diÁlogos no feminino dialogi kobiece -...

Beata Cieszynska, Fabio Mario da Silva, Anna Kalewska, Maria Lúcia Dal Farra,

Gabriel Borowski (Redação científica / Redakcja naukowa)

DIÁLOGOS NO FEMININO

DIALOGI KOBIECE

DIÁLOGOSNOFEMININO

ANTOLOGIA POÉTICA

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska

Florbela Espanca

DIALOGI KOBIECE

ANTOLOGIA POEZJI


Florbela Espanca

Ficha Técnica / Metryka wydawnicza

Título / Tytuł: Diálogos no Feminino. Antologia Poética Maria Pawlikowska-Jasnorzewska – FlorbelaEspanca / Dialogi kobiece. Antologia Poezji Maria Pawlikowska-Jasnorzewska – Florbela EspancaRedação científica / Redakcja naukowa: Beata Cieszynska, Fabio Mario da Silva, AnnaKalewska, Maria Lúcia Dal Farra, Gabriel BorowskiColecção Biblioteca Ibero-Eslava, 3Composição & Paginação / Skład i łamanie: Luís da Cunha PinheiroImagem da capa / Zdjęcie okładki: “Ofélia”, de John Everett Millais (1851-52). Tate Gallery,London (fonte: Wikimedia Commons)Impressão e Encadernação / Druk i oprawa: Oficina Gráfica da Universidade de Varsóvia /Zakład Graficzny Uniwersytetu WarszawskiegoEncomenda nr. 242/2017 / zam. 242/2017Centro de Literaturas e Culturas Lusófonas e Europeias, Faculdade de Letras daUniversidade de LisboaAssociação Internacional de Estudos Ibero-Eslavos – CompaResUniversidade de VarsóviaLisboa, Varsóvia, abril de 2017

ISBN – 978-989-8814-61-6

Esta publicação foi financiada por Fundos Nacionais através da FCT – Fundação para a Ciênciae a Tecnologia no âmbito do Projecto UID/ELT/UI0077/2013Publikacja została sfinansowana z Funduszy Narodowych z pomocą FCT (Fundação para aCiência e a Tecnologia) – Fundacji d/s Nauki i Technologii w ramach projektu UID/ELT/UI0077/2013

Versão impressa polaca financiada pelo BST (Personal Research Fund)Anna Kalewska 177300-37/2016Departamento de Língua e Cultura Luso-Brasileira do Instituto de Estudos Ibéricos e Ibero-americanos da Universidade de Varsóvia, Polónia<http://iberystyka.uw.edu.pl>Wersja drukowana opublikowana w Polsce finansowana z funduszy BST Anna Kalewska 177300-37/2016Zakład Języka i Kultury Luzobrazylijskiej Instytut Studiów Iberyjskich i IberoamerykańskichUniwersytetu Warszawskiego<http://iberystyka.uw.edu.pl>

Beata Cieszynska, Fabio Mario da Silva, Anna Kalewska,Maria Lúcia Dal Farra, Gabriel Borowski(Redação científica / Redakcja naukowa)

DIÁLOGOS NO FEMININO

ANTOLOGIA POÉTICAMaria Pawlikowska-Jasnorzewska

Florbela Espanca

DIALOGI KOBIECE

ANTOLOGIA POEZJIMaria Pawlikowska-Jasnorzewska

Florbela Espanca

Lisboa, Varsóvia

2017

Índice

Beata Cieszynska, Fabio Mario da SilvaSobre esta seleta e o projeto luso-polaco . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Beata Cieszynska, Fabio Mario da SilvaWprowadzenie – o Antologii poetyckiej i portugalsko-polskim

projekcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Anna Kalewska

Antologia Maria – Florbela, ou os Diálogos no Feminino polacos e portugueses 17Anna Kalewska

Antologia Maria – Florbela, czyli polsko-portugalskie Dialogi kobiece . . . 21Anna Nasiłowska:

Kobiecy głos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Anna Nasiłowska:

Uma voz feminina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Maria Pawlikowska-Jasnorzewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Cyganka mówi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Fiołek to słowik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45Portret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Rada pani Girard, czarownicy . . . . . . . . . . . . . . . . . 49Różowa magia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Rodzina czarownicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Stos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Królowa mrozu (Ice Queen) . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Modlitwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Starość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Kobieta, która czeka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Jesień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Motyl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Spalone rękopisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69O niej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Milczący kochanek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

5

Gorzka zatoka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Nie wrócę więcej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Amor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Miłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Fotografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81Ofelia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83Miłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Berceuse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89Pałac na lodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Wybrzeże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93Nike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95Upał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Maria Lúcia Dal Farra:Florbela, a primeira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Maria Lúcia Dal Farra:Florbela Espanca, pierwsza dama portugalskiej poezji . . . . . . . . . 113

Florbela Espanca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Amiga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Eu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Se tu viesses ver-me . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131Eu não sou de ninguém! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133Charneca em Flor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135Ser Poeta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137Rosas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139A maior tortura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141Torre de Névoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143Prince Charmant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Vaidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147Lágrimas ocultas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Soror Saudade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151O nosso livro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153Fanatismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155Versos de orgulho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157Amar! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159À tua porta há um pinheiro manso . . . . . . . . . . . . . . 161Errante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163He hum não querer mais que bem querer VI . . . . . . . . . 165Maior Tortura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Meu amor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169A mulher II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

A Minha Dor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173Castelã da Tristeza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175Évora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177Há nos teus olhos de dominador . . . . . . . . . . . . . . . . . 179Saudades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Volúpia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Florbela Espanca, c. 1930, foto por João Espanca e Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, 1924, retrato porWitkacy (Stanislaw Ignacy Witkiewicz) (fonte: Wikimedia Commons)

SOBRE ESTA SELETA E OPROJETO LUSO-POLACO

O CLEPUL da Universidade de Lisboa, especificamente a linha de investigação 5,tem como um dos seus objetivos promover uma intervenção maior no que diz res-peito ao conhecimento das Literaturas e Culturas Ibéricas e Eslavas na PenínsulaIbérica, promovendo o intercâmbio e a comparação com outras literaturas e culturasde países de língua portuguesa e espanhola. Dentro desse contexto, o CLEPUL, emcolaboração com outras instituições ibero-eslavas, como a CompaRes – AssociaçãoInternacional de Estudos Ibero-Eslavos, bem como a Comissão de Estudos Ibero--Eslavos Comparados junto com o Comité Internacional de Eslavistas, tem uma va-sta experiência, já que realiza todos os anos, durante a semana Ibero-Eslava da Fa-culdade de Letras da Universidade de Lisboa, colóquios voltados para esta grandeárea temática que tem como enfoque principal repensar essas culturas, por exem-plo, em 2012, o enfoque incidiu sobre as traduções e em 2013 sobre estudos de género.Observamos que no contexto atual dos estudos universitários entendeu-se a emer-gência de investir em áreas que estão em crescente evolução no mundo académicoportuguês, como os Gender Studies. Esses tipos de estudos procuram promover, porexemplo, uma maior visibilidade dos estudos sobre mulheres pioneiras que foramesquecidas pela história e crítica académica. Por isso, de acordo com as últimas ten-dências do comparativismo europeu (que responde à urgência da Europa contem-porânea em aproximar os seus pontos opostos através do encontro e conhecimento)organizamos uma antologia poética das obras das escritoras Florbela Espanca (1984--1930) e Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (1981-1945), notando um diálogo com te-máticas muito parecidas dessas mulheres pioneiras nas letras europeias do começodo século XX que, efetivamente, mantêm entre si uma sintonia no “feminino”1. Ou

1 O termo feminino ou o entendimento de feminilidade, segundo Gabriela Macedo e Ana Luísa Ama-ral, organizadoras do Dicionário da Crítica Feminista, englobaria simultaneamente dois sentidos distintos:o primeiro relativo a de “imitação” e “conformidade” com os padrões sociais e sexuais tradicionalmente

Beata Cieszynska, Fabio Mario da Silva

seja, as poetisas encarnam uma voz poética com uma força reivindicadora patenteatravés de um rigor formal e sensualidade ousada, como marcas identitárias de que-bra de paradigmas e de resistência à situação de alienação da mulher. Elas firmam--se, assim, como precursoras na luta pelos direitos de acesso à representação do pra-zer erótico na literatura (algo negado e condenado dentro de sociedades que se erigi-ram sob a bandeira da moral judaico-cristã) e não apenas, já que as autoras surgemdentro de um contexto literário – tanto em Portugal, quanto na Polônia dentro deum certo anacronismo no feminismo – contra o panorama dessa “mesmice”, resul-tado da pacífica submissão da mulher aos modelos socioculturais que a sociedadelhe impunha.

É através da posse do seu corpo que o sujeito lírico, em muitos poemas das au-toras, inscreve-se como dono de suas próprias verdades. Isto revela, por um lado, oprazer em libertar-se da voz paternal do superego, inscrevendo a mulher poeta comvoz ativa e produtora de sua própria criação poética, por outro lado representa paraas mulheres do começo do século XX uma luta pelos direitos de igualdade. Esse de-sejo de seduzir o outro, de conquistar a todos, dar-se-á quando a voz poética rompercom o estigma de submissão que é legado à condição feminina: ser dita como umadeusa, uma princesa, uma cigana, que fala de seus desejos mais profundos e procuraseu “deus”, “príncipe”, “homem”, ou até mesmo, como refere Ana Luísa Vilela sobre apoesia de Florbela, que também podemos estender a da poetisa polonesa, o erotismoem sua poética também perpassa, como nos grandes místicos, a única realidade, ocontinente, o espaço libidinal fechado – o claustro, o “castelo interior” de que falaSanta Teresa de Ávila.2.

Tais poemas estão carregados de sinestesias que servem de dispositivo à expres-são sensual e não apenas: os discursos presentes nas obras destas mulheres escri-toras revelam a forma de uma prática social, um modo de acção, moldados a par-tir de uma visão de mundo que até então era permitida apenas a vozes masculinas,demonstrando uma certa face feminista, como assim se refere Elżbieta Hurnikowa(2000)3 sobre a poetisa Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, identidade essa que tam-bém faz parte da poetisa portuguesa. Por isso, Florbela e Maria articulam, entreoutros tantos enfoques, a relação entre o corpo e a escrita, porque na metáfora daescrita a mulher participaria demonstrando sua própria forma: “L’écriture flue de lafemme, de son corps, fluctuante, allant d’un point à l’autre, revenant, noyant la page

identificados como pertencentes às mulheres, ou seja, que lhe foi imposto historicamente. O segundoconceito estaria ligado à “descoberta de si”, isto é, da sua subjetividade e diferença em relação ao mas-culino. (MACEDO, Ana Gabriela; AMARAL, Ana Luisa (org.), Dicionário da Crítica Feminista, Porto, Afron-tamento, 2005, p. 68).

2 VILELA, Ana Luísa, “«Minh’alma, de sonhar-te, anda perdida». Erotismo e mística de Soror Florbela”,AA.VV., A Planície e o Abismo, Lisboa, Vega, 1997, pp. 119-126.

3 HURNIKOWA, Elżbieta, Polskie oblicza feminizmu: materiały z konferencji “Polskie oblicza feminizmu”.Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2000.

10

Diálogos no Feminino. Antologia Poética Maria Pawlikowska-Jasnorzewskae Florbela Espanca

de mots fluides.”4. Tal recorrência ao lexema corpo e das autorrepresentações dofeminino é um facto que supõe (como observa Maria Lúcia Dal Farra5 referindo ape-nas a obra de Florbela, que podemos também estender a de Maria) o caminho para a(re)descoberta do amor, sentimento que é íntimo da condição feminina, descobertadas vicissitudes sentimentais das mulheres que começavam a experimentar a liber-dade artística no começo do século XX.

Esses contributos demonstram que as aproximações entre essas duas culturas épossível, tendo em vista a noção concetual de interculturas – para além dessa apro-ximação reveladora da condição feminina encontraremos também algumas pecu-liaridades poéticas que demonstram outras marcas identitárias das autoras. Aliás,esse projeto abre a fenda para se ampliar o debate de cultura, de gênero e de tradu-ção nos dois países, podendo relevar várias outras facetas comparatista entre autoresnão apenas no contexto português e polaco, mas também lusófono e eslavo. Estamostambém perante uma nova tentativa de recuperação do diálogo cultural luso-polaco,pois, como nota na Introdução à poesia de Pawlikowska-Jasnorzewska, Anna Nasi-łowska, nas circunstâncias mais favoráveis as ligações entre a poesia polaca e por-tuguesa podiam ser muito mais profundas. E então, toda a equipa coordenadora doprojeto participa na reflexão (e na esperança) daquilo que refere a biógrafa da Maria,que a “presente edição dos poemas em tradução reestabelece os laços rompidos pelaHistória”.

Por fim, a realização deste projeto só foi possível graças ao acolhimento do pro-jeto por instituições polacas, em especial aos colegas da Universidade de Varsóvia(sob coordenação geral da Professora Doutora Anna Kalewska) e da UniversidadeJaguelônica de Cracóvia (sob coordenação geral do Professor Doutor Gabriel Borow-ski) que entusiaticamente apoiaram este projeto.

Há casos que reproduzimos duas versões de um mesmo poema, dado a uma certaproblemática em traduzir alguns versos, possibilitando ao leitor mais de uma visãosobre a mesma peça. Gostaríamos de referir que era nossa intenção ter traduzidomais alguns poemas, mas por não encontrarmos soluções satisfatórias para a tradu-ção, a equipe de tradutores optou por selecionar os versos aqui publicamos.

Um dos objetivos principais desta antologia é levar uma gama maior de leitoresem língua portuguesa e de língua polaca a conhecer a obra de Maria e Florbela, numaedição bilingue, com estudos introdutórios das grandes especialistas na obra das au-toras (Florbela Espanca por Maria Lúcia Dal Farra e Maria Pawlikowska-Jasnorzew-

4 GARCIA, Irma, Promenade Femmilière: recherches sur l’écriture féminine, Paris, Éditions des Femmes,1981, p. 57.

5 DAL FARRA, Maria Lúcia, “O amor na poesia de Florbela Espanca”, in PAIVA, J. Rodrigues de (org.),Estudos sobre Florbela Espanca, Recife, Associação de Estudos Portugueses Jordão Emerenciano, 1995, pp.39-51.

11


ska por Anna Nasiłowska) que agora vem a lume ao público leitor e à comunidadeacadémica.

Beata Cieszynska

Fabio Mario da Silva

12

WPROWADZENIE – O ANTOLOGIIPOETYCKIEJ I PORTUGALSKO-POLSKIM

PROJEKCIE

Wbrew zakazom: portugalsko-polski dialog kobiet1 przez pryzmat poetyk Florbeli Espanki iMarii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej

Jednym z celów, jaki stawia sobie Centrum Naukowe CLEPUL z Uniwersytetuw Lizbonie – zwłaszcza zaś jego linia badawcza CLEPUL5, poświęcona iberyjsko-słowiańskim kontaktom i porównaniom, jest działanie na rzecz poszerzania zna-jomości literatur słowiańskich i iberyjskich na Półwyspie Iberyjskim oraz w krajachsłowiańskich. Promuje ono systematycznie wymianę kulturalną oraz porównanialiteratur słowiańskich z literaturami i kulturami krajów języka portugalskiego orazhiszpańskiego. W tym kontekście Centrum CLEPUL zdobyło już bogate doświad-czenie w organizacji corocznych Tygodni Iberyjsko-Słowiańskich na UniwersytecieLizbońskim wraz z ich centralnym wydarzeniem – międzynarodowymi konferen-cjami naukowymi z cyklu „Kultury iberyjskie i słowiańskie w kontaktach i porówna-niach”. Konferencje te organizowane są zawsze we współpracy z szeregiem instytu-cji o charakterze iberyjsko-słowiańskim: Międzynarodowym Stowarzyszeniem Stu-diów Iberyjsko-Słowiańskich – CompaRes oraz Komisją do Iberyjsko-SłowiańskichBadań Komparatystycznych przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów.

1 Terminy „kobiet”, „kobiece” oraz rozumienie „kobiecości” przejęte zostały z publikacji Gabrieli Ma-cedo oraz Any Luizy Amaral, wydawczyń portugalskiego słownika krytyki kobiecej Dicionario da CríticaFeminina, wydanego w Porto przez wydawnictwo Afrontamento w 2005 roku. Odwołują się one do dwuobszarów znaczeniowych. Pierwszy z nich odnosi się do naśladowania i zgodności ze wzorcami społecz-nymi i seksualnymi tradycyjnie uważanych za jako przynależne kobietom, to znaczy, zostały im historycz-nie narzucone. Drugie znaczenie odsyła do „odkrywania siebie”, własnej podmiotowości oraz odmienno-ści od tego co „męskie” i „męskości”.


Do powstania oddawanej do rąk czytelników Antologii poetyckiej przyczyniły sięzwłaszcza dwa kolejne Tygodnie Iberyjsko-słowiańskie: ten z 2012 roku – poświę-cony translacji w perspektywie iberyjsko-słowiańskiej, oraz z 2013 roku, dyskutu-jący nowe aspekty Gender Studies. Obecne tendencje badań uniwersyteckich w portu-galskim świecie akademickim pokazują rosnącą potrzebę pogłębiania dziedzin ba-dawczych znajdujących się w ciągłej ewolucji, takich jak Gender Studies. Stąd w tegotypu inicjatywach dąży się na nowo do szerszego ukazania roli kobiet – pionierek,które zostały zapomniane przez historię oraz krytykę. Dlatego właśnie w zgodzie znajnowszymi tendencjami komparatystyki europejskiej – zbliżania skrajnych punk-tów Europy poprzez spotkanie i wymianę wiedzy – przygotowaliśmy antologię po-etycką gromadzącą dzieła pisarek takich jak Florbela Espanca (1894-1930) i MariaPawlikowska-Jasnorzewska (1891-1945), dostrzegając w twórczości tych autorek eu-ropejskiej literatury początku XX wieku głęboki dialog na bardzo zbliżone tematy,które wykazują daleko idącą syntonię w zakresie zagadnień kobiecych i feministycz-nych. Obie poetki wcielają nowatorski i rozpoznany głos poetycki z wielką siłą, rygo-rem formalnym i głębokim sensualizmem. Ich poezja naznaczona jest łamaniem pa-radygmatów i oporem wobec kobiecej alienacji. Obie analizowane autorki postrze-gały siebie jako prekursorki w walce kobiet o prawo do ukazania przyjemności w li-teraturze erotycznej – prawo dotąd im negowane w społeczeństwach, których mo-ralność rozwijała się w kręgu kultury judeochrześcijańskiej. Obie poetki tworzą wzbliżonym kontekście społeczno-literackim, gdyż zarówno w Portugalii jak w Polsceistniała potrzeba występowania przeciw kulturze naznaczonej feministycznym ana-chronizmem, będącej rezultatem poddania kobiety woli i władzy mężczyzny orazodtwarzania modeli społeczno-kulturalnych narzucanych im przez społeczeństwo.

To właśnie poprzez przejęcie władzy nad własnym ciałem podmiot liryczny sze-regu utworów tych poetek podkreśla swą władzę nad odkrywanymi prawdami. Z jed-nej strony oznaczało to przyjemność wyzwalania się od paternalnalistycznego głosuswego superego, dokonywane przez kobietę-poetkę, mówiącą głosem niezależnym,autorkę zindywidualizowanej twórczości poetyckiej, z drugiej zaś reprezentowałodla kobiet początku XX wieku ich walkę o równouprawnienie. Także ich pragnie-nie uwiedzenia Innego, zdominowania wszystkiego i wszystkich, wynika z dążeniaich głosu poetyckiego do zerwania ze stygmatem podległości, wielowiekowy spadekw kondycji kobiety, dlatego określi się ona jako „bogini”, „księżniczka”, „Cyganka”,która mówi o swych najgłębszych pragnieniach i poszukuje swego „boga”, „księcia”,„mężczyzny”. Ana Luisa Vilela, w słowach odnoszących się do Florbeli, ale prawdzi-wych także dla twórczości Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, przyrównała erotyzm ichpoezji do wielkich mistyków XVI wieku, mówiąc, że przenika on całą ich istotę do-cierając do tego wewnętrznego kontynentu – zamkniętej przestrzeni libidynalnej,„klasztoru” i „twierdzy wewnętrznej”, o których mówi św. Teresa z Avila2.

2 Por. Ana Luísa Vilela, „«Minh’alma, de sonhar-te, anda perdida«. Erotismo e mística de Soror Flor-

14

Wprowadzenie – o Antologii poetyckiej i portugalsko-polskim projekcie

Poematy te pełne są synestezji służących sensualnej ekspresji i nie tylko – dziełatych poetek odsłaniają również pewną formę praktyki społecznej, typ działania po-dyktowany przez wizję świata dotąd dozwoloną jedynie głosom męskim, w pewnejmierze demonstrując ich oblicze feministyczne, jak to ujęła w swojej interpretacjitwórczości Jasnorzewskiej Elżbieta Hurnikowa3, a co znajduje pełne zastosowaniew analizie tożsamości również portugalskiej autorki. Dlatego to zarówno u Marii,jak i Florbeli tyleż odniesień do relacji między ciałem i twórczością – w metaforzetwórczości kobieta uczestniczy demonstrując własną formę: „L’écriture flue de lafemme de son corps, fluctuante, allant d’un point à l’autre, revenant, noyant la pagede mots fluides.”4

Takież uciekanie się do lexemu ciała i autoreprezentacji pisarstwa sugeruje pro-ces ponownego odkrywania miłości – stosując do obu poetek słowa, które o Espancewypowiedziała Maria Lúcia Dal Farra5, miłości jako uczucia intymnego w kobiecejkondycji, unaoczniając potrzebę uczuciowych zmian u kobiet, które zaczęły do-świadczać wolności artystycznej na początku XX wieku.

Powyższe przykłady ukazują zbliżenia między dwoma analizowanymi tu obsza-rami kulturowymi, umożliwiając spojrzenie na pisarstwo autorek portugalskiej ipolskiej z perspektywy międzykulturowej. Poza tymi podobieństwami pojawiają sięrównież szczególne znamiona poetyckości, ukazujące cechy tożsamościowe obu po-etek. Obecny projekt zaledwie uchyla drzwi do znacznie obszerniejszego zagadnie-nia, i w zamyśle jest zaproszeniem do szerszej debaty o kulturze, gender i translacji wprzestrzeni między obydwoma analizowanymi krajami, potencjalnie ukazując takżenowe oblicza komparatystyczne, i to nie jedynie w kontekście portugalsko-polskim,ale i szerzej, iberyjsko-słowiańskim. Ta Antologia to jednak również bardziej kon-kretna próba odnowienia polsko-portugalskiego dialogu kulturalnego, gdyż, jak wswym Wstępie do poezji Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej zauważa Anna Nasiłowska, wbardziej sprzyjających okolicznościach mogłyby zaistnieć znacznie głębsze powią-zania między poetykami omawianych krajów. Dlatego też cały zespół koordynu-jący projekt łączy się z refleksją (i nadzieją) tłumaczki i biografki Pawlikowskiej, gdywyraża ona nadzieję, że nasza polsko-portugalska antologia poetycka „przywracawięzi, które przerwała historia”.

Realizacja tego projektu była możliwa jedynie dzięki przystąpieniu do niego pol-skich instytucji, zwłaszcza Kolegów z Uniwersytetu Warszawskiego (zespół koordy-

bela”, W: tejże: A Planície e o Abismo, Lisboa, Vega, 1997, ss. 119-1263 Zob. Elżbieta Hurnikowa, Polskie oblicza feminizmu: materiały z konferencji "Polskie oblicza femini-

zmu". Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2000.4 Irma Garcia, Promenade Femmilière: recherches sur l’écriture féminine, Paris, Éditions des Femmes, 1981,

s. 57.5 Zob. Maria Lúcia Dal Farra, „O amor na poesia de Florbela Espanca”, in PAIVA, J. Rodrigues de (org.),

Estudos sobre Florbela Espanca, Recife, Associação de Estudos Portugueses Jordão Emerenciano, 1995, ss.39-51.

15


nowany przez Prof. dr hab. Annę Kalewską) oraz z Uniwersytetu Jagiellońskiego(zespół koordynowany przez Doktora Gabriela Borowskiego), którzy entuzjastycz-nie poparli tę inicjatywę. Zaangażowanie uczestników projektu ukazuje fakt, iż An-tologia nierzadko oferuje kilka tłumaczeń tegoż samego utworu. Jest to efekt różnychpodejść i punktów widzenia w translacji naszych zespołów oraz dowód poszukiwa-nia przez tłumaczy najdoskonalszych odpowiedników semantyczno-formalnych tejpoezji w polszczyźnie i języku portugalskim, uzmysławiających odległość obu języ-ków i systemów obrazowania. Nie dziwi zatem fakt, że pierwotnie zamierzony zbiórobejmował liczniejszą grupę utworów, jednak z powodu braku ostatecznej zgody codo wartości przygotowanych tłumaczeń ostateczny wybór naszej międzynarodowejgrupy translacji poetyckiej padł na wiersze zaprezentowane w obecnej publikacji.

Jednym z podstawowych celów tej Antologii jest zainteresowanie wierszamiPawlikowskiej-Jasnorzewskiej oraz Florbeli Espanki jak najszerszego grona czytel-ników języka portugalskiego oraz polskiego. Cel ten pragniemy osiągnąć poprzezwydanie dwujęzyczne utworów poetek, które opatrzone są wstępami przygotowa-nymi przez badaczy i wytrawnych znawców dzieł przywołanych autorek: FlorbelęEspankę prezentuje Maria Lucia Dal Farra, Pawlikowską-Jasnorzewską zaś AnnaNasiłowska. Jesteśmy przekonani, że to pierwsze wydanie polsko-portugalskiej An-tologii poetyckiej – owoc projektu badawczego Wbrew zakazom: portugalsko-polski dia-log kobiet przez pryzmat poetyk Florbeli Espanki i Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej – oka-że się inspirujące zarówno dla środowiska akademickiego, jak i szerszego grona czy-telników – miłośników poezji.

