dİn kÜltÜrÜ ve ahlak bİlgİsİ 7

T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKÎ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ

DİN KÜLTÜRÜ VE

AHLAK BİLGİSİ 7

ANKARA 2012

YAZAR

Gökmen KUTLUTÜRK

DERS NOTU

MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI

AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ DERS KİTAPLARI DİZİSİ

Copyright © MEB Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin

alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Yazar : Gökmen KUTLUTÜRK

Grafik Tasarım : Hatice DEMİRER

Kapak Tasarım : Güler ALTUNÖZ

İÇİNDEKİLERÖĞRENME ALANI: İNANÇ

1. ÜNİTE

DÜNYA HAYATI VE AHİRET

1. HAYAT AMAÇSIZ DEĞİLDİR. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 11

2. AHİRETE İMANIN DÜNYA HAYATINI ANLAMLANDIRMAYA KATKISI _ _ _ _ _ _ _ _ 12

3. ÖLÜM BİR HAYAT GERÇEĞİDİR. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13

4. AHİRETE UĞURLAMA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15

4.1. Cenaze Namazı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 16

4.2. Kur’an ve Mevlit Okumak _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 17

4.3. Dua Etmek ve Hayır Yapmak _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 18

5. KIYAMET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 19

6. YENİ BİR HAYAT: AHİRET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 21

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 24

DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26

ÖĞRENME ALANI: İBADET

2. ÜNİTE

TÖVBE VE BAĞIŞLAMA

1. İNSAN HATA YApABİLEN BİR VARLIKTIR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31

2. TÖVBE HATADAN DÖNME VE İYİYE YÖNELME ERDEMİDİR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32

3. ALLAH BAĞIşLAYICIDIR, BAĞIşLAYANI SEVER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 34

4. BAĞIşLAMA BİREYSEL VE TOpLUMSAL HOşGÖRÜNÜN TEMELİDİR _ _ _ _ _ _ _ _ 36

5. İYİLİKLER KÖTÜLÜKLERİ GİDERİR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 37

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 39


ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED (S.A.V.)

3. ÜNİTE

HZ. MUHAMMED’İ ANLAMA

1. HADİS VE SÜNNET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 47

2. HZ. MUHAMMED’İN DAVRANIşLARININ YEREL VE EVRENSEL BOYUTU _ _ _ _ _ _ 49

3. DİNİN ANLAşILMASINDA SÜNNETİN ÖNEMİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 51

4. BAşLICA HADİS KAYNAKLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55

DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 56

ÖĞRENME ALANI: VAHİY VE AKIL

4. ÜNİTE

İSLAM DÜŞÜNCESİNDE TASAVVUFÎ YORUMLAR

1. TASAVVUfİ DÜşÜNCENİN OLUşUMU _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 61

2. TASAVVUfİ DÜşÜNCEDE ALLAH-VARLIK İLİşKİSİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 63

3. TASAVVUfİ DÜşÜNCENİN AHLAKİ BOYUTU _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 64

4. KÜLTÜRÜMÜZDE ETKİN OLAN TASAVVUfİ YORUMLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 66

4.1.Yesevîlik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 66

4.2. Kâdirilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 67

4.3. Nakşibendilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 68

4.4. Mevlevîlik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 69

4.5. Alevilik-Bektaşilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 71

4.5. 1. Cem ve Cemevi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 74

4.5. 2. Cemin Yapılışı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 75

4.5. 3. Semah _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 76

4.5. 4. Musahiplik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 76

4.5. 5. Dua ve Gülbenkler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 77

4.5. 6. Muharrem Ayı ve Aşure _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78

5. NUSAYRİLİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78

6. BİRLİKTE YAşAMA VE HOşGÖRÜ KÜLTÜRÜ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 79

Okuma Metni: Dört Kapı Kırk Makam _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 82

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 84


DEĞERLENDİRME SORULARI CEVAp ANAHTARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 89

SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 90

KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 97

1. ÜNİTE

DÜNYA HAYATI VE AHİRET

ÖĞRENME ALANI: İNANÇ

“Sizi boş ve anlamsız yere yarattığımızı ve bize dönmek zorunda olmadığı-nızı mı sanıyorsunuz?” (Mü’minûn suresi, 115. ayet.)

Yukarıdaki ayetin vermek istediği mesaj ne olabilir?

10

DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Dünya hayatının bir amacı olduğunu fark edeceksiniz. 2. Hayatı anlamlandırmada ahiret inancının önemli bir katkı sağladığının far-

kına varacaksınız. 3. Yapılan iyilik ve kötülüklerin karşılığı olduğunu kavrayacak, sorumluluk bi-

linciyle hareket edeceksiniz. 4. Ölümün kaçınılmaz olduğunu fark ederek hayatta kalıcı eserler bırakmanın

önemini kavrayacaksınız. 5. Dünyadan ayrılan kişiler için yapılan dinî uygulamaları örnekleriyle açıkla-

yabileceksiniz. 6. Cenaze namazına katılmanın ve taziyede bulunmanın dinî ve insani bir gö-

rev olduğunun bilincine varacaksınız. 7. Kıyamet ve ahiretle ilgili kavramların anlamlarını açıklayabileceksiniz. 8. Ahiretin varlığını Kur’an-ı Kerim’den ayetlerle ve evrenden örneklerle açık-

layabileceksiniz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Ölüm

Kur’an okuma

Dua etme

Hayır yapma

DÜNYA HAYATI VE

AHİRETKıyamet Cenaze

namazı


11

GİRİŞBu ünitede evrenin ve insanın boş yere yaratılmadığı, hayatın bir amacı ol-

duğu üzerinde durulacak, dünya hayatının ahiret için bir hazırlanma yeri olduğu vurgulanacaktır. Kıyametle başlayan ahiret hayatının safhaları hakkında bilgiler ve-rilecektir. Ölen bir insanın ardından cenaze namazı kılma, Kur’an okuma, dua etme, hayır yapma gibi dinî ve insani görevlerimizin olduğu ve bunların nasıl yapılması gerektiği anlatılacaktır.

1. HAyAT AMAÇSIZ DEĞİLDİR

Evrende hiçbir şey amaçsız, boş ve anlamsız değildir. Allah’ın yoktan var etmiş olduğu insanın da yaratılışının belirli bir amacı vardır. Bu amaç, insanın Allah’a kulluk etmesidir. Yani onu tanıması ve tanıtması insanın yaratılış amacıdır. Her insan dünya-da kendisine belirlenmiş olan süre kadar kalacak ve bu süre bitip öldükten sonra da yeniden diriltilecektir. Sonra ahirette, dünyada yaptıklarından hesaba çekilecektir.

İnsan aklı ve iradesiyle, sorumlu bir varlık olarak yaratılmıştır. İnsanın, Allah’a, topluma ve kendisine karşı görev ve sorumlulukları vardır. İnsanın Allah katındaki değeri, taşıdığı sorumluluğun gereklerine uygun davranması, güzel iş ve davranışlar sergilemesine bağlıdır.

Kur’an’da “O, yerde ne varsa hepsini sizin için yarattı. Sonra (kendine has bir şekilde) semaya yöneldi, onu yedi kat olarak yaratıp düzenledi (tanzim etti). O, her şeyi hakkıyla bilendir.” (Bakara suresi, 29. ayet.) buyrulmaktadır. Her şey insana ve onun amaçlarına hizmet için yaratılmıştır. Yine Kur’an’da yer alan; “Sizi boş ve an-lamsız yere yarattığımızı ve bize dönmek zorunda olmadığınızı mı sanıyorsunuz?” (Mü’minûn suresi, 115. ayet.) ayeti hayatın amaçsız ve boş olmadığını vurgulamak-tadır. Dünya hayatı geçicidir ve insanlar, imtihan için yaratılmıştır. Bu konu ile ilgili Allah şöyle buyurmaktadır: ”O, hanginizin daha güzel iş yapacağını denemek için ölümü ve hayatı yarattı. O, üstündür, bağışlayandır.” (Mülk suresi, 2. ayet.) Diğer ta-

“Dünya ahiretin tarlasıdır.” hadisinden neler anlıyorsunuz? !?

?

Evrendeki her şeyin bir amacı var mıdır?

Kur’an’a göre hayatın amacı nedir?

12


raftan peygamberimizin dünyayı ahiretin tarlası olarak ifade etmiştir.

Allah’ın en şerefli varlığı olan insanoğlu, amaçsız bir şekilde yeryüzüne gön-derilmemiştir. İnsan, Yüce Yaratıcıya ve çevresine karşı yaratılış amaçlarına uygun davranışlar sergilemelidir. Dünya hayatının amaçsız olmadığını bilip hayatını güzel ahlak ilkeleri doğrultusunda yaşamaya çalışmalıdır.

2. AHİRETE İMANIN DüNyA HAyATINI ANLAMLANDIRMAyA KATKISI

Ahirete iman, insanın sorumluluk duygusunu geliştirir. Onun kötülüklerden sakınmasını ve iyi şeyleri davranış hâline getirmesini sağlar. Din, insanın dünya ve ahiret mutluluğu için gönderilmiştir. Din, fert ve toplum hayatını her yönüyle ku-şatmış; iman, ibadet, ahlak ve davranışlarla ilgili prensipler ortaya koymuştur. Dinin, iman konusunda en fazla üzerinde durduğu esaslardan biri, ahirete imandır. Ahirete iman, dünyada yapılan her davranışın karşılığının görüleceğine ve öldükten sonra tekrar diriliş yurdu olan ahirette bunlardan hesaba çekileceğine inanmaktır.

İslam dinine göre yaşam, dünya hayatı ile sınırlı değildir. Dolayısıyla ölüm, bir yok oluş değil, yeni ve ebedî bir hayatın başlangıcıdır. Ahiret inancı olan insanın, hayatı, düzen ve disiplin içinde olur. Sorumluluk duygusu en üst düzeyde gelişir. Bu-nun sonucunda bencillik, aşırı hırs ve dünyaya aşırı bağlılık gibi dinin doğru bulma-dığı davranışlar, yerini huzur ve güven duygusunun hâkim olduğu bir hayata bırakır.

Kâinattaki her şeyin bir amacı ve görevi olduğuna göre bütün her şeyin ken-disinin hizmetine sunulduğu insanın dünyadaki amacı ne olabilir? Aşağıya yazınız.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Ahirete inanmak insan davranışlarını nasıl etkiler? !

? Ölüm bir yok oluş mudur?


13

Ahiret hayatı, kişilerin dünya hayatını anlamlandırmalarına katkı sağlar. Dün-yada söylenen her sözün ve yapılan her türlü davranışın ahirette sorgulanacağı gerçeği, bireyleri güzel ahlaka yöneltir. Allah tarafından insana verilen aklın görev-lerinden biri, nefis muhasebesi yapmak ve ölümden sonrası için hazırlanmaktır. Ahi-ret gününde hesaba çekilme inancı, kişiyi bencillik ve aşırılıklardan alıkoyar. Kişinin başkalarına karşı daha saygın olmasını sağlar. Yaptığı her davranışın ve söylediği her sözün hesabını yapar. Doğru ve dürüst olmaya çalışır. Haksızlıktan ve haram yemek-ten sakınır.

İslam dininin hedefi, insanların dünya ve ahiret saadetini temin etmektir. Yap-tıklarının karşılığını göreceğini bilen insan, Allah’tan hakkıyla korkar. Kimseye kötülük etmez. Herkese iyilik eder. Adalete riayet eder. Kendisi için istediği şeyleri başkası için de ister. Nefsi için kötü gördüğü şeyleri başkası için de kötü görür. Allah’a tevekkül ve itimat eder. Büyüklerine saygılı, küçüklerine karşı merhametli olur. Bu güzel davranış-lar, ahirete imanın dünya hayatını anlamlandırmaya katkısının bir sonucudur.

3. ÖLüM BİR HAyAT GERÇEĞİDİR

Her canlı doğar, büyür ve belli bir zaman sonra ölür. Ölüm hayatın bir gerçe-ğidir. Kur’an’da geçen; “Her canlı ölümü tadacaktır…” (Âl-i İmran suresi, 185. ayet.) ayeti bu gerçeği anlatmaktadır.

Doğum gibi ölüm de hayatın ayrılmaz bir parçasıdır. İslam inancına göre, ölüm bir yok oluş değildir. Geçici dünya hayatından, sonsuz ahiret hayatına geçiştir. Ölüm, Allah’a inananlar için yaptıkları iyi ve güzel davranışların karşılığı olarak ödüllendiri-lecekleri ahiret hayatına geçiş kapısıdır. İnanmayanlar için ise ölüm, her şeyin yoklu-ğa gittiği bir korku ve ümitsizlik hâlidir.

Aşağıdaki cümleyi uygun şekilde tamamlayınız?

Ahirete iman, insanın; sorumluluk duygusunun gelişmesini,

………………………………………………………………………

………………………………………………………………………

………………………………………………………………… sağlar.

“Her günün hâli, dünkü günün hâline benzemez. Haller ömür, zaman ırmak gibi akıp gider. Onu bağlayacak, akışını durduracak hiçbir şey yoktur.”

Hz. Mevlana!

14


İnsan ne kadar yaşayacağını, ne zaman, nerede ve nasıl öleceğini bile-mez. Allah’ın her insana verdiği bir ömür vardır ve bu süre bitince insan ömrü son bulacaktır. İnsan ömrünün sonlandığı ana ecel denir. Bu konuda Allah şöyle buyurmaktadır:”Allah, eceli geldiğinde hiç kimseyi ertelemez. Allah, yaptıklarınız-dan haberdardır.” (Münafikûn suresi, 11. ayet.) Kişi, ömrü sonlanmadan ömür serma-yesi bitmeden hem kendisine hem de başkalarına faydayı işler yapmalıdır.

BiliYor MuSunuz?

İnsana düşen görev, sağlığını koruyup, hayatını tehlikeye düşürecek tedbirsiz durumlardan kaçınmak, sınırlı olan dünyadaki zamanı boşa geçirmemektir. Hiç öl-meyecekmiş gibi dünya için, yarın ölecekmiş gibi ahiret için çalışmalı ve gayret gös-termelidir. Ölüm kaçınılmaz bir son ise, birey yaşamını anlamlandırmak için gayret etmelidir.

İnsanlar tarafından genellikle doğum sevinçle karşılanırken ölümden korku-lur. Ölümden kaçış olmadığına göre ölümün, hayatımıza anlam kazandırmasını sağ-lamalıyız. Bunun için ölüm gelmeden önce ahirette bize sevap kazandıracak faydalı işler yapmalı, topluma, insanlığa yararlı eserler bırakmalıyız.

E

Mevlâna, öldüğü günü, çok sevdiği Yüce Allah’a kavuşma günü olarak gör-müş ve bu günün şeb-i arûs olarak kabul edilmesini istemiştir. Şeb-i arû; aşığın maşukuna kavuştuğu gece, vuslat gecesi, sevgiliye kavuşma anlamına gelir.

o demde ki, perdeler kalkar perdeler iner

Azrail’e “hoş geldin” diyebilmekte hüner

Kapı kapı bu yolun son kapısı ölümse;

Her kapıda ağlayıp, o kapıda gülümse.

Necip Fazıl KISAKüREK

Resim. 01.01: Necip Fazıl Kısakürek.


15

4. AHİRETE UĞURLAMA

Ölen bir insana karşı bazı görevlerimiz vardır. Bunlar hem insani hem de dinî görevlerdir. Bu görevlerin başında, ölünün yıkanması, kefenlenmesi, cenaze nama-zının kılınması, cenazenin defni, Kur’an okuma, dua etme ve hayır yapma gelmek-tedir.

Neylersin ölüm herkesin başında…Uyudun uyanamadın olacak,Kim bilir nerede, nasıl, kaç yaşında?Bir namazlık saltanatın olacakTaht misali o musalla taşında!

Cahit Sıtkı Tarancı (Otuz beş yaş, s. 189.)

Resim. 01.02: Ölümle insanın ahiret hayatı başlamış olur.

16


4.1. Cenaze Namazı Ölen kimse için cenaze namazı kılmak, dinî sorumluluklarımızın başında gelir.

Cenaze namazı, Müslümanların abdestli olarak ve kıble tarafına yönelerek kıldıkları cenaze için bir dua olan bir namazdır. Cenaze namazı farz-ı kifâye’dir. Yani bir top-lumda bir kısım Müslümanların bu namazı kılmalarıyla, diğerlerinin üzerinden yü-kümlülük kalkar.

Cenaze namazına niyet edilerek başlanır. Bu niyette, ölünün erkek veya kadın, olduğu belirtilir. İmam; “Allah rızası için hazır olan cenaze namazını kılmaya ve cena-ze için dua etmeye” diyerek niyet eder ve namaza başlar. Cenaze namazının şartları tekbirler ve kıyâm (ayakta durmak)’dır. Bu namazda diğer namazlarda olan, rukû ve secdeler bulunmaz. Cenazenin yıkanmış olması, konulduğu yerin temiz olması ve cemaatin önünde bulunması gerekir.

Ölüm haberini hısım ve akrabaya, eşe dosta bildirmek gerekir. Bu duyuru, müez-zinlerin “salâ” okuyuşları ile yapılmaktadır. Cenazeyi gereksiz yere bekletmek hoş kar-şılanmamıştır. Nitekim Hz. Muhammed bir hadisinde şöyle buyurmuştur:”Cenaze def-ninde acele ediniz. Eğer bu ölü iyi bir kişi ise, bu bir iyiliktir. Onu (bir an evvel kabirdeki) hayır ve sevabına ulaştırmış olursunuz…”(Buhari, Cenâiz, 52.)

Ölüleri hayırla anmak, onların arkasından yaptığı iyi işlerle yâd etmek sünnet-tir. Bir Müslümanın cenazesinde bulunmak herkese farz değilse de mümkün merte-be çok sayıda cemaatin bulunması ölü için rahmet ve bağışlanma vesilesidir. Ayrıca cenazeye katılan Müslümana da büyük bir sevap vardır. Cenaze namazına katılmak ve taziyede bulunmak dinî ve insani bir görevdir. Ölünün evinde yemek vermek, ölü sahibine başsağlığı dilemek, kabirleri zaman zaman ziyaret etmek sünnettir.

Bilgi KutuSuECenaze namazı nasıl kılınır?• Cenaze önde olacak şekilde kıbleye yönelerek saf bağlanır ve niyet edilir.• İmam ve cemaat tekbir alarak ellerini bağlarlar.• Tekbirden sonra imam ve cemaat içlerinden “ve celle senâüke” cümlesiyle bir-

likte “Sübhaneke” duasını okurlar.• Ardından imam ellerini kaldırmadan tekbir alır.• Cemaat da içinden tekbir alır ve içlerinden “Allahümme salli” ve “Allahümme

barik” dualarını okur.• Tekrar aynı şekilde tekbir alırlar ve bilenler cenaze duasını, bilmeyenler kunut

dualarını veya dua niyetiyle “fatiha” suresini okur. Son olarak aynı şekilde tekbir alınır ve arkasından sağa ve sola selam verilerek namaz bitirilir.


17

4.2. Kur’an ve Mevlit Okumak Kur’an, insanlara öğüt ve şifa ve rahmet olarak gönderilmiş ilahî bir kitaptır.

Kur’an, her zaman okunmalı ve anlamaya gayret gösterilmelidir. Ölen kimsenin ar-kasından yapılabilecek en güzel şeylerden biri de Kur’an okumaktır. Ölen bir kimse-nin ardından onu hayırla anmak dinî ve insani görevlerimizdendir.

Kabrin başında ölen kişilerin ardından Yasin, Mülk, Nebe, İhlâs, felak ve Nâs sureleri okunabilir. Bunların sevabı ölünün ruhuna bağışlanarak Allah’tan affı dilenir. Cenaze defnedildikten sonraki günlerde vefat eden kişinin evinde Kur’an’dan bazı bölümler okunur ve dua edilir. Bu uygulamalar, cenaze yakınlarının üzüntülerinin paylaşılmasını, ölümün hatırlanmasını, ondan ibret alınmasını, komşuluk ve akraba-lık bağlarının güçlenmesini sağlar.

Her mümin yaptığı ibadetlerin, okuduğu Kur’an’ın sevaplarını, başta peygam-berimiz olmak üzere, ana-babasına ve bütün müminlere hediye etmelidir.

Kur’an’ı, hayatımızın her alanında rehber olarak almalı, onun, ölüler için rahmet ve-silesi olduğu kadar, hayatta olanlar için de rehber niteliğinde olduğunu unutmamalıyız.

Ölen kişinin ardından Kur’an okumanın yanı sıra Mevlit okumak da toplumu-muzda gelenekselleşen bir uygulamadır. Mevlit, Süleyman Çelebi tarafından ya-zılmıştır. Asıl adı “Vesiletü’n-necat”tır. Mevlitte, Hz. Muhammed’i öven, yücelten ve onun güzel ahlakını anlatılmaktadır. Mevlit okuma geleneği, Müslümanlar arasında yaygınlaşan ve uygulanan önemli bir gelenektir. Toplumda Hz. Muhammed’e du-yulan sevgi nedeniyle, onun örnek ahlakını beyitlerle anlatan mevlit, mevlithanlar tarafından okunmaktadır.

Kültürümüzde Mevlit, evlenme töreninde, hacıların dönüşünde, sünnet mera-siminde, asker uğurlamada da okunmaktadır. Ancak mevlit okumak dinî bir zorun-luluk olmayıp toplumumuzda yerleşmiş güzel bir âdettir.

unutMAYAlıM EÖlünün ardından okunacak Kur’an-ı Kerim ve yapılacak dua için belirli yer ve zaman

sınırlaması yoktur. Uygun zamanlarda, merasim düzenleyerek insanları önceden haberdar edip Kur’an tilavet etmek, ilahiler söylemek, mevlit okumak ve dinî sohbet yapmak; ölümü hatırlatması ve bireyin kendini ahirete hazırlaması açısından faydalıdır.

18


4.3. Dua Etmek ve Hayır yapmak Ölen bir kimse için yapılabilecek

en büyük iyiliklerden birisi onun için dua etmek ve hayır yapmaktır. pey-gamberimiz ölen bir mümin için yap-tığı duada; “İlahî, sen bunun Rabb’isin. Onu yaratan ve Müslüman edensin. Sen onun ruhunu aldın. Onun gizli ve açık hâllerini daha iyi bilirsin… Sen onu bağışla.” (Riyazussalihîn ve Terce-mesi, C 2, s. 294.) diyerek bize bu ko-nuda yol göstermiştir. Başka bir ha-dislerinde peygamberimiz kendisine; “Ey Allah’ın Resulü, anne ve babamın vefatlarından sonra da onlara iyilik yapma imkânı var mı, ne ile onlara iyi-lik yapabilirim?” diye sorulan bir soru-ya; “Evet vardır. Onlara dua, onlar için Allah’tan istiğfar (günahlarının affedil-mesini) talep etmek, onlardan sonra vasiyetlerini yerine getirmek, anne ve babasının akrabalarına karşıda sıla-i rahmi (akraba ziyaretini) ifa etmek, anne ve babasının dostlarına ikramda bulunmak.” (Ebu Davud, Sünen, Edeb,

12.) şeklinde cevap vermiştir.

Dua etmenin belirli bir yeri ve zamanı yoktur. Kişi dua ederken hiçbir aracı-ya gerek olmadan doğrudan Allah’a yönelebilir. Allah, her an kullarının isteklerini duyar. Bizler ölülerimizin ardından Kur’an okumalı, onların bağışlanmaları için dua etmeliyiz. Onlar için Allah’tan af ve mağfiret dilemeliyiz.

Dinimizde ölen bir kimsenin ardından onun için Allah’tan bağışlanma dilen-mesi, hayırla anılması ve iyiliklerinden bahsedilmesi tavsiye edilmiştir. Ölen bir kim-senin ardından onun için hayır yapmak, sadaka vermek dinimizin tavsiye ettiği uy-gulamalardandır. peygamberimiz kendisine; “Ey Allah’ın Resulü! Annem vefat etti. Ben onun için ihtiyaç sahiplerine yardımda bulunsam ona faydası olur mu?” şeklin-de sorulan bir soruya; “Evet” cevabını vermiş, bunun üzerine soru soran kişi; “Benim bir meyveliğim var onu, annem için fakirlere dağıtıyorum.” demiştir. (Buhari, Vesaya, 15.)

