1

Dhjetor 2015

2

Përmbledhja Hyrje .......................................................................................................................................... 3

Ndryshimi i skenarit të ekonomisë botërore .............................................................................. 4 2.1. Ekonomia e dijes ................................................................................................................. 5 2.2. Aleanca Kapitaliste ............................................................................................................. 7 2.3. Liberalizimi i Tregjeve ....................................................................................................... 8 2.4. Tregjet e reja ....................................................................................................................... 9

Globalizimi: zgjerimi dhe thellimi i ndërvarësisë ekonomike ndërmjet kombeve .................. 10 Lokalizimi, grupimi dhe koncepti i vendeve 'ngjitëse' ............................................................ 12 Roli i MNE-ve në ndikimin e vendndodhjes së aktiviteteve ekonomike ................................. 15

5.1. MNE multi-vendore .......................................................................................................... 15 5.2. MNE të integruara në formë globale (apo rajonale) ......................................................... 15 Perspektiva rajonale ................................................................................................................. 19 Disa implikime menaxheriale .................................................................................................. 23 Konkluzione ............................................................................................................................. 23

2. ZHVILLIMI EKONOMISE KRAHASUESE ..................................................................... 25

2.1 PËRCAKTIMI I BOTËS NË ZHVILLIM ........................................................................ 26

3

Hyrje

Qëllimi i këtij kapitulli hyrës është që të ofrojë një kornizë analitike për të vlerësuar

implikimet e ngjarjeve të fundit në shpërndarjen hapësinore të aktiviteteve ekonomike dhe

rolin e luajtur nga ndërmarrjet multinacionale (MNEs) dhe koalicioneve ndërkufitare të

firmave në ndarjen internacionale dhe intranacionale të punës. Në veçanti, ne duhet të

shqetësohemi për forcat paralele, me sa duket ende armiqësore, në drejtim të shpërndarjes

gjeografike të rritjes së pasurisë dhe të shfrytëzimit të aseteve, dhe përqëndrimin e

aktiviteteteve në zonat e kufizuara hapësinore; apo çfarë Ann Markusen (1996) i është

referuar si paradoksi i "vendeve të ngjitura brenda hapësirës rrëshqitshme”.

Tema e këtij vëllimi është për ngritjen e interesit tek bizneset dhe tek politikëbërësit

njësoj, si dhe të komunitetit akademik. Nga një hulumtim për praktikuesit e biznesit, është

zbuluar se si kompetencat kryesore të firmave, sa më shumë njohuri intensive të bëhen,

akoma më të lëvizshme nëpër hapësirë do të bëhen, kështu që zgjedhja e vendndodhjes për

prodhimin, organizimin dhe përdorimin e këtyre aseteve është duke u bërë më shumë një

përparësi kritike konkurruese. Sfida është për të ofruar për politikëbërësit nacional apo

rajonalë, si për firmat vendase dhe ato me kapital te huaj, burimet e ankoruara në hapësirë

dhe aftësitë brenda juridiksionit të tyre, të cilat janë perceptuar nga këto firma që të jenë të

paktën komplemente po aq tërheqëse të përparësive të tyre specifike sa edhe ato të ofruara

nga vende ose rajone të tjera. Për studiuesit akademik, studime të ndërlidhura janë në hap me

kohën e hulumtimit ndërdisiplinor dhe i hulumtimeve ndërsektorale të ndërmarra nga tregtia,

investimet e huaja direkte (FDI) dhe ekonimistë evolucionar, nga gjeografët ekonomikë, nga

sociologët industrialë dhe nga strategët e biznesit.

Ky kapitull vazhdon si në mënyrën në vazhdim: Së pari, identifikon dhe përshkruan tiparet

kryesore të katër nga ngjarjet kritike të dy dekadave të fundit që kanë prekur mundësitë

globale në dispozicion të firmave dhe zgjedhjen e tyre nga këto mundësi. Së dyti, shqyrton

dhe shpjegon trendin drejt ndërvarësisë më të thellë ekonomike në mes vendeve, e cila është

karakteristikë e rëndësishme e (makro) regjionalizimit dhe globalizimit.

4

Seksioni i tretë duket më afër në natyrën e grumbullimit të aktiviteteve me vlerë të shtuar;

dhe mundohet të ofrojë një paradigm të asaj se pse lloje të të veçanta të investimeve direkte

në zgjerimin e asteve dhe shfrytezimin e pasurisë janë të tërhequra në vende të caktuara dhe

rajone te vogla.

Së katërti, kapitulli shqyrton mënyrat në të cilat rritja e aktivitetit në lidhje me MNE ka

ndikuar dhe vazhdon të ndikoj si në hapsirat ndërkombëtare dhe intranationale të prodhimit;

dhe të menduarit tonë rreth përcaktuesve dhe efekteve të tyre.

Së pesti, ne analizojmë disa nga pasojat e gjetjeve tona dhe teoritë tona për politikëbërësi

nacional dhe regjional dhe për praktikuesit e biznesit.

Së fundi, në një pjesë përmbyllëse do të diskutojmë disa nga implikimet për kërkime

shkencore-dhe veçanërisht atë që tërheq së bashku qasjet e ndryshme për çështjet nën

diskutim.

Ndryshimi i skenarit të ekonomisë botërore Mesi i vitve 70-a deri në fund të viteve 90-a

Në këtë pjesë, ne identifikojmë katër ngjarjet kryesore të dy dekadave të fundit të cilat ne

besojmë se kanë pasur një ndikim të thellë në natyrën dhe përbërjen globale të aktivitetit

ekonomik, mbi pronësinë dhe vendndodhjen e saj, dhe mbi mënyrën organizative të saj. Këto

janë:

1. Rritja e rëndësisë së të gjitha formave të kapitalit intelektual të aktivitetit të firmave

në krijimin e aseteve shfrytëzimin e aseteve.

2. Rritja e sipërmarrjeve kooperative dhe aleancave në mes dhe brenda institucioneve

kryesore pasuri-krijuese.

3. Liberalizimi i tregjeve të brendshme dhe ndërkufitare.

4. Shfaqja e disa lojtarëve të ri të mëdhenjë ekonomikë në ekonominë botërore.

Ne i trajtojmë secilën nga këto me radhë.

5

2.1. Ekonomia e dijes

Gjatë tre shekujve të fundit, burimi kryesor i pasurisë në ekonomitë e tregut është zhvendosur

nga pasuritë natyrore (sidomos të tokës dhe të punës relativisht të pakualifikuar), përmes

aseteve të prekshme të krijuara (kryesisht ndërtesa, makineri dhe pajisje, dhe financa), në

krijimin e aseteve të paprekshme (njohuritë dhe informacionet e të gjitha llojeve) të cilat

mund të jenë të përfshira në qeniet njerëzore, në organizata, apo në asetet fizike.

Për shembull, është llogaritur që, ndërsa në vitet 1950-a, 80 për qind të vlerës së shtuar në

industrinë e prodhimit amerikan të përfaqësojnë produkte ushqimore primare, materiale apo

produkte minerale dhe 20 për qind njohuri, nga 1995, këto proporcione kishin ndryshuar në

30 dhe 70 për qind respektivisht (Steëart 1997). Jo më pak e rëndësishëme, vlera kontabël e

aseteve të prekshme te korporatat po bëhet një komponent rënës të vlerës së tyre të tregut.

Një vlerësim (Handy 1990) ka vënë këtë në mes të 25 dhe 33 për qind në mes të viteve 1980,

derisa Leif Edvinson (1997) kohët e fundit ka llogaritur se për shumicën e organizatave,

raporti i kapitalit intelektual të tyre me atë të kapitalit fizik dhe financiar është midis pesë-

me-një dhe gjashtëmbëdhjetë-me-një.

Ndërmjet viteve 1975 dhe 1995, shpenzimet për të gjitha llojet e kërkimit/studimit dhe

zhvillimit në ekonomitë e OECD rriti tre herë normën e produktit në industrinë e prodhimit

(OECD 1997ft) Gjatë të njëjtës periudhë, derisa numri i patentave i regjistruar në SHBA

është rritur nga 76.800 në 113.600, pra rreth 48 për qind, ato në sektorët më shumë njohuri

intensive, u rriten nga 16.827 në 47.533, dmth rreth 182 për qind (US Patent and Trademark

Office 1997). Proporcioni i grup moshës 15-24 i angazhuar në arsimin e lartë është rritur nga

35 për qind në 1980 në 56 për qind në 1993 (Banka Botërore 1997). Së fundi, shpenzimet

kapitale në teknologjinë informative, e cila, më 1965, ishte vetëm një e treta e asaj në

teknologjinë e prodhimit, tani e tejkalon atë. Përgjatë gjithë aktivitetit ekonomik, aktivet jo-

materiale të krijuara janë duke i zëvendësuar asetet natyrore apo materiale të krijuara si burim

kryesor i shtimit të pasurisë Në shoqëritë industriale. Ndër të tjera, kjo është demonstruar nga

lindja e kontributit të shërbimeve, në lidhje me të mira, në GNP të shumicës së vendeve.

Këto të dhëna tregojnë një histori të qëndrueshme, dmth. trendin e shtimit të aseteve

ndërkufitare si një instrument i rëndësishëm për rritjen e mirëqenies ekonomike. Ato

gjithashtu sugjerojnë se në vlerësimin e prosperitetit ekonomik të shoqërive, dijetarët duhet ti

japin më shumë vëmendje dinamikës së gjetjes së aseteve FDI. Shumica e teoritve të firmës,

të organizatave industrial, dhe të vendndodhjes, janë të kryesisht interesuara se si asetet

6

ekzistuese mund të dislokohen dhe të vendosen në mënyrën me efikase. Përparësia e

ekonomisë së bazuar në dije, kërkon që studiuesit duhet t’i japin sa më shumë vëmendje një

skenari në të cilin asetet, larg nga të qenit kryesisht fiks dhe të palëvizshëm si në të kaluarën,

tani janë jashtëzakonisht rritëse dhe të lëvizshme. Kjo mund të kërkojë një ri-mendim

fundamental sërish i rëndësisë së paradigmave dhe teorive të 1970-a dhe në fillim të viteve

1980-a në shpjegimin e shpërndarjes bashkëkohore dhe hapësinore të aktiviteteve ekonomik.

Kapitali intelektual është i ndryshëm nga format e tjera të kapitalit në mënyrën e ndryshme të

vendosjes së tij. Derisa, për të qenë efektive, një pjesë të tokës, apo një makinë e veçantë, ose

madje dollarë të aseteve financiare 'X', është (ose janë) të pavarura nga një tjetër copë e tokës,

makinë, apo dollarë të aseteve financiare 'x', ky nuk është rasti me një njësi të njohurive dhe

formave tjera të kapitalit intelektual. Jo vetëm që është njohuria një produkt heterogjen dhe

mund të vihet në përdorime të shumta; shpesh, një lloj i dijes duhet të jetë i kombinuar me

disa lloje të tjera për të prodhuar një të mirë të veçantë apo shërbim. Me zhvillimin e dy prej

"motorëve" kyç të ekonomisë së dijes, p.sh. mikroçipit dhe kompjuterit, dallimi midis

industrive të larta dhe të ulëta teknologjike, siç përfaqësohet nga prodhimi final që ata

prodhojnë, po bëhet gjithnjë e më pak kuptimplotë. Në përdorimin njohurive, pjesë të

tekstilit, përpunimi i ushqimit, shitjes me pakicë, dhe industrive të kujdesit shëndetësor janë

po aq të përparuara teknologjikisht sa edhe paisjet elektronike, farmaceutike, shërbimet

financiare dhe sektorët e konsulencës të menaxhimit.

Kapitali intelektual i nevojshëm për të shtuar dhe për të shfrytëzuar pasuritë është pastaj

kompleks; dhe kjo është rrallë pronë e vetëm një firme. Një firmë për të rritur ose vendosur

njohuritë e saj në mënyrë efektive, ajo do të duhet të plotësojë këtë njohuri me atë të firmave

të tjera; dhe më shpesh sesa jo, me anë të disa lloje marrëveshjeve bashkëpunuese.

Ekzistojnë, natyrisht, disa arsye për rritjen e bashkëpunimit midis firmave që do të diskutohet

më tej në pjesën tjetër. Këtu ne do të ofrojë vetëm tri vëzhgime në lidhje me natyrën e dijes

bashkëkohore. Së pari, ajo mund të jetë shumë e shtrenjtë; kostoja e brezit të ardhshëm të

mikroprocesorët apo të në barëre gjeneruese shpesh shkon në miliarda dollarë. Së dyti,

rezultati i shumë investimeve për rritje të njohurive, psh nga hulumtimi dhe zhvillimi (R &

D), është shumë i pasigurt. Së treti, shumë lloje të dijes (dhe veçanërisht ato të cilat mund të

jenë të imituara) bëhen të pavlefshme mjaft shpejt. Së bashku, me kompleksitetin në rritje,

këto karakteristika të kapitalit intelektual së bashku me konkurrencën - mbojtjen ose rritjen e

ngutshme - kanë implikime të konsiderueshme për vendndodhjen dhe organizimin e firmave;

dhe, në të vërtetë, për karakterin dhe përbërjen e mikroregjioneve.

7

2.2. Aleanca Kapitaliste

Një nga karakteristikat veçanërisht interesante të ekonomive kryesore të tregut të viteve te

fundit, ka qenë shtrirja në të cilën forma hierarkike e qeverisjes së organizatave private dhe

publike është plotësuar dhe në disa raste është zëvendësuar nga një shumëllojshmëri të

marrëveshjeve interorganizative bashkëpunuese.

Kjo ka ndikuar që studiuesit të sugjerojnë se faza aktuale e kapitalizmit mundet më së miri të

përshkruhet si aleancë kapitalizimi. Këto aleanca mund të marrin (dhe marrin) forma të

shumëllojshme dhe përfshijnë një numër të madhë të subjekteve institucionale. Ato mund të

jenë në mes aktorëve të ndryshëm të firmës dhe /ose në mes të njësitve operative të ndryshme

ose funksionale, duke e bërë zinxhir vlerën e firmës (dmth. aleancat intrafirm). Ato mund të

jenë në mes një firmë dhe një tjetër-për shembull, në mes një firmë dhe konkurrentëve të saj,

furnizuesve ose konsumatorëve (dmth. aleancat interfirm). Ato mund të jenë në mes të një

firme private dhe një institucioni publik; ndërmjet institucioneve publike, sidomos mes

qeverive rajonale dhe kombëtare. Ato gjithashtu mund të jenë ndërmjet grupeve të ndryshme

të interesit, p.sh. konsumatorëve, ambientalistëve dhe i sindikatave të punës e kështu me

radhë.

Aleancat Interkorporative mund të formohen për të promovuar rritjen e aseteve apo

aktiviteteve të shfrytëzimit të aseteve. Në rastin e parë, partnerët janë kërkuar normalisht për

qasje të njohurive plotësuese apo sinergjike intensive, të mësuarit dhe aftësitë organizative

dhe tregjeve. Aleancat për avancimin teknologjik gjithashtu mund të konkludojnë në ndarjen

e kostos së R & D dhe për të shpejtuar procesin inovator. Në rastin shkollor, aleancat janë

formuar zakonisht për të rritur efikasitetin e shfrytëzimit të aseteve ekzistuese për shembull,

duke lehtësuar ekonomitë e qëllimit dhe shkallës dhe duke e bërë përdorimin më të mirë të

aftësive ekzistuese menaxhuese dhe të marketingut. Në raste të tilla, firmat mund të

angazhohet në koalicione për të mbrojtur ose për të forcuar pozicionet e tyre konkuruese

kundrejt firmave të tjera; derisa të mos përjashtohen duke bërë kështu nga legjistlacioni per

antitrust, një firmë mund të blejë një tjetër për të rritur fuqinë e saj në treg dhe për fitime

shtesë ekonomike.

Rritja e njohurise kapitaliste ka çuar në një shpërthim të aleancave midis firmave. Të dhënat

mbi bashkimet dhe blerjet (M & As) dhe koalicione jo-bashkëpunuese të kapitalit sugjerojnë

që, qoftë nga FDI apo nga licencime ndërkufitare, apo marrëveshje të tjera, aleancat kanë

qenë më të theksuara, dhe janë rritur në sektorë të njohurive intensive (UNCTAD 1998) dhe

kanë qenë kryesisht të lidhura ndërmjet MNE-ve dhe korporatave të tjera në vendet

industrialisht te avancuara.

8

2.3. Liberalizimi i Tregjeve

Ndoshta ngjarja më dramatike dhe më transparente ekonomike e dy dekadave të fundit ka

qenë rritja e liberalizimit të tregjeve kombëtare dhe ndërkombëtare. Edhe pse më veqanërisht

nga rrëzimi e Murit të Berlinit në 1989 dhe hapja e Republikës Popullore të Kinës për të

praunar FDI, rikonfigurimi i politikave kombëtare ekonomike të shumicës së vendeve të

Amerikës Latine, Indisë dhe disa ekonomive afrikane dhe ofrimi drejt integrimeve

makroregjionale në pjesë të ndryshme të botës, të gjitha kanë kontribuar për të ripërtërirë

vitalitetin e sistemit të tregut si instrumenti kryesor për shfrytëzimin e kombinuar dhe

vendosjen e burimeve të pakta dhe aftësitë në të gjithë botën.

Që nga fillimi i viteve 1980, barrierat artificiale ndaj tregtisë kanë renë veçanërisht në nivel

makroregjional. Në të njëjtën kohë shpenzimet e transportit dhe komunikimit kanë rënë në

mënyrë dramatike, siç kanë rënë kostot e firmave e të bërit biznes brenda dhe përtej kufijve

kombëtarë. Si rezultat, pjesa e tregtisë dhe investimeve të huaja, si një proporcion i produktit

të përgjithshëm kombëtar të shumicës së madhe të vendeve, është rritur shumë.

Disa tregues të tjerë të rritjes së hapjes së vendeve ndaj pjesës tjetër të botës është në të

njëjtin përfundim. Më dramatike ka qenë zgjerimi spektakular i rrjedhjeve ndërkufitare

financiare, dhe për shtrirjen dhe thellësinë e integrimit financiar ndërkombëtar. Për shembull,

investimet e portofolit të huaj u rritën nga $ 56.2 miliardë në 1984 në 412.5 miliardë $ në

1995 (FMN), ndërsa rritja e kredive bankare ndërkombëtare ka tejkaluar eksportet botërore

dhe FDI për shumicën e tridhjetë viteve para vitit 1994 (Perraton et al. 1994). Ngjashëm,

tregtimi mesatar ditore në tregun e këmbimeve valutore u rrit nga 15 miliardë dollarë në vitin

1973 në 880 miliardë dollarë në vitin 1992 dhe 1,300 miliardë dollarë në 1995, derisa shitjet

ndërkufitare dhe blerjet e aktiveve financiare u rritën nga më pak se 10 për qind të prodhimit

të brendshëm bruto (PBB) në 1980 në SHBA, Gjermani dhe Japoni në 135, 170 dhe 85 për

qind respektivisht në 1993 (Kozul-Wright 1997).

Më pak mbresëlënëse është rritja në përdorimin e medias për komunikimet ndër-kufitare. Më

1980, minutat për kokë banori të shpenzuar në telefonatat ndërkombëtare për të gjitha vendet

në botë ishte 3,6, ndërsa më 1994 ishte 9,4. Në vitin 1980, interneti ishte pak në përdorim;

nga 1995, së bashku me e-mail kishte rritjen më të shpejtë si formë e komunikimit

ndërkufitar duke u dyfishuar çdo tre vjet (UNDP 1997).

Së fundi, mund të përmendim rritjen e madhe në trafikun ndërkufitar të njerëzve gjatë dy

dekadave të fundit. Edhe pse pjesë e kësaj janë trefishimi i shpenzimeve turistike, dhe

katërfishimi i numrit të udhëtarëve në linjatë ndërkombëtare, nuk mund të vëjnë veten në

hyrjen e liberalizimit apo derregullimin e tregjeve, këto dhe lëvizjet e tjera të njerëzve (sic

9

janë: migrimi, punësimi i të huajve, udhëtimi ndërkufitar për në punë, etj) me siguri kanë

ndihmuar, drejtpërdrejt ose tërthorazi, me reduktimin e pengesave për lëvizjen e mallrave,

pasuritve, dhe shërbimeve.

2.4. Tregjet e reja

Trendi i fundit dhe më gradual - por në asnjë mënyrë më pak i rëndësishme - ngjarje (ose

trend është, ndoshta, fjala më e mirë) është marrë nga disa ekonomi në zhvillim si lojtarë

kryesorë në skenën ekonomike botërore. Shumica e këtyre janë në Azi dhe Amerikën Latine

dhe shumica janë zakonisht të referuara si ekonomi "të sapo industrializuara '. Tri, p.sh. Hong

Kong, Singapor, dhe Korea, ishin ndër tridhjetë vendet më të pasura në botë në viin 1997

(Banka Botërore 1998).

Shprehja më e qartë e përfaqëismit të ekonomive në zhvillim, si vende të prodhimit dhe si

tregje është pjesa e tyre e GNP të botës. Në vitn 1980, Amerika Latine, Azia Jug-Lindore,

dhe Azia Lindore, vendet në zhvillim përbënin 24,1 përqind të GNP të botës, shifër

korrespondues për vitin 1995 ishte 26,8 për qind (Banka Botërore 1997, 1998). Shifrat

krahasuese për pjesëmarrjen e eksporteve botërore ishin 18,4 dhe 28,9 për qind; për

pjesëmarrjen e investimeve direkte me kapital të të huaj, 16,7 dhe 23,5 për qind (UNCTAD

1998); për pjesëmarrjen botërore në rrjedhjet e portofolit të investimeve të huaja, 1,7 dhe 12,6

për qind (vd FMN), për pjesëmarrjen në shfrytëzimin komercial të energjisë 19,2 dhe 29,7

për qind; për pjesëmarrjen e patentave të regjistruar në SHBA në raport botëror: 0,4 dhe 3,5

për qind (US Patent and Trademark Office 1999); dhe për pjesëmarrjen e linjave telefonike

në botë 7,8 dhe 43,8 për qind (v.d. UN).

Shoqëruar me ngjarjet ekonomike të përshkruara më herët - të cilat kanë intensifikuar

presionet konkurruese midis korporatave dhe janë drejtuar në një rikonfigurim të produktit

dhe strategjive të inovacionit - ekonomitë e reja po ndihmojnë për të modernizuar një Veri-

Jug dhe Jug-Jug ndarje të re të punës. Edhe pse ato lëvizin nëpër shtigjet e tyre të zhvillimit të

investimeve (Narala 1995; Dunning dhe Narula 1996), struktura ekonomike e industrializimit

të vendeve ka tendencë për të lëvizur më pranë homologëve më të industrializuar të tyre.

10

Globalizimi: zgjerimi dhe thellimi i ndërvarësisë ekonomike ndërmjet

kombeve

Çfarë është ndikimi i ngjarjeve të përshkruara në vendndodhjen e aktivitetit ekonomik?

Teoria e vendndodhjes ka pohuar që një firmë me profit maksimal do të pozicionon

aktivitetet e saj me vlerë të shtuar aty ku ky qellim është më i avancuar. Fitimet e tilla

paraqesin ndryshimin në mes të ardhurave (variablat e lidhur me kerkesen) dhe kostoove

(variablat e nderlidhur me ofertën) plus taksat dhe detyrimet, duke zbritur ndihmat dhe

subvencionet. Ekzistojnë katër lloje kryesore të shpenzimeve: dizajni dhe zhvillimi,

prodhimi, transporti dhe transaksioni. Taksat, detyrimet, ndihmat dhe subvencionet mund të

jenë të drejtpërdrejta apo të tërthorta, të përgjithshme apo specifike. Në tregjet e papërsosura

– dhe vecanërisht tregjet oligopole, firmat gjithashtu do të marrin parasysh e strategjitë e

vendndodhjes së konkurrentëve të tyre.

Secila prej këtyre determinanteve të gjera të vendndodhjes, janë në një farë mase specifika të

produktit, aktivitetit dhe vendit (ose regjionit). Përveç disponueshmërinë dhe kostos së

faktorit dhe inputet e ndërmjetme, variablat kryesore të lidhura me furnizimin kanë ndikimin

se nëse një firmë përqendron apo shpërndan aktivitetet e saj në rritjen e aseteve apo aktivitete

apo shfrytezimin e aseteve në hapësirë janë, nga njëra anë, niveli në të cilin aktivitetet e tilla

mund të përfitojnë nga ekonomitë e shkallës dhe nga ana tjetër, kostot e shkaktuara në raport

me transakcionet. Sic potencon George Stigler (1951) shumë vite më parë - dhe Adam Smith

para tij – ndarja e punës, dmth specializim i aktivitetit ekonomik, është kufizuar nga

madhësia dhe gjeografia e tregut. Sot, ne mund të shtojmë në këtë variabël karakterin e tregut

dhe transaksionet e shkëmbimit të mallrave dhe shërbimeve midis regjimeve të ndryshme

politike dhe kulturore. Ne bëjmë këto pika hyrëse mjaft të dukshme, siç vlenë të theksohet se

shtrirja, forma dhe ritmi i globalizimit nuk janë të shpërndara në mënyrë të njejtë në të gjithë

planetin, as nëpër aktivitete me vlerë të shtuar të ndryshme. Disa mallra dhe shërbime, për

shembull, nuk janë të tregtueshme, pra ato janë të palëvizshme nëpër hapësirë. Disa janë

prodhuar në tërësinë e tyre në vetëm një ose disa vende dhe eksportohen në të gjithë globin.

Disa janë të përsëritura në tërësinë e tyre në disa vende, por shiten vetëm në vendin e tyre të

prodhimit. Disa pjesë të aktiviteteve globale të firmave (p.sh. hulumtimi dhe zhvillimi) kanë

tendencë të jenë të përqëndruar në disa vende dhe rajone, ndërsa të tjerat janë të përhapura

më gjerësisht.

Çfarë është atëherë globalizimi ekonomik? Nuk duam të qëndrojmë në këtë temë shumë të

hulumtuar, për të dhënë (atë që ne besojmë të jetë) një interpretim i shkëlqyer nga një

shkencëtar politik - Anthony McGreë (1992: 23).

11

Globalizimi i referohet multiplikimit të lidhjeve dhe ndërlidhjeve në mes të shteteve dhe

shoqërive e cila përbën sitemin aktual botëror.

Shkurtimisht, globalizimi është një proces që çon në transformimin strukturor të firmave dhe

kombeve. Ai përfaqëson një shkëputje në procesin e ndërkombëtarizimit në kuptimin që

krijon marrëdhënie të reja dhe më të thella ndër-kufitare. Ndonjëherë, transformimi bëhet në

nivel rajonal, ndonjëherë, kjo ndodh në nivel global. Për shembull: zhvillimi i tregtisë

elektronike është duke shkrutuar në mënyrë dramatike distancat në tregjet financiare dhe

tregjet e këmbimeve (Stopford dhe Strange 1991). Një dijetar ka shkuar aq larg sa të pohon se

shfaqja e internetit dhe integrimit global financiar është 'fundi i gjeografisë' O'Brien (1992).

Ndonjëherë, megjithatë, globalizimi, ndërsa lehtëson lëvizjen ndërkufitare të produkteve të

ndërmjetme, sidomos teknologjisë, është gjithashtu duke drejtuar në të përhapurit të

produkteve të kopjuar përfundimtarë.

Ne kemi identifikuar tashmë disa nga forcat të cilat 'shtyjnë' ose 'tërheqin' në drejtim të

rajonalizimit dhe globalizimit. Ne tani kemi përcaktuar disa fakte shtesë, veçanërisht ato që

lidhen me rritjen e aktivitetit MNE.

1. Gjatë dekadave të fundit rritja e tregtisë botërore ka tejkaluar vazhdimisht prodhimin

botëror -zakonisht nga një raport prej 2 me 1; ndërsa në vitin 1997 shitjet nga

bashkëpunimet e jashtme të MNEve kanë tejkaluar atë të tregtisë botërore nga 48 për

qind (UNCTAD 1998).

2. Shumica e shitjeve globale të MNE-ve janë në sektorët dijes apo informacionit, apo

në sektorë mbështetëse të këtyre aktiviteteve.

3. Në mes të një të tretës së tregtisë ndër-kufitare në mallra dhe shërbime jo bujqësore

dhe në mes një të dytës dhe tre nga pestë e të gjithë kapitalit dhe rrjedhjes së

teknologjisë janë internalizuar tani brenda MNE-ve.

4. Ka pasur dy trende të rëndësishme në aktivitetet lidhur me MNE (FDI dhe formimi i

aleancave) gjatë dy dekadave të fundit. E para është rritja spektakulare e bashkimit

dhe blerjeve së kërkimit të aseteve (M & As) dhe aleancave strategjike brenda

vendeve të Treshes, ose brenda rajoneve të SHBA-së, Japoni-së dhe Europës

Perëndimore. E dyta ka qenë rritja jo më pak dramatike e shfrytëzimit të aseteve FDI

në disa tregje në zhvillim, veçanërisht në Kinë, një pjesë e rritjes e të cilës ka qenë e

furnizuar nga tjetër vende tjera aziatike në në zhvillim.

5. Një pjesë e rritjes së FDI në vendet e zhvilluara dhe në atyre në zhvillim është në

shërbime – vecanërisht shërbimet intensive në inromatikë .

12

6. Një pjesë e rritjes së totalit të shpenzimeve R & D është financuar nga filialet e tyre të

jashtme. Për më tepër, ajo po rritet më shpejt se format e tjera të prodhimit të lidhur

me MNE. Akoma më tepër, një pjesë e rritjes së aktivitetve të R & D të MNE-ve

shkon në drejtim të rritjes së kapitalit të tyre vendor intelektual - shpesh nga pajisjet e

huaja R & D - në vend të vendosjes në mënyrë efektive të aftësive ekzistuese të R &

D (Kuemmerle 1996).

Lokalizimi, grupimi dhe koncepti i vendeve 'ngjitëse'

Ne kemi sugjeruar tashmë se globalizimi jo domosdoshmërisht do të thotë se të gjitha

aktivitetet e krijimit të pasurisë janë të shpërndara në mënyrë uniforme në të gjithë botën.

Larg nga ajo. Në qoftë se, me të vërtetë, specializimi i aktivitetit ekonomik është i kufizuar

nga madhësia e tregut, atëherë ajo do të ishte e duhur për të supozuar që globalizimi do të jetë

i shoqëruar nga më shumë, në vend se më pak, specializime; dhe kështu, për pasojë, do të

çojë në përqendrim të mëtejshëm hapësinor të aktivitetit të tillë. Pjesa më e madhe, natyrisht,

do të

të varet nga mënyra se si kostot e prodhimit, transportit dhe transaksionit të imponuara nga

barrierat artificiale ndaj tregtisë, ndryshojnë me madhësinë e një produkt të prodhuar. 'Ku' e

përqendrimit do të varet nga karakteristikat kombëtare dhe mikro rajonale specifike duke

ndikuar shpenzimet e tilla dhe gjithashtu në afërsi hapësinor të aktiviteteve të ndërlidhura

(grupime), të cilat gjenerojnë ekonomi të jashtme statike dhe dinamike.

Në shqyrtimin e propozimit që disa lloje të aktiviteteve të krijimit të pasurisë janë duke u

bërë më të përqendruara në grupe subnacionale, mund të jetë e dobishme për të bërë dallimin

në mes të tregtisë tradicionale dhe bashkëkohore dhe modeleve të vendndodhjes.

Tradicionale, dmth Heckscher-Ohlin, lloj i modele të tregtisë që ishin projektuar kryesisht për

të shpjegojë modelet optimale (më efikas) të tregtisë midis vendeve, bazuar në shpërndarjen e

faktorëve të palëvizshëm ndihmës. Teoritë e vendndodhjes ishin në mënyrë të ngjashme

shqetësuese me uljen optimale të aktiviteteve të shfrytëzimit të aseteve, dmth ato të

projektuara për të maksimizuar efikasitetin statik të firmave investuese; por, ndryshe nga

teoritë e tregtisë, ato në mënyrë të qartë e pranojnë rolin e kostos së transaksionit (dhe

përfitimet) të aktiviteteve të hapsirave të afërta.

Teoritë bashkëkohore tregtare dhe të vendndodhjes janë më kontekstuale se paraardhësit e

tyre. Ndërsa ato që u përshkruan janë ende një shpjegim i fuqishëm i disa llojeve të ndarjes

13

ndërkufitare të punës - veçanërisht i aktiviteteve të burimeve natyrore intensive në mes të

vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim - ato janë më pak të rehatshme në shpjegimin e

shpërndarjes së aktiviteteve të njohurive intensive dhe veçanërisht ato midis dhe brenda

vendeve të përparuara dhe nën qeverisjen e MNE-ve. Aktivitetet e tilla jo vetëm që kanë të

ngjarë të bëjnë shpenzime të konsiderueshme dhe kështu duhen kthime jo-rënëse në shkallë

dhe vëllimin e nevojshëm për të mbuluar këto shpenzime; por, siç është në dukje, ata shpesh

përfshijnë inpute të shumta dhe të ndërlidhura teknologjikisht. Për të minimizuar kostot e

transaksioneve për distancë të lidhur dhe për të maksimizuar përfitimet e ekonomive

dinamike të të mësuarit, ajo shpesh paguan firmat të përqëndrojnë aktivitetet e tyre brenda një

zone të kufizuar hapësinor. Prandaj, koncepti i të mësuarit të rajonit (Florida 1995), dhe me

të, rëndësia e ekonomive dinamike agglomerative si një shtytës i vendndodhjes së firmave -

dhe veçanërisht ato që kërkojnë për të shtuar burimet dhe aftësitë e tyre. Globalizimi pastaj

mund të çojë në një shpërndarje të prodhimit intenziv të njohurive ndërmjet dhe brenda

vendeve; dhe në një konvergjencë në strukturat ekonomike ndërkufitare. Kjo mund të çojë në

mënyrë të barabartë në koncentrimin e një prodhimi të tillë në vendet e veçanta, dhe në

mikrorajonet brenda këtyre vendeve, në të cilin rast strukturat ekonomike të vendeve dhe

mikrorajoneve priren të ndryshojnë nga njëri-tjetri, në vend se të konvergjojnë me njëri-

tjetrin.

Në të vërtetë, të dy trendet janë të dukshme, por është përmbajtja e këtij kapitulli – dhe

vërtetë, nga disa autorë në këtë vëllim – që (i) niveli më i lartë i intensitetit të njohurive të një

aktiviteti të veçantë, (ii) është e lehtë të migrojnë nëpër rajone pse vende, (iii) diferenca më e

ulët lidhur me kostot, dhe (iv) më shumë firma angazhohen në Investimet e Jashtme Direkte

dhe aktivitetet e aleancave të lidhura të rritjes, në vend se të shfrytëzojnë, asetet e tyre

ekzistuese, atëherë ka shumë të ngjarë që ekonomitë vendore dhe mikrorajonale, do të

zhvillojnë qendrat e specializuara të cilësisë së shkëlqyer. Në të njëjtën kohë, ekziston

evidencë e mjaftueshme që konkurrentët kryesorë në disa mikrorajone në tërheqjen dhe

mbajtjen e investimeve të ndryshme nuk janë mikrorajonet tjera në vendin e njëjtë, por

mikrorajonet në vendet tjera.

Ky observim është në përputhje me rritjen e ndërlikuar të të dyjave, tregtisë nder-industriale

dhe IJD nder-industriale ndërmjet vendeve dhe/ose mikrorajoneve. Një ndërlikim i tillë nuk

është i mbyllur në llojet e produkteve të prodhuara. Më tej, ky shtrihet në mjedisin inovativ të

vendeve konkurruese, dhe në veçanti në mundësitë e firmave brenda atij mjedisi të përgjojnë

dhe mësojnë nga burimet, aftësitë dhë ndërmarrësinë e njëri-tjetrit, d.m.th shtojnë

kompetencat e tyre kryesore.

14

Këto mundësi, dhe përfitimet e grumbullit hapësinor, qartë ndryshojnë ndërmjet industrive

dhe firmave; dhe ato mund të shfrytëzohen përmes një llojllojshmërie të rrugëve organizative,

p.sh. tregjeve të ngushta, aleancat e jo të barabarta, dhe IJD. Cili modalitet është zgjedhur, do

të varet në shtrirjen dhe karakterin e kostove të veçanta të transaksionit dinamik relevant në

hapësirë, p.sh ato që lidhen me aktivitetet inovative. Në përgjithësi, dikush mund të

parashikojë që (i) njohuritë e nevojshme më pak komplekse dhe/ose të pavarura për

prodhimin e një të mire ose shërbimi të caktuar, (ii) më shumë i rregullueshëm (d.m.th më

pak i heshtur) ose idiosikretik që është njohuria, më pak informacion simetrik ekziston

ndërmjet firmave të lidhura, (iv) më pak mundësi ekzistojnë për sjelljet oportuniste, (v)

rezultati më pak i sigurtë është i çdo marrëdhënie, (vi) konsumatorët janë më gjerësisht të

vendosur, pastaj kostot më të ulëta të transaksionit hapësinor, dhe ka të ngjarë të jenë më pak

ekonomitë e grumbullimit. Prandaj grumbullimi ka shumë të ngjarë të jetë një forcë e

aktivitetit të caktuar; dhe të jetë më i shënuar ku mbajtësit e vendimeve kritike në firma duhet

të kenë afërsi fizike në këmbimin, ose shpërndarjen, e njohurisë së nënkuptuar. Qyteti i

Londrës është një shembull klasik i grumbullimit të firmave të ndërvarura secili duke

prodhuar pjesë të një produkti final. Globalizimi dhe ndryshimi teknologjik janë kombinuar

për të forcuar grumbullimin e tillë, dhe gjithashtu për të rritur intënsitetin e njohurive të

firmave përbërëse. Në të njëjtën, rritja e mobilitetit të aseteve të firmave të caktuara, dhe

rritjen e përputhshmërisë ndërmjet llojeve të ndryshme të teknologjisë ka nxitur më shumë

diversitet të aktivitetit ekonomik, shpesh me rezultatet e dobishme për outputin inovativ

(Feldman and Audretsch 1999).

Deri tani, ne kemi tentuar të koncentrohemi në arsyet me ofertën e lidhur me atë pse firmat

grumbullojnë. Ne kemi argumentuar që gjersa arsyet origjinale Marshalliane për

grumbullimin ende qëndrojnë, ato kanë të bëjnë me shumëllojshmërinë e faktorëve “të butë”

të vendndodhjes dhe qasja në njohuritë dhe aftësitë e të mësuarit janë bërë më rëndësishme

*(Florida 1995; Giersch 1996). Në të njëjtën kohë, grupimet mund të bëhen nga nevojat e

konsumatorëve, dhe disa nga këto i zotërojnë të gjitha, apo vërtetë shumica e karakteristikave

të vërtetuar deri tani. Grupimet e tilla janë veçanërisht të dukshme në setorin e shërbimeve të

konsumit; ata tentojnë të jenë të orientuar në qytet ose përfshijnë zyrat ajrore, agjencitë e

makinave me qira, shpërndarësit e filmave, shërbimet mjekësore, dhe zinxhirët e ushqimit të

shpejtë.

15

Roli i MNE-ve në ndikimin e vendndodhjes së aktiviteteve ekonomike

Deri më tani në analizën tonë, ne nuk e kemi konsideruar rolin e vecantë të MNE-ve në

ndikimin e vendndodhjes së aktivitetit ekonomik. Tek jo do të kthehemi tani. Çfarë është e

veçantë në lidhje me këtë formë të veçantë organizative? Siç është definuar më herët, një

MNE është një institucion që zotëron ose kontrollon aktivitete të vlefshme në të paktën dy

vendeve. Shumë nga MNE-të zotërojnë apo kontrllojnë vlerë të shtuar të aktiviteteve në një

numër të madh të vendeve nëpërmjet FDI dhe aleancave ndërkufitare. Deri në çfarë mase

është modeli i vendndodhjes së aktiviteteve të tilla të ndryshme nga ajo që do të ishte në qoftë

se secili prej tyre do të kish qenë veç e veç dhe në pronësi të pavarur? A ndikon pronësina e

përbashkët e prodhimit në dy ose më shumë vende në teorinë tonë në lidhje me gjeografinë e

investimit në rrijen e aseteve apo në shfrytëzimin e pasurisë, dhe tendenca e saj për të

koncentruar apo shpërndararë?

5.1. MNE multi-vendore

Për t'iu përgjigjur kësaj pyetjeje, le të konsiderojmë dy lloje të strukturave qeverisëse të

MNE-ve. E para është struktura multi-vendore ose 'e vetme' të cilat janë shumica e MNE-ve,

jashtë sektorëve të burimeve natyrore bazë, të miratuar deri 1960. Karakteristika kryesore e

MNE multi-vendore është se ajo i trajton filialeve të saj të jashtme si pasuri duke krijuar njësi

autonome. Çdo degë ka tendencë për të kojuar - megjithëse shpesh në një shkallë të cunguar -

aktivitetet e shfrytëzimit të aseteve të kompanisë amë dhe të ofroj produktet e saj në tregjet

lokale apo tregjet me qasje te afërt. Edhe pse organizata prindërore mund të eksportojë asete

jo-materiale (p.sh. teknologji, ekspertizë menaxheriale dhe të marketingut) dhe produkte të

tjera të ndërmjetme (p.sh. materialet, komponentët dhe pjesët) në filialet e saj, për pjesën më

të madhe, ka të ngjarë të jenë pak të tregtueshme produktet përfunduar në mes të kompanisë

mëmë dhe filialeve e saj apo në mes e filialeve të saj.

5.2. MNE të integruara në formë globale (apo rajonale)

Tipar kryesor i këtij lloji të MNE-ve është se ai adopton një qasje sistemike dhe holistike

drejt operacioneve të saj globale dhe i trajton bashkëpunëtorët e saj të jashtme, si pjesë e një

rrjeti të aktiviteteve të ndërlidhura, i projektuar për të nxitur interesin e MNE në “toto”. Kur

është e mundur, MNE e integruar do të përfitojë avantazhe të plota në shpërndarjen

gjeografike të aseteve natyrore dhe të krijuara dhe në tregjet e liberalizuara. Kjo do të thotë se

16

është më mirë të angazhohen më shumë në FDI racionale dhe efikase, se në homologun e saj

multi-vendor, dhe të shtojë inmputet e veta dhe kapacitetet e saj në të gjithë globin. Është

gjithashtu më mirë të përfshihen në marrëveshje të mira për tregtimin e gjysmë-produkteve

dhe produkteve finale në mes të kompanisë amë dhe filialave të sa and në mes filalave –

vecanërisht në hapsira të integruara rajonale. Aktivitetet e MNE-ve të integruara globalisht

mund të nxitsin të dyja: tregtinë dhe investimet e huaja direkte. MNE globalisht e integruar

është një krijim i fundit të shekullit të njëzetë dhe secila prej ngjarjeve të përshkruara në

nenin 2 kanë ndihmuar për të nxitur në integrime të tilla. Përgjithësisht, MNE e integruar

promovon tre llojet e specializimit ndërkufitar. E para është specializim horizontal në të cilën

secili prej produkteve të ofruara nga e njëjta firmë është prodhuar në rajone ose vende të

ndryshme. Arsyeja kryesore e këtij specializimi është për të përfituar nga ekonomitë e

shkallës dhe nevojat e diferencuara të konsumit, ku produktet kërkojnë një përzierje të

ndryshme të burimeve natyrore dhe të aftësive, mund të jetë i tipit H-O. E dyta është

specializim vertikal ku fazat e ndryshme të vlerës së shtuar të një zinxhiri të një produkti të

veçantë janë ndërmarrë në vende të ndryshme. Objekti kryesor i këtij lloji të specializimit i

cili mbizotëron (edhe pse jo ekskluzivisht) ndodh në mes të vendeve të zhvilluara dhe atyre

në zhvillim - është që të përfitojnë nga dallimet në kostot e faktorëve të prodhimit dhe shijet e

konsumatorit, megjithëse mundësia për të fituar ekonomitë e shkallës mund të jenë të

rëndësishme.

Lloj i tretë i specializimit - specializimi i rritjes së aseteve - është një kombinim i dy të

parave; por është ndryshe në atë që ajo është projektuar më pak për të avancuar efikasitetin

statik të MNE-ve dhe më shumë për të rritur aftësitë në krijimin e pasurisë në të ardhmen e

vet në një mënyrë me kosto-efektive. Gjeografia e këtij lloji të punës kufizohet kryesisht në

vendet e përparuara industriale dhe është përshtatur ose në promovimin e efikasitetit dhe

aftësive R & D të MNE-ve apo duke fituar qasje në asetet e jashmte të cilat më së miri do të

mbrojnë ose të rrisin përparësitë e saj konkuruese. Është ky lloj i specializimit i cili është

duke u bërë i modës gjithnjë nga nevojat e ngutshme të ekonomisë globale të bazuar në dije,

dhe nga nevoja e firmave të vendosura në një vend për të plotësuar kompetencat e tyre

themelore me ato të firmave të vendosura në një vend tjetër.

Deri në çfarë mase është MNE e integruar globalisht në gjendje të preferojë për të gjetur tre

llojet e specializimit ndërkufitar në mickroregjione të veçanta vendeve bartëse? Dëshmia

është e përzier. Çështja kryesore në lidhje me FDI horizontale dhe vertikale është shkalla në

të cilën transaksioni hapësinor 'statik' kushton me një grup të firmave të lidhur me të, kështu

që ajo të mund të shfrytëzojë të mirat e 'ndërvarësive jotregtare '(Storper 1995). Megjithatë,

me kalimin e kohës, shumica e këtyre grupimeve kanë evoluar lidhjen e tyre inovative dhe

17

aftësitë e të mësuarit; në të tjera fjalë, ato gjithashtu gjenerojnë eksternalitete dinamike për

firmat pjesëmarrëse.

