> !/

i

XE^y ... SOHK

BX 9418 .E8 1840Escher, David George.Disquisitio de Calvino,librorum N.T. historicorum

1)E

CAiraO, llBRORUll l T. HISTORICORIM INTERPRETE

QVAM,

FAVENTE SUMMO NUMINE,

EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI

JUn. DTR. DOCT. ET PROF. ORD.

AMPLissmiQUE SENATUS AGADEMICI gonsensu,

UT ET

VENERAWDAE FACULTATIS THEOLOGICAE degreto,

PRO GRADU DOCTORATUS,

SUMMIsaUE IN THEOLOGIA HONORIBUS AC privilegiis,

RITE ET LEGITIME COirSEQCrEHDIS

,

In A.cademi& Rheno^TraJectinA a

PUBLICO AC SOLEMNI EXAMINI SU^MITTIT

DATIDES GEORGIUS isCHER

,

ZWARTSLUSA-TRABSISALAHUS.

AD DiEM XXII M. JUNII MDCCCXL, uora I.

TRAJECTI AD RHENUM,

APUD ROBERTUM NATAN.

MDCCCXI..

T.X TYPOGRArilDO J. G. LA I.AII.

DISQUISITIO

DE

CALVIIXO, IIBR. N. T. HISTORICORUM

INTERPRETE.

AVUIVCULO CARISSIMO

B. VAN OLST,EMDASO

,

PATRUELIBUSQUE DILECTISSIMIS;

D. A. ESGHER

D. G. WYNDELS,FBISIIS.

CAETERISQUE STUDIORUM FAUTORIBUS

V. D.

I>K/%EFAT10.

JLM enevolentiani tuam invocare, Lector! atque paucts

re/erre,qui factum sit , ut hasce studiorum primitias nunc

demum potuerim absolvere , hujus est loci. Benevolentiam

dico, quoniam expertus sum , labores in me susceptos, ju-

venilibus viribus esse satis graves , mihique graviores,

temporis angustiis magnopere laboranti, postquam studia

pastoralia ab Academicis me retinere coeperunt , atque ef-

fecerunt , ut non ita versari potuerim in gravissimd hac

materid elaborandd, quemadmodum antea animo habui.

Cum enim S. S. Ministerii Candidatis adscriptus eram et

certo putaveram fore, ut possem satis magnum temporis

spatium studiis hisce propositis impendere eaque in otio

absolvere , summo Ecclesiae Gubernatori placuit,post ali-

quot jam menses coetui me praeficere Christiano; a quo tem-

pore tanta mihi fuit studioruni multitudo et varietas , ut

non sine magno labore haec post duos demum annos peragi

potuerint. Sed haec quidem hactenus.

Animi vero grati sensibus meis parum esset satisfactum,

si quid vobis debeam , Praeceptores Aestumatissimi! non

aperte recolam. Grata mihi semper erit recordatio vestrae

inslitutionis , Viri Clarissimi, GOUDOcvEa, groenewoudi et

eheu! uaxocQU HErsDi! qui in optimarum artium ac litera-

rum cid , duces mihi exstitistis , animumque meum im-

huistis earum iiterarum amore,

quibus praeparamur ad

sanctum veritatis et amoris fontem adeundum. Tihi, prae

caeteris multum debeo , Cl. schrodere! qui cum, in publicis

praelectionibus , tiim in privatis collocutionibus,germa-

num philosophum unice esse Christianum , doctrina et exem-

plo egregie me docuisti.

In primis autetn ad vos me converto viri,pie sempet

colendi , Cl.BVMAji, booyaarbs, yviViZ et qui nuper flebilis

omnibus occidit, summe Vcnerandus heringa, qui singulari

me semper favore est prosecutus,paternisque consiliis et

admonitionibus mihi adesse numquam desiit. — Quid re-

feram vobis pro institutione,pro tot tantisque benevolen-

tiae atque humanitatis testittioniis? Accipiatis,precor

,

grati mei animi testificationem idque pro certo haheatis

,

me vestrorum de me meritorum numquamfore immemorem,.

Tuam singulatim compellare liceat humanitatem, C/. vinke,

qui Promotoris partes henevole suscepisti , mihique adesse

nwnitis et consiliis , numquam recusasti , licet multa eaqiie

graviora studia te manerent. Vohis igitur , viri eruditis-

simi! vestris consiliis, omnibusque quos caros haheatis,

adsit Deus O. M., ex animo opto.

Vohis quoque adsit idem Deus , amici dulcissimi! quibus-

cum arctius me conjunctum fuisse , etiam nunc magnopere

laetor. Vhinam locorum versamini , amicitiae vinculum,

aetatis progressu ne solvatur, sed magis , magisque corv-

nectatur!

Scripsi *.^lbTbe1ser1eae ^

m. Junio MDCCCXL.

FARS 111.

J)E CAIVINI 'EqfiijfHU.

CAPUT I.

DE INTERPKETATIONE EJUS GRAMMATICA 55.

§ 1. Loquendi usus 56.

§ 2. Contexta oratio 00.

&' 3. Loca parallela * 65.

§ 4. Grammatica et jigurae Gramviaticae 70.

\ 5. Linguae Hebraeae notitia 73.

$ 6. F. r. »of»<m , 76.

CAPUT II.

DE INTERPRETATIONE CALVINI HISTORICA. . . .81.

§ 1. Geographiae notitia. ... - 82.

5 2. Chronologia et genealogia 84.

^ 3. Veterum rituum, morum et opinionum notitia. . 87.

GAPUT III.

DE CALVINI INTERJKETATIONE RHETORICA.

§ 1. Dicta tropica.

.

90.

§ 2. Parabolae 92.

^ 3. Orationis Jigurae 94.

CAPUT IV.

DE INTERPRETATIONE CALVINI LOGICA.

§ 1. Nexus rocum et enunciationum logicus Q6,

§ 2. Doctrinae analogia 98.

§ 3, Calvim opinioms dogtnaticae 102,

§ 4. ^EvapriocfuvHUi 104.

CAPUT V.

DE CALVINI INTERPRETATIONE ETHICA.

§ 1. j4gentium, dicentium et scribentium consilium. 110.

§ 2. jigentium, dicentium, scribentium affectiones. 114.

PARS IV.

DE CALVINI INGENIO , LINGUA ET STYLO , RATIONE

HABITA CONSILII , QUOD SIBI IN HISCE COM-

MENTARIIS SCRIBENDIS PROPOSUIT. . . . 119.

CAPUT I.

DE CALVINI INGENIO.

§ 1. Comprehendendi facultas 120.

§ 2. Conservandi facultas 121.

^ 3. Elahorandi facultas 123.

CAPUT II.

DE CALVINI ANIMO 127.

CAPUT III.

DE CALVINI LINGUA ET STYLO, RATIONE HABITA CONSILII,

QUOD SIBI IN CONSCRIBENDIS COMMENTARIIS PROPOSUIT.

5 1. Consilium, quod sibiin conscribendis comtnen*

tariis proposuit 130.

5 2. De lingua et stylo, quibus usus est, ratione ha-

hita consilii, quod sihi proposuit. ....... 134,

DISQUISITIONIS CONSPECTUS.

IMTROITUS.pag.

5 1. Disqiiisitionis consilium, mofnentum, utilitas. . 1.

^ 2. Sacrormn librorum interpretandormn sec. XVI,

ratio 3.

^ 3. Quomodo CALviNirs ad interpretandos libros IV. T.

historicos accesserit 6.

§ 4. Disquisitionis ordo 12,

PARS I.

CALVINI ^Eiaocyojyij.

CAPUT I.

CALVINI SENTENTIA DE QUATUOR EVANGELIIS IN GENERE

§ 1. Lingua, qua conscripta sint Evangelia 13.

^ 2, Consilium, quo conscripta sint Evangelia. ... 15.

§ 3, Ratio, qua suum assequi consilium studuerunt

Evangelistae 17.

§ 4. Mtitna Evnngeliorum ratio 19.

GAPUT II.

CALVINI SENTENTIA DE SINGULIS EORUM LIBRIS.

pag-

§ l, De MATTHAEi Evmigelio 21.

\ 2. De Evangelio maeci - 23.

^ 3. De LUCAE Evangelio 25.

§ 4. De Evangelio joannis. 27.

§ 5. De Actis Apostolorum 28.

GAPUT III.

calvini sententia de evangeliorum harmonia.

§ 1. Ejus sententia de harmoniae necessitate 30.

5 2. Quid aliis, hac in re , debuit 31.

§ 3. Ilarmoniae calvinianae notae characteristicae. . 32.

§ 4. Harmoniae caltinianae momentum, utilitas. . . 35.

PARS II.

DE CALVmi KQiaei.

CAPUT I.

m TEXTU graeco et versione latina, quos in

interpretatione secutus fuerit. ..... 37.

CAPUT II.

DE IIS, quae praestitit calvinus in critica.

§ 1. Quid praestitit in critica calvincs 47.

§ 2. Quid est , cur pauca iantum in hac critices parte

eserit 52.

INTROITUS.

§1-

Disquisitiotiis consilium^ momentum^ utilitas.

jLl.ecentiores librorum sacrorum interprctes legt.iiti,

niirum semper mihi visum est, ia lauclanJiii aliorMm

sludiis exegeticis , Patrum Ecclesiae sacpius fieri meotii)-

nem, reformat' .rum vero, calvini maxime scripta oxe-

getica, ohlivione jacere neglecta. Quid causae? sat,--

pius quaerebam. Nimirum severa calvini in dogma-

ticis, ut vulgo habetur, sentiendi ratio, Theologos

ab ejus commentariis deterruisse videtur. Tura manu

ipse volve]jam viri scripta ; multa inveniebam egregie

explicata; ut brevi dicam, de industria inquirere con-

stitui, quid praestiterit ia interpretando sacro codice

CALVINUS.

Propositi exsequendi stimulos addiderunt, duum-

viri in Germania Cl. TiioLtJCK et lucke, quorum ille

primus, nostrae aetatis theologos, ad calvini lubores

exegeticos reddidit attentos; imo cum slbi persuasum

esset, magnam hine posse percipere utihtatem lec-

I

tores , commentarios calvini,

qul exstant , in libros

N. T. (i) denuo typis mandari et quo facilius in

omnium manus pervenirent, parva summa venire cu-

ravit (2). Uterque suis in joannis Evangelium com-

raentariis, calvini labore usus est, ita ut multa egregia

apud eum inveniri, abunde probaverint. Quod hi

duumviri de commentariis in Evangelium Joaiineum

fecerunt, id de omnibus ejus in N. T. libros histo-

ricos commentariis peragere, primum quidem mihi

proposueram, lectis vero nostri commentariis, consi-

hum nonnihil mutavi. Congessi enim in unum,

quae calvino sunt priva et propria , atque ita fac-

tum est, ut contemplandum mihi sumserim calvinum

librorum N. T. histoincorum interpretem. Quo me-

lius autem hoc consilium ad exitum adduceretur,

constitui, singula, ad quae attendere animum oportet

interpretem, in totidem classes redigere, ut quae

bona vel minus bona noster habeat, distincte et

luculenter traderem.

Opus quidem aggredior, pro virium imbeciUitate,

difficillimurn ; utihtas vero, quam ex labore ipse meo

possum percipere, tum vero etiam spes fore, ut

plures cognoscant calvinum hbrorum sacrorum in-

terpretem , debitumque ilh tribuant honorem , exci-

tabunt meas in opere suscipiendo vires, ardoremque

(1) Calvikus Commcntarios dedit, in omnes N. T. libros, ex-

ceptis secunda et tertia Joannea Epistola et Apocalypsi.

(2) Berolini apnd G. Eichler. 1833, Tom. VII, 8°. Caiviki,

Coramentarios in Vet. T. libros denuo edere in lucem incepit CI.

BEKGSTERBERG. Prodierunt huc usque commentarii in Genesin.

adtlent flecti nesclum. Quid? quod hanc me mate-

riam milii tractandam sumsisse magnopere laetor:

uberrimos enim fructus milii proferat liaec disquisitio

necesse est. Nam calvini commentarios continuo

manu volvens, interiorem librorum s. contrahere no-

titiam , unicuique homini Christiano , maxime antistiti

necessariam, vel invitus cogor. Deinde discam, non

tantum quid calvinus , vir judicii acerrimi et doc-

trinae immensae de hbris s. dixerit, verum etiam,

quid praestantissimi quique post calvinum interpretes,

quorum labores cum ejus interpretationibus sunt con-

ferendi , scripserint.

Praeterea nonnuUam forte aUis etiam aUaturi sunt

utiUtatem nostii, qualescunque tandem, conatus;

quippe quibus , nostra legentibus, faciUor erit via,

ad judicium de calvino interprete ferendum. Quodsi

efficere duntaxat possim , ut opinionibus praejudicatis

abjectis, interpretem eum habeant, quaUs est, Ube-

ralem, consiUum meum attigero.

Antequam vero opus aggredior, iionnuUa praemo-

nenda videntur , tum de s. interpretationis, calvini

tempore , conditione , tum de modo,quo a.d inter-

pretandos Ubros N. T. historiccs accesserit,

§2.

Sacrorum librorum interpretandorumy

ineunte sec. XVI^ ratio.

Misera erat ad seculum usque XV Sacrorum Ubro-

rum interpretandorum ratio. Vulgatam, quaedicitm',

Codicis S. versionem omnes sequebnntur, ut authenti-

cam. Linguom Hebraicam et Graecam ne clerici c^i-

dom callebant. MonasLeria aitiuni .ic disciplinanim re-

fugia esse desierantj quae ibi liabcbautui' scbolae, su-

perstitionis et ignorantiae maties einnt foociinrlae; et

qui aliquam in studiis operam navabant, bornm la-

bores non Codicem S, , sed Patrum scripta specta-

bant, e quibus librorum sacrorum interpretationes

colligebant, quas collectiones Patrum catenas dice-

bant. Ejusmodi catena, ex Latinis Patribus conflata,

et vulgatae versionis margini adjuncta, unica erat

Codicis S. interpretatio , in qua acquiescebant fere

omnes. Verbo, qui modio aevo dice])antur intcrpre-

tes, vix digni erant hoc nomine, varia singuh ratione

in hoc studio versantes. Quadruplex enim fere erat

interpretandi methodus, allegorica nempe , tropolo-

gica j anagogica et literalis. Allegorica interpreta-

tione utebantur, ut quibuscunque possent in locis

Christum invenirent; tropologica^ ut practicum his-

toriae biblicae monstrarenl usum; anagogica ^ utho-

mines ad coelestem Hierosolymam ejusque gaudia

redderent attentosj ///em/ew vix attingebant. Maxime

autem V. T. hliris interpretandis operam dabant,

quippe qui majorem praebebant allegoriarum confi-

ciendarum opportunitatem. Hinc innumerae Cantici

Canticorum expositiones. Si qui autem prodibant

sanioris interpretationis fautores , hos Papae metus,

minaeque a regia via tenenda absterrebant. Miserrima

igitur sacrae exegeseos erat conditio.