Resim. 01.03: Ölen kimselerin ardından dua etmek ona karşı yapacağımız görevlerden birisidir.


19

Bilgi KutuSu

Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere ölen bir kimsenin arkasından, imkânlar doğrultusunda hayır-hasenatta bulunulması dinimizin tavsiye ettiği uygulamalar-dandır. Ölünün ardından gerek yemek yapıp fakirlere dağıtmak, gerekse ölü adına çeşitli yardımlarda bulunmak güzel davranışlardandır.

Aşağıdaki tabloyu uygun şekilde doldurunuz.

5. KIyAMET

Sözlükte, “dikilmek, ayağa kalkmak” anlamına gelen kıyamet, dinî bir kavram olarak; içinde yaşadığımız dünyanın ve onun bünyesinde yer aldığı kâinatın parçala-nıp yok olması, daha sonra insanların hesap vermek üzere toplanması demektir. Kı-yamet, canlı ve cansız bütün varlıkları kapsayan bir yok oluş ve sonrasında yeniden dirilme gibi iki aşamadan oluşur. Yani bütün canlıların helak oldukları güne Kıyamet dendiği gibi, bütün ölülerin tekrar diriltildikleri güne de Kıyamet denir.

“İnsan ölünce üç şey hariç dünyadaki ameliyle ilişkisi kesilir. Ancak bu üç şey dola-yısıyla sürekli hayır yazılır. Bu üç şey; Sadaka-i cariye (okul, hastane, cami vb. bırak-mak), kendisinden istifade edilen bir ilim (bırakmak) ve kendine dua edecek salih bir evlat geride bırakmaktır.” (Müslim, Vasiyyet, 3.)

E

Ölen bir kimsenin arkasından yapılması

gereken başlıca görevler

Dua etmek

“Her canlı ölümü tadacaktır. Kıyamet günü yaptıklarınızın karşılığı size eksiksiz verilecektir…” (Âl-i İmran suresi, 185. ayet.)!

20


Kıyametin kopuşu, İsrafil adlı meleğin sûr borusuna üflemesiyle başlayacaktır. İsrafil sûra iki kez üfleyecek, birincisinde dünya yaşamı son bulacak ve tüm canlılar ölecektir. İkinci bir üfürüşte ise, bütün insanlar dirilecek, mahşer denilen büyük bir meydanda toplanacaklardır. Kur’an’daki;”Sûra üflenince, Allah’ın dilediği bir yana, göklerde olanlar, yerde olanlar hepsi düşüp ölür.” (Zümer suresi, 68. ayet.) ayeti kıya-metin nasıl kopacağı hakkında bilgi vermektedir.

BiliYor MuSunuz?

Kur’an, kıyamet hakkında insanları uyarmakta ve o günün çok dehşetli bir gün olacağını haber vermektedir. Kıyamet günü, dünyadaki dağ, ova ve nehirlerin birbirine katılıp harman edileceğini haber veren Yüce Allah, tabiattaki değişimin şu şekilde olacağını haber vermektedir: “Güneş katlanıp dürüldüğünde, yıldızlar dö-küldüğünde, dağlar yürütüldüğünde, gebe develer salıverildiğinde, vahşî hayvanlar toplanıp bir araya getirildiğinde, denizler kaynatıldığında, ruhlar birleştirildiğinde, diri diri toprağa gömülen kıza, sorulduğunda, “Hangi günah sebebiyle öldürüldü? diye. Defterler açıldığında, gökyüzü sıyrılıp alındığında, cehennem tutuşturuldu-ğunda ve cennet yaklaştırıldığında.” (Tekvir suresi, 1- 13. ayetler.). Bir başka ayette de; “Gökyüzü yarıldığı zaman, yıldızlar döküldüğü zaman, denizler birbirine katıldığı zaman, kabirlerin içindekiler dışarı çıkarıldığı zaman.” (İnfitâr suresi, 1 – 5. ayetler.) şeklinde kıyamet olayı anlatılmaktadır.

Kur’an-ı Kerim’de kıyamete; Yevmü’l-Kıyâme (Kalkış, Diriliş Günü), Yevmü’l-Âhir (Son Gün), el-Âhire (Gelecek Hayat), Yevmü’d-Din (Ceza Günü), Yevmü’l-Hesap (Hesap Günü), Yevmü’l-Cem (Toplanma Günü), Yevmü’l-Ba’s (Diriliş Günü), Yevmü’t- Teğabün (Kusurların Ortaya Çıktığı Gün), el-Karia (Şaşırtan Felâket), el-Hakka (Büyük Hakikat) ve el-Vakıa (Büyük Olay) gibi isimler verilmektedir.

E

Kur’an-ı Kerim’de Kıyamet Olayı nasıl anlatılmaktadır?

Kıyamet Ne Zaman Kopacaktır?

?

?


21

Kur’an, kıyamet olayının kesinliğini, yakınlığını bildirdiği, hatta oluş biçimine ilişkin tasvirler verdiği hâlde zamanı konusunda bir açıklama yapmaz. Kıyametin ne zaman kopacağını Allah’tan başka hiç kimse bilmemektedir. Bu konuda Kur’an; “Kı-yamet saatinin bilgisi şüphesiz Allah katındadır.” (Lokman suresi, 34. ayet.) buyur-makta ve kıyametin ne zaman kopacağının hiç kimse tarafından bilinemeyeceğini belirtmektedir.

Kur’an’da anlatılan kıyametle ilgili ayetlerle Yüce Allah, insanların yeniden di-rilme olayını kavramasını ve buna hazırlıklı olmasını amaçlamaktadır.

6. yENİ BİR HAyAT: AHİRET

Her canlı doğar, büyür ve ölür. Bitkiler, hayvanlar ve insanlar için ölüm kaçı-nılmaz bir sondur. Yüce Allah bu gerçeği Kur’an’da, “Her canlı ölümü tadacaktır.” (Âl-i İmran suresi 185. ayet.) şeklinde belirtmektedir. Her insanda yaratılışından gelen sonsuz yaşama isteği vardır. İnsan; ölmemek, dünyadan ayrılmamak, hep yaşamak ister. İnsanların ölümsüzlük isteğini dinimiz, öldükten sonra dirilmenin olduğu ve

“Kıyamet vaktinin depremi müthiş bir şeydir! Onu gördüğünüz gün, her emzikli kadın emzirdiği çocuğu unutur, her gebe kadın ço-cuğunu düşürür. İnsanları da sarhoş bir halde görürsün. Oysa onlar sarhoş değillerdir...” (Hac suresi, 1 – 2. ayetler.)

“O gün gökyüzü, erimiş maden gibi olur. Dağlar da atılmış yüne döner. Dost, dostu sormaz.” (Meâric suresi, 8 – 10. ayetler.)

Yaptıklarının karşılığını göreceğine inanan bir kimse hayatını nasıl şekillendirir?!

22


ebedî olarak yaşayacağı ahiret hayatının varlığını haber vererek karşılar.

Sözlükte sonra olan, son gün anlamına gelen ahiret, dinî bir terim olarak; kıya-metin kopması ile başlayacak olan ve ebedî olarak devam edecek olan hayattır. Yani kısaca dünyanın sona ermesi ile başlayacak olan sonsuz hayata ahiret denir. Ahirete inanmak İslam dininin iman esaslarındandır.

Ölen her insan ahiret gününde diriltilecektir. Akıllı ve irade sahibi bir varlık ol-ması nedeniyle de dünyadaki sözlerinden ve yaptığı davranışlarından sorumlu tutu-lacaktır. Daha sonra bunu mahşer, hesap, mizan, cennet ve cehennem gibi aşamalar izleyecektir. Kıyametle ilgili bazı kavramları şöyle açıklayabiliriz;

Haşir: Toplanma, bir araya gelme. Yeniden dirilme. Kıyamet gününde ölülerin diriltilip mahşere çıkartılmasıdır.

Mahşer: Yeniden diriliş ile birlikte insanların hesap vermek üzere toplanacak-ları yere denir.

Mizan: Sevap ve günahların tartıldığı özel adalet terazisine denir. Sevabı çok olanlar cennete, günahı çok olanlar ise cehenneme gidecektir.

Hesap: Kişinin dünyada yaptığı davranışlarından sorgulanmasıdır. Hesap sıra-sında “Kim zerre kadar hayır yapmışsa onu görür. Kim de zerre kadar şer işlemişse onu görür.”(Zilzal suresi, 7–8. ayetler.)

Cennet: Allah’a inanıp emir ve yasaklarına titizlikle uyanların gireceği ve için-de sonsuza kadar yaşayacağı ödül yeridir. Cennet çeşitli nimetlerle donatılmış olup, dünyada amelleri iyi olanların kazanacağı ebedî ahiret yurdudur.

Cehennem: İnanmayan veya inandığı hâlde günahı çok olanların (Allah affet-mediği takdirde) gireceği ceza yeridir. İnanmayanlar sonsuza kadar cehennemde kalacak, inandığı hâlde günahı sevabından çok olanlar, cehennemde günahı kadar ceza gördükten sonra cennete gireceklerdir.

Ahiret hayatının aşamaları nelerdir??

Aşağıdaki cümleyi uygun şekilde tamamlayınız?

Ölen her insan ahiret gününde yeniden dirilecektir. Bu yeniden dirilişi; mah-şer,……………………………………………………………………………

……………………………… ……… gibi ahiret aşamaları izleyecektir.


23

unutMAYAlıM

Akıl sahibi insan, çevresindeki oluşumları inceleyerek ahiret hayatının var ol-duğunu gözlemleyebilir. Kış mevsiminde, ağaç ve bitkilerin kupkuru olmalarına rağ-men ilkbaharda tekrar yeşillenmeleri (dirilmeleri) ahiret hayatının varlığına önemli bir delil oluşturmaktadır. Yüce Allah, öldükten sonra tekrar dirilmeyi, kuru toprağın, yağmurla birlikte tekrar canlanıp ürün vermesine benzetmiştir. Kaf suresi 9 – 11. ayetlerde bu durum şöyle açıklanmaktadır: ”Gökten bereketli bir su indirip, onunla kullar için rızık olarak bahçeler ve biçilecek ekinler, birbirine girmiş kat kat tomur-cukları olan hurma ağaçları bitirdik. Böylece onunla ölü bir beldeye yaşam verdik. İşte dirilip kabirlerden çıkış da böyledir.” Başka bir ayette ise; “Ölümünden sonra yer-yüzünü diriltir. Siz de mezarlarınızdan işte böyle çıkarılacaksınız!” (Rum suresi 19. ayet.) buyrularak ahiretin varlığı vurgulanmıştır.

Mekkeli müşrikler, peygamber Efendimize yeniden dirilme konusunda “Çürü-müş kemikleri kim diriltecek?” şeklinde bir soru yöneltmişlerdir. Bunun üzerine Yüce Allah, Kur’an’da;”İnsan kendi yaratılışını unutarak bize de bir örnek getirdi. Dedi ki, ‘Çürümüş kemikleri kim diriltecek? De ki, Onları ilk defa kim yaratmış ise o diriltecek-tir. O her türlü yaratmayı bilendir.” (Yâsin suresi, 78 – 81. ayetler.) buyurarak cevap vermiştir.

Ahirete iman eden ve Allah’ın huzurunda yaptığı her şeyden hesap vereceği bilinciyle yaşayan insan haktan, adaletten, doğruluktan ayrılmaz; başkalarının hak-kına girmez, canına, malına zarar vermez, Allah’ın emir ve yasaklarına uymaya çalışır.

Ahiretin varlığına evrenden ve Kur’an-ı Kerim’den örnekler neler olabilir??

EPeygamberimiz şöyle buyurmuştur:

“Kişi kıyamet gününde şu dört şeyden hesaba çekilmedikçe yerinden ayrıla-maz,

• Ömrünü nerede geçirdiğinden,

• Vücudunu nerede yıprattığından,

• Malını nereden kazanıp nereye harcadığından,

•Bildiği ile amel edip etmediğinden.” (Tirmizi, Kıyame, 1.)

24


nElEr ÖĞrEnDiK?

Dünya hayatının bir amacı olduğunu fark ettik.

Evrende hiçbir şey amaçsız ve anlamsız değildir. Evrende en mükemmel olarak yaratılan insan da boş yere yaratılmamıştır. Allah’ın yoktan var etmiş olduğu insanın da yaratılışının belirli bir amacı vardır. Bu amaç, insanın Allah’a kulluk etmesidir.

Hayatı anlamlandırmada ahiret inancının önemli bir katkı sağladığının farkına vardık. Yapılan iyilik ve kötülüklerin karşılığı olduğunu kavradık, sorumluluk bilinciyle hareket etmenin önemini öğrendik.

İslam dinine göre yaşam, dünya hayatı ile sınırlı değildir. Dolayısıyla ölüm, bir yok oluş değil, yeni ve ebedî bir hayatın başlangıcıdır. Ahiret inancı olan insanın ha-yatı, düzen ve disiplin içinde olur. Sorumluluk duygusu en üst düzeyde gelişir. İslam dininin hedefi, insanların dünya ve ahiret saadetini temin etmektir. Yaptıklarının karşılığını göreceğini bilen insan, Allah’tan hakkıyla korkar. Kimseye kötülük etmez. Herkese iyilik eder. Adalete riayet eder. Kendisi için istediği şeyleri başkası için de ister. Nefsi için kötü gördüğü şeyleri başkası için de kötü görür. Allah’a tevekkül ve itimat eder. Büyüklerine saygılı, küçüklerine karşı merhametli olur. Bu güzel davra-nışlar, ahirete imanın dünya hayatını anlamlandırmaya katkısının bir sonucudur.

Ölümün kaçınılmaz olduğunu fark ederek hayatta kalıcı eserler bırakmanın önemini kavradık.

İslam inancına göre, ölüm bir yok oluş değildir. Geçici dünya hayatından, son-suz ahiret hayatına geçiştir. Ölüm, Allah’a inananlar için yaptıkları iyi ve güzel davra-nışların karşılığı olarak ödüllendirilecekleri ahiret hayatına geçiş kapısıdır. Ölümden kaçış olmadığına göre ölümün, hayatımıza anlam kazandırmasını sağlamalıyız. Bu-nun için ölüm gelmeden önce ahirette bize sevap kazandıracak faydalı işler yapmalı; topluma, insanlığa yararlı eserler bırakmalıyız.

Dünyadan ayrılan kişiler için yapılan dinî uygulamaları örnekleriyle açıkladık.

Ölen bir insanın ardından cenaze namazı kılma, Kur’an ve Mevlit okuma, dua etme, hayır yapma gibi dinî ve insani sorumluluklarımız vardır. Mevlit okuma, dinî bir zorunluluk değil, toplumumuzda yerleşmiş güzel bir uygulamadır.


25

Kıyamet ve ahiretle ilgili kavramların anlamlarını açıkladık.

İçinde yaşadığımız dünyanın ve onun bünyesinde yer aldığı kâinatın parçala-nıp yok olması, daha sonra insanların hesap vermek üzere toplanmasına kıyamet denir. Kıyametin kopması ile başlayacak olan ve ebedî olarak devam edecek olan hayata ahiret denir. Ahirete inanmak İslam dininin iman esaslarındandır. Yeniden dirilişle birlikte gelişecek haşr, hesap, mizan, cennet ve cehennem gibi olaylar hep kıyamet gününde olacaktır. Bu nedenle ahiret inancı, kıyamete ve onunla birlikte gelecek olaylara inanma ve kabul etmeyi içerir.

Ahiretin varlığını Kur’an-ı Kerim’den ayetlerle ve evrenden örneklerle açıkladık.

Akıl sahibi insan, çevresindeki oluşumları inceleyerek ahiret hayatının var ol-duğunu gözlemleyebilir. Mevsimlerin oluşumunda, bitkilerin yaratılışında olduğu gibi evrendeki birçok olayda ahiretin varlığına deliller vardır. Kur’an’da da ahiretin varlığı ile ilgili örnekler vardır.

Ahirete iman eden ve Allah’ın huzurunda, yaptığı her şeyden hesap vereceği bilinciyle yaşayan insan; haktan, adaletten, doğruluktan ayrılmaz. Başkalarının hak-kına girmez, canına, malına zarar vermez. Allah’ın emir ve yasaklarına uymaya çalışır.

26


DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A. Dünya hayatı sınırlı ve geçici bir hayattır.B. Dünya hayatında yapılanların karşılığı vardır.C. Dünya hayatının sonu ölümdür.D. Dünya hayatından kaçınıp sadece ahirete çalışılmalıdır.

2. Ölümü, sevenin sevdiğine kavuşması “şeb’i arus” olarak ifade eden âlim, aşağı-dakilerden hangisidir?

A. Necip fazıl KısakürekB. MevlanaC. Yunus EmreD. Hacı Bektaş Veli

3. Aşağıdakilerden hangisi ahirete inanmanın yararlarından birisi olamaz?

A. Ahiret, dünya hayatını anlamlandırır.B. Bireyin ölümsüzlük isteğine cevap verir.C. Kişinin söz ve davranışlarına dikkat etmesini sağlar.D. Kişinin bencil ve sorumsuz olmasına katkı sağlar.

4. Kıyametin kopuşunda, sûra üflemekle görevli melek, aşağıdakilerden hangisi-dir?

A. CebrailB. AzrailC. MikailD. İsrafil

5. Aşağıdakilerden hangisi vefat eden bir Müslümanın arkasından yapılması gere-ken davranışlardan değildir?

A. Kur’an okumak B. Cenaze namazı kılmakC. Hayır yapmakD. Yaptığı yanlış ve doğrularla onu anmak


27

6. Aşağıdakilerden hangisi ahiret hayatının aşamalarından değildir?

A. Ölüm anıB. MahşerC. MizanD. Cehennem

7. Allah’a inanıp emir ve yasaklarına titizlikle uyanların ahirette gireceği ve içinde sonsuza kadar yaşayacağı yere ne denir?

A. Dünya B. AhiretC. CennetD. Cehennem

8. Ahirette sevap ve günahların tartıldığı mahiyeti insanlarca bilinmeyen özel adalet terazisine ne ad verilir?

A. Mahşer B. MizanC. SıratD. Sûr

9. Aşağıdakilerden hangisi, peygamberimizin hadisi şerifinde belirtilen, hesap günü kişiye sorulacak sorulardan birisi değildir?

A. Ömrünü nerede geçirdiğindenB. Vücudunu nerede yıprattığındanC. Malını nereden kazanıp nereye harcadığındanD. Günahları bilerek işleyip işlemediğinden

10. Ölen kimse için kılınan cenaze namazının hükmü nedir?

A. farz-ı kifayeB. VacipC. SünnetD. Âdet

28


üNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

.

2. ÜNİTE

TÖVBE VE BAĞIŞLAMA

ÖĞRENME ALANI: İBADET

tövbe ne demektir?

tövbe niçin yapılmalıdır?

Allah’ın tövbeleri kabul ettiğini bilen insan neler hisseder?

30




1. Birey olarak herkesin hata yapabileceğini öğreneceksiniz. 2. Hatadan dönmenin bir erdem, tövbe etmenin ise dinî bir gereklilik olduğu-

nu kavrayacaksınız. 3. Tövbe ve bağışlamanın tamamen kişinin kendi iç dünyası ile ilgili olduğunu

öğreneceksiniz. 4. Tövbe etmenin her zaman ve her yerde mümkün olabileceğini fark edecek-

siniz. 5. Tövbe ve bağışlamanın sevgi temelli bir eylem olduğunu fark edeceksiniz. 6. Tövbe ve bağışlamanın Allah’a, insanlara ve bütün varlıklara karşı sevgi ve

yakınlık kazandıracağını kavrayacaksınız. 7. Bağışlamayı başaran bireylerin oluşturduğu bir toplumda, hoşgörünün

hâkim olacağını fark edeceksiniz. 8. Tövbe ve bağışlamanın insana huzur ve mutluluk verdiğini, toplumlar ara-

sında sevgi ve yakınlık sağladığını kavrayacaksınız. 9. İyiliklerin kötülükleri giderdiğini fark edeceksiniz.

10. Tövbe ile ilgili ayet ve hadisleri öğreneceksiniz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Samimiyet

Günah

Pişmanlık

İyilik

Söz vermeAf dileme TÖVBE


31

GİRİŞBu ünitede insanın hata yapabilen bir varlık olduğu bununla birlikte iyi dav-

ranışlarda bulunmaya özen göstermesi gerektiği üzerinde durulacaktır. İşlenen gü-nahlardan tövbe etmek gerektiği anlatılacak, hatadan dönmenin bir erdem olduğu vurgulanacaktır. Yapılan iyiliklerin kötülükleri giderdiği açıklanacak, bağışlamanın toplumda hoşgörü ortamının oluşmasına katkı sağladığı ifade edilecektir.

1. İNSAN HATA yApABİLEN BİR VARLIKTIR

Yüce Allah insana, akıl, irade gibi üstün özellikler vermiştir. Bu özellikleri saye-sinde insan iyi ya da kötüyü seçme kabiliyetine sahiptir. Bu yüzden o, kendi özgür iradesiyle gerçekleştirdiği davranışlarından sorumludur.

İnsan, aklı ve iradesiyle seçmiş olduğu davranışlarda bazen hata yapabilir. O yaratılış itibariyle iyilik veya kötülük işlemeye meyillidir. Önemli olan yapılan hata-dan ve işlenen günahtan pişman olabilmek ve Allah’tan af dileyebilmektir. pişman olup bağışlanma diledikten sonra da davranışlarında iyiliğe yönelebilmektir. pey-gamberimiz; “İnsanoğlunun her biri hata yapabilir. Ancak hata yapanların en hayırlı-sı tövbe edenlerdir.” (Tirmizi, Kıyamet, 50.) buyurarak insanların hata yapabileceğini ifade etmiş, önemli olanın hatadan tövbe etmek olduğunu belirtmiştir. İnsanoğlu-nun hatadan dönebilmesi bir yücelik ve erdemdir.

Dinimiz hatalardan dönebilmeyi, günahlardan uzak durabilmeyi bir fazilet ola-rak görmüştür. peygamberimiz hata ve günahlardan kaçınmanın insana büyük se-vap kazandıracağını belirtmiş ve şöyle buyurmuştur: ”…Asıl muhacir (hicret eden), hata ve günahları terk edebilendir.” (Buhari, İman, 4.)

Dinimize göre insan, hayatının son anına kadar hata ve günahlarından tövbe edebilir. İnsan, bilerek veya bilmeyerek işlemiş olduğu hata ve günahlardan Allah’a tövbe etmeli ve ondan bağışlanma dilemelidir.

“Hatasız kul olmaz.” ,“Kusursuz dost arayan dostsuz kalır.” ifadeleri size neler hatırlatıyor?!

? İslam dinine göre ne zamana kadar tövbe edilebilir?

32


unutMAYAlıM

2. TÖVBE HATADAN DÖNME VE İyİyE yÖNELME ERDEMİDİR

Tövbe; kişinin işlediği bir günah veya hatadan pişmanlık duyarak bir daha yapmamaya karar vermesidir. Diğer bir ifadeyle, dinimizin hoş karşılamadığı, uygun görmediği iş ve davranışlarda bulunan bireylerin aynı hatayı bir daha yapmamaya kendi iradesiyle karar vermesi ve yaptığı hatalardan dolayı Allah’tan bağışlanmayı istemesidir.

İnsanlar isteyerek veya istemeyerek günah işleyebilirler. Bu insanın doğasında vardır. Önemli olan hatalarımızın, günahlarımızın farkına varıp, pişman olmak ve bir daha yapmamaya çalışmaktır.

Allah kullarını sever. Onların tövbe etmesinden hoşnut olur. Müslümanlara yakışan hatalardan dönme ve iyiye yönelme vesilesi olan tövbe etmektir. Bu konu-da Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulmuştur: “Ey müminler, hepiniz Allah’a tövbe ediniz ki kurtuluşa eresiniz.” (Nur suresi, 31. ayet.) Yine bir başka ayette: “Allah kullarından tövbeyi kabul eden, kötülükleri bağışlayan ve yaptıklarınızı bilendir.” (şûra suresi, 25.ayet.) buyrularak tövbe teşvik edilmiştir.