Shembuj të të dy grupimeve horizontale dhe vertikale ka shumë. Më të mëdhatë përfshijnë

Industrinë e orëve të Gjenevës, industria e Portugalisë Veriore, industria e tekstilit prej leshi i

Prato dhe Biellia në pjesën veriore të Italisë, industrinë e filmit të Hollivudit, industrinë

diamantëve të Amsterdamit, industrinë e rritjes së domateve në Campania, Italia e Jugut,

industrinë takëm e Solignen dhe Industria e shërbimit financiar të qytetit të Londrës dhe Wall

Street (New York). Shembujt e fundit përfshijnë numër të madh të zonave të eksportit të

ngritur në vendet në zhvillim veçanërisht në Azi - zënë vend fazat relativisht të punës

intensive të zinxhirit të vlerave nga MNE-të, në sektorë të tillë të prodhimit si tekstil, artikuj

lëkure dhe elektronikës së konsumit, dhe më së fundi, në shërbime të tilla si sigurimi i

anijeve, qendra të përbashkëta mbështetëse, dhe softëare kompjuterikë. Në vendet më të

avancuara, konglomerati i Boeing me firmat e lidhura në rajonin e Seattle dhe kompleksi e

firmave Toyota në rajonin e Tokios janë shembuj të grupimeve vertikale të të integruara, në

të cilën një firmë e prodhimit të anijeve, e cila përmban një numër të madh të komponenteve

dhe pjesëve, është e rrethuar nga një satelit i furnizuesve të saj.

Kjo është pikëpamja jonë që eksternalitetet dinamike lidhur me këto dhe grupimeve vertikale

dhe horizontale janë duke u bërë më të rëndësishëm aq sa kapitali intelektual bëhet më shumë

i sofistikuar, ideosinkretik, i heshtur dhe i ndërlikuar. Për më tepër, si magazinat kryesore të

dijes së tillë dhe sigurisht njësisë së organizimit principiel për t’u qasur njësive gjeografikisht

të shpërndara (Doz et al. 1998), MNE-të nuk janë tërhequr vetëm për grupime rajonale, por

nga ana e tyre prania dhe ndikimi, influencojnë karakterin e tyre dhe rritjen. Shembuj

historikë përfshijnë industritë kimike dhe fijet e pambukut New Jersey (Wallace 1998) dhe

zyra e makinerisë industriale e mesit të Skocisë (Dunning 1958, 2000). Më shumë rastet e

fundit përfshijnë anëtarësimin japonez të konsumit të elektronikës në South Wales (Strange

1993) dhe një turmë e MNE-ve në sektorin e software Bangalore (Balasubramanyam dhe

Balasubramanyam, në këtë vëllim).

Kjo është, megjithatë, lloji i tretë i specializimit industrial i cili gjithnjë ka angazhuar

vëmendjen e dijetarëve dhe gjithashtu autoritetet kombëtare dhe mikroregjionet janë shikuar

me kujdes. Zhvillimi i biznesit, parqet shkencore dhe industriale, dhe sektorët e specializuar

të shërbimit janë të gjitha dëshmi për besimin që aktivitetet e rritjes së aseteve të firmave të

përfitojnë nga të qenit pjesë e aktiviteteve të bazuara në krijimin e dijes – në të cilën firma

private, universitete, kolegjet teknike, dhe institucionet kërkimore qeveritare janë të gjithë të

përfshirë. Shumë prej këtyre grupimeve janë iniciuar fillimisht nga autoritetet e

mikroregjioneve për të ndihmuar dhe përmirësuar burimet dhe aftësitë nën juridiksionin e

18

tyre; dhe nganjëherë ata ishin në shënjestër në mënyrë specifike nga investitorët. Grupe të

tilla kanë tendencë të jenë të përqendruara në Treshe rajonale ose të kombeve; dhe si kapital

intelektual bëhet më i shpërndarë gjeografikisht dhe konkurrenca ndërkufitare bëhet më

intensive, firmat gjithnjë e më shumë e dëshirojnë për të vendosur një R & D dhe / ose të

përfundojnë në aleanca me rritje teknologjike mefirma në pjesën tjetër.

Por më shumë se kjo: si firmat që gjithnjë rrisin shkallën e kërkimit për kapital të njohurive,

ato janë të angazhuara në FDI në mënyrë specifike për të hyrë në to dhe në burimet specifike

të vendeve, aftësive dhe përvojave. Asetet e tilla mund të jenë interaktive me asetet e tyre

thelbësore, ose plotësuese për to. Ato mund të jenë shfrytëzuar nga blerja apo bashkimi me

firmat e huaja dhe / ose nga përfundimi i koalicioneve jo të barabarta me to. MNE-të mund të

përdorin gjithashtu filialet e tyre të jashtme ose partnerët si mjete për të kërkuar dhe

monitoruar nga jashtë njohuritë e reja dhe përvojat e të mësuarit; dhe si një mjet përgjimi në

sistemet e investimeve më të favorshme për avantazhet e tyre konkurruese dinamike

(Doremus et al. 1998). Në raste të tilla, një prani innovative në qendër të sektorëve do të

ndihmojë për të ulur kostot e transaksionit të përfshirë në një detyrë të tillë.

Kështu, firmat munden të tërhiqen nga xhepat e kapitalit intelektual të një ekonomi të huaj

dhe për aq sa ato janë të lejuara për ta bërë këtë, të marrë pjesë në hulumtim dhe zhvillim të

përbashkët dhe të mësuarit kolektiv (Florida 1995).

Ka disa prova rastësore se R & D aktivitetet e firmave kanë tendencë të jenë më të

koncentruara në një vend se sa aktivitete të tjera dhe kanë më shumë gjasa që të nxirren në

qendra të ekselencës akademike dhe në parqet industriale dhe shkencore. Në të vërtetë, sipas

Allen Scott (1998), si burime të punësimit të ri, ato nuk janë vetëm që të rritet më shpejt se

mesatarja kombëtare, por janë duke u bërë motorët kryesorë rajonal të ndryshimeve

teknologjike.

Në përmbledhje, atëherë, ndryshimi gjeografik i aktiviteteve të lidhura me MNE është një

mikrokozmos i ekonomisë botërore. Nga njëra anë, MNE po kryejnë një përqindje në rritje të

aktiviteteve të tyre me vlerë të shtuar jashtë vendeve të tyre edhe në më shumë vende. Për

pjesën më të madhe, gjithashtu, bashkëpunëtorët e tyre janë bërë më të ngulitur në mjediset e

tyre lokale; dhe janë duke ndihmuar për të nxitur shpërndarjen e të paktën disa llojeve të

kapitalit intelektual. MNE-të nga vende në zhvillim tentojnë të lokalizojnë aktivitetin e tyre

në larg nga koncentrime të mëdha industriale të favorizuara homologët nga vende të

zhvilluara. Për shembull, FDI në Europë nga MNE-të Koreane të automjeteve dhe

elektronikës janë koncentruar më tepër në Evropën Lindore dhe më pak në UK dhe në vendet

e BE-së sesa që FDI nga MNE-të e SHBA dhe Japonisë kanë bërë. Numri i M&A-ve

19

ndërkufitare dhe aleancave strategjike gjithashtu është rritë në krahasim me homologët

vendorë.

Në anën tjetër, MNE-të dhe bashkëpunëtorët e tyre janë duke u tërhequr gjithnjë e më në një

rrjet të vendeve të "ngjitura" për aktivitetet e tyre të krijimit të pasurisë; dhe ka nje sugjerimi

të fortë se ngjarjet e dy dekadave të fundit dhe veçanërisht thellimi i ekonomisë së bazuar në

dije dhe në rritje të ndërvarësisë në me të teknologjive të kohës, kanë rritur kostot hapësinore

të lidhura me transaksionet ekonomike. Kjo ka bërë që MNE-të të vendosin R & D dhe

njësitë e tyrë të prodhimit në një zonë gjeografike të madhe të mjaftueshme për të akomoduar

lidhjen e konkurrentëve, furnizuesit, konsumatorët dhe / ose shërbimet mbështetëse të

firmave por të vogla për të maksimizuar përfitimet e 'ndërvarësitë së patregtueshmërisë.

(Storper and Scott 1995).

Perspektiva rajonale

Po kthehemi për të marrë parasysh disa nga implikimet e ngjarjeve të fundit ekonomike për

rolin e mikroregjioneve si subjekte hapësinore dhe për qeverisjen e këtyre rajoneve. A është

rasti, si disa shkrimtarë (p.sh. Ohmae 1995) kanë sugjeruar, se mikroregjionet janë

zëvendësuar në shtet si mënyrë kryesore hapësinore të qeverisjes? Apo është mendimi më i

përmbajtur i gjeografëve si Allen Scott, dhe strategëve të biznesit të tilla si Michael Porter, që

rajone të tilla do të bëhen gjithnjë e më të rëndësishëm për aktivitetet e rritjes së

konkurrencës së investitorëve të lëvizshmëm dhe si motorët e rritjes ekonomike kombëtare?

Shumë kërkime janë kryer gjatë tridhjetë viteve të fundit mbi rolin e FDI-ve dhe aktiviteteve

të lidhura me MNE në avancimin e ekonomisë, mirëqenien e kombit por relativisht pak si kjo

se si kanë ndikuar mikroregjionet. Në parim, ne do të kishim pritur rezultatet të jenë shumë të

ngjashme, dhe veçanërisht kështu kur mikroregjionet janë madhësia e vendeve të vogla (cf

ndikimin e IHD në ekonominë e Baden-Ëürttemberg me atë të Belgjikës, apo të Irlandës

Veriore me atë të Danimarkës). Ndërsa, tradicionalisht, dijetarët kanë dalluar gjithmonë

midis e brenda aktivitetit ekonomik ndër-kombëtar dhe kanë supozuar përgjithësisht se

sovraniteti i qeverive subnacionale është më shumë i ndrydhur se ai i qeverive kombëtare,

ngjarjet bashkëkohore ekonomike po kërkojnë një rivlerësim të këtyre pikëpamjeve. Kjo

është veçanërisht kështu në rastin e vendeve që janë bërë pjesë e skemave integruese

makroregjinale.

Megjithatë, de fakto, qeverisja ekonomike e shumicës së mikroregjioneve ndahet dhe

ekzekutohet nga një gamë e autoriteteve-mikroregjionale, kombëtare, dhe mbikombëtare.

Roli i saktë i secilit do të ndryshojnë nga makroregioni në mikroregion, nga vendi në vend,

20

me kalimin e kohës. Në shumë aspekte, lidhja e mikroregjioneve për qeverisjen kombëtare

mund të krahasohet me atë të një filiali të një MNE ndaj kompanisë amë të saj. Kjo degë ka

qëllimet e veta dhe agjendën për arritjen e këtyre qëllimeve; ashtu si kompania amë. Shuma e

përgjegjësisë e vendim-marrjes deleguar filialit ka mundësi të varet nga variabla të tilla si

funksionet e kryera nga ajo, madhësia e saj, mosha dhe përvoja, aftësitë përkatëse të

menaxherëve të organizatës amë dhe ato të filialit, dhe shtrirje të cilat menaxherët e këtij të

fundit, duke promovuar qëllimet e veta, perceptojnë për të çuar përpara ato MNE të cilit ata

janë pjesë.

I njëjti parim i 'subsidiaritetit' mund të aplikohet për të kuptuar se si sovraniteti është shumë i

decentralizuar nga kombëtarë në mikroregjional. Por, nga perspektiva e qeverisë rajonale,

detyrat e saj ekonomike janë të qarta.

Këto janë, së pari, për të nxitur përdorimin e plotë dhe më efikas të burimeve dhe aftësitë

brenda juridiksionit të tij; dhe së dyti për aq sa ka pushtet për të siguruar infrastrukturën

mbështetëse për burimet e saj ekzistuese dhe aftësive të përmirësohet dhe për firmën e saj

vendase që të jetë në tregjet konkurruese në botë.

Kontributi i investimeve të lëvizshme përbrenda është gjykuar normalisht nga këto kritere.

Megjithatë, pyetjet me interes të veçantë për ata që kontribuan në këtë vëllim janë: së pari,

qoftë në globalizim bashkëkohorë, ekonomia e bazuar në njohuri, investimi i tillë ka të ngjarë

të ketë më shumë, ose më pak, kontribut të rëndësishëm të mirëqenies ekonomike rajonale; së

dyti, çfarë duhet të jenë politikat e qeverive rajonale për të siguruar që një kontribut i tillë

është optimal; dhe e treta, sa janë këto politika të mbështetetura ose të pajtueshme me ata të

ndiqen nga dhe / ose qeveritë kombëtare, të cilat kërkojnë të promovuar një adresim më të

gjerë të interesave.

Qeveritë e mikrooregjineve janë si menaxhimi i firmave në një tjetër referim. Ata

konkurrojnë me njëri-tjetrin për burimet, aftësitë, dhe tregjet.

Një rol në rritje e shumë autoriteteve subnacionale, në vitet e fundit, ka qenë e drejtuar për të

siguruar sa më shumë stimuj kosto efektive dhe sa më pak pengesa të jetë e mundur në

investimet e lëvizshme që rajonet perceptojnë që duhet të promovojnë avantazhin krahasues

dinamik. Shumë nga këto stimuj kanë marrë formën e granteve investuese, pushimeve

tatimore, tokës së lirë ose të subvencionuar dhe përshtatur shërbimet komunale publike,

ndjekjen agresive nga disa mikroregjione, p.sh. disa shtete në SHBA, kanë bërë që disa

studiues për t'iu referuar atyre si turne vendorë (Mytelka 1996).

Por, jo më pak të rëndësishëm kanë qenë përpjekjet e koncentruara të disa qeverive të

mikroregjioneve për të siguruar, ose të sigurojë që sektori privat ofron llojin e pasurive të

lokacionit-i detyruar që investitorët të jenë nga rajoni ose gjetkë - duke perceptuar nevojat e

21

tyre nëse ata janë duke shfrytëzuar konpetencat e tyre thelbësore. Megjithatë, po bëhet e qartë

se autoritetet rajonale duhet të bëjnë më shumë se kjo, thjesht sepse shumë prej këtyre

aseteve (shërbimeve p.sh. kosto-efektive, arsimore objektet, transporti dhe infrastruktura

komunikimi) janë dhënë ose mund të kopjohen mjaft lehtë nga konkurentët e tyre. Kjo

sugjeron se ata kanë nevojë për të ofruar investitorëve celular një grup të vecantë dhe

hapësirë, avantazhe fikse konkurruese, të cilat janë të përshtatura për nevojat e tyre

individuale (Peck 1996), ose nuk janë lehtësisht të imituara nga qeveritë e tjera rajonale. Ka

gjithashtu nevojë për bashkëpunim strategjik midis niveleve të ndryshme të qeverisjes

nënkombëtare duke minimizuar shpenzimet e transaksioneve private dhe publike.

Në fund, administratat lokale, në bashkëpunim me kooperativën lokale, shoqatat tregtare,

arsimore kanë nevojë për të krijuar një mjedis, i cili jo vetëm ndihmon për të promovojë

grumbullim të aktiviteteve të lidhura, por një në të cilat investitorët cellular mund të

mbledhin burimet dhe aftësitë, por nga të cilat ata mund të kenë të vështirë për të dalë

(Harrison 1992). Kjo shpesh, është një gjë jashtëzakonisht e vështirë për tu bërë, edhe pse

disa mikroregjione p.sh. Silicon Valley në Kaliforni dhe disa vende të vogla, p.sh. Singapor

dhe Hong Kong, e kanë bërë këtë shumë suksesshëm.

Po ashtu është duke u bërë gjithnjë e më e qartë se, për të çuar përpara zhvillimin e tyre

ekonomik, qeveritë mikroregjionale duhet të japin vëmendje sa më shumë për të ofruar

mjedisin e duhur për aktivitetet për shtim të pasurisë të firmave te tyre rezidente qofshin ato

me kapital vendas apo të huaj-si për aktivitetet e shfrytëzimit të aseteve.

Është e mundur për tu identifikuar disa lloje të grumbullimit hapësinor. Këto mund të

ndryshojnë sipas qëllimit të tyre, densitetit, modelit të aktiviteteve, potencialit për rritje,

kapacitit novator dhe strukturave të qeverisjes (Enright 2000). Në këtë kapitull hyrës, ne

kufizojmë diskutimin tonë për gjashtë lloje të grupimeve. E para nga këto janë grupimeve

'qendër-dhe-sipërfaqe', në të cilin një qendër ose bërthamë e firmave të anijeve gjeneron një

rreth satelitor (ose sipërfaqe) firmave. Në këtë rast (kompleksi i Boeing rreth Seattle,

kompleksi i Toyota rreth Tokio, kompleksi i Pohang çelikut rreth Pohang në Korea, dhe

kompleksi I Jenoptak elektronikë në Jean në Gjermaninë Lindore janë shembuj të mirë)

suksesi i viles ka gjasa për të pushuar në aftësinë e firmës së levave të anijes duke zhvilluar

një rrjet të furnizuesve dhe konsumatorëve që janë në gjendje për të fituar ekonomi të jashtme

jo vetëm nga një qendër e firmës por nga secila.

Lloji i dytë i grumbullimit eshtei I ilustruar nga industria e tekstilit verior Italian, industria e

tapave portugeze, Cambridge (Zelanda e Re) dhe industria e orëve në Gjenevë, dhe u

identifikua për herë të parë nga Alfred Marshall (1920). Ajo përbëhet nga një përqendrim i

ndërmarrjeve të angazhuara në aktivitete të ngjashme ekonomike, në mënyrë që secili të

22

mund të tërheqë nga ekonomitë e tilla të jashtme si disponueshmërinë e përbashkët të

burimeve natyrore.

Lloji i tretë, ashtu si i dyti, përbëhet nga një kompleks i firmave prodhuese Mallra dhe

shërbime të ngjashme. Dallimi është se ndërsa, në ish-rastet, përfitimet kryesore të

grumbullimit lindin nga një reduktim static I kostove të transaksionit dhe nga internalizimi

statik i ekonomive të jashtme, kjo e fundit kryesisht merr formën e ekonomive të të mësuarit

për ndërtimin e institucioneve dhe ndarjen e njohurisë kolektive.

Lloji i katërt i zones industriale është ajo që lind nga një grumbullim i qeverisë që

sponsorizon publikisht institucionet. Shembujt përfshijnë një mbledhje të hapësirës ajrore,

ushtarake, dhe institucioneve të tjera kërkimore të cilat janë të përqendruara rreth

Farnborough dhe Aldershot në Anglinë jug-lindore, rreth Colorado Springs në SHBA, dhe

rreth San Jose dos Campos në Brazil dhe të cilat gjenerojnë një satelit të nënkontraktuar në

rajonet fqinje. Vullneti dhe kapaciteti për të krijuar dhe zhvilluar rrjetet e tilla hapësinore

është padyshim më shumë i varur nga politika kombëtare se ato rajonale.

Lloji i pestë i grumbullimit është ai nga zonat e përpunimit të eksportit në vendet në zhvillim.

Këtu, shpesh joshet nga tatimi dhe nxitjet tjera të ofruara nga qeveritë kombëtare dhe të

orientuara nga eksporti / ose qeveritë rajonale, MNE-të e huaja koncentrohen kryesisht në

aktivitete me punë intensive dhe ndikojnë në inkuraimin e grumbullimit të firmave.

Megjithatë, në qoftë se grupime të tilla janë çdo gjë për të përfituar plotësisht ekonominë

lokale, një politikë kombëtare apo rajonale që promovon përmirësimin e vazhdueshëm të

burimeve vendase, dhe krijimin e lidhjeve me firmat lokale, është thelbësor

(Mclntyre,Narula, dhe Trevino 1996).

Lloji i gjashtë i grumbullimit është i drejtuar në mënyrë specifike në inkurajimin e të gjitha

aktiviteteve të formave. Shkenca dhe teknologjia, parqet e rritjes së aseteve janë shembuj

kryesore të grupimeve të tilla. Për të qenë i suksesshëm, ato kanë nevojë për një up-to-date

dhe të sofistikojnë infrastrukturën institucionale dhe një mjedis inovativ i cili ndihmon për të

gjeneruar rrjedhshmëri të njohurive, eksternalitete të mësuarit, dhe të kapitalit social, të

kërkuar nga firmat pjesëmarrëse (Putman 1993). Siç e kemi treguar tashmë, grupe të tilla janë

zakonisht, edhe pse jo ekskluzivisht, të vendosura në zonat e qyteteve të mëdha ose në qytetet

universitare dhe qytete në vendet e përparuara industriale.

23

Disa implikime menaxheriale

Pjesa e fundit e ketij kapitulli do të identifikojë disa nga mundesitë e implikimit të ekonomisë

në kohët e fundit për qellimin e menagjerëve rreth lokacionit te tyre. Pika e parë që ne do të

theksojmë është se duke bërë zgjedhjen e duhur për vendodhjen e veqant të një FDI dhe

arritjen e portofolit për të drejtën e lokacioneve për të gjithë FDI, me firmë ëe veçantë, vetë

mund të jetë një avantazh konkurrues i rendesishëm. Për më tepër, sikur firmat që bëhen

shumëkombëshe sikur asetet e veçanta të firmave të bëhen të lëvizshme dhe si mundesitë për

gjetjen e llojeve të FDI zgjerohen, kështu, arritja për përzierjen optimale të lokacioneve për

shfrytezimin e kombinuar dhe vendosjen e burimeve dhe aftësive të shpërndara

gjeografikisht, për prokurimin e hyrjeve dhe për furnizimin e produkteve të tyre për t'i dhënë

fund tregjeve, po bëhet gjithnjë e më kritike. Në të njëjten kohë, ka qenë jashtëzakonisht e

injoruar në literaturën menaxheriale. Qëllimi është se për çdo pesëdhjetë traktatet,

monografet dhe gazetat e botuara në menagjimin strategjik të burimeve dhe aftësive, si dhe

mënyrën e duhur të hyrjes në tregjet e huaja, aty është vetëm një që ndikon në zgjidhjen e

lokacioneve të firmave të veçanta në konkurrencë. Ndoshta dijetarët e bizneseve e

konsideruan jashtë njohurive të tyre dhe vendimet per lokacione janë marrë në ekonominë e

pastër.

Konkluzione

Në këtë kapitull hyrës, ne kemi kërkuar që të përshkruajmë dhe analizojmë ndikimin që

ngjarjet e fundit ekonomike kanë pasur në vendndodhjen e aktiviteteve me vlerë të shtuar,

dhe veçanërisht në ato të MNE-ve. Më konkretisht, ne kemi përqëndruar vëmendje në forcat

centrifugale e bërë për makroregjinet dhe globalizimi i FDI dhe aleancave midis firmave, dhe

mbi forcat centripetale e bërë për një model më të koncentruar gjeografik. Ne kemi dalluar

edhe ndërmjet atyre aktiviteteve me vlerë të shtuar të trupëzuara në burimet kryesisht të

lokacionit të lidhur dhe aftësitë që personifikojnë burimet e lëvizshme dhe të dijes. Kapitulli

ka identifikuar edhe dallimet mes llojit të ndarjes ndërkombëtare të punës e nxitur nga MNE-

të multidomestike dhe globale (ose MNE-të rajonale) të integruara; Në veçanti, ne diskutuam

idenë e distancës së lidhur me kostot e transaksioneve; dhe argumentuam se, në ekonominë

bashkëkohore të bazuar në dije, kostot e transaksionit, p.sh. ato që kanë të bëjnë me të

mësuarit dhe koordinimin e inovacionit, detyrat lidhur me të, ishin të paktën, nëse jo më

shumë, të rëndësishme në ndikimin e vendndodhjes. Së fundi, në qoftë se është e vërtetë se

mikroregjionet janë gjithnjë e duke u bërë një nga motorët kryesorë të zhvillimit ekonomik

24

(Scott 1998), dhe porta e vendeve në vendin e tregut global (Ohmae 1995), nuk ka kuptim për

të parë MNE-të, jo vetëm si një nga kanalet kritike për organizimin e pasurise ndërkufitare

duke kërkuar dhe aktivitete të shfrytëzimit jo vetëm mes shteteve të ndryshme kombëtare, por

edhe në mes mikroregjineve brenda shteteve të ndryshme kombëtare? A nuk është kjo, me të

vërtetë, rasti që lidhjet ekonomike mes Silicon Valley në Kaliforni dhe silic Glen në mes të

Skocisë, apo në mes të Neë York dhe rretheve financiare të Londrës, janë të paktën po aq të

rëndësishme sa ato midis Britanisë së Madhe dhe SHBA-ve si faktorë për përcaktimin e

vendndodhjes ndërkombëtare të aktivitetit ekonomik, dhe modelet e ndërkufitar të tregtisë?

25

2. ZHVILLIMI EKONOMISE KRAHASUESE Tipari më i spikatur i ekonomisë globale janë kontrastet e saj ekstreme. Produktiviteti për

punëtor në Shtetet e Bashkuara është rreth 10 herë më i lartë se ajo në Indi dhe më shumë se

50 herë më e lartë se në Republikën Demokratike të Kongos (RDK). Të ardhurat reale për

frymë janë 48.430 $ në Shtetet e Bashkuara, $ 2.930 në Indi, dhe 280 $ në RDK. Nëse bota

do të ishte një vend i vetëm, të ardhurat e saj do të shpërndaheshin në mënyrë të pabarabartë

më shumë se në çdo komb përveç Namibisë. Gjithashtu ka edhe boshllëqe të mëdha në masat

e mirëqenies. Jetëgjatësia është 78 në Shtetet e Bashkuara, 65 në Indi, dhe vetëm 46 në RDK.

Përhapja e jo-të-ushqyerit është më pak se 2.5% në Shtetet e Bashkuara, por 22% në Indi dhe

75% në RDK. Ndërsa pothuajse të gjitha gratë janë të shkolluara në Shtetet e Bashkuara,

vetëm 51% janë në Indi dhe 56% në RDK. Si u arrit të bëheshin dallime kaq të mëdha? Në

botën e sotme, me kaq shumë njohuri dhe me lëvizjen e njerëzve, informacionit, si dhe

mallrave dhe shërbimeve në mënyrë të shpejtë dhe relativisht të lirë, si kanë boshllëqe të tilla

të mëdha të ndodhin dhe madje edhe të zgjerohen? Pse disa vende në zhvillim kanë bërë aq

shumë progres në mbylljen e këtyre boshllëqeve, ndërsa të tjerët kaq pak?

Në këtë kapitull, ne kemi prezantuar studimin e zhvillimit të ekonomisë krahasuese. Ne do të

fillojmë duke përcaktuar botën në zhvillim dhe duke përshkruar se si matet zhvillimi në

mënyrë që të bëjmë krahasime sasiore në të gjitha vendet. Të ardhurat mesatare është një, por

vetëm një, nga faktorët që përcaktojnë nivelin e zhvillimit ekonomik të një vendi. Kjo është

për t'u pritur, duke pasur parasysh diskutimin e kuptimit të zhvillimit në Kapitullin 1.

Ne atëherë konsiderojmë dhjetë karakteristika të rëndësishme që vendet në zhvillim kanë

tendencë ti kenë të përbashkta, mesatarisht, në krahasim me botën e zhvilluar. Në secilin rast,

ne gjithashtu zbulojmë se pas këtyre mesatareve ekzistojnë dallime shumë të konsiderueshme

në të gjitha këto dimensione në mesin e vendeve në zhvillim që janë të rëndësishme për tu

vlerësuar dhe për tu marrë parasysh në politikën e zhvillimit. Këto fusha janë si më poshtë:

1. Nivele të ulëta të jetesës dhe produktivitetit;

2. Nivele të ulëta të kapitalit njerëzor;

3. Nivele të larta të pabarazisë dhe varfërisë absolute;

4. Norma të larta të rritjes së popullsisë;

5. Ndarje e madhe sociale;

6. Popullsi të madhe rurale, por migrim i shpejtë rural-urban;

7. Nivelet e ulëta të industrializimit;

8. Gjeografi e pafavorshme;

9. Tregje financiare dhe të tjera të pazhvilluara;

10. Impakt i zgjatur kolonial si institucione të dobëta dhe shpesh varësi e jashtme.

26

Përzierja dhe ashpërsia e këtyre sfidave vendosin kufizimet e zhvillimit dhe prioritetet e

politikave të një vendi në zhvillim. Pas shqyrtimit të këtyre të përbashkëtave dhe dallimeve

midis vendeve në zhvillim, ne më tej konsiderojmë dallimet kryesore në mes të kushteve në

vendet e sotme në zhvillim dhe atyre në vendet e zhvilluara tani, në fazën e hershme të

zhvillimit të tyre, dhe ne shqyrtojmë polemikat nëse vendet në zhvillim dhe vendet e

zhvilluara tani janë konvergjente në nivelet e tyre të zhvillimit.

Ne pastaj bazohemi në njohuritë e kohëve të fundit në zhvillimin ekonomisë krahasuese për

të sqaruar më tej se si u bë bota kaq e pabarabartë dhe mbeti kështu vazhdimisht e

pabarabartë, dhe do të hedhim dritë mbi faktorët pozitivë pas progresit të shpejtë të kohëve të

fundit në një pjesë të konsiderueshme të botës në zhvillim. Bëhet mjaft e qartë se

kolonializmi ka luajtur një rol të madh në formimin e institucioneve që përcaktojnë "rregullat

e lojës ekonomike", të cilat mund të kufizojnë ose të lehtësojnë mundësitë për zhvillim

ekonomik. Ne shqyrtojmë faktorët e tjerë në zhvillimin krahasues, të tilla si nivelet e vendeve

të pabarazisë. Ne do të vlerësojmë se pse kaq shumë vende në zhvillim kanë vështirësi të tilla

në arritjen e zhvillimit ekonomik, por edhe do të fillojmë të shohim disa nga përshkrimet se

çfarë mund të bëhet për të kapërcyer pengesat dhe për të inkurajuar përparim sa më të

shpejtë, edhe në mesin e vendeve më pak të zhvilluara sot. Kapitulli mbyllet me një rast

studimi krahasues të Bangladeshit dhe Pakistanit.

2.1 PËRCAKTIMI I BOTËS NË ZHVILLIM Mënyra më e shpeshtë për të përcaktuar botën në zhvillim është me të ardhurat për frymë.

Disa agjenci ndërkombëtare, përfshirë Organizatën për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik

(OECD) dhe Kombet e Bashkuara, ofrojnë klasifikimet e vendeve sipas statusit të tyre

ekonomik, por sistemi më i njohur është ai i Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe

Zhvillim (IBRD), e njohur zakonisht si Banka Botërore. (Banka Botërore është shqyrtuar në

detaje në Kutinë 13.2). Në sistemin e klasifikimit të Bankës Botërore, 210 ekonomi me një

popullsi prej të paktën 30.000 janë renditur me nivelin e tyre të të ardhurave bruto nacionale

(GNI) për frymë. Këto ekonomi pastaj klasifikohen si vende me të ardhura të ulëta (LIC),

vende me të ardhura mesatare të ulta (LMCs), vendet me të ardhura mesatare të larta

(UMCs), vendet me të ardhura të larta të OECD, dhe vende të tjera me të ardhura të larta.

(Shpesh, LMCs dhe UMCs janë grupuar jozyrtarisht si vende me të ardhura mesatare.)

Me një numër të përjashtimeve të rëndësishme, vendet në zhvillim janë ato me të ardhura të

ulta, mesatare-të ulta, ose të ardhurat mesatare-të larta. Këto vende janë grupuar sipas rajonit

gjeografik të tyre në tabelën 2.1, duke i bërë ato më lehtë të identifikueshme në hartë në

Figurën 2.1. Limitet për këto kategori janë ato të përdorura nga Banka Botërore: Vendet me

të ardhura të ulëta janë të definuara si vende që kanë të ardhura kombëtare bruto për frymë

për vitin 2008 prej 975 $ ose më pak; Vendet me të ardhura mesatare-të ulëta kanë të ardhura

në mes $ 976 dhe $ 3855; Vendet me të ardhura mesatare-të larta kanë të ardhura mes 3,856 $

dhe $ 11,906; dhe vendet me të ardhura të larta kanë të ardhura prej $ 11.907 ose më shumë.

Krahasimet e të ardhurave për disa vende janë paraqitur grafikisht në figurën 2.2.

Vini re se një numër i vendeve të grupuara si "ekonomitë e tjera me të ardhura të larta" në

tabelën 2.1 nganjëherë klasifikohen si vende në zhvillim, të tilla si kur ky është qëndrimi

zyrtar i qeverive të tyre. Për më tepër, vendet me të ardhura të larta që kanë një ose dy sektorë

27

shumë të zhvilluar të eksportit, por në të cilin pjesë të rëndësishme të popullsisë mbeten

relativisht të paarsimuar ose me shëndet të dobët për nivelin e të ardhurave të vendit mund të

shihet si ende në zhvillim. Shembujt mund të përfshijnë eksportuesit e naftës si Arabia

Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe. Ekonomitë e të ardhurave të larta përfshijnë edhe

disa ishuj turistik të varur nga problemet e vazhdueshme të zhvillimit. Madje disa prej

vendeve anëtare të OECD me të ardhura të larta, sidomos Portugalia dhe Greqia, janë parë si

vende në zhvillim të paktën deri kohët e fundit. Megjithatë, karakterizimi i botës në zhvillim

si Afrika sub-Sahariane, Afrika e Veriut dhe Lindja e Mesme, Azia përveç Japonisë dhe, më

së fundi Koresë së Jugut, dhe ndoshta dy ose tre ekonomitë e tjera me të ardhura të larta,

Amerika Latine dhe Karaibet, dhe vendet në "tranzicion" të Evropës Lindore dhe Azisë

Qendrore, duke përfshirë ish-Bashkimin Sovjetik, mbetet një përgjithësim i dobishëm. Në të

kundërt, bota e zhvilluar që përbën thelbin e vendeve me të ardhura të larta të OECD është i

përbërë nga vendet e Evropës Perëndimore, në Amerikën e Veriut, Japoninë, Australinë dhe

Zelandën e Re.

Ndonjëherë një dallim i veçantë bëhet në mes të ekonomive me të ardhura mesatare-të larta

dhe ekonomivetë reja me të ardhura të larta, duke i përcaktuar disa vende që kanë arritur

sektorë relativisht të përparuar të prodhimit si vendet e sapo industrializuara (NICs).

Megjithatë, një tjetër mënyrë për të klasifikuar kombet e botës në zhvillim është me shkallën

e tyre të borxhit ndërkombëtar; Banka Botërore i ka klasifikuar vendet si shumë në borxh, me

borxh të moderuar, dhe me më pak borxhe. Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara

(UNDP) klasifikon vendet sipas nivelit të tyre të zhvillimit njerëzor, duke përfshirë shëndetin

dhe arritjet e arsimit si të ulët, të mesëm, të lartë dhe shumë të lartë. Ne i konsiderojmë

indekset tradicionale dhe të reja të zhvillimit Njerëzor të UNDP në detaje më vonë në

kapitull.

Një tjetër klasifikim i përdorur gjerësisht është ai i vendeve më së paku të zhvilluara, një

përcaktim i Kombeve të Bashkuara që deri më 2010 përfshinte 49 vende, 33 prej tyre në

Afrikë, 15 në Azi, plus Haiti. Për tu përfshirë, një vend duhet të plotësojë njërin prej tre

kritereve: të ardhura të ulëta, kapital të ulët njerëzor, dhe cënueshmëri të lartë

ekonomike.Klasifikime të tjera të veçanta të OKB-së përfshijnë vendet e mbyllura në

zhvillim (të cilat janë 30, gjysma e tyre në Afrikë) dhe ishuj-shtete të vogla në zhvillim (nga

të cilat janë 38). Së fundi, termi tregjet në zhvillim u prezantua në Korporimin Financiar

Ndërkombëtar për të sugjeruar progres (duke shmangur frazën që atëherë ishte standarde e

Botës së Tretë që investitorët dukej që e lidhnin me stagnim).

28

29

Klasifikime të tjera të veçanta të OKB-së përfshijnë vendet e mbyllura në zhvillim (të cilat

janë 30, gjysma e tyre në Afrikë) dhe ishuj-shtete të vogla në zhvillim (nga të cilat janë 38).

Së fundi, termi tregjet në zhvillim u prezantua në Korporimin Financiar Ndërkombëtar për të

sugjeruar progres (duke shmangur frazën që atëherë ishte standarde e Botës së Tretë që

investitorët dukej që e lidhnin me stagnim). Edhepse termi është tërheqës, ne nuk e përdorim

atë në këtë tekst për tri arsye. Së pari, "treg në zhvillim" është përdorur gjerësisht në shtypin

financiar për të sugjeruar praninë e aksioneve dhe obligacioneve në tregjet aktive; megjithëse

thellimi financiar është i rëndësishëm, është vetëm një aspekt i zhvillimit ekonomik. Së dyti,

duke iu referuar kombeve si "tregje", mund të çojë në një jo-theksim të mjaftueshëm për disa

prioritete të zhvillimit që nuk kanë të bëjnë me tregun. Së treti, përdorimi ndryshon dhe nuk

ka përcaktim përgjithësisht të pranuar se cilat tregje duhet të etiketohen tregje në zhvillim dhe

cilat ende në proces të zhvillimit.Ndarja e thjeshtë e botës në vende të zhvilluara dhe në

zhvillim ndonjëherë është e dobishme për qëllime analitike. Shumë modele të zhvillimit

zbatohen në nivelet e të ardhurave të vendeve në zhvillim. Megjithatë, kjo gamë e gjerë e të

ardhurave të këtyre të fundit shërben si një paralajmërim i hershëm për ne që të mos mbi-

gjeneralizojmë. Në të vërtetë, dallimet ekonomike mes vendeve me të ardhura të ulëta në

Afrikën Sub-Sahariane dhe Azinë Jugore dhe vendet me të ardhura mesatare-të larta në Azinë

Lindore dhe Amerikën Latine mund të jenë edhe më të mëdha sesa ato midis vendeve me të

ardhura të larta të OECD dhe vendeve me të ardhura mesatare-të larta në zhvillim.

30

31

2.2 TREGUESIT BAZË TË ZHVILLIMIT:

TË ARDHURAT REALE, SHËNDETI, DHE ARSIMIMI

Në këtë seksion, ne shqyrtojmë treguesit bazë të tri aspekteve të zhvillimit: të ardhurat reale

për frymë përshtatur për fuqi blerëse; shëndeti i matur nga jetëgjatësia, mos-ushqyerja, dhe

vdekshmëria e fëmijëve; dhe arritjet arsimore të matura me shkrim-lexim dhe shkollim.

PARITETI I FUQISË BLERËSE

Në përputhje me skemën e klasifikimit të vendeve bazuar në të ardhura të Bankës Botërore,

të ardhurat bruto kombëtare (GNI) për frymë, masa më e zakonshme e nivelit të përgjithshëm

të aktivitetit ekonomik, shpesh përdoret si një indeks përmbledhës i mirëqenies relative

ekonomike e njerëzve në vende të ndryshme. Ajo llogaritet si vlera e shtuar totale, vendase

dhe e huaj, pretenduar nga banorët e një vendi pa bërë zbritjet për amortizimin e kapitalit

vendas. Produkti i brendshëm bruto (GDP) mat vlerën e përgjithshme për përdorimin

përfundimtar të prodhimit të prodhuar nga një ekonomi, nga të dy banorët dhe

jorezidentët.Kështu GNI përfshin GDP plus diferenca midis të ardhurave që banorët marrin

nga jashtë për shërbime (të punës dhe kapitalit) me pagesën që u bëhet jorezidentëve që

kontribuojnë në ekonominë vendase. Ku ka një popullsi të madhe jorezidente që luan një rol

të madh në ekonominë e vendit (si korporatat e huaja), këto dallime mund të jenë signifikante

(shih Kapitullin 12). Në vitin 2008, të ardhurat e përgjithshme kombëtare të të gjitha

kombeve të botës janë vlerësuar në më shumë se $ 58 trilion, nga të cilat mbi $ 42 trilion janë

në rajonet ekonomikisht të zhvilluara me të ardhura të larta dhe më pak se $ 16 trilion u

gjenerua në vendet më pak të zhvilluara, pavarësisht që ato përfaqësojnë rreth 5/6 e

popullsisë së botës.

Në vitin 2008 Norvegjia ka pasur 312 herë të ardhura për frymë më shumë se Etiopia dhe 84

herë më shumë se India.

Krahasimet e GNI për frymë midis vendeve të zhvilluara dhe më pak të zhvilluara si ato të

treguara në Figurën 2.2, megjithatë, të ekzagjeruara nga përdorimi i normave zyrtare valutore

për të kthyer monedhat kombëtare në dollarë amerikanë. Ky konvertim nuk mat fuqinë

blerëse të brendshme relative të monedhave të ndryshme. Në një përpjekje për të ndrequr këtë

problem, shkencëtarët janë përpjekur të krahasojnë GNI dhe GDP relative duke përdorur

paritetin e fuqisë blerëse (PPP) në vend të kurseve të këmbimit, si faktorë të konvertimit. PPP

është llogaritur duke përdorur një grup të përbashkët të çmimeve ndërkombëtare për të gjitha

mallrat dhe shërbimet.

Në një version të thjeshtë, pariteti i fuqisë blerëse përcaktohet si numri i njësive të valutës së

një vendi të huaj të nevojshme për të blerë sasinë identike të mallrave dhe shërbimeve në

tregun vendor të vendit në zhvillim sa $ 1 do të blente në Shtetet e Bashkuara. Në praktikë,

rregullimet janë bërë për çmimet relative të ndryshme në të gjitha vendet në mënyrë që

standardet e jetesës të mund të maten më saktë. Në përgjithësi, çmimet e shërbimeve jo të

tregtueshme janë shumë më të ulëta në vendet në zhvillim, sepse pagat janë shumë të ulëta.

Në mënyrë të qartë, në qoftë se çmimet e brendshme janë më të ulëta, matja e PPP të GNI-së

për kokë banori do të jetë më e lartë se sa vlerësimet që përdorin normat valutore si faktor

konvertimi. Për shembull, në 2008 GNI për frymë e Kinës ishte vetëm 6% e asaj të Shteteve

32

të Bashkuara duke përdorur konvertimin e kursit të këmbimit, por rritet në 13% kur llogaritet

me metodën PPP të konvertimit. Boshllëqet e të ardhurave në mes vendeve të pasura dhe të

varfra në këtë mënyrë kanë tendencë të jenë më të vogla kur PPP përdoret për llogaritje.

Tabela 2.2 ofron një krahasim të kursit të këmbimit dhe PPP të GNI për kokë banori për 26

vende, nga tetë vende nga Afrika, Azia, dhe Amerika Latine, plus Mbretëria e Bashkuar dhe

Shtetet e Bashkuara. Matur në dollarë PPP, hendeku mes Shteteve të Bashkuara dhe

Burundisë do të jetë 127 me 1, në vend të hendekut 342-1 duke përdorur kursin e këmbimit të

huaj zyrtar.

Tabela 2.3 zgjeron këto krahasime për të përfshirë rajone dhe grupimet e të ardhurave, si dhe

shembuj ilustrues të gjashtë vendeve me nivele të të ardhurave në ngritje, së bashku me

indikator themelor të shëndetësisë dhe arsimit. Në kolonën e parë të tabelës 2.3, të ardhurat

maten me treg ose normat zyrtare të këmbimit dhe sugjerojnë se të ardhurat e një personi në

Shtetet e Bashkuara janë 320 herë sa ajo e një personi në Republikën Demokratike të

Kongos. Por përsëri, kjo është e pabesueshme, pasi shumë shërbime kushtojnë shumë më pak

në DRC se sa në Shtetet e Bashkuara. Normat PPP japin një kuptim më të mirë të sasisë së

mallrave dhe shërbimeve që mund të blihen me çmime të SHBAve dhe tregojnë se të

ardhurat reale të SHBAve janë afër 173 herë më të mëdha se ato të DRCsë, ende një nivel i

lartë i pabarazisë. Në përgjithësi, të ardhurat reale mesatare për frymë në vendet me të

ardhura të larta janë më shumë se 28 herë më të mëdha se në vendet me të ardhura të ulëta

dhe 7 herë më të larta se sa në vendet me të ardhura mesatare.

TREGUESIT E SHËNDETËSISË DHE ARSIMIMIT

Përveç të ardhurave mesatare, është e nevojshme të vlerësohet shëndeti dhe arritjet arsimore

mesatare të një kombi, të cilat pasqyrojnë aftësitë bazë. Tabela 2.3 tregon disa tregues bazë të

të ardhurave, shëndetësisë (jetëgjatësia, shkalla e jo-të-ushqyerit, shkalla e vdekshmërisë nën

5 vjec, dhe shkalla e lindjeve), dhe arsimit (aftësia e shkrim/leximit të meshkujve dhe

femrave të rritur). Jetëgjatësia është numri mesatar i viteve që fëmijët e porsalindur do të

jetojnë nëse u nënshtrohen rreziqeve të vdekshmërisë që mbizotërojnë për gjeneratën e tyre

në kohën e lindjes së tyre. Jo-të-ushqyerit nënkupton konsumimin e shumë pak ushqimi për të

ruajtur nivele normale të aktivitetit; kjo është ajo që është quajtur shpesh problem i urisë.

Pjelloria e lartë mund të jetë edhe një shkak dhe një pasojë e prapambetjes, kështu që

lindshmëria raportohet si një tjetër tregues themelor. Aftësia për të lexuar/shkruar është pjesa

e meshkujve dhe femrave të rritur të raportuar ose që vlerësohet që kanë aftësi themelore për

të lexuar dhe shkruar; shkrim/leximi funksional në përgjithësi është më i ulët se shifrat e

raportuara.

33

Tabela 2.3 paraqet të dhënat për grupet e vendeve me të ardhura të ulta, mesatare-të ulta,

mesatare-të larta, dhe të larta. Tabela gjithashtu tregon mesataret nga gjashtë rajone në

zhvillim (Azia Lindore dhe Pacifiku, Amerika Latine dhe Karaibet, Lindja e Mesme dhe

Afrika e Veriut, Azia Jugore, dhe Afrika sub-Sahariane) dhe nga gjashtë vende ilustruese:

DRC, India, Egjipti, Brazili, Malajzia, dhe Shtetet e Bashkuara. Vini re se përveç dallimeve

të mëdha në të gjithë këto grupime të të ardhurash, vendet me të ardhura të ulëta janë vetë një

grup shumë i ndryshëm me sfida shumë të ndryshme të zhvillimit. Të ardhurat reale të Indisë

janë gati dhjetë herë sa të ardhurat e DRCsë. Jetëgjatësia e përgjithshme është 16 vjet më e

gjatë. Ndërsa rreth tre të katërtat janë të kequshqyer në DRC, 22% janë të kequshqyer në

Indi.Cdo 1,000 lindje të gjalla, 199 prej këtyre fëmijëve do të vdesin para ditëlindjes së tyre

të pestë në DRC, në krahasim me 69 në Indi. Dhe lindshmëria është rreth dy herë më e lartë

në DRC se në Indi. Në një zonë, DRC duket fare më mirë: Ajo raporton nivele më të larta të

shkrim/leximit te meshkujt dhe femrat sesa India. Nëse India dukshëm del më mirë në

përgjithësi, të dy vendet ende duhet të përballen me sfida të mëdha zhvillimore nëse i

krahasojmë këto statistika edhe me Malajzinë.