Unus excelluit sec. XIV nicolaus lyranus,qui suis

Postillis plus praestitit, quam omnes illius aevi glos-

satores , licet multa etiam contineant minus lauclanda.

In primis vero memoraiidus est sec. XV laurentids

VALLA, i]ui egregriam, in interpretandis liluis s.,pu-

suit industriam, adeo , ut veram interpretaodi viam

monstrasse lecte dicatur (i). Itaque et horum viro-

rum opera et vero etiam Reformatiouis studiis fac-

tum estj ut sec. XV fine et XVI initio, posl longam

tenel^rarum noctem, sanioris interpretationis lux pi^j-

diret. In universitatibus jam literae orientales et

Graecae docebanlur j unde facilior erat aditus ad

textum librorum s. archetypum. Aderant illic Doc-

tores Theologiae, sanioris interpretationis fautores,

qui, spreta versione vulgata, ad ipsum codicem s.

legendum, tum dicendo, tum scribendo, juvenes re-

vocarent. In quibus recensendi sunt reuciilinus,

ERA.SMUS, maxime Rcfoj-niatorcs , horumque parti-

bus faventes faber , bucerus , buddeus, osiandeu,

OLIVETANUS, allijquoruni singuh suos in illustrandis

libris s. labores collocarunt. Horuni autem virorum,

primarium in interpvetandis Hbris s. consilium erat, tum

ut religionis Christianae notitia, ex hmpidissinio fonte

hausta, apud omnes vigeret; tum ut unicuique de

corruptione doctrinae el rehgionis , in Ecclesia Ro-

mana obtinente, intime persuasum foret. Unde de-

rivandum est,quod , in operibus exegeticis

,quam-

iibet haereticos refutandi arriperent opportunitatem.

](I_i Vid. ile eo i witDscnuT, Diss. praemio oriiata et inserta

Annal. Acad. Lug luno-Batavae aniii J8}5..

In hac igitur laetisslmi inteipretationis diei aurors

prodiit CALViNUS exegeta (i),

§3.

Quomodo CALviNUs ad interpretandos libros N. T,

historicos accesserit.

Cuni constet inter omnes, multa omnino esse, quae

vim habeant in hominem , ejusque cogitandi et agendi

rationem . in primis in notiones,quas quisque de reli-

gione foveat rebusque divinis,parentum nempe exem-

plum, educationem, institutionem , amicorum commer-

:cium, aha, sequatur inde necesse est , harum lerum

scientiani requiri, ad rectum justumque de aliquo

judicium instituendum. Quodsi verum sit, opei'ae pre-

tium est, nonnulla de CALViNO, huc spectantia , brevis-

sime refeiTe. Itaque paucis dicendum est de tempore,

de aetate , de animo,quo ad explicandos et in lucera

edendos historicos N. T. hbros accesserit , uti et de

rerum adjunctis, in quihus positus fuerit et quantopere

paratus et exercitatus gravissimam rem susceperit.

Quod attinet igitur ad tempus,quo suos in Mbros

N. T. historicos scripsit commentaiios , in multo-

rum jam manus pervenerant ejus annotationes in

nonnullas Epistolas, quum commentarium in Acta

(') V. J. ctARissE, Encyclopaedin Jheolog. ed. alt. J 66 pajj. 28Usqq. , ct qiios laudat , maximc g. c. meter, Geschichte dvr

Sehriflcrklarung cet.

Apostolorum primum prelo submisit. Anno enim

MDLII Genevae sacrum hunc fecit christiano III,

Daniae regi, ejusque filio, cujus regis ea esse ad

audiendam Dei vocem dicebatur attentio, quae

aliis singulare alacritatis exemplum esse posset. Dein

vero anno MDLX secundam curavit editionem, quam

illusstrissimo principi d. NicoLao radzivil , Duci in

Olika etc. dicavit (i). Porro commentarios in Joan-

neum Evangelium separatim edidit anno MDLIII,

quos obtulit syndicis senatuique Genevensi. Denique

commentarii in harmoniam, ex Matthaeo, Marco et

Luca compositam, et consuhbus senatuique inclytae

urbis Francfordiae dicati, in lucem prodierunt anno

MDLV.

Ad maturam igitur jam aetat-em pervenerat calvinus,

annos quippe quadraginta et quod excurrit (2) natus,

quum ad edendos hos commentarios se accingeret,

atque adeo per longam annorum seriem non tantum

hbros s. continua lectione et meditatione tractaverat;

verum etiam de multis eorum locis pubhce erat con-

cionatus, eosque, ut theologiae professor, coram

magna discipulorum turba exposuerat. Exhibent igitur

hi commentarii cogitata , non juvenis cujusdam,qui

parum adhuc exercitatus et pingui Minerva, ut ajunt,

agens,juvenih ardore

,phantasiae vi et semel suscep-

(1) Causam , cui- nomen mutaverU, in quorundam importunitatc

quaerendam esse , ipse ait in Epistolae dedicatoriae initio.

(2) Natus est joarnes cALvinus , Novioduni (No^on) in Galliii

10 Julii anni 1509. Cf, beza , In vila.

8

tarum opiiiionum amore duci se passus est, explica-

tionesque nundum penltus perspectas conscripsitj sed

ingenii fructus viri,

qui , excellentissimis quibusque

mentis dotibus praeditus, virilem jam attigerat aeta-

tem , cui sensibus et levitati indulgere , non adeo

proprium est : verbo praeclarum illud nonum prematur

in annu/n fecerat suum.

Neque vulgares erant animi ejus dotesj de quibus

quum breves nos esse deceat, haec tantum universe

dicta sunto. Mature fidem, Deo Christoque haben-

dam , in eo excitarunt parentes probi. Nam patre

quidem usus est, morum severitate insigni; matre

vero anxie pia. Sub dio precari saepius debuit , erat-

que teneia jam aetate valde religiosus. Unde for-

tasse derivandus iste animi rigor est, quera postea

identidem patefecit. Natura ad seria pronus , acerri-

mo bonique verique studio flagrabat, quae fortasse

causa fuit, quare juvenis Ecclesiastico muneri vale-

dixerit. Ardoris autem in veritate investiganda, va-

riisque difficultatibus solvendis erat indefessi. Prae-

tcrea magna gaudeljat animi constantia, imo interdum

pcrtinax erat in tuenda opinione, quae religiosam

spectabat persuasionem. Simphcitatis idem et cando-

ris erat amantissimus. Naturahs autem ejus fervor,

divino regente numine, ita dirigebatur , ut in igneum

illuni ardorem,

quo adversariorum superstitionem

,

errores, vitia oppugnavit , excoleretur. Morum erat

purissimorum , tantaeque aequabilitatis , ut, sui sem-

per similis, neque umquam veritatem negasse, neque

semel dicta scriptave revocasse dici poluerit. Omnino

9

magna fuit aninii vi , ita ut regnare in hominum

animos facile potuerit. Quodsi quaeratur tandem, in

quamnam liomiaum classem referri tlebeat , equidem

cum celeberrimo henry (i), statuo , in calvino,

homine subtilissimi sensus moralis, conscientiam prae

sensu et mente valuisse. Dolendum tamen magno-

pere esse, virum, tot xionnnibus suis aequalil)us an-

tecellentem , mtolerantia nonnunquam illis fuisse simi-

lem , idem lubenter concedo.

Ut autem talis tantusque evaderet noster , multae res

effecerunt. Non tanlum innuo parentum exemplum,

praecepta, vim in filium, quae verbo jam attigi

;

temporis,quo vixit, ratio , in primis a nobis atten-

denda est. Scilicet reformationis semina, bic illic,

in cALviNi etlam patria, magis magisque excrescere

coeperant. Cognoverat jam juvenis superstitionem

ommbus fere commiuiem , religionis doctrinam cor-

ruptam, coecum pro traditione, Papa et Clericis stu-

dium. Viderat purioris doctrinae studiosos,propter

saevissimas persecutiones e patria fugientes , imo vero

hanc ipse sorlem expertus est. Ita factum est, ut in

plures Helvetiae locos itinera faciens, et cognoverit et

amicos nactus sit , simonem grynaeum , wolfgangdm

CAPiTONEM, FARELLBM, viRETUM, alios sauions doctrinac

fautores et patronos. Quumquo codicem sacrum , fere

u])ique , obliviune neglectum jacere videret , nibilque

cognosreret,quod magls aptum essct ad exstirpandos

aevi sui errores , emendandosque mores corruptos.

(I) Qui in liujus { fine laudandus est.

10

quani jiista libroruin s. cognitio , ad talem eorum in»

terpretationeni accessit, quae istis temporibus quam

maxime erat accommodata.

Accessit autem ad eam optime paratus et exerci-

tatus. Cum enim pater eum , ab initio Theologiae

studiis destiuasset, prima jam juventute filium literis

institui curavit, in quibus tantos brevi fecit progressus,

ut anno aetatis duodecimo ad studia philosopbiae pro»

moveretur. Gum adhuc in Gynmasio ab Acuto-mon-

te (i) versabatur, opera olivetani factum est, ut

cognoverit Codicem Sacrum atque initia reformationis.

Et hcet mala, quae sibi, munus Ecclesiasticum ges-

turo , binc essent exspectanda,

prospexerit et sua-

dente in primis patre, juris studia sequenda statuerit,

vel sic taraen Theologiae operam dare non desiit.

Magistrum et amicum nactus melchiorem wolmar,

literarumGraecarum tunc temporis professorem celeber-

rimum et reformatorum patronum, ad textum N. T.

archetypum iegendum accessit. Quam fehcem autem

in legendis auctoribus classicis, tum Graecis, tum La-

tinis, industriam posuerit, patet et ex innumeris cita-

tionibus et ex ejus annotatione in senecae hbrum de

Clementia,quem hbrum edidit , ut officia amoris

,

clementiae, tolerantiae, omnibus omnino hominibus,

maxime autem Ghristianis implenda esse significaret.

Dein , ut legeret veterum vatum scripta , ea,qua

consignata sunt, lingua, duce wolfgango capitone,

literas Hebraicas didicit. Postea cum ahbi, tum Ba-

(1) JDo MontaigUf circiter annum netatis duodecimum.

n

sileae,per tres annos Theologiani docuit , maguo cuni

auditorum applausu. Accedit, quod memoria gau-

debat iucredibili, et judicio tam exacto puroque (i),

ut quibuscunque de rebus rogaretur, pene vaticinari

videretur. Praeterea suo cum hominibus, in variis

regionibus degentibus, commercio, sagacitatem et so-

lertiam sibi acquisivei^at quani maximam. Denique

legendo , scribendo , dictando tantam sibi compara-

verat scribendi puritatem et gravitatem , ut a nemine

facile superaretur. Quae cum ita sint, negari non po-

test , cAiiViNUM ad interpretandos hbros sacros acces-

sisse Optinie paratnm et exercitatum (2).

(1) Non pos3um iion similitudinem , quae cAtviNUJi inter et

HtGOiTEiii OROTiuai , non uno noniine , intercedit, verbo no-

tare. Utrique parentes contigerunt, quibus religiosa puero-

rum educatio cordi erat, Uterque, egregiis non tantum

magislris in disciplinam est traditus, snd ejusmodi viris

,

quoium institutione et commercio meliora de religione cog-

novit; OLIVETAHO et ffOlM ARO C ALVIHUS , UI TEMBOG AARDTIO

,

aliis GROTius, Uterque, vix juvenis, muitos magnosque

fecit in literis et philosophia progressus, jurisque studia

primum secutus est. Utrique admirabiiis ingenii dxQL^Jsi,(t,

memoria incredibilis. Uterque propter doctrinam domlcilii

sedem relinquere fuit coactus , grotius Hollandiam, Geiie-

vam CALVinus. Uterque denique in librorum s, interpreta-

tione magnus , cf. segaar oratio de nuGonE crotio.

(2) Usus sum in hisce : calvimi vita a beza conscripta , editioni

ejus, (>omineiitarioriim iii barmoniam Evangcliorum,quam

curavit tholuck, praemissa. batle, Dictionaire histor. et

criliq. in voce. Ven. huet , lels over Caltijn \n JNiemo

Christelijk inaanclschri/t , Toin V, VI ct VII. Cl, de geer,

over het zedelijk harakler der Uervormers in Opp. Soc. Hag.

anni 1831 et p. nEJiRr , Das Lehcn jouar calvihs des Grosaen

Re/onnators , cujus operis duo huc usque edili sunt tomi,

quoruin postcrior continet calviki vilain ad annura 1549.

12

§4-

Disquisittonis ordo.

Hisce praenionitis ciicenduni restat, quamnani in

disquisitione mea viam sim ingressurus. Optima quidem

visa est ea ratio, qua primum referam, quae mo-

nuerit calvinus de iis, quae in introductione in libros

s. tractari vulgo solent: de quatuor adeo Euangeliis,

in genere, de iis, quae singulis libris N. T. historicis

sunt priva et propria , uti et de harmonia ex iMATHAEO

MARco et LUCA composita. Deinde ex ejus sententia

agere lubet de externa horum lihrorum forma: de

textu Graeco et versione Latiua,quibus in interpre-

tatione usus estj de variis ejus ad constituendam

lectionem germanam conatibus , vel laudandis Godicum

et versionum antiquarum testimoniis, vel conjecturis

facieudis. Quibus expositis tertio videbimus de ipsa

CALViNi exphcatione : quo in loco considerandum nobis

erit, quid praestiterit in interpretatione literali^ histo-

rica, rhetorica^ logica et ethica sive morali. Tandem

quarto de ejus ingenio, animo , lingua et stjlo, in his

commentariis conspicuis , nonnuUa nionebo. Verbo,

agam de calvini Haaycoyfj , de ejus xQiaei, de ejus

iQiitjviiccj denique de ejus ingeuio , animo, hngua et

stylo, ratione b.abita consiHi, quod in his commen-

tariis sibi proposuit.

PARS I.

CALVINI EISArnrH.

CAPUT I.

C.4LV1NI SENTENTIA DE QUATUOR EVANGEI.IIS IN GENERE.

"uaecunque apud calvinum inveniuntur dicla de

iis, quae quatuor Evangeliis propria sunt , ad haec po-

tissimum argumenta referri posse videntur: qua lin^ua^

quo consilio, qua ratinne conscripsta sint, et quaenam

sit mutua illorum ratio. De singulis nobis agendum est.

§1-

Linguaj qua conscripta sint Evangelia.