Hz. Muhammed, bütün insanların hata yapabileceğini, önemli olanın hatadan tövbe ile vazgeçmek olduğunu belirtmiştir. peygamberimiz sık sık tövbe etmiş ve insanlara tövbe etmelerini tavsiye etmiştir. Sevgili peygamberimiz; “Allah’ım! Sen af-fedicisin, cömertsin, affetmeyi seversin, beni de affet.” (Tirmizi, Deavât, 84.) duasını çokça tekrar etmiştir. Allah’ın kullarının tövbe etmesinden duyduğu sevinci, pey-gamberimiz bir hadisinde şöyle ifade etmiştir: “Kulunun tövbesinden dolayı Allah Teala’nın sevinci, sizden biriniz ıssız çölde devesini kaybedip de tekrar bulduğunda duyduğu sevinçten daha fazladır.”(Buhari, Deavat, 4.)

Eİnsanın hatasını düzeltebilmesi için öncelikle hata yaptığını anlamış olması gerekir.

Bu durumda, kişinin kendisine karşı dürüst olması, vicdanının sesini dinlemesi, hatalarını hiçbir bahane veya mazeret ileri sürmeden düzeltmeye çalışması gerekir.

“De ki: Ey kendileri aleyhine aşırı giden kullarım! Allah’ın rahmetinden umut kesmeyin. Çünkü Allah, bütün günahları bağışlar. Doğrusu O, çok bağışlayan ve çok merhamet edendir.” (Zümer suresi, 53. ayet.)!


33

Bilgi KutuSu

Mümin, tövbe sayesinde yersiz endişelerden kurtulur. Hayatına yeni bir sayfa açar. Kişi, tövbe ile gönlünü Allah’a açarak manevi yönden rahatlar. Allah’ın kendisi-ni affedeceğine inanan kişi, başka insanların da hatalarını affetmek gerektiğini fark eder. Böylece insanlar arasındaki kardeşlik, yardımlaşma, dayanışma gibi özelliklerin ortaya çıkmasına ve güçlenmesine katkı sağlar.

İnsan, tövbe ederek hem Allah’ın sevgisini kazanır hem de manevi yönden hu-zura kavuşur. Yüce Yaratıcı’nın affına sığınarak günahlarının bağışlanacağını bilir. Töv-be eden kişide oluşan huzur ve mutluluk onun, insanlar arasındaki ilişkilerine de yan-sır. Bu nedenle tövbe, insanlar arasında sevgi ve kardeşliğin oluşmasına katkı sağlar.

ETövbe ederken özel bir yere, zamana veya bir aracıya gerek yoktur. Ancak tövbe, ölüm anında yapılmaz, yapılsa da kabul olmaz. Bunun dışında her zaman tövbe yapılabilir. Tövbede üç şart vardır:

1. Günahı terk etmek2. Yaptığına pişman olmak3. Bir daha yapmamaya karar vermek

Bunların dışında bir de insanın üzerinde kul hakkı varsa o kişiden helallik istemek ge-rekir.

Resim. 02.01: Tövbe, hatadan dönme ve iyiye yönelme erdemidir.

34


not EDEliM

3. ALLAH BAĞIŞLAyICIDIR, BAĞIŞLAyANI SEVER

ETövbe; yapılan hatadan pişman olmak ve bir daha işlememeye söz ver-

mek,İstiğfar; Allah’tan bağışlanma dilemek,Mağfiret; Allah’ın günahları örtmesi ve bağışlaması demektir.İnsan ancak kendi günahından dolayı tövbe edebilirken, başkalarının gü-

nahından dolayı da istiğfar edebilir. Yani başkasının affını Allah’tan dileyebilir. Kur’an’da pek çok ayette istiğfarda bulunmak emredilmiş, Allah’ın mağfiret edici olduğu ısrarla vurgulanmış, özellikle seher vaktinde olmak üzere istiğfar edenler övülmüştür. (Bkz. Âl-i İmran suresi, 17. ayet, Zariyat suresi, 18. ayet.)

Yüce Allah’ın isimlerinden;Et-Tevvab: Tövbeleri kabul eden,Es-Settar: Hata ve günahları örten,El-Afüvv: Çok affedici, çok bağışlayan,El-Ğaffâr: Çok affeden, çok bağışlayan, günah ne kadar çok olursa olsun yine

bağışlayan anlamına gelir.

Allah’ın kabul edeceği tövbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra tez elden tövbe edenlerin tövbesidir; işte Allah bunların tövbesini kabul eder; Allah her şeyi bilendir, hikmet sahibidir. Yoksa kötülükleri yapıp yapıp da içlerinden biri-ne ölüm gelip çatınca “Ben şimdi tövbe ettim.” diyenler ile kâfir olarak ölenler için (kabul edilecek) tövbe yoktur. Onlar için acı bir azap hazırlamışızdır.” (Nisâ suresi, 17–18. ayetler.)

Yukarıdaki ayetlerden hareketle Yüce Allah’ın kabul edeceği ve etmeyeceği tövbeler hangileridir? Aşağıdaki noktalı yerlere yazınız.

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………… ……


35

Yüce Allah, kullarına karşı çok merhametli ve şefkatlidir. O, kullarının yapmış olduğu hatalardan dolayı onları hemen cezalandırmayandır. İşlediği günahtan dola-yı pişmanlık duyan ve tövbe eden kullarını affeden, bağışlayandır. Yüce Allah’ın isim-lerinden birisi çok çok bağışlayan anlamındaki El-Afüvv”dür. O, kendisine içtenlikle yönelerek tövbe eden kullarını bağışlar.

Bağışlama, suç veya günah işleyeni, hatalı davrananı affetmek, cezalandır-maktan vazgeçmektir. Yüce Allah, kullarını bağışlayıcı ve affedicidir. Allah’ın bağış-layıcı ve affedici olduğuna Kur’an-ı Kerim’in birçok ayetinde vurgu yapılmaktadır. Allah’ın Kur’an’da en çok tekrarlanan sıfatlarından ikisi, “Rahman” ve “Rahîm”dir. Yani “merhamet eden, esirgeyen” ve “bağışlayan” sıfatlarıdır. Allah’ın bu iki sıfatı “Bismillâhirrahmânirrahîm”de geçmekte ve bizler “Besmele”yi her hayırlı işe baş-larken söylemekteyiz. Böylece Allah’tan bağışlanma ve yardım dilemekteyiz. Yine Kur’an’daki; “…şüphesiz Allah çok affedici ve çok bağışlayıcıdır.” ayeti ve “Ayetleri-mize inananlar sana geldiğinde onlara de ki: Selam size! Rabb’iniz merhamet et-meyi kendisine yazdı. Gerçek şu ki: Sizden kim, bilmeyerek bir kötülük yapar, son-ra ardından tövbe edip de kendini ıslah ederse, bilsin ki Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir.” (En’am suresi, 54. ayet.) ayeti de Yüce Allah’ın bağışlayıcı ve affedici olduğunu açıklamakta ve insanları, günahları için bağışlanma dileyip tövbe etmeye çağırmaktadır.

Bağışlayıcı ve affedici olan Yüce Allah, insanların da bağışlayıcı ve affedici ol-masını ister. Allah, bağışlayan kullarını sever. Bir Müslüman, hata yaptığı ve bundan samimi olarak vazgeçtiği zaman Allah’ın kendisini bağışlamasını ümit eder. Çevre-sindeki insanların da kendisini mazur görmesini ve affetmesini arzular. İşte insan, kendisine yapılmasından hoşlandığı tavrı, başkalarına da göstermesi gerektiğinin farkına varmalıdır. Müminler kendileri için talep ettikleri bu bağışlanmayı başka kimselere de gösterirler. Bu konuda Kur’an’da; “Kim sabreder ve affederse şüphesiz bu hareketi, yapılmaya değer işlerdendir.” (şûrâ suresi, 43. ayet.) buyrulmakta ve kö-tülük karşısında sabreden ve onu bağışlayan kimselerin, mert ve azimli insanların yaptığı işi yapmış olacağı belirtilmektedir. Aslında dinimizin istediği de budur.

Bağışlama, merhamet ve hoşgörü, müminlerin en önemli ahlaki özelliklerin-dendir. Bağışlama ve affetme Kur’an-ı Kerim’de övülmüştür. Bir ayette; “…Kim, affe-der, haksızlık edenle arasını düzeltirse onun da mükâfatı Allah’a aittir…” (şûrâ suresi, 40. ayet.) buyrulmuş ve bu duruma dikkat çekilmiştir.

Affetme ve bağışlama insanı yücelten bir davranıştır. Bağışlamak bir zaaf değil bir cömertliktir. Bağışlayan insan, kendini daha iyi hisseder. Bunu başarabilen insan-lar, bağışlamanın gerçek bir sabır, erdem ve hoşgörü olduğunun farkına varırlar.

? Bağışlama insana ne kazandırır?

36


İslam tarihi affetme ve bağışlamanın en güzel örnekleriyle doludur. peygam-ber Efendimiz, Mekke’yi fethettiğinde, bir zamanlar kendisine zulmeden, kendisini öldürmek isteyen müşrikleri affetmiştir. Bu erdemli davranış karşısında birçok müş-rik Müslüman olmuştur. Yine fatih Sultan Mehmet, İstanbul’u fethettiğinde öldü-rüleceklerini zanneden Hristiyan din adamlarını affetmiş, hatta ibadetlerini rahatça yapabilmeleri için düzenlemeler yapmıştır.

Dinimizde affetmek ve bağışlamak teşvik edilmiştir. İnsan, kendisine karşı yapılan kötülükleri affedebilmeli, hata ve kusurları bağışlayabilmelidir. Çünkü ba-ğışlamak sevgi temelli bir davranıştır. Kendimize karşı yapılan hata ve yanlışları hoşgörüyle karşılayabilmek ve hata yapanları affetmek, Allah’a, insanlara ve bütün varlıklara karşı sevgi ve yakınlık kazandırır. Bağışlamayı başaran bireylerin oluştur-duğu bir toplumda hoşgörü, kardeşlik, birlik ve beraberlik duyguları hâkim olur.

4. BAĞIŞLAMA BİREySEL VE TOpLUMSAL HOŞGÖRüNüN TEMELİDİR

Bireysel ve toplumsal hoşgörünün hâkim olabilmesi için toplumu oluşturan fertlerin bağışlama ve affetme kültürüyle yoğrulmuş olması gerekir. Bağışlama, bi-reysel ve toplumsal hoşgörünün temelini oluşturmaktadır. Çünkü bağışlama ile hoş-görü arasında sıkı bir ilişki vardır. Hoşgörü, her şeyi anlayışla karşılama, olabildiğince müsamaha gösterme demektir. Hoşgörülü olmak, insanların yapmış olduğu hataları affedebilmektir.

İslam dini, müminlerin affedici, bağışlayıcı ve hoşgörülü olmalarını isteyerek barış içinde huzurlu bir toplum oluşmasını amaçlamaktadır. Hoşgörülü olmak için insanların birbirlerinin hatalarını affedebilmeleri gerekir. Bu konuda Kur’an’da; “Ey iman edenler! Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman olanlar da vardır. Onlar-dan sakının. Ama affeder, kusurlarını başlarına kakmaz, kusurlarını örterseniz, bilin ki, Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir.” (Teğâbün suresi, 14. ayet.) buyrularak mü-minlerin hata ve kusurlar karşısında affetme yolunu tercih etmelerini ve bu hataları örtmelerini tavsiye etmektedir.

peygamberimiz, hiçbir zaman insanların hata ve kusurlarını yüzlerine vurma-mış, onları toplum içinde rencide etmemiştir. peygamberimizin bu ahlaki özelliği Kur’an’da şöyle ifade edilmiştir: “…şayet sen kaba, katı yürekli olsaydın, hiç şüphe-siz etrafından dağılıp giderlerdi…” (Âl-i İmran suresi, 159. ayet.) peygamberimizin insanlara karşı bu şekildeki merhametli ve affedici tutumu sayesinde Müslümanlar arasında bireysel ve toplumsal hoşgörü hâkim olmuştur.

İnsanların birbirini bağışlamadığı ve hoşgörü ortamının olmadığı bir toplumda ne gibi olumsuzluklar ortaya çıkabilir?!


37

Bağışlamayı başaran insanların oluşturduğu bir toplumda sevgi, kardeşlik ve hoşgörü hâkim olur. Bağışlama, hem bireysel, hem de toplumsal hayattaki sonuç-larıyla, affediciliğin insanlar için en doğru bir hayat tarzı olduğunu gösterir. Bireyler birbirlerini affettiği zaman toplumda hoşgörü iklimi egemen olur, insanlar arasında-ki iletişim sağlıklı hâle gelir. Toplumda birlik ve beraberlik, huzur ve mutluluk artar. Toplumsal dayanışma ve kaynaşma ile birçok zorlukların üstesinden gelinebilir.

5. İyİLİKLER KÖTüLüKLERİ GİDERİR

Bağışlama toplumsal

hoşgörünün temelidir.

Kusurları örtmek ve hataları

affetmektir.

insanı yüceltir.

Sevgi temellidir.

Bireysel ve toplumsal hoşgörüyü sağlamak için insanlara düşen görevler neler olabilir? Aşağıya yazınız.

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

“İyilik yap, denize at. Balık bilmezse Hâlik (Yaratan) bilir.”

Yukarıdaki atasözünde ne gibi mesajlar verilmektedir?!? İyilik nedir?

38


Dinimize göre iyilik, Kur’an ve sünnete uygun olan her türlü söz, fiil ve dav-ranıştır. İyilik yapıldığında sevap kazanılır. Kötülük ise, Allah ve Resulünün emir ve yasaklarına uygun olmayan, sahibinin günaha girmesine sebep olan söz, fiil ve dav-ranıştır. İnsan, bilerek veya bilmeyerek, isteyerek veya istemeyerek Allah’ın rızasına uygun olmayan kötü davranışlarda bulunabilir. Ama İslam dininde yapılan her türlü iyilik, işlenmiş olan ve peşinden pişmanlık duyulan kötülükleri gidermeye bir vesi-ledir. Yani samimi olarak yapılan iyilikler kötülükleri giderir.

İnsan, bir kötülük işlediğinde hemen ondan pişman olmalı, tövbe etmeli ve peşinden iyiliğe yönelmelidir. Bu konuda Kur’an’da; “Ancak tövbe ve iman edip iyi davranışta bulunanlar başkadır; Allah, işte onların kötülüklerini iyiliklere çevirir. Al-lah çok bağışlayıcıdır, engin merhamet sahibidir. Kim tövbe edip iyi davranış göste-rirse, şüphesiz o, tövbesi kabul edilmiş olarak Allah’a döner.” (furkan suresi, 70–71. ayetler.) buyrularak insanların işlemiş oldukları kötülüklerden dolayı pişman olma-ları ve arkasından da tövbe ederek iyiliğe yönelmeleri emredilmektedir. Bu konuda peygamberimiz de; “Nerede olursan ol, Allah’tan kork ve işlediğin kötülüğün hemen arkasından onu yok edecek bir iyilik yap.” (Tirmizi, Birr, 55.) buyurarak yapılan iyi-liklerin kötülükleri gidereceğine bu nedenle işlenen kötülüklerin ardından en kısa zamanda iyilik yapılması gerektiğine vurgu yapmıştır.

Kur’an ve sünnette iyiliklerin ve kötülüklerin neler olduğu belirtilmiştir. Örne-ğin öfke, kin, kıskançlık, bencillik, yalan söylemek, hırsızlık gibi birçok kötü davranış men edilmiştir. Namaz, oruç gibi farz ibadetler, insanlara iyilik, muhtaçlara yardım, anne-babaya hürmet, akraba ve komşu haklarını gözetme gibi Allah’ın rızasına uy-gun davranışlar iyilik olarak açıklanmış ve yerine getirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Bundan dolayı Allah’tan korkup sakınan kişi, karşısına çıkan her olayda Allah’ın rıza-sına ve Kuran’a uygun bir tavır sergiler. Hayatının her anında iyi davranışlarda bulu-nur. Gizli veya açık yaptığı her davranışın ahirette karşısına çıkacağını bilir ve sürekli olarak doğru düşünmeye, güzel davranışlarda bulunmaya çaba gösterir. Bu neden-le iyiliğin gerçek anlamıyla yaşanabilmesi için insanın, Allah’tan korkması, ahirete inanması ve Allah’ın rızasını kazanmaya çalışması gerekir.

“İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirmeniz değildir. Asıl iyilik, o kim-senin yaptığıdır ki, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara, peygamberlere ina-nır. (Allah’ın rızasını gözeterek) yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar, namaz kılar, zekât verir. Antlaşma yaptığı zaman sözlerini yerine getirir. Sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sab-reder. İşte doğru olanlar, bu vasıfları taşıyanlardır. Muttakîler ancak onlardır!” (Ba-kara suresi, 177. ayet.)

Yukarıdaki ayette açıklanan iyilikler nelerdir? Maddeler halinde yazınız.

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………… ……


39

nElEr ÖĞrEnDiK?

Birey olarak herkesin hata yapabileceğini, hatadan dönmenin bir erdem olduğunu, tövbe etmenin ise dinî bir gereklilik olduğunu öğrendik.

Allah tarafından varlıkların en mükemmeli ve en şereflisi olarak yaratılan in-san, hata etmeye ve günah işlemeye açık bir varlıktır. İnsan, aklı ve iradesiyle seçmiş olduğu davranışlarda bazen hata yapabilir ve günah işleyebilir. İnsan yaratılış itiba-riyle iyilik veya kötülük işlemeye meyillidir. Önemli olan yapılan hatadan ve işlenen günahtan pişman olabilmek ve Allah’tan af dileyebilmektir. pişman olup bağışlan-ma diledikten sonra da davranışlarında iyiliğe yönelebilmektir. Tövbe; dinimizce hoş karşılanmayan, uygun görülmeyen iş ve davranışlarda bulunan bireylerin aynı hata-yı bir daha yapmamaya kendi iradesi ve bilinciyle karar vermesi ve yaptığı hatalar-dan dolayı Allah’tan bağışlanmayı istemesidir.

tövbe ve bağışlamanın kişinin kendi iç dünyası ile ilgili olduğunu öğrendik.

Hoş olmayan, istenmeyen, hata ve kusurlarda bulunan kişi, tövbe ederse iç dünyasını Yüce Allah’a açmış olur. Yüce Yaratıcı’nın affına sığınarak günahlarının ba-ğışlanacağını bilir. Ümitsizlikten ve daha büyük günahlara sapmaktan kendini alıkor. Bu durum, bireyin daha mutlu ve huzurlu olmasına olanak tanır. Dinin özünde var olan, barış ve mutluluk böylece önce bireylerin iç dünyasında daha sonra ise top-lumlar arasında yaygınlaşır.

tövbe etmenin her zaman ve her yerde mümkün olabileceğini fark ettik.

Tövbe ederken özel bir yere, zamana veya bir aracıya gerek yoktur. Ancak töv-be, ölüm anında yapılmaz, yapılsa da kabul olmaz. Bunun dışında her zaman tövbe yapılabilir. Tövbede üç şart vardır: Günahı terk etmek, yaptığına pişman olmak, bir daha yapmamaya karar vermek. Bunların dışında bir de insanın üzerinde kul hakkı varsa o kişiden helallik istemek gerekir.

tövbe ve bağışlamanın sevgi temelli bir eylem olduğunu, Allah’a, insanlara ve bütün varlıklara karşı sevgi ve yakınlık kazandıracağını kavradık.

İnsan, tövbe ederek hem Allah’ın sevgisini kazanır hem de manevi yönden huzura kavuşur. Yüce Yaratıcı’nın affına sığınarak günahlarının bağışlanacağını bilir. Tövbe eden kişide oluşan huzur ve mutluluk onun, insanlar arasındaki ilişkilerine de yansır. Bu nedenle tövbe, insanlar arasında sevgi ve kardeşliğin oluşmasına katkı sağlar.

40


Bağışlamayı başaran bireylerin oluşturduğu bir toplumda, hoşgörünün hâkim olacağını öğrendik.

Bireysel ve toplumsal hoşgörünün hâkim olabilmesi için toplumu oluşturan fertlerin bağışlama ve affetme kültürüyle yoğrulmuş olması gerekir. Bağışlama, bi-reysel ve toplumsal hoşgörünün temelini oluşturmaktadır. İslam dini, müminlerin affedici, bağışlayıcı ve hoşgörülü olmalarını isteyerek barış içinde huzurlu bir top-lum oluşmasını amaçlamaktadır. Hoşgörülü olmak için insanların birbirlerinin hata-larını affedebilmeleri gerekir.

tövbe ve bağışlamanın insana huzur ve mutluluk verdiğini, toplumlar arasında da sevgi ve yakınlık sağladığını kavradık.

Affetmeyi bilen, bunu yapmakla olgunlaşır. İçinde beslediği kini törpüler. Ger-çek bağışlama insanı yüceltir, kendini daha iyi hissetmesini sağlar. Bağışlamanın gerçek bir erdem, sabır ve eğitim olduğunu bunu içtenlikle başaranlar zaten bilirler. Bağışlama, hata yapanın ruhsal açıdan arınmasına, kendi olumsuzluklarını görmesi-ne ve onarmasına yol açan ahlaki bir terbiye yolu ve yöntemidir. İnsan, herhangi bir kusur, hata veya kayıp karşısında öfkeye kapılıp tahammülsüz davranışlar göstere-bilir. Oysa aynı insanlar bir hata yaptıklarında etraflarındaki insanların bu hatalarını affetmesini ve hoş görmesini isterler. Bağışlama, şefkat ve hoşgörü Kur’an’da bildi-rilen güzel ahlak özelliklerindendir. Tüm insanların bu ahlakı yaşar hâle gelmeleri yeryüzünde barış, huzur ve refahın tesis edilmesinde çok büyük önem taşımaktadır.

iyiliklerin kötülükleri giderdiğini öğrendik.

İslam dininde yapılan her türlü iyilik, işlenmiş olan ve peşinden pişmanlık duyulan kötülükleri gidermeye bir vesiledir. Yani samimi olarak yapılan iyilikler kö-tülükleri giderir. İnsan, bir kötülük işlediğinde hemen ondan pişman olmalı, tövbe etmeli ve peşinden iyiliğe yönelmelidir.


41


1. Aşağıdakilerden hangisi İslam’ın insana bakışı hakkında yanlıştır?

A. Mükemmel bir şekilde yaratılmıştır.B. Kâinatın en şerefli varlığıdır.C. Hata yapabilen ve hatasını fark edebilen bir varlıktır.D. Günahkâr bir varlık olarak doğmuştur.

2. Kişinin işlediği bir günah ve hatadan pişmanlık duyarak bir daha yapmamaya karar vermesi anlamına gelen kavram aşağıdakilerden hangisidir?

A. Dua B. İbadetC. Tövbe D. Zikir

3. Aşağıdakilerden hangisi tövbenin insana kazandırdıklarından birisi olamaz?

A. İnsanı umutsuzluktan kurtarır.B. Bireyi bencil yapar.C. Manevi yönden kişiyi rahatlatır.D. Yaşama yeni bir sayfa açar.

4. Aşağıdakilerden hangisi Allah’ın bağışlayıcı sıfatlarından birisi değildir?

A. RahmanB. TevvabC. RahimD. Kudret

5. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed’in ahlaki özellikleri arasında sayıla-maz?

A. AffediciB. HoşgörülüC. İntikamcıD. Merhametli

42


6. Aşağıdakilerden hangisi bağışlama için söylenemez?

A. Bağışlama insanı yüceltir.B. Bağışlama bireyi ruhsal açıdan arındırır.C. Bağışlama, bireyi zayıf kişilikli yapar.D. Bağışlama, hoşgörü kültürünü geliştirir.

7. Aşağıdakilerden hangisi tövbe eden kişinin dikkat etmesi gereken hususlardan biri değildir?

A. İşlediği günahlardan dolayı pişman olmakB. İşlediği günah başkasına zarar vermişse ondan helallik dilemekC. Tövbe ettikten sonra aynı günahı bir daha işlememekD. Bir türbeye giderek günahını itiraf etmek

8. Aşağıdaki özeliklerden hangisi tövbe için gerekli değildir?

A. pişmanlıkB. Samimiyet C. KararlılıkD. Sağlık

9. Aşağıdakilerden hangisi tövbenin kabul edilmesi için gerekli durumlardan birisi değildir?

A. Tövbenin içtenlikle yapılmasıB. Günahlardan pişmanlık duyulmasıC. Hatanın sık sık tekrar edilmesiD. Hatanın bir daha yapılmaması

10. Aşağıdakilerden hangisi dinimizin insanlara tavsiye ettiği ahlaki davranışlardan birisidir?

A. Kin tutmakB. AffetmekC. ÖfkelenmekD. Küs durmak


43


…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

.