34

2.3 MASAT HOLISTIKE TË NIVELEVE TË JETESËS DHE AFTËSIVE

INDEKSI I ZHVILLIMIT NJERËZOR TRADICIONAL

Mënyra më e përdorur për matjen e statusit krahasues të zhvillimit socio-ekonomik është

paraqitur nga Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara (UNDP) në serinë e saj vjetore

të Raporteve të Zhvillimit Njerëzor. Thelbi i këtyre raporteve, të cilat janë iniciuar në vitin

1990, është ndërtimi dhe përsosmëria e Indeksit të Zhvillimit Njerëzor (IZHNJ). IZHNJ

tenton të rendit të gjitha vendet në një shkallë nga 0 (zhvillimi më i ulët njerëzor) deri në 1

(zhvillimi më i lartë njerëzor), bazuar në tre qëllime kryesore të zhvillimit: jetëgjatësia e

matur nga jetëgjatësia në lindje, njohuritë e matur nga mesatarja e arsimimit të të rriturve (dy

të tretat) dhe raporti i regjistrimit në shkollë bruto (një e treta), dhe standardi i jetesës i matur

nga GDP reale për kokë banori e rregulluar për paritetet e ndryshme të fuqisë blerëse për

valutën e secilit vend për të reflektuar koston e jetesës dhe për supozimin e zvoglimit të

dobisë margjinale të të ardhurave. Duke përdorur këto tri masa të zhvillimit dhe duke

aplikuar një formulë për të dhënat për 177 vende, IZHNJ rendit vendet në katër grupe:

zhvillim i ulët njerëzor (0.0 deri 0.499), zhvillim të mesëm njerëzor (0.50 deri 0.799),

zhvillim të lartë njerëzor (0.80 deri 0.90), dhe zhvillim shumë të lartë njerëzor (0.90 deri 1.0).

Llogaritja e IZHNJsë tradicionale ka pësuar një sërë ndryshimesh që nga fillimi i tij.

(Versioni i ri i 2010 i IZHNJ është shpjeguar në seksionin e ardhshëm.) Në mënyrë të

veçantë, në të kaluarën një formulë relativisht e ndërlikuar është përdorur për të konvertuar të

ardhurat PPP në të ardhura të "përshtatura" (që do të thotë të ardhurat të përshtatura për

35

zvogëlimin e dobisë margjinale në mënyrë që mirëqenia të rritet me të ardhurat, por në një

normë në rënie). Kohët e fundit, të ardhurat e përshtatura gjenden thjesht duke u bazur në

logun e të ardhurave aktuale. Pastaj, për të gjetur indeksin e të ardhurave, zbresim logun e

100 nga regjistri i të ardhurave aktuale, në supozimin se të ardhurat reale për frymë nuk mund

të jenë më pak se $ 100 PPP. Dallimi jep shumën me të cilën vendi ka tejkaluar "shtyllën më

të ulët." Për të vënë këtë arritje në perspektivë, e konsiderojmë atë në lidhje me maksimumin

që një vend në zhvillim mund të aspiroj të kaloj në brezin e ardhshëm. UNDP e merr këtë në

40.000 $ PPP. Pra, ne pastaj pjestojmë me dallimin në mes të log të $ 40,000 dhe log prej $

100 për të gjetur arritjen relative të të ardhurave të vendit. Kjo i jep cdo vendi një numër

indeksi që gjendet midis 0 dhe 1. Për shembull, në rastin e Bangladeshit, tek i cili në PPP e

vitit 2007, GDP për kokë banori është vlerësuar nga UNDP-ja të jetë $ 1241, indeksi i të

ardhurave llogaritet si vijon:

Indeksi i të ardhurave = ( ) ( )

( ) ( ) = 0.420 ....................................................(2.1)

Efekti i zvogëlimit të dobisë margjinale është i qartë. Të ardhurat prej $ 1241, e cila është

vetëm 3% e qëllimit maksimal prej $ 40,000 është tashmë e mjaftueshme për të arritur më

shumë se dy të pestat e vlerës maksimale që indeksi mund të marrë. Vini re se disa vende

kanë tejkaluar tashmë objektivin e të ardhurave PPP $ 40,000; në raste të tilla, UNDP ka

caktuar vlerën maksimale të të ardhurave PPP prej $ 40,000, dhe kështu vendi merr indeksin

maksimal të të ardhurave prej 1.

Për të gjetur indeksin e jetëgjatësisë (indeksin shëndetësor), UNDP fillon me pritshmërinë

aktuale të jetës në një vend në lindje dhe zbret 25 vjet. Ky i fundit është qëllimi më i ulët,

jetëgjatësia më e ulët që mund të jetë në një vend gjatë brezit të mëparshëm. Pastaj UNDP

ndan rezultatin nga 85 vjet minus 25 vjet, apo 60 vjet, e cila përfaqëson jetëgjatësinë e

pritshme gjatë gjeneratave të mëparshme dhe të ardhshme. Eshtë parashikuar që 85 vite është

jetëgjatësia maksimale për një vend që të përpiqet për ta arritur gjatë brezit të ardhshëm. Për

shembull, në rastin e Bangladeshit, popullsia e të cilit kishte jetëgjatësinë në vitin 2007 - 65.7

vjet, indeksi jetëgjatësisë është llogaritur si më poshtë:

Indeksi i jetëgjatësisë =

= 0.678 ............................................................................(2.2)

Vini re se nuk ka supozim se është pakësuar dobia marxhinale e viteve të jetës; e njëjta gjë

vlen për indeksin e arsimit. Indeksi i arsimit është i përbërë nga dy pjesë, me dy të tretat e

peshës për shkrim-lexim dhe një e treta për regjistrimin në shkollë. Sepse regjistrimet e

shkollave bruto mund të tejkalojnë 100% (për shkak të nxënësve më të vjetër që shkojnë

përsëri në shkollë), ky indeks është mbuluar edhe në 100%. Për rastin e Bangladeshit,

arsimimi i të rriturve është vlerësuar (jo sigurtë) me 53.5%, kështu që

Indeksi shkrim/lexim i të rriturve =

= 0.535 .......................................................... (2.3)

36

Për indeksin e regjistrimit bruto, për Bangladeshin vlerësohet se është 52.1% e popullsisë në

moshë për shkollim primar, sekondar dhe terciar, të cilët janë të regjistruar në shkollë, kështu

që vendi merr vlerën e mëposhtme:

Indeksi i regjistrimit bruto =

= 0.521 .................................................................... (2.4)

Pastaj, për të gjetur indeksin e përgjithshëm të arsimit, indeksi shkrim/lexim i të rriturve

shumëzohet me dy të tretat dhe indeksi i regjistrimit bruto shumëzohet me një të tretën. Kjo

zgjedhje reflekton pikëpamjen se aftësia për të shkruar/lexuar është karakteristika themelore e

një personi të arsimuar. Në rastin e Bangladeshit, kjo na jep

Indeksi i arsimit =

(Indeksi shkrim/lexim i të rriturve) +

(Indeksi i regjistrimit bruto)

=

(0.535) +

(0.521) = 0.530 ............................................................... (2.5)

Në indeksin e fundit, secili nga tre komponentët merr sasinë e barabartë, ose një të tretën.

Kështu

IZHNJ =

(Indeksi i të ardhurave) +

(Indeksi i jetëgjatësisë)+

(Indeksi i arsimit) ..........(2.6)

Për rastin e Bangladeshit

IZHNJ =

(0.420) +

(0.678)+

(0.530) = 0.543 ...............................................................(2.7)

Një avantazh i madh i IZHNJsë është se tregon që një vend mund të bëjë shumë më mirë se

që pritet me një nivel të ulët të të ardhurave dhe që fitimet e konsiderueshme të të ardhurave

ende mund të arrijnë relativisht pak në zhvillimin njerëzor.

Më tej, IZHNJ thekson se pabarazitë në të ardhura janë më të mëdha se pabarazitë në

treguesit e tjerë të zhvillimit, të paktën shëndetësi dhe arsim. Për më tepër, IZHNJ na kujton

se me zhvillim ne në mënyrë të qartë kuptojmë zhvillim të gjerë njerëzor, e jo vetëm të

ardhura më të larta. Shumë vende, të tillë si disa prej prodhuesve të naftës me të ardhura të

larta, kanë thënë se kanë përjetuar "rritje pa zhvillim." Shëndeti dhe arsimi janë inpute që në

funksionin e prodhimit kombëtar roli i tyre është si përbërës i kapitalit njerëzor, që do të thotë

investime produktive të mishëruara në persona. Përmirësimet në shëndetësi dhe arsim janë

edhe qëllime të rëndësishme të zhvillimit (shih kapitullin 8). Ne nuk mund të argumentojmë

se një komb i individëve me të ardhura të larta që nuk janë të arsimuar mirë dhe që vuajnë

nga probleme të mëdha shëndetësore që ndikojnë që të jetojnë shumë më shkurtë se të tjerët

rreth e rrotull globit ka arritur një nivel më të lartë të zhvillimit se sa një vend me të ardhura

të ulëta, me jetëgjatësi më të lartë të jetës dhe aftësi më të madhe të shkrim/leximit. Një

tregues më i mirë i pabarazive të zhvillimit dhe renditjes mund të gjendet duke përfshirë

variabla shëndetësore dhe arsimore në një masë të ponderuar të mirëqenies sesa thjesht duke

u bazuar në nivelet e të ardhurave, dhe IZHNJ ofron një mënyrë shumë të dobishme për të

bërë këtë.

37

Ka kritika të tjera dhe të meta të mundshme të IZHNJsë. Njëra është se regjistrimi bruto në

shumë raste mbideklaron shumën e shkollimit për shkak se në shumë vende një student i cili

fillon shkollën fillore llogaritet si i regjistruar, pa marrë parasysh nëse studenti e lë shkollimin

në një fazë. Peshë e barabartë (një e treta) është dhënë për secilin nga tre komponentet, e cila

në mënyrë të qartë ka vlerë të gjykimit pas saj, por është e vështirë për të përcaktuar se çfarë

është kjo. Vini re se për shkak se variablat janë matur në lloje shumë të ndryshme të njësive,

është e vështirë edhe për të përcaktuar pikërisht atë që do të thotë peshë e barabartë. Së fundi,

nuk ka rëndësi roli i cilësisë. Për shembull, ekziston një dallim i madh në mes të një viti

shtesë të jetës si i shëndetshëm, të një individi që funksionon mirë dhe një viti shtesë me një

gamë të kufizuar të aftësive (të tilla si duke qëndruar në shtrat). Për më tepër, cilësia e

shkollimit ka rëndësi, jo vetëm numri i viteve të shkollimit. Së fundi, duhet të theksohet se

ndërsa mund të imagjinohen matës më të mirë për shëndetin dhe arsimin, matjet për këto

variabla janë zgjedhur pjesërisht në kriterin që të dhëna të mjaftueshme duhet të jenë në

dispozicion për të përfshirë sa më shumë vende që të jetë e mundur.Tabela 2.4 tregon

Indeksin e Zhvillimit Njerëzor 2009 (duke përdorur të dhënat e vitit 2007) për një mostër prej

24 vendeve të zhvilluara dhe në zhvillim duke i renditur nga zhvillimi njerëzor i ulët te

zhvillimi i lartë njerëzor (kolona 3) së bashku me GDP e tyre përkatëse reale për frymë

(kolona 4) dhe një mase të diferencës midis GDP për frymë dhe rangimin për IZHNJ (kolona

5). Një numër pozitiv tregon se për sa renditja relative e një vendi rritet kur IZHNJ është

përdorur në vend të GDP-së për kokë banori, dhe një numër negativ tregon të kundërtën. Në

mënyrë të qartë, kjo është një nga çështjet kritike për IZHNJ. Nëse renditja e vendeve nuk

ndryshon shumë kur IZHNJ përdoret në vend të GDP për frymë, kjo e fundit do të shërbejë si

një matës i besueshëm për zhvillimin socio-ekonomik, dhe nuk do të kishte nevojë për t'u

shqetësuar në lidhje me gjëra si treguesit e shëndetësisë dhe arsimit. Ne e shohim nga tabela

2.4 se vendi me IZHNJ më të ulët (0.340) në vitin 2007 ishte Nigeria, dhe ai me të lartë

(0.971) ishte Norvegjia.

Duhet theksuar se IZHNJ ka një tendencë të fortë për tu rritur me rritjen e të ardhurave për

frymë, pasi vendet e pasura mund të investojnë më shumë në shëndetësi dhe arsim, dhe kur

kjo i shtohet kapitalit njerëzor, rritet produktiviteti. Por ajo që është e habitshme është se

pavarësisht se janë këto pritshmëri, ka ende ndryshim të madh ndërmjet të ardhurave dhe

masave më të gjera të mirëqenies siq shihet në Tabelat 2.4 dhe 2.5. Për shembull, Senegali

dhe Ruanda kanë në thelb të njëjtën IZHNJ mesatare përkundër faktit se të ardhurat reale janë

92% më të larta në Senegal. Dhe Kosta Rika ka një IZHNJ më të lartë se Arabia Saudite,

pavarësisht nga fakti se Arabia Saudite ka më shumë se dyfishin e të ardhurave reale për

frymë se Kosta Rika. Shumë vende kanë një IZHNJ shumë të ndryshme nga ajo e parashikuar

nga të ardhurat e tyre. Afrika e Jugut ka një IZHNJ prej 0.683, por ajo renditet e 129, 51

vende më poshtë se sa mund të pritet nga renditja e saj me të ardhura mesatare. Por në

mënyrë të ngjashme renditet Sao Tome dhe Principe (numri 131) renditen 17 vende më lartë

se sa pritej nga niveli i të ardhurave.

38

Për vendet e listuara në Tabelën 2.5 me GDP për frymë afër $ 1000, IZHNJ kalon në mënyrë

dramatike nga 0.371 në 0.543. Përkatësisht, normat e shkrim-leximit gjenden nga vetëm 26%

në 71%. Jetëgjatësia gjendet nga vetëm 44 në 61. Në mesin e vendeve me GDP për frymë

afër 1.500 $, arsimimi gjendet nga 32% në 74% dhe regjistrimi në shkollë nga 37% në 60%,

me variacione përkatëse në IZHNJ. Për vendet në tabelën 2.5, me GDP për frymë afër $

2,000, IZHNJ gjendet, nga 0.511 në 0.710. Jetëgjatësia gjendet nga 48 deri 68. Shkalla e

shkrim/leximit nga 56% në 99%. Për vendet e listuara në Tabelën 2.5 me GDP për frymë afër

4.000 $, IZHNJ varion nga 0.654 në 0.768. Jetëgjatësia gjendet prej 65 deri 74, dhe normat e

shkrim/leximit variojnë habitshëm nga 56% në Maroko deri në shkrim/lexim universal në

Tonga. Këto diferenca dramatike tregojnë se projekti i Indeksit të Zhvillimit Njerëzor është i

vlefshëm. Nëse i renditim vendet vetëm nga të ardhurat, apo vetëm me shëndetin apo me

arsimin, bën që të humbasim dallime të rëndësishme në nivelet e zhvillimit të vendeve.

39

Të ardhurat mesatare janë një gjë, por ndonjëherë edhe në një vend me të ardhura mesatare-të

ulëta, shumë njerëz jetojnë në varfëri. Kur IZHNJ totale për vende të ndryshme është

rregulluar për shpërndarjen e të ardhurave, renditja relative e shumë vendeve në zhvillim ka

ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme. Për shembull, Brazili ka një shpërndarje të tillë

shumë të pabarabartë saqë renditja e tij ra, ndërsa Sri Lanka pa renditjen e saj të IZHNJ të

rritet për shkak të shpërndarjes më të barabartë.IZNJ gjithashtu ndryshon në masë të madhe

për grupet brenda vendeve. Ndikimi i përjashtimit social mund të shihet qartë në Guatemalë,

ku grupi etnik Q'eqchi kishte një renditje të IZHNJ të ngjashme me Kamerunin, dhe

Poqomchi renditej më poshtë Zimbabve siç shihet në figurën 2.3 a. Dallimet rajonale në të

gjithë rrethet mund të shihet në Kenia, ku IZHNJ e kryeqytetit të Nairobit renditet lartë si

Turqia, por IZHNJ e distriktit Turkana në Kenia është më e ulët se ajo e çdo mesatare të cdo

vendi, siç tregohet në figurën 2.3b. Dallimet rurale-urbane janë ilustruar me rastin e Kinës, ku

si tregon figura 2.3c, IZHNJ e Shanghait urban ishte gati aq e lartë sa ai i Greqisë, ndërsa

Gansu rural ka një e IZHNJ në një nivel me Indinë, dhe IZHNJ e Guizhou rurale është më

poshtë se ajo e Kamboxhias. Një studim i parë i OKB-së gjeti në mënyrë të ngjashme që në

Afrikën e Jugut të bardhët gëzojnë një nivel të lartë të IZHNJ ndërsa zezakët shumë më të

ulët.

40

Në mënyrë të qartë, Indeksi i Zhvillimit Njerëzor i Kombeve të Bashkuara ka dhënë një

kontribut të madh në përmirësimin e të kuptuarit tonë të asaj se cka e përbën zhvillimin, cilat

vende janë pasuruar (siç pasqyrohet nga rritjet në IZHNJ e tyre me kalimin e kohës), dhe në

qfarë gjendje grupe dhe rajone të ndryshme brenda vendeve janë.Duke kombinuar të dhënat

sociale dhe ekonomike, IZHNJ lejon kombet të kenë një matje më të gjerë të performancës së

tyre të zhvillimit, si relativisht dhe absolutisht.

Edhe pse ka disa kritika të vlefshme, mbetet fakti se IZHNJ dhe versioni i saj i ri që do të

shqyrtohen në seksionin e ardhshëm, kur përdoret në lidhje me masat tradicionale ekonomike

të zhvillimit, në masë të madhe e rrit të kuptuarit tonë se cilat vende janë duke përjetuar

zhvillim dhe cilat nuk janë. Dhe duke modifikuar IZHNJ e përgjithshme të një vendi për të

pasqyruar shpërndarjen e të ardhurave, diferencat në gjini, diferencat rajonale dhe diferencat

etnike, siç janë paraqitur në raportet e fundit të Zhvillimit Njerëzor, ne jemi tani në gjendje të

identifikojmë jo vetëm nëse një vend është duke u zhvilluar, por edhe nëse grupe të ndryshme

të rëndësishme brenda atij vendi po marrin pjesë në këtë zhvillim.

INDEKSI I RI I ZHVILLIMIT NJERËZOR

Në nëntor të vitit 2010, UNDP prezantoi Indeksin e ri të Zhvillimit Njerëzor (IZHNJ i ri), i

cili ka për qëllim të adresojë disa nga kritikat e IZHNJ. Indeksi është ende i bazuar në

standardin e jetesës, arsimin dhe shëndetësinë. Por i ka tetë ndryshime të dukshme, secila me

pika të forta, por edhe me disa të meta të mundshme.

41

Cfarë është Indeksi i ri i Zhvillimit Njerëzor

1.Të ardhurat kombëtare bruto (GNI) për frymë e zëvendëson produktin e brendshëm bruto

(GDP) për frymë. Kjo duhet të jetë një përmirësim i qartë: GNI reflekton çfarë qytetarët

mund të bëjnë me të ardhurat që ata marrin, ndërsa kjo nuk është e vërtetë në vlerën e shtuar

të mallrave dhe shërbimeve të prodhuara në një vend që shkojnë tek dikush jashtë vendit, dhe

të ardhurat e fituara jashtë vendit ende u sjellin përfitim disa qytetarëve të kombit. Si flukset

tregtare dhe remitencat janë zgjeruar me shpejtësi, dhe si ndihma që po u jepet më shumë

vendeve me të ardhura të ulëta, ky dallim është bërë gjithnjë e më i rëndësishëm.

2. Indeksi i arsimit është riorganizuar tërësisht. Dy komponente të reja janë shtuar: arritja

mesatar aktuale arsimore e të gjithë popullsisë dhe arritja e pritshme e fëmijëve të sotëm.

Secila prej këtyre ndryshimeve të indeksit ka implikime. Përdorimi i arritjeve aktuale, viteve

mesatare të shkollimit, si një tregues tregon qartë një përmirësim. Vlerësimet vazhdimisht

përmirësohen, dhe të dhënat është e lehtë të krahasohen midis vendeve. Edhe pse është një

udhëzues shumë i përafërt me atë që në të vërtetë mësohet, mesatarisht, një vit i shkollimit

në Mali u siguron studentëve shumë më pak se një vit i shkollimit në Norvegji, kjo është

matja më e mirë që kemi për momentin për shkak se të dhëna më të detajuara mbi cilësinë që

janë të besueshme dhe të krahasueshme nuk janë në dispozicion.

3. Pritshmëria e nivelit arsimor, komponenti tjetër i ri, është disi më i paqartë: nuk është një

arritje, por një parashikim i OKB-së. Historia tregon se sa shumë mund të ndodhin ngjarje

negative që ndikojnë në vonimin e arritjes së planeve të zhvillimit. Megjithatë, ka pasur edhe

shumë të papritura pozitive në zhvillim, të tilla si përmirësime të shpejta në arritjet arsimore

në disa vende; ekziston rreziku që pritjet e ulëta do të jenë dekurajuese. Vini re se

jetëgjatësia, i cili mbetet treguesi për shëndetin, është edhe një projektim në bazë të kushteve

që mbizotërojnë.

4. Të dy komponentët e mëparshëm të indeksit të arsimit, shkrim-leximi dhe regjistrimi, janë

larguar. Në kontrast me arritjen e pritshme, aftësia e shkrim/leximit është qartë një arritje,

madje edhe regjistrimi është të paktën një arritje modeste. Megjithatë, shkrim/leximi

gjithmonë është matur keq dhe shumë rrallë dhe është përcaktuar në mënyrë të

pashmangshme më modest në një vend më pak të zhvilluar. Dhe regjistrimi nuk paraqet asnjë

garanci që një nivel shkollimi do të përfundohet ose që mësohet dicka, ose për faktin se a

shkojnë në shkollë studentët dhe mesuesit në të vërtetë.

5. Qëllimet e sipërme (vlerat maksimale) në secilin dimension janë rritur në maksimum sesa

që u është dhënë një ndërprerje e paracaktuar. Në disa mënyra, kjo e kthen indeksin në

hartimin e tij origjinal, i cili ishte kritikuar për njohjen joadekuate të fitimeve të vogla nga

vende që fillojnë në nivele shumë të ulëta.

6. Qëllimi më i ulët për të ardhurat është zvogëluar. Kjo është e bazuar në vlerësimet për

Zimbabve në vitin 2007 se, në qoftë se të dhënat dhe interpretimi i tyre janë lart, përfaqësojnë

nivelin më të ulët historik për të ardhurat e regjistruara.

7. Një tjetër ndryshim i vogël është se në vend që të përdoret logaritmi i përbashkët (log) për

të reflektuar zvogëlimin e përfitimit margjinal të të ardhurave, IZHNJ i ri tani përdor

42

logaritmin natyror (ln), siç përdoret në ekuacionin e pestë në Kutinë 2.1. Kjo pasqyron një

ndërtim më të zakonshëm të indekseve.

8. Ndoshta ndryshimi më i rëndësishëm është se IZHNJ i ri është llogaritur me një mesatare

gjeometrike, sic do ta shqyrtojmë më poshtë.

Indekset përbërëse të IZHNJ të ri llogariten nga e njëjta metodë si për IZHNJ, siç shihet në

rastin e jetëgjatësisë në ekuacionin 2.2 (dhe, për rastin e Kinës në IZHNJ e ri, si në

ekuacionin e parë në Kutinë 2.1) . Ne fillojmë duke marrë diferencën midis arritjeve aktuale

të vendit dhe vlerës minimale të qëllimit dhe pastaj të ndajmë rezultatin nga diferenca

ndërmjet qëllimit maksimal të përgjithshëm dhe vlerat e qëllimit minimal.Por, në llogaritjen e

indeksit të përgjithshëm, në vend të mesatares aritmetike, një mesatare gjeometrike e tre

indekseve është përdorur (një mesatare gjeometrike është përdorur edhe për të ndërtuar

indeksin e përgjithshëm të arsimit nga të dy komponentët e saj). Le të shikojmë pse ky

ndryshim është i rëndësishëm dhe si llogaritjet janë bërë.

LLOGARITJA E IZHNJ TË RI

Përdorimi i mesatares gjeometrike në IZHNJ e ri është shumë rëndësishme. Kur përdorim një

mesatarje aritmetike (duke shtuar indekset komponente dhe i pjestojmë me tre) në IZHNJ,

efekti supozon zëvendësueshmëri të përsosur në mes të të ardhurave, shëndetësisë dhe

arsimit. Për shembull, një vlerë më të lartë të indeksit të arsimit mund ta kompensojë, një për

një, për një vlerë më të ulët të indeksit shëndetësor. Në të kundërt, përdorimi i mesatares

gjeometrike siguron se performanca e dobët në çdo dimension drejtpërdrejtë ndikon në

indeksin e përgjithshëm. Kështu, duke e lejuar zëvendësueshmërinë jo të përsosur është një

ndryshim i dobishëm; por ka debat aktiv nëse duke përdorur mesataren gjeometrike është

mënyra më e përshtatshme për të arritur këtë. Kështu siç vëren UNDP, llogaritja e re "kap sa

harmonishëm është performanca e një vendi është në tre drejtime." Për më tepër, UNDP

argumenton, "se është vështirë të krahasohen këto dimensione të ndryshme të mirëqenies dhe

se ne nuk duhet të lejojmë ndryshimet në asnjërën prej tyre të shkojnë pa u vënë re." Pra, në

IZHNJ e ri, në vend të shtimit të indekseve të shëndetit, arsimimit, dhe të të ardhurave dhe

pjestimin e tyre me 3, IZHNJ i ri është llogaritur me mesataren gjeometrike.:

IZHNJ i ri = SH 1/3

E 1/3

A 1/3

…………………………………………………………… (2.8)

43

ku SH qëndron për indeksin SHëndetësor, E qëndron për indeksin e arsimit (Edukimit), dhe

A qëndron për indeksin e të Ardhurave. Kjo është ekuivalente nëse marrim rrënjën kubike të

produktit të këtyre tre indekseve. Llogaritjet e IZHNJ së ri janë ilustruar për rastin e Kinës në

Kutinë 2.1.

Tabela 2.6 tregon vlerat e IZHNJ së ri për vitin 2010 për një grup prej 31 vendeve. Koreja e

Jugut ka arritur statusin e një vendi të zhvilluar plotësisht, duke u renditur midis Japonisë dhe

Zvicrës. Vende të tilla si Katari, Guatemala, Bregu i Fildishtë, Angola dhe Afrika e Jugut

kanë pasur performanca më të dobëta në IZHNJ të ri sesa parashikohej nga niveli i të

ardhurave të tyre, ndërsa e kundërta ndodhi me Korenë e Jugut, Kilin, Bangladeshin,

Madagaskarin, dhe Ganan. Nuk ka dyshim, eksplorim i indekseve alternative do të vazhdojë;

dhe IZHNJ i ri mund të jetë një hap kalimtar në përmirësimin e saj të vazhdueshme. UNDP-ja

tani gjithashtu ofron Indeksin e përshtatur të pabarazisë të Zhvillimit Njerëzor (IPZHNJ), i

cili imponon një dënim në IZHNJ i cili rritet kur pabarazia në mes të popullit bëhet më e

madhe, dhe Indeksi Pabarazisë Gjinore (IPGJ), si dhe një risi të rëndësishme, Indeksi e

varfërisë shumëdimensionale (IVSH), i cili është shqyrtuar në detaje në Kapitullin 5.

2.4 KARAKTERISTIKAT E BOTËS NË ZHVILLIM:

DIVERSITETI BRENDA BASHKËSISË

Siç u theksua më herët, ka të perbashketa të rëndësishme historike dhe ekonomike mes

vendeve në zhvillim që kanë çuar që problemet e tyre të zhvillimit ekonomik të studiohen

brenda një kornize të përbashkët analitike në ekonominë zhvillimore. Këto probleme të

përbashkëta gjerësisht janë shqyrtuar këtu në detaje në një bazë të formës problem-pas-

problemi. Në të njëjtën kohë, megjithatë, është e rëndësishme që të mbahet në mend se ka një

diversitet të madh në të gjithë botën në zhvillim, madje edhe brenda këtyre zonave me të

përbashkëta. Gama e gjerë e të ardhurave, shëndetësisë, arsimit, dhe treguesve të IZHNJ

tashmë të shqyrtuar nganjëherë quhet një "shkallë e zhvillimit." Problemet e ndryshme të

zhvillimit kërkojnë përgjigje të ndryshme të politikave specifike dhe strategjive të

përgjithshme të zhvillimit. Ky seksion shqyrton dhjetë fushat kryesore të "diversitetit brenda

bashkësisë" në botën në zhvillim.

44

NIVELET MË TË ULËTA TË JETESËS DHE PRODUKTIVITETIT

Siç kemi theksuar në fillim të kapitullit, është një humnerë e madhe në produktivitetin në mes

të ekonomive të avancuara të tilla si Shtetet e Bashkuara dhe vendeve në zhvillim, duke

përfshirë Indinë dhe Republikën Demokratike të Kongos, por edhe një dallim i madh në

mesin e këtyre dhe vendeve të tjera në zhvillim. Dhe siç e kemi parë, të gjitha vendet me

mesataren më poshtë se çfarë është definuar si të ardhura të larta janë konsideruar në

shumicën e klasifikimeve si vende në zhvillim (dhe disa në renditjen me të ardhura të larta siç

përcaktohet nga Banka Botërore ende konsiderohen në zhvillim). Nivelet më të ulëta

mesatare, por të ardhura të larta në zonat në zhvillim shihen në tabelën 2.3. Edhe kur

përshtaten për paritetin e fuqisë blerëse dhe pavarësisht rritjes së jashtëzakonshme të kohëve

të fundit në Kinë dhe Indi, vendet në zhvillim me të ardhura të ulëta dhe të mesme, dhe që

përbëjnë më shumë se pesë të gjashtat (84%) të popullsisë së botës, ka marrë pak më shumë

se dy të pestat (41%) të të ardhurave në botë në vitin 2008, siç shihet në figurën 2.4.

45

Në nivelin e të ardhurave shumë të ulëta, në fakt, një rreth vicioz mund të vendoset, ku të

ardhurat e ulëta çojnë në investime të ulëta në arsim dhe shëndetësi, si dhe impiante dhe

pajisje dhe infrastrukturë, e cila çon në produktivitet të ulët dhe stagnim ekonomik. Kjo është

e njohur si gracka e varfërisë apo çfarë laureati i çmimit Nobel, Gunnar Myrdal e quajti

"shkak rrethor dhe kumulativ." Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se ka mënyra për

të shpëtuar nga të ardhurat e ulëta, si ju do të shihni në këtë libër. Më tej, vendet me të

ardhura të ulëta janë vetë një grup shumë i ndryshëm me sfida shumë të ndryshme të

zhvillimit.

Në të vërtetë, disa interpretues të zotë në mes të ekonomive tanimë me të ardhura të larta si

Korea e Jugut dhe Tajvani kanë qenë dikur ndër më të varfrit në botë. Disa vende me të

ardhura mesatare janë gjithashtu relativisht stagnues, por të tjerët janë në rritje të shpejtë,

Kina më së shumti, siç shqyrtohet në rastin studimor në fund të kapitullit 4. Në të vërtetë,

normat e rritjes së të ardhurave kanë ndryshuar në masë të madhe në rajone dhe vende të

ndryshme në zhvillim, me rritje të shpejtë në Azinë Lindore, ngadalshëm apo fare rritje në

Afrikën sub-Sahariane, dhe nivele të ndërmjetme të rritjes në rajone të tjera. Problemet e

ndezjes dhe më pas mbajtjes së rritjes ekonomike janë shqyrtuar në thellësi në Kapitujt 3 dhe

4.

46

Një perceptim i gabur i zakonshëm është se të ardhurat e ulëta rezultojnë nga një vend që

është shumë i vogël për të qenë i vetë-mjaftueshëm apo tepër i madh për të kapërcyer

inercinë ekonomike. Megjithatë, nuk ka asnjë korrelacion të nevojshëm në mes madhësisë së

vendit në popullatë ose zonën dhe zhvillimin ekonomik (pjesërisht për shkak se secili ka

avantazhet dhe disavantazhet e ndryshme që mund të kompensojnë njëri-tjetrin).

12 vendet më të populluara përfshijnë përfaqësues të të gjitha katër kategorive: vendet me të

ardhura të ulëta, mesatare-të ulëta, mesatare-të lartë, dhe të lartë (shih tabelën 2.7). 12 vendet

më pak të populluara në listë përfshijnë vendet kryesisht me të ardhura mesatare-të ulëta dhe

mesatare-të larta, edhe pse vendi i 12 më pak i populluar, Sao Tome dhe Principe, ka të

ardhura për frymë prej vetëm 1,030 $. Dhe katër vende shumë të vogla, por me të ardhura të

larta evropiane që janë anëtare të OKB-së (Andorra, Monako, Lihtenshtajni dhe San Marino)

do të shfaqeshin në listë në qoftë se të dhënat e krahasueshme të Bankës Botërore do të ishin

në dispozicion.

NIVELE MË TË ULËTA TË KAPITALIT NJERËZOR

Kapitali njerëzor - shëndeti, arsimi, dhe aftësitë, është jetik për rritjen ekonomike dhe

zhvillimin njerëzor. Ne kemi theksuar tashmë pabarazitë e mëdha në kapitalin njerëzor në

mbarë botën duke diskutuar Indeksin e Zhvillimit Njerëzor. Krahasuar me vendet e

zhvilluara, pjesa më e madhe e botës në zhvillim ka mbetur mbrapa në nivelet e saj mesatare

të të ushqyerit, shëndetit (të matur, për shembull, nga jetëgjatësia ose keq-ushqimi) dhe

arsimit (matur nga aftësia e shkrim/leximit), siç shihet në tabelën 2.3. Vdekshmëria nën 5

vjec është 17 herë më e lartë në vendet me të ardhura të ulëta se sa në vendet me të ardhura të

larta, edhe pse është bërë përparim që nga viti 1990, siç tregohet grafikisht në figurën 2.5.

47

Tabela 2.8 tregon normën e regjistrimit në shkollimin fillor (përqindja e nxënësve të të njejtës

moshë të regjistruar në shkollë) dhe raporti në shkolla fillore nxënës-arsimtar për katër grupet

e vendeve në bazë të të ardhurave dhe për pesë rajone të mëdha në zhvillim. Regjistrimet janë

përmirësuar fuqishëm në vitet e fundit, por frekuentimi i nxënësve dhe kompletimi, së bashku

me arritjen e aftësive bazë të tilla si shkrim-leximit funksional, mbeten probleme. Në të

vërtetë, mungesa të pajustifikuara të mësuesve mbetet një problem serioz në Azinë Jugore

dhe Afrikën sub-Sahariane.

Për më tepër, ka sinergji të forta (plotësuese) mes progresit në shëndetësi dhe arsim

(shqyrtuar në thellësi më të madhe në Kapitullin 8). Për shembull, normat e vdekshmërisë së

fëmijë nën 5 vjec përmirësohen me rritjen e nivelit të arsimit të nënave, siç shihet në

shembujt e vendeve në Figurën 2.6.

Vendet në zhvillim me performancë të mirë janë shumë më afër botës së zhvilluar në

standardet shëndetësore dhe të arsimit se sa që janë me vendet me të ardhura të ulëta. Edhe

pse kushtet shëndetësore në Azinë Lindore janë relativisht të mira, Afrika sub-Sahariane

vazhdon të jetë e preokupuar me problemet e mosushqyeshmërisë, malaria, tuberkulozi,

AIDS dhe infeksionet parazitare. Pavarësisht progresit, Azia Jugore vazhdon të ketë nivele të

larta të analfabetizmit, nivel të ulët të shkollimit, dhe joushqyeshmëri. Megjithatë, në fusha të

tilla si përfundimi i shkollës fillore, vendet me të ardhura të ulëta gjithashtu janë duke bërë

përparim të madh; për shembull, regjistrimet në shkollë në Indi janë rritur nga 68% në fillim

të viteve 1990 në 94% në 2008.

48

NIVELE MË TË LARTA TË PABARAZISË DHE VARFËRISË ABSOLUTE

Globalisht, 20% e njerëzve më të varfër në botë marrin vetëm 1.5% të të ardhurave botërore.

20% tani i korrespondon afërsisht në rreth 1.4 miliard të njerëzve që jetojnë në varfëri

ekstreme me më pak se 1,25 $ në ditë në paritetin e fuqisë blerëse. Zhvendosjen e të

ardhurave të atyre që jetojnë me më pak se 1,25 $ në ditë deri në linjën minimale të varfërisë

do të kërkonte më pak se 2% e të ardhurave të 10% e njerëzve më të pasur në botë. Pra

shkalla e pabarazisë globale është e madhe.

49

Por hendeku i madh në të ardhurat për frymë mes vendeve të pasura dhe të varfra nuk është i

vetmi manifestim i pabarazive të mëdha ekonomike botërore. Për të kuptuar gjerësinë dhe

thellësinë e privimit në vendet në zhvillim, është gjithashtu e nevojshme që të shikojmë në

hendekun në mes të pasurve dhe të varfërve në kuadër të vendeve të veçanta në zhvillim.

Nivele shumë të larta të pabarazisë, ekstreme në të ardhurat relative të qytetarëve me të

ardhura të larta dhe të ulta, janë gjetur në shumë vende me të ardhura mesatare, pjesërisht për

shkak se vendet e Amerikës Latine historikisht kanë tendencë të jenë të dyja, vend me të

ardhura mesatare dhe shumë i pabarabartë.Disa vende afrikane, përfshirë Sierra Leone,

Lesoto, dhe Afrika e Jugut, gjithashtu kanë ndër nivelet më të larta të pabarazisë në botë.

Pabarazia është veçanërisht e lartë në shumë vende në zhvillim të pasura me burime, sidomos

në Lindjen e Mesme dhe Afrikën sub-Sahariane. Në të vërtetë, në shumë prej këtyre rasteve,

pabarazia është ndjeshëm më e lartë se në shumicën e vendeve të zhvilluara (ku pabarazia në

shumë raste është në rritje). Por pabarazia ndryshon shumë në mesin e vendeve në zhvillim,

me pabarazinë përgjithësisht më të ulët në Azi. Si pasojë, ne nuk mund ta kufizojmë

vëmendjen tonë tek mesataret; ne duhet të shikojmë brenda kombeve se si të ardhurat

shpërndahen, të dijmë kush përfiton nga zhvillimi ekonomik dhe pse.

Duke korresponduar me nivelet e tyre të ulëta mesatare të të ardhurave, një shumicë e madhe

e njerzve që jetojnë në varfëri të skajshme jetojnë në vendet në zhvillim të Afrikës sub-

Sahariane dhe Azisë Jugore. Varfëria e skajshme është pjesërisht për shkak të kapitalit të ulët

njerëzor, por edhe të përjashtimit social dhe politik dhe privimet e tjera. Tashmë është bërë

përparim i madh në uljen e pjesës së popullsisë së botës në zhvillim që jeton në më pak se

1,25 $ në ditë dhe rritjen e të ardhurave të atyre që ende janë nën atë nivel, por mbetet shumë

për të bërë, siç shqyrtojmë me hollësi në Kapitullin 5.

Ekonomistët e zhvillimit përdorin konceptin e varfërisë absolute të përfaqësojnë një nivel të

caktuar minimal të të ardhurave të nevojshme për të plotësuar nevojat themelore fizike të

ushqimit, veshmbathjes, dhe strehimit për të siguruar mbijetesën e vazhdueshme. Një

problem, megjithatë, lind kur shohim se këto nivele të jetesës minimale do të ndryshojnë nga

vendi në vend dhe rajoni në rajon, duke reflektuar kërkesa fiziologjike të ndryshme, si dhe

sociale dhe ekonomike. Prandaj ekonomistët kanë qenë të prirur për të bërë vlerësime

konservative të varfërisë botërore në mënyrë që të shmangin ekzagjerimin të paqëllimshëm të

problemit.

Incidenca e varfërisë së skajshme ndryshon gjerësisht në mbarë botën në zhvillim. Banka

Botërore vlerëson se pjesa e popullsisë që jeton me më pak se 1,25 $ në ditë është 9.1% në

Azinë Lindore dhe Paqësor, 8.6% në Amerikën Latine dhe Karaibe, 1.5% në Lindjen e

Mesme dhe Afrikën e Veriut, 31.7% në Azinë Jugore, dhe 41.1% në Afrikën sub-Sahariane.

Pjesa e popullsisë së botës që jeton nën këtë nivel ka rënë inkurajueshëm në rreth 21% deri në

vitin 2006, por shenjat janë se kriza ekonomike globale e ngadalësoi reduktimin e varfërisë

dhe se në disa vende, varfëria është rritur. Por si Figura 2.7 tregon, numri i njerëzve që

jetojnë me më pak se 1,25 $ në ditë ka rënë nga rreth 1.9 miliardë në vitin 1981 në rreth 1.4

miliard në vitin 2005; kjo pavarësisht një rritjeje prej më shumë se 40% të popullsisë së

botës.

Varfëria ekstreme paraqet mjerim të madh njerëzor, dhe kështu korrigjimi i tij është një

prioritet i lartë i zhvillimit ndërkombëtar. Ekonomistët e zhvillimit gjithashtu janë

50

përqendruar gjithnjë e më shumë në mënyrat në të cilat varfëria dhe pabarazia mund të çojnë

në ngadalsimin e rritjes. Kjo është, jo vetëm që varfëria dhe pabarazia rezultatojnë nga rritja e

shtrembëruar, por ato gjithashtu mund ta shkaktojë atë. Kjo marrëdhënie, së bashku me

matjet e pabarazisë dhe të varfërisë dhe strategjitë për të adresuar këto probleme, është

shqyrtuar në thellësi në Kapitullin 5; për shkak të rëndësisë së tyre qendrore në zhvillimin,

strategjitë e reduktimit të varfërisë janë ekzaminuar gjatë gjithë tekstit.

NORMAT MË TË LARTA TË RRITJES SË POPULLSISË

Popullsia botërore ka pasur një rritje të shpejtë që nga fillimi i epokës industriale, nga vetëm

nën 1 miliard në vitin 1800 në 1.65 miliardë në vitin 1900 dhe në mbi 6 miliardë në 2000.

Kombet e Bashkuara vlerësojnë se "dita e 7 miliardëve" do të ndodhë në fund të vitit 2011

ose në fillim të vitit 2012. Rritja e shpejtë e popullsisë filloi në Evropë dhe vende të tjera të

zhvilluara tani. Por në dekadat e fundit, rritja e popullsisë ka qenë e përqendruar në botën në

zhvillim. Krahasuar me vendet e zhvilluara, të cilat shpesh kanë norma të lindjes pranë ose

edhe më poshtë niveleve të zëvendësimit (rritjes së popullsisë zero), vendet në zhvillim me

të ardhura të ulëta kanë norma shumë të larta të lindjeve. Më shumë se pesë të gjashtat të të

gjithë njerëzve në botë tani jetojnë në vendet në zhvillim.

Por dinamika e popullsisë varion gjerësisht në mesin e vendeve në zhvillim. Popullatat e disa

vendeve në zhvillim, veçanërisht në Afrikë, vazhdojnë të rriten me shpejtësi. Nga viti 1990

deri në vitin 2008, popullsia në vendet me të ardhura të ulëta është rritur me 2.2% në vit, në

krahasim me 1.3% në vendet me të ardhura mesatare (në vendet me të ardhura të larta është

rritur me 0.7% në vit, duke pasqyruar lindjet dhe emigracionin).Vendet në zhvillim me të

ardhura mesatare tregojnë variancë më të madhe, ku disa kanë arritur norma të ulëta të

lindjeve afër me ato që mbizotërojnë në vendet e pasura. Siç shihet në tabelën 2.3, shkalla e

lindjeve është rreth tre herë më e lartë në vendet me të ardhura të ulëta se në vendet me të

ardhura të larta. Në Afrikën sub-Sahariane, norma vjetore e lindjeve është 39 për 1,000, katër

herë sa norma në vendet me të ardhura të larta. Normat e ndërmjetme por ende relativisht të

larta të lindjes gjenden në Azinë e Jugut (24), Lindjen e Mesme dhe Afrikën e Veriut (24),

dhe Amerikën Latine dhe Karaibe (19). Azia Lindore dhe Paqësori kanë një normë të

moderuar të lindjes së 14 për 1000, pjesërisht si rezultat i politikave të kontrollit të lindjes në

Kinë. Gama shumë e gjerë të normave të papërpunuar të lindjeve në mbarë botën është

ilustruar në Tabelën 2.9. Që nga viti 2010, norma mesatare e rritjes së popullsisë ishte rreth

1.4% në vendet në zhvillim. Një implikimin i madh i normave të larta të lindjeve është se

forca aktive e punës duhet të mbështesë në mënyrë proporcionale pothuajse dy herë më

shumë fëmijë se ajo në vendet e pasura.

51

Nga ana tjetër, përqindja e njerëzve mbi moshën 65 vjeç është shumë më e madhe në vendet

e zhvilluara. Të dy të moshuarit dhe fëmijët janë shpesh të referuar si një barrë ekonomike e

varësisë në kuptimin që ata duhet të mbështeten financiarisht nga forca punëtore e vendit

(zakonisht përkufizohet si qytetarë të moshave 15 dhe 64 vjeç). Në vendet me të ardhura të

ulëta, ka 66 fëmijë nën 15 vjec për çdo 100 të rritur në moshë pune (15-65), ndërsa në vendet

me të ardhura mesatare, ka 41 dhe në vendet me të ardhura të larta vetëm 26. Në të kundërt,

vendet me të ardhura të ulëta kanë vetëm 6 persona mbi 65 vjec për 100 të rritur në moshë

52

pune, në krahasim me 10 në vendet me të ardhura mesatare dhe 23 në vendet me të ardhura të

larta. Kështu raporti i përgjithshëm i varësisë është 72 për 100 në vendet me të ardhura të

ulëta dhe 49 për 100 në vendet me të ardhura të larta. Por në vendet e pasura, qytetarët e

moshuar janë të mbështetur nga kursimet e tyre të jetës dhe nga pensionet publike dhe

private. Në të kundërt, në vendet në zhvillim, mbështetja publike për fëmijët është shumë e

kufizuar. Pra, varësia ka një ndikim të zmadhuar më tej në vendet në zhvillim.