Recentioribus maxime temporibus, gravissima inter

Theologos quaestio jfuit, de Hngua,qua N. Foederis

14

libz'i sint conscripti. Nonnulli enim , niniio sacrorum

scriptorum studio ducti, pure Graecum esse contende-

bant N. Foederis sermonemj alii vero Hebraizantem

,

sive Graeco-Hebraeum eum esse statuebant. Ab utra-

que parte, in tuenda et defendenda opinione semel sus-

cepta et proposita, magno cum animorum motu est

disputatum, eo tandem eventu, ut omnes ad unum fere

N. Foederis sermonem ejusmodi esse statuerent^ qui

ex lingua Hebraea plurima in suum usum contraxerit.

Quam sententiam calvinum quoque amplexum esse,

licet paucissima tantum disertis hac de re dixerit ver-

bis, duobus tamen argumentorum generibus effici po-

testj quorum alterum quidem ducitur e locis bene

multis, quae ex lingua Hebraea explicat^i)^ alterum

vero derivatur ex iis effatis,

quibus vel Hebraismis

abundare Evangelia , vel Hebraica vocabula ab Evan-

gelistis esse usurpata declarat (2).

Quod quum universe de linguae,

qua N. Foederis

libri conscripti sunt, proprietate verum sit, de duobus

tamen libris, nempe matthaei Evangelio et Epistola

ad Hehraeos ^ dubitarunt et etiamnunc dubitant viri

docti , utrum Hebraeo , an Graeco-Hebraeo sermone

sint conscripti. Posterior autem liber, quum silentio

hic praetermittendus sit, de priore quid dixerint viri

docti, quid statuerit calvinus, paucis est monendum.

(1) Vid. Pars III, cap. I.

(2) Vid. noster ad joHAir. III. 3, V. 2, XII. 13, Act. 11.3 al.

De toto hf^cce arguraento conferatur wiher , Grammatik,

Dritte Auflage. Einleitung J 1— 5 ^ ^' 1"' 'l"' laudanlur

auctores.

15

Scilicet nonnulli Ecclesiae Patres ad papiae testimo-

nium provocarunt, Hebraice a matthaeo Evangelium

esse conscriptum , affirmantis. Unde factum , ut qui-

dam interpretes sibi persuasum haberent, usum fuisse

MATTHAEUM iu scribcndo , lingua , tunc temporis in Pa-

laestina usitata, Sjro-Chaldaica. Cujus opinionis patro-

nis e recentionibus maxime accensendus est michachs,

qui omne ingenii acumen intendit, ad hanc sententiam

comprobandam.

Verumtamen serioris, nostrique temporis Theologi

,

causa accuratius pervestigata, non Uehraice^ sed Graece

scripsisse matthaeum, professi sunt (i). Quam sen-

tentiam ut sequeretur etiam noster, cum ahis rationi-

bus , tum michae loco , apud matthaeum obvio , ad-

ductus est, adeo ut diserte dicat, ^>lingua Hebraica iion

Juisse compositum ah eo Evangeliwn^ vid. ad matth.

11. 6.

§2.

Consilium^ quo conscripta sint Emngelia, ,

Quod attinet autem ad consihum, quo conscripta sint

Evangeha, hoc tum ex denominatione vocis ivayyihov

(1) Vid. c. F, A. FRiTscHE, ComvtentarH perpetuHn Etangelimn

Matthaei. Introductionis J 4. j. i. hii&, Einleitung in

die Schriften cles IV. T, Dritte Auflage Th, II.J 12.

J. H. T. D. piiM, Volledige aanteekeningen tot de verta-

ling des Bijbels, hic illic et h. oishausen, Biblischer

Commentar. Dritte Aiiflage EinleitungJ 4 alii.

16

tum ex ipso Evangeliorum argumento calvinus derivat.

Nam de ejus sententia, Prophetae antea promiserant pa-

tribus salutem, quam Deus aliquando in homines con-

ferret. Haec gratiae spes,quae diu tenuerat homines

suspensos, tandem jesu in terram adventu rata facta

est : a quo tempore promulgatus est laetus et fehx

exhibitae nobis in christo gratiae nuntius (i). Itaque

Evangehi nomen proprie notat Nomm Testameiitum

integrum.

Veruntamen, quia christi natales, mors et resur-

rectio totam salutis nostrae summam in se continent, usu

invaluit , ut haec dicantur Evangeha,quae christum

,

a Patre missum, no])is repraesentant beatae aeternae-

que vitae auctorem ; dum rehqui N. T. hljri magis in-

dicant vim et effectum, quem jesu in terram adventus

habuit. Evangehstarum consihum non fuit, quae in

lege et prophetis erant scripta , abrogare ; sed hoc spec-

tabant, ut a christo petendum esse docerent, quid-

quid ei in hbris V. T. tribuatur. Nam quae Deus inde

ab initio polhcitus erat, haec ex ihorum sententia ia

JESU CHRiSTi persona , rata facta sunt. Unde CHrasTUM

Dei Fihum esse, ubique declarant atque inculcant, quem

JEHOVA promiserat mundi sospitatorem (2).

(1) Haec Evangelii notio est ex cii,virci mente.

(2) Vid. nostri Argumentum in Evangelium jesit cnRisTi, Sc-

cundum batthaedm, marcuji et lucam : ctf. J. fisgator »

Commentarii in omnes libros N. T. in Argumentis ad

MATTHAEi ct ad MARci Evangelium. fritsche , Prolego'

mena ad marci Evangelium § 3. hug, , Einleitung

Th. II. $ 3.

17

Quaiidoquidem Empbyteuta fuiidum ex domini volim-

tate possidct , etiam fructus , tanquam fundi paites ha-

bet, solaque separatione eorum dominium nanciscitur. 1)

Novo nostro introducto codice , non minora jura Em-

phyteutae adscribuntur. Nam secundum hunc plenam

habet facultatem utendi fruendique , 2) qua omnia jura

excercere potest,

quae cum dominio fundi conjuncta

sunt. Habet e. g. jus venationis et piscationis ; nam

cura id jus usufructuarius habet,quia recensetur inter

ea jura,

quae alioquin dominus excercere poterit , ob

eandem rationem quoque ad partes Emphyteutae perti-

net. 3) Etiam arbores,

quae dejiciuntur casu fortuito

,

e. g. vi ventorum, aut quae moriuntur, usurpare potest. 4)

Hac in re jus ejus multo magis extensum est quam

fructuarii,qui tautiim aibores frugiferas retinere potest,

si alias in eorum iocum posuerit , 5) et caeteras arbores

casu dejectas, in quantum iis ad eas reparationes uti po-

test,quae facere tenetur. 6)

Quura anno 1823 de hocce titulo conficiendo ageba-

1) Cf. Lex 25, § 1. C. de usuris.

2) Cf. a. 767, Cod. Civ. Belg.

3) Cf. a. 768 et 821 , C. C. Belg.

4) Cf a. 769 , C. C. Belg.

5) Cf a. 818, C. C. Belg.

6) Cf a. 815, C. C. Belg.

18

tur, mota est quaestio, an dorainus jus retineat ordinari-

am sylvestrem caesuram faciendi , arborumque decerptorum

ioco novas poterit facere insitiones ? 1) Ad hanc quaes-

tiouem responsura est,quura in hocce titulo tantum Em-

phyteutae adscriberentur arbores , vel casu fortuito dejec-

tae, vel mortuae , nihil esse, quod dominum impediret,

quominus jure suo uteretur , secundum rei naturam et

ordinationes , ad hanc rem spectantes ; credendum tamen

est , non frequenter talis Emphyteuseos generis mentio-

nem occurrere.

Quaeri potest , an accessio,

quae fructuum numero

non est , e. g. thesaurus , ab Emphyteuta in fundo em-

phyteutico inventus , ad eura totus pertineat , nec ne ?

Hac de re inter Ictos et Juris Roraani interpretes non

constat ; et quia leges de hoc casu omnino silent , dif-

ficile erit , hanc quaestionera , uullo dubio reraanente

,

resolvere. Glariss. Warnkonig 2) negative ad hanc

quaestionem respondens , sententiara Thibautii secutus

est , cui non bene apparet , ex quo jure ad Eraphyteutam

thesaurus pretineret,quum neque dominus sit, neque

peculiari quadam lege aut privilegio eum possideat. 3)

Voet contra ad Emphyteutam thesaurum pertinere

statuit,

justitiae cousentaneura esse dicens , ut,quem

rei incommoda sequuntur , is etiam illius rei commodura

1) Cf. Voorduin, Tom. 3, pag. 522.

2) Cf. Warnkonig, comment. T. 1. lib. 2. cap. 3. ^2. No. 339.

3) Cf. Civilisfische Abhand. No. 13 , in notis,pag. 267.

19

liabcat , et idco thesaurum,quippe donum roituuac , ad

Emphyteutam pertinere debere, quia,quae felicitate aut

adversitate tortunae superveniunt , ad eum spectant. 1)

Idem ctiam Vinnius hac de re sentit, dicens: « ad

« Emphyteutam plcnissima rei utilitas pcrtinet, et pari juri

« quo dominus , rem tenct ac possidet. n 2) Etiam Gliick

hanc sentcntiam , in praxi receptam , tanquam optimam

profert. 3) Gesterding quoque putat , 4) plures adesse

rationes , ob quas ad Emphytcutara thesaurus pcrtineat

,

quam ad dominum , hoc fere modo ratiocinans : ab una

parte domino thesaurus esse tribuendus videtur, quia

dominus est , et Emphyteuta tantum jus in re aliena

habet ; ab altera parte U 1 p i a n u s fundum vectigalcm re-

bus alienis antcponit. 5) Practerea thesaurus non est ac-

cessio , sed donum fortunae,quod a legibus domino tri-

buitur ; sed omnia fortunae dona,quorum capieudorum

opportunitatem praebet fundus Emphyteuticus , ad Em-

phyteutam pertinent , domino excluso.

Quid autera dicendura de hac quaestione secundum

praecepta juris novissimi patrii ? Quum de confectione

articuli 642 Cod. Civ. Belg. agebatur , nonnullis delega-

tis aequum visura est , thesaurura , inventum in aede

,

1) Voet, Si ager vectig. etc. ^ 11

2) Cf. Vinnius ad Institutiones de Rei. Division.

3) Op. cit. § 602.

4) Op. cit. p. 424.

5) Lex. 10. D. de Familiae Erciscundae.

2*

20

qiiae possidetur ab alio quam a domino , e. g. jure su-

perficiei aut erapliyteutico , non partiLus domini directi

,

sed domini utilis esse adscribendum ; verbis enim : « Zoo

« die gevonden is , verborgen in een gebouw , dat of

« bij opstal of in dominio utili wordt bezeten » indicari

mihi videtur tam Emphyteuta quam superficiarius. Id au-

tem neque plerorumque delegatorum neque legislatoris sen-

tentia videtur fuisse,quod patet ex sequentibus: « Want

« de huurder , de vruchtgebruiker , de erfpachter , beho-

«( ren geen regt op den schat te hebben , dan voor zoo veel

« dit aan ieder vinder is toegekend , omdat de eigenaar

« niet kan geacht worden een regt te hebben afgestaan

,

« hetwelk geheel vreemd is aan het genot , Avaartoe de

« verhuring , verpachting, enz. betrekkelijk was. 1)»

Denegandus igitur hodie mihi thesaurus Emphyteutae

videtur , nisi ipse illud in fundo emphyteutico invene-

rit,quo casu dimidiam partem tanquam inventor habet.

Magna mihi etiam videtur differentia in hac quaes-

tione esse inter Jus Romanum et Hodiernum,perpetuitas

nempe durationis Eraphyteuseos antea , ejusque hodie

teraporalitas. Antea enim accidere poterat, atque revera

accidit,quod dominus , sive ejus successores , nunquam

fundi Emphyteutici usum recuperarent j hodie vero, post

brevius aut longius aliquod tempus , fundum, sive jus,

quod Emphyteuta in fundum habet, recipere possunt.

1) Cf. Voorduin , Tom. 3. ad lib. 11. Tit. III. a. 642.

21

5 2.

Potest Emphyteuta praedii formam mutare atque de

ejus substantia libere disponere , ita tameu , ut caveat

,

ne inde fundus deterior fiat,quoniam hoc tam contractus

ipsius naturae adversaretur, quam molestiam domino, finito

Emphyteutae jure, afferret. Ita potest e. g. agrum in pratam

mutare , similiaque facere ; non vero ei licitum erat , sal-

tem secundum Jus Romanum et Patrium Antiquura

,

ex agro emphyteutico terram fictilem aut combustilem

effodere , sive lapicidinas aut metallifodinas instituere

;

quod hodie jure novo generaliter etiam ei vetitum est.

In eo casu taraen Emphyteutae id concessum est, si, an-

tequara jure suo Eraphyteutico uteretur , dorainus jam ef-

fodere incepisset. 1) Tunc enira, sec. Doct Tollens, « do-

« rainus censendus est eandera utilitatera in Emphyteutara

« contulisse , atque ad hunc usum agrum destinavisse. »

An vero indistincte assentiendum eidem, addenti : « ne-

« que dici queat Eraphyteuta tunc , his continuandis

,

« fundura deteriorera reddere, cura eo tantum modo utitur

«fruitur, quo dominus ipse ante eum usus est, » 2) in

dubium vocari potcst. Minime autem dubito,quin prae-

dium , cujus dominus jam initiura fecerit terrae com-

bustilis ef!'odiendi,quoque Emphyteuta per longura tem-

pus eodem modo usus fuerit , de die in diem vilioris

1) Cf. a. 768. Cod. Civ. Belg.

2) Cf. Tollens , diss. laud. pag. 78.

22

pretii reddatur. Sed quia non frequenter talis fundus

a domino in Einphyteusin concedebitur , neque hoc ali-

quid simile habet cum primitiva Emphyteuseos natura

,

non est , ut ea de re amplius dicamus.

§S.

Potest Emphyteuta fundum Emphyteuticum servituti-

bus gravare , eum 1) obligare vel quocumque alio modo

alienare. 2) Ut aminadvertit Gesterding , 3) hoc potius

de jure suo,quod in fundum habet, intelligendum est

,

propter verba : 4) « sed et si non municipibus , sed alii

« fundum legaverit , non videri proprietatem rei legatara,

« sed id jus, quod in vectigalibus fundis habemus ; » quae

legislatorum nostrorum quoque sententia fuisse videtur,

ut patet ex articulo 771. Cod. Civ. Belg. , ubi occur-

runt verba : « hij is bevoegd , om zijn regt te vervreem-

den. )) Non igitur assentiendum videtur sententiae J. a

Costae, aGliickio receptae, dicentis: « Die Ausdriicke

« meliorationes , ii.iTCOvrj(.iata , Jus Emphyteuticum und

« Emphyteumata sollen nichts anders , als das Erb-

« zinsgut andeuten , und beziehen sich darauf , dass so-

1) Cf. Lex. 31 Dig. de Pignoribus et Hypothecis, et Lex. 1.

Dig.,quibus modis ususfructus amittitur.