3. ÜNİTE

HZ. MUHAMMED’İ ANLAMA

ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED (S.A.V.)

Kur’an-ı Kerim, Peygamberimizin hayatı dikkate alınmadan anlaşılabilir mi?

46




1. Hadis ve sünnet kavramlarının anlamını örneklerle açıklayacaksınız. 2. Hz. Muhammed’in sünnetinden ve hadislerinden örnekler vereceksiniz. 3. Hz. Muhammed’in sözlerinin ve davranışlarının yerel ve evrensel boyutunu

kavrayacaksınız. 4. Hz. Muhammed’in çeşitli olaylar karşısındaki farklı söz ve davranışlarının

nedenlerini irdeleyeceksiniz. 5. Hz. Muhammed’in sözlerinin ve davranışlarının inceliklerini anlayarak onu

model alacaksınız. 6. Sünnet ve hadislerin, Kur’an’ı ve İslam’ı anlamak bakımından önemini irde-

leyeceksiniz. 7. Literatürümüzde yer alan temel hadis kitaplarını tanıyacaksınız.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Hadis

Kütübü sitte

Sünnet

Fiili sünnetEvrensellik

Buhari

HZ. MUHAMMED’İ

ANLAMA


47

GİRİŞBu ünitede hadis ve sünnet kavramları açıklanacak, dinin anlaşılmasında sün-

netin önemi vurgulanacaktır. Başlıca hadis kaynakları hakkında bilgiler verilecek, özellikle Kütübü sitte olarak bilinen altı hadis kitabına değinilecektir.

1. HADİS VE SüNNET

Hadis, sözlükte, “söz, haber, yeni şey” anlamalarına gelmektedir. Terim olarak ise, Hz. Muhammed’in değişik olaylar ve sorular karşısında insanları aydınlatmak, Kur’an’ın bazı ayetlerini daha açık bir dille ifade etmek amacıyla söylediği sözlere denir.

Sünnet sözlükte, “yol, gidiş, âdet” gibi anlamlara gelir. Terim olarak, Hz. Muhammed’in takip ettiği yola, hayatında prensip hâline getirdiği fiil ve davranışla-rına sünnet denir. Kısaca, Hz. peygamberin söz, fiil ve takrirlerine sünnet denir.

Söz (Sözlü sünnet) : Hz. peygamberin söylemiş olduğu sözlerdir. Sözlü sün-net, özel olarak “hadis” kavramı ile de ifade edilir. Müslümanlar Hz. Muhammed’in buyruklarını ve tavsiyelerini büyük bir dikkatle dinlemiş ve onların ışığında hareket etmişlerdir. Onun sözleri daha sonra ilmi yollarla bir araya getirilerek hadis kitapları oluşturulmuştur. peygamberimizin; “Sizin en hayırlınız Kur’an’ı öğrenen ve öğreteni-nizdir.” (Buhari fezâilü’l-Kur’an, 21.) buyruğu, sözlü sünnete örnek olarak gösterile-bilir.

fiil (fiili sünnet) : peygamberimizin ortaya koyduğu uygulamalardır. O, bir ha-disinde; “Namazı benden gördüğünüz gibi kılın.” (Buhari, Salât, 18.) demiştir. Müslü-manlar peygamberimizin uygulamalarına bakarak namazın kılınışını öğrenmişlerdir.

Takrir (Takriri sünnet) : Hz. Muhammed’in şahit olduğu olaya veya kendisine arz edilen bir meseleye karşı çıkmaması, onu tasdik etmesidir. Onun huzurunda söylenen bir sözü peygamberimiz reddetmemiş ise sünnet olarak kabul edilmiştir. Örneğin, su bulamadığı hâlde teyemmüm alarak namaz kılan bir kimse namazdan sonra su bulduğu hâlde namazını yeniden kılmamış, peygamberimiz de buna ses çıkarmayarak tasvip etmiştir.

“Hadis-i şerif ” kavramı size neyi çağrıştırıyor? !

48



BiliYor MuSunuz?

Sünnet, Kur’an’ın açıklayıcısıdır. Sünnet olmadan, İslam dinini tam anlamıyla öğrenmek ve yaşamak mümkün değildir. peygamberimize uymanın önemi ile ilgili Yüce Allah Kur’an’da; “peygambere itaat eden, Allah’a itaat etmiş olur.” (Nisa suresi, 80. ayet.) buyurarak bu durumu açıklamıştır. Sevgili peygamberimiz de; “Size iki şey bırakıyorum. Onlara sıkı sarıldığınız sürece yolunuzu şaşırmazsınız: Allah’ın kitabı ve Resulü’nün sünneti.” şeklinde buyurarak sünnetin dindeki önemine vurgu yapmıştır.

not EDEliM

E

E

Hadis ve sünnet çoğu zaman birbirinin yerine kullanılan iki kavramdır. An-cak sünnet ile hadis arasında ince bir ayrım vardır. Sünnet genellikle Hz. Peygam-berin uygulamalarını, fiil ve davranışlarını ifade eder, hadis ise bu uygulamaları da içeren Hz. Peygamberin sözlerini ifade eder. Hz. Peygamberin hadislerine, “değerli söz” anlamında, “Hadis-i Şerif” denir.

Sünnet, dinî bilgi elde etme bakımından Kur’an’dan sonra ikinci kaynak ko-numundadır.

Sünneti üç alt başlıkta

inceleyebiliriz

Fiili sünnet


49

2. HZ. MUHAMMED’İN DAVRANIŞLARININ yEREL VE EVRENSEL BOyUTU Hz. Muhammed, tüm insanlığa örnek olarak gönderilmiş son peygamberdir.

Yüce Allah Kur’an’ı Kerim’de; “Andolsun ki, Resulullah, sizin için, Allah’a ve ahiret gü-nüne kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.” (Ahzab suresi, 21. ayet.) buyrularak onun, tüm insanlar için en güzel örnek olduğu açıklan-mıştır. peygamberimizin ilk muhatabı kendi kavmi olmakla birlikte getirdiği me-sajlar tüm insanlığa yöneliktir, yani evrenseldir. Çünkü o, âlemlere rahmet olarak gönderilmiştir. Bu konuda Kur’an’daki; “(Resulüm!) Biz seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik.” (Enbiya suresi, 107. ayet.) ayeti ve “Biz seni bütün insanlara an-cak müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik; fakat insanların çoğu bunu bilmezler.” (Sebe suresi, 28. ayet.) ayeti bu durumu açıklamaktadır.

Hz. Muhammed’in tüm hayatı veya hayatının belirli bölümlerinin bütün bo-yutlarıyla, sahabe tarafından yazılı ve sözlü olarak kaydedildiği bilinmektedir. Hz. Muhammed, tüm insanlığa gönderilmesi nedeniyle onun bütün davranışları ve söz-leri, insanları kucaklayıcı evrensel bir yapı içermektedir. Bu durum, sünnetin evren-sel bütünlüğünü oluşturmaktadır.

peygamberimiz, getirdiği mesajları ilk önce kendi yakın çevresine anlattığı için onun mesajlarının bir yerellik boyutu bir de evrensellik boyutu vardır. Bu iki durumun iyi anlaşılması, İslam dininin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Hz. Muhammed’in

Resim. 03.01: İslam dininde Kur’an’dan sonra ikinci kaynak sünnettir.

50


söz, fiil ve davranışlarında yerellik denildiği zaman; onun kendi dönemine ait böl-gesel, kültürel ve ekonomik özellikler anlaşılmaktadır. Evrensellik denildiğinde ise, hadis ve sünnetin içerdiği mesajların tüm insanlığa yönelik olması anlaşılmaktadır.

peygamberimizin davranışlarının yerel ve evrensel boyutunu bir örnekle açık-layalım: İslam dininin günlük yaşamda temizliğe büyük önem verdiği bilinen bir gerçektir. Bu konuda peygamberimiz;”Eğer ümmetime zahmet vermeyecek olsay-dım, her abdest alırken misvak kullanmalarını emrederdim.” (Müslim, Taharet, 42.) buyurmuş ve Müslümanların misvak kullanarak dişlerini temizlemelerini tavsiye et-miştir. Misvak, o coğrafyada yetişen “arak” ağacının dalı veya kökünden elde edilen, lifleri olan ve diş temizlemede kullanılan bir tür fırçadır. Günümüzde misvak yerine başka diş temizleme araçları kullanılabilir. Bu hadisteki “misvak kullanma” tavsiye-si, peygamberimizin hadislerindeki yerel unsuru ön plana çıkarmaktadır. Çünkü o dönemde diş temizleme aracı olarak o coğrafyada insanların en iyi bildiği malzeme “misvak”tır. peygamberimiz de onu tavsiye etmiştir. Ancak peygamberimizin bu ha-diste özellikle üzerinde durduğu ve vurguladığı konu, ağız ve diş temizliğidir. Bu tür hadislerde araçlardan çok amaca dikkat çekilmiştir. Hadisteki “ağız ve diş temizliği” konusu peygamberimizin söz, fiil ve davranışlarındaki evrensel yönü ortaya koy-maktadır. peygamberimizin ağız ve diş sağlığı ile ilgili sünneti, her zaman geçerliliği-ni koruyan ve bütün insanları ilgilendiren evrensel bir mesajdır.

Hz. peygamber’in hayatı incelendiğinde söz ve davranışlarının bir model, ör-nek ve rehber olduğu görülecektir. Sünnet, Hz. peygamber’in, Allah’ın emirlerine uy-gun hareket etmek maksadıyla seçip yaşadığı hayat, gittiği yol demektir. Bir anlamda sünnet, son ilahî kitap olan Kur’an’ın, Hz. Muhammed tarafından evrensel planda or-taya konmuş bir yorumudur. Bu sebeple Kur’an-ı Kerim, beşerî, coğrafî, tarihî, sosyal, meslekî ve ekonomik farklılıklarına rağmen bütün insanları Hz. peygamber’in çizdiği ve örnek olduğu hayat modeline uymaya davet etmektedir. Çünkü onun sünneti, muhtelif toplum kesimlerinin hepsine birden örnek olabilecek zenginliktedir. Onun hayatı, Kur’an’ın insan hayatına uygulanmış şeklidir. Herkes onda örnek alabilecek bir yön bulabilir. Sünneti bu bütünlük, zenginlik ve evrensellik içinde düşünmek, Hz. peygamber’i ve onun şekillendirdiği İslam hayatını kavramak için önem arz et-mektedir.


51

3. DİNİN ANLAŞILMASINDA SüNNETİN ÖNEMİ

Hz. peygamberin yaşam tarzı ve ahlakî yönden örnek oluşu, tebliğ ettiği dinin insanlar tarafından kabul edilmesi ve yayılması açışından önem taşımaktadır. Hz. Muhammed’in peygamber olmadan evvel sahip olduğu bir takım güzel davranışlar, peygamberliği süresince de devam etmiştir. Bu da onun ahlakının Kur’an’ın işaret ettiği örnek ahlaka uygunluğunu göstermektedir. Örneğin; çevresinde dürüstlüğü, doğru sözlülüğü ve sözünde durmasıyla şöhret bulduğu için daha peygamber ol-madan kendisine “Muhammedü’l-Emin” denilmiştir. peygamberimizin bu örnek ha-yatını iyi anlamak dinin anlaşılması açısından önemlidir.

Hz. peygamberin sünneti, İslam dininde Kur’an’dan sonra gelen ikinci kaynak-tır. Sünnetin önemi Kur’an’da birçok ayette vurgulanmaktadır. Örneğin; “(Resulüm!) De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah son derece bağışlayıcı ve esirgeyicidir.” (Âl-i İmran suresi, 31. ayet.) ayeti bu durumu açıklamaktadır. İslam âlimlerinin ortak görüşüne göre Hz. peygam-berin Kur’an’ı açıklama konusunda üç temel görevi vardır. Bunlar; te’kid (destekleyi-ci), tefsir (yorumlayıcı) ve teşrî’(hüküm koyuculuğu)’dir.

Te’kid (Destekleyicilik) : Sünnet herhangi bir hükme Kur’an gibi delalet eder, yani her yönüyle Kur’an’ın hükmüne uygun bir beyanda bulunur. Mesela, “Namazı kılın ve zekâtı verin.”, “Ey inananlar, oruç size farz kılındı.”, “Kâbe’ye gitmeye yol bula-bilene haccetmek Allah’ın insanlar üzerinde bir hakkıdır.” ayetlerinde mutlak olarak ifade buyrulan İslam’ın şartlarını bir de “İslam beş temel üzerine kurulmuştur.”(Buhari, İman, 1.) hadisi, -uygulamaya yönelik hiç bir açıklama getirmeksizin- sadece hü-

“ Eğer ümmetime zahmet vermeyecek olsaydım, her abdest alırken misvak kullanmalarını emrederdim.” (Müslim, Taharet, 42.)

Peygamberimizin bu hadisinde vermek istediği mesaj, yerel ve evrensel boyutuyla nasıl anlaşılmalıdır? Aşağıya yazınız.

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………… ……

Kur’an’ın ve İslam’ın anlaşılmasında Peygamberimizin sünnetinin rolü nedir?!

52


küm açısından beyan etmekte, açıklamakta ve desteklemektedir. Sünnetin Kur’an hükümlerini destekler nitelikteki bu açıklamaları, sünnetin dindeki önemini göster-mektedir.

Tefsir (Açıklayıcılık) : Buna beyan da denir. Sünnet, Kur’an’da bulunan herhangi bir hükmü değişik yönlerden açıklar. Örneğin, imsak vakti için “Beyaz iplik siyah ip-likten sizin için ayırt edilinceye kadar.” ( Bakara suresi, 187. ayet.) ayetindeki beyaz ve siyah iplikten maksadın gündüzün aydınlığı ile gecenin karanlığı olduğunu belirten hadisler ve yine “İnanıp da imanlarına herhangi bir zulüm bulaştırmayanlar.” (En’am suresi, 82. ayet.) ayetindeki zulümden kastın, “şirk” olduğunu açıklayan hadis, sün-netin tefsir yönünü ortaya koymaktadır. Bu sebeple sünnet, Kur’an’ın açıklayıcısıdır.

Teşrî (Hüküm koyuculuk) : Kur’an’ın herhangi bir hüküm getirmediği konuda sünnetin Kur’an’ın bütünlüğüne uygun bir hüküm ortaya koyması demektir. Hz. Muhammed, bazı durumlarda Kur’an’da yer almayan konularda, Kur’an’ın özüne uy-gun hükümler koymuştur. Örneğin, Yüce Allah, Kur’an’da helal ve haram konusunda genel ilkeleri ve ölçüleri belirtmiştir. peygamberimiz de bu temel ilkeler çerçeve-sinde nelerin helal, nelerin haram olduğunu açıklamıştır. Örneğin, kendisine hangi hayvanların etinin yenilebilip yenilemeyeceği sorulduğunda;”Azı dişi olan her yırtıcı hayvanın ve pençesiyle avlanan her kuşun yenilmesi yasaktır.” (Ebu Davud, Et’ime, 32.) buyurarak bu konuda bir hüküm ortaya koymuştur.

Görüldüğü üzere dinin anlaşılmasında sünnetin yeri ve önemi büyüktür. Kur’an’da birçok konuda temel ilkeler belirlenmiş, bunların açıklamaları ise Hz. pey-gamber tarafından yapılmıştır. Kuran’da namaz kılınması, hac ibadeti ve zekât gibi temel görevler emredilmiş, bunların nasıl ve ne şekilde yapılacağı peygamberimi-zin sünnetiyle ortaya konulmuştur. Bu açıdan İslam’ın ve Kur’an’ın doğru bir şekilde anlaşılması için peygamberimizin söz ve uygulamalarını bilmeli ve onun sünnetine uygun yaşamalıyız.

Resim. 03.02: Dinin anlaşılmasında sünnetin önemli bir yeri vardır.


53

4. BAŞLICA HADİS KAyNAKLARI peygamberimizin söylemiş olduğu hadisleri, büyük bir titizlikle takip eden sa-

habeler, onun sözlerini hem ezberlemişler hem de yazıya geçirmişlerdir. Bu hadisle-ri başkalarına da aktarmışlar ve bunların gelecek nesillere ulaşmasını sağlamışlardır.

peygamberimizin vefatından sonra sahabeler, hadisleri toplamışlar ve belli öl-çüler çerçevesinde tasnif ederek hadis kitapları meydana getirmişlerdir. Günümüze kadar ulaşan bu hadis kitaplarından Kütübü sitte diye bilinen altı hadis kitabı Müs-lümanlar arasında en bilinen ve meşhur olan kitaplardır.

Kütübü sitte, İslam dininin en önemli iki kaynağından biri niteliğindeki sün-neti meydana getiren ve en sahih (güvenilir) hadislerden oluşan altı hadis kitabı-na verilen genel isimdir. Söz konusu bu altı kitap Kur’an-ı Kerim’den sonra en sahih kitaplar olarak kabul edilen Buhari ile Müslim’in Câmiu’s-Sahih adlı eserleri ile Ebû Dâvud, Tirmizi, Nesâi ve ibn Mâce’nin Sünen türündeki eserlerinden ibarettir.

Sahih-i Buhari: Bu eser, Buhari olarak tanınan Muhammed bin İsmail el-Buhari tarafından derlenmiştir. Hadis tarihi içinde bir dönüm noktası kabul edilen Sahih-i Buhari, güvenilir hadislerin toplanmasıyla oluşturulan bir kitaptır. Buhari eserine al-dığı hadisleri konularına göre tanzim ve tertip etmiştir. Onun gösterdiği dikkat ve ti-tizliğin güzel bir neticesi olarak eseri, Kur’an’dan sonra en sağlam kitap olarak İslâm âlimlerinin beğenisine mazhar olmuştur.

Sahih-i Müslim: Bu eser, Müslim bin Haccâc el-Kuşeyrî tarafından hazırlanmış-tır. Müslim, İran’ın Nişabur şehrinde 826 yılında doğmuş ve 883 yılında aynı şehirde vefat etmiştir. Müslim ömrünün sonlarına doğru Buhari ile de tanışmış ve onun il-mini takdir etmiştir. Müslim, bu eserine üç binin üzerinde hadis almıştır. Bu hadis kitabı Buhari’den sonra ikinci hadis kitabı olarak kabul edilmiştir. Müslim, bu eserine, yalnızca âlimlerin güvenilirliği konusunda görüş birliğine vardığı hadisleri aldığını ifade etmiştir.

Sünen-i Tirmizi: Bu eser, Tirmizi olarak tanınan Ebu İsa Muhammed bin İsa ta-rafından derlenmiştir. Tirmizi, 824 senesinde Özbekistan’ın Tirmiz şehrinde doğmuş ve 892 yılında aynı şehirde vefat etmiştir. Tirmizi’nin meşhur eserinin adı Sünen’dir. Tirmizi eserini fıkıh konularına göre tertip etmiştir. Bu eserinde dört bine yakın hadis bulunmaktadır.

Sünen-i Ebu Davud: Bu eser, Ebu Davud adı ile tanınan, Muhammed bin Süley-man es-Sicistânî tarafından hazırlanmıştır. Ebu Davud, 834 yılında Sicistan’da doğ-muş ve 897 yılında Basra’da vefat etmiştir. Ebu Davud birçok eser vermiştir. Bunların en meşhuru fıkıh konularına ait derlemiş olduğu Sünen-i Ebu Davud adlı hadis kita-bıdır. Bu eserine seçerek yaklaşık beş bin hadis almıştır. Onun eseri hadis kaynakları içinde oldukça önemli bir yere sahip olan Sünen türünün ilki kabul edilmektedir.

54


Sünen-i Nesâi: Bu eser, Ebu Abdurrahman Ahmet bin şuayb tarafından ha-zırlanmıştır. Nesâi, İran’ın Horasan şehrinin Nesâ kasabasında 830 yılında doğmuş ve 915 yılında Mekke’de vefat etmiştir. Nesâi, “Büyük Sünen” adını verdiği ve daha ziyade fıkhî hadislerden derlediği bu eserinden en sahih hadisleri seçerek “Sünen” (el-Müctebâ) adlı eserini oluşturmuştur.

Sünen-i İbni Mace: Bu eser, İbni Mace olarak tanınan Muhammed bin Yezid el-Kazvinî tarafından derlenmiştir. İbni Mace, 824 yılında İran’ın Kazvin şehrinde doğ-muş ve 886 yılında vefat etmiştir. Tefsir, hadis ve tarih alanlarında çeşitli eserleri bu-lunan İbni Mâce’nin en meşhur eseri, Kütübü sittenin altıncı kitabı sayılan Sünen’dir. Dört bine kadar hadis içeren Sünen; tertibi, tekrardan uzak ve kısa oluşu bakımın-dan oldukça değerlidir.

Kütübü sitte dışında başka hadis kaynakları da vardır. İmam Malik’in Muvatta’ı, Ahmet bin Hanbel’in Müsned’i, Darimi’nin Sünen’i bunlardan bazılarıdır. Bunların yanı sıra “Kütübi Erbaa” diye bilinen Kuleynî’nin el-Kafi’si, Saduk’un el-fakîh’i, Tusi’nin et-Tezhib ve el-İstibsar’ı ile Meclisi’nin Biharu’l-Envar’ı gibi başka hadis kaynakları da vardır.


Sahihi Buhari

Kütübü sitte


55

nElEr ÖĞrEnDiK?

Hadis ve sünnet kavramlarının anlamını örneklerle açıkladık.

Hz. Muhammed’in değişik olaylar ve sorular karşısında insanları aydınlatmak, Kur’an’ın bazı ayetlerini daha açık bir dille ifade etmek amacıyla söylediği sözlere hadis denir. Hz. Muhammed’in takip ettiği yola, hayatında prensip hâline getirdiği fiil ve dav-ranışlarına sünnet denir. Kısaca, Hz. peygamberin söz, fiil ve takrirlerine sünnet denir.

Hz. Muhammed’in sözlerinin ve davranışlarının yerel ve evrensel boyutu hakkında bilgi edindik.

peygamberimiz İslam dinini ilk olarak kendi yaşadığı bölgede yaymaya baş-lamıştır. Onun ilk muhatabı kendi kavmi olmakla birlikte getirdiği mesajlar tüm in-sanlığa yöneliktir, evrenseldir. Çünkü o, âlemlere rahmet olarak gönderilmiştir. pey-gamberimiz, getirdiği mesajları ilk önce kendi yakın çevresine anlattığı için onun mesajlarının bir yerellik boyutu bir de evrensellik boyutu vardır. Bu iki durumun iyi anlaşılması, İslam dininin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Hz. Muhammed’in söz, fiil ve davranışlarında yerellik denildiği zaman; onun kendi dönemine ait bölgesel, kültürel ve ekonomik özellikler anlaşılmaktadır. Evrensellik denildiğinde ise hadis ve sünnetin içerdiği mesajların tüm insanlığa yönelik olması anlaşılmaktadır.

Sünnet ve hadislerin, Kur’an’ı ve islam’ı anlamak bakımından önemini kavradık.

Sünnet, Kur’an’ın açıklayıcısıdır. Sünnet olmadan İslam dinini tam anlamıyla öğrenmek ve yaşamak mümkün değildir. Hz. peygamberin sünneti, İslam dininde Kur’an’dan sonra gelen ikinci kaynaktır. İslam âlimlerinin ortak görüşüne göre Hz. peygamberin Kur’an’ı açıklama konusunda te’kid (destekleyici), tefsir (yorumlayıcı) ve teşrî (hüküm koyuculuğu) olmak üzere üç temel görevi vardır. Kur’an’da birçok konuda temel ilkeler belirlenmiş, bunların açıklamaları ise Hz. peygamber tarafın-dan yapılmıştır. Kur’an’da namaz kılınması, hac ibadeti ve zekât gibi temel görevler emredilmiş, bunların nasıl ve ne şekilde yapılacağı peygamberimizin sünnetiyle or-taya konulmuştur. İslam’ın ve Kur’an’ın doğru bir şekilde anlaşılması için peygambe-rimizin söz ve uygulamaları bilinmeli ve onun sünnetine uygun yaşanmalıdır.

literatürümüzde yer alan temel hadis kitaplarını tanıdık.

