nga thuso dzine dza bva kha muṋetshedzi wa tshumelo o ḓikumedzaho na

DBCM. Dziṅwe khaedu dzo vha u sa wanalea ha zwitensi zwi re na tshumelo u mona na ḽa Musina na

vhashumi vhane vha timatima u shumisana na makete wa dzinnḓu nga nṱhani ha nyimele i re hone ya zwa

ikonomi. DBCM i khou haseledza na muvhuso wapo na madzangano a zwa masheleni u itela u piringulula

mafhungo a zwitentsi na u wana thuso ya zwa masheleni.

Yeneyi Khamphani yo livha u shandula ndivho dzayo uri i sa tsha ṋea vhathu miholo ya dzinnḓu na miṅwe

miholo ine muthu a fheleledza a songo wana nnḓu (hu ṱoḓaho u vha R20 milioni nga 2016), nṱhani ha

zwenezwo i ṱoḓa u ṋea vhathu magavhelo o ambiwaho afho nṱha na u vha thusa u badela nnḓu samusi zwo

ambiwa nga tshigwada tshine tsha imela vhashumi.



63

7. PULANE YA VHANE VHA TEA U ṊEWA TSHIBULI TSHA U ṊETSHEDZA TSHUMELO

7.1. Marangaphanḓa Nyaluwo ya ikonomi ya zwitshavha zwa hune ra vha hone ndi tshipiḓa tshihulwane tsha tshumelo dzashu dza ndeme

kha Maini wa Venetia. Nyaluwo yo no vha tshithu tsha ndeme musi ri tshi haseledza na zwitshavha zwa hune ra vha

hone nahone i tikedzwa nga vhukando vhune ra vhu dzhia kha nḓila ine ra ita ngayo Mabindu na Mveledziso ya

Muṋetshedzi. Nga zwenezwo ndi zwa ndeme u ṱhogomela uri Maini wa Venetia wo ḓivhofha uri u ḓo renga zwithu kha

vhe vha ṋewa tshibuli tsha u ṋetshedza tshumelo na u tevhela Thendelanomviswa ya Maini nahone u sumbedza uri u

a zwi tikedza, u shumisa Pulane ya Maini wa Venetia ya U Bvela Phanḓa U tshi Ṋetshedzwa Tshumelo.

7.2. Pulane ya U Bvela Phanḓa U Ṋetshedzwa Tshumelo Ndivho ya Pulane ya U Bvela Phanḓa U Ṋetshedzwa Tshumelo ndi u khwinisa u ṱalula na mveledziso ya vhane vha nga

vha vhaṋetshedzi vha tshumelo nahone pulane i tikedzwa nga zwibuli zwa u ṋetshedza thundu na tshumelo Maini wa

Venetia, ho livhiswa ṱhogomelo kha Vhaṋetshedzi vha Vharema vha Fhethu hune Vhashumi vha Wanala Hone.

Ndivho khulwane dza Pulane ya U Bvela Phanḓa U Ṋetshedzwa Tshumelo ndi:

• U ṱalula vhaṋetshedzi vhaswa vha tshumelo kha Vunḓu ḽa Limpopo ho livhiswa ṱhogomelo kha Khamphani dza

Vharema. U wana muṋetshedzi ane a nga ḓisa zwithu zwine zwa ṱoḓiwa na fhethu hune ha nga ṅwalwa dzina ḽa

murengisi u khwaṱhisedza uri rekhodo dza HDSA dza tshifhingani tshi ḓaho dza kushumisele kwa masheleni dzo

ṅwalwa nga nḓila yo teaho.

• Nga u ita uri nga zwiṱuku nga zwiṱuku zwithu zwo rengiwaho kha vhaṋetshedzi zwi tshimbidzane nga u vhea

zwipikwa zwine zwa nga swikelelwa lwa miṅwaha miṱanu i ḓaho.

• U ṱuṱuwedza vhaṋetshedzi vha re hone vha DBCM, vhane ha lavhelelwa uri vha na vhukoni kha dzingu ḽa Limpopo,

uri vha thome maitele a tshanduko ane khao vha nga dzhenisa Vharema kha mabindu avho kana vha ita mabindu

a muṱanganelwa uri vha pfukisele vhutsila, zwihuluhulu kha Khamphani dzine dza bva kha Maṅwe Mashango.

• U ṱuṱuwedza vhaṋetshedzi vha tshumelo vha re na mabindu ane a sa khou ita mvelaphanḓa kha dzingu ḽa

Limpopo uri vha ḓiṱanganye na maṅwe mabindu kana uri vha ṱanḓavhudze vha dzhene kha mabindu ane a khou

ita mvelaphanḓa kha dzingu ḽa Limpopo.

• U haseledza na vhoramabindu vhane vha nga vha wana kha vhaṋetshedzi vha tshi shumisa Mabindu a Maini wa

Venetia na Mbekanyamushumo dza Mveledziso ya Muṋetshedzi.

• Nḓisedzo yo vhetshelwaho zwigwada zwo khethiwaho na u rumela Thundu na zwibuli zwa Tshumelo zwihuluhulu

kha Zwitshavha Zwapo.