2) Cf. Warnkouig. coram. Tom. 1. lib. II. cap. 3.(Ji

11. Cf.

Instit. de Locat. Cond. § 3. et Gliick , Tom. 8. pag. 400. seq.

3) Cf. Gesterding, Op. cit. pag. 421.

4) Cf. L. 71.(J

6. Dig. de Legatis. 1.

23

« wohl wussle und unbebaute Platze , als schoucultivutc

« Grundstiicke zur Emphyteuse gegeben wiirdeu. » 1)

Quuiu autein loqueudi usus hoc prae se fert , nou sem-

per dislincte dixinius Jus,quod Emphyteuta habet in

fundo emphyteutico , sed etiam brevitatis causa , Em-

phytcusin , sive fundum emphyteuticum,

qui dicendi

modus alia significatione , ut accipietur nolui , neque

tanquam contradictio animadvertatur , spero. Nonnulli

Icti negant Emjjhyteutae jus coinpetere , servitus fun-

do imponendi,quum existiment , Emphyteuseos natu-

rae adversari,

pretium fundi Emphyteutici minuere,

quod aliquomodo tali impositione fit;quam sententiam

rectius alii recusant , Justiniani verba allegantes : « ut ecce

« de praediis,quae perpetuo quibusdam fruenda tradun-

« tur , i. e. ut,quamdiu pensio sive reditus pro his

« domino praestetur , neque ipsi couductori , neque he-

« redi ejus, cuive conductor heresve ejus id praedium

« vendiderit aut donaverit, aut dotis uomine dederit,

« aliove quoquomodo alienaverit , auferre Iiceat. » 2)

Inde concludi potest , eliam Emphyteutae licitum esse,

jus suuin luinuere. Siiie omni autem dubio est , tales

servitules uon lougius durare quam Jus Emphyteuticum

ipsum , vel ut ita potius dicam , servitutes ipsojure re-

solutas esse,quumdoraino fundi

,posessio ejus reddatur

,

1) Cf. Gliick, Op. cit. pag. 445.

2) Cf. ^N 3. Inst. de Locat. Cond.

24

quamqiiam modo videmus,

quod ad Jus Romanum atti-

net, non omnibus aeque hanc sententiam placuisse.

Novo nostro codice introducto , iiuUum dubium rema-

net,quandoquidem expressis verbis in eo Emphyteutae

haec facultas tribuitur. 1)

Ex locis citatis satis superque patet , Emphyteutae nullo

modo prohiberi, jus suum variis modis alienare, dum-

modo curat , ut in casu venditionis domino denunciet

,

quantum pretium accipere potest pro jure suo , et quis

futurus sit emtor , ut dominus jure suo protimeseos uti

possit , vel novum Emphyteutara accipere , si idoneus

videbatur.

Jus illud protimeseos hac in re constabat,

quod,

quum Emphyteuta domino pretium nunciaverat , hic pro

eo pretio jus emphyteuseos poteral recuperare , et ita

plenum domiuium et possessionera fundi sui recupera-

re. Ne mora aut haesitatione dominus damnum incom-

modumve afferret Emphyteutae , hic voluntatem suam

intra tempus duorum mensiura declarare 2) debebat

;

quod nisi fecisset , Emphyteutae licitum erat,

jus suum

transferre. Si autem is sine domini scientia , ut hic

iure suo protimeseos uti non posset

, j us Emphyteu-

ticum alii ti-aderet, poena statuta erat haec, ut tunc jure

suo caderet. Hoc etiam , aliqua mutatione introducta,

1) Cf. a. 771. Cod. Civ. Belg.

2) Lex. 3. Cod. de Jure Einphyteutico.

25

jure patrio observatura est , teste Grotio,!) dicente

:

« te weten , dat den erfpagter aan een ander zijn recht

« mag ovcrdoen , behoudeus den eijgenaer zijne naestinge

« binnen 's jaers na bekomen kennisse j » quod etiam a

van Leeuwen 2) docetur.

Igitur eo tempore Emphyteuta suo jure non privaba-

tur,quamquam domino denunciationem facere neglexerit

;

sed emtor ille,qui novus Emhpyteuta factus est, per totum

annum in pericuio versabatur, ne dominus jure suo pro-

timeseos uti cupiens, ei pretium,

quod dederat Emphy-

teutae alienanti , oflerat , euraque ex fuudo expeilat.

Quid enim alioquin verba : « binnen 's jaers » significa-

rent ? Etenira non credibile est , eorum significationera

hanc esse: Eraphyteutae opus non est , ut doraini consen-

sura habeat ad jus suum alienandum , sed , dominus habet

terapus totius anni , ad voluntatem suam declarandam,

postquam ei venditio Emphyteuseos nunciata sit , loco

duorura mensiura , Lege Romana praescriptorum ; illius

enim temporis longinquitas uirais damnosa Emphyteutae

evadere poterit.

Utrum jure hodierno adhuc dorainus habeat jus pro-

timeseos, negandura videtur. Saltera distinctis verbis

legislator in codice de hocce argumento non loquitur

,

quaraquara ex solis verbis : (( Hij is bevoegd om zijn regt

t) De Groot, Inleiding. etc. Lib. 2. cap. 40. § G.

2) S. van Leeuwen, Roonis Hollands le.-jL 2. Boek , 10. deel

,

No. 3.

26

« te vervreemden , » non sine ullo d.iibio deduci posse

mihi videtur , hoc jus domino denegatum esse ; nam , uti

vidimus , Jure Romano Emphyteutae etiam licuit,quocun-

que modo jus suum alienare , et certe nihilominus do-

minus jus protimeseos habebat. Etenim nullo modo dam-

nosum Emphyteutae hoc fieri potest , neque etiam ejus

interest, utrum Titius vel dominus jus emphyteuticum

eraerit. Sed hoc nostri legislatoris silentium in hac ma-

teria ex eo forte explicandum est,quod

,quum Emphy-

teusis non araplius peipetua sit, non indefinito terapore

dorainus fundi ejus usu privetur , idque a voluntate sua

pendeat. Ratio denegandi etiam est,

quod in novo co-

dice, ubi hoc fieri potuit,jus retractus abolitum sit, ut

patet ex verbis Asseri, qui, quum dixisset, illara speciera

juris retractus faciendi articulis 1699—1701. 1) Cod. Na-

pol., debitori concessura , novo nostro codice esse aboli-

tum , addit: « Men heeft het ongeschikt geacht , om deze

« bijzondere naasting bij te behoudeii , terwijl men die

« zooveel mogelijk allerwege uit de nieuwe ivetgeving

^i-heeft uitgesloten.)i 2) Ab altera parte rairandum est

,

non articulo quodara jus protimeseos , antea semper do-

mino corapetens , expressis verbis esse abolitum, sicut

factum invenimus,quod ad laudemiorum praestationem

attinet.

1) Cf. ait. 771. Cod. CiN. Belg.

2) Cf. .\sser: Het Ned. Bmg. Wetboek, vei}?eleken inet het

Wetb. Napoleon,pag. 520.

27

5 4-

Morte Eraphyteutae jus Emphyteuseos ad ejustransit

heredes , nisi jus illud tautuin personae soli Eraphyteutae

mortui couccssum , cum morte ejus extingueretur , aut

si alitcr inter partes conventum sit de tempore duratio-

nis ; de cjuo argumento jara supra vidiraus.

Monente Voetio,!) usu et consuetudine introductum

est,

plus minusve ad exemplum bonorum feudalium , ut

Emphyteusis tantum certae familiae concederetur , vel

etiam primo ageniturae ratio haberetur,quod Jure Patrio

quoque invaluit ; 2) quae omnia autem instituta minime

Juris Romani principiis, primaeque Emphyteuseos natu-

rae convenire , opus non est ut dicam, Utrum vero fun-

dus emphyteuticus plures inter heredes dividi possit

,

apud Ictos quaestio fuit. Hellfeld talem divisionem

non licere seutit ; von Buri vero distinxit ita, ut, si

heredes unum tanquara praeemphyteutam elegerint,qui

,

totum canonem pro omnibus solvens, solus singulorum

personam sustinet, tunc hoc sese ita habeat. Gliick 3)

heredibus potestatem tribuit,

jus Emphyteuseos conce-

dendi uno eorura , siue consensu domini,

praescribente

Ulpiano: 4) Vectigalis ager, an regionibus dividi possit,

1) Voet, Si ager vectigalis, etc. \\ 10.

2) Ue Groot, Op. c. 40. i^n 3.

0) Opere cit. ^\ G03.

1) Lex. 7. Dio:, de Coniniuiii I)i\idimflo.

28

videndum; magis autem debet judex se abstinere hujus-

modi divisione ; alioquin praestatio vectigalis confunde-

tur. » Patet igitur quamlibet partem fundi pro toto cano-

ne tenei'i.

Quamquam in novo nostro codice nihil expresse dic-

tum sit, quam heredes Emphyteutae agendi rationem se-

qui debeant , hoc tamen facile coUigi potest ex articulo

775,

quo agitur de canonis praestandi obligatione in

casu, quo fundus inter plures divisus sit.

Igitur apud nos necesse non est , ut heredes tali se ab-

stineant divisione , sed cauonis praestationem dividere

non possunt , saltem si domiuus ad id non consentiat.

55.

Emphyteutae concessa est , ut jus suum contra quemli-

bet , etiam contra ipsum dominum , si vectigal solverit, tue-

ri possit , Utilis rei vindicatio et Actio Publiciana. 1) Et

quoniam Emphyteuta possidet fundum Emphyteuticum,

qui objectum est juris sui, etiam habet interdictum Uti

possidetis, interdictum rfe Vi et interdictum de Precario.

Nam quamquam Emphyteuta habet tantum jus in re alie-

na, ideo tamen non ei deneganda est posessio fundi , ul

1) Cf. lex 1. Dig., Si Ager Vectig. Cf. Lex. 2. Cod. Cf. lex. 73.

Dig. de Rei Vindicatione. L. 12. § 2. Dig. de Publiciana in rem

actione.

29

animadvertitur a Savignio, 1) qui hujus rei hanc ra-

tionem affert : scilicct, ut agcr vcctigalis ad normam agri

publici conslitutus sit, cujus posscssio adesse existima-

batur,quod etiam ad agrum vectigalem postea extensum

est. Interdicta propria autem 2) Emphyteuta non habet,

sed omnino actiones ad servitutes pcrsequendas,quum

scriptum sit : « ei,qui pignori fundum accepit , non est

« iniquum utilem petitiouem servitutis dari , sicuti ipsius

« fundi utilis petitio datur. Idem ser^ari convenit et

« in eo , ad quem A^ectigalis fundus pertinet. » 3) Etiam

Actionem Aquae pluviae arcendae, 4) sicuti etiam Actio-

nem Finium regundorum , 5) Actionem de Communi divi-

dundo , et Actionem Familiae erciscundae 6) Emphyteuta

habet. 7)

1) Recht des Besitzes. ^\ 9. ^\ 12. a.

2) Reeht des Besitzes. § 47.

3) Lex. 16. Dig. de Seivitutibus.

4] Lex. 23. § 1. Dig. de Aqua et Aqua phnia aicenda.

5) Cf. Lex. 4. ^\ 9. Dig. Finium regundorum.

6) Cf. lex. 7. Dig. de Communi dividundo. Cf. lex. 10. Dig.

FamiL erciscundae.

7) Cf. Gliick,Tom. 8. C\ 603. Gesterding , op. cit.

,pag. 423.

Cf. loUens. Diss. pag. 28.

Ca|)ut III.

DE EMPHYTEUTAE B LIG AT 10 N I BUS.

Quiim omnem fundi Empliyteuta habeat utilitatem

,

tantisque juribus fruitur in re aliena,

quanta nullus

alius habere potest , aequum est , eum pluribus esse obli-

gationibus et officiis obstrictum. Haec aliquando quoque

graves dici possunt , et tum majoris , tum minoris sunt

gravitatis,

quod a partium conventione et instrumento

Emphyteutico pendet;quare nos hoc loco tantum de iis

obligationibus dicemus, quae tanquam generales et prin-

cipales habendae sunt.

§ 1.

Quia princeps causa , cur fundus in Emphyteusin da-

31

tur , esse dici possit studium illud mcliorandi et certc

iion minuendi,quod ad fundos jam fertiles et frugifcros

attinet , consentaneum cst etiam , inter prima Emphyteu-

tae officia recenscri illam obligationem , fundum ita co-

lcndi , nc dctcrior liat. Inde omnia talia facere Emphy-

teutae interdictum est, quibus praedii prctium diminuere

possit , nisi in pcriculum incurrerc velit , ut ab eo deji-

ciatur,quare etiam nullo modo ei licet terram combusti-

lem cflodere , aut mctallifodinas instituere ct plura alia

similia facere. Saltem id a scriptoribus praescribitur

,

ncque naturae contractus Emphyteutici inconvcniens

existimandum. 1) Sic legimus apud Grotium:2) « den

« erfpachtcr moet ten zijneu kosteu het goed in goede

« wcgeu onderhouden » . In Frisia idem observatum

fuisse animadvertit Huber. 3) Postea , Codice Napolcon-

tico , Regno Hollandiae adoptato, 4) etiara cautum erat,

ne Emphyteuta fuudo abuteretur. Tandem nuuc idem ei

praescriptum esse apparet ex verbis 5) : « de erfpachter is

verpligt het iu erfpacht uitgegeveu goed tc ouderhou-

deu » , et etiam ex articulo 768 , ubi ei vetitur terram

fictilem, similiaque effodere, nisi alius jam effodieudi

iiiitium fecerit , antequam jus suum acquireret.

1) Cf. Voet, si ager vect. § It. Cf. Gliick. § 604.

2) Cf. De Groot, 2. Boek , 40. deel. § 9.

3) Huber , Hedendaagsche Rechtsgeleerdheid , voce erfpacht.

4) Wetboek Napol. voor Holland. art. 1565.

5) Art. 770. Cod. Civ. Belg.

32

Pono Emphyteuta tenetur ad faciendas reparatioues

ordinarias , 1) quaeque ea sint, colligere debemus ex

artic. 841 , ubi enuraerantur reparationes,quae tanquara

graves habendae sunt, et quas neque dorainus , neque

Eraphyteuta facere coguntur , cum dominus ad nullam

reparationem faciendam teneatur , 2) quo idem fere signi-

ficatur,quod praecipitur art. 1566 Cod. 1. Napoleont.

,

Regno Hollandiae adoptati , ubi neque dominus neque

Emphyteuta teneri dicuntur ad reaedificandura id,quod

vetustate aut alia calamitate dirutum sit.