Ne mund të konkludojmë, pra, që jo vetëm që vendet në zhvillim karakterizohen nga norma

të larta të rritjes së popullsisë, por ato duhet të luftojnë me barrën më të madhe të varësisë se

vendet e pasura, edhe pse me një dallim në mes të vendeve në zhvillim me të ardhura të ulëta

dhe të mesme. Rrethanat dhe kushtet në të cilat rritja e popullsisë bëhet një pengesë për

zhvillimin ekonomik është një çështje kritike dhe është shqyrtuar në Kapitullin 6.

NDASI MË TË MËDHA SHOQËRORE

Vendet me të ardhura të ulëta shpesh kanë ndarje në format etnike, gjuhësore, dhe forma të

tjera sociale, të njohur ndonjëherë si ndasi. Kjo është e lidhur shpesh me konfliktet civile dhe

konfliktet e dhunshme, të cilat mund të çojnë shoqërinë në zhvillim të devijojnë energjitë e

konsiderueshme për të punuar për strehim politik dhe konsolidim kombëtar. Kjo është një

nga sërë sfidash të qeverisjes që vendet në zhvillim përballen. Ka disa prova se shumë nga

faktorët që lidhen me performancën e dobët të rritjes ekonomike në Afrikën sub-Sahariane, të

tilla si shkollimi i ulët, paqëndrueshmëria politike, sistemet e pazhvilluara financiare dhe

infrastruktura e pamjaftueshme, mund të shpjegohen statistikisht nga fragmentimi i lartë

etnike.Sa më i madh diversiteti etnik, gjuhësor, dhe fetar i një vendi, më shumë ka të ngjarë

se do të ketë mosmarrëveshje të brendshme dhe paqëndrueshmëri politike. Disa nga përvojat

e zhvillimit më të suksesshme, Korea e Jugut, Tajvani, Singapori, dhe Hong Kong, kanë

ndodhur në shoqëritë kulturalisht homogjene.

Por sot, më shumë se 40% e popujve të botës kanë më shumë se pesë popullsi të

konsiderueshme etnike. Në shumicën e rasteve, një ose më shumë prej këtyre grupeve

përballen me probleme serioze të diskriminimit, përjashtimit social, apo disavantazhet e tjera

sistematike. Mbi gjysma e vendeve në zhvillim të botës kanë përjetuar një formë të konfliktit

ndëretnik. Konfliktet etnike dhe fetare që çojnë në vdekje të përhapur dhe shkatërrimit kanë

ndodhur në vende të ndryshme si Afganistan, Ruandë, Mozambik, Guatemala, Meksika, Sri

Lanka, Iraku, India, Kirgistani, Azerbajxhani, Somali, Etiopi, Liberia, Sierra Leone, Angola,

Mianmar, Sudan, në ish-Jugosllavi, Indonezia dhe Republika Demokratike e Kongos.

Konflikti mund të crregulloje progresin relativisht pozitiv të zhvillimit, si në Bregun e

Fildishtë që nga viti 2002 (shih kapitullin 14 dhe rastin studimor për kapitullin 5). Megjithatë,

egziston një trend inkurajues që nga fundi i viteve 1990 drejt zgjidhjes më të suksesshme të

konflikteve dhe më pak konflikte të reja. Në qoftë se zhvillimi ka të bëjë me përmirësimin e

jetës së njeriut dhe duke ofruar një gamë më të madhe të zgjedhjeve për të gjithë popujt,

racat, etnicitetet, kastat, ose diskriminimi fetar është i dëmshëm. Për shembull, në të gjithë

Amerikën Latine, popullsitë indigjene kanë mbetur dukshëm prapa grupeve të tjera në

pothuajse çdo masë të progresit ekonomik dhe social. Ndërsa në Bolivi, Brazil, Peru,

Meksikë, Guatemala, apo Venezuela, grupet indigjene kanë përfituar shumë pak nga rritja e

përgjithshme ekonomike. Për të dhënë vetëm një ilustrim, tre të katërtat e popullsisë vendase

53

të Guatemalës është e varfër, krahasuar me rreth 50% të pjesës tjetër të popullsisë. Duke qenë

indigjen ka më shumë gjasa që një individ do të jetë më pak i arsimuar, me shëndet më të

varfër, dhe në një shtresë më të ulët socio-ekonomik se sa qytetarët e tjerë. Kjo është

veçanërisht e vërtetë për gratë indigjene. Për më tepër, pasardhësit e skllevërve afrikanë të

sjellë me forcë në hemisferën perëndimore vazhdojnë të vuajnë diskriminimin në vende të

tilla si Brazili.Diversiteti etnik dhe fetar nuk duhet domosdoshmërisht të çoj në pabarazi,

trazira, ose paqëndrueshmëri, dhe nuk mund të bëhen deklarata të pakualifikuara për

ndikimin e saj. Ka pasur raste të shumta të integrimit të suksesshëm ekonomik dhe social të

pakicës apo popullsive indigjene etnike në vende të ndryshme si Malajzia dhe Mauritius. Dhe

në Shtetet e Bashkuara, diversiteti është përmendur shpesh si një burim i krijimtarisë dhe

inovacionit. Qështja e përbërjes etnike dhe fetare të një kombi në zhvillim dhe nëse është

diversiteti ai që çon në konflikt apo bashkëpunim mund të jenë përcaktues të rëndësishëm të

suksesit apo dështimit të përpjekjeve për zhvillim.

POPULLSI MË E MADHE RURALE POR MIGRIM I SHPEJTË RURAL-URBAN

Një nga shenjat dalluese të zhvillimit ekonomik është kalimi nga bujqësia te prodhimi dhe

shërbimet. Në vendet në zhvillim, një pjesë shumë më e madhe e popullsisë jeton në zonat

rurale, siç shihet në tabelën 2.10. Edhe pse janë modernizuar shumë rajone, zonat rurale janë

më të varfra dhe kanë tendencë që të vuajnë nga mungesa e tregjeve, informacionit të

kufizuar, dhe stratifikimit social. Një ndryshim masiv i popullsisë është gjithashtu në proces

pasi qindra miliona njerëz po lëvizin nga zonat rurale në ato urbane, duke nxitur urbanizim të

shpejtë, me problemet e veta shoqëruese.

Bota në tërësi sapo ka kaluar pragun e 50%: Për herë të parë në histori, më shumë njerëz

jetojnë në qytete sesa në zonat rurale. Por, Afrika sub-Sahariane dhe shumica e Azisë mbetet

kryesisht rurale. Çështjet e Migracionit dhe bujqësisë janë ekzaminuar në Kapitujt 7 dhe 9.

54

NIVELE MË TË ULËTA TË INDUSTRIALIZIMIT DHE EKSPORTEVE TË

PRODHUARA

Një nga terminologjitë më të përdorura gjerësisht për grupin e vendeve origjinale të shtatëve

(G7) dhe ekonomitë e tjera të avancuara të tilla si vendet e vogla evropiane dhe Australia

është "vendet industriale." Industrializimi është i lidhur me produktivitet dhe të ardhura të

larta dhe ka qenë një shenjë dalluese e modernizimit dhe fuqisë ekonomike kombëtare. Nuk

është rastësi që shumica e qeverive në vendet në zhvillim e kanë bërë Industrializimin një

prioritet të lartë kombëtar, me një numër të tregimeve të suksesshme në Azi.

Tabela 2.11 tregon strukturën e punësimit të burrave dhe grave dhe vlerës së shtuar në

sektorin e bujqësisë, industrial, dhe të shërbimit. Në vendet e zhvilluara, bujqësia përfaqëson

një pjesë shumë të vogël të punësimit dhe produktivitetit, rreth 1% në Shtetet e Bashkuara

dhe Mbretërinë e Bashkuar, edhe pse produktiviteti nuk është disproporcionalisht i ulët. Dhe

pjesa e punësimit në industri në këto dy vende, për shembull, është në fakt më i vogël tani se

në disa vende në zhvillim, veçanërisht në mesin e grave, pasi vendet e zhvilluara kanë kaluar

në sektorin e shërbimeve. Një "model i zhvillimit" shpesh i sugjeruar por diskutabil, është se

pjesa e punësimit në industri fillon të bjerë ngadalë (dhe sektori i shërbimeve vazhdon të

zgjerohet), pasi të arrihet statusi i vendit të zhvilluar (shih Kapitullin 3). Ka variacion të gjerë

në aktivitetin në sektore mbarë botës në zhvillim. Megjithatë, në shumicën e vendeve

afrikane dhe aziatike, bujqësia ende ofron një pjesë të konsiderueshme të punësimit, në disa

raste edhe shumicën. Në Amerikën Latine, pjesa e punësimit bujqësor është më e vogël, por

ende e konsiderueshme.Së bashku me industrializim të ulët, vendet në zhvillim kanë qenë të

prirur të kenë një varësi të lartë mbi eksportet kryesore. Shumica e vendeve në zhvillim janë

larguar nga eksportet bujqësore dhe minerale deri në një farë mase.

55

Vendet me të ardhura mesatare janë duke zënë hapin me botën e zhvilluar në pjesën e

mallrave të prodhuara në eksportet e tyre, edhe në qoftë se këto mallra janë zakonisht më pak

të avancuara në përmbajtjen e tyre të aftësive dhe teknologjisë. Megjithatë, vendet me të

ardhura të ulëta, veçanërisht atyre në Afrikë, mbeten shumë të varura nga një numër

relativisht i vogël i eksporteve bujqësore dhe minerale. Afrika do të duhet të vazhdojë

përpjekjet e saj për të diversifikuar eksportet e saj. Ne e shqyrtojmë këtë në Kapitullin 12.

GJEOGRAFIA E PAFAVORSHME

Shumë analistë thonë se gjeografia duhet të luajë një rol në problemet e bujqësisë, shëndetit

publik, dhe moszhvillimit krahasues në përgjithësi. Ekonomitë pa dalje në det, e zakonshme

në Afrikë, shpesh kanë të ardhura më të ulëta se ekonomitë bregdetare. Siç mund të vërehet

në hartë në kopertinën e brendshme, vendet në zhvillim janë kryesisht tropikale ose

subtropikale, dhe kjo do të thotë se ata vuajnë më shumë nga dëmtuesit tropikale dhe

parazitëve, sëmundjeve endemike të tilla si malarja, kufizimeve të burimeve të ujit, dhe

ekstreme të të nxehtit. Një shqetësim i madh duke shkuar përpara është se ngrohja globale

është parashikuar të ketë ndikimin e saj më të madh negativ në Afrikë dhe Azinë Jugore (shih

Kapitullin 10).

Rasti ekstrem i gjeografisë së favorshme të burimeve fizike është shteteti i pasura me naftë i

Gjirit Persik. Në ekstremin tjetër janë vende si Çadi, Jemen, Haiti, dhe Bangladeshi, ku

dhurimet e lëndëve të para dhe mineraleve dhe madje edhe toka pjellore janë relativisht

minimale. Megjithatë, rasti i Republikës Demokratike të Kongos tregon gjallërisht, pasuria

minerale e lartë nuk është garanci e suksesit të zhvillimit. Konflikti mbi fitimet nga këto

industri shpesh ka çuar në një fokus në shpërndarjen e pasurisë sesa krijimin e saj dhe për

grindje sociale, qeverisje jodemokratike, pabarazi të lartë, dhe konflikt madje edhe të

armatosur, në atë që quhet "mallkimi i burimeve natyrore."Në mënyrë të qartë, gjeografia nuk

është fat; Singapori që ka të ardhura të larta shtrihet pothuajse direkt në ekuator, dhe pjesë të

Indisë jugore kanë shfaqur dinamikë të madhe ekonomike në vitet e fundit. Megjithatë, prania

e karakteristikave të përbashkëta dhe shpesh negative gjeografike në krahasim me vendet e

zonën e butë do të thotë se është e dobishme të studiojmë vendet në zhvillim tropikale dhe

subtropikale së bashku për disa qëllime. Përpjekje të dyfishuara tani janë në rrugë për të

zgjeruar përfitimet e revolucionit të gjelbër dhe kontrollit të sëmundjeve tropikale në Afrikën

sub-Sahariane. Në seksionin 2.7 të këtij kapitulli, ne shtojmë perspektiva të mëtejshme në

rolet e mundshme indirekte të gjeografisë në zhvillimin krahasues.

TREGJET E PAZHVILLUARA

Tregjet e papërsosura dhe informacioni i paplotë janë shumë më të përhapura në vendet në

zhvillim, me rezultat që tregjet e brendshme, sidomos, por jo vetëm tregjet financiare, janë

treguar më shumë efikase, siç shqyrtuar në kapitujt 4, 11, dhe 15. Në shumë vende në

zhvillim, themelet institucionale dhe ligjore për tregjet janë jashtëzakonisht të dobët.

Disa aspekte të prapambetjes së tregut janë se shpesh u mungon (1) një sistem ligjor që

zbaton kontratat dhe vërteton të drejtat e pronësisë; (2) një monedhë e qëndrueshme dhe të

besueshme; (3) një infrastrukturë e rrugëve dhe shërbimeve që rezulton në kosto të ulët të

transportit dhe komunikimit në mënyrë për të lehtësuar tregtinë ndërrajonale; (4) një sistem i

zhvilluar mirë dhe efikas i bankave dhe sigurimeve, me qasje të gjerë dhe me tregje formale

56

të kreditit që përzgjedh projekte dhe të jep kredi mbi bazën e përfitimit relativ ekonomike dhe

duke zbatuar rregullat e shlyerjes; (5) informata të konsiderueshme të tregut për

konsumatorët dhe prodhuesit për çmimet, sasitë dhe cilësitë e produkteve dhe burimeve, si

dhe vlerën kreditore të huamarrësve të mundshëm; dhe (6) norma shoqërore që lehtësojnë

marrëdhëniet e suksesshme të biznesit afat-gjatë.Këto gjashtë faktorë, së bashku me

ekzistencën e ekonomive të shkallës në sektorët kryesorë të ekonomisë, zvoglojnë tregjet për

shumë produkte për shkak të kërkesës së kufizuar dhe pranisë së disa shitësve, eksternalitetet

e përhapura (shpenzime apo perfitimeve qe rrjedhin për kompanitë ose individët jo duke

prodhuar apo konsumuar) në prodhimin dhe konsumin, dhe burimet e dobëta të rregulluara të

pronës së përbashkët (p.sh., peshkimi, kullotave, gropat me ujë) do të thotë se tregjet janë

shpesh shumë të papërsosur. Për më tepër, informacioni është i kufizuar dhe i kushtueshëm

për ta marrë, duke shkaktuar shpesh që mallrat, financat, dhe burimet të shpërndahen gabim.

Dhe ne kemi arritur të kuptojmë se eksternalitetet e vogla mund të ndërveprojnë në mënyra

që të shtojnë shtrembërime shumë të mëdha në një ekonomi dhe paraqesin mundësinë reale të

një kurthi të nënzhvillimit (shih kapitullin 4). Shkalla në të cilën këto tregje të papërsosura

dhe sistemet e informacionit jo të plota justifikojnë një rol më aktiv për qeverinë (i cili është

gjithashtu subjekt i problemeve të ngjashme të informatave jo të plota dhe të papërsosur)

është një çështje që do të merremi në kapitujt vijues. Por ekzistenca e tyre mbetet një

karakteristikë e përbashkët e shumë kombeve në zhvillim dhe një faktor i rëndësishëm që

kontribuon në gjendjen e tyre të prapambetjes.

IMPAKTET E VAZHDUESHME KOLONIALE DHE MARRËDHËNIET E

PABARABARTA NDËRKOMBËTARE

Trashëgimia Koloniale – Shumica e vendeve në zhvillim dikur ishin koloni të Evropës ose

të dominuar nga fuqitë e huaja evropiane apo të tjera, dhe institucionet e krijuara gjatë

periudhës koloniale shpesh kanë pasur efektet e dëmshme në zhvillimin që në shumë raste

kanë mbijetuar deri në ditët e sotme. Pavarësisht ndryshimeve të rëndësishme që pasuan,

institucionet e epokës koloniale shpesh favorizuan nxjerrësit e pasurisë në vend se krijuesit e

pasurisë, duke dëmtuar zhvillimin atëherë dhe tani. Të dyja brenda dhe jashtë vendit, vendet

në zhvillim kanë pasur mungesë të institucioneve dhe organizatave formale të llojit nga të

cilat kanë përfituar bota e zhvilluar: Brenda vendit, mesatarisht, të drejtat pronësore kanë

qenë më pak të sigurta, kufizimet mbi elitën kanë qenë të dobëta, dhe një segment i vogël i

shoqërisë ka qenë në gjendje për të fituar qasje dhe të përfitojnë nga mundësitë ekonomike.

Problemet me qeverisjen dhe administratën publike (shih Kapitullin 11), si tregjet me

performancë të dobët, shpesh rrjedhin nga institucione të dobëta.

Dekolonizimi ishte një nga ngjarjet më të rëndësishme historike dhe gjeopolitike të epokës

post-Luftës së Dytë Botërore. Më shumë se 80 ish-koloni evropiane janë bashkuar me

Kombet e Bashkuara. Por, disa dekada pas pavarësisë, efektet e epokës koloniale janë të

pranishme për shumë vende në zhvillim, veçanërisht ato më pak të zhvilluara.

Historia koloniale ka rëndësi jo vetëm apo edhe kryesisht për shkak të burimeve të vjedhura,

por edhe për shkak se fuqitë koloniale përcaktuan nëse institucionet ligjore dhe të tjera në

kolonitë e tyre do të inkurajojnë investimet nga (dhe në) popullatën e gjerë ose në vend të

kësaj do të lehtësonte shfrytëzimin e njerëzve dhe burimeve të tjera për përfitimin i elitës

kolonizuese dhe për të krijuar ose përforcuar pabarazitë ekstreme. Institucionet që lehtësojnë

57

zhvillimin apo pengojnë zhvillimin kanë tendencë që të funksionojnë gjatë. Për shembull,

kur tokat koloniale të pushtuara ishin të pasura, ka pasur më shumë për të vjedhur. Në këto

raste, fuqitë koloniale favorizuan institucionet nxjerrëse (ose "kleptokratike") në kurriz të

atyre që inkurajojnë përpjekje produktive. Kur kolonizuesit erdhën në numër të madh për të

jetuar përgjithmonë, të ardhurat në fund të fundit ishin relativisht të larta, por popullsitë

indigjene u asgjësuan kryesisht nga sëmundje apo konflikte, dhe pasardhësit e atyre që

mbijetuan ishin të shfrytëzuar dhe bllokuar nga avancimi.

Një gjë që ka rëndësi të madhe, kolonizimi evropian shpesh krijoi apo përforcoi shkallë të

ndryshme të pabarazisë, shpesh në korrelacion me përkatësinë etnike, të cilat kanë provuar që

janë shumë të qëndrueshëm gjatë shekujve. Në disa aspekte, elitat postkoloniale në shumë

vende në zhvillim në masë të madhe morën përsipër rolin shfrytëzues të luajtur më parë nga

fuqitë koloniale. Pabarazia e lartë ndonjëherë u shfaq si rezultat i skllavërisë në rajonet ku

avantazh krahasues në kulturat si kallami i sheqerit mund të prodhoheshin me fitim në

plantacione të skllevërve. Kjo gjithashtu u shfaq ku një popullsi e madhe indogjene mund të

detyrohej të punonte. Kjo histori ka pasur pasoja afatgjata, veçanërisht në Amerikën

Latine.Ku pabarazia ishte ekstrem, rezultati ka qenë lëvizje më e vogël drejt institucioneve

demokratike, më pak investime në mallra publike, dhe më pak investim i përhapur në

kapitalin njerëzor (arsim, aftësitë, dhe shëndet). Këto janë ndër mënyrat në të cilat pabarazia

ekstreme është e dëmshme për zhvillimin dhe kështu është edhe një përcaktues i rëndësishëm

afatgjatë të zhvillimit krahasues. Ne do të kthehemi në këto tema më vonë në këtë kapitull.

Fuqitë koloniale europiane gjithashtu kishin një ndikim dramatik dhe afatgjatë për ekonomitë

dhe strukturat politike dhe institucionale të kolonive të tyre në Afrikë dhe Azi nga futja e tre

ideve të fuqishme dhe shkatërruese të traditës: pronë private, tatimet personale, dhe kërkesa

që taksat të paguhen në të holla e jo në natyrë. Këto risi u paraqitën në mënyra që lehtësoi

sundimin e elitës sesa që ofroi mundësi më të gjera. Ndikimi më i keq i kolonizimit u ndje

ndoshta në Afrikë, veçanërisht në qoftë se gjithashtu konsiderojmë tregtinë e skllevërve më

parë. Ndërsa në ish-kolonitë e tilla si India njerëzit lokalë luajtën një rol në qeverisje

koloniale, në Afrikë qeverisja është administruar nga emigrantët.

Në Amerikën Latine, një histori më e gjatë e pavarësisë politike plus një trashëgimi më e

përbashkët koloniale (spanjisht dhe portugalisht) ka bërë që, në dritën e diversitetit gjeografik

dhe demografik, vendet të posedojnë institucione relativisht të ngjashme ekonomike, sociale,

dhe kulturore dhe të ballafaqohen me probleme të ngjashme, megjithëse me vështirësitë të

veçanta për njerëzit vendas dhe pasardhësit e skllevërve. Vendet e Amerikës Latine kanë

qenë prej kohësh vende me të ardhura të mesme, por rrallë të avancuara në statusin vende me

të ardhura të larta, duke reflektuar situatën e njohur tani si "kurth i të ardhurave mesatare." Në

Azi, trashëgimitë e ndryshme koloniale dhe traditat e ndryshme kulturore të popullit kanë

kombinuar për të krijuar modele të ndryshme institucionale dhe sociale në vende të tilla si

India (Britaneze), Filipinet (Spanjolle dhe Amerikane), Vietnam (Franceze), Indonezia

(Holandeze), Korea (Japoneze), dhe Kina (jo e kolonizuar formalisht, por e dominuar nga një

shumëllojshmëri e fuqive të huaja). Në një shkallë që ndryshon shumë kombet e reja të

pavarura vazhduan të përjetojnë dominim të huaj nga ish-fuqitë koloniale dhe Shteteve të

Bashkuara, dhe në një numër të vendeve nga Bashkimi Sovjetik, veçanërisht gjatë periudhës

së Luftës së Ftohtë. Diversiteti i përvojave koloniale është një nga faktorët e rëndësishëm që

ndihmojnë të shpjegojnë spektrin e gjerë të rezultateve të zhvillimit në botën e sotme.

58

Varësia e jashtme - Rrjedhimisht, vendet në zhvillim kanë qenë gjithashtu më pak të

organizuar mirë dhe kanë pasur më pak ndikim në marrëdhëniet ndërkombëtare, me pasoja

nganjëherë negative për zhvillimin. Për shembull, marrëveshjet brenda Organizatës Botërore

të Tregtisë (OBT) dhe paraardhësit e tij në lidhje me çështje të tilla si subvencionet bujqësore

në vendet e pasura që dëmtojnë fermerët në vendet në zhvillim dhe rregulloret e njëanshme të

të drejtave të pronësisë intelektuale shpesh kanë qenë relativisht të pafavorshme për vendet

në zhvillim (shih kapitullin 12 ). Gjatë krizave të borxhit në vitet 1980 dhe 1990, interesat e

bankave ndërkombëtare shpesh mbizotëronin mbi ato të kombeve me shumë borxhe (të

diskutuara në kapitullin 13). Më në përgjithësi, vendet në zhvillim kanë pozita më të dobëta

negociuese se sa vendet e zhvilluara në marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare. Vendet në

zhvillim shpesh gjithashtu shprehin shqetësim të madh lidhur me forma e ndryshme të

varësisë kulturore, nga lajmet dhe argëtimi deri te praktikat e biznesit, stili i jetes, dhe vlerat

shoqërore. Rëndësia potenciale e këtyre shqetësimeve nuk duhet të nënvlerësohet, ose në

efektet e tyre të drejtpërdrejtë në zhvillimin në kuptimin e saj më të gjerë ose ndikimet

indirekte mbi shpejtësinë ose karakterin e zhvillimit kombëtar.

Vendet në zhvillim janë gjithashtu të varur nga bota e zhvilluar për ruajtjen e mjedisit, në të

cilën shpresat për zhvillimin e qëndrueshëm varen. Një shqetësim i madh, ngrohja globale

është parashikuar të dëmtojë zhvillimin e rajoneve në zhvillim më shumë se ato të zhvilluara;

por edhe serat e emetimit të gazit të akumuluar dhe ato aktuale ende e kanë origjinën

kryesisht në vendet me të ardhura të larta. Kështu bota në zhvillim vazhdon atë që mund të

quhet varësi e mjedisit, në të cilën ajo duhet të bazohet në botën e zhvilluar të zvoglojnë

rëndimin e problemit dhe për të arritur zgjidhje, duke përfshirë lehtësimin e problemit në

vendet e tyre dhe asistencë për vendet në zhvillim.

2.5 SI VENDET ME TË ARDHURA TË ULËTA SOT NDRYSHOJNË NGA VENDET

E ZHVILLUARA NË FAZAT E TYRE FILLESTARE

Pozita e vendeve në zhvillim sot është në shumë mënyra signifikante më e ndryshme se ajo e

vendeve të zhvilluara aktualisht kur ata hynë në epokën e tyre të rritjes ekonomike moderne.

Ne mund të identifikojmë tetë dallime të rëndësishme në kushtet fillestare që kërkojnë një

analizë të veçantë të perspektivave të rritjes dhe kërkesave të zhvillimit modern ekonomik:

1. Burimet fizike dhe njerëzore;

2. Të ardhurat për frymë dhe nivelet e GDP-së në raport me pjesën tjetër të botës;

3. Klima;

4. Madhësia, shpërndarja, dhe rritja e popullsisë;

5. Roli historik i migrimit ndërkombëtar;

6. Përfitimet e tregtisë ndërkombëtare;

7. Aftësi të kërkimeve bazike dhe zhvillimeve shkencore dhe teknologjike;

8. Efikasiteti i institucioneve vendore.

59

Ne do të diskutojnë secilin nga këto kushte, me synim formulimin e kërkesave dhe

prioriteteve për gjenerimin dhe mbajtjen e rritjes ekonomike në vendet në zhvillim.

BURIMET FIZIKE DHE NJERËZORE

Vendet bashkëkohore në zhvillim shpesh janë të pajisura më pak me burime natyrore se sa

vendet e zhvilluara aktualisht ishin në kohën kur filluan rritjen e tyre moderne. Disa vende në

zhvillim janë të bekuar me sasi të shumta të naftës, mineraleve dhe lëndëve të para për të cilat

kërkesa botërore është në rritje; shumica e vendeve më pak të zhvilluara, megjithatë,

veçanërisht në Azi, ku më shumë se gjysma e popullsisë së botës jeton, janë të pajisura dobët

me burime natyrore. Për më tepër, në disa pjesë të Afrikës, ku burimet natyrore janë më të

shumta, dhe gjeologët parashikojnë se ka shumë më tepër ende për t'u zbuluar, investime të

mëdha të kapitalit janë të nevojshme për të shfrytëzuar ato, që deri kohët e fundit ka qenë e

penguar me forcë nga konflikti i brendshëm dhe ndoshta qëndrimet perëndimore. Një valë e

re e investimeve nga Kina dhe "investitorë jotradicionale" të tjerë ka filluar të ndryshojë

pamjen, edhe pse kritikët janë duke ngritur shqetësime në lidhje me procesin.

Dallimi në të pasurit burime njerëzore të aftë është edhe më i theksuar. Aftësia e një vendi

për të shfrytëzuar burimet e saj natyrore dhe për të iniciuar dhe mbështetur rritjen ekonomike

afatgjatë varet, ndër të tjera, zgjuarsia dhe aftësitë menaxheriale dhe teknike të popullit të saj

dhe qasja e tij në treg dhe informacionin e produktit në kosto minimale. Popullsitë e vendeve

të sotme në zhvillim, me të ardhura të ulëta, shpesh janë më pak të arsimuar, më pak të

informuar, me më pak përvojë, dhe më pak të aftë se sa që homologët e tyre ishin në ditët e

para të rritjes ekonomike në Perëndim. Paul Romer argumenton se kombet e sotme në

zhvillim "janë të varfër, sepse qytetarët e tyre nuk kanë qasje në idetë që janë përdorur në

vendet industriale për të gjeneruar vlera ekonomike." Për Romer, hendeku i teknologjisë

midis vendeve të pasura dhe të varfëra mund të ndahet në dy komponentë, një hendek i

objekteve fizike, duke përfshirë fabrikat, rrugët, dhe makineritë moderne, dhe një hendek i

ideve, duke përfshirë njohuri rreth marketingut, shpërndarjes, kontrollin e inventarit,

përpunimin e transaksioneve, dhe motivimin e punëtorëve. Ky hendek i ideve, dhe çfarë

Thomas Homer-Dixon quan hendekun e zgjuarsisë (aftësia për të aplikuar ide të reja për

zgjidhjen e problemeve praktike sociale dhe teknike), ndërmjet vendeve të pasura dhe të

varfra qëndron në thelbin e ndarjeve në zhvillim. Nuk kanë egzistuar boshllëqe të tilla të

burimeve njerëzore për vendet e zhvilluara tani në prag të industrializimit të tyre.

NIVELET RELATIVE TË TË ARDHURAVE PËR FRYMË DHE GDP-SË

Njerëzit që jetojnë në vende me të ardhura të ulëta kanë, mesatarisht, një nivel më të ulët të të

ardhurave reale për frymë se sa që kishin homologët e tyre të vendeve të zhvilluara në

shekullin e nëntëmbëdhjetë. Para së gjithash, gati 40% e popullsisë së vendeve në zhvillim

është duke u përpjekur të mbijetoj në nivele minimale. Natyrisht, standardi mesatar i jetesës,

të themi, në Anglinë e fillimit të shekullit të nëntëmbëdhjetë, nuk ishte për ti pasur zili ose

për tu mburrur, por nuk kishte ekonomikisht aq efekte të mëdha negative apo pasiguri siç ka

sot, për një pjesë të madhe të njerëzve në 40 apo më shumë vende të zhvilluara, që njerëzit

tani i referohen shpesh si "fundi i miliardës." Së dyti, në fillim të epokës së tyre të rritjes

moderne, vendet e zhvilluara të sotme ishin ekonomikisht përpara pjesës tjetër të botës. Ata,

60

pra, mund të përfitojnë nga pozita e tyre relativisht e fortë financiare për të zgjeruar

boshllëqet e të ardhurave midis tyre dhe vendeve më fatkeqe në një periudhë të gjatë

divergjence të të ardhurave. Në të kundërt, vendet e sotme në zhvillim filluan procesin e tyre

të rritjes në fundin e shkallës ndërkombëtare të ardhurave për frymë.

DALLIMET KLIMATIKE

Pothuajse të gjitha vendet në zhvillim janë të vendosura në zonat klimatike tropikale ose

subtropikale. Gjithashtu është vënë re se vendet ekonomikisht më të suksesshme janë të

vendosura në zonën e butë. Edhe pse pabarazia sociale dhe faktorët institucionalë besohet

gjerësisht të jetë të një rëndësie të madhe, kjo ndarje në dy pjesë është më shumë se rastësi.

Kolonialistët duket se krijuan institucione "nxjerrëse" të padobishme , ku ata e patën të

vështirë për tu vendosur. Por gjithashtu, ekstremet e nxehtësisë dhe lagështisë në shumicën e

vendeve të varfëra kontribuojnë në përkeqësimin e cilësisë së tokës dhe zhvlerësimin e

shpejtë të shumë mallrave natyror.Gjithashtu kontribuojnë në produktivitetin e ulët të të

korrave të caktuara, rritjen e dobësuar rigjeneruese të pyjeve, si dhe shëndetin e dobët të

kafshëve. Ekstremet e të nxehtit dhe lagështisë jo vetëm që shkaktojnë siklet për punëtorët,

por gjithashtu mund të dobësojnë shëndetin e tyre, të zvogëlojnë dëshirën e tyre për t'u

angazhuar në punë fizike të fuqishme, dhe në përgjithësi të ulë nivelin e tyre të produktivitetit

dhe efikasitetit. Siç do të shohim në kapitullin 8, malaria dhe sëmundje të tjera të rënda

parazitare shpesh janë të përqendruara në zonat tropikale. Ka dëshmi se gjeografia tropikale

paraqet probleme të rëndësishme për zhvillimin ekonomik dhe se vëmendje e veçantë në

ndihmë të zhvillimit duhet të jepet për këto probleme, të tilla si një përpjekje të përbashkët

ndërkombëtare për të zhvilluar një vaksinë të malaries.

MADHËSIA, SHPËRNDARJA, DHE RRITJA E POPULLSISË

Në kapitullin 6, ne do të shqyrtojmë në hollësi disa nga problemet e zhvillimit dhe çështjet që

lidhen me rritjen e shpejtë të popullsisë. Në këtë pikë, është e mjaftueshme që të theksohet se

madhësia e popullsisë, dendësia, dhe rritja e përbëjnë një dallim të rëndësishëm mes vendeve

më pak të zhvilluara dhe të zhvilluara. Para dhe gjatë viteve të tyre të hershme të rritjes,

vendet perëndimore përjetuan një rritje shumë të ngadaltë në rritjen e popullsisë.

Industrializimi vazhdoi, normat e rritjes së popullsisë u rritën kryesisht si rezultat i normave

të rënies së vdekjeve, por edhe për shkak të normave të ngadalë në rritjen e lindjeve.

Megjithatë, në asnjë kohë vendet e Evropës dhe të Amerikës së Veriut nuk kanë pasur norma

të rritjes natyrale të popullsisë më të madhe se 2% në vit, dhe ata në përgjithësi kanë një

mesatare shumë më të vogël.

Nga ana tjetër, popullsia e shumë vendeve në zhvillim është rritur me ritme vjetore më të

madhe se 2.5% në dekadat e fundit, dhe disa janë ende në rritje të shpejtë edhe sot. Për më

tepër, përqendrimi i këtyre popullsive të mëdha dhe në rritje në disa zona do të thotë se

shumë vende në zhvillim kanë raporte më të mëdha person-tokë sesa që vendet evropiane

kanë pasur në vitet e hershme të rritjes. Së fundi, në aspektin e madhësisë krahasuese

absolute, me përjashtim të ish-Bashkimit Sovjetik, asnjë vend që hynë në një periudhë

afatgjate të rritjes ekonomike nuk iu afrua madhësisë së popullsisë së sotme të Indisë,

Egjiptit, Pakistanit, Indonezisë, Nigerisë, apo Brazilit. As nuk ishin normat e tyre të rritjes

natyrore të tilla si Kenia e sotme, Filipinet, Bangladeshi, Malavi, apo Guatemala. Në fakt,

61

shumë vëzhgues dyshojnë nëse Revolucioni Industrial dhe normat e larta afatgjata të rritjes së

vendeve bashkëkohore të zhvilluara mund të ishin arritur apo proceduar në mënyrë të shpejtë

dhe me kaq pak pengesa e trazira, sidomos për shumë të varfërit, nëse popullatat e tyre do të

ishin zgjeruar kështu me shpejtësi.

ROLI HISTORIK I MIGRIMIT NDERKOMBETAR

Në shekullin XIX dhe fillim të shekullit XX, një rrugëdalje për një pjesë të madhe të

popullsisë rurale ishte migrimi ndërkombëtar, i cili ishte edhe i përhapur dhe në shkallë të

gjerë. Më shumë se 60 milion njerëz migruan në Amerikë në mes të 1850 dhe 1914, një kohë

kur popullsia e botës mesatarisht ishte më pak se një e katërta e niveleve të saj aktuale. Në

vende të tilla si Itali, Gjermani, dhe Irlandë, periudhat e urisë apo presioni mbi tokën shpesh e

kombinuar me mundësi të kufizuara ekonomike në industrinë urbane nxiti punëtorët e

pakualifikuar rural drejt vendeve të punës të pakta të Amerikës së Veriut dhe Australi. Në

përshkrimin e famshëm të Brinley Thomas, "tre kontributet e papaguara të punës europiane

për ekonominë amerikane,1,187,000 irlandez dhe 919,000 gjermanë në mes të 1847 dhe

1855, 418,000 skandinavët dhe 1,045,000 gjermanët në mes të 1880 dhe 1885, dhe 1,754,000

italianët në mes të 1898 dhe 1907, kishin karakterin e evakuimit. "

Përderisa qëllimi kryesor i emigrimit ndërkombëtar deri në Luftën e Parë Botërore ishte edhe

i largët dhe i përhershëm, periudha që nga Lufta e Dytë Botërore dëshmoi një rigjallërim të

migrimit ndërkombëtar brenda Evropës, e cila është në thelb në distanca të shkurtra dhe në

një shkallë të madhe e përkohshme. Megjithatë, forcat ekonomike që kanë ndikuar në këtë

migrimi në thelb janë të njëjta; domethënë, gjatë viteve 1950 dhe sidomos vitet 1960,

punëtorët e tepërt rural nga Italia e jugut, Greqia dhe Turqia u dyndën në fushat e mungesës

së punëtorëve, më së shumti në Gjermaninë perëndimore dhe Zvicër. Trende të ngjashme

janë vërejtur pas zgjerimit të Bashkimit Evropian. Fakti që ky migrim i më vonshëm nga

rajonet me punëtorë të tepërt në Evropën jugore dhe juglindore ishte fillimisht i një natyre të

përhershme dhe të përkohshme jepi një përfitim të vlefshëm të dyfishtë për zonat relativisht

të varfëra nga të cilat këta punëtorë të pakualifikuar migruan. Qeveritë në shtëpi u

lehtësuannga kostoja e mbajtjes së njerëzve që sipas të gjitha gjasave do të mbeteshin të

papunë, dhe për shkak se një përqindje e madhe e të ardhurave të punëtorëve u dërguan në

shtëpi, këto qeveri morën një burim të vlefshëm dhe jo të parëndësishëm të këmbimit të huaj.

Në funksion të diskutimit të mësipërm, ju mund të pyesni në mënyrë të arsyeshme se pse

numri i madh i popujve të varfër në Afrikë, Azi dhe Amerikën Latine nuk ndjekin shembullin

e punëtorëve nga Evropa Juglindore dhe të kërkojnë punë të përkohshme ose të përhershme

në zonat e mungesës së punës. Historikisht, të paktën në rastin e Afrikës, puna e migrantëve

si brenda dhe ndërmjet vendeve ishte mjaft e zakonshme dhe siguroji një lehtësim për zonat e

varfra në vend. Deri kohët e fundit, përfitime të konsiderueshme u përllogaritën dhe probleme

të shumta potenciale janë shmangur nga fakti se mijëra punëtorë të pakualifikuar në Burkina

Faso ishin në gjendje për të gjetur punë të përkohshme në vendet fqinje si Bregu i Fildishtë. E

njëjta gjë është e vërtetë për Egjiptasit, Pakistanezët, dhe Indianët në Kuvajt dhe në Arabinë

Saudite; Tunizianët, Marokenët dhe Algjerianët në Evropën Jugore; Kolumbianët në

Venezuelë; dhe Haitianët në Republikën Domenikane. Fakti mbetet, megjithatë, se ka shumë

pak hapësirë për uljen e presioneve të popullsive në rritje në vendet në zhvillim sot përmes

emigrimit masiv ndërkombëtar. Arsyet për këtë nuk kanë të bëjnë aq shumë me mungesën e

62

njohurive lokale rreth mundësive në vendet e tjera, si për efektet e kombinuara të distancës

dhe, më e rëndësishmja, vetë natyra e kufizuar e ligjeve të emigracionit në vendet e zhvilluara

bashkëkohore.

Pavarësisht nga këto kufizime, mbi 50 milionë njerëz nga vendet në zhvillim kanë arritur të

emigrojnë në botën e zhvilluar që nga viti 1960. Ritmi i migrimit nga vendet në zhvillim në

vendet e zhvilluara, veçanërisht në Shtetet e Bashkuara, Kanada dhe Australi, ka arritur që

nga mesi i viteve 1980 deri në mes të 2 dhe 3 milionë njerëz në vit. Dhe numri i emigrantëve

pa dokumente ose të paligjshëm është rritur në mënyrë dramatike që nga viti 1980. Disa

njerëz në vendet e industrializuara pranuese mendojnë se këta emigrantë janë duke marrë

punët nga qytetarët e varfër, e të pakualifikuar. Për më tepër, emigrantët e paligjshëm dhe

familjet e tyre besohet shpesh që marrin avantazh të padrejtë në shëndetin, arsimin dhe

shërbimet sociale të lira lokale, duke shkaktuar presion në rritje në taksat lokale për të

mbështetur këto shërbime.Si rezultat i kësaj, debatet e mëdha janë tani në proces në Shtetet e

Bashkuara dhe Evropë lidhur me trajtimin e emigrantëve të paligjshëm. Shumë qytetarë

dëshirojnë kufizime të ashpra mbi numrin e emigrantëve që janë të lejuar të hyjnë ose

qëndrojnë në vendet e zhvilluara. Të tjerë bëjnë thirrje për legjislacionin për tu penguar

punëtorëve të paligjshëm dhe familjet e tyre nga përfitimet bujare që shtetet dhe lokalitetet

ofrojnë për qytetarët e tyre. Humbja e reformës së kufizimit të imigracionit në Shtetet e

Bashkuara në vitin 2007 përforcoi shqetësimin se valvula e sigurisë e migrimit ndërkombëtar

nuk do të jetë aq e hapur sa ka qenë historikisht për numër të madh të punëtorëve të

pakualifikuar bashkëkohor nga bota në zhvillim. Ligji anti-emigracionit u miratua në Arizona

në vitin 2010 dhe përforcoi efektin e parandalimit të kufirit Meksikë-SHBA dhe udhëhoqi

edhe shumë emigrantë ligjore të ndihen të pambrojtur. Në Evropë, partitë anti-emigrantëve

kanë shënuar fitore të mëdha, si në Holandë dhe Suedi në vitin 2010.

Ironia e migrimit ndërkombëtar sot, megjithatë, nuk është vetëm se kjo rrugëdalje

tradicionale për njerëzit e tepërt efektivisht është mbyllur, por se shumë prej njerëzve të cilët

migrojnë nga vendet e varfëra në vendet e pasura janë ato njerëz të cilët vendet në zhvillim

më së paku mund të përballojnë për ti humbur: me arsim të lartë dhe të aftë. Pasi pjesa më e

madhe e këtyre emigrantëve lëvizin në mënyrë të përhershme, kjo ikje e trurit e çoroditur jo

vetëm që përfaqëson një humbje e burimeve të vlefshme njerëzore, por gjithashtu mund të

provojë të jetë një pengesë serioze për zhvillimin e ardhshëm ekonomik të vendeve në

zhvillim. Për shembull, në mes të 1960 dhe 1990, më shumë se një milion punëtorë

profesional dhe teknik të nivelit të lartë nga vendet në zhvillim emigruan në Shtetet e

Bashkuara, Kanada, dhe Mbretërinë e Bashkuar. Nga fundi i viteve 1980, Afrika kishte

humbur gati një të tretën e punëtorëve të kualifikuar, me deri në 60.000 menaxher të nivelit të

mesëm dhe të nivelit të lartë emigruan në Evropë dhe Amerikën e Veriut në mes të 1985 dhe

1990. Sudani, për shembull, ka humbur 17% të mjekëve dhe dentistë të tij, 20% e mësuesve

universitare, 30% e inxhinierëve, dhe 45% e anketuesve. Filipinet kanë humbur 12% të

punëtorëve profesional në Shtetet e Bashkuara, dhe 60% e mjekëve Ganezë shkuan të

ushtronin profesionin jashtë vendit. Në fillim të viteve 2000, India ka qenë e shqetësuar se ajo

nuk do të jetë në gjendje të përmbush kërkesat për punonjësit e teknologjisë së informacionit

për sipërmarrjet në rritje të teknologjisë së lartë, nëse emigrimi në Shtetet e Bashkuara,

Kanada, dhe Mbretërinë e Bashkuar vazhdon me ritmin e tanishëm. Globalisht, dërgesat nga

emigrantët e paligjshëm dhe të ligjshëm kanë arritur 100 milion $ në vit në këtë shekull dhe

63

iu afruan 200 $ miliardë në vitin 2006. Migrimi, kur lejohet, redukton varfërinë për

emigrantët dhe familjet e tyre, dhe shumicën e përfitimeve të uljes së varfërisë përmes

migrimit për ata që mbesin në vendin e tyre i marrin përmes remittances.This është një burim

shumë i rëndësishëm (shih kapitullin 14).

Në mënyrë paradoksale, një përfitim i mundshëm është se thjesht mundësia e emigrimit

mund të inkurajoj më shumë punëtorë të aftë për të poseduar aftësinë e teknologjisë së

informacionit ose aftësi të tjera dhe pastaj janë përfundimisht në gjendje të largohen, duke

çuar në një rritje neto në aftësitë e fuqisë punëtore. Të paktën në teori, rezultati mund të jetë

në fakt një "brain gain". Pika themelore mbetet, megjithatë, se mundësia e migrimit

ndërkombëtar të punëtorëve të pakualifikuar në një shkallë proporcionale me atë të shekullit

nëntëmbëdhjetë dhe fillim të shekullit XX nuk ekziston për të siguruar një valvul ekuivalente

të sigurisë për popullsitë bashkëkohore të Afrikës, Azisë, dhe Amerika Latine.