Beata Cieszyńska

Fabio Mario da Silva

16

ANTOLOGIA MARIA – FLORBELA,OU OS DIÁLOGOS NO FEMININO POLACOS

E PORTUGUESES

Prefácio à edição polaca, dada à estampla pelas Oficinas Gráficasda Universidade de Varsóvia, Varsóvia 2017

Quando tudo isso começou? Quando teria aparecido a ideia de uma antologiabilíngue, polaca e portuguesa, mais ainda poética e feminina? E mais ainda, de umaantologia “no feminino” de poesia polaca-portuguesa-brasileira? Lembro-me doSimpósio dos 30 anos da seção portuguesa (no momento presente: do Departamentode Língua e Cultura Luso-brasileiras) do Instituto de Estudos Ibéricos e Iberoame-ricanos da Universidade de Varsóvia, que decorrera nos dias 10 e 11 de dezembro doano de 2007, nesta mesma Universidade, com a participação de muitas personali-dades no âmbito de Estudos Portugueses do País e do Mundo. Alguns participantestiveram a vontade de nos confiar os seus textos, que nunca foram dados à estampa,e que foram publicados em e-book, através de uma coletânea de artigos acessíveisna internet. Sendo a co-organizadora do Simpósio, tive nele o meu pequeno qui-nhão com uma comunicação sobre o teatro de Mia Couto, avancei também a ideiade organização das actas electrónicas da conferência Diálogos com a Lusofonia (Dialogiz Lusofonia)1. Foi exactamente nessa altura, aquando do simpósio dos 30 anos doDepartamento de Estudos Portugueses mais velho na Polónia, que tive a honra e oprazer do conhecer Fabio Mario da Silva – um jovem brasileiro, trabalhando nessestempos em Évora (Portugal) sobre uma dissertação de mestrado dedicado à poetisa

1 As actas digitais da conferência Diálogos com a Lusofonia. Colóquio Comemorativo dos 30 anos da secçãoPortuguesa do Instituto de Estudos Ibéricos e Iberoamericanos da Universidade de Varsóvia, 10 e 11 de Dezembro de2007, Universidade de Varsóvia, Livro das Actas: <https://iberystyka-uw.home.pl/content/view/392/113/lang,pl/> [19.01.17].

Anna Kalewska

portuguesa Florbela Espanca; hoje doutorado, professor titular da UNIFESSPA (Uni-versidade Federal do Sul e Sudeste do Pará). Autor de um interessante artigo sobre a“síndrome” da poesia feminina, tendo como exemplo a obra poética de Cecília Mei-reles (Rio de Janeiro, 07.11.1901 – Rio de Janeiro, 09.11.1964) e Florbela Espanca (VilaViçosa, 8.12.1894 – Matosinhos, 8.12.1930), duas poetas de língua portuguesa, do Bra-sil2 e de Portugal, na prática quase completamente desconhecidas na Polónia – o te-xto do artigo está disponível on-line nos Diálogos supramencionados, sendo dialógicoe inspirador para o estudos e compreensão das vozes femininas na lusofonia.

Parece que foi mesmo nesse momento, aquando da primeira visita do ProfessorFabio Mario da Silva à Polónia (ou depois, no tempo de uma série de palestras sobrea poesia lusófona, pelo ano de 2010), teria aparecido a ideia de “geminar” Florbelae editar em conjunto com a correspondente polaca – uma seleta da obra da poetaportuguesa traduzida em polaco, e da sua irmã poética polaca traduzida em por-tuguês – numa antologia bilíngue, vertida con amore por estudantes de Varsóvia eCracóvia e dos professores que também gostam de poesia. – Você conhece, Vocêconhece uma poeta polonesa que viveu e escreveu no período mais ou menos igualdo da Florbela? – perguntou-me a mim o Fabio numa tarde cheia de nevoeiro, deneve e do frio infernal em Varsóvia quando, após termos circundado o monumentoa Copérnico, assim como após termos vivido uns momentos arrepiantes de maisprofunda comoção junto da urna com as cinzas do coração de Chopin, na igreja deSanta Cruz, íamos caminhando para o lado da Cidade Velha de Varsóvia (que na ver-dade foi arrasada aquando da segunda guerra mundial). – Maria Pawlikowska-Jas-norzewska! – retorqui sem pensar muito, fazendo o bom uso da feminina, mítica,simbólico-parnasiana memória cultural, mais ainda, num acto de imaginação de-senfreada, que acompanha por vezes os actos de tradução, trabalho literário e deinvestigação. Parece que tenho acertado em cheio. . .

Maria Janina Teresa Pawlikowska-Jasnorzewska, apelido de linhagem Kossak,primo voto Bzowska, secundo voto Pawlikowska (Kraków, 24.11.1891 – Manchester,09.07.1945), chamada Lilka, poetisa ibérica (tal como Florbela!), casada três vezes esem filhos (tal Florbela!), escandalista literária (igual a Florbela!), dramaturga, viveuem Paris no ano de 1927 um grande amor para com o aviador e poeta português Sar-

2 Parcimoniosa, mas sempre quase como primeira antologia da poesia brasileira na Polónia, veiono rescaldo de uma aventura que o Professor Henryk Siewierski (UnB) viveu em conjunto com os es-tudantes do Departamento de Estudos Portugueses e da Tradutologia na Universidade Jaguellónicade Cracóvia no inverno de 2009. Trata-se dos 33 Poemas Brasileiros Carlos Drummond de Andrade, JoãoCabral de Melo Neto, Mario Quintana, selecção e traduções de G. Borowski, H. Siewierski, J. Brzozow-ski, et al., elaboração de H. Siewierski, MHMCP – IEIeIb UV, Varsóvia 2011, série Biblioteca Ibérica:<http://bibliotekaiberyjska.pl/poezja/33_wiersze_brazylijskie_d4672_pol.html> [19.01.17. Como escreve oAutor do Prefácio: “infelizmente, não todos os poetas brasileiros seleccionados por nós podiam encon-trar o seu lugar nessa antologia, virou pois impossível obter os direitos autorais para os poemas de CecíliaMeireles (Motivo/Powód; Jornal, longe/ Gazeta, daleko; Ou isto ou aquilo/To czy tamto; O tempo no jardim/Czas wogrodzie; Discurso/Przemówienie; Cântico (III)/Pieśń (III); Panorama/Panorama; Vôo/Lot” (Siewierski, 2011: 13).

18

Antologia Maria – Florbela, ou os Diálogos no Feminino polacos e portugueses

mento de Beires. Com certeza, um amor infeliz e sem um happy end, como todasas paixões literárias. . .Há, então, um ponto em comum e a razão de ser dessa nossaempresa poética polono-lusitana!

Então e agora, a dor da existência no feminino, o amar perdidamente até aosconfins do amor – mesmo sem a reciprocidade, um erotismo ousado, o pressenti-mento da morte precoce, grande sensibilidade estética e o fim na prática trágico (osucídio alegado de Florbela e a doença cancerígena de Maria, sofrida no exílio). Aelegância da frase e da metáfora, os ecos da poesia romântica na poesia já quase mo-dernista por natureza na escala da Polónia e Portugal (porque criando, fingindo comuma considerável desenvoltura o “eu” poético e egótico da heróina lírica), uma posetalvez um tanto artificial, mas como que a nossa. . .um fio de pérolas e uma étole deraposa, uma cigarette elegante, uma cabeça avançada por trás como que do retratode Witkacy “no estilo de Alcoforado”, o arquétipo de Mariana infeliz no convento deBeja . . .Florbela em polaco e Maria em português podem encorajar para a tradução,reconhecimento das áreas de cultura, da língua e de sensibilidade feminina. Os Di-álogos no Feminino têm a chance de se transferir da Polónia para Portugal e Brasil epara e os países de África lusófona, se calhar algures ainda, para uma outra dimensãode língua, geografia e cultura.

Resta-nos nutrir esperança não somente pela possibilidade de vir a existir a ver-são cartácea de poesia de Cecília Meireles, realizada pela equipa de tradutores cra-covienses liderados pelo Professor Henryk Siewierski, como também de aparece-rem novas versões impressas de antologias de poesia e prosa polono-portuguesa epolono-brasileira. Imperiosa parece a sugestão de traduzir para polaco uma escolhade obra lírica da poeta brasileira Gilka Machado (Rio de Janeiro, 1893 – Rio de Janeiro,1980), que não encontrou o seu possível lugar na Antologia Poética Maria Pawlikowska--Jasnorzewska e Florbela Espanca, ou nos Diálogos no Feminino, de momento concebida“às duas” vozes poéticas, à falta de direitos autorais da terceira voz. Hoje isso pa-rece perfeitamente possível em virtude do acesso fácil à sua obra poética na versãodigital (<https://www.bbm.usp.br/node/78>), e, antes de mais nada, em prol do diá-logo criador dos pesquisadores, tradutores e amadores das literaturas lusófonas daPolónia e de outros países. Esperamos que “a nossa causa comum” – como justa-mente referiu a poesia brasileira (e as literaturas de língua portuguesa em geral) oprofessor Henryk Siewierski vá concretizar-se aquando do simpósio dos 40 anos doDepartamento da Língua e Cultura Luso-brasileiras, congénere com o IIo congressode lusitanistas polacos, organizado na Universidade de Varsóvia nos dias 6, 7 e 8 deDezembro de 2017.

Agradeço aos organizadores da Antologia Maria – Florbela, aos autores dos textose tradutores, exprimindo a alegria e a gratidão pela possibilidade do aparecimentodo corrente volume em formato electrónico (no portal Lusosofia – Biblioteca Online de

19

Anna Kalewska

Filosofia e Cultura, <http://www.lusosofia.net>) e a presente versão impressa com su-porte em papel. Bem-hajam!

Professora Doutora Anna Kalewska,IEIeIb UV

Warszawa, 19 de Janeiro de 2017

20

ANTOLOGIA MARIA – FLORBELA, CZYLIPOLSKO-PORTUGALSKIE DIALOGI

KOBIECE

Wstęp do wydania polskiego, nakładem Zakładu Graficznego UW, Warszawa 2017

Kiedy się to wszystko zaczęło? Kiedy pojawił się pomysł dwujęzycznej antolo-gii polsko-portugalskiej, i do tego poezji kobiecej? A może i antologii kobiecej po-ezji polsko-portugalsko-brazylijskiej? Przypominam sobie sympozjum z okazji 30-lecia sekcji portugalistycznej (obecnie: Zakładu Języka i Kultury Luzobrazylijskiej)Instytutu Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego,które odbyło się w dniach 10 i 11 grudnia 2007 r. w tymże Uniwersytecie, z udzia-łem licznych osobistości portugalistycznych z kraju i ze świata; niektórzy z Uczest-ników zechcieli powierzyć nam swoje teksty, które nigdy nie ukazały się drukiem,otrzymały natomiast nowatorską wówczas postać e-booku, czy raczej zbioru artyku-łów dostępnych w internecie w plikach pdf. Jako współorganizatorka konferencji,miałam w niej swój skromny udział z referatem o teatrze Mia Couto, wysunęłamrównież pomysł organizacji elektronicznych akt konferencji Diálogos com a Lusofonia(Dialogi z Lusofonią1). I wtedy właśnie, podczas sympozjum z okazji 30-lecia najstar-szej w Polsce portugalistyki miałam zaszczyt i przyjemność poznać Fabio Mario daSilva – młodego Brazylijczyka z Pará pracującego wówczas nad magisterium o por-tugalskiej poetce Florbeli Espance w Évorze (Portugalia), dziś już po doktoracie, pro-fesora tytularnego w UNIFESSPA (Universidade Federal do Sul e Sudeste do Pará).Autora ciekawego artykułu o „syndromie” poezji kobiecej na przykładzie twórczo-ści Cecilii Meireles (Rio de Janeiro, 07.11.1901 – Rio de Janeiro, 09.11.1964) i Florbeli

1 Akta konferencji Diálogos com a Lusofonia. Colóquio Comemorativo dos 30 anos da secção Portuguesa do In-stituto de Estudos Ibéricos e Iberoamericanos da Universidade de Varsóvia, 10 e 11 de Dezembro de 2007, Uni-versidade de Varsóvia, Livro das Actas: <https://iberystyka-uw.home.pl/content/view/392/113/lang,pl/>[19.01.17].

Anna Kalewska

Espanki (Vila Viçosa, 08.12.1894 – Matosinhos, 08.12.1930), poetek języka portugal-skiego z Brazylii2 i Portugalii właściwie w Polsce nieznanych – tekst dostępny on-linew Dialogach jw., dialogiczny i inspirujący dla dalszych kobiecych dialogów poezji.

I właśnie chyba już wtedy, w czasie pierwszej wizyty Profesora Fabia Mario daSilva w Polsce (lub w czasie następnej serii wykładów o poezji luzofońskiej, bodajżew 2010 r.) powstał pomysł „skoligacenia” Florbeli i wspólnego wydania wyboru prze-kładów poezji – poetki portugalskiej na polski, i jej polskiej poetyckiej siostry na por-tugalski – w dwujęzycznej antologii, con amore przetłumaczonej przez warszawskichi krakowskich studentów oraz kilku lubiących poezję wykładowców. – Czy zna Pani(Você conhece?. . . ), czy zna Pani jakąś polską poetkę, która żyła i tworzyła w tym sa-mym czasie mniej więcej, co Florbela – zapytał mnie Fabio pewnego mglistego,śnieżnego i piekielnie zimnego wieczora w Warszawie, gdy po okrążeniu wielkimikrokami Pomnika Kopernika i wzruszeniach nieopodal urny z sercem Chopina wkościele św. Krzyża zmierzaliśmy w kierunku warszawskiego Starego Miasta (którenaprawdę zostało zniszczone w czasie II wojny światowej). – Maria Pawlikowska-Jasnorzewska! – odparłam bez zastanowienia, korzystając z kobiecej, mitycznej,symboliczno-skamandryckiej pamięci kulturowej, a bardziej w akcie desperackiejwyobraźni, która towarzyszy podobno aktom przekładu, pracy literackiej i nauko-wej. Chyba utrafiłam. . .

Maria Janina Teresa Pawlikowska-Jasnorzewska, z domu Kossak, primo votoBzowska, secundo voto Pawlikowska (Kraków, 24.11.1891; Manchester, 09.07.1945), zwa-na Lilką, liryczna poetka (jak Florbela!), trzykrotna mężatka, a bezdzietna (też jakFlorbela!), literacka skandalistka (znów jak Florbela!), dramatopisarka, przeżyła wParyżu w 1927 r. wielką miłość z portugalskim lotnikiem i poetą Sarmento de Bei-res. Oczywiście nieszczęśliwą i bez happy endu, jak wszystkie literackie namiętno-ści. . . Jest więc punkt wspólny i powód polsko-portugalskiego przedsięwzięcia!

A więc ból kobiecej egzystencji, kochanie do granic – choćby bez wzajemności,śmiała erotyka, przeczucie przedwczesnej śmierci, wielka wrażliwość estetyczna,koniec właściwie tragiczny (domniemane samobójstwo Florbeli i choroba nowotwo-rowa na wygnaniu Marii), elegancja frazy i metafory, echa romantycznej poezji wpoezji właściwie modernistycznej na skalę Polski i Portugalii (bo kreującej, fingują-cej dość swobodnie poetyckie, egotyczne „ja” bohaterki lirycznej), poza może trochę

2 Niewielka, ale bodajże pierwsza polska antologia poezji brazylijskiej była rezultatem przygody, jakąProf. Henryk Siewierski (UnB) przeżył wspólnie ze studentami krakowskiej portugalistyki zimą 2009 r.Chodzi o 33 wiersze Brazylijskie Carlos Drummond de Andrade, João Cabral de Melo Neto, Mario Quintana, wy-bór i przekłady G. Borowski, H. Siewierski, J. Brzozowski, et al., oprac. H. Siewierski, MHPRL – ISIiI UW,Warszawa 2011, seria Biblioteka iberyjska: <http://bibliotekaiberyjska.pl/poezja/33_wiersze_brazylijskie_d4672_pol.html> [19.01.17]. Jak pisze Autor Przedmowy, „niestety nie wszyscy wybrani przez nas poecimogą znaleźć się w tej antologii, okazało się bowiem niemożliwe uzyskanie praw autorskich dla wier-szy Cecílii Meireles (Motivo/Powód; Jornal, longe/Gazeta, daleko; Ou isto ou aquilo/To czy tamto; O tempo nojardim/Czas w ogrodzie; Discurso/Przemówienie; Cântico (III)/Pieśń (III); Panorama/Panorama; Vôo/Lot” (Sie-wierski, 2011: 13).

22

Antologia Maria – Florbela, czyli polsko-portugalskie Dialogi kobiece

sztuczna, ale jakby nasza . . . sznur pereł i etola z lisów, elegancki papieros, głowajak z portretu Witkacego „w stylu Alcoforado”, archetyp nieszczęśliwej Marianny zklasztoru w Bejy . . .Brazylijskie muzy trochę podobnie pisały, kochały i cierpiały, jakoArtystki słowa. Florbela po polsku i Maria po portugalsku mogą zachęcić do tłuma-czenia, roz-poznawania obszarów kultury, języka i kobiecej wrażliwości. Dialogi ko-biece mają szansę przenieść się z Polski do Brazylii i Afryki luzofońskiej, może i gdzieindziej, w inny wymiar języka, geografii, kultury.

Pozostaje nam żywić nadzieję nie tylko na możliwość ukazania się drukiem prze-kładów Cecílii Meireles, dokonanych przez ekipę krakowskich tłumaczy kierowa-nych przez Profesora Henryka Siewierskiego, ale i na kolejne antologie poezji i prozypolsko-portugalskiej i polsko-brazylijskiej. Cenna wydaje się sugestia przetłumacze-nia na polski wyboru brazylijskiej poetki Gilki Machado (Rio de Janeiro, 1893 – Rio deJaneiro, 1980), która nie znalazła się w oddawanej do rąk Czytelnika Antologii poezjiMaria Pawlikowska-Jasnorzewska i Florbela Espanca pt. Dialogi kobiece rozpisanej jedy-nie na dwa głosy, również z powodu braku dostępu do praw autorskich brazylijskiejpoetki. Dziś wydaje się to znakomicie możliwe, nie tylko dzięki dostępności jej tek-stów poetyckich w wersji zdigitalizowanej (<https://www.bbm.usp.br/node/78>), aleprzede wszystkim dzięki twórczemu dialogowi badaczy, tłumaczy i miłośników li-teratur luzofońskich z Polski i innych krajów. Mamy nadzieję, że „nasza wspólnasprawa” – jak pięknie pisał o poezji brazylijskiej (i w ogóle literaturach języka por-tugalskiego) Henryk Siewierski – skonkretyzuje się w czasie sympozjum z okazji40-lecia Zakładu Języka i Kultury Luzo-brazylijskiej, a zarazem II kongresu luzyta-nistów polskich, organizowanego w Uniwersytecie Warszawskim w dniach 6, 7 i 8grudnia 2017.

Dziękuję redaktorom Antologii Maria – Florbela, autorom tekstów i tłumaczom,wyrażając radość i wdzięczność z możliwości ukazania się zbioru w formie elektro-nicznej (na portalu Lusosofia – Biblioteca Online de Filosofia e Cultura, <http://www.lusosofia.net>) i obecnie drukowanej.

Prof. dr hab. UW Anna Kalewska,ISIiI

Warszawa, 19 stycznia 2017

23

KOBIECY GŁOS

Anna Nasiłowska

Nie jest łatwo wytłumaczyć nie polskiemu czytelnikowi, kim jest MariaPawlikowska-Jasnorzewska. Nie należy ona do poetów, o których się bardzo wielepisze, jej twórczość zamknęła się w dwudziestoleciu międzywojennym i w okresiewojny, a jej życie trudno uznać za modelowe dla kobiet współczesnych, aktywnychzawodowo i niewiele mających czasu na celebrowanie kobiecości. Maria Pawlikow-ska-Jasnorzewska należy jednak do poetek kochanych, przede wszystkim przezwciąż rosnące grono wiernych czytelniczek. Może dzieje się tak z powodu tęsknotyza reprezentowanym przez nią ideałem kobiecości: autorka uważała, że to kobietypodtrzymują marzenie o pięknie, to one przekształcają zwykłą, twardą codziennośćw coś przytulnego, uprawiają estetykę dnia codziennego i domową, prywatną magię,dzięki której życie nabiera blasku. Mimo tempa i pragmatyzmu dzisiejszego światamarzenie to przecież nie wygasło. Poza tym do wielu jej wierszy napisano muzykę,stały się one piosenkami wykonywanymi na estradzie.

Urodziła się w rodzinie artystycznej. Jej dziadek Juliusz Kossak, ojciec Wojciech ibrat Jerzy stanowili bardzo sławny ród malarzy. Dziadek był jednym z twórców stylupolskiego, malował bitwy narodowe, sceny polowań oraz bohaterów na koniach. Po-sługiwał się głównie akwarelą. Ojciec kontynuował ten styl, ale uprawiał bardziejspektakularne malarstwo olejne. Do dziś na rynku antykwarycznym dzieł sztuki ob-razy Kossaków mają w Polsce wysoką cenę, choć najmniej cenione są dzieła najmłod-szego z trójki, Jerzego, który powtarzał styl ojca i zbanalizował typowe motywy ta-kie jak ułan i dziewczyna. Kossakowie byli specjalistami od malowania koni, co za-spakajało szlachecki snobizm i podsycało narodowe sentymenty. Od Marii, zwanejw rodzinie Lilką, i jej młodszej siostry nie oczekiwano, że zostaną artystkami; nieotrzymały one też innego wykształcenia poza domowym.

Anna Nasiłowska

Magdalena, młodsza siostra Marii, przybrała pseudonim twórczy Samozwaniec ipisała niezwykle dowcipne utwory: scenki, felietony, powieści i komedie. Po śmiercisiostry opublikowała dwa tomy wspomnień o niej i o rodzinie Kossaków. I choć dlaefektu i dowcipu w opowiadaniu czasem była w stanie poświęcić wierność faktom,to jej książki, pisane z uwielbieniem dla geniuszu, urody i życia Lilki, niewątpliwieugruntowały poetycką sławę Marii po drugiej wojnie światowej i przybliżyły czytelni-kom jej postać. To już nie Maria, ale Lilka, jak zwano ją w rodzinie i wśród przyjaciół.

Maria pierwszy zbiór wierszy opublikowała w 1922 roku; nazywał się on Niebie-skie migdały, co po polsku jest idiomatycznym wyrażeniem: niebieskich migdałównie ma, więc opowieści o niebieskich migdałach to po prostu bajki i zmyślenia. Ty-tuły kolejnych tomów — Różowa magia (1924), Pocałunki (1926), Dancing (1927) — pod-kreślają kobiecość, lekki żart i erotyzm.

Początki pisarskie Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej przypadły na okres po Iwojnie światowej, gdy Polska po ponad wieku niewoli odzyskała niepodległość. Za-wdzięczała to w dużej mierze sprzyjającej koniunkturze politycznej, gdy w wynikuwojny i rewolucji doszło do osłabienia Rosji, Niemiec i Austrii —państw, które wcze-śniej stopniowo wchłaniały części dawnej Rzeczpospolitej, a w 1795 roku doprowa-dziły do likwidacji suwerennej państwowości, co spowodowało długi ciąg powstańnarodowych. Poezja, zwłaszcza romantyczna, odegrała niemałą rolę w podtrzymy-waniu tożsamości i woli walki o wolność.

W 1918 roku pojawiła się grupa młodych poetów, która postanowiła walczyć o pol-ską normalność i nowoczesność. Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Ka-zimierz Wierzyński i Jarosław Iwaszkiewicz odcinali się w pierwszych manifestachod tradycji celebrowania cierpień i budzenia narodowego ducha. Teraz ważne miałybyć nowe tematy: miasto, miłość, dzień codzienny, młodość i sam radosny fakt ży-cia. Trochę czerpali z rosyjskich futurystów, trochę z filozofii Bergsona. Unieważnićteż chcieli dawne podziały: w grupie było dwóch poetów o korzeniach żydowskich,dwóch przybyszów z Ukrainy i jeden urodzony w Warszawie. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, nieco od nich starsza, urodzona i wychowana w Krakowie, mieścietradycji i zabytków, zaprzyjaźniła się z tą grupą. Tematyka jej wierszy: magia kobie-cości i miłości, przyroda, pojawiające się w jej poezji rekwizyty i zjawiska związanez miastem i nowoczesnością (samochód, jazz, dancing) bardzo im odpowiadały, aartystycznie jej wiersze były nawet nowocześniejsze od ich post-romantycznej dyk-cji. Jej poezja ma w sobie lekkość i naturalność, główny efekt osiąga się w niej zapomocą bardzo prostych środków; są najdalsze od patosu, moralizowania czy nawetfilozofowania.

Publikowała od początku pod nazwiskiem drugiego męża. Pawlikowscy to ro-dzina dość szczególna, o bardzo dużych zasługach dla literatury polskiej i dla kulturywysokich Tatr. Mieli w Zakopanem, stolicy regionu, dom w stylu lokalnym, zako-piańskim, zaprojektowany przez Stanisława Witkiewicza, architekta, malarza i pi-

26

Kobiecy głos

sarza, który stworzył obowiązującą do dziś wersję tego stylu, odmienną od stylu bu-downictwa w Alpach, opartą na wykorzystaniu miejscowych materiałów i na trady-cjach sztuki ciesielskiej górali, z ludowymi dekoracjami itp.. Mąż Marii był także pi-sarzem i znawcą Tatr. Małżeństwo nie trwało jednak długo. Krótko mieszkała Mariaw ogromnym domu Pawlikowskich, choć z Tatrami była związana także potem, gdyżbyło to miejsce spotkań artystycznej bohemy. Obie siostry Kossak przyjaźniły się zsynem Stanisława Witkiewicza, Stanisławem Ignacym, zwanym Witkacym, którybył znanym artystą awangardowym: malarzem i autorem dramatów tak ekstremal-nych, że nie chciały ich wystawiać teatry. Moda na Witkacego zaczęła się dopierow latach sześćdziesiątych, kiedy odkryto, że jego twórczość współbrzmi z europej-skim teatrem absurdu. Obie siostry także tworzyły dla teatru: utwory Magdalenybyły tylko zabawne, utwory Marii natomiast bardzo często podejmowały w lekkiejformie poważną problematykę historiozoficzną.

Pod koniec lat dwudziestych nastrój entuzjazmu, panujący w pierwszych latachpo odzyskaniu niepodległości, zaczął się wyczerpywać. Maria została opuszczonaprzez męża, który w Wiedniu związał się z tancerką. Pawlikowski był automobilistą,dokonywał wyczynów opisywanych z podziwem w polskiej prasie; ją fascynowali lot-nicy, bohaterowie przestrzeni, ludzie, którzy potrafią dokonać czegoś, co wcześniejwydawało się niemożliwe. Według świadectwa siostry pewnego dnia znalazła wefrancuskiej prasie wiersz portugalskiego lotnika José Manuela Sarmento de Beires.Miał on na swoim koncie kilka wspaniałych przelotów, takich jak rajd z Lizbony doMakau w 1924 roku. Największym wyczynem był przelot z Lizbony do Brazylii do-konany 27 marca 1927 roku, który stawia go w rzędzie odkrywców takich jak CharlesLindbergh, który swojego przelotu nad Atlantykiem dokonał w tym samym roku, alew maju. Sarmento de Beires opisał swój rajd do Makau w książce De Portugal a Macau(a viagem do Pátria) („Z Portugalii do Makau. Podróż samolotem ‘Pátria’”), wydanejprzez wydawnictwo Seara Nova w Lizbonie. To samo wydawnictwo w 1924 roku opu-blikowało jego tomik wierszy Sinfonia dos Ventos („Symfonia wiatrów”).