• U amba nga ha zwenezwi zwibuli na vhakwamei vhashu tshifhinga tshoṱhe.

• U vhudza zwitshavha zwashu nga ha mvelelo dza zwenezwi zwibuli.

• U khwaṱhisedza uri Vhalanguli Vhahulwane vha shumisa milayo ya u ṋetshedzwa tshumelo nga vhathu vha

vhuponi kha Zwisumbedzi zwavho Zwihulwane zwa Kushumele.

• U pfuṋulula thendelano khulwane dzine dza itwa nga tshigwada tsha mutevhe wa nḓisedzo; u vula zwibuli u itela

mabindu maṱuku na mahulwane a vhuponi

• U shumisana na vhakwamei vhahulwane vha ngaho zwitshavha, mimasipala na vhorakonṱiraka vhahulwane u

ṱalula na u shumisa mabindu a re na ṱhuṱhuwedzo khulwane na u ita uri muṋetshedzi wa tshumelo a bvele phanḓa

a tshi ṋetshedza tshumelo vhuponi.

7.3. Mveledziso ya Mabindu na Mveledziso ya Muṋetshedzi Maini wa Venetia wo ḓivhofha vhukuma u dzudzanya na u ita uri nyaluwo ya Mabindu Maṱuku i bvele phanḓa vhuponi

vhune vhunzhi ha vhashumi vhashu vha wanala hone na kha zwitshavha zwa henefho.

Nga zwenezwo nga 2009, DBCM yo thoma u shumisa maitele a Anglo-American Model u thusa vhoramabindu nga

masheleni vhuponi vhune ra shuma khaho. Tshiko tsha Mabindu tsha De Beers Zimele Venetia ndi vhukando ha

Mveledziso ya Mabindu tshine tsha shumiswa nga mveledziso ya Mabindu a Anglo Zimele nahone tshi livhisa

ṱhogomelo kha u fhelisa vhushai na u sika mishumo ine ya bvela phanḓa kha zwitshavha zwa hune ra shuma hone.



64

Maitele a ikonomi ya matshilisano ane ra a tevhela a shumisa De Beers Zimele. De Beers Zimele i thusa u ṱanganya

vhoramabindu nga thendelano dza makwevho, vhubveledzi ha thundu, na dziṅwe ndambedzo dza zwa masheleni na

thuso ya zwa vhulanguli khathihi na vhueletshedzi.

Samusi ri na zwiko zwa mabindu fhethu hoṱhe hune ra shuma hone kha ḽa Afurika Tshipembe, ri dzhia Zimele i

tshishumiswa tshashu tsha ndeme tsha u fhelisa vhushai, u shayea ha mishumo na u shayea ha ndinganyo nga u ita

uri hu vhe na mishumo i bvelaho phanḓa kha zwitshavha zwapo. Zimele i thusa mabindu o fhamba-fhambanaho ane

a vhonala a tshi nga a nga bvelela na ane vha na nyaluwo ya tshifhinga tshilapfu. A katela tshumelo dza u kunakisa

zwiambaro, mubveledzi wa zwiambaro zwa tsireledzo na mugudisi wa u reila kha khamphani ya zwa fesheni,

mubveledzi wa zwiḽiwa na vhafhaṱi. Kha ḽa Afurika Tshipembe, u swika zwino Zimele yo no tikedza nga zwa masheleni

Mabindu Maṱuku na a Vhukati (dzi-SME) a 233, ya sika mishumo ya 2,335 na u tendela khadzimo ya masheleni ya

R60.7 milioni (US$4.4 milioni). Hu ṱoḓaho u vha hafu ya vhathu vhane vha tikedzwa nga Zimele ndi vhafumakadzi.

Nga 2016, De Beers yo dzhia vhukando vhune ha sumbedza tshivhindi ya ṱanganya Mabindu na Mveledziso ya

Muṋetshedzi na Vhaṋetshedzi Vhapo vha Tshumelo u itela u ṱavhanyisa mbekanyamushumo dza mveledziso ya

matshilisano na ikonomi kha maini dzoṱhe dza Afurika Tshipembe. Hezwi zwo ita uri hu dovhe hu livhiswe ṱhogomelo

kha Tsiko tsha Zimele u khwaṱhisa maitele a uri hu vhe na vhathu vha re na vhutsila nṱhani ha u wana thikhedzo ya

zwa masheleni. Ho dovha ha bveledzwa muhanga muhulwane wa maano a khamphani, we wa tikedzwa nga mabindu,

na maitele a u khwaṱhisedza uri eneo maano a shumiswa nga hu bvelelaho.