STIMULI I RRITJES SË TREGTISË NDËRKOMBËTARE

Tregtia e lirë ndërkombëtare është quajtur "motor i rritjes", që solli zhvillimin e kombeve të

përparuara ekonomikisht të sotme gjatë shekujve nëntëmbëdhjetë dhe njëzetë. Zgjerimi me

shpejtësi i tregjeve të eksportit jepi një stimul shtesë për kërkesat lokale në rritje që çuan në

krijimin e industrive prodhuese në shkallë të gjerë. Së bashku me një strukturë relativisht të

qëndrueshme politike dhe institucioneve fleksibël sociale, këto rritje në të ardhurat e eksportit

u mundësoi vendeve në zhvillim në shekullin e nëntëmbëdhjetë për të marrë hua fonde në

tregun ndërkombëtar të kapitaleve me norma shumë të ulëta të interesit. Akumulimi i

kapitalit si kthim stimuloi prodhimin e mëtejshëm, bëri të mundur rritjen e importeve, dhe çoi

në një strukturë më të larmishme industriale. Në shekullin e nëntëmbëdhjetë, vendet

evropiane dhe të Amerikës së Veriut ishin në gjendje të marrin pjesë në këtë rritje dinamike

të shkëmbimit ndërkombëtar kryesisht në bazë të tregtisë së lirë, lëvizjen e lirë të kapitalit,

dhe migrimin e papenguar ndërkombëtar të punëtorëve të pakualifikuar.

Në shekullin e njëzetë, situata për shumë vende në zhvillim ishte shumë e ndryshme. Me

përjashtim të disa vendeve shumë të suksesshme të Azisë, vendet në zhvillim jo-eksportuese

të naftës (dhe madje edhe disa eksportues të naftës) u përballën me vështirësi të frikshme në

përpjekje për të gjeneruar rritje të shpejtë ekonomike në bazë të tregtisë botërore. Për dekada

me radhë pas Luftës së Parë Botërore, shumë vende në zhvillim përjetuan një pozicion të

përkeqësuar në tregti. Eksportet e tyre u zgjeruan, por zakonisht jo aq shpejt sa eksportet e

vendeve të zhvilluara. Kushtet e tyre të tregtisë (çmimi që ata marrin për eksportet e tyre në

raport me çmimin që ata duhet të paguajnë për importet) ka rënë gjatë disa dekadave.

Prandaj, vëllimi i eksportit është dashur të rritet më shpejt vetëm për të fituar të njëjtën sasi të

valutës së huaj si në vitet e mëparshme. Për më tepër, është e paqartë nëse bumi i çmimeve të

mallrave nga fillimi i shekullit njëzet e një, e nxitur nga rritja spektakolare në Kinë, mund të

mbahet.

Ku vendet në zhvillim janë të suksesshme të bëhen prodhues me kosto të ulët të produkteve

konkurruese me vendet e zhvilluara (p.sh., tekstile, veshje, këpucë, disa produkte të lehta),

këto të fundit shpesh janë drejtuar me forma të ndryshme të tarifave dhe barrierave jo-tarifore

të tregtisë, duke përfshirë kuotat e importit "vullnetare", kërkesa të tepërta sanitare,

pretendimet e pronës intelektuale, "hetimet" anti dumping, "dhe marrëveshjet e veçanta të

64

licencimit. Por në vitet e fundit një numër në rritje i vendeve në zhvillim, veçanërisht Kina

dhe të tjerët në Azinë Juglindore dhe të Mesme, kanë përfituar nga eksportet e zgjeruara të

produkteve në vendet e zhvilluara. Ne do të diskutojmë ekonominë e tregtisë ndërkombëtare

dhe të financave në kontekstin e zhvillimit në detaje në pjesën e tretë.

AFTËSITË E KËRKIMEVE BAZIKE DHE ZHVILLIMEVE SHKENCORE DHE

TEKNOLOGJIKE

Kërkimi shkencor bazik dhe të zhvillimit teknologjik kanë luajtur një rol vendimtar në

përvojën moderne të rritjes ekonomike të vendeve të zhvilluara bashkëkohore. Normat e tyre

të larta të rritjes kanë qenë të mbështetur nga bashkëveprimi në mes aplikacioneve masive të

shumë risive të reja teknologjike të bazuara në një avancim të shpejtë në stokun e njohurive

shkencore dhe shtesave të mëtejshme në atë stok të njohurive të bëra të mundur nga rritja e

tepërt e pasurisë.Edhe sot, procesi i përparimit shkencor dhe teknologjik në të gjitha fazat e

tij, nga hulumtimet themelore në zhvillimin e produkteve, është shumë i koncentruar në

vendet e pasura, pavarësisht nga dalja e Kinës dhe Indisë si destinacione për aktivitet e

korporatave shumëkombëshe për kërkim dhe zhvillim (R & D). Për më tepër, fondet

kërkimore shpenzohen në zgjidhjen e problemeve ekonomike dhe teknologjike me interes për

vendet e pasura në përputhje me prioritetet e tyre ekonomike dhe burimeve që posedojnë.

Vendet e pasura janë të interesuar kryesisht në zhvillimin e produkteve të sofistikuara, tregjet

e mëdha, dhe metodat teknologjikisht të përparuara të prodhimit duke përdorur inpute të

mëdha të kapitalit dhe nivele të larta të aftësive dhe të menaxhimit, duke ekonomizuar në

furnizimet e tyre relativisht të pakta të punës dhe të lëndëve të para. Vendet e varfra, nga ana

tjetër, janë shumë më të interesuar në produktet të thjeshta, dizajne të thjeshtë, duke kursyer

kapitalin, përdorimin e punës të bollshme, dhe prodhimin për tregjet më të vogla. Por ata nuk

kanë as burimet financiare as shkencore dhe teknologjike të të diturit se cfarë lloji të R & D

do të ishte në interesin e tyre më të mirë afatgjatë ekonomik.

Në fushën e rëndësishme të kërkimit shkencor dhe teknologjik, vendet në zhvillim me të

ardhura të ulëta, në veçanti janë në një pozitë shumë të pafavorshme vis-à-vis me vendet e

zhvilluara. Në të kundërt, kur vendet e fundit po hynin në procesin e tyre të hershëm të rritjes,

ata ishin shkencërisht dhe teknologjikisht në masë të madhe para pjesës tjetër të botës. Ata

rrjedhimisht do të mund të përqëndrohen në të qëndruarit përpara me hartimin dhe zhvillimin

e teknologjisë së re me një ritëm të diktuar nga kërkesat e tyre të rritjes ekonomike afatgjatë.

EFIKASITETI I INSTITUCIONEVE VENDORE

Një tjetër ndryshim mes shumicës së vendeve në zhvillim dhe vendeve më të zhvilluara në

kohën e fazave të hershme të zhvillimit të tyre ekonomik qëndron në efikasitetin e

institucioneve të brendshme ekonomike, politike, dhe shoqërore. Deri në kohën e

industrializimit të tyre të hershëm, shumë vende të zhvilluara, sidomos Mbretëria e Bashkuar,

Shtetet e Bashkuara dhe Kanada, kanë pasur rregulla ekonomike në vend që siguruan qasje

relativisht të gjerë të mundësive për individët me dëshira sipërmarrëse. Më parë në kapitull,

kemi vërejtur se pabarazia e lartë dhe institucionet e dobëta që lehtësonin largimin sesa

sigurimin e stimujve për produktivitet shpesh ishin themeluar nga fuqitë koloniale. Sot

nxjerrja e tillë mund të kryhet nga interesa të fuqishme lokale, si dhe ato të huaja. Por është

shumë e vështirë për të ndryshuar institucionet me shpejtësi. Siç thekson Douglass North,

65

edhe në qoftë se rregullat formale "mund të ndryshohen brenda natës, rregullat jozyrtare

zakonisht ndryshojnë vetëm ndonjëherë në mënyrë graduale." Ne do të kthehemi në çështjen

e institucioneve ekonomike më vonë në kapitull.

Vendet e zhvilluara në mënyrë tipike kanë gëzuar stabilitet relativisht të fortë politik dhe

institucione sociale më fleksibël me akses më të gjerë ndaj lëvizshmërisë. Shtetet zakonisht

janë shfaqur më organikisht gjatë një periudhe më të gjatë kohore në rajonet e zhvilluara, dhe

konsolidimi si shtete-komb në përgjithësi ka ndodhur para epokës industriale. Në të kundërt,

veçanërisht në Afrikë, kufijtë kombëtarë janë diktuar më shumë në mënyrë arbitrare nga

fuqitë koloniale. "Shteti i dështuar", dhe shtetetet në rrezik për t'u bërë kështu, është një

fenomen i periudhës postkoloniale, me rrënjët në praktikat kolonizuese dhe imperialiste.

Edhe pse shumë vende në zhvillim kanë rrënjët në civilizimevet e lashta, një pauze e gjatë

ekzistonte shpesh në mes regjimeve autonome.

2.6 A PO BËHEN TË NJEJTA STANDARDET E JETESËS TË VENDEVE TË

ZHVILLUARA DHE NË ZHVILLIM?

Në agimin e epokës industriale, standardet reale mesatare të jetesës në vendet më të pasura

kanë qenë jo më shumë se tre herë më të mëdha se ato në vendet më të varfra. Sot, raporti i

afrohet 100 me 1. Pra, siç vuri në dukje Lant Pritchett, nuk ka dyshim se vendet e zhvilluara

të sotme kanë gëzuar norma shumë më të larta të rritjes ekonomike mesatarisht mbi dy shekuj

se shtetet e sotme në zhvillim, një proces i njohur si divergjenca. Teoritë e rritjes ekonomike

janë diskutuar në kapitullin 3. Por në krahasimin e performancës së zhvillimit midis vendeve

në zhvillim dhe në mes të zhvilluara dhe vendet në zhvillim, është e përshtatshme që të

konsiderohet nëse, me përpjekje të fuqishme për zhvillim ekonomik që janë bërë në të gjithë

botën në zhvillim, standardet e jetesës në vendet në zhvillim dhe të zhvilluara kombet u janë

ekspozuar konvergjencës.

Nëse përvojat e rritjes së vendeve në zhvillim dhe të zhvilluara do të ishin të ngjashme, ka dy

arsye të rëndësishme që të pritet që vendet në zhvillim do të "zënë hapin" duke u rritur më

shpejt mesatarisht sesa vendet e zhvilluara. Arsyeja e parë është për shkak të transferimin e

teknologjisë. Vendet e sotme në zhvillim nuk duhet të "rizbulojnë rrotën"; për shembull, ata

nuk duhet të përdorin tuba vakumi para se ata mund të përdorin gjysem perçuesit. Edhe në

qoftë se licensat duhet të paguhen, është më lirë të replikohet teknologjia sesa të ndërmerret

R & D origjinale, pjesërisht për shkak se nuk duhet të paguajnë për gabimet dhe jo-

funksionimet gjatë rrugës. Kjo duhet të mundësojë vendeve në zhvillim të "shmangin" disa

nga fazat e hershme të zhvillimit teknologjik, duke shkuar menjëherë në teknikat që sjellin

produktivitet të lartë të prodhimit. Si rezultat i kësaj, ata duhet të jenë në gjendje të rriten

shumë më shpejt se vendet e zhvilluara që janë duke u rritur tani apo ishin në gjendje të rriten

në të kaluarën, kur ata duhej të shpiknin teknologjinë dhe të vazhdonin hap pas hapi nëpër

fazat historike të inovacionit . (Kjo është e njohur si një "avantazh i prapambetjes", një term i

shpikur nga historiani ekonomik Alexander Gerschenkron.). Në fakt, në qoftë se ne

kufizojmë vëmendjen tonë për rastet e zhvillimit të suksesshëm, sa më vonë një vend fillon

rritjen e tij moderne ekonomike, më të shkurtër e ka kohën e nevojshme për të dyfishuar

prodhimin për punëtor.Për shembull, Britania dyfishoi prodhimin e saj për person në 60 vitet

e para të zhvillimit të saj industrial, dhe Shtetet e Bashkuara e bënë këtë në 45 vjet. Koreja e

66

Jugut njëherë dyfishoi prodhimin për kokë banori në më pak se 12 vjet dhe Kina e ka bërë

këtë në më pak se nëntë.

Arsyeja e dytë për të pritur konvergjencën nëse kushtet janë të ngjashme është e bazuar në

akumulimi e faktorëve. Vendet e zhvilluara të sotme kanë nivele të larta të kapitalit fizik dhe

njerëzor; në një analizë të funksionit të prodhimit, kjo do të shpjegonte nivelet e tyre të larta

të prodhimit për person. Por në analizën tradicionale neoklasike, produkti margjinal i kapitalit

dhe profitabiliteti i investimeve do të jetë më i ulët në vendet e zhvilluara, ku intensiteti i

kapitalit është më i lartë, me kusht që të zbatohet ligji i kthimit të pakësuar. Kjo është,

ndikimi i kapitalit shtesë në prodhim do të pritet të jetë më i vogël në një vend të zhvilluar e

cila tashmë ka shumë kapital në raport me madhësinë e fuqisë punëtore të saj se sa në një

vend në zhvillim ku kapitali është i pakët. Si rezultat i kësaj, ne do të presim shkallë më të

lartë të investimeve në vendet në zhvillim, ose nëpërmjet burimeve të brendshme ose

nëpërmjet tërheqjes së investimeve të huaja (shih kapitullin 14). Me norma më të larta të

investimeve, kapitali do të rritet më shpejt në vendet në zhvillim deri në nivele përafërsisht të

barabarta të kapitalit dhe (gjërat e tjera janë të barabartë) prodhimi për punëtor arrihen.Duke

pasur parasysh një ose të dyja këto kushte, transferimi i teknologjisë dhe akumulimi më i

shpejtë i kapitalit, të ardhurat do të priren drejt konvergjencës në afat të gjatë si vendet në

zhvillim me rritje më të shpejtë, do të zënë hapin me vendet e zhvilluara me rritje më të

ngadalshme. Edhe në qoftë se të ardhurat përfundimisht nuk do të jenë identike, ato të paktën

do të priren të barazohen kushtëzuar me (dmth, duke pasur parasysh ndryshimet sistematike

në) variablat kryesorë të tilla si normat e rritjes së popullsisë dhe norma e kursimeve (ky

argument është formalizuar në modelin e rritjes neoklasike shqyrtuar në kapitullin 3). Duke

pasur parasysh dallimet e mëdha në kapital dhe teknologji të gjithë vendeve, në qoftë se

kushtet e rritjes janë të ngjashme, ne duhet të shohim tendenca për konvergjencë në të dhënat.

Nëse tani ka konvergjencë në ekonominë botërore varet nga dy nivele se si pyetja është

përshtatur: nëse marrim të ardhurat mesatare të vendit ose të gjithë individëve (duke pasur

parasysh botën sikur të ishte një vend); dhe nëse fokusohemi në boshllëqet relative ose

absolute.

Konvergjenca relative e vendeve – Qasja më e përdorur gjerësisht është thjesht të

shqyrtohet nëse vendet e varfra po rriten më shpejt se vendet e pasura. Për sa kohë që kjo po

ndodh, vendet e varfra do të jenë në një rrugë që përfundimisht të "arrijnë" në nivelin e të

ardhurave të vendeve të pasura. Në ndërkohë hendeku relativ në të ardhurat do të jetë

pakësuar, pasi të ardhurat e vendeve më të pasura do të bëhen një shumëfish më i vogël i të

ardhurave të vendeve të varfëra (ose shikuar nga perspektiva tjetër, të ardhurat e vendeve të

varfra do të bëhen një pjesë gjithnjë e më e madhe e të ardhurave të vendeve e pasura). Kjo

mund të shihet në një bazë të vend-nga-vendi. Edhe pse të ardhurat mesatare të Kinës ishin

vetëm 3% të asaj të Shteteve të Bashkuara në vitin 1980, ajo vlerësohet të ketë arritur në 14%

të të ardhurave të SHBA nga 2007. Por në të njëjtën periudhë, të ardhurat e RDKsë kanë rënë

nga rreth 5% të niveleve të SHBA në vetëm 1%. Por globalisht, dëshmi për konvergjencë

relative është e dobët, madje edhe për dekadat më të fundit.

Figura 2.8a ilustron gjetjet tipike të kësaj literature. Në boshtit x, të dhënat e të ardhurave

janë komplotuar nga viti fillestar, në këtë rast 1980; ndërsa në boshtin y, norma mesatare e

rritjes së vërtetë të të ardhurave për frymë është komplotuar, në këtë rast, gjatë 27 viteve të

67

mëvonshme të vitit 2007. Nëse ka pasur konvergjencë të pakushtëzuar, do të kishte një

tendencë për pikat e paraqitura për të treguar një të marrëdhënie negative, fillimisht me

vendet me të ardhura të ulëta me rritje të shpejtë. Por, siç shihet në figurën 2.8a nuk ka

tendencë të dukshme në drejtim të konvergjencës midis vendeve. Në fakt, edhe në këtë

periudhë të fundit rreth 60% e vendeve u rrit më ngadalë se Shtetet e Bashkuara. Duke

shikuar vetëm vendet në zhvillim, si në figurën 2.8b, është e qartë se divergjenca po ndodh:

vendet me të ardhura mesatare po rriten më shpejt se vendet me të ardhura të ulëta, kështu që

ka një hendek në rritje në mesin e vendeve në zhvillim. Shumë kombe, sidomos në mesin e

49 vendeve më pak të zhvilluara, mbeten në stagnim relativ. Vendet e varfra në zhvillim nuk

po e zënë hapin si një grup.

Në figurën 2.8c, rritja e vendeve të OECD me të ardhura të larta është shqyrtuar veçmas për

1950-2007. Kjo figurë paraqet konvergjencë, dhe ne duhet ta interpretojmë atë me kujdes.

Një shpjegim është se të gjitha këto vende kanë karakteristika të ngjashme, duke përfshirë një

fillim relativisht të hershëm në rritjen ekonomike moderne.

Kjo i bën vendet më në gjendje për të marrë hua teknologji nga njëri-tjetri, si dhe të tregtojnë

dhe të investojnë në ekonomitë e njëri-tjetrit. Ne mund të konkludojmë se në qoftë se vendet

në zhvillim ndjekin nga afër institucionet dhe politikat e këtyre ekonomive të OECD-së, ata

mund ti arrijnë ato. Megjithatë, siç u vë në dukje më parë, ka shumë dallime institucionale

68

dhe të tjera në mes të ekonomive me të ardhura të ulëta dhe të ardhura të larta sot, disa prej të

cilave mund të jetë shumë e vështirë për ti ndryshuar; i kemi shqyrtuar këto më tej në

seksionin tjetër. Për më tepër, një vend i varfër nuk mund të detyrojë një vend të pasur të ul

barrierat e saj tregtare.

Në çdo rast, duhet të nxjerrim konkluzione nga rezultatet me kujdes të madh për shkak të

paragjykimeve të përzgjedhjes. Kjo është, në mesin e vendeve të pasura të sotme, disa ishin

relativisht të pasur në të kaluarën dhe disa ishin relativisht të varfër; në mënyrë që të gjithë të

jenë vende të pasura sot, vendet e varfra duhej të rriten më shpejt se ato të pasura, thjesht si

një çështje e logjikës. Të kufizojmë vëmendjen vetëm për vendet e pasura në këtë mënyrë

bën gabimin statistikor të paragjykimit të përzgjedhjes. Megjithatë, prova të forta për

konvergjencë midis vendeve të OECD-së, së bashku me dështimin për të gjetur prova bindëse

për konvergjencën afatgjatë për botën në tërësi, veçanërisht divergjencë për vendet më pak të

zhvilluara, është një reflektim i ndryshimeve në kushtet e rritjes midis vendeve të zhvilluara

dhe në zhvillim tani.

Konvergjenca absolute e vendeve – Me rritjen e fundit të shpejtë në Kinë, si dhe

përshpejtimin e rritjes në Azinë Jugore, këto rajone janë aktualisht në rrugën e konvergjencës

relative të vendit. Për shembull, në periudhën 1990-2003, ndërkohë që të ardhurat u rritën

24% në vendet e OECD me të ardhura të larta, ato u rritën 56% në Azinë Jugore dhe 196% në

Kinë. Por për shkak të niveleve të ardhurave të tyre relativisht të ulëta fillestare, pavarësisht

nga rritja e lartë, fitimet e të ardhurave ishin ende më të vogla në sasi absolute se sa në

OECD, siç është ilustruar në Figurën 2.9. Kjo është, edhe kur të ardhurat mesatare të një

vendi në zhvillim janë duke u rritur, diferenca në të ardhurat ende mund të vazhdojë të

zgjerohet për disa kohë para se më në fund të fillojë të tkurret. Një proces i konvergjencës

69

absolute të vendeve është një standard i fortë sesa (dhe duket se vetëm me vonesë) një proces

i konvergjencës relative të vendit.

Konvergjenca e ponderuar relative e popullsisë së vendeve – Shkalla e lartë e rritjes në

Kinë dhe Indi është veçanërisht e rëndësishme për shkak se më shumë se një e treta e

popullsisë së botës jeton në këto dy vende. Kjo qasje e strukturon pyetjen në mënyrë që të

peshoj rëndësinë e normës së rritjes së të ardhurave për kokë banori të një vendi në mënyrë

proporcionale me madhësinë e popullsisë së tij. Një studim tipik i këtij lloji është përshkruar

në figurën 2.10a-d.

Në vend të pikave që përfaqësojnë të dhënat për secilin vend, madhësitë e flluskave janë

përdorur për të përshkruar madhësinë relative të popullatave vendeve. Për të kuptuar më

mirë se si përshpejtimi i rritjes në Kinë dhe Indi, së bashku me disa vende të tjera, kanë

ndryshuar gjendjen, të dhënat janë ndarë në katër periudha kohore. Figurat 2.10a dhe 2.10b

pasqyrojnë se ka pasur divergjencë relative për frymë prej 1950 deri 1976, por figura 2.10d

reflekton konvergjencë relative për frymë që nga viti 1989 (dhe diskutabile, por bindshëm

nga viti 1977 deri 1989 gjithashtu-shih figurën 2.10c). Edhe pse është e vërtetë se kushtet

kanë mbetur të ngecura apo janë përkeqësuar edhe në shumë në vendet më pak të zhvilluara,

për shkak të popullsisë së tyre të vogël, me qasjen e popullatës së ponderuar ky efekt i

divergjencës kompensohet nga rritja në vendet me popullsi të mëdha. Vini re se të gjitha keto

tendenca mund të jenë subjekt për të ndryshuar. Për shembull, norma e rritjes së popullsisë së

49 vendeve më pak të zhvilluara dhe vende të tjera me të ardhura të ulëta është shumë më e

70

lartë se ajo e vendeve me të ardhura të mesme dhe të larta; kështu popullsia e tyre e

ponderuar është në rritje me kalimin e kohës. Vendet afrikane mund të shohin një mbështetje

të prirjes së tyre të fundit për rritje më të shpejtë në lartësimin e prirjes së re të konvergjencës

globale; ose ata dhe rajone të tjera në zhvillim mund të shohin një ngadalësim të rritjes, dhe

ekonomia globale mund të kthehet në një periudhë divergjence. Këto tendenca do të

vëzhgohen nga afër.

Konvergjenca e botës si një vend i vetëm – Një qasje finale, dhe shumë e ndryshme, në

studimin e konvergjencës është që të mendohet bota sikur të ishte një vend i vetëm. Në

studimin e parë të tillë, Branko Milonovic vendosi së bashku grupe të të dhënave nga e gjithë

bota dhe arriti në përfundimin se pabarazia globale u rrit në mënyrë të konsiderueshme në

periudhën 1988 deri 1993. Studime të këtij lloji janë të vështira për tu kryer. Dallimi më i

rëndësishëm i konvergjencës së ponderuar të popullsisë të vendeve është se një studim i

konvergjencës të botës si një vend i vetëm mund të marrë parasysh ndryshimet në pabarazi

brenda vendeve, si dhe në mes tyre. Në veçanti, zgjerimi i hendekut midis të ardhurave në

Kinën rurale dhe urbane ka pasur një efekt të madh në gjetjen e divergjencave globale duke

përdorur këtë metodë. Por shumica e dijetarëve dhe politikëbërësve e shohin zhvillimin si një

proces që ndodh në nivel kombëtar, dhe studimet e konvergjencës së vendeve mbeten

standard.

2.7 SHKAQET AFATGJATE TË ZHVILLIMIT KRAHASUES

Çfarë shpjegon variacionet ekstreme në arritjen e zhvillimit deri më sot midis vendeve në

zhvillim dhe të zhvilluara? Dy kapitujt e ardhshëm shqyrtojnë teoritë e rritjes dhe zhvillimit

të proceseve ekonomike dhe sfidat e politikave; këtu ne paraqesim një kornizë skematike për

vlerësuar shkaqet e mëdha të zhvillimit krahasues afatgjatë që janë argumentuar në disa

literatura kërkimore të kohëve të fundit. (Kini parasysh se hulumtimet në këtë temë të

rëndësishme janë ende në një fazë relativisht të hershme, dijetarët kanë mospajtime të

ligjshme rreth përmbajtjes, dhe gjetjet e reja po raportohen vazhdimisht.)

Së pari, në afat shumë të gjatë, pak ekonomistë dyshojnë se gjeografia fizike, duke përfshirë

klimën, ka pasur një ndikim të rëndësishëm në historinë ekonomike. Gjeografia dikur ishte

vërtet ekzogjene, edhe pse aktiviteti njerëzor tani mund ta ndryshojë atë, për mirë apo për

keq. Por roli ekonomik i luajtur nga gjeografia, të tilla si klima tropikale, sot është më pak e

qartë. Disa hulumtime tregojnë se kur faktorë të tjerë, sidomos pabarazia dhe institucionet,

janë marrë parasysh, gjeografia fizike jep pak informata për të kuptuarit tonë të niveleve

aktuale të zhvillimit. Megjithatë, disa fakte janë të përziera. Për shembull, ka disa prova të

ndikimit të pavarur të malaries dhe indikatorëve tjerë se në disa rrethana, statusi i vendit pa

dalje në det mund të jetë një pengesë për rritjen ekonomike; në të vërtetë, një lidhje e

drejtpërdrejtë është argumentuar nga disa ekonomistë, kështu që ky efekt i mundshëm

pasqyrohet në shigjetën 1 që e lidh gjeografinë me të ardhurat dhe zhvillimin njerëzor në

anën e majtë të figurës 2.11.

71

Institucionet ekonomike, të cilat luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin krahasues,

përcaktohen nga laureati i cmimit Nobel Douglass North si "rregullat e lojës" të jetës

ekonomike. Si e tillë, institucionet sigurojnë mbështetje të ekonomisë së tregut duke krijuar

rregullat e të drejtave të pronësisë dhe zbatimit të kontratave; përmirësimin e koordinimit;

kufizimin e sjelljes shtrënguese, mashtruese, dhe antikonkurruese -duke siguruar qasje në

mundësitë për popullatën e gjerë; duke kufizuar fuqinë e elitave; dhe menaxhimin e konfliktit

në përgjithësi. Për më tepër, institucionet përfshijnë sigurimin shoqëror (i cili gjithashtu

shërben për të legjitimuar konkurrencën e tregut) dhe sigurimin e stabilitetit makroekonomik

të parashikueshëm.

Vendet me të ardhura më të larta mund të përballojnë institucione më të mira, kështu që është

e vështirë për të identifikuar ndikimin e institucioneve mbi të ardhurat. Por kohët e fundit,

ekonomistët e zhvillimit kanë bërë kontribute influencuese drejt arritjes së këtij qëllimi

kërkimor.

Siç është theksuar më herët, shumica e vendeve në zhvillim ishin më parë koloni. Gjeografia

ndikoi në llojet e kolonive të themeluara (shigjeta 2), me një nga tiparet tani më të njohura

gjeografike - normat e vdekshmërisë të kolonuesve, ndikimi i të cilëve u shqyrtua nga Daron

Acemoglu, Simon Johnson dhe James Robinson. Në këtë argument, kur kolonët e mundshëm

u përballën me norma të larta të vdekshmërisë (ose ndoshta shpenzime të tjera të larta), ata

shpesh sunduan duke qenë larg vendit dhe shmangën të qëndruarit afatgjatë. Interesi i tyre

mund të përmblidhet si "vjedhni shpejt dhe dilni jashtë" ose "bëjini vendasit të vjedhin për

72

ju." Prandaj institucionet e pafavorshme janë themeluar, duke favorizuar nxjerrjen mbi

incentivat e prodhimit. Por, ku vdekshmëria ishte e ulët, popullata nuk ishin të dendura, dhe

shfrytëzimi i burimeve të nevojshme kërkonte përpjekje të konsiderueshme nga kolonistët,

janë themeluar institucionet që gjerësisht nxitin investimet, sidomos kufizime mbi drejtuesit

dhe mbrojtjen nga shpronësimi (ndonjëherë si rezultat i agjitacionit nga kolonët që kishin

fuqinë e pazarllëkut për të kërkuar trajtim më të mirë). Këto efekte janë pasqyruar nga

shigjeta 3. Acemoglu dhe kolegët dhanë dëshmi, qe pasi numëruan ndryshimet institucionale,

variablat gjeografike (p.sh., afërsia në ekuator) kanë pak ndikim në të ardhurat sot.

Vlerësimet e tyre statistikore tregojne për efekte të mëdha të institucioneve mbi të ardhurat

për frymë.

Ndikimi i gjeografisë në institucionet para-kolonizuara është kapur nga shigjeta 4.

Institucionet e para-kolonizuara gjithashtu patën rëndësi në masën që ata kishin ndikim në

llojin e regjimit kolonial që themelohej. Ky efekt i mundshëm është reflektuar nga shigjeta 5.

Avantazhi krahasues para-kolonizimit dhe evulimi i punës me bollëk në Amerika dhe në

raport me institucionet e themeluara janë shqyrtuar në punën pioniere të Stanley Engerman

dhe Kenneth Sokoloff. Kur klima ishte e përshtatshme për një strukturë të prodhimit së

bashku me plantacione të bujqësisë (sidomos kallamsheqeri në historinë e hershme),

skllavëria dhe lloje të tjera të shfrytëzimit në masë të punës indigjene u prezantuan. Në fusha

të tjera, kur njerëzit vendas në numër të mjaftueshëm mbijetuan kontaktin dhe pasuria

minerare ishte në dispozicion, grante të mëdha për marrjen e tokës që përfshiheshin

pretendime ndaj punës u krijuan (nga Spanja). Ndonëse rezultojnë nga avantazhe të ndryshme

krahasuese (kallamsheqeri dhe minerale), pabarazia ekonomike dhe politike ishte dhe mbeti e

lartë në të gjitha këto ekonomi (edhe në mesin e të lirëve), e cila kishte efekte afatgjata

negative në zhvillimin. Këto lidhje janë pasqyruar nga shigjeta 6 dhe 7. Pabarazitë e hershme

ishin përjetësuar me kufizimin e qasjes së popullatës joelite ndaj tokës, arsimit, financave,

mbrojtjen e pronës dhe të drejtat e votimit, si dhe tregjet e punës. Kjo pengoi mundësitë për të

përfituar nga industrializimi, kur u shfaq në shekullin e nëntëmbëdhjetë, një periudhë kur

pjesëmarrja e gjerë në veprimtari tregtare kishte kthim të lartë shoqëror.

Kontrasti me strukturën e prodhimit potencial të Amerikës së Veriut është i habitshëm.

Avantazhi krahasues i saj (në zhvillim) në drithëra mungonte në kohën kur ekonomitë e

shkallës të bujqësisë tropikale dhe të nxjerrjes së mineraleve po vëreheshin në Amerikë. Puna

e pakët me tokë të bollshme frenoi përqendrimin e pushtetit (pavarësisht nga përpjekjet e

kolonizuesve për ta bërë këtë). Nevoja për të tërhequr më shumë kolonizues dhe për të

inkurajuar ata që të angazhohen në ekonominë koloniale çoi në evoluimin e institucioneve më

barazuese në kolonitë e Amerikës së Veriut. Amerikanët e Veriut gëzuan barazi më të madhe

në qasjen në të gjitha faktorët që në vendet tjera ishin të kufizuar.

Ky mjedis lehtësoi inovacionin me bazë të gjerë, sipërmarrjen, dhe investimet dhe i dha

Shteteve të Bashkuara dhe Kanadasë një avantazh vendimtar, pavarësisht se ato filluan si

shoqëri shumë të varfra, të cilën e përdorën për të mposhtur ekonomikisht shoqëritë popullata

e të cilit ishin kryesisht analfabetë, nuk kishin të drejtë të votës. (Ne do të shqyrtojmë

aspektet e mëtejshëm të analizës Engerman and Sokoloff së shpejti.)

73

Kur popullsitë lokale ishin më të mëdha dhe më të dendur dhe organizimi shoqëror ishte më i

avancuar, ishte më e lehtë për kolonistët për të detyruar strukturat ekzistuese sociale për të

fituar haraç. Në raste të tilla, këto rregullimet institucionale prireshin të favorizojnë

mekanizmat e nxjerrjes së pasurisë ekzistuese mbi krijimin e pasurisë së re, shpesh duke çuar

në rënie të pasurisë relative të këtyre rajoneve. Kjo është theksuar nga Acemoglu, Johnson,

dhe Robinson, hulumtimi me ndikim i të cilëve në këtë "ndryshim të pasurisë" historike është

reflektuar edhe nga shigjeta 5. Këta autorë theksojnë se në qoftë se gjeografia është themelore

për perspektivat zhvillimore, zonat më të begata para kolonizimit duhet vazhdojnë të jenë

relativisht të begata sot. Por zonat më të begata dikur të kolonizuara, sot priren të kenë qenë

më pak të begata në të kaluarën. Dendësia e kaluar e popullsisë dhe urbanizimi i kaluar, të

cilat janë të lidhura pozitivisht me të ardhurat e kaluara, janë të lidhura negativisht me të

ardhurat aktuale, këta autorë tregojnë. Ka të dhëna se evropianët kanë ngritur institucione më

nxjerrëse (ato të dizajnuara për të nxjerrë më shumë suficit prej popullsive të kolonizuara) në

zonat e begata dhe se këto institucione shpesh kanë vazhduar edhe në periudhën

bashkëkohore.

Gjeografia padyshim ka ndikuar historinë e hershme ekonomike në Evropë. Kjo reflektohet

nga shigjeta 8 që çon drejt evolucionit dhe kohën e zhvillimit evropian. Zhvillimi i hershëm

në Evropë i dha përparësi mbi rajonet e tjera, përparësi që janë përdorur për të kolonizuar

pjesën më të madhe të botës. Por llojet e regjimeve koloniale të zbatuara ndryshonin në

mënyrë të konsiderueshme, në varësi të kushteve që mbizotëronin në kohën e kolonizimit në

pjesë të ndryshme të botës së kolonizuar dhe brenda vendit të kolonizatorit në shtëpi. Koha e

zhvillimit evropian ndikoi në llojin e regjimit kolonial të themeluar, sic reflektohet nga

shigjeta 9. Për shembull, është argumentuar se për arsye të ndryshme, kolonizimi i hershëm

përgjithësisht përfshinte më shumë plaçkitje dhe më pak prodhim aktiv se kolonizimi i

vonshëm, edhe pse të dyja kanë ndodhur në kurriz të popullsive indigjene.

Avantazhi krahasues para-kolonizimit gjithashtu mund të ketë bashkëvepruar me kohën e

zhvillimit evropian në ndikimin e institucioneve në vendet e kolonizuara se kolonizuesit

mbërritën me më shumë njohuri dhe teknologji më të avancuar. Në veçanti, evropianët sollën

teknika më të mira bujqësore në zonat e kolonizuara më vonë, të tilla si Amerika e Veriut. Siç

është cekur nga David Fielding dhe Sebastian Torres, nga shekulli i tetëmbëdhjetë, rritja e

popullsisë në Evropë dhe ndryshimi teknik kishte prodhuar një furnizim të madh të njerëzve

me aftësi bujqësore në produkte të tilla si gruri dhe qumështi. Ata ishin në gjendje për të

fituar të ardhura më të larta duke përdorur këto aftësi në koloni dhe ish-koloni (të

ashtuquajturat neo-Europat). Kështu avantazhet krahasuese të rikolonizimit (potencial) patën

përsëri rëndësi. Kjo lidhje është reflektuar në drejtimin e shigjetës 6 dhe 7. Roli i mundshëm i

luajtur nga aftësitë e veçanta gjithashtu vë lart rëndësinë e investimeve kapitale njerëzore për

zhvillim, pasqyruar nga shigjeta 14.

Kështu llojet e regjimeve koloniale u themeluan, përderisa të projektuara gjithmonë për të

mirën e kolonizuesve, u ndikuan nga faktorë të kërkesës dhe të ofertës lokale dhe evropiane.

Lloji i regjimit pati ndikim të madh në cilësinë e institucioneve postkoloniale, reflektuar nga

shigjeta 10. Për shembull, sundimi i Mbretit Leopold II të Belgjikës mbi Kongon (Republika

Demokratike e Kongos së sotme) ishte ndoshta një shkak përfundimtar i mbretërimit shtypës

të Mobutu pas pavarësisë. Sigurisht, jo të gjitha ndikimet e kolonializmit ishin

domosdoshmërisht të këqija. Së bashku me skllavërimin, nënshtrimin, shfrytëzimin, humbjen

74

e trashëgimisë kulturore, dhe represionit, kolonistët sollën edhe metoda moderne shkencore

në fusha të tilla si mjekësia dhe bujqësia. Vini re se kjo nuk mund të jetë mbrojtje për

kolonializmin, sepse këto përparime mund të jenë fituar pa u kolonizuar shoqëritë, si në

Japoni. Megjithatë, ka disa prova që vendet dhe territoret që kaluan një kohë të gjatë si koloni

(të paktën në rastin e ishujve) kanë të ardhura më të larta se ato që përjetuan periudha më të

shkurtra koloniale, me këtë efekt më të madh për subjektet që u kolonizuan më vonë (ndoshta

për shkak se aktiviteti i kolonizimit të hershëm kishte efekte më të dëmshme se ato më vonë).

Edhe kështu, ka përjashtime të forta në këtë gjetje.

Përveç krijimit të institucioneve të veçanta, kolonizimi evropian krijoi apo përforcoi shkallë

të ndryshme të pabarazisë (shpesh në korrelacion me përkatësinë etnike), përfundimisht duke

çuar në zvoglimin e perspektivave për rritje dhe zhvillim, sidomos në Amerikën Latine dhe

Karaibe. Kjo reflektohet nga shigjeta 11. Pabarazia e lartë shpesh u shfaq si rezultat i

skllavërisë në rajonet ku të korrat mund të prodhoheshin në mënyrë "efikase", në plantacione

të skllevërve. Ata gjithashtu u shfaqën ku një popullsi e madhe indigjene mund të detyrohej

të punonte. Histori të tilla patën pasoja afatgjata, veçanërisht në Amerikën Latine. Engerman

dhe Sokoloff kanë argumentuar, shkalla e vetë pabarazisë mund të formësojnë evolucionin e

institucioneve, si dhe politikat specifike. Ku pabarazia ishte ekstreme, kishte më pak

investime në kapitalin njerëzor (shigjeta 13) dhe mallra të tjera publike (shigjeta 16) dhe, siç

pasqyrohet nga shigjeta dydrejtimshe 12, më pak tendencë për të lëvizur drejt institucioneve

demokratike (të cilat mund të kenë lehtësuar lëvizjen për institucione të tjera konstruktive).

Kështu pabarazia ekstreme ka të ngjarë të jetë një faktor afatgjatë në shpjegimin e zhvillimit

krahasues. Kjo është ngritur në kontrast goditës të historisë mes shteteve të Amerikës së

Veriut dhe të shteteve të Amerikës Qendrore dhe Jugut. Kishte barazi më të madhe në

Amerikën e Veriut, edhe pse trajtimi çnjerëzor i amerikanëve vendas dhe i skllevërve në

kolonitë jugore pasqyron faktin se kjo nuk është për shkak se kolonët anglez ishin në thelb

"zotërinj më të mirë" se spanjollët. Megjithatë, përvoja e Amerikës së Veriut bie në kontrast

fort me pabarazinë ekstreme të Amerikës Qendrore dhe Jugore dhe Karaibeve. Engerman dhe

Sokoloff argumentuan se pabarazia e lartë në Amerikën Latine ka ndikuar në investime të

ulëta kapitale njerëzore, përsëri në kontrast me Amerikën e Veriut; ky mekanizëm është

reflektuar përsëri nga shigjeta 13. Elitat në Amerikën Latine pastaj liruan kontrollin e tyre

vetëm kur kthimi i tyre u rrit më rritjen e emigracionit, dhe kështu për krijimin e kushteve më

tërheqëse për emigrantët. Përveç krijimit të institucioneve të veçanta, atëherë, kolonizimi

evropian krijoi apo përforcoi shkallë të ndryshme të pabarazisë, shpesh në korrelacion me

përkatësinë etnike. Kjo histori pati pasoja afatgjata, veçanërisht në Amerikën Latine. Në

drejtimin nga pabarazia në cilësinë e institucioneve postkoloniale, shigjeta 12 reflekton atë që

është quajtur teoria e konflikteve sociale të institucioneve.

Faktorët kulturorë gjithashtu mund të ndikojnë në shkallën e theksimit në arsim, cilësinë e

institucioneve postkoloniale, dhe efikasitetin e shoqërisë civile, ndonëse rolet e sakta të

kulturës nuk janë përcaktuar qartë në lidhje me faktorët ekonomikë të anketuar në këtë pjesë

dhe kështu nuk janë të përfshira në diagram. Përveç kësaj, cilësia institucionale ndikon në

sasinë dhe cilësinë e investimeve në arsim dhe shëndetësi, nëpërmjet ndikimit ndërmjetësues

të pabarazisë. Në vende me nivele më të larta të arsimit, institucionet kanë tendencë të jenë

më demokratike, me më shumë kufizime mbi elitën. Shkakësia midis arsimit dhe

institucioneve mund të drejtohet në secilin drejtim, ose të dyja mund të shkaktohen

75

bashkërisht nga faktorë të tjerë. Disa studiues argumentojnë se disa vende me institucione të

këqija drejtuar nga diktatorë kanë zbatuar politika të mira, duke përfshirë investimet në arsim,

dhe më pas, pasi korrën përfitimet në aspektin e rritjes, këto vende kanë ndryshuar

institucionet e tyre. Ata argumentojnë se kapitali njerëzor është të paktën po aq burim

themelor sikur institucionet për zhvillimin afatgjate. Në diagram, kjo do të sugjeroj shtimin e

një shigjete nga kapitali njerëzor tek cilësia e institucioneve postkoloniale; kjo është

intuitivisht bindëse, edhe pse do të nevojiten dëshmi shtesë për këtë link që ajo të vendoset

më plotësisht.

Për numrin relativisht të vogël të vendeve në zhvillim që nuk kanë qenë të kolonizuara, të

tilla si Tailanda, tipi i regjimit kolonial mund të ri-interpretohet në diagram si cilësia

institucionale në një fazë të hershme të zhvillimit (ose si ndikimet kulturore nuk tregohen) -

por theksohet se provat për modelin e kauzalitetit nuk është aq bindëse në këto raste.

Megjithatë, shumëllojshmëria e përvojave të zhvillimit të vendeve të jo kolonizuara

asnjëherë, na paralajmërojnë që të mos vëmë theksin e plotë mbi zgjedhjet e kolonizatorëve;

kapitali shoqëror që ka egzistuar më parë ka rëndësi gjithashtu. Vendet asnjëherë të

kolonizuara gjithashtu tregojnë një gamë dramatike në performancë; Etiopia dhe Afganistani

mbeten shumë të varfër, Tajlanda është në rangun e mesëm-të ulët, Turqia është në rangun e

mesëm-sipërm, dhe Japonia është ndër vendet më të pasura; Kina, duke filluar ndër vendet

më të varfra 30 vjet më parë, është tani me shpejtësi në ngjitje të tabelave të ardhurave.

Cilësia e institucioneve (dhe pabarazisë) padyshim ka pasur rëndësi në shoqëritë jo të

kolonizuara; është e vështirë të konkludohet se institucionet cuan në të ardhura dhe jo

anasjelltas. Në mënyrë të qartë, kapitali njerëzor ka një ndikim të drejtpërdrejtë në të ardhurat

dhe në zhvillimin njerëzor më gjerësisht, siç pasqyrohet nga shigjeta 14. Thellësia dhe

gjerësia e arsimit në popullsi do të ndihmojë të përcaktojë efektivitetin e qeverisjes si një

forcë për zhvillim, sic reflektohet nga shigjeta 15. Kjo është jo vetëm për shkak të shërbimit

civil më të kualifikuar, por edhe në kuptimin e qytetarëve të performancës së dobët të

qeverisë dhe njohuri se si të punohet për një rezultat më të mirë dhe kapacitet për të

organizuar. Sigurisht, edukimi mund të ndikojë në mënyrë të pavarur organizimin dhe

funksionimin e tregjeve në vetvete (shigjeta e harruar), por literatura deri tani kryesisht ka

parë ndikimin produktiv të kapitalit njerëzor në rezultatet e tregut si një të drejtpërdrejtë,

reflektuar nga shigjeta 14. Këto ndikime janë hulumtuar më tej në Kapitullin 8.

Lloji dhe cilësia e integrimit global (veçanërisht tregtia), janë theksuar si një ndihmë për

rritjen afatgjatë dhe zhvillimin në shumë raporte të Bankës Botërore. Tregtia mund të jetë e

dobishme në atë që ofron lloje të ndryshme të qasjes në teknologji. Dhe disa ekonomistë

argumentojnë se transparencë më të madhe të tregtisë ndikon në evoluimin e mëvonshëm të

institucioneve. Në anën tjetër, kritikët argumentojnë se lloji i gabuar i integrimit apo dështimi

për të plotësuar integrimin me politikat e duhura mund të jetë e dëmshme për zhvillimin. Në

fakt, dëshmitë tregojnë se kur institucionet llogariten, vetë tregtia shpjegon shumë pak,

kështu që për thjeshtësi, integrimi është lënë jashtë diagramit.