Günümüze kadar ulaşan temel hadis kitaplarından en meşhurları Kütübü sitte diye bilinen altı hadis kitabıdır. Bunlar; Kur’an-ı Kerim’den sonra en sahih kitaplar olarak kabul edilen Buhari ile Müslim’in Câmiu’s-Sahih adlı eserleri ile Ebu Davud, Tirmizi, Nesâi ve İbn Mâce’nin Sünen türündeki eserlerinden ibarettir. Kütübü sit-te dışında başka hadis kaynakları da vardır. İmam Malik’in Muvatta’ı, Ahmet bin Hanbel’in Müsned’i, Darimi’nin Sünen’i bunlardan bazılarıdır. Bunların yanı sıra “Kü-tübi Erbaa” diye bilinen Kuleynî’nin el-Kafi’si, Saduk’un el-fakîh’i, Tusi’nin et-Tezhib ve el-İstibsar’ı ile Meclisi’nin Biharu’l-Envar’ı gibi başka hadis kaynakları da vardır.

56



1. Aşağıdakilerden hangisi sünnetin, Kur’an-ı Kerim için üstlendiği görevlerden biri değildir?

A. Tebdil (değiştiricilik)B. Te’kid (destekleyicilik)C. Tefsir veya beyan (açıklayıcılık)D. Teşri (hüküm koyuculuk)

2. Aşağıdakilerden hangisi Kur’an’ın açıkladığı Hz.Muhammed’in özelliklerinden birisi değildir?

A. Son peygamber oluşuB. Örnek ahlak sahibi oluşuC. Kur’an’ın açıklayıcısı oluşuD. Ölümsüz bir varlık oluşu

3. Aşağıdakilerden hangisi, Hz. Muhammed’e duyulan sevginin ve bağlılığın bir sonucu olmamalıdır?

A. Taklit etmekB. Örnek almakC. İzinden gitmekD. Rehber edinmek

4. Aşağıdakilerden hangisi Kütübü sitte kitapları arasında yer almaz?

A. Buhari-SahihB. Müslim-SahihC. Tirmizi-SünenD. Ebu Hureyre-Sünen

5. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed’in peygamberlik görevlerinden birisi olamaz?

A. TebliğB. MüjdeleyiciC. ÖrneklikD. Zorlayıcı


57

6. Aşağıdakilerden hangisi Mekkeli müşriklerin peygamberimizi doğru, dürüst ve güvenilir olduğu için verdiği lakaptır?

A. El-EminB. Er-RahmetC. En-NebiD. Er-Resul

7. Aşağıdaki ifadelerden hangisi sünnetin dinî anlamlarından birisi değildir?

A. Hz. peygamberin sözleriB. Hz. peygamberin davranışlarıC. Ashabın yaptığı peygamberimizin onayladığı uygulamalarD. peygamberimizin devlet başkanlarına gönderdiği mektuplar

8. Aşağıdakilerden hangisi Kütübü sitte müellifleri arasında yer almaz?

A. TirmiziB. Ebu DavudC. KuleyniD. Müslim

9. Kur’an-ı Kerim’de Hz. Muhammed’in aşağıdaki özelliklerinden hangisi yer al-maz?

A. Merhametli olmasıB. Yeme, içme ve giyim şekliC. Ahlaklı olmasıD. Seçilmiş olması

10. Hz. Muhammed’i anlama konusunda aşağıdakilerden hangisi doğru bir ifade-dir?

A. Onun gibi giyinmekB. Yaşadığı yerleri ziyaret etmekC. Onun yediklerini yemekD. Söz ve davranışlarındaki amaçlara göre hareket etmek

58



…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

.

4. ÜNİTE

İSLAM DÜŞÜNCESİNDE TASAVVUFİ YORUMLAR

ÖĞRENME ALANI: VAHİY VE AKIL

tasavvufi oluşumlar, insanın dinî yaşantısına ne gibi katkı sağlar?

Mevlevîlik hakkında neler biliyorsunuz?

60



1. İslam düşüncesinde çeşitli tasavvufi yorumların ortaya çıkış nedenlerini açıklayabileceksiniz.

2. Allah-varlık ve Yaradan-yaratılan ilişkisi hakkında bilgi edineceksiniz. Tasavvufi düşüncede ahlakın yerini ve önemini kavrayacaksınız.

3. Yesevîlik, Mevlevîlik, Nakşibendilik, Kâdirilik ve Alevilik-Bektaşiliğin tasav-vufi bir oluşum olduğunu fark edeceksiniz.

4. Cemin yapılışı, çeşitleri ve semah, musahiplik ve gülbenk kavramları hak-kında bilgi edineceksiniz.

5. Muharrem ayı ve aşurenin toplumumuzdaki önemini fark edeceksiniz. 6. Nusayrilik hakkında bilgi edineceksiniz. 7. Birlikte yaşama ve hoşgörü bilincine sahip olacaksınız.8. İslam düşüncesindeki farklı yorumların dinde zenginlik ve çoğulculuk oldu-

ğunu kavrayacaksınız.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Mevlevîlik

Nakşibendilik

Allah

Kâdirilik

İnsan

Ahlak

TASAVVUF


61

GİRİŞBu ünitede tasavvuf kavramı açıklanacak, İslam kültüründe tasavvufi düşün-

cenin oluşumu hakkında bilgiler verilecektir. Tasavvufi düşüncede ahlakın önemi anlatılacak, toplumumuzda var olan Kâdirilik, Nakşibendilik, Mevlevîlik ve Alevilik-Bektaşilik gibi bazı tasavvufi oluşumlar hakkında açıklamalar yapılacaktır.

1. TASAVVUFİ DüŞüNCENİN OLUŞUMU

Tasavvuf, İslam’ın temel ilkelerine dayanarak nefsi arındırma, ahlakı güzelleş-tirme ve bu şekilde dini yaşayarak Allah’a ulaşma yoludur. Tasavvuf, insanın ahlaki yönden gelişmesini ve olgunlaşmasını amaç edinir.

Tasavvufi düşüncede insanın, yaratıcısına karşı yaptığı ibadet ve görevlerinde manevi yönünü canlı tutması amaçlanır. Tasavvufi düşüncede, yapılan işlerde sami-miyet ve ihlas önemlidir.

Tasavvuf, VIII. yüzyılın ortalarında oluşan, IX. yüzyılın sonlarına doğru kurum-sallaşan bir disiplindir. Tasavvuf; insanı, Allah’ı sevmeye ve davranışlarında Allah’ın hoşnutluğunu kazanmaya yönlendiren dinî akımdır. Tasavvufun asıl kaynağı Kur’an ve Sünnet’tir. Tasavvuf yoluna koyulan insana mutasavvıf veya sufi denir. Tasavvufi düşünce çeşitli aşamalardan geçerek günümüze kadar gelmiştir.

Hz. Muhammed’in sade bir hayat yaşaması, maddi şeylere değer vermemesi ve malını Allah yolunda harcaması gibi davranışları, tasavvufi düşüncenin temelle-rini oluşturur. İslam’ın ilk dönemlerinde Müslümanlar ibadete, kalp temizliğine, ha-ramlardan kaçınmaya, kötülüklerden uzak durmaya ve insanlarla olan ilişkilere son derece önem vermişlerdir. İlk dönem inananların hayatları sade ve tertemiz bir dinî yaşam içerisinde geçmiştir. Onlar, Allah’ın huzurunda büyük bir sorumluluk duygu-su içinde hareket ederek söz ve davranışlarına dikkat etmişlerdir. Tasavvufi düşünce-nin temeli bu dönemde oluşmuş olsa da kurumsallaşması daha sonraki dönemlerde olmuştur. Hasan Basri ve Rabia Adeviyye gibi tanınmış sufiler bu dönemin devamın-da ortaya çıkmışlardır. Tasavvufi düşüncenin kurumsallaşması IX. yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşmiştir.

Hz. Muhammed’in vefatından sonra ortaya çıkan siyasi anlaşmazlıklar, dinin özünden çok dış görünüşüne önem verme gibi olumsuz tutumlar tasavvufi düşün-

Tasavvuf nedir?!

? Tasavvufi düşünce nasıl ortaya çıkmıştır?

62


cenin oluşumunu hızlandıran etkenler olmuştur. Bazı devlet yöneticilerinin adalet-siz yönetimleri, siyasi çıkarlar, servet düşkünlüğünün artması, iç karışıklıklar ve dinin özünden çok dış görünüşüne önem veren uygulamalar sonucunda, bazı Müslüman-lar, kendilerini toplumdan soyutlayarak tamamen zikre ve dinî sohbetlere yöneldiler. Bu düşünceye sahip olan Müslümanlar, İslam’ın özünden uzaklaştıran olumsuzluk-lar karşısında, Hz. peygamber ve onun arkadaşlarının yaşayışlarını örnek alma çabası içine girdiler. Bu anlayışın sonucu olarak Hicri II. yüzyılda tasavvuf düşüncesi ortaya çıkmıştır. Bu asrın sonuna doğru diğer ilim dallarından ayrı olarak tasavvuf bir ilim dalı hâline gelmiştir. Zinnun Mısri ve Beyazıd Bistami bu dönemin en ünlü sufileridir.

BiliYor MuSunuz?

Tasavvuf, on ikinci yüzyılın sonlarından itibaren, geniş kitleler üzerinde ken-dini hissettirmiştir. Tasavvufi sohbetler daha düzenli, daha disiplinli bir kuruma dö-nüşmüştür. Bu belirli prensipleri olan oluşumlara tarikat denilmiştir. Tarikat, bireyi Allah’a götüren yollardandır. Tarikatlar, tasavvufi düşüncenin öğretildiği ve uygula-ma alanına geçirildiği kurumlardır. Tasavvufi bir oluşum olan tarikatlar, bir âlimin et-rafında şekillenmiştir. Abdulkadir Geylani, Ahmet Rifai, Ahmet Yesevî bu dönemde yetişen mutasavvıflardır.

Selçuklular ve Osmanlılar zamanında ise Mevlana’ya nispet edilen Mevlevîlik, Anadolu’da Hacı Bektaş Veli’ye nispet edilen Bektaşilik, Hacı Bayram Veli’ye nispet edilen Bayramiyye, Aziz Mahmut Hüdai’ye nispet edilen Celvetiyye, Ahî Evran diye bilinen şeyh Nasîrüddin’e nispet edilen Ahilik gibi tasavvuf ekolleri oluşmuştur.

Tasavvufi düşüncenin Türk toplumunun kültürel, manevi, edebi ve dinî yaşamı üzerinde çok önemli etkileri olmuştur. Sufiler ise; Türkler’in Müslüman olmalarında ve Anadolu’nun İslamlaşmasında önemli rol oynamışlardır. Türkler arasında Ahmet Yesevî, Mevlana, Yunus Emre gibi çok önemli mutasavvıflar yetişmiştir.

Bilgi KutuSu

E

E

Tasavvufi düşünce, toplumda sosyal ve siyasal olayların yol açtığı dinî ve ahlaki değerlerdeki yozlaşmanın önüne geçmek ve yeniden dinin özüne uygun ya-şanmasını sağlamak amacıyla ortaya çıkmıştır.

Kalbini manevi kirlerden temizleyen, Allah’tan başka her şeyi gönlünden çı-karan, ruhunu Hakk’ın zikri ile süsleyen tasavvuf ehline mutasavvıf denilir.


63

2. TASAVVUFİ DüŞüNCEDE ALLAH-VARLIK İLİŞKİSİ İnsanoğlu var olduğu günden beri, varlık ve Allah ilişkisine ilgi duymuştur.

Bütün dinler, felsefi sistemler genellikle bu ilişkiyi çözmeye ve anlatmaya çalışmıştır.

Tasavvufi düşüncede varlık konusu önemli bir yer tutar. İslam’ın tevhit inancı, tasavvufi düşüncede, “Allah-varlık” anlayışını doğurmuş ve bu anlayışın hayatın her safhasında hissedilmesini sağlamıştır. Tasavvufi düşüncede “Allah-varlık” ilişkisi, “Al-lah; Yaradan, varlık; yaratılan” şeklinde açıklanmıştır.

Kur’an-ı Kerim’de Allah-varlık “Yaradan-yaratılan” konusuna vurgu yapılmıştır. Bu ilişkide;

a. Allah, tüm varlığın yaratıcısı ve sahibidir.b. Allah, tüm varlıkları bir düzen ve ölçü içinde yaratmıştır.c. Tüm varlıklar, Allah’ın varlığına, birliğine ve gücüne birer delildir. Kur’an’daki Allah-varlık ilişkisinden hareket eden tasavvufi düşünce, önce in-

sanı kendi varlığı hakkında bilinçlendirmeyi, bunun sonucunda da insanın Allah’ı daha yakından tanımasını amaç edinmiştir.

Tasavvufi düşünceye göre, her varlık Allah’ın cemal (güzellik) sıfatından bir iz taşır. Bu cemal sıfatının bir sonucu olarak her varlık, sevilmeye layıktır. Ancak asıl se-vilmesi gereken varlık, bütün güzellikleri yaratan cemal sahibi Yüce Allah’tır. Tasav-vufi düşünceyle yoğrulmuş bir mutasavvıf, kâinata ve her varlığa bu gözle bakar. Bu durum tasavvufi düşüncedeki “Yaradan-yaratılan” düşüncesinin bir tezahürüdür.

Resim. 04.01: Tasavvufi düşüncede Allah, tüm varlığın yaratıcısı ve sahibidir.

64


3. TASAVVUFİ DüŞüNCENİN AHLAKİ BOyUTU

Ahlak sözlükte, huy seciye, tabiat, mizaç, karakter anlamlarına gelmektedir. Te-rim olarak ise, insanın iyi veya kötü olarak nitelendirilmesine sebep olan huylarına, söz ve davranışlarına ahlak denir.

İslam ahlakının temel esasları Kur’an-ı Kerim’e ve peygamberimizin örnek davranışlarına dayanır. Bir anlamda Kur’an, ahlakın evrensel kaynağıdır. peygamber Efendimiz de bunun en güzel örneğini temsil etmektedir. O, hayatı boyunca hep Kur’an’ın belirlediği ahlaki ölçülere uygun yaşamıştır. Nitekim peygamber Efendi-mizin ahlakına dair Hz. Aişe’ye yöneltilen bir soruda o; “Kur’an okumuyor musunuz? Onun ahlakı Kur’an’dır.” (Müslim, Müsafirin, 139.) şeklinde cevap vermiştir. Ayrıca Kur’an’daki; “şüphesiz sen yüce bir ahlak üzeresin.” (Kalem suresi, 4. ayet.) ayeti bu hakikati desteklemektedir.

Kur’an’ın öngördüğü ve Hz. Muhammed’in bizzat yaşayarak örnek olduğu gü-zel ahlak ilkeleri mutasavvıflar tarafından uygulanmaya çalışılmıştır. Mutasavvıflar, tasavvufi yaşamda, ibadet ve zikrin yanında ahlaki faaliyet ve faziletlerin de önemli olduğunu belirtmişlerdir. Nitekim Ebu’l-Hasan en- Nuri’ye göre “Tasavvuf ne birta-kım merasimler ne de bir bilgi yığınıdır; aksine tasavvuf yalnızca ahlaktır.” (Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 340.) diyerek tasavvufi düşüncenin ahlaki boyutu-na vurgu yapmıştır.

BiliYor MuSunuz?

Tasavvufi anlayışa göre hem dinin hem de aklın reddettiği bütün kötü huyla-rın ve çirkin davranışların kaynağı nefistir. Tasavvufi ahlakta çoğunlukla insanın ma-nevi benliğinin yüksek tarafını temsil eden ruh, meleğe; nefis ise şeytana benzetilir. Bu yüzden ahlaki fenalıklar ancak zikir ve sakınma ile uzaklaştırılır. Nefsin kötü eği-limlerini kırmak ise onu kötü huylarından arındırmak suretiyle önlenebilir. Tasavvufi ahlakta nefse karşı verilmesi öngörülen bu savaş, bir nevi iradeyi hür kılma, insa-nın ahlaki mükemmelliğe ulaşmasını ve Allah’a yakınlaşmasını önleyen bedenî ve dünyevî tutkuların bağımlılığından kurtulma mücadelesidir.

Tasavvufi düşüncede ahlakın yeri ve önemi nedir?!

Eİlk dönem mutasavvıflarından olan Hasan Basri, takva ehlinin; doğru sözlü-

lük, ahde vefa, sıla-i rahim (akraba ziyareti), yoksullara merhamet, gurur ve kibir-den arınmışlık, insanlarla iyi geçinme, güzel huy gibi ahlaki faziletlerle tanınabile-ceğini belirtmiştir.


65

Yukarıda tasavvufi düşüncede önemli olan bazı ahlaki ilkeler verilmiştir.

piramidin boş kalan yerlerini siz tamamlayarak zirveye çıkınız.

Kendin için istemediğini başkası için de isteme.

Başkalarının kusurlarını araştırma.

Vaktini hayırlı işlerde değerlendir.

Asla adaletten ayrılma.

Temizliğe dikkat et.

Öfkene hâkim ol.

Kalbini temiz tut.

Kanaat sahibi ol.

Sözünde dur.

Sabırlı ol.

66


4. KüLTüRüMüZDE ETKİN OLAN TASAVVUFİ yORUMLAR

Hz. peygamberden günümüze İslam dininin anlaşılma ve yorumlama biçimleri Kur’an ve sünnetin özüne uygun olarak çeşitli şekillerde olmuştur. Tasavvufi yorum, bu çeşitlilik içinde yer alır. Tasavvufi düşünce, İslamiyet’in farklı kültür ve medeniyet-lere mensup insanlara ulaşmasında büyük katkı sağlamıştır. Kâdirilik, Nakşibendilik, Mevlevîlik ve Alevilik-Bektaşilik gibi tasavvufi oluşumlar bunlardan bazılarıdır.

4.1.yesevîlik Kuruluşundan günümüze kadar Orta Asya’da çok geniş bir bölgeyi etkisi altına

alan ve varlığını Anadolu’da da devam ettiren Yesevî tarikatı Hoca Ahmet Yesevî’nin fikirleri etrafında oluşmuştur.

Ahmet Yesevî, XI. yüzyılın sonlarına doğru Batı Türkistan’da, bugünkü Kazakis-tan sınırları içinde bulunan Çimkent bölgesinin Sayram şehrinde doğmuştur. Do-ğum tarihi hakkında kesin bir bilgi yoktur.

Ahmet Yesevî, tasavvuf eğitimini ilk olarak yaşadığı şehir olan Yesi’de, Aslan Baba’dan almıştır. Sonra Buhara’ya gidip şeyh Yusuf Hemedanî’nin talebesi olmuştur. Ahmet Yesevî, eğitimini burada tamamlamış ve hocasının çok değer verdiği bir mü-ridi olarak onun sevgisini kazanmıştır. Yesi şehrinde Aslan Baba’dan aldığı tasavvuf eğitiminin ardından Buhara şehrinde de şeyh Yusuf Hemedanî’den öğrendiği dinî ilimlerle eğitimini tamamlamıştır. Hayatının sonuna kadar İslam’ı insanlara öğretme-ye çalışan Hoca Ahmet Yesevî, Türkistan’ın Yesi şehrinde 1166 yılında vefat etmiştir.

unutMAYAlıM

Türkler onun etrafında oluşan Yeseviyye Tarikatı’ından etkilenmiştir. Yesevîlik Horasan, İran ve Azerbaycan Türkleri arasında da benimsenmiştir. O zamanlar Rum diyarı olan Anadolu’ya fetihler başladığı dönemde Hoca Ahmet Yesevî, müritlerini önden Anadolu içlerine göndermiş, buralarda söz ve davranışlarıyla örnek olmaları-

E

? Ahmet Yesevî kimdir?

Hoca Ahmet Yesevî Allah ve peygambere büyük bir aşkla bağlıdır. Türkistan’da ona “Hazreti Türkistan”, “Pir-i Türkistan” (Türkistan Büyüğü) denilmek-tedir.

İnsanın manevi yönden olgunlaşmasında Yüce Allah’ı ve Peygamberimizi anma-nın katkısı nedir? !


67

nı ve İslam dinini anlatmalarını istemiştir. Ahmet Yesevî’nin Anadolu’ya gönderdiği talebelerine Alp Erenler denilmiştir. İlk fetihlerle birlikte Alp Erenler, Horasan erenle-ri olarak Anadolu’ya girmiştir.

Yetiştirdiği dervişler, onun öğretilerini Türkistan’dan Volga boylarına, Kafkasya’ya ve Anadolu’ya kadar geniş alanlara yaymış ve adına kurulmuş olan “Ye-seviyye” veya “Yesevîlik” tarikatını günümüze kadar yaşatmışlardır. Yesevîlik; Türk dili ve kültürüyle güçlendikten sonra Maveraünnehir ve Harezm bölgesinde hızla ya-yılmıştır. Yesevîlik, bu hızlı gelişim sonucunda Hicri VII. (Miladi XIII.) yüzyılda başta Hacı Bektaş Veli olmak üzere müritleri tarafından Anadolu’ya taşınmıştır. Anadolu’da varlığını Bektaşilik ve Nakşibendîlik tarikatları ile devam ettiren Yesevî tarikatının en önemli özelliği, tasavvuf kültürü ile Türkçenin bir araya getirilmesidir. Hacı Bektaş Veli ve Sarı Saltuk, Ahmet Yesevî’nin Anadolu’ya manevi fetihler için yolladığı hali-feleridir.

Hoca Ahmet Yesevî dinî ve ahlaki öğütlerini, peygamber ailesine olan sevgi-sini, dünya zevkleri ve düşkünlüğünün zararlarını, hikmetler hâlinde anlatmaya ça-lışmıştır. Söylediği hikmetli sözlerle insanların gönüllerine hitap etmiş ve çok tesirli olmuştur. Dinî öğütleri genellikle basit ve sade bir dille şiir şeklinde söylemiş, yeri geldikçe de kısa hikâyelere yer vermiştir. Hoca Ahmet Yesevî’nin söylemiş olduğu hikmetli sözleri, Divan-ı Hikmet isimli eserde toplanmıştır. Daha sonraki asırlarda yaşamış pek çok şaire ilham kaynağı olan bu eser, günümüzde hâla elden ele dolaş-makta ve okunmaktadır.

Ahmed Yesevî’nin Divân-ı Hikmet adı altında toplanmış olan şiirleri; derviş-lerin faziletleri ile ilgili methiyeler, Hz.peygamber ve büyük İslam sufîleriyle ilgili kıt’alar, dünyanın durumundan şikâyet, kıyametin yaklaşması, cennet ve cehennem hikâyeleri gibi konuları ele alır. Ehl-i sünnet tasavvuf tarikatlarından sayılan Yeseviye tarikatı, bütün sünnetleri kabul etmiş, müritlerinin dinin hükümlerini eksiksiz yerine getirmelerini imanın şartlarından saymıştır.

4.2. Kâdirilik İslam dünyasındaki tasavvufi oluşumlardan biri olan Kâdirilik, Abdulkadir

Geylani’nin düşünceleri etrafında oluşmuştur.

Abdulkadir Geylani, Hazar bölgesindeki Geylan’da 1077 yılında doğmuştur. Et-kili ve akıcı bir usluba sahip olduğu için verdiği dinî sohbetlerle çevresindeki insan-ları etkilemiş ve fikirlerini geniş kitlelere ulaştırmıştır. Kâdirilik, Asya’dan Balkanlara ve Orta Doğu’dan Afrika’ya kadar geniş bir coğrafyaya yayılmıştır.

Kâdirilik, insanın görevlerini hatırlatarak dinî emir ve yasaklara uymayı öğüt-ler. Kâdirilik öğretisi, insanın tövbe ederek Allah’a ibadete yönelmesini ve her işinde ihlas ve samimiyetle hareket etmesini tavsiye eder. Kâdirilikte fakir ve muhtaç kim-selerin yardımına koşmak en önemli görevlerden sayılır. Kâdirîlikte Allah’ın isimleri-nin zikredilmesine ve Hz. peygambere salâvat getirilmesine önem verilerek nefsin

68


kötülüklerden arındırılması ve güzel huylar edinmesi istenir.

not EDEliM

4.3. Nakşibendilik Nakşibendilik, Bahaeddin Nakşibend’in düşünceleri etrafında oluşan tasavvufi

bir oluşumdur. Bahaeddin Nakşibend, 1318 yılında Buhara’da doğmuştur.