Postać lotnika-poety tak podziałała na wyobraźnię polskiej poetki, że napisała doniego po francusku list. Sarmento de Beires sporo czasu spędzał we Francji, współ-pracując z francuską fabryką samolotów Breguet. Okazało się, że sporo ich łączy:oboje zainteresowani byli ezoteryką oraz nowymi ideami uniwersalnej religii. Ma-ria nie należała do ruchu teozoficznego, ale w jej otoczeniu było kilka osób bardzoweń zaangażowanych, jako że ruch ten wspierał w Polsce planowanie rodziny i miałcharakter dość postępowy.

Sarmento de Beires podczas lotu do Macau odwiedził Adjar w Indiach, jedną zsiedzib Towarzystwa Teozoficznego. Opublikował też wtedy w międzynarodowymbiuletynie teozoficznym list o swojej misji. Jego przelot otwierać miał dla ludzkości„nową epokę pokoju, harmonii i pomyślności”, zgodnie z celami ruchu miał służyćjednoczeniu się ludzkości wokół celów duchowych. List ten mógł z łatwością wpaść

27

Anna Nasiłowska

w ręce Marii w Warszawie lub w Paryżu, gdyż obracała się wśród osób, które byłytym żywo zainteresowane.

Towarzystwo Teozoficzne, założone przez pochodzącą z Ukrainy Helenę Pie-trowną Bławatską w 1875 roku, było dość dowolnym zlepkiem idei buddyjskich i bra-minizmu z inspiracjami zachodnimi. Eklektyczny ruch pewnie nie przetrwałby wXX wieku, gdyby nie pojawienie się w Adjarze Jiddu Krishnamurtiego, magnetyzu-jącego nauczyciela, człowieka o niezwykłych zdolnościach ezoterycznych. Krishna-murti był rzeczywiście osobą o głębokim uduchowieniu: choć rozpoznawano w nimMesjasza, on nigdy nie przyjął tej roli, podkreślał konieczność samodoskonalenia inie pragnął stworzyć nowego kościoła czy religii. Głosił, że „prawda jest krainą bezdróg”.

Maria Pawlikowska i José Manuel Sarmento de Beires nawiązali korespondencjęw 1927 roku. Znamy jej urywki, przytoczone w książkach siostry Marii. Porozumie-nie dwojga ludzi pochodzących z dwóch przeciwległych krańców Europy wydawałosię całkowite. W kolejnych listach wyobrażony związek zaczął sprawiać wrażenieunii dusz i ciał, spełnienia najgłębszych pragnień. Niektóre sformułowania świad-czą, że radzili się gwiazd, co w połączeniu z metodami ezoterycznej komunikacji naodległość sprawiło, że zanim jeszcze mogli się zobaczyć, mieli oni poczucie kontaktufizycznego. Spotkali się na początku 1928 roku w Paryżu. Nie było to rozczarowanie.„Ma się on do innych panów jak aeroplan do roweru.” — napisała Maria w liście doprzyjaciółki.

Niestety, on był żonaty. Ona — formalnie też. Co się działo dokładnie, nie wiemy,ale z całą pewnością nie było im łatwo. Romantyczne spotkanie przerwał nagły jegowyjazd do Portugalii. W mojej biografii poetki wiążę ten wyjazd z tłem politycznym.Sarmento de Beires, podobnie jak Pawlikowska-Jasnorzewska, był po stronie libe-ralnej demokracji. Logika jego dalszych losów wskazuje, że 1928 rok był dla niegorozstrzygający: zaangażował się w spisek w wojsku, który usiłował przeciwdziałać— również wywodzącej się z wojska — dyktaturze. Próba puczu z 1928 roku byłanieudana, działał więc dalej; w 1933 został uwięziony, w następnym roku wydalonogo z wojska, skazano, zdegradowano. . .Dla obrony demokracji poświęcił nie tylkomiłość do polskiej poetki, lecz także karierę lotnika. Był na emigracji, najpierw wChinach, a potem w Brazylii. Zrehabilitowano go dopiero w 1972 roku, na dwa lataprzed śmiercią.

Maria czekała najpierw w Paryżu; nawet gdy skończyły się jej pieniądze, wciążnie traciła nadziei, tak więc trudno jej było wyjechać. Powstał wówczas jeden z pięk-niejszych zbiorów jej wierszy, zatytułowany Paryż, wydany w 1929 roku. Przesyconyjest on cierpieniem, choć zawód miłosny nie pojawia się na pierwszym planie. Niema też w nim postaci portugalskiego lotnika, raz wspomina się przechodzącegoulicą Hiszpana — i to wszystko. Mowa jest o nowoczesnym mieście, o tym jak bardzoprzeżywa się samotność w rozbawionym tłumie, o próbach wróżenia — wszystkie

28

Kobiecy głos

zabiegi dowodzą tylko, jak bardzo człowiek bezradny jest wobec swego losu. Wspa-niałość, różnorodność, tempo życia nowoczesnej metropolii, miasta świateł i sercaEuropy, kontrastuje z poczuciem wypalenia i dziwnymi w nowoczesnym świecie za-biegami wróżebnymi. Już w tym zbiorze, który ani razu nie dotyka wprost polityki,można zauważyć przeczucie, że nadciąga mroczny czas.

Być może odnajdą się kiedyś w jakimś archiwum w Portugalii listy polskiej po-etki? Miłość do portugalskiego lotnika nie okazała się w życiu Pawlikowskiej de-strukcyjna. Po powrocie do Polski Maria nieco uniezależniła się od rodziny. Wyna-jęła własne mieszkanie, poznała młodego polskiego lotnika Stefana Jasnorzewskiegoi została jego żoną. Tomiki zaczęła podpisywać nowym nazwiskiem i później, po woj-nie, aby scalić jej dorobek, wymyślono, żeby podpisywać je dwoma nazwiskami. Obasą długie i niestety bardzo trudne dla cudzoziemskiego czytelnika. Dla znajomych itak pozostała Lilką, tego imienia używają też często kochający ją czytelnicy.

Małżeństwo okazało się udane, choć wybranek był dziesięć lat młodszy. Nie wia-domo, czy o tym wiedział, ponieważ poetka, jak wiele eleganckich pań, nie przyzna-wała się do swojego wieku i miała nawet zmienioną datę roczną w dokumentach.Naprawdę urodziła się w 1891 roku, ale to była tajemnica.

W pierwszych dniach września 1939 roku miała miejsce w Warszawie premierateatralna jej sztuki Baba-dziwo. To utwór o totalitaryzmie: w wymyślonym państwiesprawuje władzę ponura dyktatorka, która walczy z kobietami. Na sali było zaled-wie kilka osób, jako że wobec wybuchu wojny trudno było myśleć o przedstawie-niu teatralnym. Poetka z mężem urządzali właśnie nowe mieszkanie, ale on, jakowojskowy, dostał rozkaz wyjazdu na wschód. Wraz z falą uciekinierów własnym sa-mochodem dotarli do Rumunii, potem przedostali się przez Bałkany i Włochy aż doFrancji. Polscy wojskowi mieli nadzieję, że uda im się w sojuszniczej Francji odegraćistotną rolę, a hitlerowskie Niemcy zostaną pokonane. Niestety, w 1940 roku czekałaich dalsza ewakuacja do Wielkiej Brytanii. Tu rzeczywiście polskie oddziały, zwłasz-cza polscy lotnicy, zasłużyli się najpierw w obronie Anglii, a potem podczas ofensywyw Europie.

Dla Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej wybuch wojny był ogromnym ciosem,spełnieniem najgorszych przeczuć. Przeżyła to bardzo, a zwłaszcza upadek Fran-cji. Czuła się bardzo związana z kulturą francuską, była w zasadzie dwujęzyczna.Z różnych wspomnień wyłania się obraz Marii na statku płynącym przez kanał LaManche: zeszła z niego złamana, zbolała, dużo starsza. Jej mąż był wojskowym, jejojciec i dziad malowali sceny bitewne, ale ona nie identyfikowała się z duchem wo-jennym, nawet jeśli miałaby to być walka wyzwolicielska, po słusznej stronie. Byłapacyfistką od czasów międzywojennych. W latach wojny trudno było wyznawać pa-cyfizm, ponieważ taka postawa oznaczała konflikt z większością polskiej emigracjii kołami wojskowymi. Trudno było głosić potępienie wszelkiej agresji otwarcie, gdyrealia polityczne skłaniały do tego, by wspierać piórem walkę o wolność i mobilizo-

29

Anna Nasiłowska

wać do działania. Robili to poeci, z którymi przyjaźniła się młodości. Ale i to było dlapoetki za dużo.

Nie napisała ani jednej linijki pochwalającej czy choćby pośrednio akceptującejwojnę. Porównywała ją do zatrutego kwiatu, do katastrofy, płodu Szatana. Obserwo-wała, jak duch wojenny degraduje życie umysłowe, doprowadza do kłótni, zmieniawspółżycie ludzi w piekło. Z rozpolitykowanego Londynu, gdzie znalazł siedzibę pol-ski rząd na emigracji, wycofała się na prowincję. Mieszkała w małym pensjonacie,aby być blisko bazy lotniczej, w której pracował jej mąż. Zaczęła chorować. Późnowykryty rak był przyczyną jej śmierci 9 lipca 1945 roku w Manchesterze. Jej wierneczytelniczki oczywiście wierzą, że w zasadzie zabiła ją tęsknota i wojna: złośliwy,trujący kwiat zaczął rozrastać się w jej ciele.

Mamy więc w jej życiu wszystko, czego potrzebuje współczesna biografia przy-ciągającej uwagę postaci: przedwczesną śmierć w symbolicznym momencie, zemstęlosu, miłość i zdradę, liczne rozstania i pełną kokieterii gotowość kochania. Nie nalegendzie biograficznej opiera się jednak sława poetki, ale na tym, że jej wiersze sąunikalnym, kobiecym głosem, który po raz pierwszy w dziejach Europy przemówił wpoezji Safony. Odzywa się on rzadko — tak rzadko, że każda z piszących kobiet musiod nowa stworzyć swój świat w swojej epoce. Nie ma tu jednolitego ciągu tradycji.W latach wcześniejszych, na przełomie XIX i XX wieku, pojawiło się co prawda wPolsce po raz pierwszy bardzo wiele poetek, ale ich ton był inny, przesycony schyłko-wością epoki. Pawlikowska-Jasnorzewska uczciła Safonę cyklem wierszy. Spośródpoetek europejskich ceniła także Annę de Noailles, tłumaczyła zresztą jej wiersze napolski.

Poezja Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej jest wysokiej próby. Nie ma w niej efek-ciarstwa, jest naturalność. Poza tym, że zdołała nadać nowoczesną formę poetyckąjakże często marginalizowanym przeżyciom kobiety, takim jak poszukiwanie part-nera, miłość, tęsknota, chęć podobania się i rozstanie, była także poetką natury. Jejwiersz o wiewiórce, wesołej i nieobliczalnej, która żyła w domu, ale zginęła przypad-kowo zgnieciona drzwiami, należy do najświetniejszych w jej dorobku. Poza tym te-mat natury pojawia się w cyklu Szkicowników poetyckich, pisanych w latach trzydzie-stych i w okresie wojny, inspirowanych francuską tradycją poeme en prose. Szkicow-niki cechuje poczucie, że człowiek jest równorzędną częścią natury. We wrześniu1939 roku, gdy pierwsze bomby spadły na miasta i na uciekinierów, Maria zauważyłagrządki kwiatów, przestraszone ptaki, a nawet słonia cyrkowego porzuconego w le-sie. Wojna burzy równowagę całego świta, także niczemu nie winnych zwierząt iroślin. Sięga do morskich głębin. We wczesnej poezji Pawlikowskiej-Jasnorzewskiejnatura była bajkowa, później natomiast ludowe stylizacje ustępują miejsca wizji, wktórej dostrzec można punkt widzenia prekursorski wobec współczesnego myśleniaekologicznego. Poetka przekraczała nawet antropocentryczną perspektywę: kobie-

30

Kobiecy głos

ca empatia pozwalała jej zderzyć punkt widzenia nie-ludzkiego bytu z ludzkim za-dufaniem, którego przejawem jest wojna.

Gdyby Maria Pawlikowska-Jasnorzewska i José Manuel Sarmento de Beires spo-tkali się w szczęśliwszym czasie, zapewne związki poezji polskiej i poezji portugal-skiej byłyby głębsze. Możemy o tym jedynie pomarzyć. Wydanie portugalskie tychwierszy przywraca więzi, które przerwała historia.

31

UMA VOZ FEMININA

Anna Nasiłowska

Explicar a um leitor não polaco quem é Maria Pawlikowska-Jasnorzewska não éuma tarefa fácil. Não pertencendo aos poetas com uma copiosa fortuna crítica, comuma obra que se restringe ao entreguerras e ao período da guerra, e com uma biogra-fia que dificilmente poderia ser considerada um padrão para as mulheres contem-porâneas, profissionalmente ativas e privadas de muito tempo para a celebração dasua feminilidade, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska é, no entanto, uma das poetisasmais queridas, sobretudo pelas fiéis leitoras cada vez mais numerosas. Talvez sejaassim porque elas têm saudades do ideal da feminilidade representado por Maria: apoetisa acreditava que eram as mulheres que sustentavam o sonho da Beleza, trans-formavam o dia-a-dia, tão comum e duro, em algo aconchegante, cultivando umaestética quotidiana e caseira, uma magia privada, que fazia com que a vida ganhassemais brilho. Pois, apesar do ritmo e do pragmatismo do mundo de hoje, esse sonhonão deixou de existir. Vários dos seus poemas, aliás, foram musicados, tornando-oscanções apresentadas no palco.

Maria nasceu numa família artística. O seu avô, Juliusz Kossak, bem como o pai,Wojciech, e o irmão, Jerzy, pertenciam a uma família muito conhecida de pintores.O avô foi um dos criadores do estilo polaco, pintando cenas de batalhas nacionais,cenas de caça e retratos de heróis a cavalo. Criava sobretudo aguarelas. O pai deMaria deu continuidade a esse estilo, mas preferia pintura a óleo, considerada maisespetacular. Até hoje os quadros dos Kossak atingem altos preços no mercado polacode leilões, ainda que as obras do mais novo, Jerzy, que reproduzia o estilo do pai ebanalizava os motivos típicos como ulano e rapariga, sejam menos valorizadas. OsKossak eram especialistas em representar cavalos na pintura, conseguindo satisfa-zer o snobismo fidalgo e alimentando as saudades nacionais. De Maria, chamada nafamília de Lilka, e da sua irmã mais nova não se esperava que se tornassem artistas.Não receberam outra educação que não fosse a caseira.

A irmã mais nova, Magdalena, tendo adotado o pseudônimo artístico Samozwa-niec, escrevia obras muito espirituosas: cenas, crônicas, romances e comédias. De-

Anna Nasiłowska

pois da morte da irmã ela publicou dois volumes de memórias sobre Maria e a famíliade Kossak. E embora, a fim de conseguir a impressão desejada no leitor, ela tivesseaberto mão da fidelidade aos fatos, os seus livros, escritos com uma admiração pelogênio, pela beleza e pela vida de Lilka, solidificaram, sem dúvida, a fama poética deMaria depois da segunda guerra mundial, aproximando a sua figura do público. Jánão era Maria, mas Lilka, como era chamada entre os membros da família e os ami-gos.

O primeiro volume de poesia, Maria publicou-o em 1922 e intitulou-o Niebieskiemigdały, aproveitando uma expressão idiomática da língua polaca (śnić o niebieskichmigdałach, literalmente: “sonhar com amêndoas azuis”), utilizada quando alguémpensa em coisas que não existem, histórias irreais, sonhos e ideações. Os títulos dosvolumes seguintes – Różowa magia (“Magia cor-de-rosa”, 1924), Pocałunki (“Beijos”,1926) e Dancing (1927) – realçam a feminilidade, um caráter sutil e espirituoso, e oerotismo.

Os inícios de Maria Pawlikowska-Jasnorzewska como escritora coincidiram como período depois da primeira guerra mundial, quando a Polónia, que durante mais deum século sofria dominação alheia, reconquistou a independência. Conseguiu-a emgrande parte devido a uma conjuntura política favorável, com o enfraquecimento,em consequência da guerra e revoluções, da Rússia, da Alemanha e da Áustria – paí-ses que vieram conquistando gradativamente os territórios da antiga República Po-laca, chegando em 1795 a dar fim à soberania estatal, o que levou a uma longa série delevantamentos nacionais. Durante aquele período, a poesia, especialmente român-tica, desempenhava um papel significativo, não deixando extinguir-se a identidadenacional e a ânsia de liberdade.

Em 1918 surge um grupo de jovens poetas que resolve lutar por uma normali-dade e modernidade polaca. Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, KazimierzWierzyński e Jarosław Iwaszkiewicz romperam, nos primeiros manifestos, com umatradição que visava sobretudo à celebração do sofrimento, despertando o espíritonacional. A partir de então, importantes seriam os novos temas: a cidade, o amor, oquotidiano, a juventude e o próprio feliz fato de viver. Inspiravam-se um pouco nosfuturistas russos, um pouco na filosofia de Bergson. Pretendiam também apagar asantigas divisões: no grupo havia dois poetas de origem judaica, dois de origem ucra-niana e um nascido em Varsóvia. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, um pouco maisvelha do que eles, nascida e criada em Cracóvia, uma cidade de tradição e patrimó-nio, fez amizade com o grupo. Os assuntos abordados (a magia da feminilidade edo amor, a Natureza) bem como os adereços e os fenómenos que apareciam na suapoesia, relacionados com a vida urbana e a modernidade (os automóveis, o jazz, osdancings), agradavam aos poetas do grupo, enquanto, em termos artísticos, as obrasda autora cracoviense eram até mais modernas do que a dicção pós-romântica deles.Os poemas de Maria têm leveza e naturalidade, e o seu efeito principal é produzido

34

Uma voz feminina

com meios muito simples, longe do patético, da preocupação moralizadora e do dis-curso filosófico.

Desde o início da sua carreira artística Maria publicava sob o sobrenome do se-gundo marido. Os Pawlikowski eram, aliás, uma família excepcional, com uma enor-me contribuição para a literatura polaca e a cultura das Tatras Altas. Tinham emZakopane, a capital desta região montanhosa, uma casa em estilo local, construídasegundo o desenho de Stanisław Witkiewicz – arquiteto, pintor e escritor que criarauma versão desse estilo, diferente do alpino e até hoje vigente, baseada no aprovei-tamento dos materiais localmente disponíveis, bem como as tradições da arte de car-pintaria da população local, com decorações populares. O marido de Maria era tam-bém escritor e conhecedor das Tatras. O casamento, porém, não durou muito. A poe-tisa morou pouco tempo na enorme casa dos Pawlikowski, ainda que continuasse li-gada às montanhas, uma vez que era nas Tatras que se encontrava a boémia artística.Ambas as irmãs Kossak eram amigas do filho de Stanisław Witkiewicz – StanisławIgnacy, conhecido como Witkacy, que era um grande artista de vanguarda, pintore autor de peças tão extremamente insólitas que os teatros recusavam encená-las.(Witkacy entrou na moda só nos anos 60, quando se reconheceram as suas afinida-des com o teatro europeu do absurdo.) As irmãs também escreviam para o teatro,mas enquanto as obras de Magdalena eram tão somente engraçadas, as peças deMaria muitas vezes abordavam, apesar de uma forma leve, questões historiosóficasmuito sérias.

No final da década de 20 a atmosfera de entusiasmo, que impregnava os primei-ros anos depois da recuperação da independência, passou a esgotar-se. Maria foiabandonada pelo marido, que começou uma relação amorosa com uma dançarinaem Viena. Pawlikowski era automobilista e impressionava a imprensa polaca comas suas proezas; ela era fascinada com aviadores, heróis do espaço, homens capazesde fazer algo que antes parecia impossível. Conforme o testemunho da irmã, um diaMaria achou na imprensa francesa um poema de um piloto português, José ManuelSarmento de Beires. O aviador fez alguns voos excecionais, como o raide de Lisboapara Macau em 1924. A sua maior proeza foi, no entanto, o voo de Lisboa para o Brasilem 27 de março de 1927, que fez com que ele se juntasse aos pioneiros de aviaçãocomo Charles Lindbergh, que faria o seu famoso voo transatlântico no mesmo ano,mas em maio. Sarmento de Beires narrou o raide no livro De Portugal a Macau: aviagem do “Pátria”, publicado pela editora lisboeta Seara Nova, a mesma que em 1924lançou o seu volume de poesia Sinfonia do Vento.

A figura do aviador-poeta impressionou a poetisa polaca a ponto de esta lhe diri-gir uma carta escrita em francês. Sarmento de Beires costumava passar muito tempona França, cooperando com a fábrica de aviões Breguet. Os dois descobriram quetinham muito em comum: interessavam-se pelo esoterismo e pelas novas ideias deuma religião universal. Maria não pertencia ao movimento teosófico, mas nos círcu-

35

Anna Nasiłowska

los que frequentava havia pessoas muito engajadas nesta corrente, porque apoiavao planejamento familiar e era bastante progressista.

Durante o seu voo para Macau Sarmento de Beires visitou Adyar na Índia, umadas sedes da Sociedade Teosófica. Na mesma altura publicou também uma carta so-bre a sua missão num boletim internacional de teosofia. A sua viagem havia de abrirà humanidade “uma nova época da paz, da harmonia e da prosperidade” – conformeos objetivos do movimento ela visava a realização de uma ação unificadora da hu-manidade concentrada nas metas espirituais. Maria poderia tomar conhecimentoda carta em Varsóvia ou em Paris, uma vez que frequentava círculos de pessoas vi-vamente interessadas pelo assunto.

A Sociedade Teosófica foi fundada por Helena Petrovna Blavatsky, natural daUcrânia, em 1875, e era um aglomerado relativamente arbitrário de ideias budistas ebramanistas com certas aspirações ocidentais. Esta corrente eclética provavelmentenão teria sobrevivido no século XX se não fosse o aparecimento, em Adyar, de JidduKrishnamurti, um educador carismático e um homem com excecionais capacidadesesotéricas. Krishnamurti era realmente uma pessoa profundamente espiritualizada— era até reconhecido como messias, mas nunca assumiu esse papel, sublinhava anecessidade de autoaperfeiçoamento e não pretendia criar uma nova igreja ou reli-gião. Ensinava que “a verdade é uma terra sem caminho”.

Maria Pawlikowska e José Manuel Sarmento de Beires começaram a trocar car-tas em 1927. Daquela correspondência conhecem-se algumas passagens citadas noslivros da irmã de Maria. O entendimento recíproco dos dois, pessoas oriundas dasantípodas da Europa, afigurava-se total e completo. À medida que escreviam as car-tas, o relacionamento imaginário parecia cada vez mais uma união das almas e doscorpos, uma realização dos desejos mais profundos. Como mostram algumas passa-gens, eles consultavam os astros e utilizavam alguns métodos esotéricos de comuni-cação à distância, do modo que tinham, ainda antes de terem uma oportunidade dese ver, uma sensação de contato físico. Encontraram-se no início de 1928 em Paris.Não foi uma decepção. “Comparado com outros senhores é como um aeroplano emrelação a uma bicicleta”, escreveu Maria numa carta a uma amiga.

Infelizmente ele era casado. Ela, do ponto de vista formal, também. O que real-mente aconteceu, não o sabemos, mas com certeza não lhes era fácil. O encontroamoroso foi interrompido por uma viagem súbita dele para Portugal. Na biografia dapoetisa Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, czyli Lilka Kossak, de minha autoria, explicoeste deslocamento à luz do contexto político. Sarmento de Beires, à semelhança dePawlikowska-Jasnorzewska, era a favor da democracia liberal. A lógica do que lheaconteceu posteriormente mostra que 1928 foi para ele um ano decisivo: ficou enga-jado numa conspiração contra o exército que pretendia opor-se à ditadura de prove-niência militar. Depois de uma tentativa fracassada de golpe do estado em 1928, Sar-mento de Beires continuou ativo, sendo encarcerado em 1933, expulso do exército no

36

Uma voz feminina

ano seguinte, condenado, rebaixado na hierarquia militar. . .Pretendendo defendera democracia, Sarmento de Beires sacrificou não apenas o amor pela poetisa polaca,mas também a sua carreia de aviador. Emigrou, primeiro para China, e depois parao Brasil. A sua reabilitação deu-se apenas em 1972, dois anos antes da sua morte.

Maria aguardava em Paris. Mesmo quando o dinheiro acabou, ela não perdeu aesperança, e a necessidade de partir era-lhe muito penosa. Foi naquela época quecriou um dos seus mais lindos volumes de poesia, intitulado Paryż ("Paris"), publi-cado em 1929. Embora o livro seja impregnado de sofrimento, a mágoa de um cora-ção partido nunca assume o primeiro plano. Não aparece também a figura do avia-dor português, e só uma vez menciona-se um espanhol passeando — e é tudo. Ovolume trata de uma cidade moderna, do quanto se experimenta a solidão no meiode uma alegre multidão, das tentativas de adivinhação — tudo mostra apenas quãoimpotente é o ser humano em face do seu destino. O esplendor, a diversidade e oritmo de vida de uma metrópole moderna, de uma cidade de luzes, do coração daEuropa, contrasta com a sensação de exaustão e com as artes de adivinhação, estra-nhas no mundo moderno. Já neste volume, ainda que em nenhum momento se toquediretamente a política, pode-se observar o pressentimento de um tempo sombrio.

Talvez se achem, um dia, em algum arquivo em Portugal, as cartas da poetisapolaca? O amor pelo aviador português não se revelou destruidor na vida de Maria.Tendo regressado para a Polónia, a autora ficou mais independente da sua família.Alugou um apartamento próprio, conheceu um jovem aviador polaco, Stefan Jasnor-zewski, e casou com ele. Começou a assinar os volumes com o novo sobrenome, e sómais tarde, depois da guerra, resolveu, a fim de dar coerência à sua obra, assinar oslivros com os dois sobrenomes. Para os amigos, aliás, ela nunca deixou de ser Lilka,e é este nome que os seus dedicados leitores muitas vezes utilizam.