Ex responsis a Summo Imperio datis , talera fuisse

mentem legislatoris distincte apparet ex verbis sequen-

tibus : « De strekking van dit artikel is deze , dat

« de grondeigenaar tot geenerlei reparatie gehouden

" wordt , al ware liet dat de zaak verloren ging. » 3)

Quaie autem prima et secunda pars hujus legis sibi in-

vicem pugnare videantur , ut nonnulli docent , 4) non

liquet. E contrario nil nisi aequitati consentaneum

est , dominum habere facultatem faciendi vel non fa-

ciendi reparationes, quae ei placent; neque hac in parte

aliquod ei obtrudi officiura debet,

quura raaxirae ejus

intersit , ne fundus intereat ; si autera eveniret, quod

mea , saltem sententia , saepissime accidet , ut dorainus

4

1) Art 770 , C. C. Belg.

2) Ait. 770, C. C. Belg.

3) Cf. Voorduin , Tom. 3. ad. art. 770.

4) Cf. Dissert. laud.,

pag. 79.

33

satus est ca.lvi5US , multis sese commendare nominibus.

Nam Syllabum sectionum et paragraphorum inspicien-

tibus (i) manifestum est, ita sese habere harmoniam,

ut satisfaciat iis, quae , ex calvini sententia, in ea

requirnntur. hi hunc enim modum conjungit varias

Evangehstarum relationes, ut post lucae praefationem

sect. I, primum joannis baptistae natales sect. II, tum

JESU natales, infantia, baptismus, tentatio, muneris ejus

primordia etc. sect. III, narrentur, adeo ut videa-

mur nobis interdum legere continua serie scriptam jesu

vitam.

Notanda etiam est temporis ratio,quam in con-

ficienda hijrmonia ob oculos habuit. Cuin enim inter

theologos, variis temporibus, acriter de eo disputa-

tum sit, utrum Servator post pubhcum doctoris mu-

nus susceptum , tria an vero quatuor Paschatis festa

celebraverit , magnum exinde in harmonica Evangeh-

carum relationum compositione discrimen existat, ne-

cesse est. Phires quidem quatuor sumserunt, uti e. g.

osiANDER,

qui,paucis ante confectam a calvino har-

moniam annis, qualuor Evangehorum harmoniam in

lucem edidit. Noster vero hanc methodum rehquit,

atque ita muUis perversis opinionibus et commentis,

e. c. JEsuai variis temporibus eadem plane locutum

esse,januam obstruxit (2).

Animadvertenda poiro est aequabihs ejus in sec-

tiones et paragraphos divisio. Diversas res exacte

(1) Editioni quam curavit TnoLCCK, praemiltitur.

(2) Cf METER , Geschichle der Kiinstcn vnd JFiss. 464.

34

discrevit atque in diversas rejecit paragraphos. Sin-

gulis vero paragraphis titukim brevissimum praemi-

sit, ut tribus vel quatuor verbis, quid unaquaque

paragrapho contineatur, lectoribus pateat, Quodsi

autem vel factum quoddam, vel sermo consuetum

paragraphi ambitum excederet, duabus vel pluribus

paragraphis rem gestam vel concionem amplexus est,

idque de industria indicavit.

Praeterea, cum singuia Evangelia legentibus non-

nullae occurrant res,quae apud diversos Evangelistas

diversis locis traduntur, quaestio hinc oritur, quae

magnam peperit interpretibus difficultatem , utrum duo

diversa, an unum idemque significare vohierint Evan-

gehstae; quod valet e. c. de unctione Jesu, luc. Vlf,

36-5o. Matth.XXVI,6-i3. Marc. XIV, 3-9. Joan.

XI, 2. XII, 3-8. et de expulsione eorum, qui uummis

permutandis in templo quaestum faciebant, Joan. II,

i4 seqq. Matth. XXI, 12, i3. Marc. XI, iS-ij.

Luc. XIX, 45, 46« J^"i vero, ex calvini methodo

continuo videre est , utrum ex interpretis mente , idem

an diversum sit factum.

Denique silentio non est praetermittendum,quod

calvino maxime est privum et proprium. Ille enim,

in disponenda materia , hanc sibi sumsit hbertatem

,

ut simihs argumenti vel formae res secum conjungat.

Sic parabolas parabohs, sermones sermonibus, mira-

cula miracuhs addidit, Sectt. VII, XII, XIII, XIV,

existimans, tum fieri non facile posse , ut quis, sin-

gulorum miraculorum opportunitatem , sermonum tem-

pus, etc. accurate designet; tum non esse, cur hac

35

iri re anxie versemur, quuni ipsi Evangelistae , in

ejusmodi dispositione adhibenda,

praecessisse nobis

videantur (i).

§4-

Harmoniae ca.lvinianae momentum, utilitas.

Feliciter admodum et exacte, in argumento trium

Evangeliorum disponendo, versatus est noster, atque

eam ob causam, egregie de lectoribus est meritus.

Majoris id aestimare debemus, quia Evangeliorum

lectio , hominibus indoctis,per hanc viam et ra-

tionem, facihor reddita est magisque frugifera. Enim

vero , cum in legendis Evangehstarum narrationibus

,

continuus,qui invenitur in bibhis nostris , sermonum

rerumque factarum , cum argumento , tum forma mag-

nopere a se invicem diversarum , ordo et successus

,

mediocris maxime ingenii hominibus, difficihorem red-

dat lectionem, neque reficiat lectores, certo et exacto

singularum partium termino hic finis monstratur,

in quo subsistant legentes, quo res a se diversas dis-

cernant, lecta meditationi tradant , atque deinde ad

aha transeant. Verum hisce non absolvitur calvinia-

NAE harmoniae utihtas. Aha sunt notanda, scihcet,

cum Evangehstae sibi non semper easdem res refe-

rendas proposuerint et cum vel eaedam res ab ahis

(!) Vid, ad MAriH. X, 32. et 1. p. item ad matth. XIII, 1. et

1. p. ubi haec ait : »quae huc inserui ex ltjca , forte ad

)»aliud tempus pertinent; sed quae uno contextu posuit

,

i»nu11a r«tio coscre visa est , cur disjnngerem."

3^

36

alia tradantur ralione, calvinus, conjungendis tribus

Evangeliis, si quod spatium ab uno, vel duobus, re-

lictum fuisset vacuum, ex reliquis complevit, et con-

ferendis iisdem relationibus , unam ex altera illustravit

et confirmavit. Praeterea, si constat inter theologos,

et anliqui et recentioris temporis, liarmoniam ex Evan-*

geliis, omnibus numeris absolutam, componi non fa-

cile posse (i), si varii, cJarissimorum etiam virorum

conatus, prospero hucusque caruerunt successu, cal-

viNus laudandus videtur, quod, in hoc studio , nul-

lum virium suarum fecerit pericukun , negans, id fehci

eventu fieri posse. Recte igitur hbertatem sibi sum-

sit, Evangehorum argumentum disponendi, ea ratione,

quae ipsi videbatur utiiissima esse lectoribus, atque

eorum materiam ita contexuit, ut, uno quasi tenore,

varios Christi sermones et parabolas legentes , mehus

in auctoris mentem penelrare, varia a Servatore pa-

trata miracula simul contemplantes, eorum consihum

perspicere, vimque sahitarem animadvertere possimus,

atque eo majore veneralione et amore erga divinum

huncce generis humani ^EvtQ/ettjv, imbuamur. His

quidem rationibus moveor, ut calvini harmoniam,

considerato maxime tempore, quo vixit, paucisque

progressibus,

qui hac in re facti erant , laudibus ce-

lebrandam, eamque summi non tantum esse monien-

ti, sed maximae etiam utihtatis censendam esse putem.

(1) Cf. ne plures laudem kuihoei prolegomena ad matth, 5 1.

PARS II.

DE CALyiNI KPISEI.

Colleclis,quae de calvini eiaccycoyij inveniuntur in

ejus commentariis, jam, proposito convenienter, pro-

cedendum nobis est ad critica ejus studia. Qua

in re tractanda , hanc ingressurus sum viam , ut pri-

mum de textu Graeco et versioue Latina, quos in

interpretatione secutus sit, dicam ; tum de variis ejus

ad lectionem veram constituendam conatibus, quatenus

id fieri possit, exponam. Agamus igitur

CAPUT I.

tDE TEXTU CRAECO ET VERSIONE LATINA,QUOS IN

INTERPRETATIONE SECUTUS FUERIT.

Quod attinet igitur primum ad textum Graecum,

ipse cALViNtJS non videtur codicibus mss. usus esse

;

38

uiide "quaeiitur,quam potissimum N. T, editionem

fuerit secutus, utrum complutensein ^ an erasmi vel

STEPHANi editionem, Accui^ata autem collatio nos do-

cet , nullam eum harum editionum presse sequi , adeo

ut,quod a calvino exspectandum tuit , sicut in cae-

teris , ita hac etiam in re , suo ipse usus sit judicio.

Nam facit

1. Cum complut. contra erasmum et stephanum,

legens e. c. Marc. IX. 22. v8(X)q non vdaza; X. 17.

Tig non etg; XIII. i. ix post ttg; Ltic. V. 19. Tioiag

non did Tioiag ; IX. y. dno twv non ix; 4^- to;/ vioif

oov iode non wde t. v.a.; X. 34- ctvTov om. 5 XI. 11.

^' non il; 17. tu SiavoijuaTa avTwv non inverso or-

dinej XII. 56. tov ovQapov xal Ttjg yijg; XVII. 22,

xal add. j 36. difo eaovTai iv tc5 dyQoj — dqn&tjaeTai

add., Act. V. 24. aQiieQevg non leQevg ; VIII. i, ndvTig

di non Ttdvteg t£, ahisque locis.

2. Cum complut. et erasmi ed. contra stephandm

MATTH. XVIII. 12. ini TU 0Q7J praecedcntibus jungeusj

MARC. VI. 2. ort omittens; luc. XII. i. nQOixov add.j

XVII. 23. ri et 24. Jtai om. ; 3^. nal add. ; joan. I. 5i.

itiaxev^etg non cum interrogandi signo scribens ; III. aS.

^lovdaiojv non ''lovduiov; XIV. 9. fie; (piXmne non [Ae

fpiXinne; Act. III. 25. iv add.

3. Cum complut. et steph. contra erasmum legens

e. c. matth. II. 23. et IV. i3. JVa^aQeO-; V. 24.

vnaye nQwxov ; VII. 2. dvTtfA,exQtj&r'jaexai ; 28. avvexe-

haev; VIII. 25. avxov add. ; XIV. 9. avxfj om.; XV. 3i.

xai ante xvcfXovg add.; XXI. 3. dnoaxe}.eX non dnoaxeX-

lei; XXVII. 64. vvATog add.; XXVIII. 20. dfiriv add.;

39

MAHC. IX. 45« <yo* "O" ^^ } -^' *4' «««i add. ante

xcoAt/fTf; XI. 26. addit totam sect.,quam erasmus

omittit; XIV. 82. om. dTieX96)i/ post icog; Sg. jwa^-

Tf^ia non hccqxvqiui. ; luc. II. 33. ^I(oai)(p non d nuxriQ;

III. 25. MccTtaOiov non MocTaz&iov, uti et in pluribus

nominibus propriis; VIII. 38. 5* non ya^»; IX. 2j.

add. Toi/tovg; XI. 33. q>eyyos "on <f)c5j/ XII. 32. q)o^ov

non (fo^ti&fjTt ; XIV. i5. add. TaiDT«; XVII. 6. 6i;(£T£

non i%iTi; JOAN. III. 12. oy 7TiaTev'iTe non oyjt tniaTexfeTe

;

VII. 3o. Tr/i' /fiioa non t«(J )(6i(0«5,* VIII. 3. ayovai

non cpeQovat; 9. add. xat i/Tro t. ff. Heyionevoi. uti et

fwj Tc5i/ eayuTOiv; X. 39. add. ot';/ post tC,r]Tovv; XII. 18.

^xovoe non rjiiovactv ; XIV. i. om. xai fi/roi/ Tots |ita-

&7jTais avTov ; XVI. 3i. niOTeveTe cum interrogandi

signo ; XVIII. 29. oni. f|a); XIX. 38. add. i]X&ev —ToD ^lrjaov; XX. 12. fXftTo non e'&7]zav Act. III. 16.

add. t6 ovofia avTov; V. 25. add. Xeycov; 38. add.

avTij; VII. 8. ovTcag non ovTog ; 3g. zaTg xaQdiaig non

T^ xaQdict; /\o. rjfuv non vfuv; VIII. 10. add. Tra/^TfS

aliisque locis.

4. Cum ERASMO contra complut. et steph. mattii.

XVII. 14. add. Tig^ XVIII. 29. om. eig t. nodag uvtov;

XX. 26. et XXI. i5. om. de; XXII. i3. om. «^aT£

avTov xal; 35. post vofiiMg add. iig; XXIII. 6. xag

nQcoToxXiaiag non T?/y nQOJTOxXtaiav ; 7. semel Qa^^i;

i3, i4. has sectt. transponit; XXV. 2. ficoQai nul

iiivTt (fiQOvinoi; 4' (xvTcov posterius om.; 14. add. xtg;

XXVI. 38. add. 6 ^l^aovg; XXVII. 65. om. 8e; marc. I. 5.

ixnoQet/ovTo non sing. ; II. i4. add. d ^li^aovg; III. 33.

nai non ij; 34« add. f^a&fjTdig; IV. 9. add. dvtoTg

;

40

21. acciiTai non iQ^^irai ; 3o. riyl non noiq ; YI. 32.

dnriX&iv non dn^X&ov; VII. 22. ^XaG(f7]^iai non ^Xaacpi]-

nia; IX. 40' ?/,Mtt);' bis , non v^wv ; XI. 11. d KvQiog

non d "Ifjoovg; XIII. 9. fiV avi/ayw/ug' daQrjaea&ey

non sublato colo ; ib. dy&tiata&e non or«9^?jofOi^f j 21.

om. ?; ante ^5oi) ixfi; ib. niaTitiiTi non niaTniatjTi

;

XIV. 3i. \ihVkov iuVf non juaXAoy* ^Edv; XVI. 20.

d{Ar]v; i.tic. I. 3i. om. xat ante t^ot); II. 43. iyvojaap

01 '/ovi7g, non */»'&> '/cooa/(jp xat ?;'(^^''^VQ «trot'; III. 19.

om. (piXinm; 28. tl[A.a8di4, non iXiAo^ddfi, uti et in

aliis noni. propriis; VI. 10. om. ovtco ; 23. Tor? ovQavoTg

non Tw ovQav(p; VII. 48. oot non ooy; VIII. 22. dvi^tj

non ivi^t]; 3i. Tra^fXiiAofy non jra^fKaXft; 5i. i^^tbj/

non f?ofAdtbi',' IX. 2. om. [AaQijTug avTOv; 55. add.

d' iTjaovg; 5^, om. -axiqu; X. 22. ora. xat or^a(j)fij Trgdj

TOi'S fia&tjTdg iim; 23. add. vfXiXg; 3o. i^idvaav non

iyidvaavTig; XI. 32. NiviviTai non Nivivl ; 53. oi voixixoi

non ot yQafifiaTiTg ; XIII. 4« oiii- ovtoi; 12. add. «Trd/

XVI. 25. om: oi^ prius; XVIII. 3. add. T/g; XX. 11.

add. fTi; XXII. 3o. naOiafja&i non xa&iaiadi; 45. add.

avTov ; XXIII. 21. iqwvovv non inicfwvovv. Joan. I. 43.

om, Si; 4^* Na^uQi&y non Nal^uQiT ; III. i. om. avTw;

IV. 8. tt/t; non TrtV?/; 17. add. avTw; V. 5. add. xai

anle oxto); VIII. 49« rjTifidaaTi non dTifid^iTi; 5g. om.