Ho itwa tsenguluso khulwane u itela u vhona thundu dzine dza wanala na dzine dza ṱhoḓea kha maini wa De Beers na

kha Mihasho yawo khathihi na kha rakonṱiraka, zwenezwo zwo adza mutheo wa maitele a u wana thundu kha

Vhaṋetshedzi Vhapo vha Tshumelo. Ho dovha ha itwa tsenguluso u itela u vhona khonadzeo na mvelelo dza u xelelwa

uri pulane yo dzudzanywaho i a shumisa kha zwiteṅwa zwo fhamba-fhambanaho zwa thundu na tshumelo, sa tsumbo

“A”, “B” na “C”. Ndivho ya maitele a u khethekanya zwithu yo vha i u ḓivhadza vhaṋetshedzi vha tshumelo maitele a u

ṱalula na sengulusa zwithu. Zwiṅwe hafhu, ho ṱolisiswa ṱhoḓea dza tshitshavha na u sengulusa zwibuli zwa mabindu

na ṱhoḓisiso ya zwa makwevho nga ndivho ya tshifhinga tshilapfu ya u tikedza ikonomi yapo uri i bvele phanḓa na musi

Maini wa Venetia wo no pfuka Minwaha yawo ya Vhutshilo. Tshiko tsha Zimele tshi ḓo ranga phanḓa maitele a u

ṱumanya zwenezwo zwibuli na vhoramabindu vha mveledziso uri zwi shumiswe.

De Beers yo thoma u shumisa Mveledziso ya Muṋetshedzi nga murahu ha 2015, he ha waniwa vhaṋetshedzi vho

vhalaho nahone yeneyo mveledziso yo tikedzwa nga Dzimaini. Nga 2016, De Beers yo ita uri mbekanyamushumo ya

Thikhedzo ya Mveledziso ya Mabindu (Business Development Support BDS]) i vhe mulayoni, i na vhaeletshedzi na

vhagudisi nahone yo livhisa ṱhogomelo kha vhugudisi. Ho ambiwa na muṋetshedzi wa tshumelo a re na vhukoni uri a

ise phanḓa mbekanyamushumo ya Mabindu na Mveledziso ya Muṋetshedzi u itela u tikedza maano mahulwane a

tshanduko. Nga 2016, dzi-SMME dza 5 dzo dzheniswa kha Mveledziso ya Muṋetshedzi nga Maini wa Venetia.

Nga 2017, Maini wa Venetia wo ṱavhanyisa enea maitele nga u ṱalula zwiṅwe zwibuli zwa u ṋetshedzwa tshumelo,

fhedzi tsha ndeme vhukuma ndi uri wo livhisa ṱhogomelo kha u ḓiṱanganya na vhorakonṱiraka, Vhamagi Vhone-Vhone

vha Zwishumiswa, u thea mabindu na vhaṅwe vha re na dzangalelo. Tshumisano i vhonala i tshithu tshihulwane tshine

tsha ḓo fhungudza u xelelwa na u kundwa ngeno i tshi ṱavhanyisa zwine zwa itwa nga ESD na vhukando ha Tshumisano

vhukati ha Muvhuso na Tshitshavha.

U itela u shandula nḓila ine Zimele ya shuma ngayo, Maini wa Venetia wo shumisa mbekanyamushumo ya Thikhedzo

ya Mveledziso ya Mabindu ho lavhelelwa uri i ḓo bveledza mashumele a vhuimo ha nṱha a zwa mabindu ane a nga

ṱolisiswa u vhona arali a tshi nga shuma na u guda khao. Nga vhuḓidini ha tshumisano u itela u shumisa Mabindu na

Mveledziso ya Muṋetshedzi na Vhaṋetshedzi Vhapo vha Tshumelo, hu lavhelelwa uri masheleni a fhiraho R100 milioni

a ḓo shumiselwa mabindu maṱuku miṅwedzini i tevhelaho ya 24 u ya 36.



65

2018 2019 2020 2021 2022

Masheleni 1% 1% 1% 1% 1%

Tshumelo 16% 18% 19% 20% 22%

Thundu dzi teaho u Shumiswa nga Tshihaḓu 15% 17% 18% 19% 20%

7.4. Ṱhuṱhuwedzo Kha U Ṋetshedzwa Tshumelo

7.4.1. Vhaṋetshedzi vha bvaho kha Maṅwe Mashango – Thikhedzo kha Mveledziso ya

Matshilisano na Ikonomi DBCM i ḓo shumisa zwoṱhe zwine ya vha nazwo, u ya nga ṱhoḓea dzayo dzi re kha thendelano, u

khwaṱhisedza uri i ita zwithu u tendelana na Vhaṋetshedzi vhayo vha Tshumelo vha bvaho kha Maṅwe

Mashango, uri i ṋeele nga masheleni a phesenthe dza 0.5 nga ṅwaha ane ya a wana kha mveledziso

dza matshilisano na ikonomi ya zwitshavha zwapo.

7.4.2. U Itelwa Mushumo Nga Dzikhampani - Vhashumi DBCM i ḓo shumisa maanḓa ayo oṱhe u ya nga ṱhoḓea dzayo dzi re kha thendelano u khwaṱhisedza uri

vhorakonṱiraka vhayo vha ita zwithu u tendelana na ṱhoḓea dzi re kha Mveledziso ya Zwa Vhashumi na

Mbekanyamushumo dza Ndinganyo ya Mishumo samusi zwo ambiwa kha Ndaela 46 ya Mulayo, nahone

zwenezwi i ḓo zwi vhudza vhashumi vhayo na vhorakonṱiraka vha vhashumi vhayo.