O casamento mostrou-se bem-sucedido, embora o marido fosse dez anos maisnovo. Não se sabe se ele tinha consciência da diferença de idade, uma vez que apoetisa, como muitas mulheres elegantes, não revelava a sua idade, e tinha inclusivedocumentos com uma data modificada. Na verdade nasceu em 1891, mas foi umsegredo.

Nos primeiros dias de 1939 estreou em Varsóvia a sua peça Baba-dziwo. É umaobra sobre o totalitarismo, cuja ação tem lugar num país imaginado, reinado poruma ditadora taciturna que luta contra as mulheres. Na plateia havia pouquíssimagente, já que, com a eclosão da guerra, não se pensou mais em espetáculos. A poetisae o marido estavam a arranjar um novo apartamento, mas ele, sendo militar, foi obri-gado a partir para o leste. Junto com uma onda de refugiados, eles chegaram, no seupróprio carro, à Roménia, e depois, atravessando os Balcãs e a Itália, até à França.Os militares polacos esperavam desempenhar um papel importante na França, suaaliada, e acabar com a Alemanha hitlerista. Infelizmente, em 1940 tiveram que fugirnovamente, dessa vez para a Grã-Bretanha. Ali as tropas polacas, especialmente os

37

Anna Nasiłowska

aviadores, destacaram-se primeiro na defesa da Inglaterra, e depois durante a ofen-siva na Europa.

Para Maria Pawlikowska-Jasnorzewska a eclosão da guerra foi um grande golpeque significou a realização dos seus pressentimentos mais funestos. Sofreu muito,particularmente depois da queda da França. Sentia-se muito ligada à cultura fran-cesa, era praticamente bilíngue. De diversas lembranças surge a imagem de Mariaa bordo do navio atravessando o Canal da Mancha, do qual desceu quebrada, dolo-rida, muito envelhecida. O seu marido era militar, o seu pai e o avô pintavam cenasde batalha, mas ela nunca se identificou com o espírito bélico, mesmo que se tra-tasse de uma luta libertadora, pelo lado justo. Maria era pacifista já desde o períodoentreguerras. Durante a guerra era difícil assumir o pacifismo, já que esse tipo deatitude implicava um conflito com a maioria da comunidade polaca emigrante e comos círculos militares. Era difícil condenar publicamente qualquer tipo de agressão,enquanto o contexto político induzia os escritores a apoiarem, através da sua arte, aluta libertadora, incentivando à ação. Era isso que faziam os seus colegas poetas dostempos de juventude. Mas para Maria isso também era demais.

Jamais escreveu uma linha que aprovasse a guerra ou sequer a aceitasse indi-retamente. Comparava-a a uma flor envenenada, a uma catástrofe, a um germede Satanás. Observava como o espírito da guerra degenerava a vida intelectual, le-vava ao conflito entre as pessoas, transformava o convívio humano num inferno.Distanciou-se do fervor político de Londres, que sediava o governo polaco no exílio,mudando-se para a província. Morava numa pequena pensão, perto da base aéreaem que trabalhava o seu marido. Aí começou a doença. Um cancro, detetado tar-diamente, foi a causa do seu falecimento em 9 de julho de 1945, em Manchester. Assuas fiéis leitoras acreditam obviamente que a verdadeira causa da sua morte foi asaudade e a guerra: uma flor maligna, venenosa, começou a brotar dentro do corpoda poetisa.

A sua vida revela, portanto, todos os traços que uma biografia contemporânea deuma figura interessante tem que possuir: uma morte precoce num momento simbó-lico, uma vingança do destino, amores e adultérios, várias despedidas e uma dispo-sição para amar cheia de coqueteria. Não é, porém, na lenda biográfica que a famada poetisa se fundamenta, mas antes no fato de que os seus poemas constituem umavoz feminina ímpar, única, que na Europa se fez ouvir pela primeira vez na poesia deSafo. É uma voz que se pronuncia tão raramente que cada mulher escritora tem quecriar, a partir de nada, um novo mundo na sua própria época. Não existe uma tra-dição uniforme. Embora anteriormente, na virada do século XIX para o século XX,tivesse aparecido na Polónia um primeiro conjunto maior de poetisas, o tom delasera diferente, supersaturado com o espírito decadentista do final da época. MariaPawlikowska-Jasnorzewska homenageou Safo com um ciclo de poemas. Dentre

38

Uma voz feminina

as poetisas europeias apreciava também Anna de Noailles, traduzindo inclusive osseus poemas para o polaco.

A poesia de Pawlikowska-Jasnorzewska é de uma excelente qualidade. Não seacham nela artifícios pretensiosos para impressionar o leitor, mas antes uma natura-lidade. Para além de ter conseguido dar uma forma poética moderna às experiênciasfemininas tão frequentemente marginalizadas, como a busca do amor, a saudade, avontade de ser admirada e a despedida, ela era também uma poetisa da Natureza. Oseu poema sobre um esquilo alegre e imprevisível que vive em casa, mas morre esma-gado por uma porta, é um dos melhores na sua obra. O tema da Natureza apareceigualmente no ciclo Szkicowniki poetyckie (“Cadernos de esboços poéticos”), escritosna década de 30 e durante a guerra, e inspirados na tradição francesa de poème enprose. Szkicowniki apresentam o ser humano como uma parte equivalente da Natu-reza. Em setembro de 1939, quando as primeiras bombas caíram nas cidades e nosrefugiados, Maria reparou em canteiros de flores, em pássaros assustados, até numelefante de circo, abandonado num bosque. A guerra desequilibra o mundo intei-ro, inclusive o mundo dos animais e das plantas que não fizeram a mal a ninguém.Atinge até as profundezas do mar. Anteriormente, a poesia dela apresentava umaNatureza de conto de fadas, mas depois as estilizações populares cedem lugar a umavisão em que se pode notar um ponto de vista precursor do pensamento ecológicona contemporaneidade. Maria transcendia a perspetiva antropocêntrica, a empatiafeminina permitia-lhe a criação de um embate entre o ponto de vista de um ser nãohumano e a presunção humana, cuja manifestação é a guerra.

Se Maria Pawlikowska-Jasnorzewska e José Manuel Sarmento de Beires se tives-sem encontrado num tempo mais favorecido, as ligações entre a poesia polaca e por-tuguesa seriam indubitavelmente mais profundas. Isso não passa, porém, de umsonho. A presente edição dos poemas em tradução reestabelece os laços rompidospela História.

Tradução de Gabriel Borowski

39

Maria

Pawlikowska-Jasnorzewska

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, c. 1934, retrato por Wojciech Kossak (o pai da poeta)(fonte: Wikimedia Commons)


Diz a cigana

Venho de uma terra distante,Filha de um rei cigano,Levo uma vida errante. . .

Brilho à luz do sol; no mundo não sou ninguém.Tilintam em mim moedas de três países,Recordações do meu vaivém.

Às vezes leio a sina. Sem pudor,Prevejo a morte aos jovens e, aos velhos, o amor. . .

Trad. Teresa Fernandes Swiatkiewicz

42


Cyganka mówi

Przychodzę z bardzo daleka,Błędna Cyganka,Córka króla Kwieka. . .

Błyszczę w słońcu – w świecie nic nie znaczę.Dźwięczą na mnie monety trzech krajów,Pamiątki tułacze.

Czasem kabałę stawiam. Niezawiłą,Gdyż wróżę młodym śmierć – a starym miłość. . .

43


A violeta é um rouxinol

Aquecidas com a folha cordiformeQuerendo exprimir o veludo do amorAs modestas violetas ao solCantam em soprano o seu odor.No mundo das floresA violeta é um rouxinol.


44


Fiołek to słowik

Serdecznym liściem ogrzane,Chcąc miłości aksamit wysłowić –Skromne fiołkiŚpiewają wonności sopranem.W świecie kwiatówFiołek – to słowik.

45


Retrato

A tua boca: um oceano da cor das rosas.O teu olhar: uma onda em sublevação.E as tuas espáduas musculosas:Um colete de salvação. . .


46


Portret

Usta twoje: ocean różowy.Spojrzenie: fala wzburzona.A twoje szerokie ramiona:Pas ratunkowy. . .

47


O conselho de Madame Girard, a bruxa

Numa sexta-feira de setembro em noite de lua nova,modela um boneco parecido com o teu galã.Vai buscar a boca ao espinheiro e os olhos à corujae abraça-o todos os dias, de noite e de manhã,

isto é para que o outro – o tolo – tenha às vezes a sensaçãode que algo no coração doce e escusadamente canta,umas mariposas o perseguem em sedosa agitaçãoe, no interior, uma onda de raiva e apreensão se levanta,

é para que vagueie só pela vereda outonal terrena,meio teimoso, meio inconsciente, sem querere, pisando as folhas secas pintadas de hena,pense: «É coisa do Diabo! Não consigo esquecer».

É para que sinta no coração saudade e melancolia,para que, assustado, veja nas nuvens uma sílfide nua,nas tocas o nariz de um génio, no cachimbo bruxaria,e siga até à tua porta e, na magia cor-de-rosa, se imiscua.


48


Rada pani Girard, czarownicy

Musisz ulepić w piątek, we wrześniu, na nowiu,małą lalkę, podobną do twego kochanka.Zrobić jej usta z głogu, wprawić oczy sowiei tulić ją co wieczór i każdego ranka,

by tamtemu – głupiemu – zdawało się czasem,że mu coś w sercu słodko, niepotrzebnie śpiewa,że go gonią ćmy jakieś z jedwabnym hałasem,i aby się opędzał i martwił, i gniewał,

i by samotnie błądził aleją jesienną,na wpół jeszcze uparcie, na wpół nieprzytomnie –i tupiąc w suche liście malowane henną,myślał: „diabli nadali! nie mogę zapomnieć!”

I aby poczuł w sercu tęsknotę i chandrę,by w chmurach z przerażeniem ujrzał sylfy nagie,w dziupli drzewnej nos dżina, w fajce – salamandrę –i wpadł prosto w drzwi twoje – wprost w różową magię. . .

49


Magia cor-de-rosa

No bico dourado do fogãoqueimarei uma rosa minha,uma pena negra de galinhae, do ser humano, um coração.

Não envenenarei ninguém,não matarei qualquer ente,o coração – esse é de gente;é meu e de mais ninguém.

Não estrangularei uma ave,não derrama sangue o meu feitiço,nesta poção mágica que atiçolançarei a minha alma suave.


50


Różowa magia

Na złocistej fajercespalę różową różę,czarne pióreczko kurzei jedno ludzkie serce.

Nikogo nie otruję,nikogo nie zabiję,serce to jest niczyje,jest ono tylko – moje.

Gołębia nie zaduszę,me czary są bezkrwawe,w czarodziejską potrawęwrzucę mą własną duszę.

51


A linhagem da bruxa

A todos juro amor eterno:pardas campânulas da loucura, beladona tresmalhada,coruja, lua nova, sapo, bufo-real e hiena;tabaco de cor deslavadae sombria cicuta que o sabugueiro armazena.

Eu, bruxa sem vassoura,de coração chamuscado,saudosa de um pobre demo afastado,fitando o mundo como uma bola de cristal,amo-te e acolho-te no meu coração leal,linhagem de bruxa e de maga,suspeita, desconfiada, amada. . .


52


Rodzina czarownicy

Przyrzekam wam miłość dozgonną,siwe dzwonki szaleju, błędna belladonno,sowo, nowiu, ropucho, puchaczu i hieno,tytoniu bladolicyi bzów czarnych posępna zżółkła walansjeno.

Ja, wiedźma bez ożoga,z sercem opalonemtęskniąca za dalekim, ubogim demonem,wpatrzona w świat jak w szklaną czarodziejską kulę,kocham cię i do serca tulę,rodzino czarownicy,podejrzana, kochana. . .

53


A fogueira

Agarraste-me pela tempestiva cabeleira,meu mestre do fogo!Com os teus braços que nem cordasamarraste ao coração uma fogueira.Desforram-se as magias e os feitiços!Ah, não há quem estenda a mão!O dia ardeu cedendo à noite de carvão,por entre faíscas e bulícios.


54


Stos

Chwyciłeś mnie za burzę włosów,Mistrzu ogniowy!ramionami jak powrozamiprzywiązałeś do serca: stosu.Mszczą się czary i uroki wszystkie!Ach, i znikąd pomocy!Dzień się spalił na węgiel nocy,pośród westchnień i iskier.

55


Rainha do Frio

Eis a Rainha do Frio a andar pela rua,Rodeada por uma nevasca crua.Boca pálida, toda cerradaE o chapéu com a fita, toda nevada –

Carta na mão, palavras pretas – da carta branqueza –delas nasce a frieza.Apressa-se rumo ao rio. Gelado o olhar.Parará o rio quando a Rainha lá mergulhar.

Trad. Jakub Jankowski

56


Królowa mrozu (Ice Queen)

Oto Królowa Mrozu idzie przez ulicę,Otoczona przez dziką śnieżycę.Usta ma blade, zaciśnięte twardoI kapelusz z zaśnieżoną kokardą –

W ręku list. Czarne słowa na białym papierze,z których mróz swój początek bierze.Idzie prędko ku rzece. Zamarzłe ma oczy.Rzeka stanie, gdy Królowa w nią skoczy.

57


Oração

Ó beijo nosso, que estais nos céusjunto às almas de jasmim e lilás!De sangue e prados nus, o filho!Ó beijo nosso, que estais nos céus!

Ó sentido de ações e gestos meus!Ó pão desejado pela minha alma!Saudade de vento! Conto de calma!Ó beijo nosso, que estais nos céus!

Meus lábios tristes murcharão pronto,e quando sua cor diluida na terrabrote no amaranto das margaridas –então me tocarás sua canção de violino,me fecharás na palavra além do destino,ó beijo nosso, que estais nos céus!

Trad. Małgorzata Naumczuk

58


Modlitwa

O pocałunku, któryś jest w niebierazem z duszami bzu i jaśminu!Krwi i bezsennych łąk gwiezdnych synu!O pocałunku, któryś jest w niebie!

O treści wszystkich myśli i czynów!O upragniony mej duszy chlebie!Tęsknoto wichrów! Bajko jaśminów!O pocałunku, któryś jest w niebie!

Me smutne usta zwiędną w czas krótki,a gdy z nich barwą oddaną glebiew amarantowe przejdzie stokrotki –wówczas mi zagrasz twą pieśń skrzypcową,zamkniesz mnie w obce wieczności słowo,o pocałunku, któryś jest w niebie!

59


Velhice

O bosque se veste de seda violetae a tília de verde e liso cetim.Enfeitar-me já não é minha meta,ninguém olha para mim.

Há homens estranhosque juntam buquês de urtiga e roselha,mas onde tamanhosque beijem os cabelos de uma velha?

Vivo só.Chamam-me de avó.Sinto-me como uma nódoa negrana tapeçaria multicor do planeta.

Trad. Regina Przybycien

60


Starość

Leszczyna się stroi w fioletową morę,a lipa w atłas zielony najgładszy. . .Ja się już nie przebiorę,na mnie nikt nie patrzy.

Bywają dziwacy,którzy z pokrzyw i mleczów składają bukiety,lecz gdzież są tacy,którzy by całowali włosy starej kobiety?

Jestem sama,Babcia mi na imię –czuję się jako czarna plamana tęczowym świata kilimie. . .

61


Uma mulher que espera

Espera, olha o relógio dos seus anos,morde o lenço expectante.Lá fora o mundo é só desengano,talvez já seja tarde para um visitante?


62


Kobieta, która czeka

Czeka, patrzy na zegar swych lat,gryzie chustkę z niecierpliwości.Za oknem świat zszarzał i zbladł,a może już za późno na gości?

63


Outono

As rosas de outono enferrujaramolhando o espaço branco do aguaceiro –a chuva costura o céu ao chãocom mil pontos e arrepios.

E tudo se estragaescorre, esvai-se decompostoporém não para sempre, em desalentomas em êxtase, só por um momento.


64


Jesień

Zardzewiałe róże jesienipatrzą w przestrzeń białą od deszczu –deszcz niebo przyszywa do ziemitysiącem ściegów i dreszczów.

I wszystko psuje się,cieknie, zgnilizną broczy,lecz nie na zawsze, z rozpaczy –ale na krótko, z rozkoszy.

65


Borboleta

toquei-o com uma pluma feito borboletadesculpefoi sem querero senhor é como negro lírio triste e ardenteme escapou da menteque sou mulher.


66


Motyl

dotknęłam pana jak motyl egretąprzepraszamto było niechcącypan jest jak czarny irys smutny i gorącyzapomniałamże jestem kobietą.

67


Manuscritos queimados

Quando o mundo rejeitou Safo,Quando a sua obra foi queimada,Explodiram fumos róseos;Atravessaram, numa nuvem pesadaE louca, os tempos que se deram.

Inalei-a envolvida no seu bafo:A poesia não se perdera. . .

Trad. Gabriel Borowski

68


Spalone rękopisy

Gdy świat Safonę odrzucał,Gdy jej dorobek palono,Buchnęły dymy różane;Ociężałą, chociaż szalonąChmurą płynęły przez czas.

Wciągnęłam ją z wiatrem w płuca:Poezja nie poszła w las. . .

69


Sobre ela

Ó Paixão, divinamente ridícula!Ó monstruosa, ó aleijada!As asas te levam pr’o alto recato!Com o peito as queres seguir,Com sua vista erguida, fixada!Mas o quadril nunca se ergueuE os seus pés de patoNão te deixam subir. . .E não te entregarás ao céu,E a terra não te vai dominar,Monstro com lábio doce e triste olhar!


70


O niej

Bosko śmieszna Miłości!Potworze, kaleko!Skrzydła rwą cię ku górze!Piersią dążysz za niemi,Zapatrzona wysoko, daleko!Lecz twoje ciężkie biodraI twoje stopy kurzeTrzymają cię przy ziemi. . .I niebu się nie oddasz,I ziemia cię nie zmoże,Smutnooki, słodkousty potworze!

71


Amante mudo

Um amante mudo é como um rio escuroque, levando palavras, passa.Ao beijar sua amante silencia como o céu,como um piloto realizando manobra.Rouba-lhe a metade do contentamento –e ela seria sempre curiosa e infeliz,se não fosse que, no negrume,com um braço limpa uma lágrimaque no rosto dele sobra.


72


Milczący kochanek

Milczący kochanek jest jak ciemna rzeka,która, słowa unosząc, przepływa.Całując kochankę milczy jak firmament,jak pilot w czasie wiraży.Kradnie jej pół szczęścia –i byłaby wiecznie ciekawa i nieszczęśliwa,gdyby nie to, że w mroku,niechcący, ramieniem,łzę mu otarła z twarzy.

73


Golfo amargo

Alegre, poderoso e largo,alto marinheiro na haste!Do meu choro me pescastecomo uma sereia do golfo amargo. . .

Trad. Magdalena Misiorny e Karolina Łubnicka

74


Gorzka zatoka

Szeroki, wesoły, wysoki,nieulękły marynarzu siłaczu!Wyłowiłeś mnie z mego płaczujak syrenę z gorzkiej zatoki. . .

75


Não volto mais

“Não volto mais! Que Deus me atirePara além das estrelas! Porque este mundo me afligiuImperdoavelmente”. . . “Sim, mas aqui floresceO amor como orquídea isolada. . .Não voltas?”

Trad. Magdalena Misiorny

76


Nie wrócę więcej

„Nie wrócę więcej! Niech mnie Bóg odrzuciDaleko w gwiazdy! Gdyż mnie świat ten smuciłNiewybaczalnie”. . . „Tak, lecz to rozkwitaMiłość, jak storczyk ustronny. . .Nie wrócisz?”

77


Amor

Há já um mês que sou por ti ignorada.E nada. Talvez esteja mais pálida e calada,um bocadinho mais cansada.Mas parece que dá para viver sem ar.

Trad. Karolina Łubnicka

78


Miłość

Nie widziałam Cię już od miesiącaI nic. Jestem może bledsza, trochę śpiąca,trochę bardziej milcząca.Lecz widać można żyć bez powietrza.

79


Fotografia

Quando se teve a sorte que ninguém mais tem:a terra toda e o corpo de alguém,e agora resta só uma fotografia,muito menos do que se queria. . .

Trad. Karolina Łubnicka

80


Fotografia

Gdy się miało szczęście, które się nie trafia:czyjeś ciało i ziemię całą,a zostanie tylko fotografia,to – to jest bardzo mało. . .

81


Ofélia

Ah, ficarei aqui ainda muito tempona água cristalina, na rede das algas finasaté que me dê conta finalmentede que não fui amada, pura e simplesmente.

Trad. Aleksandra Wilkos

Ofélia, de John Everett Millais 1851-52. Tate Gallery, London(fonte: Wikimedia Commons)

82


Ofelia

Ach, długo jeszcze poleżęw szklanej wodzie, w sieci wodorostów,zanim wreszcie uwierzę,że mnie nie kochano, po prostu.

83


Quem quiser que eu o ame não deve estar nunca sombrio,mas deve saber levantar-me nos seus braços levemente.Quem quiser que eu o ame deve sentar-se à beira dum rioe observar bichos e ervas atentamente.

Tem de saber bocejar ao ver um funeralou beatos a gritar numa procissão funesta.Mas deve comover-se quando um pardalcanta ou um pica-pau batuca os abetos na floresta.

Tem de saber acariciar-me e fazer festinhas em cãese rir-se, e no fundo de si mesmo sonhar uma fantasia deliciosa,e ignorar tudo como eu ignoro, e estar calado na escuridão voluptuosa,e nem ser furioso nem meigo demais.


84


Kto chce bym go kochała, nie może być nigdy ponuryi musi potrafić mnie unieść na ręku wysoko do góry.Kto chce, bym go kochała, musi umieć siedzieć na ławcei przyglądać się bacznie robakom i każdej najmniejszej trawce.

I musi umieć ziewać, kiedy pogrzeb przechodzi ulicą,gdy na procesjach tłumy pobożne idą i krzyczą.Lecz musi być za to wzruszony, gdy na przykład kukułkakuka lub gdy dzięcioł kuje zawzięcie w srebrzystą powłokę buka.

Musi umieć pieska pogłaskać i mnie musi umieć pieścić,i śmiać się, i na dnie siebie żyć słodkim snem bez treści,i nie wiedzieć nic, jak ja nic nie wiem, i milczeć w rozkosznej ciemności,i być daleki od dobra i równie daleki od złości.

85


Amor

Meditas muito. Teimoso, misterioso.Olhas para a janela com um olhar penoso. . .Mas, não me amas mais que a vida, meu amado?Tu próprio o disseste no ano passado. . .

Ris-te, mas o teu riso não me convenceu.Olhas para as nuvens esculpidas no céu. . .Mas, não sou eu o teu céu e o teu mundo, meu amado?Tu próprio o disseste no ano passado. . .


86


Miłość

Wciąż rozmyślasz. Uparcie i skrycie.Patrzysz w okno i smutek masz w oku. . .Przecież mnie kochasz nad życie?Sam mówiłeś przeszłego roku. . .

Śmiejesz się, lecz coś tkwi poza tym.Patrzysz w niebo, na rzeźby obłoków. . .Przecież ja jestem niebem i światem?Sam mówiłeś przeszłego roku. . .

87


Berceuse

Os teus olhos ainda calados, os teus olhos ainda caladosquando me tomas nos braços –chovem astros serenos, chovem astros delicadose neve sobre neve morre passo a passo. . .

No silêncio as caras extintas, no silêncio as caras embranquecidase as almas empalidecem na afinidade. . .na neblina azul claro, na neblina adormecidao coração rosado de luminosidade. . .

Estou deitada no teu leito, adormeço no teu leitocomo no fundo de maca prateada,suspensa na encruzilhada, algures na encruzilhadaà espera do grande deleito. . .


88


Berceuse

Oczy twe ciche są jeszcze, oczy twe ciche są jeszcze,kiedy mnie bierzesz w ramiona –spokojnych gwiazd płyną deszcze, łagodnych gwiazd płyną deszczei śnieg na śniegu gdzieś kona. . .

W milczeniu zbladły nam twarze, w milczeniu zgasły nam twarzei dusze bledną w miłości. . .w błękitnym stoi oparze, w półsennym stoi oparzeróżowe serce światłości. . .

Spoczywam na twoim łożu, zasypiam na twoim łożu,jak na dnie srebrzystych noszy,stojących gdzieś na rozdrożu, wstrzymanych gdzieś na rozdrożuw oczekiwaniu rozkoszy. . .

89


Palácio sobre o gelo

O meu palácio serpenteado está sobre o gelo rosadoaguenta as nevascas mas treme no dia sossegado,

tem varandas inclinadas e quartos torcidosonde dormem sonhos intocáveis e arrepios vividos.

O sol sob o abajur ocupa o canto mais luminosoe a lua crescente no sótão assoma-se vergonhosa

O sorriso de maio toma o pequeno-almoço na salapassarinhos dourados esvoaçam felizes p’la escada

debaixo das janelas nevadas há rosas crescidase as lágrimas nos lenços secam na corda estendidas.

E as borboletas para os lenços dão voltas sem sisopois nas lágrimas felizes vive a doçura do narciso.


90


Pałac na lodzie

Spiralny mój pałacyk na różowym lodziestoi mocno w zawiejach a drży przy pogodzie –

i ma skośne balkony i krzywe sypialniew których śpią żywe dreszcze i sny nietykalne.

Słońce stoi pod kloszem w najjaśniejszym kąciea księżyc z okna strychu wystawia dwa końce –

W jadalni przy śniadaniu siedzi śmiech majowyzłote ptaszki fruwają po klatce schodowej

pod oknami na śniegu kwitną śnieżne różea chustki od łez mokre suszą się na sznurze.

Motyle ku nim lecą pośród białych harcybo chustki od łez szczęścia słodkie są jak narcyz.

91


Costa

As medusas sem cuidado espalhadas,as conchas pela areia escondidase um peixe pelas ondas desertadocomo o meu amor por ti rejeitado.

Przeł. Aleksandra Wilkos

92


Wybrzeże

Meduzy rozrzucone niedbale,muszle, które piasek grzebie,i ryba opuszczona przez fale,jak serce moje przez ciebie.

93


Vitória de Samotrácia

Tu és como a Vitória de Samotrácia,ó amor não silenciado!Até morto, corres com a mesma audáciae estendes os braços cortados. . .

Trad. Desisława Żelewa

94


Nike

Ty jesteś jak paryska Nike z Samotraki,o miłości nieuciszona!Choć zabita, lecz biegniesz z zapałem jednakimwyciągając odcięte ramiona. . .

95


Calor

Como mulas, os dias cansados vão devagar pela estrada.Já batem à porta as férias de verão. . .O calor veio do jardim e instalou-se em casa.Ah, como eu desejo o gelo do teu coração. . .