Cilësia e institucioneve postkoloniale ka një ndikim të fortë mbi efektivitetin e sektorit privat,

publik dhe sektorit qytetar (apo shoqëria civile). Qeverisja demokratike, sundimi i ligjit, dhe

kufizimet mbi elitat do të inkurajojnë më shumë dhe më të mira mallra publike, pasqyruar

nga shigjeta 17. Mbrojtje më të mirë të të drejtave të pronësisë dhe zbatimi i kontratave për

qytetarët e thjeshtë dhe qasje të gjerë në mundësitë ekonomike do të nxisë investimet private,

76

pasqyruar nga shigjeta 18. Dhe institucionet do të ndikojnë në aftësinë e shoqërisë civile për

të organizuar dhe për të vepruar në mënyrë efektive si një forcë e pavarur e shtetit dhe tregut,

reflektuar nga shigjeta 19. Në mënyrë të qartë, aktivitetet e tre sektorëve do të kenë secili një

ndikim në produktivitetin dhe të ardhurat, dhe në zhvillimin e njeriut në përgjithësi, siç

pasqyrohet nga shigjeta 20, 21, dhe 22, respektivisht. Këta faktorë janë hulumtuar më tej në

kapitullin 11.

Nuk është ende plotësisht e qartë cilat institucione ekonomike janë më të rëndësishme në

lehtësimin e zhvillimit apo shkallën në të cilën fuqia e një institucioni mund të kompensojë

për dobësi në një tjetër. Në mënyrë të qartë, ka rrugë të shumta për zhvillimin ekonomik

(shih, për shembull, studimin e rastit të Kinës në fund të kapitullit 4). Por një zbulim kyç i

hulumtimit të kohëve të fundit është se forcat që mbrojnë elitat ngushtë në mënyra që

kufizojnë qasjen e popullatës më të gjerë në mundësitë për avancim janë pengesat të mëdha

për zhvillimin ekonomik të suksesshëm. Nëse institucionet janë shumë rezistente ndaj

përpjekjeve për reforma, kjo ndihmon të sqarojë pse zhvillimi është aq sfidues.

Megjithatë, në shumicën e vendeve me institucione të dobëta, ka ende shumë që mund të

bëhet për të përmirësuar mirëqenien e njeriut dhe për të inkurajuar zhvillimin e institucioneve

më të mira. Në të vërtetë, institucionet ekonomike do të ndryshojnë me kalimin e kohës, edhe

pse institucionet politike siç janë rregullat e votimit nganjëherë ndryshojnë pa ndryshuar

shpërndarjen e vërtetë të pushtetit apo pa çuar në reforme të vërtetë të institucioneve

ekonomike. Edhe pse dëshmitë e ndikimit të demokracisë në rritjen në periudhën afatshkurtër

dhe afatmesme nuk është i fortë (shih kapitullin 11), në afat të gjatë qeverisja demokratike

dhe zhvillimi i mirëfilltë shkojnë dorë për dore, dhe përhapja e vazhdueshme e institucioneve

më të vërtetë demokratike në botën në zhvillim është një shenjë shumë inkurajuese. Siç ka

thënë Dani Rodrik, "Sistemet politike pjesëmarrëse dhe të decentralizuara janë ato më

efektive që ne kemi për përpunimin dhe për mbledhjen e njohurive lokale. Ne mund të

mendojmë për demokracinë si një meta-institucion për ndërtimin e institucioneve të tjera të

mira. "Përveç kësaj, strategjitë e zhvillimit që çojnë në kapitalin më të madh njerëzor,

përmirësojnë qasjen në teknologjitë e reja, prodhojnë të mira publike më të mira,

përmirësojnë funksionimin e tregut, adresojnë problemet e rrënjosura thellë të varfërisë,

përmirësimin e qasjes në financa, parandalimin e degradimit të mjedisit, dhe të nxisë një

shoqëri civile të gjallë të gjithë për të nxitur zhvillimin.

GJETJET E KUTISË 2.2 Instrumentet për të testuar teoritë e Zhvillimit krahasues:

Pabarazia

Në një studim të vitit 2007, William Easterly përdori të dhënat duke krahasuar vendet për të

shqyrtuar hipotezën e Engerman dhe Sokoloff. Hulumtimi i tij konfirmoi se "dhurimet

bujqësore parashikojnë pabarazinë dhe pabarazia parashikon zhvillimin." Në mënyrë të

veçantë, Easterly konstaton se pabarazia ndikon negativisht në të ardhurat për frymë; ajo

gjithashtu ndikon negativisht në cilësinë institucionale dhe shkollimin, të cilat janë

"mekanizmat me të cilat pabaraza më e lartë ul të ardhurat për frymë." Që marrëdhënia

negative ndërmjet të ardhurave dhe pabarazisë është e pranishme në të dhënat është e qartë,

por si mund ekonomistët e zhvillimit të marrin hapin për parashikim dhe caktimin e

shkakësisë kur janë të pranishëm gabimi në matje dhe shumë faktorë të ngatërruar, të tilla si

lidhja e mundshme që vetë moszhvillimi është shkaku i pabarazisë?

77

Ndonjëherë ekonomistët e zhvillimit bëjnë eksperimente në terren, por natyrisht, ne nuk

mund të caktojmë rastësisht vendeve nivele të ndryshme të pabarazisë për të parë se çfarë

ndodh! Në shumë raste kur eksperimentet në terren janë të pamundura, ekonomistët e

zhvillimit shpesh përpiqen për të kuptuar shkakësinë duke kërkuar për një variabël

instrumentale (ose "instrument"); në fakt, shumë hulumtues në ekonominë e zhvillimit

investojnë shumë kohë të tyre në këtë kërkim. Kjo është një temë e mbuluar në klasa në

ekonometri. Por ideja themelore është për të identifikuar efektin e variable shkakësore

potenciale c (të tilla si pabarazia) në një variabël d të rezultateve të zhvillimit (të tilla si të

ardhurat ose niveli arsimor), qëllimi është për variabël instrumentale e që ndikon d vetëm

përmes efektit në c. Pra, një instrument nuk ka efekt të pavarur në ndryshoren e rezultateve të

interesit. Ju patë më herët se Acemoglu, Johnson, dhe Robinson përdorën vdekshmërinë e

kolonëve si një instrument për institucionet e hershme. Easterly përdor "bollëkun e tokës të

përshtatshme për rritjen e grurit në krahasim me atë të përshtatshme për rritje të kallamëve të

sheqerit", si një instrument për pabarazinë. Duke përdorur këtë strategji, Easterly konkludon

se pabarazia e lartë e Engerman dhe Sokoloff është në mënyrë të pavarur "një pengesë e

madhe dhe statistikisht e rëndësishme për prosperitetin, institucionet e cilësisë së mirë, dhe të

shkollimit të lartë." Shkollimi dhe cilësia institucionale janë pikërisht mekanizmat e

propozuar nga Engerman dhe Sokoloff nga që pabarazia më e lartë çon në të ardhura të ulëta.

Ashtu si një Leprechaun, një variabël instrumentale e dobishme është e vështirë për tu arrirë,

por kur të gjendet mund ti japë studiuesit shumë përfitim. Edhe pse debati aktiv mbi

pabarazinë dhe zhvillimin vazhdon, bashkëveprimi në mes të një analize të kujdesshme

institucionale dhe dijetarëve të historisë ekonomike të Engerman dhe Sokoloff dhe studimin e

shkakësisë me të dhëna më të mëdha si përdoren nga Easterly i jep një dritare në si fusha e

zhvillimit të ekonomisë vazhdon të bëjë progres

GJETJET E KUTISE 2.3 Trashëgimia e Sistemit Kolonial të mbajtjes së Tokës

Dëshmi të konsiderueshme për rëndësinë e institucioneve jepet në një studim të ndikimit të

institucioneve të ardhurave të tokës të përcaktuara nga Raji britanik në Indi kryer nga Abhijit

Banerjee dhe Lakshmi Iyer. Sepse zonat ku mbledhja e të ardhurave nga toka është marrë

përsipër nga britanikët në mes të 1820 dhe 1856 (por jo para ose pas) kishin më shumë gjasa

që të kenë një sistem jo-pronar, autorët përdorën të qenurit të pushtuar në këtë periudhë, si

një instrument për të pasur një sistem jo-pronar. Ata gjithashtu përdorën teste të tjera

statistikore që treguan se rezultatet ishin të fuqishme. Ata tregojnë se dallimet historike në

institucionet e të drejtave të pronësisë çoi në dallimet e qëndrueshme në rezultatet

ekonomike. Rajonet në të cilat të drejtat e pronësisë për tokën janë dhënë për pronarët kanë

pasur investime dukshëm më të ulëta bujqësore dhe produktivitetit në periudhën pas-

pavarësisë sesa rajonet në të cilat të drejtat pronësore u janë dhënë kultivuesve. Autorët

arrijnë në përfundimin se divergjenca ka ndodhur për shkak se dallimet historike në

institucione çoi në zgjedhje të ndryshme të politikave. Pra, rajonet në të cilat pronarët kanë

marrë të drejtat e pronësisë gjithashtu kishin investime të konsiderueshme më të ulëta në

shëndetësi dhe arsim në periudhën postkoloniale.

2.8 VËZHGIMET PËRFUNDIMTARE

Historia ka rëndësi. Ne kemi mësuar se kushtet që mbizotërojnë në një komb në zhvillim, kur

filloi kolonializmi evropian ka pasur një ndikim të madh në historinë e mëvonshme të

78

pabarazisë dhe zhvillimit institucional në kombin në mënyra që ose lehtësuan apo prishën

pjesëmarrjen në rritjen ekonomike moderne pasi Revolucioni Industrial mbërriti në fund

shekullit të tetëmbëdhjetë. Dhe institucionet e dobëta kanë rezultuar përgjithësisht shumë

rezistent ndaj përpjekjeve për reforma. Por perspektivat e reja nuk nënkuptojnë se zhvillimi

është i pamundur! Në vend të kësaj, ato shërbejnë për të sqaruar natyrën e sfidave të mëdha

me të cilat përballen shumë vende në zhvillim. Fenomeni i moszhvillimit është parë më së

miri në dy kontekste, të shtetit dhe ndërkombëtar. Problemet e varfërisë, pabarazisë,

produktivitetit të ulët, rritja e popullsisë, papunësia, varësia në eksportin e produkteve

primare, dhe cënueshmëria ndërkombëtare kanë të dyja origjinë vendore dhe globale dhe

zgjidhjet e mundshme.

Edhe pse fotoja e jetës në pjesën më të madhe të botës në zhvillim pikturuar gjatë gjithë

shqyrtimit tonë mund të duket e zymtë, ajo cka duhet të mbahet mend është se shumica e

vendeve në zhvillim kanë pasur sukses në rritjen e të ardhurave në mënyrë të

konsiderueshme. dhe shumica e vendeve në zhvillim kanë pasur suksese të dukshme në uljen

e vdekshmërisë së foshnjave, përmirësimin e qasjes në arsim, dhe ngushtimin e pabarazive

gjinore. Duke ndjekur politikat e duhura ekonomike dhe sociale si në shtëpi dhe jashtë vendit

dhe me ndihmën efektive nga vendet e zhvilluara, vendet e varfra vërtet kanë mjete për të

realizuar aspiratat e tyre të zhvillimit. Pjesa dy dhe tre do të diskutojmë mënyrat në të cilat

këto shpresa dhe objektivat mund të arriten.

Por ndryshime shoqëruese dhe plotësuese të kapitalit njerëzor, teknologjik, social, dhe

ndryshime institucionale duhet të bëhen në qoftë se rritja ekonomike afatgjatë është që të

realizohet. Transformimet e tilla duhet të ndodhin jo vetëm brenda zhvillimit individual të

vendeve, por edhe në ekonominë ndërkombëtare. Me fjale te tjera, po të mos ketë një

reformim të madh strukturor, të qëndrimeve, dhe reforma institucionale në ekonominë

botërore, vetëm aspiratat për rritje dhe perfitime, performancat individuale të

jashtëzakonshme të vendeve në zhvillim, sidomos të vendeve më pak të zhvilluara,

transformimi i brendshëm ekonomik dhe social brenda botës në zhvillim mund të jetë i

pamjaftueshëm.

Mund të ketë disa "avantazhe të prapambetjes" në zhvillim, të tilla si aftësia për të përdorur,

teknologjinë ekzistuese të provuar në vend që të rizbulojnë rrotën dhe të shmangin standardet

e teknologjisë më të vjetër sesa që e përdorin vendet e zhvilluara. Mund të mësohen mësime

të vlefshme nga politikat ekonomike që janë provuar në vende të ndryshme nëpër botë. Këto

avantazhe janë veçanërisht të dobishme në qoftë se një ekonomi mund të menaxhoj me

sukses për të arritur rritje të qëndrueshme moderne ekonomike, si, për shembull, në Tajvan,

Korenë e Jugut, Kina, dhe disa raste të tjera. Megjithatë, për shumicën e vendeve shumë të

varfra, prapambetja vjen me mangësi të rënda, shumë prej të cilave kanë qenë të shoqëruara

nga trashëgimitë e kolonializmit, robërisë dhe diktaturave të Luftës së Ftohtë. Në secilin rast,

vendet në përgjithësi do të duhet të bëjnë më shumë sesa thjesht të imitojnë politikat e

ndjekura nga vendet e zhvilluara sot, kur ata ishin në fazat e hershme të zhvillimit.

Pavarësisht shumëllojshmërisë së dukshme të këtyre vendeve, shumica e vendeve në zhvillim

ndajnë një grup të qëllimeve të përbashkëta dhe të mirëpërcaktuara. Këto përfshijnë një

reduktim të varfërisë, pabarazisë dhe papunësisë; ofrimin e arsimit bazë, shëndetësi, strehim,

dhe ushqim për çdo qytetar; zgjerim të mundësive ekonomike dhe sociale. Në lidhje me këto

79

qëllime ekonomike, sociale dhe politike janë problemet e përbashkëta në shkallë të ndryshme

nga shumica e vendeve në zhvillim: varfëria kronike absolute, nivelet e larta të papunësisë

dhe nënpunësimit, pabarazi të gjera në shpërndarjen e të ardhurave, nivel i ulët i

produktivitetit bujqësor, pabarazi të matshme në mes të niveleve urbane dhe rurale të jetesës

dhe mundësive ekonomike, pakënaqësi nga ana e segmenteve të popullsisë që nuk përfiton

nga rritja ekonomike, prishja serioze dhe përkeqësim i mjedisit, sisteme të vjetruar dhe

papërshtatshme arsimore dhe shëndetësore, si dhe varësia substanciale në teknologjitë e

huaja, institucione, dhe sisteme vlerash. Prandaj është gjithashtu e mundur dhe e dobishme

për të folur për ngjashmëritë e problemeve kritike të zhvillimit dhe për të analizuar këto

probleme nga një perspektivë të gjerë zhvillimin e botës.

Zhvillimi ekonomik dhe social shpesh do të jetë i pamundur pa ndryshime në institucionet

sociale, politike, juridike, dhe ekonomike të një kombi, të tilla si sistemet e pronësisë mbi

tokën, format e qeverisjes, strukturat arsimore, marrëdhëniet e tregut të punës, të drejtat

pronësore, ligji kontratës, liritë qytetare, shpërndarjen dhe kontrollin e aseteve fizike dhe

financiare, ligjet e tatimeve dhe trashëgimisë, dhe sigurimin e kredive. Por në thelb, çdo vend

në zhvillim ballafaqohet me kufizimet e veta në opsionet e politikave të mundshme dhe

rrethana të tjera të veçanta, dhe secili do të duhet ta gjej rrugën e vet të institucioneve

efektive ekonomike dhe sociale. Shembujt e ofruara nga përvojat e vendeve të zhvilluara të

mëparshme dhe institucioneve aktuale, si dhe ato të vendeve të tjera në botën në zhvillim,

ofrojnë njohuri të rëndësishme për formulimin e politikave. Institucionet ekonomike të

Evropës dhe Amerikës së Veriut janë në shumicën e rasteve më afër optimale sesa ato të

shumë vendeve në zhvillim, edhe pse të gjitha vendet kanë hapësirë për inovacione të

mëtejshme institucionale. Por vendet në zhvillim nuk mund të supozojmë pa hetime shtesë që

modelimi i politikave dhe institucioneve të tyre si ato të vendeve të zhvilluara gjithmonë do

të sigurojë rrugën më të shpejtë në zhvillimin ekonomik të suksesshëm.

Me pak fjalë, ky kapitull ka theksuar disa ngjashmëri të rëndësishme nëpër shumicën e

vendeve në zhvillim, në kontrast me karakteristikat bashkëkohore dhe historike të vendeve të

zhvilluara. Ajo ka treguar gjithashtu se vendet në zhvillim janë shumë heterogjene, të

ndryshme në shumë aspekte kritike. Trubullt duke shpjeguar shkaqet rrënjësore në nivelet e

të ardhurave dhe zhvillimit njerëzor janë pabarazia më e lartë, institucionet e dobëta, dhe

nivelet e ulëta të arsimit dhe shëndetësisë. Por edhe duke filluar me këto dobësi, ka shumë

gjëra që vendet në zhvillim mund të ndërmarrin përmes strategjive të duhura politike për të

shpejtuar përparimin ekonomik dhe shoqëror.

Në të vërtetë, përvoja e 50 viteve të fundit tregon se ndërsa zhvillimi nuk është i

pashmangshëm dhe kurthet e varfërisë janë mjaft të vërtetë, është e mundur për të shpëtuar

nga varfëria dhe të fillohet zhvillimi i qëndrueshëm. Para shqyrtimit të politikave specifike

për të arritur këtë, në kapitujt e ardhshëm ne do të përcaktojmë kontekstin më tej, duke

shqyrtuar teoritë e rëndësishme dhe modelet e zhvillimit dhe moszhvillimit. Në kapitullin 3,

ne shqyrtojmë teoritë klasike që mbeten me ndikim dhe të dobishme në shumë aspekte, dhe

në kapitullin 4, ne konsiderojmë modelet e dështimeve të koordinimit dhe pengesave të tjera

dhe strategjitë konceptuale për tu ikur atyre.

80

Faktorët që ndikojnë në normën e rritjes ekonomike shpesh herë ne teorinë ekonomike janë

marrë parasysh në mënyrë të zgjëruar, por edhe të ngushtuar. Inkorporimi (futja) në analizë i

numrit të caktuar faktorësh në një ekonomi konkrete varet nga këto elemente:

- shkalla e zhvillueshmërisë së ekonomisë,

- madhësia e vendit konkret,

- sistemi politik në vend dhe ambienti ndërkombëtar,

- pasuritë natyrore, dhe

- pozita gjeografike e vendit.

Por, pavarësisht nga elementet e cekur të cilët na përcaktojnë se cilët faktorë zhvillimor duhet

të

merren parasysh në politikën zhvilimore, sot, në saje të zhvillimit të shkencës në përgjithësi,

si dhe të shkencës ekonomike në veçanti, numri i faktorëve që futen në analizë vazhdimisht

po shtohet. Gjithë kjo ka efekte pozitive edhe në sferën e qeverisjes së zhvillimit. Këtë gjë,

pra inkorporimin në analizë të një numri përherë në rritje të faktorëve, e kanë kushtëzuar dy

dukuri: (1) kriza e rritjes ekonomike në mbarë botën, ndonëse jo me intensitet të njëjtë në të

gjitha vendet, dhe (2) depërtimi i shpejt i revolucionit të tretë teknologjik, së bashku me

ndryshimet e thella që ai i shkakton.

Në një periudhë kohore mjaft të gjatë teoria e dikurshme ekonomike i ka stërtheksuar

fakto-

rët materialë të prodhimit, sidomos mjetet për punë dhe lëndët e punës, ndërsa fuqia punëtore

është trajtuar si faktor i gjallë njerëzor. Shumë vonë informatat janë pranuar si faktor i

rëndësi-

shëm i prodhimit.

Poashtu, në një mënyrë shumë të thjeshtë është hedhur poshtë pohimi i shumë ekonomistëve

se në normën e rritjes ekonomike ushtrojnë ndikim shumë faktorë, ”prej rënies së shiut e deri

te politika”. Pra, nuk janë marrë në konsiderim as klima e pozita gjeografike, sikundër as

sistemi politik dhe qeverisja e zhvillimit.

Në këtë fushë të analizës së faktorëve që ndikojnë në procesin e zhvillimit të

gjithëmbarshëm, rol tejet të dobishëm po luan teknika kompjuterike. Ajo mundëson që në

shqyrtime shkencore të inkorporohen një numër dukshëm më i madh i faktorëve dhe

ndryshimeve, dhe gjithashtu të parashikohën efektet e tyre. Lista e faktorëve që merren

parasysh vazhdimisht zgjerohet si te sistemet biologjike, ashtu edhe te ata shoqërorë. Nëse

për zhvillimin e një sistemi biologjik janë të rëndësishëm trashëgimia biologjike, imuniteti

natyror ndaj ndikimeve negative që vijnë nga jashtë dhe aftësia e autoregullimit, atëherë te

sistemet shoqërore patjetër duhet të merren parasysh trashëgimia historike, rezistenca ndaj

ndikimeve negative të ambientit natyror dhe ndërkombëtar, aftësia e autoregullimit të sistemit

të qeverisjes, etj.

Ekzistojnë mendime të ndryshme mbi numrin e faktorëve dhe fuqinë e ndikimit të tyre në

normën e rritjes ekonomike. Disa ekonomistë nga Organizata Ndërkombëtare për Punë (me

seli në Zhenevë) të gjithë faktorët i klasifikojnë në pesë grupe: 1. resurset njerëzore, resurset

81

finanaciare dhe informatat, 2. zhvillimi teknologjik, 3. numri, cilësia dhe lokaacioni i

institucioneve për arsim, hulumtim dhe zhvillim, 4. ambienti natyror, 5. sistemi dhe ambienti

politik, ndikimi i kompanive multinacionale dhe format e bashkëpunimit me vendet e tjera.

Rëndësi të madhe ka fakti se lista e klasifikimit të faktorëve ndryshon nga një vend në tjetrin,

dhe gjithashtu ndryshon edhe brendapërbrenda një vendi, si për shkak të ndryshimeve të

brendshme ashtu edhe ato të jashtme.

2.2. Renditja e faktorëve sipas ndikimit në normën e rritjes ekonomike

a) Popullsia

Deri më tani popullsia kryesisht është trajtuar nga aspekti i numrit, arsimit, punësimit në

krahasim me numrin e personave të aftë për punë dhe i nivelit të urbanizimit. Por, ky është

vetëm një aspekt i problematikës, ndërsa aspektet e tjera janë aktualizuar në bazë të zhvilimit

të shpejtuar të vendeve në zhvillim. Në përgjithësi mund të thuhet se në kuadrin e popullsisë

duhet të analizohen:potenciali njerëzor, përbërja etnike dhe trashëgimia historike.

Potenciali njerëzor zbërthehet më tutje në këto katër komponente: 1. numri i gjithmbarshëm i

popullsisë, 2. numri i personave të aftë për punë dhe numri i të punësuarve të vërtetë, 3.

gjendja shëndetësore, dhe 4. arsimi.

1. Numri i gjithëmbarshëm i popullsisë duhet, më tutje, të zbërthehet në: numrin e

banorëve në një kilometër katror(gjë që tregon dendësinë), normën vjetore të shtimit të

popullsisë, përqindjen e emigrimit dhe përqindjen e imigrimit. Popullsia duhet të vështrohet

edhe nga aspekti hapësiror. Me fjalë të tjera, numri i banorëve në një kilometër katror,

shikuar për tërë vendin, është një dimension i shpërndarjes së popullsisë, ndërsa dimensioni i

dytë është shpërndarja regjionale e popullsisë. Ky aspekt i dytë është i rëndë sishëm në ato

vende që kanë dallime të mëdha regjionale në nivel të zhvillimit, e sidomos nëse janë vende

me shumë popuj.

2. Elementi i dytë i potencialit njerëzor është numri i personave të aftë për punë.

Gjatë përpilimi të projekteve dhe programeve zhvillimore në afat të mesëm dhe të gjatë, këtë

faktor përmbledhës duhet zbërthyer në këto komponente:numri i të punësuarve në vendet

përkatëse të punës; numri i të punësuarve në vendet jopërkatëse; pastaj numri i të punësuarve,

veçmas numri i të rinjve të cilët përherë të parë kërkojnë punë; numri i personave me

problem të zgjithur e të pazgjidhur të banimit; niveli i urbanizimit, etj.

3. Komponenta e tretë e potencialit njerëzor është shëndeti i njerëzve. Këtu duhet

pasur parasysh: shkalla e ushqyeshmërisë së popullsisë dhe traditat e ushqimit; rrjeti i

institucioneve shëndetësore dhe pajisja e tyre; numri i banorëve për një mjek; shkalla e

vdekshmërisë, sidomos e fëmijve; mbrojtja e shëndetit në vendin e punës.

4. Komponenta e katërtë është arsimi i njerëzve. Arsimi ushtron ndikim të fuqishëm

në zhvillimin ekonomik, ndërsa aspektin cilësor dhe sasior të këtij ndikimi i pari në shkencën

ekonomike e shpjegoi ekonomisti i njohur amerika Eduard Denison, në vitin 1962. Në

kuadër të arsimit tërheqin vëmendjen: struktura arsimore e popullsisë, rrjeti i institucioneve

arsimore dhe pajisja e tyre; numri i nxënësve për një arsimtar; arsimimi permanent në vendin

e punës dhe në shtëpi, ku ky i dyti do të fiton në peshë me përhapjen e teknikës kompjuterike.

Përbërja etnike e popullsisë si komponentë më tutje zbërthehet në këto elemente përbërëse:

kombësia, gjuha (amtare dhe ajo që flitet) dhe religjioni (tejet gabimisht është lënë pas dore

82

për një periudhë të gjatë kohore). Natyrisht, nga aspekti i zhvillimit ekonomik rëndësi më të

madhe kanë gjuha dhe religjioni.

Roli i përbërjes etnike është i rëndësishëm sidomos në ato vende që kanë shumë popuj,

shumë gjuhë dhe shumë religjione. Ky rol veçanërisht manifestohet në vendet në zhvillim

kur që të tre elementet etnike janë të ndryshëm. Natyrisht, në vendet e ndryshme të botës

ekzistojnë kombinime të ndryshme ndërmjet këtyre tre elementeve etnike. Poashtu, me

rëndësi është të shihet se në cilën fazë zhvillimore ndodhet një vend, a është fjala për një

vend kryesisht emigrues apo imigrues, etj.

Trashëgimia historike si element i popullsisë nuk është marrë parasysh sa duhet në teorinë

ekonomike. Këtu duhet kushtuar kujdes: kuptimit të obligimeve te punës (shembull pozitiv i

Japonisë); traditat për disa profesione; traditat për formim të sindikatave dhe shoqatave të

ngjashme;tendenca që me disa të bashkëpunohet më tepër, ose e kundërta; e kaluara politike e

një vendi.

b) Resurset natyrore dhe klima

Resurset natyrore, kryesisht toka, oqeanet, detet, lumenjtë dhe liqenet, si dhe klima, edhe deri

më tani kanë pasur një trajtim qenësor në teorinë ekonomike. Mirëpo, pasi që revolucioni i

tretë teknologjik e ka ndryshuar edhe eksploatimin e resurseve minerale, shfrytëzimin e tokës

dhe të ujërave, etj. , për këtë arësye burimet natyrore dhe klima kanë fituar në peshë

specifike. Pra, këtu është fjala për tokën dhe klimën e një rajoni apo vendi të caktuar, për të

cilin formulohet strategjia zhvillimore. Kur shqyrtohet ndikimi i klimës atëherë zakonisht

merret parasysh lartësia e temperaturave gjatë vitit dhe amplitudat e tyre, pastaj sasia dhe

shpërndarja e reshjeve sipas stinëve të vitit dhe sipas regjioneve, etj. Ndërkaq, trajtimi i tokës

është dukshëm më i ndërlikuar nga aspekti shkencor.

Përnga karakteri i tyre resurset natyrore bëjnë pjesë në grupin e faktorëve pasivë dhe ata, për

dallim nga popullsia, nuk hyjnë vetëvetiu në procesin zhvillimor të një vendi. Kjo vlen njësoj

si për resurset e papërtëritshme (resurset minerale), ashtu edhe për ato të përtëritshme (toka

pjellore, pyjet). Pra, është e nevojshme një politikë sistematike e resurseve. Aktivitetet më

kryesore në kuadrin e kësaj politike janë:

- Politika e resurseve të një vendi, si politikë tipike afatgjate, ka për detyrë të regullon dhe

qeveris shfrytëzimin dhe eksploatimin e resurseve, pastaj të planifikon përtëritjen e resurseve

të përtëritshme; gjithashtu i kushton kujdes konservimit (ruajtjes) të resurseve të

papërtëritshme dhe më vonë (në momentin e duhur) t`i shfrytëzon në mënyrë përkatëse;në

fund, ajo duhet të lehtëson depërtimin e inovacioneve teknologjike, si gjatë eksploatimit

ashtu edhe gjatë përtëritjes.

- Rrjeti i institucioneve për ruajtjen dhe përtëritjen e resurseve natyrore, si dhe i atyre

institucioneve që kujdesen për ruajtjen e ambientit natyror, është element i rendësishëm në

këtë grup të faktorëve zhvillimorë.

- Shfrytëzimi i parametrave të natyrës pozitive dhe negative. Në grupin e parametrave

pozitivë bëjnë pjesë: heqja e kamatave dhe tatimeve, premitë e ndryshme për përparime

teknologjike, stimulimi për të pastruar ujin dhe ajrin, stimulimet për eksport, etj. Parametrat

negativë janë këta: tatimet, pagesa për rentë dhe qira nëse toka shfrytëzohet në mënyrë

joracionale, dënimet e ndryshme për shfrytëzim jopërkatës të resurseve të papërshtatshme,

etj.

- Përjashtimi gradual i stabilimenvete të ndërtuara për pastrim të ujit dhe ajrit nga fondet

themelore të prodhimit, dhe trajtimi i tyre si objekte të konsumit të përbashkët (instrumentet

dhe mjetet kimike për pastrim).

83

- Institucionet e përfshira në bashkëpunim ndërkombëtar për eksploatimin e resurseve

natyrore, sidomos për ruajtjen e ambientit natyror, gjithashtu janë element i rëndësishëm i

këtij grupi të faktorëve.

Kur flitet për eksploatimin e resurseve natyrore duhet të përmendet edhe një specifitet. Në të

vërtetë, sa më i madh që është vëllimi i prodhimit (output-) për një vëllim të caktuar të

investimeve (input- ), kjo trajtohet si plus (dobi) për shoqërinë, respektivisht për

organizatorin e prodhimit. Ky eksploatim i pakufizuar i sipërfaqeve të zbrazta e të

pakufizuara në teorinë ekonomike që moti është titulluar “ekonomi e kaubojve”(angl.

”coëboy economy”). Por, konservatorët (mbrojtësit) e natyrës nuk e shikojnë si ideal

“ekonominë e kaubojve”, por janë për një ruajtje të vetëdijshme të natyrës, dmth. janë për

ekonomi të vërtetë të hapësirës (angl. spaceship economy).

Lufta kundër ndotësve të natyrës, si dhe shfrytëzimi më i mirë i lëndëve të para minerale

kërkojnë investime në pastrim të ujit dhe ajrit, si dhe zbatimin e metodave të ndryshme

bioteknologjike. Investimet në këto veprimtari trajtohen si investime prodhuese, qoftë kur

është fjala për mekanizimin që përdoret ose për vetë veprimtarinë - pastrimet e llojeve të

ndryshme. Pra, sa më shumë që bëjnë ndotjen e natyrës aq më të mëdha janë shpenzimet e

prodhimit, e edhe vlera e krijuar. Kjo do të thot se lufta kundër efekteve negative të

ekonomisë eksterne (ndotja) jo vetëm që nuk është shpenzim për shoqërinë, por trajtohet si

rritje e prodhimit dhe të ardhurës kombëtare. Thënë me terminologjinë e analizës

shpenzimet-rezultatet (angl. costbene-fits analysis), shpenzimet (costs) shndërrohen në

rezultate (benefits).

Në përfundim, mund të thuhet se disa probleme të qeverisjes së faktorëve, siç janë resurset

natyrore, humbin rëndësinë që kanë pasur në saje të metodave të reja të eksploatimit që i

ofron bioteknologjia ( për lëndët e para minerale) dhe inxhinieringu gjenetik (resurset e

përtëritshëm, pyjet, toka pjellore), por, njëkohësisht, paraqiten problemet e reja. Akoma nuk

dihet në tërësi cilat janë efektet negativet të zbatimit të rezultateve të revolucionit të tretë

teknologjik. Çdo përparim shkencor shkakton efekte positive dhe negative, ku efektet

positive dukshëm dominojnë. Të cekim, si shembull, dy “ndotës”:energjinë bërthamore dhe

eksploatimin e mineraleve nga thellësitë detare e oqeanike. Si gjithmonë në jetë, realitet

dhe zhvillim ekonomik: disa probleme qe e karakterizojnë fazën e ultë zhvillimore zhduken,

por shfaqen probleme të karakterit tjetër në fazën e re zhvillimore. Njëkohësisht, dituritë dhe

mjetet tona për të luftuar kundër këtyre efekteve negative vazhdimisht shtohen.

c) Mjetet themelore të instaluara

Mjetet themelore të instaluara, përkatësisht teknika e instaluar, mund të vështrohen sipas

degëve, sipas regjioneve dhe sipas llojeve të teknologjisë së zbatuar.

Kur teknika e instaluar vështrohet sipas degëve, atëherë duhet të bëhet ndarja e e të gjitha

degëve në dy grupe kryesore: 1. degët në të cilat zbatohet teknologjia e lartë, dhe këtu është

fjala për industritë e reja dhe investimet që prodhojnë produkte shumë të ndërlikuara dhe

teknologjikisht tejet moderne, dhe 2. degët në të cilat ende dominon teknologjia e ultë dhe

tradicionale (me aplikim modest të inovacioneve teknologjike).

84

Veshtrimi i teknikës së instaluar sipas regjioneve në të vërtetë jep informata mbi nivelin e

zhvillueshmërisë të regjionit konkret, shkallën e tij të industrializimit dhe përfshirjen në

përparimin teknologjik.

Kur teknika e instaluar shikohet sipas llojeve të teknologjisë së zbatuar, ajo jep një informatë

komplete mbi nivelin teknologjik, e sidomos e pasqyron raportin ndërmjet teknologjive të

reja dhe atyre të vjetra. Treguesë të zbatimit të teknologjive të reja e të larta janë numri dhe

llojet e kompjuterëve të instaluar, numri i robotëve dhe pjesëmarrja e automatizimit fleksibil,

telekomunikimet, pajisjet bioteknologjike dhe ato të inxhinieringut gjenetik, etj.

Pas marrjes së informatës mbi vëllimin, shpërndarjen dhe lartësinë teknologjike të mjeteve

themelore të instaluara (teknikës së instaluar), shfaqet nevoja që të prezentohet efekti i

teknologjive të zbatuara, dmth. të shifet se çfarë efikasiteti kanë. Ky efikasitet mund të

shprehet nëpërmjet të:

- ndikimit në shpenzimet e prodhimit dhe lartësinë e investimeve,

- ndikimit në normën e rritjes së degës konkrete,

- ndikimit në punësim,

- ndikimit në eksport dhe në bilancin e pagesave,

- ndikimit në regjionet e pazhviluara,

- ndikimit në arsimimin e përgjithshëm dhe professional,

- ndikimit në standardin jetësor, dhe

- ndikimit në informimin e qytetarëve, që u mundëson pjesëmarrje active në jetën

e tërësishme.

Karakteristikë tjetër dhe e rëndësishme e mjeteve të instaluara, e që duhet gjithsesi të merret

parasysh, është shkalla e vjetërsimit të këtyre mjeteve. Këtu tërheqin vëmendjen dy

momente: (a) cili është brezi i fundit i teknologjisë në botë, dhe në cilin brez ndodhet

teknologjia jonë, dhe (b) cila është “pika kritike” e brezeve (gjeneratave) teknologjike, dmth.

pasi që të kalohet ajo pikë nuk ka mundësi që vendi të barazohet me ata që teknologjikisht

vrapojnë, e aq më pak t` u afrohet atyre që gjenden në kulm. Pra, vjetërsimin duhet

prezentuar ashtu që, sipas degëve dhe teknologjive të zbatuara, duhet të jipet shpërndarja në

bazë të brezave teknologjike (llogaritja e tyre fillon prej brezit të parë). Pastaj, bëhet lista e

atyre prodhuesve dhe shfrytëzuesve të teknikës së instaluar të cilët ndodhen në “pikën

kritike” (atyre ende mund t`u ndihmohet), si dhe lista e atyre të cilët e kanë kaluar “pikën

kritike”, dmth. të cilët nuk mund t` i shmangen falimentimit dhe likuidimit.

Kur shqyrtohet ky problem, atëherë kujdes i veçantë duhet t` i kushtohet raportit ndërmjet

pajisjeve të vendit dhe atyre të importuara, pra shkalla e varësisë nga bota e jashtme, dhe kjo

duhet të prezentohet sipas degëve, regjioneve dhe llojeve te teknologjisë së aplikuar. Analiza

e këtij raporti jep informata se cilin bashkëpunim me botën e jashtme duhet aplikuar:

importimi i patenteve dhe licencave, pjesëmarrja në prodhimin e teknologjive të reja,

investimet e përbashkëta, etj. Shkalla dhe llojet e varësisë nga bota e jashtme kanë dy

aspekte paralele – pamundësia e pranisë në tregun botëror nëse vonohemi me teknologji të

reja dhe rreziku që të paraqitet varësia e madhe teknologjike. Këto dy aspekte shikohen

globalisht, ndërsa sipas degëve duhet ditur se ka produkte të tilla ku nuk guxon të na paraqitet

vonesa teknologjike, si dhe asosh produktesh ku mund të jemi më tolerantë.

85

d) Infrastruktura

Infrastrukturën e përbëjnë një grup i tërë degësh, ato kanë pjesëmarrje të rëndësishme në

zhvillimin e gjithmbarshëm ekonomik, kanë efekte eksterne më të mëdha dhe gjithashtu

përbëjnë bazën për secilën ngritje të standardit jetësor. Karakteristikë tjetër e degëve të

infrastrukturës është se ato kanë kryesisht karakter të brendshëm, dmth. mungesa e tyre

vetëm pjesërisht dhe vetëm në afat të shkurtër mund të kompensohet nëpërmjet të importit

(shembull: mungesa e energjisë).

Shkalla e zhvillueshmërisë së degëve të infrastrukturës, si grup faktorësh zhvillimorë, mund

të shprehet në mënyrë të trefishtë:

- në raport me nivilin e përgjithshëm të zhvillueshmërisë së vendit,

- në raport me zhvillueshmërinë e infrastrukturës në grupin e njejtë të vendeve,

- në raport me nivelin botëror kulminant.

“Grykat e ngushta”në zhvillimin e degëve infrastrukturale janë faktorë negativ i zhvillimit

dhe mund ta ngadalësojnë dukshëm zhvillimin e një vendi. Pra, këto “gryka të ngushta”

duhet parashikuar me kohë dhe të menjanohen sa më shpejtë. Kjo për arësye se koha e

ndërtimit të objekteve në degët e infrastrukturës ( energjetikë, komunikacion, etj. ) është

relativisht e gjatë dhe me investime relativisht të mëdha, ndërsa afati i kthimit të mjeteve të

investuara gjithashtu është i gjatë.

Struktura e infrastrukturës mund të vështrohet nga aspekti degor dhe territorial. Në

strukturën degore të infrastrukturës degët më kryesore janë: informatika, komunikacioni,

telekomunikimet dhe energjetika. Për sa i përket strukturës territoriale, ajo na tregon

shpërndarjen territoriale të objekteve të patundshme, për shembull, rrjeti i telekomunikimeve,

aeroportet, limanet, termo dhe hidrocentralet, etj.

Në fund, duhet të përmendet edhe teknologjia e përdorur, shkalla e përfshirjes në sistemet

botërore të informatikës, komunikacionit, etj. Është shumë e dobishme që infrastruktura të

përfshihet sa më shumë në sistemet e mëdha në botë. Aspekti ndërkombëtar i infrastrukturës

ka rëndësi si nga ana ekonomike ashtu edhe nga ajo juridike.

e ) Madhësia e vendit, pozita gjeopolitike dhe marrëdhëniet ekonomike dërkombetare

Ky grup faktorësh gjithashtu është i madh, tejet i ndërlikuar dhe, për sa i përket

marrëdhënieve ekonomike ndërkombëtare, mund të pëson ndryshime të parashikueshme dhe

të paparashikueshme.

Madhësia e vendit vështrohet e zbërthyer në këto elemente përbërëse:territori, regjionet,

popullzimi dhe madhësia e tregut të brendshëm. Tre elementet e para qëmoti përdoren për të

shprehur madhësinë e një vendi, por në kohë të fundit në teorinë dhe praktikën ekonomike ka

hyrë edhe faktori i katërt, pra shkalla e unitetit të tregut të brendshëm dhe vëllimi i këmbimit

të mallrave në të. Ai vend që ka një prodhim bujqësor e industrial intensiv, lidhje të mira të

komunikacionit të brendshëm dhe fuqi të madhe blerëse të popullsisë së vet, trajtohet vend

më i madh se ai tjetri që ka territor më të madh, numër më të madh të banorëve, por që ka

prodhim më të vogël, rrjet më të dobët të komunikacionit dhe fuqi blerëse më modeste të

86

popullsisë. Për të kuptuar në tërësi unitetin e tregut të brendshëm, duhet të përmendet edhe

lëvizshmëria e plotë ekonomike e te gjithë faktorëve zhvillimorë që janë fizikisht mobil (të

lëvizshëm).

Pozita gjeopolitike e vendit është një faktor tejet i rëndësishëm, i cili shpesh herë përcakton

jo vetëm tempin e zhvillimit ekonomik, por edhe rregullimin e brendshëm. Kështu, për

shembull, pas përfundimit të Luftës se dytë botërore, fuqitë e mëdha i kanë caktuar kufijtë e

vendeve të shumta. E ngjashme është situata në rajonin e Paqësorit Perëndimor. Për shumë

karakteristika ky element veçohet prej të tjerëve.

Nga pozita gjeopolitike e një vendi varet edhe financimi eksten (i jashtëm) i tij, madje edhe

në ato raste kur ky financim bëhet nëpërmjet të institucioneve ndërkombëtare

f ) Sistemi politik dhe sistemi i qeverisjes

Sistemi politik shumë lehtë mund të ceket si i pari ndër faktorët zhvillimorë, ngase nga ai

varet shfrytëzimi i të gjithë faktorëve, pastaj nga ai drejtëpërdrejt varet sistemi i qeverisjes së

zhvilimit shoqëror e ekonomik. Kjo gjë është vërtetuar në shumë analiza dhe në shumë

vende, si të zhvilluara ashtu edhe të pazhvilluara. Në bazë të studimeve që janë bërë nga

fundi i dekadës së gjashtë të këtij shekulli (sidomos në Universitetin e Çikagos, më 1967),

sistemi politik është përfshirë si factor zhvillimor, e më vonë edhe me pjesëmarrje dominante

në normën e rritjes ekonomike.

Nga sistemi politik varen:

- format e pronësisë mbi faktorët e zhvillimit,

- mënyra dhe kushtet e shfrytëzimit të faktorëve,

- lëvizshmëria e faktorëve, dmth. format dhe intensiteti i lëvizshmërisë degore e

territoriale të faktorëve, si brenda ashtu edhe jashtë vendit, dhe

- politika e çmimeve të faktorëve ( si formohen çmimet, në cilën masë ndërhyn

shteti në fushën e çmimeve, etj. ).

Të gjitha këto varen nga sistemi politik kur kemi të bëjmë me format dhe intensitetin e

shfrytëzimit, ndërsa nga sistemi i qeverisjes varet efikasiteti i përdorimit të tyre. Pikërisht për

këtë arësye shumë ekonomistë në botë pohojnë se qeverisja e faktorëve të zhvillimit është

faktori zhvillimor më i fuqishëm.

Institucionet politike dhe ato të qeverisjes, dmth. i tërë aparati institucional që ka lidhje të

drejtëpërdrejtë me zhvillimin ekonomik, gjithashtu janë element i këtij grupi faktorësh. Këtu

janë të rëndësishëm dy momente: rrjeti i institucioneve të qeverisjes dhe efikasiteti i

institucioneve të qeverisjes. Roli i këtyre institucioneve, përkatëse kontributi i tyre i

mundshëm procesit të zhvillimit ekonomik, vlerësohet duke pasur parasysh:

- në cilën masë këto institucione janë bashkëkohore,

- çfarë është efikasiteti i tyre, dhe

- çfarë është shpejtësia e tyre adaptimit ndaj risive.

87

Duke folur për këtë grup faktorësh, gjithsesi duhet të përmendet edhe fleksibiliteti i niveleve

të qeverisjes. Para së gjithash, nuk mund të ekziston vetëm një nivel i qeverisjes, dhe më

tutje, aktivitetet e ndryshme të qeverisjes kërkojnë nivele të ndryshme të qeverisjes, dmth. atë

nivel në të cilin një qëllim apo një problem më së miri vështrohet.

Shtrohet pyetja se çfarë është ndikimi i teknikës kompjuterike në nivelin e qeverisjes, dmth.

a bëhet ngritja apo zbritja e nivelit?

Këtu janë të mundshme dy qasje të kundërta:

qasja e parë – niveli i qeverisjes mund të ngritet, sepse ekzistojnë mundësitë teknike që të

pyeten të gjithë, që të votojnë të gjithë dhe që deri te vendimi të arrihet relativisht shpejt,

qasja e dytë – niveli mund të zbritet, sepse është e mundur që informata të merret nga qendra

informative nepërmjet të monitorit, gjë që është në interesin shoqëror, pra vendim shoqëror

optimal, dhe, duke ditur këtë (vendimin shoqëror optimal)kemi mundësi që të kërkojmë

vendimin tonë optimal.

Cila qasje është më e mirë, dhe a është gjithmonë e njëjtë, kjo gjë varet nga tipi i aksioneve të

cilat marrin vendime.

Natyrisht, përgjegja është: qasja alternative. Çdo gjë varet nga lloji i qëllimeve, respektivisht

nga problemet për të cilët kërkojnë zgjidhje. Mikroelektronika nuk na imponon zgjidhjen,

madje ajo e afirmon maksimalisht qasjen alternative dhe na tregon kur kemi ardhur te

zgjidhja optimale. E drejta jonë është që të pranojmë atë ose jo.