^tfXf^cb// — ovTwg. Cf. CALViNi ann. IX. i. add. d

^l-tjaovg; 8. nTwiog non TtiqXog; 26. oiV non ^^; X. 2.

oTi o{'x non oi) /«^; 32. fQycoVf non iuyov ; XIII. 3i.

add. otV; XVIII. 20. ndvTig non ndvTO&iv vel ndvTOTi;

XIX. 36. avvTQi^rjaiTi non avvTQi^rjaiTai; XX. 28. om.

*ffi ab init. XXI. 5. om. oi;^; 25. om. «,u»/i'; Act. II. 35.

41

oni. xat; 38. oin. Si; IV. 36. om. fitOtQ/xjjvivonfpoy

;

yil. i6. i^oQ non tVi^to^; 22. ip tQy. xal fV Xoyoig non

inverso ordinej 44- o"'' iV prius; Vlll. i6. X^tcrot)

^lrjaov non KvqLov ^lrjaov, alibi.

5. Guni ERASMO et stephano contra complut, matth.

III. II. nal nvQi; IV. y. mAiv cum commale ; V. ay.

Tors," aQfuioK;; 47- aSiXqiovg; VI. i3. doxologiam; i5.

6 ovQuvioi; 18. tv Toi (fuviQOi; o.^' {ioiiJiniova; VII. 12.

ovTog; i4- ori non ti ; VIII. 5. to) ^lijaov; i4- iT^Ooiv;

17. tXa^t; IX. 5. (jof, add. tamen 001;. Cf. steph. 35.

iv tCo Xtto) ; 36. ixXiXviiivoi; X. 6. j/f;<(»ot'ff iytiQtTi;

12. om. Af/6//T*^ — TOfVco; aS. ^5ffA^f|5ot'A; 3i. tcoXXwv;

XII. i3. om. Tw — %tiQoc; XIII. 3a. nuvToiv; 4^- fidd.

TovTov ; XIV. 36. om. xav; XIX. 19. om. ooy post

TiaTiQu et {iTjTiQa; XX. 22. xai non jj; 26. furco non

tOTUi; XXI. 14. Ty^Aoi x«t ^fcoAoi non inverso ordine;

28. om. Ttg; XXII. y. di non nal; ib. om, iyctXvog;

i3. nodag xat yHQag non inverso ordine; XXIII. 25.

diCQaaiag non ddiy.iag; XXV. 29. i'j(6t non ^oxfi iy^nv;

XXVI. 71. j{«t Ae/f* ToTi,' ixiT; XXVII. i. waTt non

buojg; 35. add. tV« nlrjQibOij — xXfJQov; XXVIII. 19.

add. oi>v. Marc. I. 38. xaittt non imT; 44- ^<^^d.

[itjdiv; II. 8. om. avTol IV. 4« add. toi) ovQavov ; V. 5.

iV Tou,' o^fcrt K«i iv ToTg iivrmaaiv non inverso ordine

;

II. Tte o(»7; non toi OQti ; VI. 44- ^tld. wail; VHI. 24.

OTt ft5j d. OQO) add. ort o^c5; IX. 4^. om. toiJtojv ;

X. 25. om. /c-e^; XI. 3. dnoaTtXtX non ocTrocfraAAft

;

II. add. x«2 ante 6(V t6 <V^6i'; XII. 27. om. •0'f6ff post 6

Qiog; addit autem illud ante ^wvtojv; 28. add. avToTg

ante dni^QiOij; XII. 32. add. ^foj; XIV. 6. </"<; t^u^

42

non iv i^ol; 22. om. nal post aQxov ; 29. om. iv

aoi post GxccvdaXiadiiaovTai; 34. om. fier' ifiov post

yQ^yoQtlTe; 45. om. /«Tiof post Xiyn; XV. 18. om.

xai /le/fty post ccaTT. avxovi luc. VI. 9. dnoloXtaai non

«Troxrfryai ; VIII. i5. om. ravxa Xty — «Jcot/tTco; 5i.

'/«x. xat 'lujavv, non inverso ordine; IX. 28. add.

^aO'' TJfiiQUV i XI. 8. oaco;/ non oaoi'; 34- add. xui

ante oAof; XII. 7. om. i;^fTi; XIV. i5. a^roi' non

aQiaxovj 21. j(coXot'j xai Tf(jfi^oi'j non inverso ordinej

XVI. i5. iaxiv non ^z/; XVII. 4- add. 47rt (jf; XVIII. 8.

om. vai; XIX. 23. ini xijv XQdml^av, non xoTg xQane-

^ixaig; XX. 5. add. ovv ; 9. add. t<s; 19. add. zov

Xaov; XXII. 47« post (fjtXrjaat avxov caetera omittitj

66. dvrjyayov non dnijyayov; XXIII. 25. add. atToTj;

XXIV. 36. om. ntti ante avxog. Joan. I. 42. Miaaiav

non Mtaiav; 44' addit d ^lijaovg post ^ &iX7ja£v; II. ii.

aioiviiav non a^oiviov; III. 2 3. ^aXdn non 2^aXrjfi;

III, 36. jweVft non (livti; IV. i. 0' Ki'Qiog non d ^lrjaovg;

3. add. TidXiv ; 3i et 33. om. avxov ; 35. om. i'rt

4i. om. fiV avxov; V. 2. fort non eor?/; ib. icoXvfi^tj&QU

non itoXvii^r^&Qcc ; 4- iidQaaat non ixaQuaatxo; VI. 45.

axot/oaj non dxoifcuv; 58. om. juov; 70. add. d Irjaovg;

VII. 32. ot (]pa(». xat oi «(>j(. i^Trf^. non ordine inverso

;

VIII. 4« «iT?/ — [ioi')[ivoii,ivij non xavTijv tiQoixtv —lioiy^ivoii. ; 5. Mwar^g rjfiTvt non i;|Mc5i' iVI. ; 6. ^axTjyoQtXv

avxov non xaxtjyoQiav nar' avxov; 10. add. ?; yvvi]; 11.

om. and toD yt'^'; 25. drt, non d, Tt; X. 8. add.

jT^d ifiov; XI. 45 et 46. a non dc>a; XVI* 3. add.

vixiv; 7. om. iyoj; 16. add. iyoj; XVII. 11. ovg Mon

<fi;20, TrtorfyodiTtoi' non TTiaxtvdviojy ; XVIII. ii. add.

43

aovj 25. orn. ovv; 4^. add. nSdiif; XIX. 6. oiii.

avTOp; i3. ra^^a&d non ra^a&a; i6. dntjyayov non

ijyayov; XX. 29. add. Qo3y,a: XXI. 3. uvi^tjaav non

tvi^ijQav; Act. I. 7. add. Ttavng; II. 17. Ivilnvia non

ivvnvioig; 44« niGTtxlovxis non niaTiilaavTig; IV. 2, tiJ/i'

ex non tw//; 12. oi/re non ovdiv; 17. dv&QCDncov, non

dv&Q(x)nco; 33. oni. XQtOTOV ; YI. i3. add. tovtov;

VII. 26. T^ T£ non Tiy 5f; 3^. u/ifoj/ non ijnwv

;

ib. add. «rrw dxotfaea&e ; 43. ''Pi(^cpdv non "Picfdv

,

alibi.

6. Denique cuni stephano contra cojnplut. et eras-

MUM Luc. XVII. 10. (xxfiiloiiiv non ocfiiXofiiv; joan. VI.

37. ix^aXo) non ix^dXXco; IX. 36. om. K«t ante Tti;

aart; XIII. 36. om. t/fo; XIV. 11. om. eorii'; XIX. 3i.

ixiivov ncn iniiv^; Act. III. 24. nQOxaTijyyiiXav non

Jcarjj//ftA«^ ; VIII. i3. atj^iXa — yivdiavag. Obser-

vandum autem hic est, calvinum alibi pj-imam^ alibi

secundam , allbi rursus terliam stephani editionem

secutum esse; quod multis etiam exemplis probare

possem, si res tanti esset habenda. Hoc satis superque

constat, eum plerunique erasmum et stephanum, et

quod ad stephani editiones attinet, non ubique qui-

dem , at fere semper tamen tertiam esse secutum.

Sed de illius etiam versione verbo mihi monendum

est. In hac igitur eundem erasmum saepissime se-

quitur, atnontam presse,quam bucerus. Nam saepe

Vulgatam versionem secutus est, ubi haec Graeca

verba accuratius expressit. Subinde etiam utraque

versione rehcta , suam ipse dat interpretationem, Quod

paucis adductis exempHs probare juvat.

44

CALYINUS. f^ulgata.

Luc. I. I. Quoni-

am complures aggressi

sunt contexere nar

rationem earum re-

rum, quae certae sunt

intcr nos fidei

:

2. Sicuti tradide-

runt Dobis ab initio,

qui suis oculis vide-

rant et ministri fue-

rant sermonis

;

3. Yisum est etiam

mihi, omnibus ab ini-

tio exacte pervestiga-

tis, deinceps tibi scri-

berc , optirae Theo-

phile

,

4. Ut agnoscas eo-

rum , de quibus edoc-

tus fuisti , certitudi-

nem.

18. Et dixit Z. ad

Angelum : unde hoc

cognoscam ?

19. Et respondens

Angelus dixit ei: ego

8um Gabriel ,qui asto

corani Deo, missusque

8um, ut loquar ad te

et haec tibi evange-

lisem.

Matth. V. I. Quum

vidisset autem J. tur-

bas , ascendit in mon-

tem , et quum sedis-

set, accesserunt ad

eum discipuli ejus ,

Q uoniam complures

aggrcssi sunt contexe-

re narrationem earum,

qnae inter nos cer-

tissimae fidei sunt

,

rerum

;

sicuti tradiderunt no-

bishi, quiabiuitiosuis

oculis viderant, acpars

aliqua fuerant eorum

,

quae narrabant;

visum est et mihi,

ut, cunclis ab initio

exacta diligentia per-

vcstigatis , deinceps

tibi scriberem , op-

timc Theophile,

quo agnoscas eorum ,

de quibus edoctus fue-

ras , cerlitudinem.

Et dixit Z. ad An-

gelum: qno argumento

istuc cognoscom ?

Ac respondens An-

gelus dixit ei : ego

sum Gabriel, qui as-

titi in conspectu Dei,

missusque sum , ut

loquar ad te et haec

tibi laeta nunciem.

Cum vidisset autem

turbas , ascendit in

montem , et cum con-

sedisset , accesserunt

ad illum discipuli ejus,

Quoniam quidem

multi conati sunt or-

dinare narrationes,

quae in nobis com-

pletae sunt rerum

,

sicut tradiderunt no-

bis,qui ab initio ipsi

viderunt et ministri

fueruut sermonis

;

visum est et mihi as-

secutoomnia, a prin-

cipio diligenter ex or>

dine tibi scribere, op-

time Thophile,

ut agnoscas eorum

vcrbornm , de quibus

eruditus es, veritatem.

Et dixit Z. ad An-

gelum : unde hoc

sciam?

Et respondens An>

gelus dixit ei: ego

sum Gabriel,qui asto

ante Deum, et mis-

sus sum loqui ad te,

et haec tibi evange-

lisare.

Videns autem Jesus

turbas , ascendit in

montem, et cum se-

disset, accesserunt ad

eum discipuli ejus

,

45

CALVINUS.

2. et apericns os

suum , docebat eos,

dicens :

4. Beati,quilugent,

quoniam ijisi consola-

tionem accipient.

5. Beati miles;quo-

niam ipsi haereditate

accipient terram.

II. Beati estis

,

quum probra jecerint

in Tos ct insectati

fuerint , et dixerint

omne malum verbum

adversus vos, menti-

entcs propter me.

20. Dico enini vo-

bis, quia nisi abun-

daverit justitia vestra

plus quam scribarum

et Pharisaeorum , non

intrabitis in rcgnum

coelorum.

22. Ego autem dico

Tobis, ({uia omnis, qui

irascitur fratri suo

,

reus erit judicio: qui

autem dixerit fratri

8U0 racha , reus erit

conciiio : qui autem

dixeril fatue, reus erit

gehennae ignis.

Joh. I. I. In prin-

cipio erat sernio , et

sermoeratapudDcum,

etillesermoeratDcus.

ERASMVS.

et postquam apcruis-

set os suum , doce-

bat illos , dicens :

Bcati,qui lugent

,

quoniam ipsi consola-

tionem accipient

:

Beati mites,quo-

niam ipsi haercdita-

tem accipient terrae.

Beati estis , cum

proba jecerint in vos

et insectati fuerint

,

et dixerint omne ma-

lum verbum adversus

vos mentientes,prop-

ter me.

Dico cnim vobis

,

nisi abundaverit ves-

tra justitia plus quam

scribarum et Phari-

saeorum , non possi-

tis ingredi in reg-

num coelorum.

At ego dico vobis,

quod quisquis irasci-

tur fratri suo temere,

obnnxius eritjudicio;

quicunque vero dixe-

rit fratri suo Rhaca,

obnoxius crit concilio;

quisquis autem dixerit

fatue , obnoxius crit

gehennae incendio.

In principio erat

sermo et sermo erat

apud Deum et Deus

erat ille scrmo.

Ftilgata.

et apericns os suum

,

docebat eos , dicens:

Beati, qui lugent

,

quoniam ipsi conso-

labuntur.

Beati mites, quo-

niam ipsi possidebunt

terram.

Beati estis , cum

maledixerint vobisho-

mines et persccuti

vos fuerint et dixe-

rint omne malum ad-

versum vos , menlien-

tes propter nie,

Dico autem vobis

,

quia nisi abundaverit

justitia vestra, plus

quam scribarum et

Pharisaeorum, nonin-

trabiti» in regnum

coelorum.

Ego autem dico vo-

bis, quia omnis, qui

irascitur fratri suo

,

reus erit judicio : qui

autem dixerit fratri

suo racha , reus erit

concilio;

qui autem

dixerit fatue , reus

erit gehennae ignis.

In principio erat

verbum , et verbum

erat apud Deum et

Deus erat verbum.

CALVINUS. Fulgata.

&^, et tenebrae

eam non comprehen-

derunt.

6. Fuit homo mis-

8US a Dco , cui no-

men Joanncs.