Trad. Marta Machowska-Dias

96


Upał

Dni znużone jak muły wloką się po wybojach.W żaluzje pukają kanikuły. . .Upał przyszedł z ogrodu i zamieszkał w pokojach.Ach, jak pragnę serca twego lodu. . .

97


Quando pousares sobre mim os teus lábios de beijos carregados,os meus lábios voarão, como duas asas, assustados,o meu sangue todo fugirá lestamenteinundando o meu rosto como um rio ardente.Os meus olhos pelo teu olhar acariciados,estes olhos morrerão, pelas pálpebras enterrados.O meu peito sob a tua mão derreterá como neve queimada,e eu desaparecerei toda, como nuvem por um vento forte atravessada.

Trad. Marta Machowska-Dias

98


Gdy pochylisz nade mną twe usta pocałunkami nabrzmiałeusta moje ulecą, jak dwa skrzydełka ze strachu białe –krew moja się zerwie, aby uciekać daleko, daleko,i o twarz mi uderzy płonącą czerwoną rzeką.Oczy moje, które pod wzrokiem twym słodkim się niebią,oczy moje umrą, a powieki je cicho pogrzebią.Pierś moja w objęciu twej ręki stopi się jak śnieg,i cała zniknę jak obłok, na którym za mocny wicher legł.

99

Florbela Espanca, c. 1930, foto por João Espanca(fonte: Wikimedia Commons)

FLORBELA, A PRIMEIRA1

Maria Lúcia Dal Farra

Ao querido compadre José Miguel Wisnik

Um contemporâneo confessou-me ter presenciado uma espantosa reaçãode Florbela Espanca. E isso teria ocorrido no final dos anos vinte, quando a poetisa,subindo calmamente uma daquelas íngremes ladeiras do Porto, deparara-se com umcarroceiro que maltratava sem piedade um velho e cansado animal que mal conse-guia se mover. Consta que Florbela não se conteve e que teria tentado tomar-lhe ochicote para açoitá-lo com a mesma determinação imposta ao pobre burro. Ela que-ria justiça! Quanto mais não fosse, repugnava-lhe o maltrato impingido aos bichosde qualquer espécie, a ela, que sempre se fizera rodear por cachorros, gatos, coelhos,galinhas, macacos. No único diário (que se conhece) da lavra da poetisa, ela capta eregistra, num mudo diálogo, o olhar do seu cão, pressentindo nele o guardião míticodas portas do Hades, por certo um seguro acompanhante para a melindrosa traves-sia ao encontro marcado com a “Senhora Dona Morte dos Dedos de Veludo” – talcomo a alcunha num de seus últimos poemas.

Mas proezas de tal naipe, como a dessa disputa do chicote, são sempre invocadaspara sugerir fortes temperamentos. E a mim me lembra ter lido algo semelhante nabiografia de Nietzsche, por quem, aliás, Florbela tinha o maior apreço. Notadamentenos seus últimos tempos de vida, fora ela sua assídua leitora e admiradora e, pelosvistos, já agora sua seguidora.

Malgrado tudo, creio que tal passagem (lendária?) pode ilustrar, para o públicopolonês, um dos muitos flashes dessa mulher controvertida que, já na altura do li-ceu, comparecia às aulas trajada de calça comprida, num modelito deveras auda-cioso para as moçoilas provincianas portuguesas dos anos que antecederam a Pri-meira Grande Guerra. E, isso, na convencional cidade de Évora (Alentejo) que, não

1 Este texto nasceu de um outro, apresentado como Abertura do Congresso Internacional e Interdisci-plinar “A Marginalidade Feminina no Mundo Lusófono”, de 22 a 24 de setembro de 2015, na USP/CEDEM.


deslembrada dos tantos incidentes “indecorosos” atribuídos a sua futura Musa, re-sistiria ainda um bom tempo depois de sua morte em honrá-la como filha, home-nagem que só pôde ser efetivada dezoito anos após seu falecimento, e de maneiraclandestina.

Isso se deu quando, na calada da noite e secretamente, os fãs de Florbela con-seguiram a proeza de acimentar o seu busto ao plinto que o aguardava no JardimPúblico de Évora desde o tempo em que a escultura ficara pronta, ou seja, no anoposterior à morte da poetisa, que falecera em 1930. O tributo vinha graças a uma vi-toriosa campanha de angariação de fundos – e por aí já se vê a que grau ascendeu,depois de morta, a poetisa que, em vida, havia obtido para as suas obras apenas umapífia repercussão.

Sim, porque, além de tudo, essa mulher opiniosa cometera um basilar pecadomortal: matara-se, e como se fora pouco, suicidara-se no dia do seu próprio ani-versário! Morrer por vontade própria sempre foi uma decisão que Florbela alçaraà conta de heróica, opinião que se conhece nas suas composições desde os temposjuvenis: nas suas cartas, nos esboços poéticos de então, nos seus contos. E tambémem As Máscaras do Destino, volume escrito dolorosamente com o fito de reverenciarApeles, seu único irmão, mais novo que ela dois anos e três meses, e desaparecido a6 de junho de 1927.

No dia 8 de dezembro de 1930, dia de Nossa Senhora da Conceição, sua padroeirae de Vila Viçosa (de onde era natural), Florbela d’Alma da Conceição Espanca realizaessa grande comemoração: a de retorno à terra de origem, ao útero primevo e origi-nal, à Terra-Mãe, ingressando doravante no seu tão acalentado e almejado “País daLuz”. A poetisa quebrava, assim, o encanto em que a Má Fada a mantivera pela vidaafora, como devaneia nos derradeiros sonetos produzidos então.

Na sua obra, aliás, são inúmeras as remissões feitas a esse Estranho País, a esse“Ignoto País” da sua infância, a esse “País de lenda”, de onde veio e donde trouxeas irremediáveis saudades que a tornam desterrada e deserdada – um verdadeiroJudeu Errante em busca da terra prometida. É desse Reino que ela se sabe Infanta eé para ele que almeja voltar. Da sua parte, a Terra a aguarda, sôfrega, para com seucorpo modelar a “haste duma flor”, para erguê-lo ao sol na “urna de oiro de uma floraberta”, para, enfim, com ele poder “matar a fome às rosas” – tópica de transmutaçãodo corpo, tão cara à Florbela.

E a todos nós impressiona que o circuito vital e intelectual de Florbela se abra e sefeche sob o mesmo signo de Thanatos, e na sua configuração a mais telúrica e pan-teísta. No primeiro poema escrito por ela com menos de 9 anos de idade, “A vida e amorte”, a poetisa-menina erige a morte como “guarida”2, como o lugar de aconchego

2 “A vida e a morte”. Florbela Espanca, Afinado Desconcerto. Contos, cartas, diário (est. intr., apr., org. enotas de Maria Lúcia Dal Farra). São Paulo: Iluminuras, 2012, ed. atualizada, p. 43. Sempre que não mereportar ao período de 1920 a 1925, a epistolografia será retirada desta obra, indicando entre parênteses

102

Florbela, a primeira

que, no derradeiro soneto, supostamente aquele dedicado “À Morte”, encontra o seuacabamento na metáfora do “regaço”, do colo que, afinal, a acolhe perenemente nodia em que completa 36 anos de idade. E o soneto com que, poeticamente, encerra asua vida, tem como título “À Morte”. Neste, a “guarida” permanece sendo, tal comono poema inaugural, qualidade da Morte, mas as “raízes” que, no primeiro, nome-avam a Vida, se deslocam, já agora, para a Morte, sublinhando com isso, o seu apa-nágio mais benéfico.

Penso que é o caso de se perguntar, um tanto na senda de Agustina Bessa-Luís3,se as saudades desse País distante (que no referido soneto se lê como a “Moirama”)não seriam ditadas pela falta ancestral da Mãe, dessa a quem ela também se dirigeno poema-gêmeo (mas contrário deste), escrito na mesma altura. Em “Deixai entrara Morte”, Florbela interroga amargamente a Mãe, perguntando-lhe por que razão foigerada.

Aliás, ela, que se diz filha de “regiões imaginárias”, também se afirma filha daMágoa. A Dor, da forma como se lê na sua poética, lhe foi transmitida no próprioleite que a amamentou. Ora, essa Dor que, como matéria-prima, insufla a sua poesia,vai, ao longo da sua obra, sendo erigida como um traço diferencial de gênero, comouma prerrogativa essencialmente feminina.

Claro que há todo um substrato, toda uma tradição literária a que Florbela se fi-lia quando a enuncia como coisa de mulher. Basta lembrar, por exemplo, as cantigasd’amigo, a Menina e Moça de Bernardim Ribeiro, as Cartas de Mariana Alcoforado4.Mas, diferente da tradição, é a primeira vez na literatura portuguesa que a Dor, atéentão expressa e tratada somente pela autoria masculina, é experienciada (por den-tro) por aquela que a padece, por uma mulher que se torna sujeito e objeto dessamesma ação, o que vai converter tal sentimento em algo próprio, testado, moldado,pessoalizado e autenticado como feminino.

De maneira que, doravante, a partir de Florbela e na história literária portugue-sa, não se tratará mais de um sentimento de segunda mão, de um estado afetivotomado de empréstimo, delegado, descrito e alheio àquele que o manifesta, mas dealgo vivenciado internamente e talhado, no que tem de peculiar, por uma intimidadeque o agencia, que o assume e o emite com competência própria, modificando-o àmedida em que o vive, certificando-o e cunhando-o como privilégio de gênero.

as páginas em que ali constam.Remeto o leitor ao mesmo tempo a Poemas. Florbela Espanca (est. intr., org. e notas de Maria Lúcia Dal

Farra). São Paulo: Martins Fontes, 1994.3 Refiro-me ao admirável Florbela Espanca, a vida e a obra, de Agustina Bessa-Luís, que se encontra na

Bibliografia.4 Deolinda Adão, em As Herdeiras do Segredo (Lisboa, D. Quixote, 2014), assegura que, em Florbela, “o

agente construtivo é feminino, o que implica que a delineação do espaço feminino previamente cons-truído por agentes masculinos foi de tal forma interiorizado que passou a fazer parte dos parâmetros deauto-identidade do sujeito feminino”.

103


Alcoforado, 1933, retrato imaginado por Witkacy (Stanislaw Ignacy Witkiewicz)(fonte: Wikimedia Commons)

E, o que é mais meritório: Florbela transforma, desse modo, a histórica inati-vidade feminina em força produtiva. A dor (com todo o aparato de recursos, tantopara defini-la quanto para ultrapassá-la) fica, a partir de Florbela, cunhada como ocombustível poético próprio do feminino. Energia herdada de uma mulher, da suaprópria e mítica Mãe, através da amamentação.

Biograficamente, Florbela vem, deveras, de um lar um tanto bizarro, mesmo paraos padrões de então. Ela e Apeles (ela, nascida em 1894, ele, em 1897) são filhos de JoãoMaria Espanca, concebidos fora do âmbito familiar, mas neste acolhidos com todaa legitimidade – visto que importava pouco, para essa precisa economia doméstica,se os papéis tivessem sido ou não oficializados. Tanto é que o pai Espanca só a per-filhará, contrafeito, dezoito anos após a sua morte, e apenas por imposição da moralsalazarista, que se recusava a admitir a poetisa no panteão nacional, como já referi.Lembro que nem mesmo esse gesto patético alcançou ressarci-la, na altura, aos olhosdos costumes vigentes.

É que João Maria Espanca, antiquário e colecionador, perseguido por suas idéiasrepublicanas no tempo da monarquia, sempre fora um liberal. Ele se dedicara à artefotográfica, à pintura, ao bricabraque e ao cinematógrafo que o obrigava, na infânciade Florbela, a períodos longe de casa. E, com tal índole, Espanca trouxera para o lar, a

104


cada vez, os dois filhos que tivera com a amante Antónia da Conceição Lobo, falecidaprecocemente aos 29 anos, em 1908, depois de ter desaparecido de Vila Viçosa e paraaí ter voltado apenas para morrer. Espanca os trouxera para casa a fim de torná-losafilhados da sua mulher Mariana Inglesa, para que fossem criados e educados pelocasal como seus legítimos herdeiros. A abertura de espírito que pairava sobre esselar pode explicar que o velho Espanca viesse, depois (em 1906), a viver, sob o mesmoteto, com a empregada doméstica Henriqueta de Almeida (com quem se casará maistarde), e que Florbela se desse igualmente bem, tanto com a madrinha e madrasta,de quem ele se divorciará afinal, quanto com a amante do pai – o mesmo ocorrendoentre ambas as mulheres.

Foi o velho Espanca quem custeou as edições dos dois livros publicados em vidapela poetisa e foi ele quem a manteve nos tempos em que, solteira ou separada dosmaridos, necessitara de auxílio monetário, enviando-a para a casa de suas amizadespolíticas, compadres, quando esteve fora do seu teto e, ao mesmo tempo, oferecen-do-lhe mesadas e comparecendo na vida da filha em visitas vigilantes e assíduas. Ovelho Espanca também a elegera como a modelo preferida do estúdio “Photo Caly-polense” que era o seu, e já se vê por que é tão farta a iconografia da poetisa.

Enfim, o pai sempre lhe ofereceu todo o apoio material e afetivo, e nunca lhefaltou, mesmo nos momentos os mais delicados, ainda que, por vezes, Florbela recla-me aos íntimos de um ou outro ato excludente da parte dele. Mas o que se constataem geral é o respeito pela sua autoridade paterna e de líder da família, tanto dosfilhos, quanto dos maridos de Florbela, sobretudo do primeiro deles, Alberto Mouti-nho. Este fora mais próximo do velho Espanca, pois que não só freqüentara desdecedo a sua casa quando colega de Florbela nos estudos, como vivera ali algum tempodepois de casado com ela. A carta que Moutinho escreve ao pai de Florbela aquandoda separação definitiva do casal evidencia essa deferência e, ao mesmo tempo, a suaproximidade com Apeles5.

Creio que a certeza do amparo do pai teria propiciado à Florbela a invejável in-dependência de modos, a autoestima e a segurança que sempre a caracterizaram notranscorrer da sua vida. Por isso, não se suponha (como tem sido apregoado comcerta freqüência) que o suicídio de Florbela configure o desenlace de uma existênciadeprimida ou achacada. A crer nos seus próximos, ela era de fato uma sensitiva, éverdade, capaz de psicossomatizações, mas ao mesmo tempo valente e orgulhosa aoextremo, a ponto de jamais deixar transparecer qualquer abatimento, enfrentandotudo o que a abatia.

Buja, sua mais antiga, íntima e leal amiga, me assegurou que Florbela era muitodivertida, bem humorada e com ótima disposição de espírito. José Gomes Ferreira,

5 Florbela Espanca. Perdidamente. Correspondência Amorosa 1920-1925 (fixação de texto, org., apr. e notasde Maria Lúcia Dal Farra). Vila Nova do Famalicão: Quasi/Câmara Municipal de Matosinhos, dez. 2008(pref. Inês Pedrosa), pp. 173-177.

105


que desejou estar eternamente a seus pés em reverência, lembra, num delicioso tex-to, o célebre desdém de Florbela, que ele mesmo experimentou quando calouro dapoetisa na Faculdade de Direito da Universidade de Lisboa: foi ela quem lhe cortoudos cabelos o simbólico caracol6.

O desdém parece funcionar como a proteção, a couraça que a defendia de serperscrutada e avaliada pelos outros, o que também lhe conferia uma estatura dife-renciada, mantendo-a longe do machismo dos colegas e a léguas de distância dosditos míseros mortais. A sua correspondência exibe, muitas vezes, um delicioso hu-mor, ora cáustico e desafiante, assim como uma espantosa destreza tática no tratocom o outro – sem considerar o seu pendor realístico e descarnado diante das mui-tas vicissitudes. Florbela era alguém que se orgulhava da sua sinceridade e do seucaráter, como com freqüência declara em suas cartas.

A propósito, ter freqüentado, por exemplo, a Faculdade de Direito de Lisboa, na-quele tempo, deve ter sido uma temeridade quase escandalosa, pois que ela com-punha, dentre um montante de trezentos e quinze alunos inscritos, o grupo de ape-nas sete mulheres. Ter-se casado três vezes e divorciado-se duas, numa época emque esta prática tinha sido recém-formalizada, também ajuda a compor o perfil e ocaráter dessa mulher enigmática.

Essa “mulher irreverente”, que tinha, no dizer de Joaquim Costa, “o orgulho pornorma e a audácia por lei”7, podia contar (dentre os seus muitos atrevimentos) terido em março de 1920, do Saldanha até a Baixa, tarde da noite e a pé, acompanhadade uma amiga, apenas para sondar a situação política na véspera da queda de umministério – como narra em carta a um António Guimarães atônito. A Baixa havia setornado, na altura, um local proibido para qualquer vivente, uma espécie de acampa-mento dos rufias políticos de então, de toda a sorte de aventureiros, conspiradores earruaceiros. Aliás, sublinho, Florbela conhece de perto os problemas políticos pelosquais a instaurada República atravessava, e esteve sempre atenta a estes, muito aocontrário do que se costuma divulgar. Na contramão do que se afirma, as suas cartasa Guimarães comprovam que Florbela nunca foi uma alienada social.

A Princesa Encantada, a Sóror Saudade, a Intangível, a Infanta do Oriente, a Ido-latrada, a Mística Dona, a Castelã da Tristeza, a Esfinge – são as figurações que Flor-bela vai assumindo na sua obra como suas desde sua estréia em 1919, com o Livro deMágoas, passando pelo Livro de Sóror Saudade (1923), por Charneca em Flor (1931), porReliquiae (1931). Nestas mulheres sobressaem as marcas de marginalidade, rebeldia,transgressão, altruísmo, altivez feminina, sobranceria, aliadas à busca de perfeiçãoformal, de ultrapassagem das contingências, de transcendência para um ideal.

6 José Gomes Ferreira. “Aos pés de Florbela”. A memória das palavras ou O gosto de falar de mim. Lisboa:Portugália, 1966, pp. 233-240.

7 Joaquim Costa – “A poetisa da ansiedade”. Jornal de Lisboa. Lisboa, 22 de fevereiro de 1931.

106


O fato é que tais máscaras acabaram por mitificá-la numa confusão entre obrae biografia, resultante da atuação inicial de um seus leitores mais empenhados: oprofessor italiano Guido Battelli. Este ficara responsável pela publicação do seu úl-timo livro de poemas, e se vira no impasse de precisar vendê-lo a qualquer custo,pois que sua autora desaparecera. De modo que, para remediar o possível prejuízo,ele não hesitara em usar a mais-valia dos imperscrutáveis mistérios em torno do in-terdito suicídio – palavra censurada pelo salazarismo, impedida de veiculação pelaimprensa portuguesa, e que, talvez por isso mesmo, muito tenha se prestado, a ele,para a manipulação da imagem da escritora.

Divulgar a existência de uma certa Florbela, que Battelli vai vincar como mártir,como uma “pobre de Cristo” incompreendida e abandonada – foi o meio agilizadopor ele para dirigir à poetisa tanto a alheia e generosa piedade quanto a curiosidadedos leitores8. Vitimizá-la foi o expediente sacado meio ao léu (e quem saberia se semmá-fé?) para provocar uma especulação emocional que redundava em saldo comer-cial que acudia, ao mesmo tempo, aos seus ditames de admirador da escritora e decasual empreendedor editorial.

De maneira que, assim, ele enaltecia uma poesia que prezava e deveras admirava,enquanto era reembolsado dos gastos da publicação de uma poetisa quase por com-pleta desconhecida até então, e que simplesmente sumira da face da terra, deixando--o com um rombo financeiro na mão: o manuscrito inédito que, entretanto, se ul-timava no prelo. Assim, no lançamento póstumo de Charneca em Flor, se vendia aausência da autora enquanto se exploravam os vieses enigmáticos da sua biografia,que, aliás, muito renderiam depois disso, com novas edições do livro póstumo, comreedição dos anteriores, com edição da poesia completa, dos contos, da epistologra-fia revelada, dos poemas esparsos. Enfim, de tudo quanto o emérito professor pôdede Florbela colher junto a seus familiares, amigos e conhecidos – e já agora no afãde torná-la a cada vez mais prestigiada. E, como também tivesse forjado palavrasque Florbela jamais proferiu ou escreveu nas cartas a ele dirigidas, Battelli tomarao cuidado de, antes de retornar à Itália, depositar na Biblioteca Pública de Évora oconjunto de cartas que ela lhe escrevera, com a exigência de que só fossem lidas pas-sados dez anos.

Florbela, do seu túmulo, teria certamente execrado a indulgência com que foi, deimediato, acolhida pelo público-leitor via Battelli, e a covardia em botar-lhe na bocapalavras que nunca lhe pertenceram. Mas, certamente, teria vibrado ao se conhecerna pele de uma perene amotinada que incomoda – que é onde, contraditoriamente,desaguou, ao longo do tempo, a imagem que Battelli havia dela construído e propa-gado.

8 Por exemplo: o título do poema “A minha Terra”, do póstumo Charneca em Flor, foi modificado, porBattelli, para “Pobre de Cristo”.

107


Porque o alto grau de especulação provocado em torno da figura e da poesia deFlorbela, suscitado pela leitura interessada da sua obra e pela polêmica causada nosmeios salazaristas de então (e que prolongou-se pelo menos até 1964, sempre vol-tando intermitente, ainda hoje, à cena) – veio a cunhá-la como uma mulher insur-gente. E, mais que isso, veio a esculpir nela traços de uma emblemática femininatranstornante, escandalizadora e temida – a ser evitada pela moral e pelos bons cos-tumes, enfim, a ser banida da sociedade.

E é assim que Florbela entra (grandiosamente!) na posteridade, pois que paraaí ingressa como uma mulher. . . inconstitucional!9. Uma glória, sem dúvida! Nadamais acertado para quem talhara, com toda a cautela, um outro feitio do feminino.Florbela não teria ousado devanear nada de mais meritório para si – mesmo que ob-tido a tão duras penas!

Daí a expulsão da sua obra do cânone poético durante a ditadura de Salazar ea sua entrada magnífica nesses portais aquando do 25 de Abril. O que também écontraditório, porque no afã de legitimá-la como poetisa e mulher, nem sempre osmeandros agilizados foram eficazes ou éticos. Por um lado, Florbela, que já tinhapassado por doente, traumatizada, neurótica, histérica, incestuosa, ninfomaníaca,homossexual, enfim, por toda a sorte de supostas perversidades – tem de passar, jáagora, pelo vexame de ser. . . perdoada!

Há uma espécie de movimento difuso, por parte da Igreja Católica (que muitohesitara a seu respeito e até mesmo em expedir uma autorização para o translado doseu corpo, de Matosinhos para Vila Viçosa), de reavaliação dessa Florbela maldita,para assimilá-la a uma nova ordem moral e política que a receba nas suas engrena-gens, mas com a condição de que a sua imagem se disponha, então, a se submeter aesse novo estágio – o de depuração. De modo que a poetisa, saindo de um processo,digamos, disciplinar, ingressa, então, num processo de recuperação que desembo-cava no perdão. . . para as suas pretensas faltas.

Além disso, com a descoberta, na década de oitenta, de novos poemas inéditos, decartas, de fotos, de testemunhos, de documentos guardados, de outros dados acercado seu entorno, de todo um espólio desconhecido e ignorado, começam os rumoresde que a obra publicada não é a autêntica e de que seus versos teriam sido “mexidos”por críticos ou mediadores. Claro está que se trata, de novo, de mais uma estratégiade vendagem, de promoção de um novo boom editorial, que de fato ocorre e que reu-niu uma equipe disparatada de especialistas e de gente egressa do meio empresarial.

Por outro lado, há também, em torno dela, um frenesi excessivo, um verdadeirofanatismo de clube de star hollywoodiana. Há uma enxurrada de poetas que prati-cam seus sonetos e suas temáticas, confundindo-se com ela; há poetisas que se flor-

9 A pecha de uma mulher cuja vida é “diametralmente oposta à que está na base da Constituição doEstado Português” é atribuída à Florbela por um representante do clero português. Não esquecer que aIgreja apoiava incondicionalmente, através do Cardeal Cerejeira, Salazar. José-Augusto Alegria, A poetisaFlorbela Espanca. O processo de uma causa. opus cit..

108


belizam, ao pé da letra, e há mesmo poemas “inéditos” de Florbela, psicografados: apoetisa teria “baixado” e se manifestado mediunicamente nos centros espíritas.

Saiba, portanto, o leitor polonês que lendo agora Florbela Espanca ele está seintroduzindo na obra de uma das mulheres mais polêmicas da História da LiteraturaPortuguesa – muito provavelmente a primeira delas, a inaugural!


Lajes Velha, 13 de janeiro de 2016.

109

BIBLIOGRAFIA

ADÃO, Deolinda – As Herdeiras do Segredo. Lisboa: Dom Quixote, 2014 (pref. MariaLúcia Dal Farra).

ALEGRIA, José-Augusto – A poetisa Florbela Espanca. O processo de uma causa. Évora:Centro de Estudos D. Manuel da Conceição Santos, s/d (1952).

ALONSO, Cláudia Pazos e OWEN, Hilary – Antigone‘s Daughters? Gender Genea-logy, and The Poliics of Authorship in 20th-Century Portuguese Women’s Writing. Lewis-burg: Bucknell University Press, 2011.

ARIÈS, Philipe – O Homem diante da Morte. Rio de Janeiro: Francisco Alves, 1982.BATTELLI, Guido – “Elegia à morte de Florbela Espanca”. Jornal de Notícias. Porto: 21

de dezembro de 1930.__________ – “In Memoriam”. Charneca em Flor. Coimbra: Livraria Gonçalves, ja-

neiro de 1931.__________ – “In Memoriam”. Portugal Feminino. Lisboa: 31 de janeiro de 1931.BESSA-LUÍS, Agustina – Florbela Espanca, a vida e a obra. Lisboa: Arcádia, fev.

1979.BRANDÃO, Junito – Dicionário mítico-etimológico. Petrópolis: Vozes, 1991, 2 vols.CAMPOS, Narino de – A Poesia, o Drama e a Glória de Florbela Espanca. Lisboa: Edi-

ção do Autor, 1955.CHEVALIER, J. e GHEERBRANT, A. – Dictionnaire des Symboles. Paris: Seghers,

1969, vol, 1.COSTA, Joaquim – “A poetisa da ansiedade”. Jornal de Lisboa. Lisboa, 22 de feve-

reiro de 1931.DAVID, Celestino – “O romance de Florbela Espanca”. A Cidade de Évora 6 (15-16).