Nakşibendilik’te içten ve sessiz olarak Allah’ı zikretmek önemlidir. Bu şekilde insanın kötü arzularının giderileceğine inanılır. Allah’ı çokça anan insan, onun sev-gisini kalbine yerleştirir, nakşeder. Nakşetmek kavramından hareketle bu tasavvufi oluşuma Nakşibendilik adı verilmiştir.

Nakşibendiliğin en önemli prensiplerinden biri ilim ve irfan meclislerinde ah-laklı insanlarla birlikte olmak ve onlarla sohbet yapmaktır. Nakşibendilik’te bu pren-sibe “sohbet” adı verilir. Bu tasavvufi yorumda Kur’an ve sünnete bağlılık ve ibadete devamlılık önemlidir.

Bilgi KutuSu

E

E

Kâdirilikte önem verilen beş temel ilke vardır:

1. Allah’ın rızası için çalışmak2. Allah’ın yasaklarından uzak durmak3. Nimetin değerini bilip şükretmek4. Hizmeti ibadet niyetiyle yapmak5. Yardımlaşmayı artırmak

(İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C 24, s.133.)

Nakşibendilikte önem verilen başlıca ilkeler şunlardır:

1. Gönlünde Allah’tan başkasına yer vermemek2. Allah’ı daima hatırlamak ve çokça zikretmek3. Kalbi kötü düşüncelerden arındırmak4. Her an bilinçli olmak5. Her anı iyi değerlendirmek

(İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C 32, s. 335.)


69

Nakşibendilik yorumunu temsil eden önemli şahsiyetlerden bazıları, İmam Rabbani ve Mevlana Halid’dir. Nakşibendilik, Bahaeddin Nakşibend’in öğrencileri aracılığıyla Türkistan, Anadolu ve Hindistan olmak üzere geniş bir alana yayılmıştır

4.4. Mevlevîlik Mevlana Celaleddin Rumi’nin düşünceleri çerçevesinde kurulan tarikattır.

Mevlana, 1207 yılında bugünkü Afganistan’ın Belh şehrinde doğmuş, 1273 yılında Konya’da vefat etmiştir. Mevlana’nın oğlu Sultan Veled, hayatını babasının düşünce-lerini yaymaya adadığı ve bu tasavvufi yorumu sistemleştirdiği için Mevlevîlik’in asıl kurucusu sayılır.

Mevlana Celâleddin Rumi, dostlarının katıldığı özel toplantılar düzenlemiş, dinî sohbetler yapmış, şiir söylemiş, zikrederek sema yapmıştır. Zamanla bir tören niteliği kazanan bu toplantılar belli kurallara, belli görüş ve düşünce ilkelerine bağ-lanmıştır. Toplantılarda ney, kudüm ve benzeri çalgıların çalındığı zikirler, törenler daha derli toplu ve ölçülü yapılmaya başlanmıştır. Kısa bir süre içinde geniş bir alana yayılan ve halk arasında büyük bir ilgi uyandıran bu toplantılara katılanların sayısı artmıştır. Bu düşünce, İran, Arabistan ve Anadolu’nun birçok yerinde kabul görmüş-tür.

Mevlana’nın ölümünden sonra oğlu Sultan Veled, aynı yoldan giderek, baba-sının düzenlediği toplantılara ve bunlarda yapılan sema, zikir ve benzeri törenlere, bir tarikat niteliği kazandırmıştır. Törenlere katılmak, toplantılarda bulunmak, sema meclisine ve zikre girmek için birtakım değişmez kurallar koymuştur.

Resim. 04.02 : Bahaeddin Naksibend’in Buhara’daki türbesi.

70


Mevlevîliğe göre tasavvuf eğitimin amacı insanın kendine gelmesini, kendini bulmasını sağlamaktır. Gerçeğe ulaşmanın asıl yolu aşk ve cezbedir. Mevlevîliğin en önemli iki özelliği sema ve çiledir.

Mevlevîlikte başlıca tarikat ayini, sema (âyin-i şerif )’dır. Belli kurallar içinde ve müzik eşliğinde yapılan semadan başka zikir telkini, taç ve hırka giyme, halvet, tari-kata giriş, halifelik verme de belli kurallara bağlanmıştır. Halvet, diğer tarikatlarda ol-duğu gibi kırk gün süren bir ibadet, riyazet biçiminde değil, tekkede hizmet biçimin-de uygulanır. Bin bir gün süren bu halveti (çile) tamamlayan kişiye derviş adı verilir.

Mevlana hayatı boyunca insanlara, Allah’ı sevdirme gayreti içinde olmuştur. farsça yazmış olduğu Mesnevi adlı eserinde, veciz şiirlerle, kısa ibretlik hikâyelerle insanların gönlüne hitap etmiş ve dini sevdirmeye çalışmıştır. Mesnevi’de insanlara sevgiyi, gerçek aşkı, örnek insan olmayı öğütlemiş ve insanların güzel ahlaklı, dü-rüst, çalışkan, alçakgönüllü, sabırlı, doğru sözlü olmalarını istemiştir. O, insanlara hoşgörüyle yaklaşmıştır.

Mevlevîlik Türk düşünce ve sanat hayatına önemli etki ve katkıları olan bir ta-rikattır. Mevlana’nın düşünceleri yüzyıllar boyunca etkisini sürdürmüş, günümüze kadar canlılığını koruyabilmiştir. Mevlevi tekkeleri, tarikat faaliyetlerinin yanı sıra bir sanat ve kültür kurumu gibi çalışmış, baştan beri birçok şair, yazar ve bestecinin ye-tiştiği merkezler olmuştur.

Resim. 04.03: Konya’daki Mevlana türbesi.


71

Bilgi KutuSu

4.5. Alevilik-Bektaşilik “Alevi” Ali’yi seven, ona saygı duyan ve ona taraftar olan kişi anlamlarına gelir.

Aleviler; Allah’ın birliğine (tevhide) ve adaletine inanan, Hz. Muhammed’i son pey-gamber olarak kabul eden, kutsal kitabı Kur’an-ı Kerim olan, Hz. Muhammed’in ehl-i beytini seven Müslümanlardır.

Alevilik-Bektaşilik; Yesevîlik, Mevlevîlik, Nakşibendilik, Kâdirilik gibi tasavvufi bir oluşumdur. Alevilik-Bektaşilik düşüncesinin oluşumu ve gelişiminde Hacı Bektaş Veli’nin önemli bir rolü olmuştur. Hacı Bektaş Veli, 1281 yılında Horasan’ın Nişapur şehrinde doğmuş, 1338 yılında Nevşehir’in Hacı Bektaş ilçesinde vefat etmiştir.

Hacı Bektaş Veli, Bektaşilik düşüncesinin kurucusudur. Hacı Bektaş Veli, öğren-cileriyle birlikte pir-i Türkistan olarak bilinen Hoca Ahmet Yesevî’nin, Allah sevgisi ve güzel ahlakı esas alan öğretisini, Anadolu’ya taşımıştır. Anadolu’ya göç eden Türk-lerin siyasi istikrara kavuşmasında, birlik ve beraberlik bağlarının güçlenmesinde, Hacı Bektaş Veli’nin büyük katkıları olmuştur. Ahmet Yesevî’nin manevi ocağından beslenen Hacı Bektaş Veli, bir Horasan ereni olarak Anadolu’da, adalet ve özgürlük gibi değerleri yaymış ve birlikte yaşama kültürünü geliştirmiştir. Bu çabalarından dolayı Hacı Bektaş Veli, Anadolu halkının değer verdiği manevi önderler arasında yer almıştır.

EMevlevîlikte önem verilen başlıca şunlardır:

1. İnsanlığa hizmet etmek2. Her zaman iyi ve güzel davranışın örneği olmak3. Mesnevi okumak ve mutasavvıf olmak4. Aklı iyi kullanmak, hikmet sahibi olmak5. Dindar olmak6. Maddi ve manevi bakımdan temiz olmak7. Mevlana’yı pir tanımak8. Allah’tan, Hz. Muhammed’den sonra Mevlana’ya bağlanmak, ona

gönülden inanmak9. Bilimle uğraşmak, bilgi sahibi olmak10. Alçakgönüllü, sabırlı, güler yüzlü, hoşgörülü ve nazik olmak

72


Hacı Bektaş Veli’nin Makâlât adlı eseri, Bektaşilik düşüncesinin oluşmasında önemli bir yere sahiptir. Bu eserde, İslam’ın itikat, ibadet, ahlak konularıyla ilgili bil-giler vardır. Hacı Bektaş Veli, bu konularla ilgili görüşlerini “dört kapı kırk makam” ilkesine göre açıklamıştır. O, Makâlât adlı eserinde, insanın Allah’a dört kapı kırk ma-kamdan geçerek ulaşabileceğini ifade etmiştir. Bu kırk makamın on tanesi, şeriat içindedir. On tanesi marifet içindedir. On tanesi tarikat içindedir. On tanesi de haki-kat içindedir.

Hacı Bektaş Veli, en önemli eserlerinden biri olan Makâlât’ta, insanın sonsuz âlemdeki kurtuluşunun ancak dengeli, iyi ahlaklı bir yaşam sürmesiyle mümkün olduğunu anlatmıştır. Dilenmeyi, başkasının sırtından geçinmeyi kesinlikle reddet-miştir. Çalışmayı, helâl kazanıp helâl yemeyi, imkânları ölçüsünde paylaşmayı inan-cının temel değerlerinden saymıştır. Bütün uygulamalarıyla insanı düşündürmeye, kendi varlığındaki güzellikleri alçak gönüllülük içinde fark ettirmeye çalışmıştır. Bek-taşiliğin amacı olgun yani kâmil insan yetiştirmektir.

Alevilik-Bektaşilik düşüncesinin temel kaynakları arasında yer alan Mâkâlat’ta namaz, zekât, oruç ve hac gibi ibadet konuları da yer alır. Bu ibadetler, aynı zamanda Hz. Muhammed ile Hz. Ali’nin buyruğu olarak kabul edilmiştir.

Hacı Bektaş Veli’nin hayatının anlatıldığı Velâyetname adlı eser, Alevilik-Bekta-şilik düşüncesinin temel kaynakları arasında yer almaktadır. Bu eserde, buyruklara,

Resim. 04.04: Nevşehir’deki Hacı Bektaş Veli camii ve türbesi.


73

ozanlar tarafından söylenmiş deyiş ve nefeslere yer verilmiştir. Velâyetname’de eski Türk inançlarına dair bazı inanç motifleri görülmekle beraber başta Allah inancı ve Hz. Muhammed’in peygamberliği olmak üzere İslamî inanç esaslarına atıflar da yer almaktadır. Buyruklar; zikir, tövbe, ilahî aşk, insan-ı kâmil, tevazu ve murakabe gibi tüm tasavvufi yorumları içerir.

Bilgi KutuSu

Buyruklarda yer alan en önemli hususlardan biri “üç sünnet, yedi farz” kavra-mıdır. Üç sünnet; hakkı zikretmek, kalpte düşmanlığa yer vermemek ve yola teslim olmaktır. Yedi farz ise sırrını izhar etmemek, gördüğünü örtmek, özür ile niyaz eyle-mek, mürebbi hakkını gözetmek, musahip hakkını gözetmek, tövbe almak ve taç giyip özünü üstada teslim etmek şeklindedir.

Buyruklarda, toplumu doğru bir şekilde Hakk’a ulaştırmak için Kur’an’ın bilin-mesinin ve davranışların Kur’an’a uygun olmasının gerekli olduğu belirtilir. Buyruk-larda dile getirilen; “Ayetsiz, kitapsız söz söyleyip nasihat eden pirin söylediği sözler saygın değildir. Söylenen sözün kesinlikle Kur’an’a uygun olması gerekir.” ifadesi bu durumu açıklar.

Alevilik-Bektaşilik düşüncesi diğer tasavvufi oluşumlar gibi İslam’ın ahlaki prensipleri üzerinde önemle durur ve bu prensiplerin insanlar arasında yaygınlaş-masını gaye edinir. Buyruklarda, Alevilik-Bektaşilik yolunun sevgi ve dostluk yolu olduğu şu şekilde ifade edilir: “Yolumuz sevgi ve dostluk üzerine kurulmuştur. Dergâhımızda kışkırtıcı, bozguncu ve karıştırıcılara yer yoktur. Çekememezlik, kıs-kançlık, kendini beğenme, kin, inat, arkadan konuşma, dedikodu, başkasını suçla-ma, iftira, küfür, zulüm, yalan ve cinayet Tanrı’nın yasak ettiği işlerdir. Bir talip tüm bu kötülükleri benliğinden uzaklaştırıp yüreğinden silmelidir. Talip, eli ile koymadığını almaz, gerekmezse söz söylemez. O, kulağı ile duymadığına ‘duydum’ demez, gözü ile görmediğine ‘gördüm’ demez...”

Alevilik-Bektaşilik düşüncesinde, ehl-i beyt sevgisi önemli bir yer tutar. Ehl-i beyt sözcük olarak ev halkı demektir. Bu düşüncede, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin so-yundan gelenleri sevmek ve onlara saygı duymak önemlidir.

E

Alevilik-Bektaşilik ile ilgili bazı kavram ve deyimler şunlardır: Deyiş, nefes, üç sünnet yedi farz, muharrem orucu, mürebbi, musahip, pir, talip, semah, cem, reh-ber, sofracı.

74


Bilgi KutuSu

4.5. 1. Cem ve Cemevi Cem; toplanmak, bir araya gelmek, bütünleşmek demektir. Alevilik-Bektaşilik-

te cem, bir araya gelinerek yapılır ve cemi, dede yönetir. Cem her zaman yapılmakla birlikte yılın belli zamanlarında yapılan cemler de vardır. Örneğin, Abdal Musa cemi, dardan indirme cemi, ikrar cemi, düşkünlükten kaldırma cemi, Muharrem cemi, Hı-zır cemi ve Nevruz cemi bunlardan bazılarıdır.

Ceme katılan kişiler aşkla Allah’a yönelirler. Yüreklerinin Allah sevgisiyle dol-masını sağlarlar. Cemde okunan gülbank, dua, on iki imam aşkına söylenen düvaz, deyiş ve nefesler arasında sık aralıklarla topluca “Allah Allah” denir. Böylece Hakk’a olan inanç ve ikrar tazelenmiş olur. Cemde tevhitler (Lâ ilâhe illallâh) okunur. Eller göğüslere konarak Hz. Muhammed ve ehl-i beytine salâvatlar getirilir ve işlenmiş olan günahlar için tövbe istiğfar edilir. Dargın ve küskünler barışır, ceme katılanların birbirlerine helâllik vermesi sağlanır.

Cemevi, cemin yapıldığı yerdir. Bunun yanında tasavvufi sohbetlerin yapıldığı bu mekânlar, duruma göre yoksullara aşevi, misafirhane, birlik, dirlik ve kardeşlik evi olmuştur. Buralar, ilim, eğitim ve kültür evi olarak da kullanılmaktadır. Cemler, daha önceleri, dergâh ve tekke gibi mekânlarda yapılırdı. Zamanla şehirleşme ile birlikte kentlerde cemevi adı verilen mekânlar yapılmış ve cemler buralarda yapılmaya baş-lanmıştır.

Yılın belli zamanlarında yapılan bazı cemler bulunmaktadır. Yılın ilk cemi yol büyüklerinden Abdal Musa adına yapılır. Küskünlerin barıştırılması ve birliğin sağ-lanması amacıyla yapılan bu cem, Abdal Musa cemi olarak adlandırılır.

E Alevilik-Bektaşilik düşüncesinde önemli bir yer tutan ahlaki ilkelerden bazıları şun-lardır:

1.Edepli olmak2.Tamah etmemek3.Haramdan uzaklaşmak4.Alçakgönüllü olmak 5.Kimseye acı ve zarar vermemek (Cabbar Kulu, Kitab-ı Cabbar Kulu, s. 82.)


75

Cem çeşitlerinden biri de dârdan indirme cemidir. Alevilikte, ölen kişi için Hakk’a yürüdü ifadesi kullanılır. Hakk’a yürüyen (ölen) bir kişinin yedisi veya kırkında kurban kesilip lokma dağıtılan cem, dâr cemi olarak adlandırılır.

Alevilik-Bektaşilikte bir başkasının hakkını çiğneyen, herhangi bir kişiye zarar verecek davranışlarda bulunan ve birbiriyle küs olan kimseler düşkün sayılır. İşlediği hata nedeniyle yol düşkünü ilan edildikten sonra tövbe ederek üzerindeki kul hak-kını iade eden kişiler için düşkünlükten kaldırma cemi yapılır.

4.5. 2. Cemin yapılışı Alevilik-Bektaşilikte cemin önemli bir yeri vardır. Bir araya gelinerek topluca

yapılan cemi, başından sonuna kadar dede yönetir. Dede, Hz. Muhammed’in ma-nevi makamına (posta) oturur. Bu esnada Hz. Ali postuna oturan rehber, dedenin yanındaki yerini alır. Gelen insanların ayakkabılarından sorumlu olan iznikçi, içeriye rahat girilmesini sağlayan kapıcı, içeriye girenlere yer gösteren gözcü, gelen lokma-ları alan lokmacı ve kurban kesme işlemini yerine getiren kurbancı, bağlama çalıp söyleyecek zakir ve diğer hizmet sahipleri yerlerini alırlar.

Dede dua okuyarak cemi başlatır. Dede ilk önce dargın ve küskün olanlar varsa onları barıştırır. Daha sonra sırasıyla on iki hizmeti yerine getirecek canların duası, delil hizmeti (çerağ uyandırma), tezekkâr hizmeti (abdest aldırma), kurban ve lokma hizmeti ve diğer hizmetler yerine getirilerek cem birlenir. Topluca tövbe istiğfâr edi-lir. Zâkir (aşık), bağlama eşliğinde düvâzdeh-imâm, tevhit, miraçlama ve mersiyeler okur. Daha sonra semahlar dönülür. Sakka hizmetinde bulunanlar Kerbelâ’da 72 ev-ladı ve yâranıyla birlikte susuz bırakılan ve şehit edilen peygamber torunu Hz. Hü-seyin aşkına su dağıtırlar. Son olarak getirilen lokmalar, kesilen kurbanlar dede ta-rafından dualandıktan sonra dağıtılır. sonra Dede hizmet yapanlara dua eder. Dede, hizmet aralarında çeşitli konularda sohbetler verir.

Cemin sonunda dede şöyle dua eder: “Bismişah! Allah, Allah. Oturan, duran, kovsuz gıybetsiz Hakk Muhammed Ali deyip evine varan tüm canların Yüce Allah dildeki dileğine, gönüldeki muradına vasıl eyleye. Gerçeğe hû…”

Cemlerde gönüllerdeki Hakk sevgisi “Allah, Allah” sesleriyle dışa vurulurken, Hakk’ın kelamı olan Kur’an-ı Kerim’den pek çok ayet okunur. Bir hizmetten başka bir hizmete geçilirken mutlaka bir ayet okunur. Meselâ; Sakka hizmeti yapılırken; “İnkâr edenler, göklerle yer bitişik bir hâlde iken bizim, onları birbirinden kopardığımızı ve her canlı şeyi sudan yarattığımızı görüp düşünmediler mi? Yine de inanmazlar mı?” (Enbiya suresi, 30. ayet.) ayeti okunur. Kurban kesimi sırasında ise, Sâffât suresi 103–107. ayetleri okunur.

Alevilik-Bektaşilik düşüncesinin temel kaynakları arasında yer alan Erkan ve Buyruk kitapları incelendiğinde cemdeki pek çok uygulamanın, Kur’an ayetleriyle temellendirildiği ve ilgili ayetlerin bu uygulama sırasında okunduğu görülmektedir.

76


4.5. 3. SemahSemah, ilahî aşkı ruhunda duymaya, o aşkla Allah’ın güzel isimlerinden her-

hangi birini anarak ayakta dönmeye denir. Semah, okunan ilahiler eşliğinde elleri gökyüzüne doğru uzatarak Hakk’ın birliğini çokça zikretmektir. Evrende bulunan her şeyin döndüğünden hareketle Aleviler, Allah’a olan aşk ve sevgilerini semahla gösterirler.

Ebu’l-Vefa el-Bağdâdî, cem sırasında dönülen semahı ateşe, semah yapanların gönüllerini de oduna benzetmiştir. pak olan gönlün kokusunun da güzel olacağını belirten büyük mutasavvıf, nasıl güzel kokusu olan ağaçlar ateşe atıldıklarında et-raflarına güzel kokular saçıyorlarsa, ruhu ve gönlü olgunlaşmış kişilerin de semah döndüklerinde yaptıkları dairevî hareketlerin kalplerine cila verip aşk ve şevklerini artırdığını belirtmektedir.

Alevilik-Bektaşilik düşüncesinin temel kaynaklarından olan Buyruk’ta semah sırasında canların dönmesi, su akarken değirmen taşının dönmesine benzetilmiş-tir. Derviş döndükçe ilahî aşk onun gönlüne akar. Dervişin gönlüne boşalan “ilahî aşk”tır. Semah esnasında, semah dönenler dedenin oturduğu bölüme sırtlarını dön-memeye dikkat ederler. Dedenin oturduğu bölüme geldiklerinde yüzlerini çerağa dönerek boyunlarını hafif bükerler ve buradan o şekilde geçerler.

4.5. 4. Musahiplik Alevilik-Bektaşilikte musahipliğin önemli bir yeri vardır. Musahiplik; yol kar-

deşliği demektir. Evli olan iki kişinin aileleriyle birlikte dede huzurunda kurban ke-serek hayat boyu yol kardeşi olmaya söz vermesine “musahiplik” adı verilmektedir. Bu kardeşlik, akrabalık bağıyla oluşan kardeşlikten başka, toplumsal olarak kurulan bir kardeşliktir.

peygamberimiz Medine’ye hicret ettikten sonra burada, Mekke’den gelen her muhaciri, Medine’deki bir ensar ile kardeş ilan etmişti. Böylece Mekke’den gelen Müslümanlar ile Medineli Müslümanlar arasında sosyal dayanışma ve kaynaşma meydana gelmişti. Kardeş olan Müslümanlar her şeylerini birbirleriyle paylaşmışlar, her konuda birbirlerine destek olmuşlardı. Alevilik-Bektaşilik geleneğindeki mu-

Yâ rabb! Aşkın ver bana hû diyeyim döne döneÂşık olayım ben sana hû diyeyim döne döneKoma hiç benliğim bende, varlığım yok eyle sendeSeni görüp her mekânda hû diyeyim döne döne

Seyyid Nizamoğlu


77

sahiplik, İslam tarihindeki Muhacir-Ensar kardeşliğine dayanmaktadır. Musahiplik, peygamberimiz döneminde sahabe arasındaki birlik, beraberlik, yardımlaşma ve kardeşliğin günümüzde yaşatılmasıdır. Musahipliğin temelinde, dayanışma ve pay-laşma vardır. Bütün mal varlıklarını Mekke’de bırakarak Allah rızası için Medine’ye göç eden Muhacirlerle, Medine’li Müslümanların evlerini, işlerini, bağ ve bahçelerini paylaştıkları gibi musahipler de bütün varlıklarını yol kardeşleriyle paylaşırlar.

Dede, musahip olan kişilere şöyle öğüt verir: “Evlatlarım! Siz musahip oldunuz. Başta musahip musahibinden malını esirgemeyecek. Yalan söylememek, haram ye-memek, zina yapmamak, dedikodu etmemek, elinle koymadığını almamak, gözün-le görmediğini gördüm dememek, kimseyi incitmemek gerek. Tüm bu dediklerimi yapacaksınız. Nefsinize uymayın, yolunuzdan azmayın. Çiğ (haram) lokma yemeyin, malı mala, canı cana katın. Hâlinize haldeş, yolunuza yoldaş olun.”