7.4.3. Malugana na Thikhedzo ya u Ṋetshedzwa Tshumelo kha Mveledziso Yapo ya Ikonomi na

vhukando ha Matshilisano na Ikonomi DBCM i ḓo shumisa Kuvhusele, Milayo ya Khwine ya Mabindu, Thendelano yo Teaho na Mbekanyamaitele dza

Maitele a Nḓisedzo a U Ṋetshedzwa Tshumelo na Maitele u tikedza na u livhisa mishumo ya Mveledziso ya Ikonomi

Yapo na thandela dza Mveledziso ya Matshilisano na Ikonomi na mabindu, nga yeneyo nḓila zwa ita uri tshumisano

i vhe yavhuḓi na u swikelela ndivho dza ḽeneḽi ḽiṅwalwa.

7.4.4. Maitele a u Ṋetshedzwa Tshumelo

DBCM i na maitele a u ṅwala na u khethekanya masheleni o shumiswaho musi hu tshi badelwa zwithu

zwo rengwaho zwi re kha SAP. Masheleni a mbadelo dza tshumelo ya zwithu zwo ṋetshedzwaho a

khethekanywa a vhewa kha thundu dza zwithu zwa mainini zwo rengwaho na nḓisedzo ya tshumelo.

Data yo shumiswaho i a ṱolisiswa kotara iṅwe na iṅwe u itela u vhona nḓila ine mbekanyamushumo dza

khamphani dza shuma ngayo u itela u swikelela zwipikwa zwo vhewaho. “Fomo T” na Redzhisitara ya

Thendelano – I sumbedza U Ṋetshedzwa Tshumelo Maini wa Venetia nahone yo dzheniswa henefha sa

Ṱhumetshedzo 6.

Bogisi 45: Zwipikwa zwa U Ṋetshedzwa Tshumelo –Lushaka 2018 2019 2020 2021 2022

Masheleni 52% 54% 56% 58% 60%

Tshumelo 70% 72% 74% 76% 78%

Thundu dzi teaho u Shumiswa nga Tshihaḓu 68% 72% 74% 76% 78%

Khamphani dza Manwe Mashango – Matshilisano na

Ikonomi

0.50% 0.50% 0.50% 0.50% 0.50%

Bogisi 46 Zwipikwa zwa U Ṋetshedzwa Tshumelo - Vunḓu



66

Fhethu Mushumo Mishumo miṱuku Vhuḓifhinduleli Lungana Ḓuvha ḽa u Rumela

Zwibuli zwa Ṱhoḓea Ṅwalani mutevhe wa zwibuli zwa

Vhaṋetshedzi Vhapo vha Tshumelo une

wa tea u rangiswa phanḓa (Zwibuli zwo

vhetshelwaho zwigwada zwo

khethiwaho)

Ṱolisisani zwibuli zwa u ṋetshedzwa tshumelo (ni tshi

shumisa thendelano dza zwino, vhuhulwane ha

mugaganyagwama, rekhodo dza masheleni, zwiṅwe)

dza zwithu zwine zwine zwa tea u shumiswa nga

tshihaḓu zwino, nga murahunyana na tshifhingani tshi

ḓaho.

Mulanguli wa Maitele

a Nḓisedzo

Luvhili nga ṅwaha Tshimedzi na

Lambamai

ṅwaha muṅwe

na muṅwe

Ṱalulani tshumelo na zwithu zwine zwa tea u shumiswa

nga tshihaḓu zwine zwa nga waniwa vhuponi (zwo

vhetshelwaho zwigwada zwo khethiwaho) zwo thewa nga

tshiteṅwa tsho dzudzanywaho hu tshee nga phanḓa

Mulanguli wa

Maitele a Nḓisedzo


Lambamai

ṅwaha muṅwe

na muṅwe

Ṱalulani zwibuli zwa u ṱanganya vhaṋetshedzi vhapo

vha tshumelo kha thendelano khulwane (dzi-JV)

Mulanguli

wa

Mveledziso

ya Nḓisedzo


Lambamai ṅwaha

muṅwe na

muṅwe

Ṱalulani zwibuli zwa u pfuṋulula thendelano dza zwino

dza u ṋetshedzwa tshumelo kha vhaṋetshedzi vhapo

vha tshumelo

(U itelwa mushumo)

Mulanguli wa



Lambamai ṅwaha

muṅwe na

muṅwe

Itani vhungoho ha uri vhaṋetshedzi vhoṱhe vhahulwane

vha ṋea zwibuli zwa u ṋetshedzwa tshumelo nga

zwigwada zwo khethiwaho zwa vhaṋetshedzi vhapo vha

tshumelo

Mulanguli wa

Muṋetshedzi wa

Mveledziso


Lambamai

ṅwaha muṅwe

na muṅwe

Vhuhulwane ha

Muṋetshedzi Wapo

Vhulungani zwidodombedzwa zwa

Vhaṋetshedzi Vhapo vha Tshumelo

Tshifhinga tshoṱhe ni tea u ya fhethu hune vhashumi vha

wanala hone u itela u ṱalula vhaṋetshedzi vha tshumelo

(maḓuvha a vhaṋetshedzi, senthara dzo ṅwaliswaho na

zwiṅwe).