Évora: mar-jun.1948, pp. 41-100.DAVID, Celestino – “O romance de Florbela Espanca”. A Cidade de Évora 6 (17-18).

mar-jun. 1949, pp. 353-435.ELIADE, Mircea – Tratado de historia de las religiones. México: Ediciones Era, 1972.FERREIRA, José Gomes – “Aos pés de Florbela”. A memória das palavras ou O gosto

de falar de mim. Lisboa: Portugália, 1966, pp. 233-240.FLORBELA ESPANCA, Afinado Desconcerto. Contos, cartas, diário (est. intr., apr.,

org. e notas de Maria Lúcia Dal Farra). São Paulo: Iluminuras, 2012, ed. atualizada.FLORBELA ESPANCA. Perdidamente. Correspondência Amorosa 1920-1925 (fixação de

texto, org., apr. e notas de Maria Lúcia Dal Farra). Vila Nova do Famalicão: Quasi/Câ-mara Municipal de Matosinhos, dez. 2008 (pref. Inês Pedrosa).


FLORBELA ESPANCA, Trocando Olhares (est. int., est., texto e notas de Maria LúciaDal Farra).Lisboa, Imprensa Nacional/Casa da Moeda, 1994.

GARLAND, Robert – The greek way of death. New York: Cornel University Press,1995.

GUIMARÃES, Luís de Oliveira – “Florbela”. Diário Popular. Lisboa, 13/09/1947, p.3

JUDITH TEIXEIRA. Poesia e Prosa (org., ests. introds. de Cláudia Pazos Alonso eFabio Mario da Silva). Lisboa: Dom Quixote, março de 2015.

KLOBUCKA, Ana M. – O formato mulher. A emergência da autoria feminina na poesiaportuguesa. Coimbra: Angelus Novus Editora, out. 2009.

MOULINER, Louis – Le pur e l‘impur dans La pensée dês Grecs (d‘Homère à Aristote).Paris: Librairie C. Klincksieck, 1952.

OSAKABE, Haquira – “Corpo Estranho – sobre o romance de Adriana Lunardi”(Cadernos Pagu n. 30. Campinas: Unicamp, jan.jun. 2008.

POEMAS. Florbela Espanca (est. intr., org. e notas de Maria Lúcia Dal Farra). SãoPaulo: Martins Fontes, 1997.

RODRIGUES, Lopes – “Nótulas florbelianas”. Boletim da Biblioteca Municipal deMatosinhos. Matosinhos, 3/08/1956, pp. 3-53.

SANTOS, Sandra Ferreira dos – “Ritos funerários na Grécia Antiga: espaço femi-nino”. História, imagem e narrativas n. 12, de abril de 2011.

SENA, Jorge – “Florbela Espanca ou A expressão do feminino na poesia portu-guesa”. Da Poesia Portuguesa. Lisboa: Ática, s.d., pp.115-143.

SILVA, Fabio Mario da – “Algumas facetas do heroísmo em As Máscaras do Des-tino”. Florbela Espanca, As Máscaras do Destino (org., fix. crít. dos textos e notas deCláudia Pazos Alonso e Fabio M. da Silva). Lisboa: Editorial Estampa, abril de 2015.Obras Completas de Florbela Espanca.

111

FLORBELA ESPANCA, PIERWSZA DAMAPORTUGALSKIEJ POEZJI1


Dla mojego rodaka José Miguela Wisnika

Zacny mój stary przyjaciel opowiedział mi kiedyś o tym, jak był świadkiem osobli-wego zdarzenia z udziałem Florbeli Espanki. Zdarzyło się to pod koniec lat dwudzie-stych ubiegłego stulecia, kiedy to poetka, spacerując po wąskich uliczkach w Porto,natknęła się na właściciela osła, który bezlitośnie chłostał stare i zmęczone, z trudemporuszające się zwierzę. Przyjaciel opowiadał, jak Florbela wpadła w szał i chciaławyrwać bat z rąk okrutnego furmana, aby go wychłostać równie dotkliwie, jak onsam pragnął wysmagać biednego osła. Kobieta domagała się sprawiedliwości! Cowięcej, poetka nienawidziła złego traktowania zwierząt wszelkiego gatunku, ona,która zawsze otaczała się szczeniakami, kotami, królikami, kurami, małpkami. Wostatnim tomie dziennika jej autorstwa (jakim dysponujemy), Florbela chwyta i opi-suje, niczym w rozmowie bez słów, spojrzenie swojego psa, przeczuwając obecnośćmitycznego strażnika bram Hadesu, a z pewnością wiernego towarzysza spotkaniaw mrocznym zaułku z Panią Śmiercią o Palcach z Aksamitu – bohaterką jednego zostatnich florbeliańskich sonetów.

Podobne przygody, jak kłótnia o bat z właścicielem osła, przywołuje się zawsze wcelu uczynienia aluzji do ognistego temperamentu poetki. Przypomina mi się teraz,że o czymś podobnym czytałam w biografii Nietzschego, którego przypadkiem Flor-bela bardzo ceniła. Zwłaszcza w ostatnim okresie swego życia, portugalska poetaczęsto i chętnie go czytała, a zapewne także i naśladowała.

1 Prezentowany artykuł powstał jako rozwinięcie tekstu pt. Florbela, pierwsza. . . , wygłoszonego jakoreferat plenarny otwierający Międzynarodowy Kongres Interdyscyplinarny Kobiety na Peryferiach ŚwiataLuzofonii, który odbył się w dniach 22 – 24 września 2015 na Uniwersytecie w São Paulo, USP/CEDEM(uzupełnienie tytułu i ostatnie zdanie tekstu pochodzi od tłumaczki, A.K.).


Mimo wszystko sądzę, że ta anegdota (mała legenda?) może zobrazować pol-skiemu czytelnikowi jedną z wielu wizji Florbeli Espanki jako kobiety kontrower-syjnej, która już w liceum przychodziła na lekcje ubrana w długie spodnie, o krojutrochę zanadto odważnym jak na dziewczynę z portugalskiej prowincji w czasachpoprzedzających pierwszą wojnę światową. I to w dodatku w przywiązanym do tra-dycji mieście Évora (w prowincji Alentejo), co nie mogło zapomnieć kilku „nieprzy-zwoitych” wypadków, o które posądziła swoją przyszłą Muzę, opierając się jeszczeprzez dłuższy czas po śmierci Florbeli przed zaszczytem uznania jej za córkę; hołdFlorbeli Espanki został złożony potajemnie dopiero osiemnaście lat po odejściu po-etki.

Hołd miał miejsce wówczas, gdy ciemną nocą i w najwyższej tajemnicy fanomFlorbeli udało się umocować cementem jej popiersie na cokole, przygotowanym wtym celu w Ogrodzie Miejskim w Évorze i oczekującym na odsłonięcie od czasu ukoń-czenia rzeźby, czyli od następnego roku po śmierci poetki, która zmarła w 1930 roku.Hołd stał się możliwy dzięki zwycięskiej kampanii zbiórki funduszy – i już w tymskromnym akcie dostrzegamy piedestał, na jaki wstąpiła po śmierci poetka, bowiemza życia poezja florbeliańska nie otrzymała należytych wyrazów uznania.

Jeśli mimo wszystko tak się stało, niepokorna kobieta popełniła największygrzech śmiertelny: zabiła samą siebie, i jakby tego było jeszcze mało, popełniła sa-mobójstwo w dniu swoich własnych urodzin! Decyzję o śmierci z własnej woli Flor-bela uważała zawsze za wyraz heroicznej odwagi i o tej sprawie mówiła w swoichutworach od czasów młodzieńczych: w listach, wczesnych szkicach, w opowiada-niach. Również w As Máscaras do Destino (Maskach przeznaczenia), tomie opowiadańpisanych z bólem na cześć jedynego brata poetki o imieniu Apeles, młodszego o niejo dwa lata i trzy miesiące, zmarłego tragicznie 6 czerwca 1927 roku.

8 grudnia 1930, w dniu święta Niepokalanego Poczęcia Matki Boskiej, patronkipoetki i miejscowości Vila Viçosa (gdzie się urodziła), Florbela d’Alma da ConceiçãoEspanca obchodzi sama wielką rocznicę: dokonuje powrotu do ziemi rodzinnej, dopierwotnego i pradawnego łona, do Matki-Ziemi, wstępując tym samym do swej wy-śnionej i pożądanej „Krainy światła”. Poetka złamała w ten sposób czar, odwróciłazły urok, którym prześladowała ją przez całe życie Zła Wróżka, o czym marzyła wostatnich sonetach pisanych pod koniec życia.

W utworach Florbeli znajdujemy zresztą liczne odwołania do tej Dziwnej Kra-iny, czy też „Nieznanego kraju” jej dzieciństwa, „Legendarnego kraju” skąd przybyłai skąd przywiozła nieutuloną tęsknotę, przez co stała się pozbawioną wiana cudzo-ziemką – kobiecym wcieleniem Żyda wiecznego tułacza w poszukiwaniu Ziemi Obie-canej. Tylko w Królestwie Cieni Florbela czuje się infantką i pragnie doń powrócić. IZiemia Obiecana czeka na nią, pożądliwie, aby uformować z jej ciała „łodygę kwiatu”,a następnie wznieść ją do słońca „w złotej urnie otwartego kwiatu, i aby w końcu „na-sycić głód róży” – w topice transmutacji ciała, tak bliskiej duchowi Florbeli.

114

Florbela Espanca, pierwsza dama portugalskiej poezji

Każdy, kto zetknął się z twórczością Florbeli, pozostaje pod wrażeniem nieza-tartego piętna Tanatosa, które naznaczyło jej życie i twórczość, teluryczny i pante-istyczny wymiar poezji. W pierwszym wierszu, jaki napisała w wieku niespełna dzie-więciu lat, poświęconym Życiu i śmierci, dziewczynka-poetka nadała śmierci mia-no „kryjówki”2, jako miejsca schronienia, które w ostatnim sonecie, najpewniej tymnapisanym Dla Śmierci, znajduje swoje poetyckie zwieńczenie w metaforze „łona”,matczynej czeluści gdzie znajduje na zawsze wieczne w dniu swoich trzydziestychszóstych urodzin. Rzeczywiście, sonet, którym zamyka swoje życie, nosi tytuł DlaŚmierci. „Kryjówka”, tak jak w wierszu młodzieńczym, pozostaje atrybutem Śmierci,jednak „korzenie” pierwotnie przywołujące Życie, wędrują teraz w kierunku Śmierci,podkreślając korzyści telurycznego schronienia.

Myślę, że nadeszła chwila, aby się zapytać, może właśnie tropem rozważań Agu-stiny Bessa-Luís3, czy tęsknota za odległą Krainą śmierci (która we wspomnianymsonecie występuje także jako Ziemia Maurów) nie byłaby podyktowana odwiecznymbrakiem Matki, w wierszu napisanym w tym samym okresie, o nieco innej wszakwymowie. W Pozwólcie wejść Śmierci, Florbela pyta z goryczą Matkę, dlaczego zostałapowołana do życia.

Poetka określa jednak samą siebie mianem córki „krain wyobraźni”, uznając sięrównież za córę Bólu. Cierpienie, jak czytamy w jej poetyckim testamencie, zostałojej wpojone wraz z matczynym mlekiem. Ból ten, jak podstawowy surowiec, przepeł-nia poezję florbeliańską, a w miarę rozwoju twórczości Florbeli zostaje podniesionydo rangi cechy charakterystycznej gatunku, boleści uprzywilejowanej w kobiecej po-ezji.

Istniej oczywiście kulturowe podglebie, rozległa tradycja literacka, w którą wpi-suje się Florbela, kiedy pisze o kobiecej naturze. Wystarczy wspomnieć „pieśni okochanku” (as cantigas d’amigo), Menina e Moça (Pannę i Dziewczynę) Bernardima Ri-beiro, czy Listy portugalskie przypisywane Mariannie Alcoforado4. Jednak, inaczej niżw tradycji literackiej, po raz pierwszy w literaturze portugalskiej wyraża się Ból, za-

2 Życie i śmierć. Florbela Espanca, Kontrolowany niepokój. Opowiadania, listy, dziennik (red.) Maria LúciaDal Farra, Iluminuras, São Paulo 2012, wydanie uzupenione, s. 43. Za wyjątkiem okresu 1920-1925, opra-cowanie to nie uwzględnia epistolografii; strony cytatów umieściłam w nawiasach. Polecam również czy-telnikowi Wiersze. Florbela Espanca (wstęp i oprac.) M. L. Dal Farra, Martins Fontes, São Paulo, 1994.

3 Mam na myśli znakomitą pracę Agustiny Bessa-Luís Florbela Espanca, życie i twórczość, wymienioną wBibliografii.

4 Deolinda Adão w opracowaniu Dziedziczki Tajemnicy (As Herdeiras do Segredo), D. Quixote, Lizbona2014 przekonuje, iż u Florbeli „zasada konstrukcji jest kobieca, co oznacza poddanie przestrzeni kobiecejokreślonej uprzednio przez czynnik męski tak daleko idącej interioryzacji, że staje się ona wyznacznikiemtożsamości podmiotu kobiecego. Listy portugalskie napisał francuski pisarz i dyplomata Gabriel-Joseph deLavergne de Guilleragues (1628-1685) – pogląd ten uznany jest powszechnie w literaturoznawstwie od ok.1950 r. Wcześniejsza tradycja literacka, wobec braku rozpoznania konwencji powieści epistolarnej, uzna-wała bohaterkę liryczną Listów – Marianę Alcoforado za ich autorkę. Pisałam o tym niedawno w artykuleBettina von Arnim, Rilke i Mariana Alcoforado – o pozorności kobiecego dyskursu powieściowego, „Studia Niemco-znawcze” t. LVI (2015), ss. 295-309 (przyp. mój – od tłumaczki, AK).

115


rezerwowany dotąd wyłącznie dla męskich autorów; przedmiotem doświadczeniastaje się ból odczuwany przez tę, co cierpi, przez kobietę, która staje się przedmiotemi podmiotem wspólnej poetyckiej czynności sprawczej. Na jej mocy, bolesne „czu-cie” zyska rangę wyznacznika osobowości florbeliańskiej, zostanie poddane próbie,ukształtowane, spersonalizowane i potwierdzone jako wykładnia kobiecości.

Alcoforado, 1929, retrato (e os símbolos alquimistas) imaginado por Witkacy(Stanislaw Ignacy Witkiewicz) (fonte: Wikimedia Commons)

W ten sposób i od tej pory, w historii literatury portugalskiej wraz z twórczościąFlorbeli, „kobiece czucie” nie będzie już nigdy więcej drugorzędną impresją, zapo-życzonym stanem emocjonalnym, opisanym, przekazanym dalej obcym istotom napoetyckie pożarcie, ale doświadczeniem w pełni przeżytym i zinterioryzowanym, wcałej swej specyfice, dzięki przepełniającej jej uczucia intymności. Kobieca uczucio-wość zostanie zaakceptowana i wyemitowana na swój własny sposób, ulegając mo-dyfikacjom zgodnie ze sposobem przeżywania, znajdując swoje źródło wyrazu jakopoetycka matryca i wyznacznik gatunkowy.

Co najważniejsze: Florbela przemienia w ten sposób historyczną „bezczynność”kobiecą w siłę sprawczą poezji. Ból (podobnie jak i całe instrumentarium środkówpoetyckich, używanych w celu zdefiniowania, jak i pokonania cierpienia) staje się, odczasów Florbeli, materiałem do obróbki napędzającym siłę twórczą zjawiska kobie-cości. Jest to dziedziczna energia kobieca, przekazywana w akcie karmienia piersiąprzez prawdziwą i mityczną Matkę.

116


Dom rodzinny, w którym wyrosła Florbela Espanca, wydaje się może trochędziwny, choć zachowuje konwencje i oyczaje epoki. Florbela i Apeles (ona, urodzonaw 1894 r. i on w 1897) byli dziećmi Jana Marii Espanca, poczętymi z nieprawego łoża,ale zaakceptowanymi w rodzinie z dobrodziejstwem inwentarza – zważywszy że wtym szczególnym układzie rodzinnym mało kogo obchodziło, czy metryki urodze-nia zostały stosownie zarejestrowane, czy też nie. O ile wiadomo, zakłopotany ojciecFlorbeli uznał ją za swoją córkę dopiero osiemnaście lat po jej śmierci, i to jedynie zpowodu moralności panującej za Salazara, oczywistej hipokryzji, która to – jak jużwspomniałam – odmówiła pisarce miejsca w narodowym panteonie Portugalczy-ków. Przypominam sobie, że nawet ten patetyczny gest nie zdołał zrehabilitowaćpoetki w świetle ówczesnej obyczajowości.

A jednak Jan (João) Maria Espanca, antykwariusz i kolekcjoner, szykanowanyw czasach monarchii z powodu swoich republikańskich poglądów, pozostał na za-wsze liberałem. Zajmował się zawodowo fotografią, a także malarstwem, kolekcjo-nerstwem i kręceniem pierwszych filmów, co powodowało jego długie pobyty pozadomem w czasach dzieciństwa Florbeli. Obdarzony niespokojnym charakterem, panEspanca przyprowadził do rodziny dwoje dzieci, jedno po drugim, jakie miałze swoją kochanką Antonią Conceição Lobo, zmarłą przedwcześnie w wieku dwu-dziestu dziewięciu lat. W 1908 r. zniknęła ona z Vila Viçosa i powróciła tam tylkopo to, by umrzeć. Pan Espanca sprowadził dzieci do domu, aby jego żona MarianaInglesa mogła je przysposobić, wychować i wykształcić na legalnych spadkobierców.Liberalne obyczaje panujące w rodzinnym domu Florbeli wyjaśniają również fakt, żestarszy pan Espanca zaczął z czasem (od 1906 r.) współżyć pod tym samym dachemze służącą Henriquetą de Almeida (z którą się w końcu ożenił). Florbela zaś miałarównie dobre relacje z matką chrzestną i macochą (z którą jej ojciec w końcu się roz-wiódł). Pan Espanca porzucił w końcu także i swą kochankę; nie zmienia to faktu,że obie kobiety żyły dobrze ze sobą.

Stary Espanca sfinansował publikacje książek wydanych za życia poetki i on wła-śnie ją utrzymywał w czasach kiedy, samotna lub po rozwodach z kolejnymi mężami,potrzebowała pomocy pieniężnej. Wysyłał do jej domu kumów – swoich sprzymie-rzeńców politycznych, kiedy przebywała gdzie indziej, wypłacając jednocześnie mie-sięczne uposażenie i odwiedzając córkę czujnie a pilnie. Starszy pan Espanca wy-brał również córkę na ulubioną modelkę swego studia fotograficznego Photo Caly-polense; teraz wiemy już, czemu zawdzięczamy obfity zbiór florbeliańskich fotosów.

Ojciec zawsze służył Florbeli pomocą materialną i wsparciem emocjonalnym, inigdy jej nie zawiódł, nawet w najtrudniejszych momentach, mimo że czasami zwie-rzała się ona swoim bliskim z tego, że jakoby ją karcił i upominał. W ogólności jednakmożna powiedzieć, że poetka szanowała autorytet ojca i głowy rodziny oraz dzieci,także samo czynili jej mężowie, zwłaszcza pierwszy, Alberto Moutinho. Pierwszymąż Florbeli był najbardziej zaprzyjaźniony z panem Espanką, bowiem bardzo wcze-

117


śnie zaczął bywać w jego domu jako kolega córki ze studiów, jak również zamieszkałtam z nią na jakiś czas po ślubie. List, w którym Moutinho pisze do ojca Florbeli oostatecznym rozstaniu małżonków jest wyrazem należnego szacunku dla teścia, jakrównież przyjaźni z bratem poetki, Apelesem5.

Sądzę, że pomoc ojca zapewniła Florbeli godną pozazdroszczenia niezależnośćobyczajów, szacunek dla samej siebie i poczucie bezpieczeństwa, z którymi zawszeszła przez życie. Z tego powodu nie jest możliwe (jak dość często uważano), aby sa-mobójstwo Florbeli miało związek ze smutnym końcem życia pogrążonego w cier-pieniu i rozpaczy. Jak mówili jej najbliżsi, poetka istotnie była bardzo wrażliwa,skłonna do zaburzeń psychosomatycznych, równocześnie jednak dumna i bardzodzielna. Nigdy nie dawała poznać po sobie, że jest przygnębiona, i dzielnie znosiłaciosy losu.

Buja, jej najbliższa i najwierniejsza przyjaciółka, zapewnia mnie, że Florbela byłabardzo wesoła, tryskała dobrym humorem i pozytywnym nastawieniem doświata. José Gomes Ferreira, adorujący ją zawsze nieomal na klęczkach, przypominanam w znakomitym tekście o słynnej zniewadze, jakiej sam doświadczył, kiedy z rękipoetki został poddany akademickim otrzęsinom jako student pierwszego roku naWydziale Prawa Uniwersytetu Lizbońskiego: ona to właśnie wycięła mu z włosówsymbolicznego loka6.

Lekceważenie zdaje się funkcjonować jak zapora, tarcza ochronna, która chro-niła Florbelę przed sondowaniem i ocenianiem przez innych, zapewniając jej zara-zem silniejszą psychikę, odporną na zaczepki kolegów i odległą o lata świetlne oduwag zwykłych śmiertelników. Korespondencja poetki zdradza, częstokroć, znako-mite poczucie humoru, czasami zjadliwe i wyzywające, takie, jaką była zdumiewa-jąca bezpośredniość w traktowaniu rozmówcy – jeśli zdyskontujemy jej chłodną i re-alistyczną postawę w obliczu rozmaitych przeciwności życiowych. Florbela szczy-ciła się swym prostolinijnym i bezpośrednim charakterem, o czym często pisała wlistach.

À propos, sam fakt studiowania na Wydziale Prawa w Lizbonie oznaczał w tam-tych czasach odwagę niemal skandaliczną, bowiem wśród trzystu piętnastu imma-trykulowanych studentów była ona jedną z siedmiu studiujących kobiet. Trzy razyFlorbela wychodziła za mąż i dwa razy się rozwodziła, w czasach, gdy rozwód zostałdopiero co zalegalizowany. Wszystko to pozwala zrozumieć charakter tej zagadko-wej kobiety.

5 Florbela Espanca, Na zabój. Korespondencja miłosna 1920–1925 (Florbela Espanca. Perdidamente. Corres-pondência Amorosa 1920-1925), org. M. L. Dal Farra, wstęp I. Pedrosa, Quasi – Câmara Municipal de Mato-sinhos, Vila Nova do Famalicão, 2008, ss. 173-177.

6 José Gomes Ferreira, U stóp Florbeli, in: Pamięć słów lub Upodobanie w mówieniu o sobie (A memória daspalavras ou O gosto de falar de mim), Portugália, Lisboa, 1966, ss. 233-240.

118


Florbela jako „niepokorna kobieta”, ta, co wedle opinii Joaquima Costa, miała„dumę za normę i odwagę za prawo”7, mogła co najwyżej (jeśli chodzi o akty nadzwy-czajnej odwagi) przespacerować się wieczorową porą w marcu 1920 r. z placu Sal-danha do Dolnego Miasta (Baixa), w towarzystwie przyjaciółki, mając na celu wyson-dowanie sytuacji politycznej w przeddzień upadku pewnego reżimu – jak wyznaje wliście do oniemiałego Antónia Guimarãesa. Lizbońska Baixa w tym czasie stała sięmiejscem zakazanym dla porządnych obywateli, czymś w rodzaju placu ćwiczeń dlaówczesnych stręczycieli politycznych, konspiratorów i pieniaczy. A jednak, podkre-ślam, Florbela zna dobrze problemy młodej Republiki portugalskiej i zawsze jest nanie wrażliwa, o wiele bardziej, niż się powszechnie sądzi. Wbrew powszechnej opi-nii, listy Florbeli do Guimarãesa dowodzą, że poetka nie stroniła od życia społeczno-politycznego.

Zaczarowana Księżniczka, Siostra Tęsknota, Nieosiągalna, Infantka Wschodu,Ubóstwiona, Mistyczna Pani, Kasztelanka Smutku, Sfinks – są to figury przyjmo-wane przez Florbelę w jej dziele od czasów debiutu w 1919 roku, począwszy od Livrode Mágoas (Księgi smutku), przez Livro de Sóror Saudade, 1923 (Księgę siostry Tęsknota) iCharneca em Flor, 1931 (Ukwiecony step) aż do Reliquiae, 1931 (Relikwii). Liryczne boha-terki Florbeli cechuje marginalność, bunt, transgresja, altruizm, kobieca duma, wy-niosłość, a także poszukiwanie doskonałości formalnej, przekraczanie ustalonychgranic, dążenie do ideału.

Fakt, że poetyckie maski dokonały mityfikacji poezji florbeliańskiej na przecię-ciu dzieła i biografii, w wyniku intensywnych działań rozpoznawczych jednego z jejnajwierniejszych czytelników: włoskiego profesora Guido Battelli. Wydał on ostatni,pośmiertny tomik poetycki Florbeli i nie zawahał się sprzedać go za wysoką cenęzważywszy, że autorki już nie było na świecie. Toteż, pragnąc złagodzić możliwestraty, nie Batelli zawahał się wyciągnąć asa z talii niezbadanych tajemnic, jakie spo-wijały zakazane słowo „samobójstwo” – ocenzurowane przez Salazara, niedopusz-czone do obrotu przez prasę portugalską, i z tego powodu bardzo przydatne dowszelkich manipulacji wizerunkiem poetki.

Podanie do wiadomości publicznej istnienia piszącej Florbeli, którą Batelliuwiecznił jako męczennicę lub niezrozumianą i porzuconą „narzeczoną Chrystusa”było specjalnie wybranym środkiem, aby zwrócić uwagę na jej twórczość i obudzić li-tość tyleż ignoranckiej co ciekawskiej publiczności8. Uczynienie z Florbeli ofiary byłodość przypadkowym środkiem (kto wie, czy aby na pewno użytym w dobrej wierze),aby rozpętać lawinę dociekań o jej życiu uczuciowym. Wszystko to przełożyło się nasię na handlowy sukces sprzedaży, korzystny dla planów włoskiego badacza jako mi-

7 J. Costa, Poetka niepokoju (A poetisa da ansiedade). „Jornal de Lisboa”, Lisboa, 22 lutego 1931.8 Na przykład, tytuł wiersza Do mojej ziemi (A Minha Terra), z wydanego pośmiertnie Charneca em Flor

(Ukwieconego stepu), został przez Batellego zmodyfikowany, na „Narzeczoną Chrystusa”.

119


łośnika twórczości pisarki, przypadkiem również wydawcy florbeliańskiej twórczo-ści.