Musahipler arasında hem dinî anlamda hem de sosyal anlamda yol kardeşliği vardır. Musahiplik özetle şu temeller üzerine kuruludur:

a. Birbirlerine ölünceye kadar yardımcı olmakb. Yalan söylememek, haram yememekc. Eline, diline, beline sahip çıkmakç. Birbirlerinin suç işlemesine engel olmak

4.5. 5. Dua ve Gülbenkler Dua sözlükte, “çağırmak, seslenmek, yardım talep etmek, içten yakarış” anla-

mına gelir. Terim olarak insanın bütün benliğiyle Allah’a yönelerek maddi ve ma-nevi isteklerini ona arz etmesi demektir. Duanın ana gayesi insanın Allah’a hâlini arz etmesi ve ona niyazda bulunmasıdır. Bu açıdan dua, Allah ile kul arasında bir iletişimdir.

Alevilik-Bektaşilikte gülbenk, dua anlamında kullanılır. Sözlükte gülbenk keli-mesi; gül sesi, bülbül ötüşü gibi anlamlara gelir. Alevilik-Bektaşilik geleneğinde gül-benk; Allah’tan af dileme, ona yalvarma ve sığınmayı ifade eder. Gülbenkteki cümle-ler kısa, öz ve birbiriyle uyumludur.

Alevilik-Bektaşilik geleneğinde değişik zamanlarda değişik amaçlarla söyle-nen çeşitli gülbenkler vardır. Bayramlarda, mutlu zamanlarda ve üzüntülü anlarda gülbenk okunarak dua edilir. Bazı duaların yüzlerce yıllık geçmişi vardır. Bölgeden bölgeye doğal olarak dualarda değişiklikler olsa da genelde dualar, “Bismişah Allah Allah!” (Her şeyin kaynağı olan Allah’ın adıyla) ile başlar. Dedenin okuduğu gülbenke orada bulunanlar, “Allah Allah” diyerek katılır. Gülbenklerde söylenen “Allah Allah” sözü, “Allah’ım, duamızı kabul et!” anlamında söylenir.

78


4.5. 6. Muharrem Ayı ve Aşure İslam tarihinde önemli yere sahip olan Muharrem ayı, hicri takvime göre yılın

birinci ayıdır. peygamber Efendimiz bu ayda tutulan orucun önemini şu şekilde vur-gulamıştır: “Ramazan orucu dışında en faziletli oruç Allah’ın ayı Muharrem’de tutu-lan oruçtur…” (Müslim, Sıyam, 202.) peygamberimiz bu hadisinde Muharrem ayını “Allah’ın ayı” olarak nitelemiş ve bu ayın faziletine dikkat çekmiştir.

Muharrem ayının onuncu gününe “aşura” denir. peygamberimiz Muharrem ayının dokuz, on ve onbirinci günlerinde oruç tutmuş ve Müslümanların da bu gün-lerde oruç tutmalarını tavsiye etmiştir. (Buhari, Savm, 69.)

Alevilik-Bektaşilikte Muharrem ayının ayrı bir yeri ve önemi vardır. Hz. Hüseyin’e büyük bir sevgiyle bağlı olan Alevi-Bektaşiler, bu ayda başta Hz. Hüseyin olmak üze-re, Kerbela’da şehit düşenler için mersiyeler ve dualar okurlar. Bu ay boyunca Hz. peygambere ve onun ehl-i beytine salâvat getirirler ve dualar ederler.

Alevi-Bektaşiler, Muharrem ayının ilk on iki gününü oruçlu olarak geçirirler. Bu günlerde Hz. Hüseyin’in ve evladının Kerbela’da susuz bırakılmış olmasından dola-yı su içmez, eğlence yapmaz ve kurban kesmezler. Oruçlar tutulduktan sonra on üçüncü günü Kerbela’dan sağ olarak kurtulan Hz. Hüseyin’in oğlu Zeynü’l-Âbidin için şükran kurbanı keser ve aşure kaynatırlar.

Muharrem ayında komşulara, eş dost ve akrabalara aşure pişirip dağıtmak toplumumuzda yaygın bir gelenektir. Bu ayda aşure kaynatılıp dağıtılması gibi bir takım sosyal uygulamalar, toplumsal dayanışma ve yardımlaşma açısından önemli-dir. Bunun yanı sıra Muharrem ayı, yetimlerin, fakirlerin, kimsesizlerin korundukları bir aydır.

5. NUSAyRİLİK Nusayrilik, Muhammed bin Nusayr tarafından kurulmuştur. Nusayriler, İslam’ın

tasavvufi yorumlarından Alevilik düşüncesine bağlıdırlar. Düşüncelerini ehl-i beyt imamlarından Hasan el-Askeri yoluyla Hz. Ali’ye, ondan da Hz. Muhammed’e da-yandırırlar. Nusayriliğin görüşlerini, Muhammed bin Nusayr’den sonra Hüseyin bin Hamdan el-Hasbî devam ettirmiştir.

Nusayriliğin temel inançları ve hareket noktaları Kur’an’dır. İslam’ın tasavvufi yorumlarından Alevilik düşüncesine bağlı olan Nusayriler, temel inançlarını ve gö-rüşlerini, Kur’an-ı Kerim çerçevesinde şekillendirmiş ve bu doğrultuda bir yaşam tar-zı benimsemişlerdir. Nusayriler, Kur’an’ın hiçbir değişikliğe uğramadan günümüze kadar geldiğine inanırlar.

Nusayrilik düşüncesine sahip olanlar, günlük yaşantılarında Kur’an-ı Kerim’e bağlı kalarak ehl-i beyt ve on iki imamın görüşlerini benimserler ve bu doğrultu-da dinî görevlerini yerine getirirler. Nusayriler, Allah’ın varlığına ve birliğine, Hz.


79

Muhammed’in onun kulu ve elçisi olduğuna inanırlar. Hz. Muhammed’e ve onun ehl-i beytine dua eder, salât ve selam getirirler.

Nusayriler, Hz. Ali’nin öğütlerinin, hutbelerinin ve güzel sözlerinin bir araya getirildiği Nehcü’l-Belâğa adlı esere büyük değer verirler ve bunu Kur’an-ı Kerim’den sonra önemli bir başvuru kaynağı olarak görürler. Hz. Ali, Nehcü’l-Belâğa’da Kur’an’ın öğrenilmesi ve öğretilmesiyle ilgili şöyle demiştir: “Kur’an’ı öğrenin. Çünkü Kur’an, en güzel sözdür. Onun bilgilerinde derinleşin. O kalplerin baharıdır. Kur’an’ın nuruy-la şifa dileyin. Çünkü o, göğüslerin şifasıdır.” (Nehcü’l-Belâğa, Hutbe, 110.) Hz. Ali’nin bu ve bunun gibi Kur’an’ın öğrenilmesiyle ilgili tavsiyelerinden dolayı Nusayrilikte Kur’an’ın öğrenilmesi ve öğretilmesi önemlidir.

Nusayrilerin kutladıkları Ramazan, Kurban ve Gadir-i Hum gibi bazı önemli bayramları vardır. Nusayriler, Hz. Ali’nin Gadir-i Hum denilen yerde veli tayin edildi-ğine inanırlar. Bundan dolayı hicri aylardan Zilhicce ayının 18. gününü Gadir-i Hum bayramı olarak kutlarlar.

6. BİRLİKTE yAŞAMA VE HOŞGÖRü KüLTüRü

Hoşgörü, her şeyi anlayışla karşılama, olabildiğince müsamaha gösterme de-mektir. Hoşgörülü olmak; din, dil, inanç, anlayış vb. bakımdan kendisinden farklı olanlardan rahatsızlık duymamak, onların farklı yönlerini anlayışla karşılayabilme erdemi gösterebilmektir. Hoşgörü sahibi insanlara anlayışlı, müsamahalı, toleranslı kimseler denir.

Birlikte yaşama kültürü bir toplumun en temel şartlarından biridir. Toplumlar, farklı düşünen, farklı inançlara sahip olan insanlardan oluşabilir. Bu durumda top-lumun bir ve beraber yaşayabilmesi için fertlerin hoşgörü sahibi olması ve birlikte yaşama bilincini geliştirmiş olması gerekir. Aslında hoşgörü anlayışı ve birlikte ya-şama bilinci toplumun en temel yapı taşı olan aileden başlar. Allah, her insanı farklı karakterde yaratmıştır. Beş parmağın beşi de bir olmadığı gibi insanlar da bir torna tezgâhından çıkmış tıpatıp aynı makine parçaları gibi değildir. Her insan kendi fıtratı gereği farklı düşünebilir, farklı bakış açılarına sahip olabilir. Bu durumda insanların farklı düşüncelerine saygılı olmak, onlara değer vermek hem ailede hem de toplum-da huzur ve mutluluğun kaynağı olacaktır.

Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethettiğinde Hristiyanlar, Yahudiler gibi farklı din mensuplarının inançlarını yaşamalarını engellememesi İslam dininin hangi yönünü ortaya çıkarmaktadır?!

80


Dünyada birçok farklı ırk, inanç ve kültür vardır. İnsanları farklı farklı ırklarda yaratan Yüce Allah’tır. Bu farklılık bir ayrılık değil bilakis bir rahmettir ve toplumları tanıma vesilesidir. Bu konuda Kur’an’da; “Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Ve birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabilelere ayırdık. Muhakkak ki Allah katında en değerli olanınız, ondan çok korkanınızdır…” (Hucurât suresi, 13. ayet.) buyrulmuş ve birbirini tanıyıp anlamaları için Allah’ın insanları farklı toplumlara ayırdığı belirtilmiştir.

Kur’an’da, insanların birbirlerini tanıyıp anlamaları amacıyla farklı toplumlara ayrıldığı ifade edildiğine göre, toplumlar arasında tarihten gelen ayrılık ve çatışma noktalarının bir kenara bırakılıp birlikte yaşama ve hoşgörü kültürünün, önce dinî alanda daha sonra birçok alanda yaşama geçirilmesi insanlığın faydasına olacaktır.

İslam dini, insanlar arasında her alanda olumlu ilişkilerin kurulmasına ve yer-yüzünden ayrımcılığın kaldırılmasına önem verir. Bunun için farklı din ve kültüre mensup insanlara hoşgörülü olunmasını tavsiye eder. İslam tarihi bu hoşgörü an-layışının örnekleriyle doludur. peygamber Efendimizin Medine’de farklı inanç sahibi kavimlerle birlikte yaşaması, fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethettiğinde Hristi-yan, Yahudi ve diğer din mensuplarının ibadethanelerini yıktırmaması ve ibadetle-rine devam etmelerine müsaade etmesi sadece birkaç örnektir. Günümüzde ülke-mizde farklı dine, inanca, görüş ve düşünceye mensup vatandaşlarımızın bir arada yaşaması, hoşgörü anlayışının ve birlikte yaşama kültürünün güzel bir sonucudur.

Resim. 04.05: İslam dini, birlikte yaşama kültürüne önem vermiştir.

? Müslümanlar arasında birlikte yaşama kültürü nasıldır?


81

İslam düşüncesinin önemli bir unsuru olan tasavvufi yorumların temelini bir-likte yaşama ve hoşgörü kültürü oluşturmaktadır. Hoşgörü ve birlikte yaşama kültü-rünün gelişip yaygınlaştırılmasında önemli katkıları olan tasavvufi düşünceler, İslam dininin güzelliklerini toplumun bütün katmanlarına taşıyabilme imkânına kavuş-muştur. İnsanları incitmeme ve incinmeme anlayışına dayanan, pratikte ise yaratı-lanı yaratandan ötürü sevmeyi prensip hâline getiren bu anlayış, insanlık için sevgi dolu bir hayat kaynağıdır. Ahmet Yesevî, Mevlana, Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli gibi tasavvuf önderlerinin hoşgörü ve birlikte yaşama kültürüne katkıları toplumumuz-da hâlâ etkisini devam ettirmektedir.

Söylemiş olduğu şiirlerle toplumumuzda sevgi ve hoşgörünün yerleşmesine önemli katkıları olmuş olan Yunus Emre;

“Ben gelmedim dava için

Benim işim sevgi için

Dostun evi gönüllerdir

gönüller yapmaya geldim.”demiş ve gönül kırmadan sevgi ile yaşamak gerektiğini belirtmiştir.

Bütün dünyaya sevgi tohumları saçan Mevlana; “Kin ve nefret duyguları kalp-leri karartır. Barış dalgaları kalplerden kinleri atar. Savaş dalgaları ise sevgileri altüst eder.” diyerek insanların birbirine kin ve nefretle değil de sevgi ile yaklaşmaları ge-rektiğini ifade etmiştir. Hacı Bektaş Veli’nin, “Yetmiş iki millete aynı gözle bakıp hiç kimseyi ayıplamamak.” şeklindeki ifadesi birlikte yaşama ve hoşgörü kültürüne bü-yük katkı sağlamıştır.

İslam dini, kendi içindeki farklı yorumlara, tasavvufi anlayışlara bir rahmet ola-rak bakmaktadır. İslam düşünce ekolleri içindeki mezhepler ve tasavvufi oluşumlar biri diğerinden üstün olmayan ve her biri kendi içinde kurtuluşa götüren yolu for-müle etmeye çalışan birer akımdır. İslam kültüründe bu farklı yorumlar birer zen-ginlik ve çoğulculuk olarak görülmüştür. Yesevîlik, Mevlevilik, Alevilik-Bektaşilik gibi tasavvufi oluşumlar toplumumuzun bir arada uyum içinde yaşamasına katkı sağla-mıştır.

82


okuma Metni

DÖrt KAPı KırK MAKAM

Hacı Bektaş Veli, Makâlât adlı eserinde, insanın Allah’a dört kapı kırk makam-dan geçerek ulaşabileceğini ifade etmektedir. Dört kapı kırk makam, aynı zamanda İslam dininin temel değerlerini de yansıtmaktadır. Hoca Ahmet Yesevî’nin fakrnâme adlı eserinde işlenen dört kapıyı kendi yorumunu da ekleyerek Hacı Bektaş Veli Anadolu’ya taşımıştır. Bu büyük veliler insanlara İslam’ı öğretmeyi kendilerine görev edinmiş; şeriat, tarikat, marifet ve hakikat şeklinde sıralanan dört kapı sayesinde di-nin kolayca öğrenilmesini; kalp ve gönüllerde kalıcı olmasını amaçlamışlardır.

Hacı Bektaş Veli, insanın yiyip-içmesini dahi dört kapıya göre açıklamıştır. Böy-lece o, dört kapı anlayışını günlük hayata taşıyarak insanların inanç, ibadet ve ahlak gelişimlerine olumlu katkıda bulunmak istemiştir:

şeriat kapısında yiyen ve içen kişi, rızık vereni (Allah’ı) çok anar ve Yaratıcısına itaati yerine getirir.

Tarikat kapısında yiyen ve içen kişi, yemede ve içmede israfta bulunmaz.

Hakikat kapısında yiyen ve içen kişi ise, Hakk’ı kendi zatında bulur.”

Kaygusuz Abdal, dört kapı kırk makamı mevsimlere benzeterek açıklamakta-dır. Ona göre; kış şeriat, yaz tarikat, güz marifet ve bahar da hakikat gibidir. Burada en kıymetli mevsim olan bahar hakikata; şeriat ise tahammül edilmesi gereken bazı zorlukları nedeniyle kış mevsimine benzetilmiştir.

Hacı Bektaş Veli’nin Makâlât’ında dört kapı kırk makam şunlardan oluşmaktadır:

A. Şeriat Kapısı ve On Makamı:

1. İman getirmek: Allah’a ve buyruklarına, meleklere, Kur’an’a ve diğer kitaplarına, peygamberlerine, dostlarına ve ahiret gününe iman etmek

2. İlim öğrenmek 3. Namaz (kılmak), oruç (tutmak), zekât (vermek), hacca (gitmek), cihat

(etmek) ve cünüplükten temizlenmek (gusül) 4. Helal kazanmak ve faizi haram bilmek 5. Nikâh kıymak 6. Hayız ve lohusalıkta cinsî münasebeti haram bilmek 7. Sünnet ve cemaat ehlinden olmak 8. şefkatli olmak 9. Temiz yemek ve temiz giyinmek 10. İyiliği emredip kötülüklerden sakındırmaktır.


83

B. Tarikat Kapısı ve On Makamı:1. pirden el alıp tövbe etmek 2. Mürit olmak 3. Saç kesmek, giyim ve kuşamını döndürmek 4. Nefis savaşında olgunlaşmak, pişmek 5. Hizmet etmek 6. Havf dutmak (Allah’tan korkmak)7. Ümit 8. Hırka, zenbil, makas, seccade, tesbih, iğne ve hidayet 9. Cemaat, nasihat, kanaat ve muhabbet sahibi olmaktır 10. Aşk, şevk, sefa ve fakirliktir.

C. Marifet Kapısı ve On Makamı: 1. Edep 2. Korku 3. perhizkârlık 4. Sabır ve kanaat 5. Utanmak 6. Cömertlik 7. İlim 8. Miskinlik 9. Marifet 10. Kendini bilmektir.

D. Hakikat Kapısı ve On Makamı: 1. Toprak olmak (mütevazı olmak) 2. Yetmiş iki millete aynı gözle bakıp hiç kimseyi ayıplamamak 3. Elinden gelen iyiliği hiç kimseye esirgememek 4. Dünyada yaratılmış bütün varlıkların kendisinden emin olması 5. Mülk sahibine yüzünü sürüp, yüz suyunu bulmak (Yaratılış sebebi olan

Muhammed nurunu bulmak) 6. Sohbette hakikat sırlarını söylemek 7. Seyr-i sülûk (Allah’a ulaşmak için yapılan manevi yolculuk)8. Sır saklamak 9. Münacat 10. Tanrı’ya vuslat (kavuşmaktır.)

(Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim programı, s. 83–84.)

84


nElEr ÖĞrEnDiK?

islam düşüncesinde çeşitli tasavvufi yorumların ortaya çıkış nedenlerini açıkladık.

Tasavvufi düşünce, toplumda sosyal ve siyasal olayların yol açtığı dinî ve ah-laki değerlerdeki yozlaşmanın önüne geçmek ve yeniden dinin özüne uygun ya-şanmasını sağlamak amacıyla ortaya çıkmıştır. Tasavvuf, VIII. yüzyılın ortalarında oluşan, IX. yüzyılın sonlarına doğru kurumsallaşan bir disiplindir. Tasavvuf; insanı, Allah’ı sevmeye ve davranışlarında Allah’ın hoşnutluğunu kazanmaya yönlendiren dinî akımdır. Tasavvufun asıl kaynağı Kur’an ve Sünnet’tir. Tasavvuf yoluna koyulan insana mutasavvıf veya sufi denir. Tasavvufi düşünce çeşitli aşamalardan geçerek günümüze kadar gelmiştir.

Allah-varlık ve Yaradan-yaratılan ilişkisi hakkında bilgi edindik. tasavvufi düşüncede ahlakın yerini ve önemini kavradık.

İslam’ın tevhit inancı, tasavvufi düşüncede, “Allah-varlık” anlayışını doğurmuş ve bu anlayışın hayatın her safhasında hissedilmesini sağlamıştır. Tasavvufi düşün-cede “Allah-varlık” ilişkisi, “Allah; Yaradan, varlık; yaratılan” şeklinde açıklanmıştır.

Kur’an’ın öngördüğü ve Hz. Muhammed’in bizzat yaşayarak örnek olduğu gü-zel ahlak ilkeleri mutasavvıflar tarafından uygulanmaya çalışılmıştır. Mutasavvıflar, tasavvufi yaşamda, ibadet ve zikrin yanında ahlaki faaliyet ve faziletlerin de önemli olduğunu belirtmişlerdir.

Yesevîlik, Mevlevîlik, nakşibendilik, Kadirilik ve Alevilik-Bektaşiliğin tasavvufi bir oluşum olduğunu fark ettik.

Hz. peygamberden günümüze İslam dininin anlaşılma ve yorumlanma bi-çimleri Kur’an ve sünnetin özüne uygun olarak çeşitli şekillerde olmuştur. Tasavvu-fi yorumlar, bu çeşitlilik içinde yer alır. Tasavvufi düşünce; İslamiyet’in farklı kültür ve medeniyetlere mensup insanlara ulaşmasında büyük katkı sağlamıştır. Yesevîlik, Kâdirilik, Nakşibendilik, Mevlevîlik ve Alevilik-Bektaşilik, toplumumuzda var olan ta-savvufi oluşumlardır.

Cem’in yapılışı, çeşitleri, semah, musahiplik ve gülbenk kavramları hakkında bilgi edindik. Muharrem ayı ve aşurenin toplumumuzdaki önemini fark ettik.

Cem; toplanmak, bir araya gelmek, bütünleşmek demektir. Alevilik-Bektaşilikte cem, bir araya gelinerek yapılır ve cemi, dede yönetir. Cem her zaman yapılmakla


85

birlikte yılın belli zamanlarında yapılan cemler de vardır. Örneğin, Abdal Musa cemi, dardan indirme cemi, ikrar cemi, düşkünlükten kaldırma cemi, Muharrem cemi, Hızır cemi ve Nevruz cemi bunlardan bazılarıdır. Cemevi, cemin yapıldığı yerdir. Semah, ilahî aşkı ruhunda duymaya, o aşkla Allah’ın güzel isimlerinden herhangi birini anarak ayakta dönmeye denir. Semah, okunan ilahiler eşliğinde elleri gökyüzüne doğru uzatarak, Hakk’ın birliğini çokça zikretmektir. Musahiplik; yol kardeşliği demektir. Alevilik-Bektaşilikte gülbenk, dua anlamında kullanılır. Muharrem ayında komşulara, eş dost ve akrabalara aşure pişirip dağıtmak toplumumuzda yaygın bir gelenektir.

nusayrilik hakkında bilgi edindik.

Nusayrilik, Muhammed bin Nusayr tarafından kurulmuştur. Nusayriler, İslam’ın Tasavvufi yorumlarından Alevilik düşüncesine bağlıdırlar. Düşüncelerini ehl-i beyt imamlarından Hasan el-Askeri yoluyla Hz. Ali’ye, ondan da Hz. Muhammed’e dayan-dırırlar.

Birlikte yaşama ve hoşgörü kültürünün toplum için önemini kavradık. islam düşüncesindeki farklı yorumların dinde zenginlik ve çoğulculuk olduğunu öğrendik.

Birlikte yaşama kültürü bir toplumun en temel şartlarından biridir. Toplumlar, farklı düşünen, farklı inançlara sahip olan insanlardan oluşabilir. Bu durumda toplu-mun bir ve beraber yaşayabilmesi için fertlerin hoşgörü sahibi olması ve birlikte ya-şama bilincini geliştirmiş olması gerekir. İslam dini, kendi içindeki farklı yorumlara, tasavvufi anlayışlara bir rahmet olarak bakmaktadır. İslam düşüncesindeki Yesevîlik, Mevlevîlik, Alevilik-Bektaşilik gibi tasavvufi oluşumlar, toplumumuzu bir arada tu-tan ve uyum içinde yaşamasına katkı sağlayan birer zenginlik olarak görülmüştür.

86



1. “İslam’ın temel ilkelerine dayanarak nefsi arındırma, ahlakı güzelleştirme ve bu şekilde dini yaşayarak Allah’a ulaşma yolu.” Olarak tanımlanan kavram aşağıda-kilerden hangisidir?

A. Mezhep B. Tasavvuf C. Tefekkür D. Tevekkül

2. Aşağıdakilerden hangisi İslam’ın tasavvufi yorumları arasında yer almaz?

A. NakşibendilikB. MevlevîlikC. HaricilikD. Alevilik-Bektaşilik

3. “1318 yılında Buhara’da doğmuş olan İmam Bahaeddin tarafından kurulmuştur. Bu tarikatta içten ve sessiz olarak Allah’ı zikretmek önemlidir. Bu şekilde insanın kötü arzularının giderileceğine inanılır. Allah’ı çokça anan insan, onun sevgisini kalbine yerleştirir, nakşeder.”

Anlatılan tasavvufi oluşum aşağıdakilerden hangisidir?A. Kâdirilik B. NakşibendilikC. MevlevîlikD. Yesevîlik

4. Hacı Bektaş Veli hakkında verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A. Ahmet Yesevî’nin öğrencilerinden ders almıştır.B. Aleviliğin gelişiminde önemli etkisi olmuştur.C. Makâlât ve Velâyetname önemli eserlerindendir.D. Nakşibendilik tarikatının kurucusudur.

5. Türkistan’da “Hazreti Türkistan” veya “pir-i Türkistan” (Türkistan’ın büyüğü) diye bilinen âlim aşağıdakilerden hangisidir?