Mulanguli wa



Lambamai

ṅwaha muṅwe

na muṅwe

Sengulusani vhathu vha re na vhukoni kha tshitshavha

tsha vhuponi uri ni kone u wana vhane vha nga vha

vhaṋetshedzi vha tshumelo

u tendelana na zwibuli zwa thundu dzine dza ṱoḓea.

Mulanguli wa



Lambamai

ṅwaha muṅwe

na muṅwe

Sedzulusani vhaṋetshedzi vhapo vha tshumelo vhane

vha nga rumela zwithu zwi re kha tshiteṅwa tsha u

thoma u katela na: vhutsila (vhashumi, tshishumiswa na

zwiṅwe); vhulanguli (ho dzudzanyeaho/hu songo

dzudzanyeaho na zwiṅwe); na tshenzhelo na rekhodo ya

mashumele.

Mulanguli wa TSHIKO Nga kotara Phando,

Lambamai,

Fulwana na

Tshimedzi

Itani tsenguluso tshifhinga tshoṱhe ni vhone zwibuli zwa

u ṋetshedzwa tshumelo nga vhathu vha vhuponi vha

maṅwe madzangano fhethu hune vhashumi vha

wanala hone.

Mulanguli wa TSHIKO Luvhili nga ṅwaha Tshimedzi na

Lambamai ṅwaha

muṅwe na

muṅwe

Bogisi 47: Pulane ya U Ṋetshedzwa Tshumelo u katela na Muṋetshedzi wa Mveledziso



67

Mashumele a

Maitele a u

Ṋetshedzwa

Tshumelo

Vusulusani ni shandule maitele

a u ṋetshedzwa tshumelo

Itani tsenguluso ni vhone zwikhala vhukati ha zwibuli zwa

ḓisa thundu dzine dza ṱoḓea na pulane dza u vala

zwenezwo zwikhala

Mulanguli wa Maitele

a Nḓisedzo

Ṅwaha muṅwe na

muṅwe

Ḽara ṅwaha

muṅwe na muṅwe

Ṱalutshedzani mashumele o teaho a u ita uri zwibuli zwi

swikelelwe nga nḓila khulwane na u vhoniwa nga

vhaṋetshedzi vha tshumelo vha vhuponi

Mulanguli wa Nṱha

wa Vhubindudzi

Ṅwaha muṅwe na

muṅwe

Luhuhi muṅwe na

muṅwe

Vusulusani maitele a u Renga na a Thendara na

nḓila dza u vula zwibuli zwo engedzeaho uri zwi

swikelelwe nga nḓila khulwane na u vhoniwa nga

vhaṋetshedzi vha tshumelo vha vhuponi

Mulanguli wa Nṱha

wa Vhubindudzi

Ṅwaha muṅwe na

muṅwe

Luhuhi ṅwaha

muṅwe na muṅwe

U vhea milayo ya mbadelo dza tshifhinga tshipfufhi u

itela u swikelela ṱhoḓea dza EME ya vhuponi na

vhaṋetshedzi vha tshumelo vha QSE

Mulanguli wa

Nṱha wa

Vhubindudzi

Ṅwaha muṅwe na

muṅwe

Luhuhi ṅwaha muṅwe

na muṅwe

Vhuhulwane ha

Muṋetshedzi

Itani mbekanyamushumo ya u

shumisa Mveledziso ya

Muṋetshedzi nahone ni i shumise

Sengulusani vhukoni ha muṋetshedzi wapo wa

tshumelo ane a nga vala zwibuli zwa thundu dzine

dza ṱoḓea

Mulanguli wa TSHIKO Luvhili nga ṅwaha Tshimedzi na

Lambamai ṅwaha

muṅwe na muṅwe

Ṅwalani mutevhe wa vhathu/vhashelamulenzhe vhane

vha nga katelwa kha mbekanyamushumo ya

mveledziso (mbekanyamushumo ya miṅwedzi ya 18)