7. Hic venit in

testimonium , ut tes-

tificaretur dc lumine

:

ut omnes credcrent

per eum.

Act, I. 1. Priorera

quidem sermonem ha-

buimus, o Theophile,

deomnibus, quae coe-

pit Jesus facere et

docere

,

2. ad eum usque

diem,quo

,postquam

mandatapcrsp. s. de-

disset Apostolis, quos

elcgerat, sursum as-

sumptus est.

9. Atque haec lo-

quutus, videntibus il-

lis, in altum subla-

tus est: etnubes sub-

duxit illum ab oculis

eorum.

et tenebrae eam non et tenebrae eani non

apprehenderunt comprehenderunt.

Erat homo missus

a Deo , cui nomen

Johannes.

Hic venit ad tcsti-

ficandum , ut testa-

retur de luce , ut

omnes crederent per

ipsum.

Superiore quidcm

volumine diximus,

Theophilc , de omni-

bus, quae coepit Jesus

tum facere, tum docere

ad eum usque diem

,

quo postquam imper-

titus in hoc ipsum

sp. s. mandata dedis-

set , quos delegeret,

Apostolis, sursuni as-

sumptus est.

Atque haec locu-

tus, videntibus iis-

dem , inaltumsubla-

tus est : et nubes sub-

dusit illum ab oculis

eorum.

Fuit homo missus

a Dco , cui nomen

erat Johannes.

Hic venit in testi-

monium , ut testimo-

nium perhiberet de

lumine , ut omnes

erederent per illum.

Primumquidemser-

monem feci de omni-

bus; o Theophile, quae

coepit Jesu» facere et

docere

usquc in diem,qua

praccipiens Apostolis

per sp. s., quos elegit

,

assumptus est.

Et cum haec disis-

set , videntibus illig ,

elevatus est, et nu-

bes suscepit eum ab

oculis eorum.

Sed haec sufficiant, quippe quae abunde probant,

quod hac de re dixi.

47

CAPUT II.

DE IIS, QUAE PRAESTITIT CALVINUS IN CRITICA.

Quandoquidem calvinus subsidia critica, quae di-

cuntur, rarissime tantum usurpavit, y?ri;««m videamus,

quid praestiterit in critica, tum cur pauca tantum in

adhibendis hisce criticis adminiculis egerit.

§1

Quid praestitit in critica calvinds.

Quodnam e subsidiis criticis praeferendum censuerit

calvinus, in labores ejus criticos auimadvertenti, du-

bium esse non potest. Scihcet Graecis codicibus sum-

mam trlbuit auctoritatem ; inde pendebat ejus de lec-

tione ehgenda et sequenda judicium, e. g. ad Act,

XIII, 36. XVII, 35. XXV, 6, aliaque mox laudanda

loca. Majoris hosce aestimavit,quam Vulgatae ver-

sionis et augustini testimonia, quod diserte monuit ad

JOAN. XII , 32 : Vetus interpretatio hahet Ttavzcx.

AuGUSTiNus ita legendum esse censuit\ verum consen-

sus Graecorum omnium codicum pluris apud nos valere

dehety quapropter lectionem sequitur nui/Tcc$j quod

48

recte ab eo factum esse, ex optlmorum critico-

rum consensu patet (i). Quod attinet autem ad vete-

rum Versionum usum, bis tantum exemplaria Latina

laudat, nempe joan. V, 24. in lectione, quam babent

transihit et Act. XVIII, 4- ubi inserta volunt verba

interpositum fuisse a paulo cnRisxi nomen , utraque

leclione, jure ut videtur, repudiata (2).

Saepius vulgatam versionem laudat, eamque sequi-

tur in lectione vocis iXtrnioGxj vi]V pro df^aioav'vijVf

MATTH. VI, 1. ut nonnuUis videtur recte, quibus tamen

ego nondum assentiri possum (3); eam vero relin-

quit pluribus in locis; ita liUC. II, 14. legendnm

dicit beneplacHum hominihus pro lectione Vulgatae

hominibus bonae voluntatis (4). Item j jan. III. 3i.

CALViNUS legit ijiv ix r^g yfjg^ ix rfjg yrjg iazl, ubi

vulgaris versio semel tantum habet, qui ex terra

est{p): porro ad joan. XII, 32. vid. supra. Subinde

(1) CAtviKtiM sequuntup beza, piscator, grotius, kuinoei,

GRiESBACH ct qui tcrtiam N. T. curavit editionem d. schulz ,

V. D. PALM , LUCKE ct OLSHAUSEN ad h. I. cf. W. BOWTER in

libro Konjecturen uher das Neue Tesiament, cujus emen-

datiorem editionem curavit j. c. f. scnuiz.

(2) Cum nostro agunt , ad locum joak. V, 24. beza, piscator,

GROTIUS , V. D PAIM, LUCKE ct THOLUCK , ct ad Act, XVIII , 4.

omncs fere critici.

(3) Ita BEZA , in prioribus editionibus , in quarta non item et

piscator; griesbach e textu ejecit, et in niargine interiore,

majusculo charactere posuit , e quo patet fuisse textu elze»

TiRiAKO receptum. cf. schulz Konjccturen u. s. w.

(4) Lectionem ;t doy.ta sequuntur, grotius, kcikoel, t. d. palm,

GRIESBACH et SCHULZ, cf. BOWTER Konjcct. U. S, W.

(5) Eadem habent beza , piscator , grotius , kcinoel , t. d. palm,

GRtESBACB et SCHULZ , LUCKE ct OLSBiCSER ad h, 1.

49

conjicit,qui factum sit , ut Vulgata habeat lectionem ab

omnibus diversam; ita de loco joan. III. 3i , modo

laudato, suspicatur, repetitionem ab hominibus indoc-

tis, quippe quam supervacuam ducebant, fuisse era-

sam , et Act. X. 3o. errore vel incuria factum putat

,

quod vetus Interpres nomen jejunii omittat, quia in

omnibus Graecis Codicibus invenitur. Tandem dis-

cedit ab Interprete vetere, Act. XXV, 6. legens

non ov nXiiovg ohtw rj dexaj sed ov nXiiovg j; dexa (i),

ex quibus locis efficitur, justas fuisse calvxno rationes,

Vulgatam rehnquendi.

Porro animadvertimus calvinum, in fide S. scrip-

torum tuenda et vindicanda, totum fere esse, ita

quidem, ut in aequali testimoniorum auctoritate, imo

interdum , testibus non paribus , vel sic tamen eos

secutus sit Codices, qui,quod tollendis difficultatibus

et defendendae S. scriptorum fidei historicae inser-

vire possit, offerant. Ita apud matth. I. ii, 'icoatcfff

di iylvvijoe inserenda conjicit jov ^layidn^ ^laxiifx 8i

iyevv^ae f»quia citatur a roberto stephano Graecus

Codex, in quo interponitur nomen joacim" (2). Unius

itaque Godicis testimonium amplectendum censuit prae

multorum auctoritate, quoniam, secundum hanc lec-

tionem posset una e quatuordecim hominum classi-

l)us, quibus unum deerat noinen , suppleri. Ex eodem

(1) Ila BEZA , PISCATOR, KUINOEt Ct T. D, PALM ad h. 1.

(2) ItaBEZA in duabus prioribus editionibus. Piscator, caoTics

ad Sect. 17. GRiESBAcn putat additioneiti esse ad textum

vulgarera , sed minus probabilem. cf. bowtek I. c.

50

fidem S, scriptorum vindicandi studio explicanda

sunt, quae ad Act. XII, 33. iv tw SevTeQco xfjuXfioi

ait : » tametsi in numero consentiunt Graeci Godices

,

»non tamen praetereundum, quod erasmus admonet

,

» multos ex veteribus Psalmum primum legisse. Et fieri

«potest , vit iiTiCAS ita scripserit ; nam qui hodie secun-

» dus Psalmus habetur , non sine ratione primus vocari

» potuit ,quando Psalmum primum probabile est , a

» scribis et sacerdotibus,quorum opera in unum cor-

» pus collecti sunt Psalmi,prooemii vice fuisse additum."

Igitur quld legendum sit non definitj sed quomodo

lectio difficilior, salva Apostoli aut lucae auctoritate,

accipi possit, scite monet (i).

Si e duabus lectionibus esset ehgendum, quarum

sententia parum vel nihil discreparet, non valde erat

curiosus; ita Act. III, 20. legit 7iQ07ie%iiQia(,ihoy pro

TCQoaeaijQvyiAivoi/ , et V, 36. lectionem sequitur: liyoop

iivai Tiva iiiyavy prae Xiycov iivai xiva iavxov fiiyav.

Quoties vero praecipuae auctoritatis Godices, in loco

quodam , duas lectiones proponunt variantes , eam

praetuht, quae sensum afferat sanum, vel ad faciliorem

contextus exphcationem quid conferat; ita Act. X, 3o.

habet ^ni]v vijGTnfcov, non rj[Ai]v sedebajn, quemad-

modum in multis codicibus invenitur (2); item Act.

XXII, i4' leclionem sequitur nal idilv xov dixcciov.

(1) Inter alios or.snArsEi? eadem habet, quae calvikus , ut 08-

tendat , qui factum , ut effatum, in Paalmo secundo obvium ,

primo tribuatur. cf. eowter I. c.

(2) Cum nostro agunt, beza , nscAioR , kvihoei, cRiBSBAcn,

V. D, rALH et oisnAUSEH ad h. 1.

51

monens, omnes fere Graecos Coclices convenire in

masculinura rov dixaioyj unde mirum esse dicit, cur

ERASMO placuerit in neutro genere vetere,quem sen-

sum vident omnes frigidum et coactum esse (i). Quod

eum vel fecisse patet, ubi pro alia lectione plura

aderant testimonia ad joan. I. 28 , ubi legit Bij&a^aQa

non JByj&apici.

Universe quidem sequitur lectionem a sunimae auc

toritatis testibus receptam , verumtamen non adeo du-

cebatur fide Apostolicae origini habita, ut eam re-

linquere non sit ausus; e. g. joan. XIX, 3i. legit

ijv yuQ [teydXi] ij ij{xiQa ixiipov rov aa^^dtoVf non rjv

yuQ fiiydXTj tj ijfiiQa vAiivij tov aa^^diov, quae lectio

in multis exemplaribus habetur; item joan. I, 28.

vide supra. Porro de pericope joannea VIII, i-ii.

dubia quaedam movet (2) , verum haec non ejusmodi

esse ait, ut historiam,quae nihil continet Apostolico

spiritu indignum, in usum nostrum convertere dubita-

remus.

Laudibus celebranda tandem saepe est fehx ejus

interpunctio : ita joan. I, i3. post ytyoviv ponit

punctum ; in quo consentiunt omnes fere Graeci

Codices (3); item Act. VIII, 20 et 21. in hunc mo-

(1) Ita BEZA, PISCATOR, CROTICS, KUIHOEL, GRIESBACH Ct V. D. PALM

ad h. I.

(2) Ita opinatur eliam beza. GaoTirs vcro , wetsteik, lccke,

TnoLucK. et oLsnAusEN spuriam habeiit pericopen. Gihesbach

et scHULz probabiliter esse omissam hanc historiam declarant,

non ita tamen, ut nullus dubitationi locus supersit.

(3) Eadem ratione beza, nscAiOK, kuihoel, criesbach, d. scnuiz,

y, D. PALM, THOLUCK ct oisnAvsEn ad ]l. 1.

52

dum, oTi rijv dcoQtdp rov Qiov iv6i*iatts dtd j^QijfiuTcov

xTaa&ai. Sect. 21. ovx eari tt. r. h (i); fortasse etiam

Act. XIII, 36. ubi post ^ovXfj comma posuit (2).

Deinde e criticis memorat erasmum ad Act, XIII, 33. (3)

et JOAN. IV, 4^. in lectione vocabuli ^aaiXixog ab

eo discedit (4), eumque castigat Act. XXII, 14. (5);

tandem roberti stephani semel injicit mentionem ad

MATTHAEi locum supra laudatum.

Hisce quidem locis absolvitur usus,quem calvinus

in libris N. T. historicis fecit, Codicum, versionum

veterum et criticorum (6).

§2.

Quid estj cur pauca tantum in hac critices

parte egerit.

Jam,postquam omnia librorum N. T. historicorum

loca recensuimus, in quorum lectione constituenda

cALViNus, Codicum et versionum veterum testimonia

adhibuit, eo pervenimus, ut paucis videamus, quid

(1) EandeminterpunctionemseqiiunturBEZA, piscatob, GRonrs,

KUIHOEL , GRIESBACH ct V. D, PALU.

(2) Cf. BowTER 1. c. ad h. 1.

(3) Vid. supra.

(4) Idem legunt beza, piscator , grotius, v. d. palm, lucke

et IBOLVCK ad h. I.

(5) Vid. supra.

(6) Cff. de hac et sequenti § tholiick Litt. Anzeiger 1831.

Ko. 42. Qulque ejus dicta vere classica de caltiho descripta

exhibet, herrt in das Leben Calvinst Th. I. S. 350-354,

et SCALI6ER in opere Scaligeriana prima ,pag. 39.

53

sit, cur ndeo pauca, iu praecipua hacce critices partc,

egerit. Praecedentis eniin § argumentum inspicienti,

mirum cuique videatur necesse est, calvinum, caete*

roquin de interpretatione bene meritum , in admodum

necessario hocce interpretationis adminiculo raro tan-

tum virium suarum periculum fecisse. Artis enim

criticae studium in egregio unoquoque interprete ne-

cessario requiri, ex clarissimorum quorumcunque om-

nis aevi exegetarum exemplo videre est. Accedit,

quod gaudebat egregiis quibusque ingenii facultatibus

CALviNUs, maxime memoria incredibih atque acerri-

mo judicio, ita ut a priori, quemadmodum ajunt,

exspectandum esset , in criticis maxime , eum multum

praestiturum esse. «

Mihi quidem, haec animo volventi, certam quan-

dam causam calvinum impedivisse visum est, quo-

minus fusius in hisce sit versatus, quaeve eum ab

hoc labore retinuerit. Verum quaenam illa ? Prima

quidem causa videtur derivanda e criticorum subsi-

diorum , maxime Codicum , defectu,quo , calvini tera-

pore, laborabant theologi, quo et ipsum calvinum

laborasse inde patet, quod nuUis codicibus usus esse

videatur. Altera vero causa , cui , inprimis , multum

tribuimus, quaerenda est in consiho,quod sibi in com-

mentariis scribendis proposuit, cui non ita quadrabat

critices studium. Enimvero non adeo theolosros obo

oculos habuit in scribendo, sed ahos quoque hominesj

et Codicis S. notitiam divulgare sibi proposuit, ra-

tione, quae aevi conditioni maxime esset cousentanea,

Propterea, ut videtur, calvinus se abstiuuit a critices

54

studio in commentariis scribendis; nam non de con-

stituenda Godicis S. lectione tot erant, eo tempore,

in Ecclesia niotus, sed de emendandis moribus cor-

ruptis atque de Pieligione Christiana ab additamentis

humanis purganda et ad Evangehi puritatem revo-

canda (i).