Çdo komb angazhohet për zhvillim ekonomik. Progresi ekonomik është një komponent

thelbësor, por nuk është i vetmi komponent. Siç është theksuar në Kapitullin 1, zhvillimi nuk

është thjesht një fenomen ekonomik. Në një kuptim të përgjithshëm, ai duhet të përfshijë më

shumë se anën materiale dhe financiare të jetës së njerëzve, që të zgjerojë liritë e njeriut.

Prandaj zhvillimi ekonomik duhet të perceptohet si një proces shumëdimensional që përfshin

riorganizimin dhe riorientimin e gjithë sistemeve ekonomike dhe sociale. Përveç

përmirësimeve në të ardhura dhe prodhim, ai zakonisht përfshin ndryshime radikale në

strukturat institucionale, shoqërore, dhe administrative, si dhe në qëndrimet popullore dhe

madje edhe zakonet dhe besimet. Së fundi, edhe pse zhvillimi përcaktohet zakonisht në një

kontekst kombëtar, realizimi më i përhapur i tij mund të kërkojë modifikimin e sistemit

ndërkombëtar ekonomik dhe social.

Në këtë kapitull, kemi shqyrtuar evolucionin historik dhe intelektual në të menduarit

shkencor, në të cilin si dhe pse zhvillimi ekonomik merr apo nuk merr pjesë.Ne e bëjmë këtë

duke shqyrtuar katër teori të mëdha dhe shpesh konkuruese të zhvillimit. Ju do të shihni se,

secila ofron njohuri të vlefshme dhe një perspektivë të dobishme për natyrën e procesit të

zhvillimit. Disa modele të reja të zhvillimit dhe prapambetjes sjellin teori me heterogjene në

teoritë klasike, dhe ne i konsiderojmë ato në Kapitullin 4.

Qasjet në analizën e rritjes ekonomike janë paraqitur gjatë këtij rishikimi të teorive

alternative të zhvillimit dhe janë të përforcuar më pas në tre kapituj shtesë.

88

3.1 TEORITË KLASIKE TË ZHVILLIMIT EKONOMIK: KATËR QASJE

Literatura klasike e pas - Luftës së Dytë Botërore për zhvillimin ekonomik ka qenë e

dominuar nga katër qasje të mëdha dhe ndonjëherë konkurruese të mendimit: (1) fazat-

lineare-të-modelit-të-rritjes, (2) teoritë dhe modelet e ndryshimeve strukturore, (3)

revolucioni-varësisë-ndërkombëtare, dhe (4) kundërrevolucioni neoklasik i tregut të lirë. Në

vitet e fundit, një qasje eklektike ka dalë që tërheq të gjitha këto teori klasike.

Teoricienët e viteve 1950 dhe 1960 e shihnin procesin e zhvillimit si një seri të fazave të

njëpasnjëshme të rritjes ekonomike përmes të ciliave të gjitha shtetet duhet të kalojnë. Kjo

ishte kryesisht një teori ekonomike e zhvillimit në të cilën sasia dhe përzierja e saktë e

kursimeve, investimeve, dhe ndihmave të huaja ishte gjithçka që ishte e nevojshme për të

mundësuar zhvillimin e vendeve për të vazhduar së bashku një rrugë të rritjes ekonomike që

ka qenë historikisht e ndjekur nga vendet më të zhvilluara. Zhvillimi kështu u bë sinonim me

rritje të shpejtë, agregate ekonomike.

Kjo qasje fazë-lineare u zëvendësua në masë të madhe në vitin 1970 nga dy shkolla të tjera të

mendimit. I pari, i cili u përqëndrua në teoritë dhe modelet e ndryshimeve strukturore, përdori

teorinë moderne ekonomike dhe analizat statistikore në një përpjekje për të portretizuar

procesin e brendshëm të ndryshimeve strukturore që një vend "tipik" në zhvillim duhet t'i

nënshtrohet nëse dëshiron që të ketë sukses në gjenerimin dhe mbajtjen e shpejtë të rritjes

ekonomike. E dyta, revolucioni varësisë-ndërkombëtare, ishte më radikal dhe më shumë

politik. Kuptonte prapambetjen në aspektin e fuqise në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe

vendore, ngurtësinë ekonomike institucionale dhe strukturore, si dhe dhe përhapjen e

ekonomive dhe shoqërive të dyfishta si brenda ashtu edhe midis kombeve të botës. Teoritë e

varësisë kishin prirje për të theksuar kufizimet e jashtme dhe të brendshme institucionale dhe

politike për zhvillimin ekonomik. Theksi u vu në nevojën për politika të reja për të zhdukur

varfërinë, për të siguruar mundësi më të mëdha të punësimit, dhe për të reduktuar pabarazitë

në të ardhura. Këto dhe objektiva të tjerë ishin duke u arritur brenda kontekstit të një

ekonomie në rritje, por rritja ekonomike në vetvete nuk i ishte dhënë statusi sipas modelit të

fazave-lineare dhe modelit të ndryshimeve strukturore.

Gjatë shumicës së viteve 1980 dhe 1990, një qasje e katërt mbizotëronte. Ky

kundërrevolucion në mendimin ekonomik neoklasik (i quajtur nganjëherë neoliberal) theksoi

rolin e dobishëm të tregjeve të lira, ekonomive të hapura, dhe privatizimin e ndërmarrjeve

publike joefikase. Dështimi për të zhvilluar, sipas kësaj teorie, nuk është për shkak të forcave

shfrytezuese të jashtme dhe të brendshme siç shpjegohet nga teoricienë të varësisë.

Përkundrazi, ajo është kryesisht rezultat i ndërhyrjes së madhe të qeverisë dhe rregullimit të

ekonomisë. Qasja e sotme eklektike bazohet në të gjitha këto perspektiva, dhe ne do të

nxjerrim në pah anët e forta dhe dobësitë e secilës.

3.2 ZHVILLIMI SI RRITJE DHE TEORITË E FAZAVE-LINEARE

Kur interesi në vendet e varfëra të botës me të vërtetë filloi të materializohet pas Luftës së

Dytë Botërore, ekonomistët në vendet e industrializuara u kapën në befasi. Ata nuk kishin

aparat në dispozicion me të cilin do të analizonin procesin e rritjes ekonomike në shoqëritë

89

kryesisht agrare të cilave u mungonin strukturat moderne ekonomike. Por ata kishin përvojën

e fundit të Planit Marshall, sipas të cilit, një shumë masive e ndihmës financiare dhe teknike e

dhënë nga SHBA-te u mundësoi vendeve të Evropës të shkatërruara nga lufta për të

rindërtuar dhe modernizuar ekonomitë e tyre për disa vite. Për më tepër, nuk ishte e vërtetë se

të gjitha kombet moderne industriale ishin dikur shoqëri të pazhvilluara agrare? Sigurisht se

përvoja e tyre historike në transformimin e ekonomive të tyre nga shoqëri të varfra të jetesës

bujqësore në gjigandë modern industrialë shërbeu si mësim i rëndësishëm për vendet e

"prapambetura" të Azisë, Afrikës dhe Amerikës Latine. Logjika dhe thjeshtësia e këtyre dy

shkollave të mendimit - dobia e sasisë masive të kapitalit dhe përvojës historike të vendeve të

zhvilluara - ishte shumë e parezistueshme për t'u hedhur poshtë nga studiues, politikanë dhe

administratorë në vendet e pasura, për të cilit njerëzit dhe mënyra e jetës në botën në zhvillim

shpesh ishin jo më shumë se statistika të OKB-së ose kapituj të shpërndarë në librat e

antropologjisë. Për shkak që kjo teori vë theksin në rolin qendror të akumulimit të kapitalit të

përshpejtuar, kjo qasje shpesh është quajtur "fundamentalizëm i kapitalit."

FAZAT E RRITJES SË ROSTOV-it

Mbrojtësi më me ndikim dhe i njohur i modelit të zhvillimit 'fazat-e-rritjes' ishte historiani

ekonomisë amerikan Walt W. Rostow. Sipas Rostow, kalimi nga prapambetja në zhvillim

mund të përshkruhet në termat e një seri hapash apo fazave nëpër të cilat të gjitha vendet

duhet të kalojnë. Siç shkroi Rostow në kapitullin hyrës së Fazat e Rritjes Ekonomike:

Ky libër paraqet mënyrën e një historiani ekonomik për të përgjithësuar pastrimin e historisë

moderne. . . . Është e mundur për të identifikuar të gjitha shoqëritë, në dimensionet e tyre

ekonomike, si pjesë e një nga këto pesë kategori: shoqërinë tradicionale, arritja e

parakushteve për të mbajtur një rritje të qëndrueshme, rruga drejt maturimit,ngritja dhe

periudha e konsumit masiv...Këto faza nuk janë thjeshtë përshkruese. Ato nuk janë thjeshtë

një mënyrë për të përgjithësuar observime të caktuara faktike në lidhje me sekuencën e

zhvillimit të shoqërive moderne. Ato kanë një logjikë të brendshme dhe vazhdimësi. . . . Ato

përbëjnë, në fund, si një teori në lidhje me rritjen ekonomike dhe një teori më të

përgjithshme, nëse ende shumë të pjesshme, për historinë moderne si një e tërë.

Vendet e përparuara, është argumentuar, kanë kaluar të gjithë fazën e "ngritjes në rritjen e

vetëqëndrueshme ", dhe vendet e pazhvilluara që nuk ishin ende në fazën e shoqërisë

tradicionale apo tek faza e "parakushteve" duhej vetëm të ndjeknin një grup të caktuar të

rregullave të zhvillimit për të arritur rritjen ekonomike të vetëqëndrueshme.

Një nga strategjitë kryesore të zhvillimit e nevojshme për çdo ngritje ka qenë mobilizimi i

kursimit vendas dhe të huaj në mënyrë që të gjenerohen investime të mjaftueshme për të

përshpejtuar rritjen ekonomike. Mekanizmi ekonomik sipas të cilit më shumë investime çojnë

në më shumë rritje mund të përshkruhet në terma të modelit të rritjes Harrod-Domar, sot

shpesh i referuar si modeli AK, sepse është i bazuar në një funksion linear të prodhimit me

prodhim të dhënë nga stoku i kapitalit K shumëzuar me konstanten, shpesh të quajtur A. Në

një formë apo një tjetër, kjo shpesh është aplikuar në çështjet e politikave me të cilat

përballen vendet në zhvillim, të tilla si në modelin e dy hendeqeve shqyrtuar në kapitullin 14.

90

MODELI I RRITJES HARROD-DOMAR

Çdo ekonomi duhet të ruaj një pjesë të caktuar të të ardhurave të saj kombëtare, në qoftë se

vetëm për të zëvendësuar mallrat kapitale të vjetra apo të dëmtuara (ndërtesa, pajisje, dhe

materiale). Megjithatë, në mënyrë që të ketë rritje, investimet e reja që përfaqësojnë shtesa

neto ndaj kapitalit janë të nevojshme. Në qoftë se ne supozojmë se ka një marrëdhënie të

drejtpërdrejtë ekonomike në mes të madhësisë së stokut total të kapitalit, K, dhe PBB-së

totale, Y-për shembull, në qoftë se $ 3 të kapitalit është gjithmonë e nevojshme për të

prodhuar një PBB vjetore prej $ 1, rrjedh se çdo shtesë neto ndaj kapitalit në formën e

investimeve të reja do të sjellë rritje korresponduese në rrjedhën e prodhimit kombëtar, PBB-

së.

Supozoni se kjo marrëdhënie, e njohur në ekonomi si raport kapital-prodhim, është afërsisht 3

me 1. Në qoftë se ne përcaktojmë raportin kapital-prodhim si k dhe të supozojmë më tej se

raporti i kursimeve kombëtare neto, s, është një pjesë e caktuar e prodhimit kombëtar

(p.sh., 6%) dhe se investimi total i ri përcaktohet nga niveli i kursimeve totale, ne

mund të ndërtojmë modelin e mëposhtëm të thjeshtë të rritjes ekonomike:

1. Kursimi neto (S) është një pjesë, s, i të ardhurave kombëtare (Y) i tillë që ne kemi

ekuacionin e thjeshtë:

S=sY........................................................................(3.1)

2. Investimi neto (I) përkufizohet si ndryshim në stokun e kapitalit, K, dhe mund të

përfaqësohet nga K në atë mënyrë që

I =∆ K .................................................................. (3.2)

Por për shkak se stoku total i kapitalit, K, mbart një marrëdhënie të drejtpërdrejtë në

të ardhurat e përgjithshme kombëtare ose prodhim, Y, siç shprehet nga raporti kapital-

prodhim, c, rrjedh se

K

= c ose

= c

ose perfundimisht

K = c Y………………………………...……… (3.3)

3. Së fundi, sepse kursimet neto kombëtare, S, duhet të jenë të barabarta me investimet

neto, I, ne mund të shkruajmë këtë barazim si

S = I…………………………………………… (3.4)

Por nga ekuacioni 3.1 ne e dimë se S = sY, dhe nga ekuacionet 3.2 dhe 3.3 ne e dimë

se

I = K = c Y

91

Prandaj rezulton që mund të shkruajmë "identitetin" kursimet e barabarta me

investimet të treguar nga ekuacionin 3.4 si

S = sY = c Y = K = I ……………………………(3.5)

ose thjeshtë sikur

sY = c Y …………………………………………(3.6)

Pjestimi i të dy anëve të ekuacionit 3.6 fillimisht me Y dhe pastaj me C, ne fitojmë

shprehjen:

=

………………………………………… (3.7)

Vini re se ana majtë e ekuacionit 3.7, Y / Y, përfaqëson normën e ndryshimit apo

normën e rritjes së PBB-së.

Ekuacioni 3.7, i cili është një version i thjeshtuar i ekuacionit të famshëm në teorinë Harrod-

Domar të rritjes ekonomike, thotë thjesht se norma e rritjes së PBB-së ( Y / Y) përcaktohet

bashkërisht nga raporti i neto kursimeve kombëtare, s, dhe raporti i kapitalit kombëtar–

output, c. Më konkretisht, ai thotë se në mungesë të qeverisë, norma e rritjes së të ardhurave

kombëtare do të jetë direkt ose pozitivisht në lidhje me raportin e kursimeve (dmth, aq më

shumë që një ekonomi është në gjendje për të kursyer – dhe për të investuar – nga një PBB e

caktuar, aq më e madhe do të jetë rritja e PBB-së) dhe anasjelltas ose negativisht lidhur me

raportin kapital–prodhim të ekonomisë (dmth, sa më i lartë është c, aq më e ulët do të jetë

norma e rritjes së PBB). Ekuacioni 3.7 gjithashtu është shpesh i shprehur në termat e

kursimeve bruto, sG, në të cilin rast norma e rritjes është dhënë nga

=

- ……………………………………(3.7’)

ku është shkalla e amortizimit të kapitalit.

Logjika ekonomike e ekuacioneve 3.7 dhe 3.7' është shumë e thjeshtë. Që të rriten,

ekonomitë duhet të kursejnë dhe të investojnë një pjesë të caktuar të PBB-së së tyre. Sa më

shumë që ata mund të kursejnë dhe të investojnë, aq më shpejt ata mund të rritin ekonominë e

tyre. Por norma aktuale në të cilën ata mund të rriten për çdo nivel të kursimeve dhe

investimeve - sa prodhim shtesë mund të ketë nga një njësi shtesë të investimeve - mund të

matet me të anasjelltën e raportit kapital-output, c, sepse kjo, 1 / c, është thjesht raporti

prodhim-kapital ose prodhim-investim. Vijon se duke shumëzuar normën e investimeve të

reja, S = I / Y, me produktivitetin e saj, 1 / c, do të japë normën me të cilën të ardhurat ose

PBB kombëtare do të rritet.

Përveç investimeve, dy komponentë të tjerë të rritjes ekonomike janë rritja e fuqisë

punëtore dhe progresi teknologjik. Rolet dhe funksionimi i këtyre tre komponentëve është

shqyrtuar në detaje në Shtojcën 3.1. Në kontekstin e modelit Harrod-Domar, rritja e fuqisë

punëtore nuk është përshkruar në mënyrë eksplicite. Kjo për shkak se puna është supozuar të

jetë e bollshme në kontekstin e një vendi në zhvillim dhe mund të punësohen punëtorët si të

jetë nevojshme në një proporcion të caktuar të investimeve kapitale (ky supozim nuk është

92

gjithmonë i vlefshëm). Në mënyrë të përgjithshme, përparimi teknologjik mund të shprehet

në kontekst të Harrod-Domar si një rënie në raportin e kërkuar të kapitalit - të prodhimit,

duke i dhënë më shumë rritje për një nivel të caktuar të investimeve, sic paraqitet më poshtë

nga ekuacioni 3.7 apo 3.7 '. Kjo është e qartë kur kuptojmë se në periudhë afatgjatë ky raport

nuk është fiks, por mund të ndryshojë me kalimin e kohës në përgjigje të funksionimit të

tregjeve financiare dhe të mjedisit të politikave. Por përsëri, fokusi ishte në rolin e

investimeve kapitale.

PENGESAT DHE KUFIZIMET

I kthehemi teorisë fazat-e rritjes dhe duke përdorur ekuacionin 3.7 të modelit tonë të thjeshtë

të rritjes Harrod-Domar, ne mësojmë se një nga strategjitë themelore të rritjes ekonomike

është thjesht rritja e përqindjes së kursimeve të të ardhurave kombëtare (dmth, nuk

konsumohen). Në qoftë se ne rrisim s në ekuacionin 3.7, ne mund të ngrisim Y / Y, normën

e rritjes së PBB-së. Për shembull, në qoftë se ne supozojmë se raporti kombëtar i kapitalit-

prodhimit në ndonjë vend më pak të zhvilluara është, të themi, 3 dhe raporti neto kursimit

agregat është 6% të PBB-së, rrjedh nga ekuacioni 3.7 që ky vend mund të ketë rritje me një

normë prej 2 % në vit për shkak

=

=

= 2% ………………………… (3.8)

Tani në qoftë se norma e kursimeve kombëtare neto disi mund të rritet nga 6% në, të themi,

15% – përmes një kombinimi të rritjes së taksave, ndihmës së huaj, dhe sakrificave të

konsumit të përgjithshëm – PBB mund të rritet nga 2% në 5%, sepse tani

=

=

= 5% …………………………(3.9)

Në fakt, Rostow dhe të tjerët përcaktuan fazën e ngritjes pikërisht në këtë mënyrë. Vendet që

ishin në gjendje për të kursyer 15% deri 20% të PBB-së mund të rriten ("zhvillohen") në një

normë shumë më të shpejt se ata që kursejnë më pak. Për më tepër, kjo rritje do të jetë e

vetëqëndrueshme. Mekanizmat e rritjes dhe zhvillimit ekonomik, për këtë arsye, janë thjesht

një çështje e rritjes së kursimeve kombëtare dhe investimeve. Pengesa kryesore apo kufizimi

në zhvillimin, sipas kësaj teorie, është niveli relativisht i ulët i formimit të kapitalit të ri në

shumicën e vendeve të varfëra. Por në qoftë se një vend dëshiron të ketë rritje në, të themi,

një normë prej 7% në vit dhe në qoftë se ajo nuk do të mund të gjenerojë normë të kursimeve

dhe investimeve prej 21% të të ardhurave kombëtare (duke supozuar se c, raporti

përfundimtar agregat i kapital-prodhimit, është 3), por mund të arrij të kursej vetëm 15%, ai

vend mund të tentoj të mbush këtë "boshllëk të kursimeve" prej 6% përmes ndihmës së huaj

apo investimeve të huaja private.

Kështu qasja e fazës së ''kufizimit të kapitalit'' ndaj rritjes dhe zhvillimit u bë një racionale

dhe (në termet e politikës së Luftës së Ftohtë), një mjet oportunist për të justifikuar

transferimet masive të kapitalit dhe asistencës teknike nga të vendet e zhvilluara për kombet

më pak të zhvilluara. Kjo kishte për qëllim të ishte Plani Marshall përsëri, por këtë herë për

kombet e botës në zhvillim.

93

KUSHTET E NEVOJSHME KUNDREJT KUSHTEVE TË MJAFTUESHME: DISA

KRITIKA TË MODELIT TË FAZAVE

Për fat të keq, mekanizmat e zhvillimit të mishëruara në teorinë e fazave të rritjes nuk

funksionuan gjithmonë. Dhe arsyeja themelore pse nuk funksionuan nuk ishte për shkak se

më shumë kursim dhe investim nuk është një kusht i nevojshëm për normat e përshpejtuar të

rritjes ekonomike, por më tepër për shkak se kjo nuk është një kusht i mjaftueshëm. Plani

Marshall funksionoi për Evropën, sepse vendet e Evropës që morën ndihmë posedonin

kushtet e nevojshme strukturore, institucionale, dhe të qëndrimit (p.sh., mallrat e integruar

mirë dhe tregjet e parave, objektet e zhvilluara të transportit, një fuqi punëtore të trajnuar

mirë dhe të edukuar, motivimi për të pasur sukses, një burokraci efikase qeveritare) për të

kthyer kapitalin e ri në mënyrë efektive në nivele të larta të prodhimit. Modelet e Rostow dhe

Harrod–Domar supozojnë në mënyrë implicite ekzistencën e qëndrimeve dhe rregullimeve të

njëjta në vendet e pazhvilluara. Megjithatë, në shumë raste u mungojnë, siç janë faktorë

plotësues të tillë si kompetenca menaxheriale, fuqia punëtore e kualifikuar, dhe aftësia për të

planifikuar dhe administruar një shumëllojshmëri të gjerë të projekteve të zhvillimit. Ka

pasur edhe fokus të pamjaftueshëm në një tjetër strategji për ngritjen e rritjes që është e

dukshme nga ekuacioni 3.7: ulja e raportit kapital – output, C, e cila përfshin rritjen e

efikasitetit me të cilën investimet gjenerojnë prodhim shtesë, një temë që do ta diskutojmë më

vonë.

3.3 MODELET E NDRYSHIMEVE STRUKTURORE

Teoria e ndryshimit strukturor fokusohet në mekanizmin me të cilin ekonomitë e pazhvilluara

kanë transformuar strukturat e tyre të brendshme ekonomike nga ekonomi të bazuara në

jetesën në bujqësinë tradicionale në ekonomi më moderne, më të urbanizuar, dhe me prodhim

industrial më të larmishëm dhe të ekonomisë së shërbimit. Kjo vë në punë mjetet e teorisë së

çmimit neoklasik dhe të alokimit të burimeve si dhe ekonometrinë moderne për të përshkruar

se si ky proces i transformimit ndodh. Dy shembuj të njohur përfaqësues të qasjes së

ndryshimit strukturor janë "teprica e punës e dy-sektorëve" model teorik i W. Arthur Lewis

dhe "modelet e zhvillimit" analizë empirike e Hollis B. Chenery dhe bashkëautorëve të tij.

TEORIA E ZHVILLIMIT LEWIS

Modeli Bazik: Një nga modelet e para dhe më të njohura teorike të zhvillimit që ishte e

fokusuar në transformimin strukturor të ekonomisë kryesisht asaj të mbijetesës ishte

formuluar nga laureati i cmimit nobel W. Arthur Lewis në mes të viteve të 1950ta dhe që më

vonë u modifikua, formalizua dhe zgjerua nga John Fei dhe Gustav Ranis. Modeli i dy

sektorëve i Lewis-it u bë teoria e përgjithshme e procesit të zhvillimit në vendet në zhvillim

me tepricë të punës gjatë pjesës më të madhe të viteve 1960 dhe fillim të viteve 1970, dhe

ndonjëherë ende aplikohet, veçanërisht për të studiuar përvojën e fundit të rritjes në Kinë dhe

tregjet e punës në të tjera vende të zhvilluara.

Në modelin Lewis, ekonomia e pazhvilluar përbëhet nga dy sektorë: një tradicional, të

mbipopulluar, sektor rural që karakterizohet me produktivitet margjinal të punës zero, një

situatë që lejon Lewis ta klasifikojë këtë si tepricë të punës në kuptimin që ajo mund të

tërhiqet nga sektori i bujqësisë tradicionale pa asnjë humbje të prodhimit -dhe një sektor

94

industrial modern e urban me produktivitetit të lartë në të cilin puna nga sektori mbijetesës

transferohet gradualisht. Fokusi kryesor i modelit është në të dyja proceset e transferimit të

punës dhe rritjen e prodhimit dhe punësimit në sektorin modern. (Sektori modern mund të

përfshijnë bujqësinë moderne, por ne do ta quajmë sektor "industrial", si një shkurtesë).

Të dyja transferi i punës dhe rritja e punësimit në sektorin modern janë sjellë nga zgjerimi

prodhimit në këtë sektor. Shpejtësia me të cilën ndodh ky zgjerim përcaktohet nga shkalla e

investimeve industriale dhe akumulimi i kapitalit në sektorin modern. Investim i tillë i bërë i

mundur nga fitimet e tepërta të sektorit modern mbi paga mbi supozimin se kapitalistët

riinvestojmë tërë fitimet e tyre. Së fundi, Lewis supozon se niveli i pagave në sektorin

industrial urban ishte konstant, i përcaktuar si një premisë e caktuar mbi një nivel të caktuar

mesatar jetese së pagave në sektorin tradicional bujqësor. Te paga konstante urbane, kurba

ofertës së punës rurale në sektorin modern konsiderohet të jetë krejtësisht elastike.

Ne mund të ilustrojmë modelin e Lewis të rritjes së sektorit modern në ekonominë e dy

sektorëve duke përdorur figurën 3.1. Konsideroni fillimisht sektorin e bujqësisë tradicionale

portretizuar në dy diagramet nga krahu i djathtë i figurës 3.1b. Diagrami i sipërm tregon se si

prodhimi i ushqimit ndryshon me rritjen e inputit të punës.

Ky është një funksion tipik i prodhimit bujqësor në të cilin prodhimi i përgjithshëm (TPA) ose

produkti i ushqimit përcaktohet nga ndryshimet në sasinë e imputit të vetëm të

ndryshueshëm, punës (LA), dhënë një sasi të caktuar të kapitalit (KA), dhe teknologji të

pandryshueshme tradicionale (tA). Në diagramin e ulët - djathas, ne kemi produktin mesatar

dhe margjinal të kurbës së punës, APLA dhe MPLA, të cilat janë nxjerrë nga kurba e produktit

total e treguar menjëherë sipër. Sasia e punës bujqësore (QLA) në dispozicion është e njëjtë në

të dy boshtet horizontale dhe është shprehur në miliona punëtorë, si Lewis përshkruan një

ekonomi të pazhvilluar, ku pjesa më e madhe e popullsisë jeton dhe punon në zonat rurale.

Lewis bën dy supozime për sektorin tradicional. Së pari, ka tepricë pune në kuptimin që

MPLA është zero, dhe së dyti, të gjithë punëtorët marrin pjesë në mënyrë të barabartë në

95

prodhim kështu që paga reale rurale përcaktohet nga mesatarja dhe jo produkti margjinal i

punës (si do të jetë rasti në sektorin modern). Në mënyre metaforike, kjo mund të shpjegohet

sikur një familje e cila gjatë drekës kalon tasin me oriz, nga e cila çdo person merr një pjesë

të barabartë (nuk ka nevojë që patjetër secili të merr pjesën e barabartë, por që kuptohet

ideja). Supozojmë se ka punëtorë bujqësorë LA që prodhojnë ushqim TPA, i cili është ndarë

në mënyrë të barabartë si WA ushqim për person (ky është produkti mesatar, i cili është i

barabartë me TPA / LA). Produkti margjinal i këtyre punëtorëve LA është zero, siç tregohet në

diagramin e poshtëm të figurës 3.1b; prandaj supozimi i tepricës së punës zbatohet për të

gjithë punëtorët, më së tepërmi për LA (vini re kurbën horizontale TPA përtej punëtorëve LA

në diagramin e sipërm në anë të djathtë).

Diagrami i sipërm-majtas i figurës 3.1a portretizon kurbën e produktit të përgjithshëm

(funksionin e prodhimit) për sektorin modern industrial. Edhe një herë, prodhimi, i të themi,

mallrave të prodhuara (TPM) është funksion i një inputi të ndryshueshëm të punës, LM, për

kapital KM dhe teknologji të caktuar, tM. Në boshtet horizontale, sasia e punëtorëve të

punësuar për të prodhuar një prodhim prej, të themi, TPM1, me stok të kapitalit KM1, është

shprehur në mijëra punëtorë urbane, L1. Në modelin Lewis, stoku i kapitalit në sektorin

modern lejohet të rritet nga K M1 në KM2 në KM3 si rezultat i riinvestimit të fitimeve nga

kapitalistët industrialë. Kjo do të shkaktojë kurbën e prodhimit të përgjithshëm në figurën

3.1a të zhvendoset lart nga TPM (KM1) për TPM (KM2) në TP M(KM3). Procesi që do të

gjenerojë këto fitime kapitaliste për riinvestime dhe rritje ilustrohet në diagramin në anën e

ulët-majtas te figura 3.1a. Këtu kemi kurbën e produktit të punës margjinale të sektorit

modern që rrjedh nga kurba TPM në diagramin e sipërm. Nën supozimin e tregjeve krejtësisht

konkurruese të punës në sektorin modern, këto produkte margjinale të kurbës së punës janë

në fakt kurbat aktuale të kërkesës për punë. Këtu është se si funksionon sistemi.

WA në diagramet e poshtme të figurave 3.1A dhe 3.1B përfaqëson nivelin mesatar të të

ardhurave reale për mbijetesë në sektorin tradicional rural. Prandaj WM në figurën 3.1A

është paga reale në sektorin modern kapitalist. Në këtë pagë, oferta e punës rurale supozohet

të jetë e pakufizuar ose krejtësisht elastike, siç tregohet nga kurba horizontale e ofertës së

punës WMSL. Me fjalë të tjera, Lewis supozon se në pagën urbane WM mbi të ardhurat

mesatare rurale WA, punëdhënësit e sektorit modern mund të punësojnë sa më shumë

punëtorë rurale që ata duan pa u friksuar se duhet të rrisin pagat. (Vini re përsëri se sasia e

punës në sektorin rural, figura 3.1B, është shprehur në miliona, ndërsa në sektorin modern

urban, figura 3.1A, njësitë e punës janë të shprehura në mijëra.) Me një sasi të dhënë të

kapitalit KM1 në fazën fillestare të rritjes të sektorit modern, kurba e kërkesës për punë

përcaktohet rënia e produktit margjinal të punës dhe është treguar nga kurba negativisht e

pjerrët D1 (KM1) në diagram e poshtëm majtas. Sepse punëdhënësit fitim-maksimizues të

sektorit modern supozohet të punësojnë punëtorë deri në pikën ku produkti margjinal fizik

është i barabartë me pagën reale (dmth, pika F ku kryqëzohet kurba ekërkesës për punë dhe

ofertës), punësimi i përgjithshëm në sektorin modern do të jetë i barabartë në L1. Prodhimi

total i sektorit modern, TPM1, do të jepet nga zona e kufizuar nga pikat 0D1FL1. Pjesa e këtij

prodhimit total që paguhet për punëtorët në formën e pagave do të jetë e barabartë, pra, me

hapsirën e drejtkëndëshit 0WMFL1. Balanca e prodhimit treguar në zonën 0WM FL1 paraqet

fitimet totale që grumbullohen nga kapitalistët. Sepse Lewis supozon se të gjitha këto fitime

riinvestohen, stoku i kapitalit të përgjithshëm në sektorin modern do të rritet nga KM1 për

kM2. Kjo sasi më e madhe e kapitalit shkakton kurbën e produktit total të sektorit modern të

zhvendoset në TPM (KM2), e cila shkakton një rritje në kurbën e kërkesës së produktit

96

margjinal për punë. Ky ndryshim i jashtëm në kurbën e kërkesës për punë është treguar nga

linja D 2 (KM2) në gjysmën e poshtme të figurës 3.1A. Një ekuilibër i ri në nivelin e

punësimit në sektorin modern do të themelohet në pikën G me punëtorë L2 tani të punësuar.

Gjithsej rritet outputi në TP M2 ose 0D2GL2 ndërsa pagat totale dhe fitimet rriten në

0WMGL2, dhe WMD2G respektivisht. Edhe një herë, këto fitime të mëdha (WMD2G) janë

riinvestuar, duke rritur stokun e kapitalit total në K M3, duke zhvendosur kurbat e produktit

total dhe kërkesës në TPM (KM3) dhe D3 (km3), respektivisht, duke rritur nivelin e

punësimit në sektorin modern në L3.

Ky proces i rritjes së vetëqëndrueshme dhe zgjerimit të punësimit në sektorin modern

supozohet të vazhdojë deri sa e gjithë teprica e punës rurale absorbohet nga sektorin i ri

industrial. Pas kësaj, punëtorë shtesë mund të tërhiqen nga sektori i bujqësisë vetëm me një

kosto më të lartë të prodhimit të ushqimit të humbur për shkak se rënia e raportit te punës -

dhe - tokës do të thotë se produkti marxhinal i punës rurale nuk është zero. Kjo është e njohur

si "Pika kthyese e Lewisit." Kështu kurba e ofertës së punës bëhet pozitivisht e pjerrët

perderisa pagat dhe punësimi në sektorin modern vazhdojnë të rriten. Transformimi

strukturor i ekonomisë do të ndodh, me balancën e aktivitetit ekonomik që zhvendoset nga

bujqësia tradicionale rurale në industrinë moderne urbane.

Kritikat ndaj Modelit Lewis: Edhe pse Lewis modeli i zhvillimit me dy sektor është i

thjeshtë dhe afërsisht reflekton përvojën historike të rritjes ekonomike në Perëndim, katër

prej supozimeve kryesore të saj nuk i përshtaten realiteteve institucionale dhe ekonomike të

shumicës së vendeve bashkëkohore në zhvillim.

Së pari, modeli supozon pa dyshim se norma e transferimit të punës dhe krijimit të punësimit

në sektorin modern është proporcionale me shkallën e akumulimit të kapitalit në sektorin

modern. Sa më e shpejt që është shkalla e akumulimit të kapitalit, aq më e lartë norma e

rritjes së sektorit modern dhe aq më e shpejtë është shkalla e krijimit të vendeve të reja të

punës. Por, çfarë nëse fitimet kapitaliste janë riinvestuar në pajisje kapitale më të sofistikuara

të kursimit të punës në vend se vetëm duke dyfishuar kapitalin ekzistues, siç supozohet në

mënyrë implicite në modelin Lewis? (Ne jemi, natyrisht, këtu duke pranuar supozimin e

debatueshëm që fitimet e kapitalistëve janë në fakt të riinvestuara në ekonominë lokale dhe jo

dërguar jashtë vendit si një formë e "fluturimit të kapitalit", që do të shtohen në depozitat e

bankave perëndimore.) Figura 3.2 riprodhon diagramin më të ulët të sektorit modern të

figurës 3.1A, vetëm që këtë herë kurbat e kërkesës për punë nuk zhvendosen në mënyrë

uniforme jashtë, por në fakt kryqëzohen. Kurba e kërkesës D 2 (KM2) ka një pjerrësi më të

madhe negative sesa D2 (K M1) për të pasqyruar faktin që shtesat në kapital mishërojnë

progresin teknik të kursimit të punës, domethënë, teknologjia KM2 kërkon shumë më pak

punë për njësi të prodhimit se teknologjia KM1.

97

Ne e shohim se edhe pse prodhimi i përgjithshëm është rritur ndjeshëm (p.sh., 0D2EL1 është

dukshëm më i madh se 0D 1EL1), paga totale (0WMEL1) dhe punësimi (L1) mbesin të

pandryshuara. I gjithë prodhimi shtesë i shtohet fitimit të kapitalistëve në formën e fitimeve.

Figura 3.2, pra, ofron një ilustrim të asaj që disa mund ta quajnë rritje ekonomike

"antizhvilluese" - të ardhurat dhe prodhimi shtesë janë të shpërndarë te disa pronarë të

kapitalit, përderisa nivelet e të ardhurave dhe punësimit për masat e punëtorëve mbeten

kryesisht të pandryshuar. Edhe pse GDP totale do të rritet, do të ketë pak ose aspak

përmirësim në mirëqenien sociale agregate të matur, të themi, në aspektin e përfitimeve të

shpërndara më gjerësisht në të ardhura dhe punësim.

Supozimi i dytë i diskutueshëm i modelit Lewis është nocioni që ekziston tepricë e punës në

zonat rurale, ndërsa ka punësim të plotë në zonat urbane. Shumica e hulumtimeve

bashkëkohore tregojnë se ka pak tepricë pune në vende rurale. Vërtetë, ka dy përjashtime

sezonale dhe gjeografike nga ky rregull (p.sh., të paktën deri kohët e fundit në disa pjesë të

Kinës dhe nënkontinentit aziatik, disa ishuj Karaibe, dhe rajone të izoluara të Amerikës

Latine ku pronësia e tokës është shumë e pabarabartë), por në përgjithësi, ekonomistët e

zhvillimit sot pajtohen se supozimi i Lewisit i tepricës së punës rurale në përgjithësi nuk

është e vlefshme.

Supozimi i tretë diskutabil është nocioni i një tregu konkurrues të punës në sektorin modern

që garanton ekzistencën e vazhdueshme të pagave reale urbane konstante deri në pikën ku

oferta e tepricës së punës rurale është shterur. Para viteve 1980, një tipar goditës i tregjeve

urbane të punës dhe përcaktimit të pagave në pothuajse të gjitha vendet në zhvillim ka qenë

tendenca që këto paga të rriten ndjeshëm me kalimin e kohës, si në terma absolutë dhe relativ

me të ardhurat mesatare rurale, madje edhe në prani të rritjes së niveleve të papunësië në

sektorin modern dhe produktivitet margjinal të ulët ose zero në bujqësi. Faktorët

institucionalë të tilla si fucia e ndikimit të sindikatave, shkalla e pagave të shërbimit civil, si

98

dhe praktikat e punësimit të korporatave multinacionale që 'priren të mohojnë forcat

konkurruese në tregjet e punës në sektorin modern në vendet në zhvillim.

Një shqetësim i fundit me modelin Lewis është supozim i tij i zvoglimit të të ardhurave në

sektorin modern industrial. Megjithatë, ka shumë dëshmi se fitimet mbizotërojë në këtë

sektor, duke paraqitur problem të veçant për politikëbërjen e zhvillimit që ne do të

shqyrtojmë në Kapitullin 4.

Ne studiojmë modelin Lewis sepse, shumë specialistë të zhvillimit ende mendojnë për

zhvillimin në këtë mënyrë direkt ose indirekt, dhe kjo i ndihmon studentët të marrin pjesë në

këto debate. Për më tepër, modeli konsiderohet gjerësisht relevant me përvojat e kohëve të

fundit në Kinë, ku puna është absorbuar në mënyrë të qëndrueshme nga bujqësia dhe

prodhimi dhe disa vende të tjera me modele të ngjashme të rritjes. Pika kthimit e Lewisit në

të cilën pagat në prodhimtari fillojnë të rriten është identifikuar gjerësisht me rritjen e pagave

në Kinës në vitin 2010.

Megjithatë, kur marrim parasysh paragjykimin e kursimit të punës te shumica e transferit

teknologjik modern, ekzistencën e fluturimit të konsiderueshëm të kapitalit, me

mosekzistencën e gjerë të tepricës së punës rurale, rritjen e mbizotërimit të tepricës së punës

urbane, dhe tendencën që pagat e sektorit modern të rriten me shpejtësi edhe kur ekziston

papunësia e konsiderueshme e hapur, ne duhet të pranojmë se modeli i dy sektorëve i Lewisit

megjithëse i vlefshëm si një portretizim i hershëm konceptual i procesit të zhvillimit të

ndërveprimit sektorial dhe ndryshimi strukturor dhe një përshkrim i disa përvojave historike,

duke përfshirë disa të fundit të tilla si Kina, kërkon modifikim të konsiderueshëm që

supozimet dhe analizat të përshtaten me realitetin e shumicës së vendeve të bashkëkohore në

zhvillim.

NDRYSHIMI STRUKTUROR DHE MODELET E ZHVILLIMIT

Ashtu si modeli i mëparshëm i Lewisit, analiza e modeleve të zhvillimit të ndryshimit

strukturor fokusohet në procesin vijues përmes të cilit struktura ekonomike, industriale, dhe

struktura institucionale e një ekonomie të pazhvilluar është transformuar me kalimin e kohës

për të lejuar industritë e reja për të zëvendësuar bujqësinë tradicionale si motor i rritjes

ekonomike. Megjithatë, në kontrast me modelin e Lewisit dhe pikepamjes origjinale te fazat e

zhvillimit, rritja e kursimeve dhe investimeve janë perceptuar nga modelet e analistëve të

zhvillimit si kushte të nevojshme por jo të mjaftueshme për rritjen ekonomike.

Përveç akumulimin e kapitalit, si fizik dhe njerëzor, një grup i ndryshimeve të ndërlidhura në

strukturën ekonomike të një vendi janë të nevojshme për kalimin nga një sistem tradicional

ekonomik në një modern. Këto ndryshime strukturore përfshijnë pothuajse të gjitha

funksionet ekonomike, përfshirë transformimin e prodhimit dhe ndryshimet në përbërjen e

kërkesës konsumatore, tregti ndërkombëtare, dhe të përdorimit të burimeve, si dhe

ndryshimet në faktorët socio-ekonomike siç janë urbanizimi dhe rritja si dhe shpërndarja e

popullsisë së një vendi.

Analistët empirik të ndryshimeve strukturore theksojnë kufizimet vendore dhe ndërkombëtare

për zhvillim. Ato të brendshme përfshijnë kufizimet ekonomike të tilla si burimet e ndihmat

të një vendi dhe madhësinë e tij fizike dhe të popullsisë, si dhe kufizimet institucionale të tilla

si politikat dhe objektivat e qeverisë. Kufizimet ndërkombëtare mbi zhvillimin përfshijnë

qasje në kapitalin e jashtëm, të teknologjisë, dhe të tregtisë ndërkombëtare. Dallimet në

nivelin e zhvillimit në mesin e vendeve në zhvillim kryesisht i atribuohet këtyre kufizimeve

vendore dhe ndërkombëtare. Megjithatë, janë kufizimet ndërkombëtare që e bëjnë

99

tranzicionin e vendeve aktualisht në zhvillim të ndryshojë nga ajo e vendeve të

industrializuara. Në atë masë që vendet në zhvillim kanë qasje në mundësitë e paraqitura nga

vendet industriale si burime të kapitalit, teknologjisë, dhe importet të prodhuara, si dhe tregje

për eksportet, ata mund të bëjnë kalimin në një shkallë edhe më shpejt se ai i arritur nga

vendet industriale gjatë periudhave të hershme të zhvillimit të tyre ekonomik. Kështu,

ndryshe nga modeli i fazave të hershme, modeli ndryshimit strukturor pranon faktin se vendet

në zhvillim janë pjesë e një sistemi të integruar ndërkombëtar që mund të promovojnë (si dhe

pengojnë) zhvillimin e tyre.

Modeli më i njohur i ndryshimeve strukturore është ai i bazuar kryesisht në punën empirike të

ekonomistit të Harvardit Hollis B. Chenery dhe kolegëve të tij, i cili shqyrtoi modelet e

zhvillimit për shumë vende në zhvillim gjatë periudhës së pasluftës. (Kjo qasje u ndërtua

edhe në kërkimet e laureatit të cmimit nobel Simon Kuznets në rritjen moderne ekonomike të

vendeve të zhvilluara.) Studimet e tyre empirike, të kryqëzuara (në mesin e vendeve në një

moment të caktuar kohor) dhe në seri- kohore (mbi periudha të gjata kohore), të vendeve në

nivele të ndryshme të të ardhurave për frymë banori çoi në identifikimin e disa tipareve

karakteristike të procesit të zhvillimit. Këto përfshinin kalimin nga prodhimi bujqësor te ai

industrial, akumulimin e qëndrueshëm të kapitalit fizik dhe njerëzor, ndryshimin e kërkesave

të konsumatorit nga kërkesat bazike dhe për ushqim në të mira dhe shërbime të ndryshme,

rritjen e qyteteve dhe industritë urbane si njerëzit emigrojnë nga ferma dhe qytete të vogla, si

dhe rënien e madhësisë së familjes dhe rritjen e përgjithshme të popullsisë, si fëmijët humbin

vlerën e tyre ekonomike dhe prindërit zëvendësojnë atë që është emërtuar tradicionalisht

cilësi e fëmijës (arsim) për sasinë (shih Kapitullin 6), fillimisht me rritjen e popullsisë dhe më

pas uljen e popullsisë në procesin e zhvillimit. Përkrahësit e kësaj shkolle shpesh bëjnë thirrje

për specialistët e zhvillimit që të "lënë faktet të flasin për veten e tyre" sesa të perfshihen në

teori misterioze të tilla si fazat e rritjes. Kjo është një kundërpeshë e vlefshme për teori bosh,

por ajo gjithashtu ka limitet e veta.

KONKLUZIONET DHE IMPLIKIMET

Ndryshimet strukturore që kemi përshkruar janë modelet "mesatare" të zhvillimit që Chenery

dhe kolegët e tij kanë vërejtur në mesin e vendeve në analizat me seri kohore dhe të

kryqëzuara. Hipoteza më e madhe e modelit të ndryshimit strukturor është se zhvillimi është

një proces i identifikueshëm i rritjes dhe ndryshimit karakteristikat kryesore të të cilit janë të

ngjashme në të gjitha vendet. Megjithatë, siç u përmend më herët, modeli pranon se dallimet

mund të lindin në mes të vendeve në ritmin dhe modelin e zhvillimit, në varësi të rrethanave

të veçanta ku gjenden. Faktorët që ndikojnë në procesin e zhvillimit përfshijnë burimin dhe

sasinë e ndihmave, politikat dhe objektivat e qeverisë së tyre, disponueshmërinë e kapitalit të

jashtëm dhe të teknologjisë, dhe të mjedisit të tregtisë ndërkombëtare.

Një mangësi për të mbajtur në mend është se duke theksuar modelet më tepër se teoritë, kjo

qasje shkon rrezikun për të drejtuar praktikuesit të nxjerrin përfundime të gabuara rreth

shkakësisë - në efekt, për të vënë "karrocën para kalit". Duke observuar modele të vendeve të

zhvilluara, si rënia e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore në bujqësi me kalimin e kohës, shumë

politikëbërës të vendeve në zhvillim kanë qenë të prirur për të lënë pas dore këtë sektor jetik.