Mulanguli wa

Muṋetshedzi wa

Mveledziso


Lambamai ṅwaha

muṅwe na muṅwe

Khethani vhashumisani vha mveledziso uri vha

shumise mbekanyamushumo ya Vhugudisi na

Vhueletshedzi ine ya ṱumanywa na zwibuli zwa

thundu dzine dza ṱoḓea

Mulanguli wa

Muṋetshedzi wa

Mveledziso


Lambamai ṅwaha

muṅwe na muṅwe

Shumisani mbekanyamushumo dza Vhugudisi

na Vhueletshedzi dzine dza ṱumanywa na zwibuli

zwa thundu dzine dza ṱoḓea

Mulanguli wa

Mveledziso ya Nḓisedzo

I khou Bvela Phanḓa I khou Bvela Phanḓa

U Shumisa

Vhashumi Vha

Re Ngomu

Fhaṱani vhutsila ngomu Wanani zwishumiswa zwo teaho (vhashumi,

mugaganyagwama na zwiṅwe) uri ni kone u ṋetshedzwa

tshumelo nga vhathu vhapo

Mulanguli wa

Nṱha wa

Vhubindudzi

Ṅwaha muṅwe na

muṅwe

Ḽara ṅwaha

muṅwe na

muṅwe

Vusulusani maitele oṱhe a u ṋetshedzwa tshumelo,

dzinḓila, mugaganyagwama na maitele ane a shumiswa

zwino ni a shandule u itela u ṱuṱuwedza Vhaṋetshedzi

Vhapo vha Tshumelo

Mulanguli wa

Nṱha wa

Vhubindudzi

Ṅwaha muṅwe na

muṅwe

Luhuhi ṅwaha muṅwe

na muṅwe



68

Ṱolisisani ni

Sedzuluse

Itani Pulane ni i Ṱolisise na u i

Sedzulusa

Ḓivhetsheleni zwipikwa zwo teaho na u zwi vusulusa u

itela vhaṋetshedzi vhapo vha tshumelo

Mulanguli wa Nṱha

Nḓisedzo

Ṅwaha muṅwe na

muṅwe

Ḽara ṅwaha

muṅwe na

muṅwe

Sa komiti ṱhukhu ya Komiti ya Nḓila ya Matshilisano,

dzudzanyani komiti ya vhulangi ya Vhaṋetshedzi

Vhapo vha Tshumelo

Mulanguli wa

Nṱha wa

Vhubindudzi

Luthihi Zwo itwa

Ṱalulani vhuḓifhinduleli na u wana Zwisumbedzi

Zwihulwane zwa Mashumele (dzi-KPI) zwa Vhaṋetshedzi

Vhapo vha Tshumelo u itela u zwi ṋea Vhalanguli vhoṱhe

na vhadzudzanyi vha mugaganyagwama u tendelana na

zwibuli zwa thundu dzine dza ṱoḓea

Mulanguli Muhulwane Ṅwaha muṅwe na

muṅwe

Phando ṅwaha

muṅwe na muṅwe

69

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIATERY LIMITED PULANE YA MATSHILELE NA MUSHUMO YA MAINI WA VENETIA - KHANDISO

YA 2: PHANDO 2018PFANELO DZA MAINI: M29/2009

8. MAITELE A U LANGA U FHUNGUDZA VHASHUMI NA U VHA LITSHISA MUSHUMO

8.1. Marangaphanḓa Maini wa Venetia u ḓo bvela phanḓa u langa maitele a u fhungudza vhashumi na u vha litshisa mushumo wo no

ambedzana na zwigwada zwo teaho zwine zwa imela vhashumi. Zwigwada zwo tendelana na milayo i tevhelaho

i angaredzaho u itela:

• U thivhela u xelelwa nga mishumo na u fhungudzea ha mishumo nga u ita tshanduko dzi vhuyedzaho kana

u isa vhashumi kha miṅwe mihasho, na u shumisa zwiṅwe zwipiringululi u thivhela u xelelwa nga mishumo

na u dzhia vhukando havhuḓi u thivhela u fhungudzea ha mishumo.

• U ṱuṱuwedza maitele maswa a uri vhathu vha ḓishume na u ḓiṱhogomela, u itela uri vhathu vha si na

mushumo vha wane zwibuli zwa mishumo.

• U khwinisa matshilele a vhathu vho fhungudzwaho mushumoni na zwitshavha zwo kwameaho.

• U ita uri hu bvele phanḓa hu tshi vha na nyambedzano vhukati ha Maini wa Venetia, dzangano kana

madzangano a vhashumi na maṅwe madzangano a kwameaho uri hu piringululwe thaidzo na khaedu

dzine dza tshenzhelwa vhukati havho na u vhona dziṅwe thandela dzine dza nga sika mishumo.

• U haseledza khagala thaidzo dzine dza kwama vhumatshelo ha vhashumi, na u ṱanganela

kha u dzudzanya na u shumisa zwipiringululi zwine zwa nga thusa u thivhela u xelelwa nga mishumo.

• U ṱanganela kha maitele a u dzudzanya, iswa ha vhashumi kha miṅwe mihasho kana u dzudzanya maṅwe

maitele o teaho ane a kwama mishumo, na u sengulusa mvelaphanḓa tshifhinga tshoṱhe.

8.2. Foramu ya Tshifhingani tshi Ḓaho Mishumo mihulwane ya Foramu ya Vhumatshelo ha Maini wa Venetia i nweledzwa nga nḓila i tevhelaho:

• U ṱuṱuwedza khaseledzo dzi bvelaho phanḓa vhukati ha dzangano kana madzangano a vhashumi na Maini

wa Venetia malugana na vhumatshelo ha maini;

• U dzhia vhukando u itela u ṱalula thaidzo, khaedu na zwipiringululi zwine zwa nga thusa uri hu vhe na

mvelelo mushumoni;

• U ṱalula mvelelo na maitele ane a ita uri hu vhe na tshanduko dzavhuḓi; na

• U shumisa maitele e zwigwada zwa pfana ngao.

Ṱhumetshedzo 7 yo dzheniswaho hafha ndi ḽiṅwalwa ḽa Milayo ya Ndaedzi (Term of Reference [TOR]) ya

Foramu ya Tshifhingani (Future Forum [FF]) tshi ḓaho. Ḽiṅwalwa FF TOR ḽi sainwa nga zwigwada zwoṱhe,

nahone FF yo dzudzanywa na u wana milayo yayo kha TOR.