A. Ahmet Yesevî B. Mevlana C. Ahi EvranD. Yunus Emre


87

6. Aşağıdakilerden hangisi Konya’dan dünyaya yayılmış bir tasavvufi oluşumdur?

A. Bektaşilik B. MevlevîlikC. AhilikD. Yesevîlik

7. Aşağıdakilerden hangisi Mevlana’nın eseridir?

A. Mesnevi B. MakâlâtC. Er-RisaleD. Divan-ı Hikmet

8. Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?

A. Mevlevîlik: Mevlana Celaleddin RumiB. Bektaşilik: Hacı Bektaş VeliC. Kâdirilik: Abdülkadir GeylaniD. Nakşibendilik: Hoca Ahmet Yesevî

9. “Yol kardeşliği demektir. Evli olan iki kişinin aileleriyle birlikte dede huzurunda kurban keserek hayat boyu yol kardeşi olmaya söz vermesidir.”

Yukarıda anlatılan, Alevilik-Bektaşilik düşüncesindeki bu uygulamaya ne ad verilir?

A. Cem B. MusahiplikC. SemahD. Gülbenk

10. Aşağıdakilerden hangisi birlikte yaşama ve hoşgörü kültürü ile bağdaştırıla-maz?

A. Taassup sahibi olmaB. farklılıklara hoşgörüC. İnanç ve düşüncelere saygıD. Evrensel kültüre uygunluk

88



…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

.


89

DEĞErlEnDirME SorulArı CEVAP AnAHtArı

1. Ünite Değerlendirme Soruları Cevap Anahtarı

1. D2. B3. D4. D5. D6. A7. C8. B9. D

10. A


1. D2. C3. B4. D5. C6. C7. D8. D9. C

10. B


1. A2. D3. A4. D5. D6. A7. D8. C9. B

10. D


1. B2. C3. B4. D5. A6. B7. A8. D9. B

10. A

90


SÖzlÜK

Aahiret : İnsanların öldükten sonra

yeniden dirilecekleri ve sonsuz hayat yaşayacak-ları âlem.

akait : İslam inanç esasları.âkibet : Bir şeyin sonu, sonuç.alamet : Belirti, iz, işaret, nişan.âlem : Cihan, dünya, evren,

kâinat. amel : 1. Yapılan iş, fiil. 2. Bir kim-

senin dinin buyruklarını yerine getirmek için yap-tıkları.

amel etmek : Dinin buyruklarını yerine getirmek.

arş : İslam inanışına göre gö-ğün en yüksek katı.

arz : Yeryüzü.ashap : Sahabeler, Hz. Muham-

med’in meclisinde ve konuşmalarında bulu-nan kimselere verilen isim.

ayet : Kur’an-ı Kerim’in sure-lerini meydana getiren cümlelerin her biri.

azap : Eziyet, şiddetli ve çok bü-yük sıkıntı, günahkârlara ahirette verilecek ceza.

azat : 1. Serbest bırakma. 2. Ser-best bırakılmış olan.

aziz : Sevgide üstün tutulan, ermiş, eren.

Bbağışlamak : 1.Affetmek. 2.Karşılıksız

olarak vermek. bahşetmek : Karşılıksız olarak vermek,

bağışlamak, sunmak.baki : Sonsuz, ebedî, ölümsüz.

Bektaşî : Hacı Bektaş Veli’nin tari-katına girmiş kimse.

beşer : İnsanoğlu, insan.beyan : Söyleme, bildirme, açık-

lama.bilinç : İnsanın kendisini ve çev-

resini tanıma yeteneği, şuur.

böbürlenme : Övünme.buyruk : Emir, ferman.

Ccaiz : Yapılmasına izin verilen,

yasak olmayan.cezbe : Bir duygu veya bir inanı-

şın etkisiyle aşırı ölçüde coşup kendinden geçme durumu.

cihat : Allah için, din, vatan, mil-let uğrunda yapılan sa-vaş, mücadele.

cihan : Evren, dünya, alemcömert : para ve malını esirgeme-

den veren, eli açık.Ç

çağ : Asır, yüzyıl.çekiştirmek : Bir kimsenin kötü tarafla-

rını sayıp dökmek.

Ddalâlet : Sapkınlık, İslamiyet ve

imandan ayrılma.dâr : Dünya, yer, mekân.defnetmek : Ölüyü gömmek, toprağa

vermek.delil : İnsanı aradığı gerçeğe

ulaştırabilecek kanıt, bel-ge; ispatlamaya yarayan kanıt.

dergâh : Tarikattan olanların ba-rındıkları, ibadet ettikleri ve tören yaptıkları yer, tekke.


91

derviş : Bir tarikata girmiş, onun yasa ve törenlerine bağlı kimse.

Eebedî : Sonsuz, sonu olmayan.ecel : Hayatın sonu, ölüm za-

manı.ecir : Sevap.eda etmek : Yerine getirmek.edep : Söz ve davranışta herke-

sin beğendiği tutumlar, terbiye.

ehemmiyet : Önem.ehl-i beyt : Hz. Muhammed’in (s.a.v.)

aile fertleri.emniyet : Güvenlik, itimat, inanma,

güven.ensar : Mekke’den göç eden as-

haba yardımcı olan Me-dineli Müslümanlara ve-rilen isim.

evren : 1.Gök varlıklarının bütü-nü. 2.Düzenli ve uyumlu bir bütün olarak düşünü-len bütün varlıklar.

ezelî : Varlığının başlangıcı ol-mayan.

Ffani : Ölümlü, geçici, kalımsız.farz : Allah tarafından kesin bir

şekilde yapılması istenen iş, ibadet ve davranışlar.

farzı kifaye : Bir kısım Müslümanların yapmasıyla sorumluluğu diğerlerinin üzerinden kalkan farz: Örnek: Cena-ze namazı.

fasık : İman ettiği hâlde Allah ve peygambere itaat et-meyen, dinî görevlerini terk eden kişi.

ferdî : fertle ilgili, bireysel, kişisel.

fıkıh : 1. İslam hukukunda din ve dünya işleriyle ilgili ana kaynaklardan yarar-lanarak konulmuş olan kuralların bütünü. 2. Di-nin ibadetler, evlilik, mi-ras, ticaret vb. konularla ilgili ilkelerini delilleriy-le birlikte ortaya koyup açıklayan ilim dalı.

fıtrat : Yaratılış, hilkat.fiil : Yapılan iş, davranış.

Ggayb : Göz önünde bulunma-

yan, kaybolmuş olan, görülmeyen âlem.

gayri müslim : Müslüman olmayanlara verilen isim.

gazap : Öfke, kızgınlık, hiddet.gıybet : Dedikodu.günah : Dince suç sayılan iş ve

davranış, kötü ve çirkin iş, kabahat.

Hhadis : 1.peygamber fendimiz

Hz. Muhammed’in söz-leri. 2.peygamberimizin sözlerini konu edinen ilim.

hâfız : Kur’an-ı Kerim’i tamamen ezbere okuyan.

Hak : Allah’ın adlarından biri, doğru olma.

halife : 1. Birinin yerine geçen, ve-kil. 2. Hz. Muhammed’in (s.a.v.) vefatından sonra onun yerine devlet baş-kanlığına geçen yöneti-cilerin ortak adı.

hamt : Allah’a şükretme.hanif : Hz. Muhammed’den

önce tek tanrıya inanan-

92


lara verilen isim.haram : Allah’ın yapılmasını kesin

olarak yasakladığı söz ve davranış.

haslet : İnsanın yaratılışından ge-len özellik, huy.

hatim : Kur’an-ı Kerim’i baştan sona kadar okuma.

hayır : İyilik, karşılık bekleme-den yapılan yardım.

helak : Mahvolma, yok olma.helal : Haram olmayan, dinin

hükümleri bakımından kullanılabilen.

heves : İstek, eğilim, arzu, şevk. Gelip geçici istek.

hicret : Hz. Muhammed’in 622 yılında Mekke’den Medine’ye göç etmesi.

Hicaz : Mekke ve Medine gibi kutsal şehirleri içine alan bölge.

hidayet : Doğru yol, hak olan Müs-lümanlık yolu.

hikmet : Bilgelik, gizli sebep.himaye : Koruma, gözetme.hutbe : Cuma ve Bayram namaz-

larında minberde oku-nan dua, verilen öğüt.

hurafe : Dine sonradan girmiş boş ve asılsız inanç.

hüküm : Yargı.

I-İibret : Çeşitli olaylardan alınan

ders.icazet : 1.İzin, onay, onaylamak.

2. Diploma.iftira : Bir kimseyi haksız yere

suçlama.ihlas : Bir işi sadece Allah rızası

için yapmak.ihsan : 1.İyilik, bağış. 2. Bir büyü-

ğün birine yaptığı bağış

veya bağışta bulunması.ihtiva etmek : Kapsamak, içermek.ilah : Tanrı.ilahî : Allah’a özgü.inayet : İyilik, kayra, atıfet, ihsan,

lütuf, yardım.infak : Nafaka verip bir kimse-

nin geçimini sağlama.inkâr : Yaptığını, söylediğini, şa-

hit olduğunu saklama, gizleme, yadsıma.

inşallah : Allah dilerse anlamında-ki dilek.

irade : Bir şey yapmayı veya yapmamayı belirten iç güç, istenç.

irfan : Bilme, anlama, kültür.israf : Gereksiz lüks harcama.irşat : Doğru yolu gösterme,

uyarma.itaat : Söz dinleme, boyun

eğme, buyruğa uyma.itikat : İnanç, iman.

Kkader : Alın yazgısı, yazgı. Yüce

Allah’ın olacakları önce-den bilip takdir ve tayin etmesi.

kâfir : Allah’ın varlığını ve birli-ğini inkâr eden kimse.

kadir : Her şeye gücü yeter, güç-lü.

kâinat : Evren.kanaat : 1. Düşünce. 2. Elindekin-

den hoşnut olma duru-mu, yeter bulma, yetin-me, fazlasını istememe.

kelam : 1. Allah’ın varlığını ve İs-lam dininin doğruluğu-nu konu edinen bilim. 2. Allah’ın konuşma sıfatı. 3. Söz.


93

kudret : Güç, kuvvet, iktidar.küllî irade : Yüce Allah’ın iradesi.

Llütuf : Önem verilen, saygı du-

yulan birinden gelen iyi-lik, yardım, ihsan, inayet.

Mmaddi : Madde ile ilgili, madde-

sel.mahsus : 1. Özgü, münhasır. 2. Özel

olarak, bilhassa.mahşer : 1.Toplanma, kıyametten

sonra insanların tekrar dirilip toplanmaları. 2. Ahirette hesap vermek için toplanılacak yer. Mahşer meydanı.

manevi : Maddi olmayan, ruhsal ve ilahî tarafı bulunan, mana ile ilgili.

masum : Günahsız, suçsuz.menkıbe : Din büyüklerinin veya

tarihe geçmiş ünlü kim-selerin yaşamları ve ola-ğanüstü davranışlarıyla ilgili hikâye.

merhamet : Acıma, esirgeme.mesh etmek : Bir uzva veya sargıya ıslak

eli sürme.mezhep : Bir dinin görüş, yorum ve

anlayış farklılıkları nede-niyle ortaya çıkan kolla-rından her biri.

mihrap : Cami, mescit gibi yerler-de kıble yönünü göste-ren, duvarda bulunan ve imama ayrılmış oyuk veya girintili yer.

misvak : Diş temizliği için kullanı-lan bir tür ağaç dalı.

minber : Camilerde hatibin çıkıp

hutbe okuduğu merdi-venli yüksek yer.

mizan :Terazi, ölçü, tartı, idrak, muhakeme; ahirette her-kesin amellerini tartma-ya yarayan özel bir ada-let ölçüsü.

muasır : Çağdaş.mucize : Allah’ın emriyle peygam-

berler tarafından gös-terilen ve halkı hayrette bırakan olağanüstü işler, hareketler.

muhatap : Kendisine söz söylenen kimse.

musibet : Afet, bela.mutasavvıf : Tasavvuf inançlarını be-

nimseyerek kendini Allah’a adamış kimse, sofi.

mümin : Allah’a inanan insan.münafık : Ara bozan, bölücü, ka-

rıştırıcı, fesatçı; Allah’a inanmadığı hâlde inan-mış gibi görünen.

mürit : Tarikata giren ve şeyhe bağlanan, derviş, bende.

mürşit : 1. Doğru yolu gösteren kılavuz. 2. Müritlerine tasavvufu öğreten, sırla-rı ve gerçekleri gösteren tarikat şeyhi.

müşrik : Allah’a ortak koşan, Allah’tan başka varlıkları da ilah kabul eden.ko-şan, Allah’tan başka var-lıkları da ilah kabul eden.

Nnafile : fazladan yapılan ibadet.nasip : Birinin payına düşen.nefis : Öz varlık, kişilik, ego.nev : Çeşit, cins, tür.

94


nimet : 1. İyilik, lütuf, ihsan. 2. Yi-yecek, içecek, özellikle ekmek.

nizam : Düzen.

Ööğüt : Nasihat. Bir kimseye

yapması ya da yapma-ması gereken şeyler için söylenen uyarıcı söz.

Pprensip : İlke, kural, temel düşün

ce.put : Tapılan canlı veya cansız

nesneler, fetiş.

RRab : Tüm varlıkları en güzel

biçimde yaratan ve her şeyi düzenleyen. (Yüce Allah)

Rahman : Herkese, her canlıya mer-hamet eden (Allah).

rahmet : 1.İyilik. 2.Merhamet etme, acıma. 3.Yüce Allah’ın bir kulunu bağış-laması.

rahmetli : Merhum, ölen.rasathane : Gözlemevi.rebab : Gövdesi Hindistan cebi-

zi kabuğundan yapılmış uzun saplı saz.

resul : Kitaplı peygamber, ha-berci.

riayet etmek : Uymak, kabul edip bo-yun eğmek.

riba : faiz.rivayet : Sözlü veya yazılı nakil.riya : Gösteriş.rıza : Kabul etme.rızık : Allah’ın bütün yarattıkla-

rına verdiği nimet.

Ssahabe : Hz. Muhammed’i (s.a.v.)

görmüş ve onun sohbe-tinde bulunmuş Müslü-man, çoğulu; ashap.

sahih : Gerçek, doğru.salat : Hz. Muhammed’in adı

anıldığında saygı göster-mek için okunan dua.

salih amel : şartlarına uygun olarak Allah rızası ve toplum yararı için yapılan ibadet, iyi, güzel iş, söz ve davra-nış.

santur : Kanuna benzeyen, tok-maklarla çalınan bir tür telli çalgı.

sebat : Sözünde durma.sema : 1. Okunan ilahilerle

ve dinî musîki ile co-şup dönme, raksetme, devrân etme. 2. Mevlevi zikir meclisi.

semavi : İlahî, kutsal.sevap : Hayırlı bir davranış kar-

şısında Allah tarafından verileceğine inanılan ödül; Allah tarafından ödüllendirilen davranış.

sırat : İslam’a göre mahşer günü üzerinden sadece günahsızların geçeceği-ne inanılan köprü.

sûr : Kıyamet günü ve diriliş günü İsrafil meleğinin üfleyeceği alet.

sünnet : Hz. Muhammed’in Müs-lümanlarca uyulması ge-rekli sayılan davranışları ve herhangi bir konuda söylemiş olduğu sözleri.

Şşefkat : Acıyarak ve koruyarak


95

sevme, acıma.şehit : Din uğruna canını feda

eden Müslüman.şirk : Allah’a ortak koşma. Al-

lah kadar veya daha çok bir şeyi sevme, bağlan-ma, boyun eğme.

şuur : Bilinçli, aklı başında ve ne yaptığını bilir olma.

şükretmek : Yüce Allah’a minnet duy-gusunu sunmak; Allah’a duyulan minneti dile ge-tirmek.

Ttanzim etmek: Sıraya koymak, sırala-

mak, düzenlemek.tarikat : Aynı dinin içinde birta-

kım yorum ve uygulama farklılıklarına dayanan, bazı ilkelerde birbirin-den ayrılan, Allah’a ulaş-ma ve onu tanıma yolla-rından her biri.

tasavvuf : Kur’an’da önerilen ve peygamberin hayatın-da uygulamaları görü-len hayat tarzını yaşama gayreti.

tebliğ etmek : Bildirmek, iletmek, du-yurmak; açıklamak, an-latmak.

tefecilik : El altından yüksek faizle ödünç para verme işi. fa-izcilik.

tefekkür : Allah’ın ayetleri, yarattı-ğı tüm varlıklar ve onun tarafından meydana ge-tirilen olaylar üzerinde düşünme, ibret alma.

terim : Bir bilim, sanat, meslek dalı ile ilgili özel ve belirli bir kavramı anlatan keli-me, ıstılah.

teskin etmek : Acı, öfke, heyecan vb. duyguları yatıştırmak, dindirmek.

tevhit : Birleme. Allah’ın bir ol-duğuna, eşi ve benzeri olmadığına inanmak.

tövbe etmek : Günahlarından pişmanlık duyup Yüce Allah’tan ba-ğışlanma dilemek.

türbe : Genellikle meşhur bir kimse için yaptırılan ve içinde o kimsenin mezarı bulunan yapı.

U-Üukba : Ahiret.usul : 1.Bir kimsenin ana, baba,

dede ve nineleri. 2.Bir amaca erişmek için nen düzenli yol. Tutulan yol, yöntem, tarz.

ümmet : Bir peygambere inanan ve onun yolundan giden insanlar.

üslûp : Oluş, tarz, yapış veya de-yiş biçimi.

V

vaaz : Cami, mescit vb. yerlerde vaizlerin yaptığı, genel-likle öğüt niteliği taşıyan dinî konuşma.

vacip : Gerekli, farz kadar ke-sin olmamakla birlikte Allah’ın emri.

vahiy : Bir buyruk veya düşünce-nin Allah tarafında pey-gamberlere bildirilmesi.

vefât : Ölüm.veli : Allah’ın sevgili kulu.vicdan : İnsanın içindeki iyiyi kö-

tüden ayırt eden duygu.

96


Yyüce : Ulu, büyük.yükümlü : Bir işi yapmakla görevli.

Zzayi : Kaybolma, yitme.zan : Kesin olmayan bilgi.zaviye : Küçük tekke.zekât : Müslümanlıkta sahip olu-

nan mal ve paranın belir-li miktarlarda belirli kim-selere verilmesi.

zerre : Çok küçük parçacık.zira : Çünkü, onun için.ziyan : Zarar. ziyade : Çok, daha çok, daha faz-

la.zuhur : Ortaya çıkma.


97

KAYnAKÇAACLÛNÎ, İsmail bin Muhammed, Keşfü’l-Hafâ, Beyrut, 1997.

AHMET bin Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1996.

Atatürkçülük, C I-III, Hazırlayan: Genel Kurmay Başkanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1998.

BUHARİ, Sahih-i Buhari, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.

Buyruk, hzl.: fuat Bozkurt, İstanbul, 1982.

Cabbar Kulu, Kitab-ı Cabbar Kulu, hzl.: Osman Eğri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2007.

CAN, şefik, Divan-ı Kebir’den Seçmeler, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2000.

CANAN, İbrahim, Kütüb-ü Sitte Tercüme ve şerhi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1994.

ÇUBUKÇU, İbrahim, Agâh, Türk İslam Kültürü Üzerine Araştırmalar ve Görüşler, Ankara Üni-versitesi İlahiyat fakültesi Yayınları, Ankara, 1987.

EBU DAVUD, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.

EĞRİ, Osman, Bektaşilikte Tasavvufi Eğilim, Horasan Yayınları, İstanbul, 2003.

ERAYDIN, Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar, İfAV Yayınları, İstanbul, 1994.

ERDOĞAN, Abdülkerim, Hacı Bayram-ı Veli, Altındağ Belediyesi Yayınları, Ankara, 2006.

ERSOY, Mehmet Âkif, Safahat, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1995.

Es-Seyyid Ebü’l-Vefâ Menâkıbnâmesi, hzl.: Dursun Gümüşoğlu, İstanbul, 2006, Can Yayınları, İstanbul, 2006.

fIĞLALI, Ethem, Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, Selçuk Yayınları, İstanbul, 1990.

GÜNDÜZ, şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara, 1998.

Hacı Bektaş Veli, Mâkâlât, çev.: Abdurrahman Güzel, Akçağ Yayınları, Ankara, 2002.

HAMİDULLAH, Muhammed, İslam peygamberi, çev.: Salih Tuğ, İrfan Yayıncılık, İstanbul, 1993.

HEYET, Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.

HEYET, İlmihal, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2005.

HEYET, Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2006.

HEYET, Kur’an-ı Kerim Meali, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.

İbni Mace, Sünen, Kahraman Yayınları, İstanbul, 1982.

İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2011.

KEMAL, Ali, Yunus Emre, parıltı Yayınları, İstanbul, 2004.

KILIÇ, Recep, Ahlakın Dinî Temeli, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1992.

KISAKÜREK, Necip fazıl, Çile, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005.

KUTLU, Sönmez, Alevilik-Bektaşilik Yazıları, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2006.

MÜSLİM, bin Haccac, Sahih, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.

Nesâi, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.

98


NEVEVÎ, Riyâzü’s Sâlihîn, çev.: Yaşar KANDEMİR, İ. Lütfi ÇAKAN, Raşit KÜÇÜK, Erkam Yayınları, İstanbul, 1997.

Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim programı (9,10, 11, 12. sınıflar), Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2010.

ÖNDER, Mehmet, Mevlana, Tercüman Gazetesi Yayınları, İstanbul, 1973.

Riyazüs Salihin ve Tercümesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1986.

SARI, Sadullah, Açıköğretim Lisesi Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 7 Ders Notu, MEB Eği-tim Teknolojileri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2007.

SERGEN, Semih, Tasavvuf şiirleri Antolojisi, Seha Neşriyat, İstanbul, 1982.

SARIÇAM, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2005.

SUBHANİ, Cafer, Ana Hatlarıyla Caferilik, Kevser Yayınları, İstanbul, 2009.

SUYUTÎ, Camiü’s-Sağir, Mısır, 1938.

şAfAK, Yakup, Mevlana Celaleddin-i Rumi, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya, 2007.

şENER, Abdülkadir, İslam Hukuku Dersleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir, 1988.

TARANCI, Cahit Sıtkı, Otuz beş Yaş, Bütün şiirleri, (Derleyen: Asım Bezirci), Can Yayınları, İstanbul, 1997.

TİRMİZİ, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.

TURAN, Osman, Selçuklular ve İslamiyet, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1988.

TÜMER, Günay; Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara, 1997.

Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005.

Türk Dil Kurumu Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2008.

ULUÇAY, Ömer, Alevilikte Duâ, Gözde Yayınevi, Adana, 1996.

ULUDAĞ, Süleyman, İslam’da Emir ve Yasakların Hikmeti, Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1999.

ÜZÜM, İlyas, Kültürel Kaynaklarına Göre Alevilik, Horasan Yayınları, İstanbul, 2004.

ÜZÜM, İlyas, Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevilik, İSAM Yayınları, İstanbul, 2009.

YAMAN, Mehmet, Alevilikte Cem: İnanç, İbadet, Erkân, Can Yayınları, İstanbul, 2003.

YILDIRIM, Suat, Kur’an-ı Kerim ve Kur’an İlimlerine Giriş, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2000.

Yunus Emre Divanı, Seçmeler, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 2005.

YURDAYDIN, Hüseyin G. İslam Tarihi Dersleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat fakültesi Yayınları, Ankara, 1988.

YÜKSEL, Müfit, Bektaşilik ve Mehmet Ali Hilmi Dedebaba, Bakış Yayınları, İstanbul, 2002.

İNTERNET ADRESLERİhttp://www.antoloji.com

http://www.kulturturizm.gov.tr

http://www.tdkterim.gov.tr

http://www.turkcebilgi.com

N.Ö.C

NÖ

C:

Na

hc

iva

n Ö

zerk

Cu

mh

uri

ye

ti

(Aze

rba

yc

an

)

(AZERBAYCAN)

GÜ

NE

Y K

IBR

ISR

UM

YÖ

NE

T‹M

‹

Baş

kent

(A

nkar

a)

l mer

kezl

eri

İ

dİn kÜltÜrÜ ve ahlak bİlgİsİ 7

Documents