Por sic do ta shihni në kapitullin 9, që është pikërisht konkluzioni i kundërt me atë që duhet të

nxirret. Duke observuar rolin e rëndësishëm të arsimit të lartë në vendet e zhvilluara,

politikëbërësit mund të jenë të prirur për të theksuar zhvillimin e një sistemi të avancuar

universitar edhe para se shumica e popullsisë të fitojë shkrim e këndim bazë, një politikë që

100

ka çuar në pabarazi të mëdha edhe në vende të paktën që formalisht janë angazhuar për

rezultatete të barazisë, të tilla si Tanzania.

Studimet empirike mbi procesin e ndryshimit strukturor çojnë në përfundimin se ritmi dhe

modeli i zhvillimit mund të ndryshojnë sipas dy faktorëve të brendshëm dhe ndërkombëtarë,

shumë prej të cilave shtrihen përtej kontrollit të një kombi të veçantë në zhvillim. Megjithatë,

pavarësisht nga ky ndryshim, ekonomistët e ndryshimeve strukturore argumentojnë se mund

të identifikohen modele të caktuara që ndodhin në pothuajse të gjitha vendet, gjatë procesit të

zhvillimit. Dhe këto modele, argumentojnë ata, mund të ndikohen nga zgjedhja e politikave

të zhvillimit të ndjekura nga qeveritë në vendet në zhvillim, si dhe politikat tregtare

dheasistencës së huaj ndërkombëtare të kombeve të zhvilluara. Për këtë arsye analistët e

ndryshimeve strukturore janë në thelb optimist se përzierja "e saktë" e politikave ekonomike

do të gjenerojë modelet e dobishme të rritjes së vetëqëndrueshme. Shkolla ndërkombëtare e

varësisë ndaj të cilës ne po drejtohemi tani është, në të kundërt, shumë më pak optimiste dhe

është në shumë raste pesimiste.

3.4 REVOLUCIONI I VARËSISË NDËRKOMBËTARE

Gjatë viteve 1970, modele të varësisë ndërkombëtare fituan mbështetje në rritje, veçanërisht

në mesin e intelektualëve në vendet në zhvillim, si pasojë e rritjes së zhgënjimit me të dyja

modelet, atë të fazave dhe të ndryshimeve strukturore. Ndërsa kjo teori në një shkallë të

madhe doli prej favorit gjatë viteve 1980 dhe 1990, versionet e saj kanë gëzuar një rigjallërim

në shekullin 21, pasi disa nga pikëpamjet e tyre janë adoptuar, megjithëse në formë të

modifikuar, nga teoricienë dhe liderë të lëvizjes antiglobalizim. Në thelb, modelet e varësisë

ndërkombëtare i shohin vendet në zhvillim si të rrethuara nga ngurtësa institucionale, politike

dhe ekonomike, si vendore dhe ndërkombëtare, dhe të lidhur në mardhënie deri në varësi dhe

dominim me vendet e pasura. Në kuadër të kësaj qasjeje të përgjithshme janë tre drejtime

kryesore të mendimit: Modeli i varësisë neokoloniale, modeli i paradigmës së gabuar, dhe

teza e zhvillimit dualist.

MODELI I VARËSISË NEOKOLONIALE

Rryma e parë e madhe, të cilin ne e quajmë modelin e varësisë neokoloniale, është një

rezultat i tërthortë i të menduarit marksist. Ajo atribon ekzistencën dhe vazhdimësinë e

moszhvillimit kryesisht në zhvillimin historik të një sistemi shumë të pabarabartë kapitalist

ndërkombëtar të marrëdhënieve të vendeve të pasura me ato të varfra. Nëse për shkak se

vendet e pasura janë qëllimisht shfrytëzuese apo pa dashje të pakujdesshëm, bashkëjetesa e

vendeve të pasura dhe të varfëra në një sistem ndërkombëtar të dominuar nga marrëdhënie të

tilla të pabarabarta të pushtetit midis qendrës (vendet e zhvilluara) dhe periferisë (vendet në

zhvillim) bën që përpjekjet e bëra nga vendet e varfëra të jenë të pavarur të jenë të vështira

dhe ndonjëherë edhe të pamundura. Grupe të caktuara në vendet në zhvillim (duke përfshirë

pronarët, sipërmarrësit, udhëheqësit ushtarakë, tregtarët, zyrtarët publik dhe udhëheqësit e

sindikatave), të cilët gëzojnë të ardhura të larta, status social, dhe pushtet politik përbëjnë një

klasë të vogël qeverisëse elitë, interesi kryesor i të cilëve, me vetëdije ose jo , është në

vazhdimësinë e sistemit ndërkombëtar kapitalist të pabarazisë dhe të konformitetit në të cilën

ata shpërblehen. Direkt dhe indirekt, ata shërbejnë (janë të dominuar nga) dhe shpërblehen

(janë të varur) nga grupe ndërkombëtare me interes të veçantë në pushtet, duke përfshirë

101

korporatat shumëkombëshe, agjencitë kombëtare të ndihmave bilaterale, dhe organizatat e

ndihmës shumëpalëshe si Banka Botërore apo Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN), të cilat

janë të lidhura me besnikëri ose financim në vendet e pasura kapitaliste. Aktivitetet e elitave

dhe këndvështrimet shpesh shërbejnë që të pengojnë çdo përpjekje për reforma të vërteta nga

të cilat mund të përfitojë popullata e gjerë dhe në disa raste çojnë në nivele edhe më të ulëta

të jetesës dhe në vazhdimësinë e prapambetjes. Me pak fjalë, pikëpamja neo-Marksiste,

neokoloniale e moszhvillimit i atribuon një pjesë të madhe të varfërisë së vazhdueshme të

botës në zhvillim me ekzistencën dhe politikat e vendeve industriale kapitaliste të hemisferës

veriore dhe zgjerimet e tyre në formën e grupeve të vogla, por të fuqishme të elitës apo blerës

në vendet më pak të zhvilluara. Në këtë mënyrë moszhvillimi pra shihet si një fenomen i

imponuar nga jashtë, në kontrast me modelet e fazave lineare dhe ndryshimeve strukturore që

theksojnë kufizimet e brendshme të tilla si kursimet dhe investimet e pamjaftueshme ose

mungesa e arsimit dhe aftësive. Tentimet revolucionare ose të paktën ristrukturim i madh i

sistemit kapitalist botëror për këtë arsye është i nevojshëm për të liruar vendet në zhvillim, të

varura nga kontrolli direkt dhe indirekt ekonomik nga bota e tyre e zhvilluar dhe shtypësve të

brendshëm.

Një nga deklaratat më të fuqishme të shkollës së mendimit të varësisë ndërkombëtare është

bërë nga Theotonio Dos Santos:

Moszhvillimi, larg që përbën një gjendje të prapambetjes para kapitalizmit, është më tepër

pasojë dhe një formë e veçantë e zhvillimit kapitalist i njohur si kapitalizëm i varur. . . .

Varësia është një situatë e kushtëzuar në të cilën ekonomitë e një grupi të vendeve janë të

kushtëzuar nga zhvillimi dhe zgjerimi i të tjerëve. Një marrëdhënie e ndërvarësisë ndërmjet

dy ose më shumë ekonomive apo ndërmjet ekonomive të tilla dhe sistemit botëror të tregtisë

bëhet një marrëdhënie e varur kur disa vende mund të zgjerohen përmes vetë-nxitjes, ndërsa

të tjerët, duke qenë në një pozitë të varur, mund të zgjerohen vetëm si një reflektim i zgjerimit

të vendeve dominuese, të cilat mund të kenë efekte pozitive apo negative në zhvillimin e tyre

të menjëhershëm. Në të dy rastet, gjendja themelore e varësisë shkakton këto vende të jenë të

dyja të prapambetur dhe shfrytëzuar. Vendet dominuese janë të pajisura me superioritet

teknologjik, tregtar, kapitalit dhe sociopolitik mbi vendet e varura, kjo formë e këtij

superioriteti ndryshon sipas momentit historik të caktuar, dhe për këtë arsye mund të

shfrytëzojë ato, dhe të marrë pjesë të tepricës së prodhuar në vend. Varësia, atëherë, është e

bazuar mbi ndarjen ndërkombëtare të punës e cila lejon zhvillimin industrial të zhvillohet në

disa vende, ndërsa e kufizon atë në disa vende të tjera, rritja e të cilave kushtëzohet nga dhe

është e nënshtruar nga qendrat e pushtetit të botës.

Një perspektivë e ngjashme, por natyrisht jo-marksiste u shpjegua nga Papa Gjon Pali II në

citimin e letrës së tij enciklike të vitit 1988 (një shprehje formale, e përpunuar e

mësimdhënies papale) Sollicitude rei socialis (Shqetësimet shoqërore të Kishës), në të cilën ai

deklaroi:

Secili duhet të deklarojë ekzistencën e mekanizmave ekonomike, financiare, sociale dhe të

cilat, edhe pse ata janë të manipuluar nga njerëzit, shpesh funksionojnë pothuajse

automatikisht, duke theksuar gjendjen e pasurisë për disa dhe varfërisë për pjesën tjetër. Këto

mekanizma, të cilat manovrohen direkt ose indirekt nga vendet më të zhvilluara, me

funksionimin e tyre, favorizojnë interesat e individëve që i manipulojnë ato. Por në fund ata

ju ndalin frymën apo i kushtëzojnë ekonomitë e vendeve më pak të zhvilluara.

102

MODELI I PARADIGMËS SË GABUAR

Një qasje e dytë dhe më pak radikale e varësisë ndërkombëtare për zhvillimin, të cilën ne

mund ta quajmë modelin paradigmë e gabuar, thotë se prapambetja vie për shkak të

këshillave të gabuara dhe të papërshtatshme të dhënë nga ekspertët ndërkombëtar shpesh të

painformuar, të njëanshëm, që vijnë si ndihmë nga agjencitë për asistencë nga vendet e

zhvilluara dhe organizatat donatore shumëkombëshe. Këta ekspertë thuhet që japin modele

komplekse, por mashtruese të zhvillimit që shpesh çojnë në politika të papërshtatshme apo të

pasakta. Për shkak të faktorëve institucionalë të tilla si roli qendror dhe jashtëzakonisht

elastik i strukturave tradicionale shoqërore (fisi, kastës, klasës, etj), pronësia shumë e

pabarabartë e tokës dhe të drejtave të tjera të pronësisë, kontrolli joproporcional nga elitat

lokale mbi asetet financiare vendore dhe ndërkombëtare , dhe qasja shumë e pabarabartë në

kredi, këto politika, të bazuara sic janë shpesh në rryma, modelet neoklasike (ose ndoshta

lloji i tepricës së punës të Lewis ose tipi i ndryshimeve strukturore i Cheneryt), në shumë

raste thjesht u shërbejnë interesave vetjake të grupeve të pushtetit ekzistuese, si vendore dhe

ndërkombëtare.

Përveç kësaj, sipas këtij argumenti, intelektualët universitarë, sindikalistët, ekonomistët

qeveritare të nivelit të lartë, si dhe nëpunës të tjerë civilë të gjithë marrin trajnimin e tyre në

institucionet e vendeve të zhvilluara ku ayre u shërbehet padashur një dozë e modeleve

teorike jo të shëndetshme dhe elegante e koncepteve të huaja, por të pazbatueshme. Duke

pasur pak ose aspak njohuri të dobishme për tu mundësuar atyre që të kuptojnë në mënyrë

efektive problemet e vërteta të zhvillimit, ata shpesh kanë tendencë të bëhen mbrojtës të

sistemit ekzistues të politikave elitiste dhe strukturave institucionale. Në kurset universitare të

ekonomisë, për shembull, kjo zakonisht nënkupton përsëritjen e pandërprerë të mësimit të

shumë koncepteve dhe modeleve perëndimore "të parëndësishme", ndërsa në diskutimet e

politikave qeveritare, shumë theks vëhet në përpjekjet për të matur raportet kapital-prodhim,

raportet e rritjes së kursimeve dhe investimeve, privatizimin dhe crregullimin e ekonomisë,

ose maksimizimin e normave të rritjes së GDPsë. Si rezultat i kësaj, përkrahësit thonë se

reformat e dëshirueshme institucionale dhe strukturore, shumë prej të cilave i kemi diskutuar,

janë lënë pas dore ose u është dhënë vetëm vëmendje të paktë.

TEZA E ZHVILLIMIT DUALIST

Nënkuptuar në teoritë e ndryshimit strukturor dhe deklaruar në teoritë e varësisë

ndërkombëtare është nocioni i një bote me shoqëri të dyfishta, të kombeve të pasura dhe

vendeve të varfra dhe, në vendet në zhvillim, shumë pasuri brenda zonave të gjera të

varfërisë. Dualizmi është një koncept që diskutohet gjerësisht në ekonominë e zhvillimit. Ajo

përfaqëson ekzistencën dhe vazhdimësinë e divergjencave të konsiderueshme dhe madje në

rritje mes vendeve të pasura dhe të varfra dhe individëve të pasur dhe të varfër në nivele të

ndryshme. Në mënyrë të veçantë, edhe pse hulumtimi vazhdon, koncepti tradicional i

dualizmit përqafon katër argumente kryesore:

1. Kushte të ndryshme, nga të cilat disa janë "superiore" dhe të tjerat "inferiore", mund

të bashkëjetojnë në një hapësirë të caktuar. Shembuj të këtij elementi të dualizmit

përfshijnë nocionin e Lewisit të bashkëjetesës së metodave moderne dhe tradicionale

të prodhimit në sektorët urban dhe rural; bashkëjetesën elitave të pasura, me arsim të

103

lartë, me masat e njerëzve analfabetë e të varfër; dhe nocionin e varësisë të

bashkëjetesës së kombeve të fuqishme dhe të pasura e të industrializuara me shoqëritë

e varfra fshatare e të dobëta, në ekonominë ndërkombëtare.

2. Kjo bashkëjetesë është kronike dhe jo lehtë e ndryshueshme. Kjo nuk është për shkak

të një dukurie të përkohshme, në të cilin rast koha mund të eliminojë mospërputhjen

mes elementeve superiore dhe inferiore. Me fjalë të tjera, bashkëjetesa ndërkombëtare

e pasurisë dhe varfërisë nuk është thjesht një fenomen historik që do të korrigjohet në

kohë. Edhe pse të dyja teoria e fazave të rritjes dhe modelet e ndryshimeve

strukturore, nënkuptojnë një supozim të tillë, për ithtarët e tezës së zhvillimit dualist,

faktet e rritjes së pabarazive ndërkombëtare duket se hedhin poshtë atë.

3. Jo vetëm që shkallët e superioritetit apo inferioritetit dështojnë të tregojnë shenja të

zhdukjes, por ato kanë edhe një tendencë të natyrshme për tu rritur. Për shembull,

hendeku midis produktivitetit të punëtorëve në vendet e zhvilluara dhe homologëve të

tyre në shumicën e vendeve në zhvillim duket se zgjerohet me kalimin e çdo viti.

4. Ndërlidhjet ndërmjet elementeve superiore dhe inferiore janë të tilla që ekzistenca e

elementeve superiore bën pak apo asgjë për të ndihmuar elementin inferior. Në fakt,

ai shërben për të nxitur atë edhe më poshtë të "zhvillojë moszhvillimin e saj."

KONKLUZIONET DHE IMPLIKIMET

Çfarëdo cofshin dallimet e tyre ideologjike, përkrahësit e varësisë neokoloniake, paradigmës

së gabuar, dhe modelet e dualizmit refuzojnë theksin ekskluziv mbi teoritë tradicionale

neoklasike ekonomike të dizajnuara për të përshpejtuar rritjen e GDP-së si indeksin kryesor

të zhvillimit. Ata vënë në dyshim vlefshmërinë e modelit me dy sektorë të Lewisit të

modernizimit dhe industrializimit në dritën e supozimeve të tyre të diskutueshme dhe

historisë së fundit të botës në zhvillim. Ata më tej refuzojnë pretendimet e bëra nga Chenery

dhe të tjerët se ka modele të mirë-përcaktuara empirike të zhvillimit që duhet të ndiqen nga

shumica e vendeve të varfëra. Në vend të kësaj, teoritë e varësisë, paradigmës së gabuar, dhe

dualizmit vendosin theksin më shumë në pabarazitë në fucive ndërkombëtare dhe në reformat

e nevojshme themelore ekonomike, politike, dhe institucionale, si të brendshme edhe në

mbarë botën. Në raste ekstreme, ata duan shpronësimin e drejtpërdrejtë të aseteve private në

pritje që pronësia dhe kontrolli i aseteve publike do të jetë një mjet shumë efektiv për të

ndihmuar çrrënjosjen e varfërisë absolute, ofrojnë mundësi të zgjeruara për punësim,

pakësojnë pabarazitë në të ardhura, dhe për të rritur nivelet e jetesës (duke përfshirë

shëndetësinë, arsimin, dhe pasurimin kulturor) të masave. Edhe pse disa radikal neo-marksist

shkuan aq larg sa të thonë se rritja ekonomike dhe ndryshimi strukturor nuk kanë rëndësi,

shumica e vëzhguesve pranojnë se mënyra më efektive për t'u marrë me këto probleme të

ndryshme sociale është që të përshpejtohet ritmi i rritjes ekonomike përmes reformave të

brendshme dhe ndërkombëtare të shoqëruar nga një përzierje e matur e veprimtarisë

ekonomike publike dhe private.

Teoritë e varësisë kanë dy dobësi të mëdha. Së pari, edhe pse ata ofrojnë një shpjegim

tërheqës pse shumë vende të varfra mbeten të pazhvilluar, ata nuk japin shpjegim se si vendet

të fillojnë dhe mbajnë zhvillimin. Së dyti dhe ndoshta më e rëndësishmja, përvoja aktuale

ekonomike e vendeve në zhvillim që kanë ndjekur fushatat revolucionare të industrializimit

të shtetit dhe të prodhimit të drejtuar nga shteti ka qenë kryesisht negativ.

104

Në qoftë se ne marrim teorinë e varësisë në vlerë nominale, ne do të konkludojmë se kursi më

i mirë për vendet në zhvillim është që të ngatërrohen sa më pak që të jetë e mundur me

vendet e zhvilluara dhe në vend të kësaj të ndjekin një politikë të tyre, ose zhvillim të drejtuar

së brendshmi, ose më së shumti të tregtojnë vetëm me vendet e tjera në zhvillim. Por vendet e

mëdha që hynë në politikat vetanake, të tilla si Kina dhe, në një masë të konsiderueshme,

India, përjetuan një rritje të ngecur dhe përfundimisht vendosën të hapin ekonomitë e tyre,

Kina filloi këtë proces pas 1978 dhe India pas 1990. Në ekstremin e kundërt, ekonomitë e

vendeve si Tajvani dhe Korea e Jugut, dhe Kina në kohët e fundit, që kanë rritur eksportet në

vendet e zhvilluara kanë pasur rritje ekonomike të madhe. Edhe pse në shumë raste lidhje të

ngushta me vendet metropolitane gjatë periudhës koloniale me sa duket prodhuan rezultate

dëmtuese si në Peru nën Spanjën, Kongo nën Belgjikën, India nën Britaninë e Madhe, dhe

Afrika Perëndimore nën Francën në shumicën e rasteve, kjo marrëdhënie duket se ka

ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme gjatë periudhës postkoloniale. Në mënyrë të qartë,

megjithatë, konfliktet e interesit midis botëve të zhvilluara dhe në zhvillim, të tilla si ajo që

ishte në qendër të vëmendjes në samitin e klimës në Kopenhagë në dhjetor të vitit 2009 dhe

që kanë luajtur një rol në takimet e fundit të OBT-së dhe G20, janë të vërteta dhe nuk mund

të injorohen.

Ne e konsiderojmë pikëpamjen tjetër se zgjidhjet e zhvillimit janë gjetur në tregjet e lira. Për

perspektivën, siç do të vërehet në kapitujt më vonë, qeveritë mund të ketë sukses ose të

dështojnë ashtu si tregje; çelësi për arritjen e suksesshme të zhvillimit është arritja e një

ekuilibëri të kujdesshëm mes asaj çfarë suksesi qeveria mund të arrijë, çfarë mund të bëjë

sistemi i tregut privat, dhe çfarë mund të bëjnë që të dyja duke punuar së bashku.

Ndërsa revolucioni i varësisë ndërkombëtare në teorinë e zhvillimit po kapte imagjinatën e

shumë dijetarëve perëndimor dhe të vendeve në zhvillim, një reagim doli në fund të viteve

1970 dhe në fillim të viteve 1980 në formën e një kundërrevolucioni neoklasik të tregut të

lirë. Kjo qasje shumë e ndryshme dominoi teoritë Perëndimore (dhe në një masë më të vogël

të vendeve në zhvillim) të zhvillimit ekonomik gjatë viteve 1980 dhe fillim të viteve 1990.

3.5 KUNDËRREVOLUCIONI NEOKLASIK : FUNDAMENTALIZMI I TREGUT

DUKE SFIDUAR MODELIN STATISTICIEN: TREGJET E LIRA, ZGJEDHJA E

PUBLIKUT, DHE QASJET ETREGUT MIQËSOR

Në vitet 1980, epërsia politike e qeverive konservatore në Shtetet e Bashkuara, Kanada,

Britani, dhe Gjermani Perëndimore dolën me një kundërrevolucion neoklasik në teorinë

ekonomike dhe të politikës. Në vendet e zhvilluara, ky kundërrevolucion favorizoi politikat e

ofertës makroekonomike, teoritë e pritjeve racionale, dhe privatizimi i korporatave publike.

Në vendet në zhvillim, kjo bëri thirrje për tregje të lira dhe privatizimin e pronësisë publike,

planifikimin statist, dhe rregullimin e aktiviteteve ekonomike nga qeveria. Neoklasistët

përftuan kontrollin e votave në bordet e dy agjencive më të fuqishme ndërkombëtare

financiare të botës, të Bankës Botërore dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar. Gjithashtu me

ndikimin e organizatave të tilla si Organizata Ndërkombëtare e Punës (ILO), Programi për

Zhvillim i Kombeve të Bashkuara (UNDP), dhe Konferencës së Kombeve të Bashkuara për

Tregti dhe Zhvillim (UNCTAD), të cilat përfaqësojnë më plotësisht pikëpamjet e delegatëve

105

nga vendet në zhvillim, ishte e pashmangshme që sfida neokonservative e tregut të lirë të

argumenteve ndërhyrëse të teoricienëve të varësisë do të fitonin. Argumenti kryesor i

kundërrevolucionit neoklasik është se rezultatet e moszhvillimit nga alokimi i dobët i

burimeve për shkak të politikave të gabuara të çmimeve dhe ndërhyrja e tepruar e shtetit nga

qeveritë tepër aktive në vendet e zhvilluara. Përkundrazi, shkrimtarët kryesorë të shkollës së

kundërrevolucionit, duke përfshirë Lord Peter Bauer, Deepak Lal, Ian Little, Harry Johnson,

Bela Balassa, Jagdish Bhagwati, dhe Anne Krueger, argumentuan se kjo ndërhyrje e shtetit

në aktivitetin ekonomik është ajo që ngadalëson ritmin e rritjes ekonomike. Neoliberalët

argumentojnë se duke lejuar tregjet e lira konkurruese të lulëzojnë, duke privatizuar

ndërmarrjet shtetërore, duke promovuar tregtinë e lirë dhe zgjerimin e eksportit, duke

mirëpritur investitorët nga vendet e zhvilluara, dhe duke eliminuar rregulloret e qeverisë dhe

shtrembërimet e çmimeve në faktor, produkte, dhe tregjet financiare, do të stimulohet edhe

efikasiteti ekonomik dhe rritja ekonomike.

Në kundërshtim me pretendimet e teoricienëve të varësisë, neoklasistët kundërrevolucionarë

argumentojnë se bota në zhvillim është e pazhvilluar jo për shkak të aktiviteteve grabitqare të

botës së zhvilluar dhe agjencitë ndërkombëtare që ajo kontrollon, por më tepër për shkak të

dorës së rëndë të shtetit dhe korrupsionit, joefikasitetit dhe mungesës së stimujve ekonomik

që përshkojnë ekonomitë e vendeve në zhvillim. Çfarë është e nevojshme, prandaj, nuk është

një reformë e sistemit ekonomik ndërkombëtar, një ristrukturimi i ekonomive dualiste në

zhvillim, rritje të ndihmës së huaj, përpjekjet për të kontrolluar rritjen e popullsisë, ose një

sistem më efektiv i planifikimit të zhvillimit. Përkundrazi, është thjesht një çështje e

promovimit të tregjeve të lira dhe ekonomisë laissez-faire brenda kontekstit të qeverive

tolerante që lejojnë "magjinë e tregut" dhe "dorën e padukshme" të çmimeve të tregut të

udhëzojnë alokimin e burimeve dhe nxitjen e zhvillimit ekonomik. Ata tregojnë për suksesin

e ekonomive, si Koreja e Jugut, Tajvani dhe Singapori si shembuj të "tregut të lirë" (edhe pse,

siç do ta shohim më vonë, këta Tigra Aziatik janë larg nga prototipi neokonservativ i laissez-

faire) dhe për dështimet e ekonomive të ndërhyrjes publike të Afrikës dhe Amerikës Latine.

Kundërrevolucioni neoklasik mund të ndahet në tri qasje përbërëse: Qasja e tregut të lirë,

zgjedhja e publikut (ose qasja "ekonomia e re politike"), dhe qasja "tregu-miqësor". Analizat

e tregut të lirë argumentojnë se tregjet në vetëvete janë efikase, tregjet e produkteve japin

sinjalet më të mira për investime në aktivitete të reja; tregjet e punës iu përgjigjen këtyre

industrive të reja në mënyra të përshtatshme; Prodhuesit e dinë më së miri se çfarë të

prodhojnë dhe si ta prodhojnë atë në mënyrë efikase; dhe çmimet e produkteve dhe faktorëve

pasqyrojnë vlerat e sakta të mungesës së mallrave dhe burimeve tani dhe në të ardhmen.

Konkurrenca është efektive, në qoftë se jo e përsosur; teknologjia është në dispozicion dhe

gati pa kosto për tu absorbuar; informacioni është gjithashtu i përkryer dhe gati pa kosto për

tu marrë. Në këto rrethana, çdo ndërhyrje e qeverisë në ekonomi është sipas definicionit

deformuese dhe kundërproduktive. Ekonomistët e zhvillimit të tregut të lirë kanë qenë të

prirur të supozojmë se tregjet në botën në zhvillim janë efikase dhe se çfarëdo papërsosmërie

që ekziston ka pak pasoja.

Teoria e zgjedhjes së publikut, e njohur gjithashtu si qasje të re ekonomisë politike, shkon

edhe më tej duke argumentuar se qeveritë mund të bëjnë (pothuajse) asgjë në rregull. Kjo

është për shkak teoria e zgjedhjes së publikut supozon se politikanët, burokratët, qytetarët,

dhe shtetet veprojnë vetëm nga një perspektivë të vetë-interesit, duke përdorur pushtetin e

106

tyre dhe autoritetin e qeverisë për qëllimet e tyre egoiste. Qytetarët përdorin ndikimin politik

për të marrë përfitime të veçanta (të quajtura "Qira") nga politikat qeveritare (p.sh. licencat e

importit ose këmbimi i huaj racional), që kufizojnë qasjen në burime të rëndësishme.

Politikanët përdorin burimet e qeverisë për të konsoliduar dhe për të ruajtur pozitat e pushtetit

dhe autoritetit. Burokratët dhe zyrtarët publikë përdorin pozitat e tyre për të nxjerrë ryshfete

nga qytetarët që kërkojnë "qira" dhe të operojnë bizneset e mbrojtura në anën tjetër. Së fundi,

shtetet përdorin fuqinë e tyre për konfiskimin e pronës private nga individë. Rezultati neto

është jo vetëm një mosshpërndarje e burimeve, por edhe një ulje e përgjithshme në liritë

individuale. Përfundimi, pra, është se qeveria minimale është qeveria më e mirë.

Qasja miqësore në treg është një variant i kundërrevolucionit neoklasik lidhur kryesisht me

shkrimet e Bankës Botërore dhe ekonomistët e saj në vitin 1990, shumë prej të cilëve ishin

më shumë në anën e tregut të lirë dhe të zgjedhjes së publikut gjatë viteve 1980. Kjo qasje

pranon se ka shumë papërsosmëri në tregjet e produkteve dhe faktorëve në vendet në zhvillim

dhe se qeveritë kanë një rol kyç në lehtësimin e funksionimit të tregjeve nëpërmjet

ndërhyrjeve "joselektive" për shembull (tregu-miqësor), duke investuar në infrastrukturën

fizike dhe sociale, objektet e kujdesit shëndetësor, dhe institucionet arsimore dhe duke

siguruar një klimë të përshtatshme për ndërmarrje private. Qasja tregu-miqësor gjithashtu

ndryshon nga shkollat e mendimit të tregut të lirë dhe zgjedhja publike, duke pranuar idenë se

dështimet e tregut (shih kapitujt 4 dhe 11) janë më të përhapura në vendet në zhvillim në

fusha të tilla si koordinimi investimeve dhe rezultateve të mjedisit. Për më tepër, fenomene të

tilla si mungesa informacionit dhe informacioni i paplotë, eksternalitetet në krijimin e

aftësive dhe të të mësuarit, dhe ekonomitë e shkallës në prodhim janë tipike për tregjet në

vendet në zhvillim. Në fakt, njohja e këtyre tre fenomeneve të fundit krijon shkolla të reja të

teorisë së zhvillimit, qasja e rritjes endogjene, për të cilën ne të flasim në Shtojcën 3.3, në

fund të këtij kapitulli, dhe qasjen e dështimit të koordinimit, që diskutohet në Kapitullin 4.

TEORIA TRADICIONALE NEOKLASIKE E RRITJES

Një tjetër gurthemel i argumentit neoklasik të tregut të lirë është pohimi se liberalizimi

(hapja) e tregjeve kombëtare tërhek investime shtesë të brendshme dhe të jashtme dhe në këtë

mënyrë rrit normën e akumulimit të kapitalit. Në kushtet e rritjes së GDP-së, kjo është e

barabartë me rritjen e normave të kursimeve të brendshme, e cila rrit raportet kapital-punë

dhe të ardhurat për frymë në vendet në zhvillim të varfra me kapital. Modeli Solow i rritjes

neoklasike në veçanti përfaqëson kontributin seminal në teorinë neoklasike të rritjes dhe që

më vonë ndikoi që Robert Solow të fitonte cmimin Nobel në ekonomi. Kjo teori ndryshonte

nga formulimi i Harrod-Domar duke shtuar një faktor i dytë, të punës, dhe duke futur një

variabël të tretë të pavarur, teknologjinë, në ekuacionin e rritjes. Ndryshe nga koeficienti fiks,

supozimi kthimet-konstante-të-shkallës i modelit Harrod-Domar, modeli i rritjes neoklasike

Solow ekspozoi rënien e kthimit të të ardhurave të punës dhe kapitalit veç e veç dhe të

kthimit të vazhdueshëm për të dy faktorët bashkërisht. Progresi teknologjik u bë faktor i

mbetur që shpjegonte rritjen afatgjatë, dhe supozohej nga Solow dhe teoricienë të tjerë të

rritjes neoklasike që nivelet e teknologjisë përcaktoheshin në mënyrë ekzogjene, që është, në

mënyrë të pavarur nga të gjithë faktorët e tjerë në model.

Më formalisht, modeli standard i rritjes neoklasike i Solow përdor një funksion të prodhimit

total në të cilën

107

Y = Kα (AL)

1-α .................................................(3.10)

ku Y është produkti i brendshëm bruto, K është stoku i kapitalit (i cili mund të përfshijë

kapitalin njerëzor, si dhe kapitalin fizik), L është puna, dhe A përfaqëson produktivitetin e

punës, e cila rritet në një normë ekzogjene. Për vendet e zhvilluara, kjo normë është vlerësuar

të jetë rreth 2% në vit. Ajo mund të jetë më e vogël apo më e madhe për vendet në zhvillim,

në varësi të asaj nëse ata kanë ngecur apo po zënë hapin me vendet e zhvilluara. Për shkak se

shkalla e progresit teknologjik është ekzogjene (le të themi me 2% në vit), modeli neoklasik

Solow është nganjëherë i quajtur model i rritjes "ekzogjene", në kontrast me qasjen

endogjene të rritjes (diskutuar në Shtojcën 3.3). Ekuacioni 3.10, përfaqëson elasticitetin e

prodhimit në lidhje me kapitalin (rritjen e përqindjes të GDP-së që rezulton nga një rritje 1%

në kapitalin njerëzor dhe fizik). Meqë është supozuar të jetë më pak se 1 dhe kapitali privat

është supozuar që paguan produktin e tij margjinal në mënyrë që të mos ketë ekonomi të

jashtme, ky formulim i teorisë neoklasike të rritjes jep kthim të të ardhurave në pakësim të

kapitalit dhe të punës. Modeli i rritjes neoklasike Solow është shqyrtuar në detaje në Shtojcën

3.2.

Sipas teorisë tradicionale të rritjes neoklasike, rritja e prodhimit rezulton nga një ose nga tre

faktorë: rritja në sasi dhe cilësi e punës (përmes rritjes së popullsisë dhe edukimit), rritjet në

kapital (nëpërmjet kursimeve dhe investimeve), dhe përmirësimeve në teknologji (shih

Shtojcën 3.1).

Ekonomitë e mbyllura (ato pa aktivitete të jashtme), me norma të ulëta kursimi (gjërat e

tjera janë të barabartë) rriten më ngadalë në afat të shkurtër se sa ato me norma të larta të

kursimeve dhe kanë tendencë të kenë nivele të të ardhurave për frymë të ulta.

Ekonomitë e hapura (ato me tregtinë, investimet e huaja, etj), megjithatë, përjetojnë

konvergjencë me të ardhura me nivele të larta, pasi kapitali kalon nga vendet e pasura në

vendet e varfra ku raportet e kapitalit dhe punës janë më të ulëta dhe kështu kthimet në

investime janë më të larta. Rrjedhimisht, duke penguar fluksin e investimeve të huaja,

kokëfortësia e qeverive të shumë vendeve në zhvillim, sipas teorisë neoklasike të rritjes, do të

vonojë rritjen në ekonomitë e botës në zhvillim. Përveç kësaj, hapja është thënë që inkurajon

qasje më të madhe në idetë e huaja të prodhimit që mund të rritin normën e progresit

teknologjik.

108

KONKLUZIONET DHE IMPLIKIMET

Ashtu si revolucioni i varësisë i 1970, kundërrevolucioni neoklasik i viteve 1980 kishte

origjinën e vet në pikëpamje të ideologjisë ekonomike të botës në zhvillim dhe problemet e

saj. Ndërsa teoricienët e varësisë (shumë, por jo të gjithë, ishin ekonomistë nga vendet në

zhvillim) panë moszhvillimin si një fenomen i detyruar nga jashtë, revizionistët neoklasik

(shumica, por jo të gjithë, prej të cilëve ishin ekonomistë perëndimorë) panë problemin si një

fenomen të detyruar nga brenda vendit te vendet në zhvillim, shkaktuar nga ndërhyrja e tepërt

e qeverisë dhe politikat e këqija ekonomike. Probleme të tilla nga të dyja palët nuk është e

pazakontë në çështjet e diskutueshme që ndajnë kombet e pasura dhe kombet e varfra.

Por çfarë për pretendimin e kundërrevolucionit neoklasik se tregjet e lira dhe më pak

ndërhyrje të qeverisë sigurojnë përbërësit bazë për zhvillim? Në kriter krejtësisht të

efikasitetit (në krahasim me atë të barazisë), mund të ketë pak dyshim se shpërndarja e

çmimit të tregut zakonisht e bën një punë më të mirë se ndërhyrja e shtetit. Problemi është se

shumë nga ekonomitë në zhvillim janë aq të ndryshme në strukturë dhe organizim nga

homologët e tyre perëndimorë sa që supozimet e sjelljes dhe parimet e politikave të teorisë

tradicionale neoklasike janë nganjëherë të diskutueshme dhe shpesh të pasakta. Tregjet

konkurruese të lira në përgjithësi nuk ekzistojnë, as, duke pasur parasysh kontekstin

institucional, kulturor, dhe historik të shumë vendeve në zhvillim, do të jetë

domosdoshmërisht i dëshirueshëm nga pikëpamja ekonomike dhe sociale afatgjatë (shih

kapitullin 11). Konsumatorët si tërësi janë rrallë sovran në atë që cfarë mallra dhe shërbime

do të prodhohen, në cfarë sasie, dhe për kë. Informacioni është i kufizuar, tregjet janë të

fragmentuara, dhe pjesa më e madhe e ekonomisë në vendet me të ardhura të ulëta është ende

e jomonetarizuar. Ka eksternalitete të përhapura të prodhimit dhe konsumit, si dhe ndërprerje

në prodhim dhe pandashmëri (dmth, ekonomitë e shkallës) në teknologji. Prodhuesit, privat

ose publik, kanë fuqi të madhe në përcaktimin e çmimeve të tregut dhe sasitë e shitura. Ideali

i konkurrencës është zakonisht vetëm një ideal me pak substance të realitetit. Edhe pse

monopolet e blerjes së burimeve dhe shitjen e produktit janë të përhapura në botën në

zhvillim, teoria tradicionale neoklasike e monopolit gjithashtu ofron shumë pak njohuri për

aktivitetet e përditshme të korporatave publike dhe private. Rregullat e vendimmarrjes mund

të ndryshojnë shumë në mjedise shoqërore, në mënyrë që maksimizimi i fitimit mund të jetë

një objektiv i prioritetit të ulët, sidomos në ndërmarrjet shtetërore, në krahasim me, të themi,

krijimi i vendeve të punës apo zëvendësimi i menaxherëve të huaj me personelin vendas. Së

fundi, dora e padukshme shpesh vepron jo për të promovuar mirëqenien e përgjithshme, por

më tepër për të ndihmuar ata që janë tashmë të pasur, ndërsa dështojnë për të ofruar mundësi

për mobilitet për shumicën dërrmuese. Shumë mund të mësohet nga teoria neoklasike në

lidhje me rëndësinë e analizës elementare të ofertës dhe kërkesës në arritjen e "saktë" të

produktit, faktorit, dhe çmimet valutore për prodhimin efikas dhe alokimin e burimeve.

Megjithatë,

qeveritë e mencura mund të bëjnë gjithashtu përdorimin efektiv të çmimeve si sinjale dhe

stimuj për të ndikuar në shpërndarjen e burimeve optimale shoqërore. Në të vërtetë, ne

shpesh do të demonstrojmë dobinë e mjeteve të ndryshme të teorisë neoklasike në analizën

tonë të mëvonshme të problemeve të tilla si rritja e popullsisë, stagnimi bujqësor, papunësia

dhe nënpunësimi, puna e fëmijëve, kërkesat arsimore, ambienti, promovimi eksportit kundrejt

zëvendësimit të importit, zhvlerësimi, planifikimi i projekteve, politika monetare, dhe

109

privatizimi ekonomik. Megjithatë, realiteti i strukturës institucionale dhe politike i shumë

ekonomive të botës në zhvillim, për të mos përmendur sistemet e tyre të ndryshme të vlerave

dhe ideologjive, shpesh e bën arritjen e politikave të duhura ekonomike të bazuara ose në

tregjet ose në ndërhyrjen publike një përpjekje jashtëzakonisht të vështirë. Në një mjedis me

ngurtësi të gjerë institucionale dhe pabarazi të rënd socio-ekonomike, të dyja tregjet dhe

qeveritë në mënyrë tipike do të dështojnë. Kjo nuk është thjesht një pyetje në bazë të bindjeve

ideologjike; por është një çështje e vlerësimit të situatës në secilin vend. Vendet në zhvillim

duhet të miratojnë zgjidhje lokale në përgjigje të kufizimeve lokale. Ekonomistët e zhvillimit

duhet pra të jenë në gjendje të bëjnë dallimin midis teksteve të teorisë neoklasike dhe

realitetit institucional dhe politik të vendeve bashkëkohore në zhvillim. Ata pastaj mund të

zgjedhin konceptet tradicionale neoklasike dhe modelet më të mira që mund të ndriçojnë

çështjet dhe dilemat e zhvillimit dhe hedhin ato që nuk u shërbejnë. Kjo do të jetë detyra jonë

në pjesën dy dhe tre.

3.6 TEORITË KLASIKE TË ZHVILLIMIT: HARMONIZIMI I DALLIMEVE

Në këtë kapitull, ne kemi shqyrtuar një gamë të teorive konkurruese dhe qasjeve në studimin

e zhvillimit ekonomik. Çdo qasje ka anët e forta dhe dobësitë e saj. Fakti se ekzistojnë

polemika të tilla, qoftë ideologjike, teorike, apo empirike, është ajo që e bën studimin e

zhvillimit ekonomik sfidues dhe emocionues. Edhe më shumë se fushat e tjera të ekonomisë,

ekonomia e zhvillimit nuk ka pranuar universalisht asnjë doktrinë apo paradigmë. Në vend të

kësaj, ne kemi një model që vazhdimisht evoluon nga njohuritë dhe kuptimet të cilat së

bashku përbëjnë bazën për shqyrtimin e mundësive për zhvillimin bashkëkohor të kombeve

të ndryshme të Afrikës, Azisë dhe Amerikës Latine.

Ju mund të pyesni veten se si mund të del një konsensus nga aq shumë mosmarrëveshje. Edhe

pse nuk nënkuptohet këtu se një konsensus i tillë ekziston sot ose ndonjëherë do të bëhet kur

vlera të tilla të ashpra kontradiktore dhe ideologjitë mbizotërojnë, ne sugjerojmë që diçka e

një rëndësie mund të nxirret nga secili prej katër qasjeve që kemi përshkruar. Për shembull,

modeli i fazave lineare thekson rolin vendimtar që kursimi dhe investimet luajnë në

promovimin e rritjes së qëndrueshme afatgjatë. Modeli Lewisit i dy sektorëve i ndryshimeve

strukturore nënvizon rëndësinë e transferimit të burimeve nga aktivitetet me produktivitet të

ulët te ato me produktivitet të lartë në procesin e zhvillimit ekonomik, duke u përpjekur për të

analizuar lidhjet e shumta midis bujqësisë tradicionale dhe industrisë moderne, dhe duke

qartësuar përvojat e kohëve të fundit të tilla si ajo e Kinës. Hulumtimi empirik i Chenery dhe

bashkëpunëtorëve të tij kërkon të dokumentojë saktësisht se si ekonomitë pësojnë ndryshime

strukturore duke identifikuar vlerat numerike të parametrave kryesorë ekonomikë të përfshirë

në këtë proces. Mendimet e teoricienëve të varësisë ndërkombëtare na lajmërojnë për

rëndësinë e strukturës dhe punimet e ekonomisë botërore dhe shumë mënyra në të cilat

vendimet e marra në botën e zhvilluar mund të ndikojnë në jetën e miliona njerëzve në vendet

në zhvillim. Nëse janë apo jo këto aktivitete të dizajnuara me qëllim për të ruajtur vendet në

zhvillim në një gjendje të varësisë është shpesh jashtë diskutimit. Vetë fakti i varësisë së tyre

dhe ndjeshmëria e tyre ndaj vendimeve kyçe ekonomike të bëra në kryeqytetet e Amerikës së

Veriut, në Evropën Perëndimore, apo Japoni (për të mos përmendur ato të bëra nga FMN-ja

dhe Banka Botërore) na detyron të njohim rëndësinë e disa prej njohurive të shkollës së

varësisë ndërkombëtare. E njëjta gjë vlen edhe për argumentet në lidhje me strukturat dualiste

dhe rolin e elitave në ekonomitë e brendshme të botës në zhvillim. Edhe pse një pjesë e mirë

110

e teorisë konvencionale ekonomike neoklasike duhet të modifikohet që tu përshtatet

rrethanave unike shoqërore, institucionale, dhe strukturore të vendeve në zhvillim, nuk ka

dyshim se promovimi i prodhimit dhe shpërndarjes efikase përmes një sistemi të duhur

funksional të çmimeve është pjesë integrale e çdo procesi të suksesshëm të zhvillimit. Shumë

nga argumentet e kundërrevolucionarëve neoklasik, veçanërisht ato që lidhen me mungesën e

efikasitetit të ndërmarrjeve shtetërore dhe dështimet e planifikimit të zhvillimit (shih

kapitullin 11) dhe efektet e dëmshme të shtrembërimeve vendore dhe ndërkombëtare të

çmimeve të detyruar nga qeveria (shih Kapitujt 7, 12, dhe 15) mirren, si ato të shkollave të

varësisë dhe strukturaliste. Në të kundërt, lartësimi i padyshimtë i tregjeve të lira dhe

ekonomive të hapura së bashku me nënvlerësimin universal të lidershipit të sektorit publik në

nxitjen e rritjes me barazi në botën në zhvillim është e hapur për sfida serioze. Si kapitujt në

pjesën e dytë dhe tretë zbulojnë, zhvillimi i suksesshëm kërkon një balancim të aftë dhe të

mençur të çmimeve të tregut dhe promovimin ku tregjet mund të ekzistojnë dhe të veprojë në

mënyrë efikase, së bashku me ndërhyrjen inteligjente dhe të barazisë të qeverisë në zonat ku

forcat e papenguara të tregut do të çojnë në rezultate ekonomike dhe sociale të

padëshirueshme. Përparime të mëdha janë bërë në analizën ekonomike të zhvillimit modern

në sqarimin e logjikës se si politika qeverisëse e formuluar mirë mund të lehtësojë zhvillimin

e tregjeve dhe rritjen e të përbashkët, siç do të shpjegohet në Kapitullin 4.

Në përmbledhje, secila prej qasjeve për të kuptuar zhvillimin ka diçka për të ofruar.

Kontributet e tyre përkatëse do të bëhen të qarta më vonë në libër kur kemi shqyrtuar në

detaje edhe origjinën edhe zgjidhjet e mundshme për një gamë të gjerë të problemeve të tilla

si varfëria, rritja e popullsisë, papunësia, zhvillimi rural, tregtia ndërkombëtare, dhe ambienti.

Ata gjithashtu informojnë modele bashkëkohore të zhvillimit dhe të moszhvillimit, për të

cilat ne të kthehemi në kapitullin e ardhshëm.