Batelli zatem wynosił pod niebiosa poezję Florbeli, którą cenił i dość sprawnieupowszechniał. Po jakimś czasie otrzymał zwrot kosztów publikacji utworów po-etki prawie zupełnie wówczas nieznanej, po prostu zmiecionej z powierzchni ziemi;pozostała mu jeszcze w ręku finansowa zagwozdka: nieopublikowany poetycki ręko-pis, właśnie oddany do druku. Nic więc dziwnego, że pośmiertna publikacja Ukwie-conego stepu (Charneca em Flor) „sprzedawała” nieobecność autorki oraz dawała wieledo myślenia nad meandrami jej biografii, co w sumie przyniosło spory dochód, gdywznowiono poprzednie tomiki jej poezji, wydano wiersze zebrane, opowiadania,ujawnioną korespondencję i utwory rozproszone.

Opublikowano wszystko, co emerytowany włoski profesor zdołał zebrać u ro-dziny, przyjaciół i znajomych Florbeli – teraz już z oczywistym zamiarem uczynieniaz niej literackiej osobistości. Batelli sformułował być może słowa, których Florbelanigdy być może do niego nie napisała, skoro zadał sobie trud, przed powrotem doWłoch, aby zdeponować w Bibliotece Publicznej w Évorze zbiór dedykowanych mulistów, zaznaczając, że można je odczytać dopiero po upływie dziesięciu lat.

Florbela, już na tamtym świecie, z pewnością nie pochwaliłaby łatwości, z jakądzięki Batellemu została uznana przez czytelników, i odwróciłaby się ze wstrętem nawłożone w jej usta słowa, których nigdy nie wypowiedziała. A z pewnością trzęsłabysię ze złości na knowania literackiej koterii, bo w nich rozpłynął się jej obraz, którystworzył i przekazał potomności włoski badacz.

Wiele domysłów, jakie krążyły wokół postaci i dzieła Florbeli, wywołanych za-interesowaniem, jakie budziła jej twórczość i polemika wywołana w kręgach zbliżo-nych w tamtych czasach do Salazara (która trwała przynajmniej do 1964 roku, wraca-jąc z przerwami na światło dzienne aż do dnia dzisiejszego) stworzyło z niej modelkobiety-buntowniczki. Co więcej, wydobyło z niej cechy kobiety przewrotnej, bul-wersującej i budzącej lęk – takiej, jakiej osoby dobrej moralności i solidnych obycza-jów powinny unikać, i którą należałoby w końcu wygnać ze społeczeństwa.

I tak właśnie Florbela wkracza (w wielkim stylu!) do potomności, w dodatku jesz-cze o jako kobieta . . .Żyjąca niezgodnie z portugalską konstytucją!9 Wielka to chwała,bez wątpienia! Poniekąd nie jest to złe miano dla kogoś, kto przez całe życie two-rzył alternatywny obraz kobiecości. Florbela nie odważyłaby się nawet zamarzyć oczymś bardziej zaszczytnym dla niej samej – nawet za cenę niewątpliwie okrutnegowyroku!

9 Defektem kobiety, która żyje w sposób „zasadniczo różny od tego, jaki został zapisany u podstawKonstytucji Państwa Portugalskiego” Florbela została obciążona przez jednego z reprezentantów kleruportugalskiego. Nie należy zapominać, że Kościół, za pośrednictwem kardynała Cerejeira, udzielał Sa-lazarowi nieograniczonego poparcia. J.-A. Alegria, Poetka Florbela Espanca. Proces pewnej sprawy (A poetisaFlorbela Espanca. O processo de uma causa), 1952.

120


Tak właśnie tłumaczy się wykluczenie Florbeli z kanonu literackiego w czasiedyktatury Salazara i pełen chwały powrót na salony po 25 kwietnia 1974 r. I tu po-jawiły się kontrowersje, bowiem w zapale uznania jej zasług jako poetki i kobiety,stosowane w pośpiechu środki nie zawsze były stosowne ani etyczne. Z jednej strony,Florbelę uważano z osobę chorą, straumatyzowaną, neurotyczną histeryczkę, boha-terkę kazirodczej miłości, homoseksualną nimfomankę, oskarżano o wszelkie moż-liwe perwersje. Z drugiej zaś, skazano ją na torturę . . .Wybaczenia!

Istniał nawet dość niespójny, promowany przez Kościół katolicki (który miał wo-bec piszącej kobiety tak wiele zastrzeżeń, że wahał się nawet nad wydaniem pozwo-lenia na przeniesienie Jej zwłok z Matosinhos do Vila Viçosa) ruch rehabilitacji na-szej „poetki wyklętej”, w celu wcielenia jej do nowego porządku moralnego i poli-tycznego. Florbela dostałaby się w ten sposób w inne tryby, pod warunkiem jednak,że jej wizerunek przeszedłby przez nowy etap – oczyszczenia. W ten sposób naszabohaterka, wyszedłszy już z procesu karnego, przeszłaby przez proces rehabilitacji,który kończyły się ułaskawieniem . . . jej domniemanych wykroczeń.

Co więcej, gdy w latach osiemdziesiątych XX wieku odnaleziono nieopubliko-wane dotąd wiersze Florbeli, listy, fotografie, świadectwa i zapiski na jej temat, od-kryto całą literacką schedę dotąd nieznaną i ignorowaną, zaczęły krążyć plotki, że ja-koby jej dzieło nie jest autentyczne, a jej wiersze zostały „zmanipulowane” przez kry-tyków lub pośredników. Chodzi, rzecz jasna, o sprytną strategię sprzedaży i promo-cji nowego „boomu” wydawniczego, który rzeczywiście miał miejsce i skupił zmon-towaną na chybił-trafił grupę specjalistów, a nawet uciekinierów z korporacji.

Z drugiej jednak strony, powstał wokół poetki nadmierny szum, prawdziwy fan-club fanatycznych wielbicieli w hollywoodzkim stylu. I stado poetów naśladujących„łzawe” wiersze i zawartą w nich tematykę, przypisujących sobie jej sławę. Pojawiłysię „florbelizujące” poetki, w całym znaczeniu tego słowa, jak również „nieopubliko-wane” wiersze Florbeli, podpisane przez psychofanów. Poetka jakoby się „materia-lizowała” i objawiała jako medium na seansach spirytystycznych.

Wiedz, zatem, drogi polski czytelniku, że czytając teraz Florbelę Espanca pozna-jesz twórczość jednej z najbardziej kontrowersyjnych kobiet w Historii LiteraturyPortugalskiej. Niewykluczone, że jest to jej pierwsza wielka dama! Pierwsza damaportugalskiej poezji. . .


Lajes Velha, 13 stycznia 2016.

Przeł. Anna Kalewska (ISIiI UW)

121

BIBLIOGRAFIA

ADÃO, Deolinda, As Herdeiras do Segredo, wstêp M. L. Dal Farra, Dom Quixote,Lisboa, 2014.

ALEGRIA, José-Augusto, A poetisa Florbela Espanca. O processo de uma causa, Cen-tro de Estudos D. Manuel da Conceição Santos, Évora, 1952.

ALONSO, C. PAZOS; OWEN, H., Antigone‘s Daughters? Gender Genealogy, and ThePoliics of Authorship in 20th-Century Portuguese Women’s Writing Bucknell UniversityPress, Lewisburg, 2011.

ARIÈS, Philipe, O Homem diante da Morte, Francisco Alves, Rio de Janeiro, 1982.BATTELLI, Guido, Elegia à morte de Florbela Espanca. “Jornal de Notícias”, Porto 21

de dezembro de 1930.__________ In Memoriam, in: F. Espanca, Charneca em Flor, Livraria Gonçalves,

Coimbra 1931._________ In Memoriam, “Portugal Feminino”, Lisboa, 31 de janeiro de 1931.BESSA-LUÍS, Agustina, Florbela Espanca, a vida e a obra, Arcádia, Lisboa 1979.BRANDÃO, Junito, Dicionário mítico-etimológico, Vozes, Petrópolis 1991, vol. 1 – 2.CAMPOS, Narino de, A Poesia, o Drama e a Glória de Florbela Espanca, Ed. do Autor,

Lisboa 1955.CHEVALIER, J.; GHEERBRANT, A., Dictionnaire des Symboles, Seghers, Paris,

1969, vol. 1.COSTA, Joaquim, A poetisa da ansiedade, “Jornal de Lisboa”. Lisboa, 22 de fevereiro

de 1931.DAVID, Celestino, O romance de Florbela Espanca. “A Cidade de Évora” 6 (15-16),

Évora: mar-jun. 1948, pp. 41-100.DAVID, Celestino, O romance de Florbela Espanca, “A Cidade de Évora” 6 (17-18),

mar-jun. 1949, pp. 353-435.ELIADE, Mircea, Tratado de historia de las religiones, Era, México, 1972.ESPANCA, Florbela, Trocando Olhares (introd., org. e notas de M. L. Dal Farra),

Imprensa Nacional – Casa da Moeda, Lisboa, 1994.ESPANCA, Florbela, Poemas (introd., org. e notas M. L. Dal Farra), Martins Fon-

tes, São Paulo, 1997.ESPANCA, Florbela, Perdidamente. Correspondência Amorosa 1920-1925 (org. e notas

M. L. Dal Farra), pref. I. Pedrosa, Quasi/Câmara Municipal de Matosinhos, Vila Novade Famalicão, 2008.


ESPANCA, Florbela, Afinado Desconcerto. Contos, cartas, diário, ed. atualizada (org.e notas M. L. Dal Farra), Iluminuras, São Paulo, 2012.

FERREIRA, José Gomes, Aos pés de Florbela, in: A memória das palavras ou O gosto defalar de mim, Portugália, Lisboa, 1966, pp. 233-240.

GARLAND, Robert, The greek way of death, Cornel University Press, New York,1995.

GUIMARÃES, Luís de Oliveira, Florbela, Diário Popular, Lisboa, 13/09/1947, p. 3.KLOBUCKA, Anna M., O formato mulher. A emergência da autoria feminina na poesia

portuguesa, Angelus Novus, Coimbra, 2009.MOULINER, Louis, Le pur e l‘impur dans La pensée dês Grecs (d‘Homère à Aristote), C.

Klincksieck, Paris, 1952.OSAKABE, Haquira, “Corpo Estranho” sobre o romance de Adriana Lunardi, “Cader-

nos Pagu” no 30, Unicamp, Campinas 2008.RODRIGUES, Lopes, “Nótulas florbelianas”, Boletim da Biblioteca Municipal de Ma-

tosinhos, Matosinhos, 3/08/1956, pp. 3-53.SANTOS, Sandra Ferreira dos, Ritos funerários na Grécia Antiga: espaço feminino,

“História, imagem e narrativas” no 12, abril de 2011.SENA, Jorge, Florbela Espanca ou A expressão do feminino na poesia portuguesa, in: Da

Poesia Portuguesa, Ática, Lisboa, s/d., pp. 115-143.SILVA, Fabio Mario da, Algumas facetas do heroísmo em “As Máscaras do Destino”

in: C. Pazos Alonso e Fabio M. da Silva (org. e notas) Florbela Espanca, As Máscaras doDestino, Estampa, Lisboa, 2015.

TEIXEIRA, Judith, Poesia e Prosa C. Pazos Alonso e F. M. da Silva (introd. e org),Dom Quixote, Lisboa, 2015.

123

Florbela Espanca

Florbela Espanca, c. 1930, foto por João Espanca(fonte: Wikimedia Commons)

Florbela Espanca

Przyjaciółka

Miły, pozwól mi być przyjaciółką twą,Jedynie przyjaciołką, skoro już nie chcesz,Bym dzięki twej miłości była lepszą,Ja, najsmutniejsza wśród kobiecych rzesz.

Od ciebie przyszły ból i cierpienie;Czy są mym strapieniem?! To, czego chcesz,Jest zawsze niczym piękny sen! PrzecieżKażde twe słowo jest niczym namaszczenie!

Całuj me ręce, Miły, nieśpiesznie. . .Jakbyśmy oboje wyszli z jednego łona,Słoneczne ptaki śpiewające w drzew koronach. . .

Całuj mnie mocno!. . .Fantazje szalone,Strzec je – zamknięte w mych dłoniachPocałunki i dla ust mych wymarzone!

Przeł. Magdalena Misiorny i Małgorzata Malinowska

126

Florbela Espanca

Amiga

Deixa-me ser a tu amiga, AmorA tua amiga só, já que não queresQue pelo teu amor seja a melhor,A mais triste de todas as mulheres.

Que só, de ti, me venha mágoa e dorO que me importa a mim?! O que quiseresÉ sempre um sonho bom! Seja o que for,Bendito sejas tu por mo dizeres!

Beija-me as mãos, Amor, devagarinho. . .Como só os dois nascêssemos irmãos,Aves cantando, ao sol, no mesmo ninho. . .

Beija-me bem!. . .Que fantasia loucaGuardar assim, fechados, nestas mãosOs beijos que sonhei pra minha boca!. . .

127

Florbela Espanca

Ja. . .

Ja, która po świecie chodzę zagubiona,Ja, której w życiu nawet kompasu brak,Jestem siostrą Snu, i przez to właśnie tak,Jestem ukrzyżowana. . . i udręczona. . .

Niczym cień mgły, delikatna i ulotna,Którą gorzki los brutalnie popycha,Smutny i silny, do kresu jej życia!Niczym dusza w żałobie jestem samotna!. . .

Tą jestem, która idzie niepostrzeżenie. . .Tą, którą zwą smutną, choćbym miała milczeć. . .Tą, która płacze, acz inne ma życzenie. . .

Jestem być może wizją Kogoś, kto marzył,Kogoś, kto przyszedł na świat, aby mnie ujrzeć,I który nigdy w życiu mnie nie zobaczył!

Przeł. Małgorzata Naumczuk

128

Florbela Espanca

Eu.. .

Eu sou a que no mundo anda perdida,Eu sou a que na vida não tem norte,Sou a irmã do Sonho, e desta sorteSou a crucificada . . . a dolorida . . .

Sombra de névoa ténue e esvaecida,E que o destino amargo, triste e forte,Impele brutalmente para a morte!Alma de luto sempre incompreendida!. . .

Sou aquela que passa e ninguém vê. . .Sou a que chamam triste sem o ser. . .Sou a que chora sem saber porquê. . .

Sou talvez a visão que Alguém sonhou,Alguém que veio ao mundo pra me ver,E que nunca na vida me encontrou!

129

Florbela Espanca

A gdybyś mnie tak odwiedził

A gdybyś mnie tak wieczorem odwiedził,O tej magicznie zmęczonej godzinie,I gdybyś mnie w ramionach uwięził,Gdy noc cichutko skrada się w gęstwinie. . .

Gdy przywołuję smak twych ust minionych. . .Przebrzmiałe echo kroków. . . dźwięk śmiechu. . .Uścisk silnych ramion skradziony w pośpiechu. . .Czułe pocałunki. . . twoją dłoń na moich. . .

Gdybyś tak przyszedł do mnie w końcu,Kiedy szkicuje słodki kontur pocałunkuI śmiechem i śpiewem dźwięczy pąsowy aksamit

Szalonych ust moich, niczym goździk w słońcu. . .Gdy z pożądania mrużę oczy w twym kierunku. . .I niemal dosięgam cię ramionami. . .

Przeł. Marta Stebnicka

130

Florbela Espanca

Se tu viesses ver-me

Se tu viesses ver-me hoje à tardinha,A essa hora dos mágicos cansaços,Quando a noite de manso se avizinha,E me prendesses toda nos teus braços. . .

Quando me lembra: esse sabor que tinhaA tua boca. . . o eco dos teus passos. . .O teu riso de fonte. . . os teus abraços. . .Os teus beijos. . . a tua mão na minha. . .

Se tu viesses quando, linda e louca,Traça as linhas dulcíssimas dum beijoE é de seda vermelha e canta e ri

E é como um cravo ao sol a minha boca. . .Quando os olhos se me cerram de desejo. . .E os meus braços se estendem para ti. . .

131

Florbela Espanca

Nie jestem niczyja!

Nie jestem niczyja! . . .Kto mnie zapragnie,Musi być Słońcem w letnie wieczory,Źrenic jasnowidzących lśnienie na dnieOczu musi nieść – jasnej wody wzory!

Jak siła zamknięta w pączku być musi,Szmer w pieśni, którą mały owad nuci,Wiatr, który na masztach żagle nadyma!

Ma być Inny i Ten Sam jednocześnie!Siła życia, brutalna, w ruchu; gwiazda,Która kaskady gwiazd w cuglach trzyma!

Przeł. Jarek Karaś i Asia Filipkowska

132

Florbela Espanca

Eu não sou de ninguém!

Eu não sou de ninguém! Quem me quiserHá-de ser luz do Sol em tardes quentes;Nos olhos de água clara há-de trazerAs fúlgidas pupilas dos videntes!

Há-de ser seiva no botão repleto,Voz no murmúrio do pequeno insecto,Vento que enfuna as velas sobre os mastros!

Há-de ser Outro e Outro num momento!Força viva, brutal, em movimento,Astro arrastando catadupas de astros!

133

Florbela Espanca

Kwitnące wrzosowisko

Wypełnia mą pierś, w magicznym zachwycie,Dreszcz wszelkich doznań okrutnie dręczących. . .Spod wrzosów popiołu pęk róż kwitnących. . .Łzy w oczach mych ugasić pragnę skrycie. . .

Niepokój! Otwarte Skrzydła! Co duszama kryje? Słyszę jak usta milcząceSzepczą mi słowo tajemne, gorące,Które niczym pieszczota mną porusza!

Tęskna gorączka nawiedza mnie brzemieniem,Zrzucam więc całun, nędzną szatę moją,Już nie jestem, Miły, Miłosnym Zjawieniem. . .

W ekstazie miłości oczy płonące,Usta jak miód owocem i słońcem smakują:Jestem niczym wrzosowisko kwitnące!

Przeł. Józefina Yang i Dominika Kuna

134

Florbela Espanca

Charneca em Flor

Enche o meu peito, num encanto mago,O frémito das coisas dolorosas. . .Sob as urzes queimadas nascem rosas. . .Nos meus olhos as lágrimas apago. . .

Anseio! Asas abertas! O que tragoEm mim? Eu oiço bocas silenciosasMurmurar-me as palavras misteriosasQue perturbam meu ser como um afago!

E nesta febre ansiosa que me invade,Dispo a minha mortalha, o meu burel,E, já não sou, Amor, Soror Saudade. . .

Olhos a arder em êxtases de amor,Boca a saber a sol, a fruto, a mel:Sou a charneca rude a abrir em flor!

135

Florbela Espanca

Być poetą

Być poetą to iść wyżej, lepszym byćOd ludzi! Gryźć, jakby się całowało!Być żebrakiem a dawać jakby się miałoKrólestwo ziemskich i rajskich żyć!

To z tysiąca marzeń wybrać splendorI nie wiedzieć nadal, czego się pragnie!To mieć gwiazdę promieniejącą na dnieSerca i szpony, i skrzydła niczym kondor!

To nieskończenie czuć głód i pragnienieW hełmie blasku złotym i satynowym.. .To ująć cały świat w jedno wykrzyknienie!

To kochać cię aż po utratę świadomości. . .Ty jesteś duszą i krwią, i życiem mymPieśń tę wyśpiewam całej ludzkości!

Przeł. Małgorzata Malinowska, Antonina Łaguna i Karolina Błaszyk

136

Florbela Espanca

Ser Poeta

Ser poeta é ser mais alto, é ser maiorDo que os homens! Morder como quem beija!É ser mendigo e dar como quem sejaRei do Reino de Aquém e de Além Dor!

É ter de mil desejos o esplendorE não saber sequer que se deseja!É ter cá dentro um astro que flameja,É ter garras e asas de condor!

É ter fome, é ter sede de Infinito!Por elmo, as manhãs de oiro e de cetim. . .É condensar o mundo num só grito!

E é amar-te, assim, perdidamente. . .É seres alma, e sangue, e vida em mimE dizê-lo cantando a toda a gente!

137

Florbela Espanca

Róże

Różo! piękno twe największej wymowy!Blaskiem swym ogrody opromieniasz!Bądź błogosławiony – czasie kwietniowyŻe różanym dywanem ziemię okrywasz!

Choć barwy Wasze miłowanie przywodzą– o, symbole radości! – swymi płatkami,Kolce Wasze z rozpaczy się rodząBo wyście świata tego klejnotami!

Gdy delikatność róż mnie czarowała,Boleść i tęsknota zwiędły w zapomnienieBym nad majestatem ich dumała!

Chwalić więc będę wszelką Przyrodę,A dla Was me pokorne uniżenieGdyż wielbię róż królewską urodę!

Przeł. Aleksandra Wilkos i Karolina Łubnicka

138

Florbela Espanca

Rosas

Rosa! És a flor mais bela e mais gentil!Entre as flores que a natureza encerra!Bendito sejas tu, ó mês de AbrilQue de rosas inundas toda a terra!

Brancas, vermelhas ou da cor sombriaDo desespero e do pesar mais fundo,Sois símbolo d’amor e d’alegria,Vós sois a obra-prima deste mundo!

Ao ver-vos tão bonitas e mimosas,Esqueço a minha dor, minha saudade,P’ra só vos contemplar, ó orgulhosas!

Eu abençoo então a NaturezaE curvo-me ante vós com humildade,Ó rainhas da graça e da beleza!

139

Florbela Espanca

Co najbardziej boli

Ciężko mi w życiu, bo nic nie smakujeCoś burzy spojrzenie, dzień z nocą miesza. . .Chodzę i szukam, ale nie znajdujęZakątka, który spokój cienia wskrzesza!

I nawet liry brak, choćby dla ozdobyBy struną ukoić okrutne tęsknienie!. . .Matka moja, zimna już śmiertelnie,Poiła mnie chłodnym mlekiem swej żałoby.

Poeto, wiedz, jam oset zwyczajny,Deptany stopami pospolity wrzos.Jestem jak ty uśmiechem, daremnie ofiarnym.

Co najbardziej boli, dojmujący niedoli znój:Masz czego ja nie mam, poety głosBy frazą wykrzyczeć to jedno, Ból!

Przeł. Janusz Barwik

140

Florbela Espanca

A maior tortura

Na vida, para mim, não há deleite.Ando a chorar convulsa noite e dia. . .E não tenho uma sombra fugidiaOnde poise a cabeça, onde me deite!

E nem flor de lilás tenho que enfeiteA minha atroz, imensa nostalgia!. . .A minha pobre Mãe tão branca e friaDeu-me a beber a Mágoa no seu leite!

Poeta, eu sou um cardo desprezado,A urze que se pisa sob os pés.Sou, como tu, um riso desgraçado!

Mas a minha tortura inda é maior:Não ser poeta assim como tu ésPara gritar num verso a minha Dor!. . .

141

Florbela Espanca

Mglista wieża

Wstąpiłam na moją Wieżę, strzelistą hen,Owianą dymem, księżycem i mgłami,I poczęłam rozmawiać z poetamiMartwymi, tak przepłakałam dzień.

Opowiedziałam im co radości snemWersów moich, rojeń fantazjami,I wszyscy poeci mocno zatroskaniRzekli w odpowiedzi: „Głupstwem

Dziecięce marzenia! Mieliśmy, a jakże,I nasze złudzenia, jedyne, niezwykłe,Lecz wszystko minęło, niczego dziś nie ma!”

Zamilkli poeci, długim smutkiem. . .I od wtedy także gorzkim skutkiemPłaczę w wieży strzelistej do nieba!. . .

Przeł. Jakub Jankowski

142

Florbela Espanca

Torre de Névoa

Subi ao alto, à minha Torre esguia,Feita de fumo, névoas e luar,E pus-me, comovida, a conversarCom os poetas mortos, todo o dia.

Contei-lhes os meus sonhos, a alegriaDos versos que são meus, do meu sonhar,E todos os poetas, a chorar,Responderam-me então: “Que fantasia,

Criança doida e crente! Nós tambémTivemos ilusões, como ninguém,E tudo nos fugiu, tudo morreu!”. . .

Calaram-se os poetas, tristemente. . .E é desde então que eu choro amargamenteNa minha Torre esguia junto ao céu!. . .

143

Florbela Espanca

Książę z bajki

W powolnym blednięciu miłosnychPopołudni, mdlejących lubieżnie. . .Szukałam Go wśród biegnących pospiesznie. . .Szukałam Go wśród godzin wygasłych. . .

O noce pełne mych myśli mrocznych!Oddech kwiatu, pocałunków krwawienieOczy zawieszone we śnie, pokornieDłonie pełne fiołków i róż więdnących

Ah, nigdy go nie spotkałam! Książę z bajkiNiczym śmiały rycerz z opowieściZjawi się, osnuty w mgły jutrzenki!

I zawsze śledzi nas ta chimeraco w kruchych palcach koronki pieści. . .Nigdy nie odnajdziesz bohatera!. . .

Przeł. Marta Bocianowska

144

Florbela Espanca

Prince Charmant

No lânguido esmaecer das amorosasTardes que morrem voluptuosamenteProcurei-O no meio de toda a gente.Procurei-O em horas silenciosas

Das noites da minh’alma tenebrosas!Boca sangrando beijos, flor que sente. . .Olhos postos num sonho, humildemente. . .Mãos cheias de violetas e de rosas. . .

E nunca O encontrei!. . . Prince CharmantComo audaz cavaleiro em velhas lendasVirá, talvez, nas névoas da manhã!

Ah! Toda a nossa vida anda a quimeraTecendo em frágeis dedos frágeis rendas. . .– Nunca se encontra Aquele que se espera!. . .

145

Florbela Espanca

Vanitas

Śnię, żem Poetką wybraną obwołana,Taką, co wszystko wie, wszystko poznała,Która inspiracją czystą okalana,W wierszu nieskończoność spisała!

Śnię, że wersy me jasnością są całeBy świat ten wypełniać! Wątpiącym pomagaćTym którzy pochłonięci przez tęsknoty żale!Na dnie dusz nie pozostawiać!

Śnię, żem Kimś w całej tego świata rozległości:Kapłanka bogata głębiną mądrości,Pod stopami której ziemia się poddaje!

I im więcej na niebie spędzam czasu śniąc,I im więcej w przestworzach się unosząc,Budzę się ze snu mego. . .I należę do kogoś!. . .

Przeł. Magdalena Misiorny i Karolina Błaszyk

146

Florbela Espanca

Vaidade

Sonho que sou a Poetisa eleita,Aquela que diz tudo e tudo sabe,Que tem a inspiração pura e perfeita,Que reúne num verso a imensidade!

Sonho que um verso meu tem claridadePara encher todo o mundo! E que deleitaMesmo aqueles que morrem de saudade!Mesmo os de alma profunda e insatisfeita!

Sonho que sou Alguém cá neste mundo. . .Aquela de saber vasto e profundo,Aos pés de quem a terra anda curvada!

E quando mais no céu eu vou sonhando,E quando mais no alto ando voando,Acordo do meu sonho. . .E não sou nada!