8.3. Maitele ane a ḓo tevhelwa u Itela u Iledza U Fhelelwa nga Mishumo na u Fhungudzea ha

Mishumo Tshisima tsha mafhungo tshe Mbekanyamushumo ya Mushumo wa Maini ya thewa khatsho tshi sumbedza uri

Maini wa Venetia wo salelwa nga miṅwaha ya 28. Naho zwo ralo, hezwi zwi nga shandulwa nga zwithu zwo

fhamba-fhambanaho zwa ikonomi, ngomu na nnḓa. Hezwi zwi nga thithisa vhumatshelo ha ikonomi ya maini.

Mashudu mavhi ane a nga ḓiswa nga nyimele yo raloho kha Maini wa Venetia ndi u xelelwa nga mishumo kana

u valwa hawo tshifhinga tshi sa athu swika.

Tshifhingani tsha vhutshilo ho dzudzanywaho ha Maini wa Venetia hu ḓo itwa vhuḓidini hoṱhe u itela u thivhela

u xelelwa nga mishumo na u valwa hawo tshifhinga tshi sa athu swika. Hu ḓo dzhiwa vhuṅwe ha vhukando vhu

tevhelaho:

• U ambedzana nga tshifhinga na vhaimeli vha mushumi na vhaṅwe vhakwamei vhahulwane uri hu waniwe

nḓila na nyeletshedzo dza u fhungudza tshinyalelo na/kana u khwinisa mvelelo dza kushumele u itela u

thivhela u xelelwa nga mishumo.

• U vusuluswa ha zwifhinga zwa mishumo na maitele a u shuma tshifhinga tsho engedzeaho

• U fhungudzwa ha tshivhalo tsha vhorakonṱiraka fhethu hune ha shumiwa hone

• U ṋea vhathu masheleni uri vha litshe mushumo nga u ḓifunela na/kana u vha ṋea masheleni uri vha ye

pheshenini tshifhinga tshavho tshi sa athu swika.

70



Arali vhukando ho ṅwalwaho afho nṱha ha sa shuma, hu ḓo tevhelwa maitele a tevhelaho a re mulayoni:

• Musi hu tshi itwa maitele a u fhungudza vhathu mushumoni, zwigwada zwine zwa kwamea zwi

ḓo ḓivhadza Bodo ya Mveledziso ya Dziminerala na Maini kana Mulanguli Muhulwane nga ha

honoho vhuimo mainini, nahone Maini wa Venetia u ḓo vhudza Bodo na Mulanguli Muhulwane

mafhungo a ṱoḓeaho.

• Maini wa Venetia na/kana zwigwada zwoṱhe zwi kwameaho vha ḓo ita zwithu u tendelana na

vhulivhisi ha Dziminista vhune ha nga ṋewa malugana na enea maitele.

• Khethekanyo 189 ya Mulayo wa Vhushaka ha Mushumoni, 1995 u ḓo langa maitele ane a ḓo

tevhelwa a u fhungudza vhathu mushumoni.

8.4. Nḓila dza U Shumisa Zwiṅwe Zwipiringululi na Maitele A U Tsireledza Mishumo Hune Zwa Sa

Iledzee Uri Mishumo I Fhele Ndivho ya Maini wa Venetia ndi u khwaṱhisedza uri nga u shumisa hawo nga hu bvelelaho Pulane yawo

ya maitele a HDR, hu nga itwa ndugiselelo ya uri vhashumi vha pfuluswe vha ye u shuma huṅwe fhethu.

Nga nnḓa ha dzenedzi pulane, hune zwa tou vha khagala uri zwi nga si iledzee u xelelwa nga mishumo,

hu ḓo dovha ha ṱanḓavhudzwa maitele a u fhungudza vhathu vha re na vhutsila mushumoni. Hezwi zwi

ḓo swikelelwa nga mbekanyamushumo dza vhugudisi dzine ndivho yadzo ya vha u ṋea vhashumi

vhuṅwe vhutsila na tshenzhelo zwine zwa ḓo ita uri vha kone u wana miṅwe mishumo musi vho no bva

mainini.

Maini wa Venetia u ḓo shumisa maitele a tevhelaho musi wo no haseledza na zwigwada zwoṱhe zwi

kwameaho:

• U ṱolisisa nga vhuḓalo vhutsila ha vhashumi vhane vha ḓo fhungudzwa mushumoni

• U ṱalula mbekanyamushumo dza vhugudisi dzine dza tshimbidzana na zwine vhashumi vhane

vha ḓo fhungudzwa mushumoni vha nga takalela u zwi ita khathihi na ṱhoḓea dza zwino na dza

tshifhingani tshi ḓaho dza dzingu ḽa Limpopo.

• U shumisa mbekanyamushumo dza vhugudisi dzi re na ṱhanziela

Haya maitele a ḓo ita uri vhashumi vho fhungudzwaho mushumoni vha kone u wana mushumo nahone

vha nga shumisa zwibuli zwi re hone zwino na zwine zwa khou tumbudzuka kha makete wa zwa

mishumo hune vha dzula hone. Ho ṱalulwa na u shumiswa maitele a u khwinisa nḓila ine Matshilisano

na Ikonomi zwa Kwama ngayo vhathu, madzingu na ikonomi musi hu tshi Valwa ha Maini.