147

Florbela Espanca

Ukryte łzy

Gdy zaczynam rozmyślać o przeszłości,Śmiechu, śpiewie, pewnym miłosnym prze-życiu,Zdaje się, że to w innej rzeczywistości,Zdaje się, że to w innym było życiu. . .

Usta me smutne po bólu odkryciu.Niegdyś w kolorach wiosennej radości,Dziś, wyblakły kontur pełen surowości,Który ginie w zapomnienia niebyciu!

Zamyślona, o nieobecnym wzroku,Przybieram jeziora niewzruszony spokój,Bożej służebnicy kredowe oblicze. . .

Łez, które ronię, blada w ciszy trwając,Nie widzi nikt, bo w mej duszy wzrastają!Nie widzi nikt łez, których w sobie nie zliczę!

Przeł. Daria Mikockaeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee

eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee

Skryte łzy

Gdy rozmyślam o tamtych godzinach usilnie,Śmiechu i śpiewu, gdy kochana tak byłam,Zdaje się że zdarzyło się to gdzieś indziej,Zdaje się że w innym czasie wtedy żyłam. . .

A w moich ustach smutnych skryłam,Choć dawniej wiosną mówiły przymilniej,Słowa ciężkie naznaczone bólem silniejI na zapomnienie tak je porzuciłam!

A zapadam się nagle w myślach błędnych. . .Obracam się w spokój tafli wiernychMoja twarz biała jak u rzeźby doskonałej. . .

A łez wylewanych, mnie niewzruszonej i bia-łej,Ich narodzin w duszy nikt nie widzi wcaleIch jak spływają we mnie całej!


148

Florbela Espanca

Lágrimas ocultas

Se me ponho a cismar em outras erasEm que ri e cantei, em que era querida,Parece-me que foi noutras esferas,Parece-me que foi numa outra vida. . .

E a minha triste boca dolorida,Que dantes tinha o rir das primaveras,Esbate as linhas graves e severasE cai num abandono de esquecida!

E fico, pensativa, olhando o vago. . .Toma a brandura plácida dum lago. . .O meu rosto de monja de marfim.. .

E as lágrimas que choro, branca e calma,Ninguém as vê brotar dentro da alma!Ninguém as vê cair dentro de mim!

149

Florbela Espanca

Siostra Tęsknota

Dla Américo Durão

Mniszką, Siostrą Tęsknotą mnie nazwałeś. . .I w mej duszy imię to rozgorzałoNiczym witraż w słońcu, jakby padałoNa nie światło tego snu, który miałeś.

W jesienny wieczór mi je wyszeptałeś,Całą boleść jesieni mi oddało;W każdym innym słodyczy będzie mało.Smutniejsza jestem, niż gdy mnie zastałeś. . .

I cichutko, na dnie bagna mej duszy,Jak słoneczną pociechę, miód na uszy,Gdy w lęku na rozgrzanym czole słota,

Niczym płatki kwiatu, aż do omdleniaUjmuję słowa pięknego imienia,Które mi nadałeś: Siostra Tęsknota. . .

Przeł. Gabriel Borowski

150

Florbela Espanca

Soror Saudade

A Américo Durão

Irmã, Soror Saudade me chamaste. . .E na minh’alma o nome iluminou-seComo um vitral ao sol, como se fosseA luz do próprio sonho que sonhaste.

Numa tarde de Outono o murmuraste,Toda a mágoa do Outono ele me trouxe,Jamais me hão-de chamar outro mais doce.Com ele bem mais triste me tornaste. . .

E baixinho, na lama da minh’alma,Como bênção de sol que afaga e acalma,Nas horas más de febre e de ansiedade,

Como se fossem pétalas caindoDigo as palavras desse nome lindoQue tu me deste: “Irmã, Soror Saudade. . . ”

151

Florbela Espanca

Nasza księga

Księga miłości mojej, miłości twojej,Księga miłości naszej, wnętrza naszego. . .Otwórz ją taktownie, bez zrywu zbędnego,Jakbyś płatki kwiatu chronił w ręce swojej.

Wszak stworzenie innej już nie w mocy mojej;Doskonalszej, pełniejszej smutku świętego.Nie gaś blasku jej kwiatów, tak świetlistego,Gdyż w mym ogrodzie bólu, oprócz niej – żadnej!

Księga tylko nasza! Tylko ma! Tylko twa!Uśmiechając się, mówisz ty i mówię ja:Wiersze tylko nasze, jakież piękno wasze!

Ach, Miłości moja! Ileż, ileż osóbSłodko zamknie księgę i powie w ten sposób:„Nasze własne wiersze, tylko nasze!. . . ”

Przeł. Katarzyna Kuźnik

152

Florbela Espanca

O nosso livro

Livro do meu amor, do teu amor,Livro do nosso amor, do nosso peito. . .Abre-lhe as folhas devagar, com jeito,Como se fossem pétalas de flor.

Olha que eu outro já não sei comporMais santamente triste, mais perfeitoNão esfolhes os lírios com que é feitoQue outros não tenho em meu jardim de dor!

Livro de mais ninguém! Só meu! Só teu!Num sorriso tu dizes e digo eu:Versos só nossos mas que lindos sois!

Ah, meu Amor! Mas quanta, quanta genteDirá, fechando o livro docemente:“Versos só nossos, só de nós os dois!. . . ”

153

Florbela Espanca

Fanatyzm

Błąka się ma dusza, bo o Tobie śni,Od twego oblicza ciemnieją mi oczy!Nie z twego powodu me życie się toczy,Albowiem życiem całym jesteś już mi!

Wzrok utraciłam, to szaleństwo mnie ćmi. . .Przemierzam świat, a wśród dróg i poboczyCzytam księgę twej duszy, choć nie zaskoczyMnie żadna opowieść, która w niej tkwi!

„Wszystko na świecie kruchość, przemijanie. . . ”Kiedy słyszę podobne rozpaczanie,Całej łaski ust boskich głos we mnie jest!

I ja na klęczkach wpatruję się w ciebie,„Mogą zgasnąć światy i gwiazdy na niebie,Lecz tyś niczym Bóg: początek i kres. . . ”

Przeł. Daria Mikocka i Gabriel Borowski

154

Florbela Espanca

Fanatismo

Minh’alma, de sonhar-te, anda perdidaMeus olhos andam cegos de te ver!Não és sequer razão de meu viver,Pois que tu és já toda a minha vida!

Não vejo nada assim enlouquecida. . .Passo no mundo, meu Amor, a lerNo misterioso livro do teu serA mesma história tantas vezes lida!

“Tudo no mundo é frágil, tudo passa. . . ”Quando me dizem isto, toda a graçaDuma boca divina fala em mim!

E, olhos postos em ti, vivo de rastros:Ąh! Podem voar mundos, morrer astros,Que tu és como Deus: princípio e fim!. . .

155

Florbela Espanca

Wersy o dumie

Od świata nic nie doznaję prócz wzgardy,Bo mam skrzydła jak nikt! Bo wola bożaZrządziła, że księżniczką pośród morzaTłuszczy jestem, w wieży z dumy i pogardy.

Bo nie ten świat będzie moim królestwem.. .Bo noszę w oczach niebiosa przestronneI moje są olśnienia i złota koronne!Ponieważ ja to Ja, a Ja Kimś jestem!

Świat? Mój kochany, a cóż jest światem?To ogród moich wierszy strojny kwiatem,Plony pocałunków, chleb błogosławiony. . .

Moje ekstazy i sny, moje zmęczenia. . .Twoje ramię w objęciu mojego ramienia,Droga mleczna, co zamyka Nieskończone.

Przeł. Patrycja Milczanowska

156

Florbela Espanca

Versos de orgulho

O mundo quer-me mal porque ninguémTem asas como eu tenho! Porque DeusMe fez nascer Princesa entre plebeusNuma torre de orgulho e de desdém.

Porque o meu Reino fica para além . . .Porque trago no olhar os vastos céusE os oiros e clarões são todos meus !Porque eu sou Eu e porque Eu sou Alguém!

O mundo? O que é o mundo, ó meu Amor?O jardim dos meus versos todo em flor. . .A seara dos teus beijos, pão bendito. . .

Meus êxtases, meus sonhos, meus cansaços. . .São os teus braços dentro dos meus braços,Via Láctea fechando o Infinito.

157

Florbela Espanca

Kochać!

Chcę kochać, kochać bez opamiętania!Sama z siebie: Tu. . . gdzie oczy nie mogą. . .Ten, Tamten – wszystkich chcę do kochania. . .Kochać! Kochać! I nie kochać nikogo!

Pamiętać? Zapomnieć? Bez znaczenia!. . .Mieć czy nie? Napełniać dobrocią? Trwogą?Kłamcy ci, co głoszą nieprawdę srogą,że kochać można aż po kres istnienia!

Kto żyw, temu w życiu Wiosna nadchodzi:Pieśnią umajoną czcić się ją godzi!Wszak to do pieśni dał nam głos Bóg w niebie!

I skoro prochem i pyłem się stanę,Niech noc ma zalśni jak wczesny poranek,Niech się zagubię. . . aby odnaleźć siebie. . .

Przeł. Gabriel Borowski

158

Florbela Espanca

Amar!

Eu quero amar, amar perdidamente!Amar só por amar: Aqui. . . além. . .Mais Este e Aquele, o Outro e toda a gente. . .Amar! Amar! E não amar ninguém!

Recordar? Esquecer? Indiferente!. . .Prender ou desprender? É mal? É bem?Quem disser que se pode amar alguémDurante a vida inteira é porque mente!

Há uma Primavera em cada vida:É preciso cantá-la assim florida,Pois se Deus nos deu voz, foi pra cantar!

E se um dia hei-de ser pó, cinza e nadaQue seja a minha noite uma alvorada,Que me saiba perder. . . pra me encontrar. . .

159

Florbela Espanca

Tuż przy wejściu masz łagodną sosnę

Tuż przy wejściu masz łagodną sosnę,Co z głową zwieszoną stoi, dumając;Kochanie! Może to ja, spoglądającNa te trzy łokcie wytchnienia krasne.

To ja w twą stronę ciskam własneGałęzie w powietrze, niby wołając,To ja wzywam, ramionami sięgającPo marzenie ulotne, niejasne.

Odsączam ze słońca blask barwy miedziNad złotymi głowami twoich dzieci,Gdy południe opada na wzniesienia. . .

Nocą, jej głos, co błąka się w katuszach,To ma rozjątrzona, łkająca dusza:Korzeń pod ziemią martwy z pragnienia!

Przeł. Daria Mikocka

160

Florbela Espanca

À tua porta há um pinheiro manso

À tua porta há um pinheiro mansoDe cabeça pendida, a meditar,Amor! Sou eu, talvez, a contemplarOs doces sete palmos do descanso.

Sou eu que para ti atiro e lanço,Como um grito, meus ramos pelo ar,Sou eu que estendo os braços a chamarMeu sonho que se esvai e não alcanço.

Eu que do sol filtro os ruivos brilhosSobre as louras cabeças dos teus filhosQuando o meio-dia tomba sobre a serra. . .

E, à noite, a sua voz dolente e vagaÉ o soluço da minha alma em chaga:Raiz morta de sede sob a terra!

161

Florbela Espanca

Błądzące

Mam serce barwy pąsowego wina,Co drze martwotę mojej piersi białejI ucieka, błąka się ogłupiałe,Gubiąc szlak na zamglonych ścieżynach.

Mam serce, co mistycznym jest profetąI paladynem zuchwałym nieszczęścia,Co marzy zostać świętym i poetą,I w świecie szuka wciąż Pałacu Szczęścia. . .

Mam serce, które nigdy tam nie zajdzie. . .Nie zna szlaku, by ruszyć po drożynach,Ni w pamięci tego miejsca nie odnajdzie. . .

Utkam sny, których świat w jawę nie obróci. . .Jak ta matka, co pożegnała syna,Jak ten syn, co nigdy nie powrócił!

Przeł. Patrycja Milczanowska

162

Florbela Espanca

Errante

Meu coração da cor dos rubros vinhosRasga a mortalha do meu peito brandoE vai fugindo, e tonto vai andandoA perder-se nas brumas dos caminhos.

Meu coração o místico profeta,O paladino audaz da desventura,Que sonha ser um santo e um poeta,Vai procurar o Paço da Ventura. . .

Meu coração não chega lá decerto. . .Não conhece o caminho nem o trilho,Nem há memória desse sítio incerto. . .

Eu tecerei uns sonhos irreais. . .Como essa mãe que viu partir o filho,Como esse filho que não voltou mais!

163

Florbela Espanca

Nie kochać nic ponad kochanie VI

Opowiadam o tobie kamieniom dróżekI słońcu o blasku jak w twoim spojrzeniu;Opowiadam rzece, co wije się w lśnieniu,Sukniom królowych, księżniczek oraz wróżek;

Opowiadam mewom o skrzydłach rozłożonych,Które są niczym chustki alabastrowe,Masztom powbijanym w światło księżycoweW cichej samotności nocy rozgwieżdżonych;

Ze snów, fantazji, niepokojów się zwierzęSkąd twa dusza, oszołomiona wygraną,Ku niebu wznosi mych pocałunków wieżę!

I krzyki miłości, co mkną ponad nami,Ponad tkaninami, co jaśnieją chwałą,Są opadłymi z mego podołka gwiazdami!

Przeł. Małgorzata Borowiec

164

Florbela Espanca

He hum não querer mais que bem querer VI

Falo de ti às pedras das estradas,E ao sol que é louro como o teu olhar,Falo ao rio, que desdobra a faiscar,Vestidos de princesas e de fadas;

Falo às gaivotas de asas desdobradas,Lembrando lenços brancos a acenar,E aos mastros que apunhalam o luarNa solidão das noites consteladas;

Digo os anseios, os sonhos, os desejosDonde a tua alma, tonta de vitória,Levanta ao céu a torre dos meus beijos!

E os meus gritos de amor, cruzando o espaço,Sobre os brocados fúlgidos da glória,São astros que me tombam do regaço!

165

Florbela Espanca

Większa tortura

Nie ma dla mnie w życiu przyjemności.Całe noce zanoszę się łkaniem,Nie ma cienia co by mnie ugościł,Nie ma głazu co byłby mi wytchnieniem!

Ah! Cała jestem przestrzenią, cieniem!Gubię się w sobie, w bólu co przeżyłam!Uścisk ramion największym mym pragnieniem,Bym nie żałowała, że się narodziłam!

Jestem jak ty ostem żałosnymJak wrzos, który ugniatasz stopą,Jestem jak ty uśmiechem nieszczęsnym

Lecz straszniejsza jeszcze ma UdrękaŻe nie urodziłam się jak ty, poetą: –Swego Bólu nie móc wyrazić to męka!

Przeł. Marta Bocianowska

166

Florbela Espanca

Maior Tortura

Na vida, para mim, não há deleite.Ando a chorar convulsa dia e noite,E não tenho nem sombra em que me acoite,E não tenho uma pedra em que me deite!

Ah! Toda eu sou sombras, sou espaços!Perco-me em mim na dor de ter vivido!E não tenho a doçura duns abraçosQue me façam sorrir de ter nascido!

Sou como tu um cardo desprezadoA urze que se pisa sob os pés,Sou como tu um riso desgraçado!

Mas a minha Tortura ainda é maior:Não ser poeta assim como tu ésPara concretizar a minha Dor!

167

Florbela Espanca

Moja miłości

O tobie tylko jak się nazywasz wiem.To mało, bardzo mało i wystarczającoAby namiętność szalona nieustającoRosła z wigorem dzień za dniem!

Jakże ze snu mglistego, bez zapałuRodzą się namiętności tak niepokojące!Me szalone serce, smutne, kochająceJakże ty szukasz w bólu ideału!

To było złudzenie, rzeczywistości cień,Cierpienie ze snu ulatuje w jeden dzieńWoń niebiańskich róż pełna lekkości. . .

Teraz to namiętność szalona i wrzącaZ godziny na godzinę jak wulkan rosnąca. . .Miłości moja, bezkresna moja miłości!

Przeł. Maria Roguska

168

Florbela Espanca

Meu amor

De ti somente um nome sei, amor.É pouco, é muito pouco e é bastantePara que esta paixão doida e constanteDia após dia cresça com vigor!

Como de um sonho vago e sem fervorNasce uma paixão assim tão inquietante!Meu doido coração triste e amanteComo tu buscas o ideal na dor!

Isto era só quimera, fantasia,Mágoa de sonho que se esvai num dia,Perfume leve dum rosal do céu. . .

Paixão ardente, louca isto é agora,Vulcão que vai crescendo hora por hora. . .O meu amor, que imenso amor o meu!

169

Florbela Espanca

Kobieta II

O Kobieto! Jaka żeś słaba i jaka silna!Jaka nadobna i zgubna potrafisz być!Jakże udajesz umiejętnie, gdy w piersiTwoje jestestwo zgorzkniale wydaje się wić!

Ileż zmarło z tęsknoty za obliczemUwielbianym, pożądanym chorobliwie!Ileż dusz przypłaciło szaleństwemWidok tych ust, gdy się śmieją szczęśliwie!

Ileż miłości i pasji miewają,Choć przed wszystkimi je ukrywająPrzesłodkie dusze bólu i cierpienia!

Namiętność, która radość by przynosiłaWładcy; miłość, którą tęsknota stworzyła,Co się rozprasza w lamencie zagubienia!

Przeł. Kamila Choroszewska

170

Florbela Espanca

A mulher II

Ó Mulher! Como és fraca e como és forte!Como sabes ser doce e desgraçada!Como sabes fingir quando em teu peitoA tua alma se estorce amargurada!

Quantas morrem saudosas duma imagemAdorada que amaram doidamente!Quantas e quantas almas endoidecemEnquanto a boca rir alegremente!

Quanta paixão e amor às vezes têmSem nunca o confessarem a ninguémDoce alma de dor e sofrimento!

Paixão que faria a felicidadeDum rei; amor de sonho e de saudade,Que se esvai e que foge num lamento!

171

Florbela Espanca

Mój ból

Mój ból jest bez skazy klasztoremGdzie dziedzińce, arkady, cienieGdzie w posępnych konwulsjach kamienieTrzymają fason rzeźbiarski z uporem

Biją żałobną pieśń dzwony w agoniiNad swym złym losem żałośnie łkając. . .Każdy pogrzebowego marsza grającWybija godzinę upływających dni. . .

Mój ból jest bez skazy klasztorem,Gdzie lilie umartwione męczeństwa kolorem,Tak piękne jakby nie oglądał ich nikt!

W tym smutnym klasztorze się chowamDniami i nocami łkam i modlę się i szlochamLecz nikt nie słyszy. . . nikt nie widzi. . .nikt. . .

Przeł. Paulina Grabowska i Anna Działak

172

Florbela Espanca

A Minha Dor

A minha Dor é um convento idealCheio de claustros, sombras, arcarias,Aonde a pedra em convulsões sombriasTem linhas dum requinte escultural.

Os sinos têm dobres de agoniasAo gemer, comovidos, o seu mal . . .E todos têm sons de funeralAo bater horas, no correr dos dias . . .

A minha Dor é um convento. Há líriosDum roxo macerado de martírios,Tão belos como nunca os viu alguém!

Nesse triste convento aonde eu moro,Noites e dias rezo e grito e choro,E ninguém ouve . . . ninguém vê . . . ninguém .. .

173

Florbela Espanca

Pani na Smutku

Wyniosła, niewzruszona w pogardzie,Żyję samotnie w mym zamku: Cierpienia!Mijają go miłosne pasje w promieniu. . .I nigdy twej duszy nie było tu cienia!

Pani na Smutku, widzisz?. . . Kogo? Gdzie?. . .– I moje spojrzenie zaciekawieniaWypatruję gasnącego dnia wspomnieniaOpłakuję ciszę. . . Nikogo nie ma. . .

Pani na Smutku, czemu skrapiaszŁzami brewiarz, skrycie wertowanyW witraży cieniu koronkowym?. . .

W nocy na blankach się układasz.O co cichutko się modlisz?. . . Marzysz?. . .Jaki sen pieścisz w sercu stęsknionym?. . .

Przeł. Anna Działak-Szubińska

174

Florbela Espanca

Castelã da Tristeza

Altiva e couraçada de desdém,Vivo sozinha em meu castelo: a Dor!Passa por ele a luz de todo o amor. . .E nunca em meu castelo entrou alguém!

Castelã da Tristeza, vês?. . . A quem?. . .– E o meu olhar é interrogador –Perscruto, ao longe, as sombras do sol-pôr. . .Choro o silêncio. . . Nada. . . Ninguém vem.. .

Castelã da Tristeza, porque chorasLendo, toda de branco, um livro d’horas,À sombra rendilhada dos vitrais?. . .

À noite, debruçada, pelas ameias,Porque rezas baixinho?. . . Porque anseias?. . .Que sonho afagam tuas mãos reais?. . .

175

Florbela Espanca

Évora

Évoro! Pod Twym fiołkowym niebemUlice pokutnicze . . . Mnisie ulice łkająceZe smutkiem za win odpuszczeniem,Boga o pychy rozgrzeszenie proszące!

Tyle miast przemierzyłam nadaremnie!Tylko tutaj pamiętam pocałunki Twoje,Tylko i wyłącznie tutaj czuję, że są mojesny dawno temu wyśnione przeze mnie!

Évoro. . . Twój profil . . . Twoje spojrzenie. . .Twe usta, pewnego kwietnia wspomnienie,Który w piersi serce moje wzrusza!

. . . W każdym zaułku cień ducha. . .Moja dusza zbolała zamiera i słucha. . .I fantazje Bernardima Ribeiry porusza. . .


176

Florbela Espanca

Évora

Évora! Ruas ermas sob os céusCor de violetas roxas. . . Ruas fradesPedindo em triste penitência a DeusQue nos perdoe as míseras vaidades!

Tenho corrido em vão tantas cidades!E só aqui recordo os beijos teus,E só aqui eu sinto que são meusOs sonhos que sonhei noutras idades!

Évora!. . . O teu olhar. . . O teu perfilTua boca sinuosa, um mês de abrilQue o coração no peito me alvoroça!

. . . Em cada viela o vulto dum fantasma. . .E a minh’alma soturna escuta e pasma. . .E sente-se passar menina e moça. . .

177

Florbela Espanca

Jest w twym spojrzeniu władczym.. .

Jest w twym spojrzeniu władczym,W twym wyniosłym rzymskim profilu,W twym śmiechu wdzięku pełnym,Ziemski i niebiański sekret bytu.

Krzyża męki ślad na żagli białymPłótnie, pędzi, wśród takielunku furkotu,Twój statek po morzu łagodnym,Ku przygodzie, ku odległemu światu!

Chcę iść z tobą na jego spotkanie,Pozwól mi żagle wysoko wznieść,Być jednym z Twoich ludzi, kapitanie!

Dwie głębokie studnie moich oczu ślepych. . .O Niebie i o gwiazdach mi snuj opowieść!Pokaż mi drogę do twych Światów Nowych!


178

Florbela Espanca

Há nos teus olhos de dominador.. .

Há nos teus olhos de dominador,No teu perfil altivo de romano,No teu riso de graça e esplendorUm misterioso ideal divino e humano.

Cruz de Cristo sangrando sobre um panoDas velas altas, lá vai, sobre um fragorDum mar sereno, cristalino e plano,A tua barca de conquistador!

Eu quero ir contigo a esses distantesReinos! Deixa-me erguer as brancas velas,Ser um dos teus audazes navegantes!

Meus olhos cegos são dois poços fundos. . .– Conta-me o Céu! Ensina-me as estrelas!Mostra-me a estrada dos teus Novos Mundos!

179

Florbela Espanca

Tęsknić

Tęsknić! Tak. . . może. . . Czemu nie?Jeśli sen był wyniosły i pełny siłyI chciał mi przyświecać aż do mogiłyŚwiatłem co serce objęło wiernie!

Zapomnieć! Po cóż? . . . Nadaremnie!Toć wszystko, Kochany, to kpiny.Jeśli piękno snu pocieszenia polubimyMusi nam za świętość służyć niezmiennie!

Ileż razy, Kochany, zapominałam o tobie,Żeby dwa razy mocniej przypomnieć,Dwakroć silniej przypomnieć sobie!

Ile bym dała na zawsze aby w mowieIm bardziej złudnie spokorniećTym bardziej zatęsknić po tobie!


180

Florbela Espanca

Saudades

Saudades! Sim. . . talvez. . . e por que não?. . .Se o sonho foi tão alto e forteQue bem pensara vê-lo até à morteDeslumbrar-me de luz o coração!

Esquecer! Para quê?. . . Ah, como é vão!Que tudo isso, Amor, nos não importe.Se ele deixou beleza que conforteDeve-nos ser sagrado como o pão.

Quantas vezes, Amor, já te esqueci,Para mais doidamente me lembrarMais decididamente me lembrar de ti!

E quem dera que fosse sempre assim:Quanto menos quisesse recordarMais saudade andasse presa a mim!

181

Florbela Espanca

Pożądanie

W boskim bezwstydzie młodości,W pogańskiej, co los kuje, ekstazie,W tęsknoty rozedrganym spazmie,Weź mego ciała śmiertelne włości!

Cień między prawdą a kłamaniem. . .Chmura, którą wiatr gna z północy. . .– Me ciało! W nim wino pełne mocy:Moje usta straszne pragnieniem!

Na podołku dalie czerwone pieszczę.To słońca palce, gdy się tobą cieszęW pierś twą zaryte ostrym pazurem!

Zwiewne mego ciała arabeskiPociągną cię w okrąg dantejskiDrapieżnym pożądania mazurem.. .

Przeł. Janusz Barwik

182

Florbela Espanca

Volúpia

No divino impudor da mocidade,Nesse êxtase pagão que vence a sorte,Num frémito vibrante de ansiedade,Dou-te o meu corpo prometido à morte!

A sombra entre a mentira e a verdade. . .A nuvem que arrastou o vento norte. . .– Meu corpo! Trago nele um vinho forte:Meus beijos de volúpia e de maldade!

Trago dálias vermelhas no regaço. . .São os dedos do sol quando te abraço,Cravados no teu peito como lanças!

E do meu corpo os leves arabescosVão-te envolvendo em círculos dantescosFelinamente, em voluptuosas danças. . .

183

Esta publicação foi financiada por Fundos Nacionais através da FCT – Fundaçãopara a Ciência e a Tecnologia no âmbito do Projecto UID/ELT/00077/2013

Publikacja została sfinansowana z Funduszy Narodowych z pomocą FCT(Fundação para a Ciência e a Tecnologia) – Fundacji d/s Nauki i Technologii w

ramach projektu UID/ELT/UI0077/2013

diÁlogos no feminino dialogi kobiece -...

Documents