Samusi zwo ambiwaho u thomani, tshisima tsha mafhungo tshe Mbekanyamushumo ya Mushumo wa

Maini ya thewa khatsho tshi sumbedza uri Maini wa Venetia wo salelwa nga miṅwaha ya 28. U ya nga

pulane ya zwino ya maini, maitele a u fhungudza vhashumi a ḓo thoma miṅwahani miraru i ḓaho u

tendelana na u fhungudzea ha mishumo ya mainini kha Dindi ḽo ḽo Aṱamaho. Pulane khulwane ya u

shuma na tshanduko zwi tsini na u ṱhaphudzwa u itela u ṱuṱuwedza vhashumi vha re na vhutsila ha u

shuma Dindi ḽo Aṱamaho uri vha pfukisele vhutsila havho kha vhane vha ḓo shuma fhasi Mavuni.

Maini wa Venetia u ḓo dzhia vhukando vhu ṱoḓeaho u itela u leludza nḓila ine zwa ḓo kwama ngayo

matshilisano na ikonomi ya vhathu, dzingu ḽa Limpopo na Tshiṱiriki tsha Capricorn na Vhembe,

mimasipala yapo ya Blouberg na Musina.

71



9. U ṊEWA MASHELENI U tendelana na u ḓivhofha ho katelwaho kha Pulane ya Matshilisano na Mushumo, Maini wa Venetia u ḓo

thusa nga masheleni kha mbekanyamushumo dzi tevhelaho:

• Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Zwa Vhashumi

• Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Tshitshavha

• Pulane ya Nyimele ya Dzinnḓu na Matshilele

• Maitele a u langa u Fhungudza Vhashumi na u vha Litshisa Mushumo

Bogisi 48: U Ṋewa Masheleni

U Ṋewa Masheleni (ZAR)

2018 2019 2020 2021 2022 ṰHANGANYELO

Mveledziso ya Zwa Vhashumi

5 211 620

4 553 870

5 059 840

6 095 682

5 752 630

26 673 642

U Ṋetshedzwa

Tshumelo

3 545 213

887

4 509 243

371

4 395 938

281

4 154 895

928

4 243 176

784

20 848 468

251 Mveledziso ya Maini kha Tshitshavha

- 58 640

634

48 197

248

31 753 132 17 610 000 156 201 014

Nyimele ya Dzinnḓu na Matshilele

- - - - - -

U Fhungudza

Vhashumi na u

vha Litshisa

Mushumo

24 000

000

24 000

000

24 000

000

24 000

000

24 000

000

120 000

000

ṰHOGOMELANI: Maitele a u ṋewa masheleni u itela u fhungudza vhashumi na u vha litshisa mushumo ha ambi

uri hu ḓo fhungudzwa vhashumi na u vha litshisa mushumo miṅwahani yo bulwaho ya zwino ya Maini wa

Venetia ya SLP.

72



10. FULUFHEDZISO Fulufhedziso malugana na Pulane ya Matshilisano na Mushumo ya Maini ḽi itelwa De Beers Consolidated Mines

Proprietary Limited (“DBCM”) nga Vho-Petrus Gerhardus Nortje, Mulanguli Muhulwane – DBCM Venetia Mine.

Nṋe, we nda saina na u ṋewa thendelo nga lwa mulayo hafha

nga De Beers Consolidated Mines Proprietary Limited (“DBCM”), ndi fulufhedzisa uri ndi ḓo tevhela mafhungo,

ṱhoḓea, u ḓivhofha na nyimele dzo ṅwalwaho afho nṱha, na u ita uri Pulane ya Matshilisano na Mushumo i

ḓivhiwe nga vhashumi vhoṱhe vha Maini wa Venetia.

Ho sainiwa ngei

nga heḽi

ḓuvha ḽa 2018.

Tshaino

Ṱhaluso

73



ṰHUMETSHEDZO 1

PULANE YA VHUTSILA MUSHUMONI

74



ṰHUMETSHEDZO 2

“FOMO Q” – VHUIMO HA PFUNZO

75



ṰHUMETSHEDZO 3

PULANE YA NDINGANYO YA MISHUMO YA MAINI WA VENETIA

76



ṰHUMETSHEDZO 4

“FOMO S” – MBALOMBALO DZA NDINGANYO YA MUSHUMO

77



ṰHUMETSHEDZO 5

MARIFHI A U TIKEDZA A BVAHO KHA VHAVHUSI VHAPO NAVHUHULWANE HA THANDELA

78



ṰHUMETSHEDZO 6

“FOMO T” REDZHISITARA DZA THENDELANO YA U ṊETSHEDZWA TSHUMELO

ṰHUMETSHEDZO 7

MILAYO YA NDAEDZI YA FORAMU YA TSHIFHINGANI TSHI ḒAHO YA MAINI WA VENETIA

79

de beers consolidated mines proprietary .../media/files/d/de-beers...de beers consolidated mines...

Documents