(I) Vid. plura Part. IV. Cap. III. J 1. ubi agam de consilio,

qnod sibi in connncntariis soribendis proposuit caivinits.

PARS III.

DE CALVINI 'EPMHNEIA.

Llt cALViNi, in interpretandis libris sacris, labores

ac merita recte judicare possimus, videndum est, quid

in singulis interpretandi generibus praestiterit. Aga-

raus igitur singulatim de interpretatione grammatica^

historica^ rhetorica^ logica^ ethica.

CAPUT I.

DE INTERPRETATIONE EJUS GRAMMATICj^ .

Ad interpretationem grammaticam recte instituen-

dam quum multa valeant, videndum nobis est, utrum

et qua ratione in iis fuerit versatus calvinus.

56

§ 1.

Loquendi usus,

Attendit igitur noster primum ad loquendi usum,

eumque adhibet ad verum verborum sensum indican-

dum, quod, nonnullis adductis exemplis, probare co-

nabor. Cum in interpretatione grammatica haec sit

ineuuda interpreti via, ut primum singulas attendat

voces, earumque significationes primarias et derivatas

investiget, atque disquirat, quaenam in locum, quemtrac-

tat, conveniat, calvinbs subinde hoc quidem observavit,

e. g. Luc. I, 3. ebo^a ^unol TraQijxoXov&ijxdTi y visum

cst etiam mihi^ omnihus ah initio exacte pervestigatis

7TaQaxo7>ov&tTp, »metaphorice ab iis ductum, qui ves-

«tigiis insistunt, ne quid ipsos fugiat" (i); luc. II, i.

naaap Tr]P ohoviiipijv omnibus prouinciis communem

fuisse hunc censum , ait^a); Act. YIII, 27. »virum

»appellat, quem paulo post Eunuchum fuisse dicit

;

»sed quia in Oriente solebant reges et reginae eunu-

»chos praeficere summis negotiis, inde factum est, ut

(!) CfT. piscixoR et groxius ad h. I. Htc. Einleitung ^ Th. II.

J 33 et OI.SHAVSEK ad h. I. discrepant inter se , licet in

eo conveniant , quod huic verbo trihuere videantur significa-

tionera nimis amplam,

(2) Minus recte provinciia dixit, ctenim Judaea nondum erat

prorincia Romana. Yid. oisBArsrN ad h. 1. cS. beza , fis-

CATOR ,GROTics ad h. 1. wiNER Grammatili, Dritte Auflage,

S. 104. Savicht Zeitachr. fur Geschicht. Bechtwissensch.

B. VI. et er.sBADSEN ad h. 1.

57

» dynastae proniiscue vocarentur eunuchi,quum tameii

»viri essent" (i) j Act. XIV, 22. y^nQoxoviiv aliquitl

manibus sublatis decernere, qualiter iu comitiis populi

fieri solet (2). Verum universe , omissa hac via,

fusior est in rerum, quam in verborum explicatione,

quod ex interpretandi usu, id temporis consueto,

derivandum est. Hoc vero contendens, non innuo,

nostrum verba ex rebus explicuisse. Etenim abhor-

ruit ab hac multorum naQeQfiTjviicf et nullis non locis

res ex verbis derivat, atque accurate distinguit, quid

innuerint Hbrorum scriptores sermonumque auctores,

quid minus. Neque etiam adamavit conjecturas, sed

quod sohdum certumque est ex verbis deducendum

putavit , ita quidem , ut si conjecturis opportunitas

daretur, non semel profiteatur, se plura eo,quod

diserte proditum sit ab auctore , nescire. Sic ex ejus

opinione matth. I, 25. tt^ojtotoxos vocatur jesus,

hanc solum ab causam, ut sciamus , ex virgine eum esse

natum. Quid postea secutum sit, non indicat mat-

THAEUS (3), alia. Ab altera vero parte, immunis fuit

ab interpretandi ratione, quae multis interpretibus nau-

fragii est scopulus, quaque non omnis exprimitur vocis

cujusdam vis et efficacitas. Omnem vocabuli vim et

significationem exprimendam censuit matth. IV, 2.

(1) Cff. BEZA, PISCATOR, GaOTICS, K.lIinOEI , T. D. PAIH et 018-

HAUSEIT ad h. I.

(2) CfiF. BEZA, GK0TIU8, KDIITOEL et V. D. PAIM ad h. 1.

^3) CiT. PISCATOR, GROTIVS, rRITZSCHE Ct quodamniodo 01SHAC8EB

ad h. 1.

58

pijdtit/aag explicans : a cibo et potu se abstinuit (i) , el

Luc. n, II. quum voxocot//^, testecicERONE, apud Grae-

cos plus exprimat, quam Latinum Servator^ barbarum

praetulit nomen Salmtor (2).

Porro animadvertimus, calvinum perspicuitatem

sectatum esse; etenim nulla invenitur verborum pe-

riodus, quin sua sese perspicuitate commendet, in

verborum non tantum constructione , verum etiamin

rerum expositione. Quod eo magis mirum sit opor-

tet, quoniam illud perspicuitatis studium plerumque

summa cum brevitate est conjunctum; sic matth. 1, 18.

» avyiX^itp notat simul habitare , ut domum et familiam

»unam efficiant maritus et uxor" (3) 5 matth. VI, i3.

ToO novijQOV «exponi commode potest de peccato' (4);

Vn, 22, 7iQ0i(fi]T(v'(Scc[4.iv significare ait , fungi do-

cendi officio (5). Ex eodem perspicuitatis studio repe-

tendum, quod subinde monet, qua ratione id, quod

verbis indicatur , fieri possit vel debeat : e. c. matth.

VI, 10. iX&iTco ij ^aailila aov. «Regnare inter homines

«dicitur Deus, quum carne sua sub jugum redacta

»et suis cupiditatibus valere jussis, illi se regendos

»ultro tradunt" (6) ; matth. XXIV, 20. llva firj yivijTai

>/ (pvyi} vnwv '/^iifiiovog fiijdi aa^^ccTco, »ne scilicetfes-

«tinationem vel religio, vel itineris asperitas et bre-

(1) Cff. PISCATOR, FRITZSCHE ct OtSHAUSEIf ad h. 1.

(2) Cf. GROTius ad h. 1.

(3) Cff. BEZA , GROTIUS , KCINOEL , FRITZSCHE ct 01SHAD8EN ad h.l .

(4) Cff. GROTiirs et fritzscde ad h. I.

(5) Cf. KuiHOKi et HERiNGA Bcrgrede ad h. 1.

(6) Cff. HERIK6A 1. I. et oisHAUSEM ad h. 1.

59

«vitas dierum impccliat ac moretm" (i). Alibi alterius

explicationis patronos , maxime Vidgatam versioneni

et ERASMUM, refutat; e. c. mattii. XXVII, 4^- oxoroij

iyivtTO im Tcamv xriv y^v id est ex calvini sententia

super omnem Judaeam (2).

Notanda etiam est calvinianae inlerpretationis fa-

cilitas, e. c. luc. II, 34. ubi ad ovTog xHTctt i?g >f. t, A.

dicit: «divinitus destinatus est" (3), et Act. XI, 2.

verba 01 ix niQiTon^g »non simpliciter Judaeos notare,

»sed qui cerimoniis legalibus nimium addicti essent" (4).

Quorum quidem locorum explicationes , statim ac le-

gimus , nobis placent, ita ut ipsi proponere eas de-

buisse videamur. Tandem felix admodum fuit in non-

nullorum locorum interpretatione. Sic legimus ad luc.

II, 4o. t6 di ncciSiov rjt/^ccve xal ixQCCTaiouTO nvii'ixctTi

«primum eum crei>isse dicit et robo/xitum spiritu^ qui-

»bus verbis significat, una cum aetate crevisse etiam

»animi dotes (5); joan. I, i6. xai '//kqiv ccvtI ^uQixoSf

fcsimpliciter est, si comparative accipias particula dvTU

»ac si diceret: «quascunque in nos gratias cumulatDeus,

aperaeque ex hoc fonte manare" (6).

(1) Cif. BEZA, H, A. scHOT Commentar. in eos jesd cheisti ser-

mones , qui de reditu ejua ad judicium/uturum agunt, et

FKiTZscHE ad b. 1.

(2) CfT. BEZA , EVIKOEl, , V. D. PAL9I ad b. 1.

(3) CfF. BEZA , PISCATOR , KUINOEL et OLSHACSER ad b. I.

(4) Cf. V. D. PAiM ad h. 1.

(5) Cff. KciNOEL et otsHAUSEiT, quorum hic ait : » Es deutet

vdie reiii meuschliche Entwickelung des Herrn , im Leihli-

» cben , wie im Geistigen an." ad b. 1.

(G) Ait Cl. LUCKE, CALViNUAi omnium interprctum prinium banc

cxplicationem proposuissc. Cff. bez* , fiscitur, iholuck c*

oisHAcsEN ad h, 1.

60

§2.

Contexta oratio,

Hujus maxime interpretationis grammaticae admi-

niculi ope multum praestitit noster, ut videar eum

iion nimiis extollere laudibus, contendens, calvinum

in hisce paucos sibi habuisse pares, imo vero a nemine

facile superari. Sed de singulis videamus. Summa cura

judicii dxQi^ii(f contextum omnem conspexit, et unam

periodum verborum inter et alteram distinxit non tan-

tum , verum exacte terminum monstravit e. c. ad joan.

YIII, i5. ait: »Sunt duo hujus sententiae membra,

»quod non judicet christus, et si judicet, firmum sit et

«authenticum ejus judicium, quia divinum est. Itaque

wprius membrum ubi se judicare negat,potius ad loci

«praesentis circumstantiam restringendum est. Nam ut

» melius hostes suos superbiae convincat , hac compara-

»tione utitur, quod sibi hcentiam usurpent praepostere

«judicandi et interea ipsum simpHciter docentem et ab-

«stinentem judicis partibus ferre nequeant" (i). Ubi

abrumpitur cogitationum series, id indicavit luc. XIII,

26. xccl iv raXs TiXareiaig ijixibif iSida^ag x. t. X, »Non

«prosequitur suam simihtudinem christus. Nam de pa-

»trefamihas locutus, se ipsum nunc judicem absque figura

«exprimit. Nec vero hoc ii> xoCtg nkaxtiaig x. x. A. in

(1) SufBciat tucEii laudassc verba : »Caivin verlies luerst ganz den

vvreg der Alten, und fatzte die Stelle so , dass, u. 8. w.

» Zu dieser gefalHgen und geistreichen Auslegung bekannte

«sich auch s£Zi.."

61

»aliaiT),quam in ipsius personam quadrat. " Porro sin-

gularum periodorum arabitum attendens , joan. VIII,

43. diart, Tr]v XaXtuv rrjv {[^tjv oii /ivwaxiTi tc, r, X.

uno contextu ita legendum putavit : «Priore igitur

»membro, stuporem eorum perstringit; altero prae-

«fractum et impotens doctrinae odium;postea sect. 44*

«utriusque causam assignat" (i). Si dubia esset sub-

jecti significatio ex iis, quae in sequentibus isti tribuun-

tur, illud interpretatur , e. c. Act. XXJI, 14. nalidiZp

rbv dinatoV' >^Justus hic pro christo sumendus est.

wConcinne hoc modo fluit contextus,

quia sequitur

«continuo post jtai dxovaai (pcovrjV ix rov or6f<aros

«dvTov" Praedicatorum maxime consuetam significa-

tionem , etiamsi subjecti naturae conveniat, non ad-

mittit, si praecedentibus illa adverseturj minus re-

ceptam, quae in contextum mehus quadrat, prae-

fert , JOAN. I, 9. Tjv t6 q^cog ro dXrj&tvov» »Vera

»lux non opponitur falsae; sed christum ab aliis

«omnibus discernere voluit Evangelista. — Quidquid

»est lucidum in coelo et terra, aliunde mutuatur suum

«splendorem. Christcs autem est lux ex se ipsa et

»per se refulgens, ut non alia sit usquam origo vel

»causasplendoris" (3). Pronomen, quod, siadproxi-

mum referatur subjectum, frigidum pareret sensum,

ad praecipuum orationis subjectum retulitj e. c. matth.

I, 4^' pronomen avroTg ad sacerdotes spectat (3).

(1) Cf. inter alios tholitck ad h. ].

(2) CfT. GEZi, LucKE et otsHAUSEK ad h. 1.

(3) Cff. pisciTOK ad uiTTH. YIII. 4. kvinoek et oisbavseh ad h. 1.

62

JoAN. XI , i6. tVa diT0&ap(Of.i(p lin dvrov relativum

de CHRisTO, non de i.azaro accipiendum (i). Ubi

duo inveniuntur pronomina , de quibus dubium est

,

ad quaenam subjecta singula pertineant , et de uno

dicitur, quod in alterum non convenit, quod reliquum

est pronomen, ad alterum subjectum spectare osten-

dit, e. c. MATTH. III, i6. dvicp^i^&ijGav .dvTo) 01 ovquvoI

scilicet joANNi, quia mox sequitur, quod spiritus super

CHRiSTUM descendit (2). Ex antithetis explicat verba

et dicendi rationes, matth. XVI, 25. »est antithesis

»inter temporalem et aeternam vitam" (3); joan. IX,

4i. d rvff^kol rjTi, ut antitheta inter se respondeant,

exponit rvcpXdg »qui propriae coecitatis conscius, re-

«medium morbi quaerit" (4). Parallelismi Hebraici

denominatio apud nostrum quidem non invenitur, sed

aha ratione rem verbo significatam exprimit. Ubi

enim loca sunt interpretanda,quorum membra sibi

invicem ita lucem afferunt, unum alteri exegetice ad-

ditum esse ait, e. c. luc. I, 35. nvw^a dyiov iTTiXitfaeTUi

Ini oi et dvvaixig vifJiaTOv iTiiaxidaei aoi (5). Contextu

id suadente, consuetam vocis significationem non an-

teponit minus usitatae, e. c, matth. II, 2. ilboniv

avTOV Tov daTiQU «stella fuit extraordinaria. Proba-

"bileest, similem fuisse cometae, in aere potius quam

»in coelo conspectam" (6).

(1) Cff. KUIKOEl , ITJCKE , THOLIICK et OISHAUSEN ad h. 1.

(2) Cff. BEZA , PISCATOR , KUirrOEL Ct V. D. PALM atl ll. 1,

(3) Cf. BEZA ad h. 1.

(4) Cf. inter alios tholuck ad h. 1.

(5) Cff. nscATOR, KOisoEL et oLSHAusEn ad h. 1.

(0) Cff, cROTius et KUiROEi ad fa. J.

68

Alienus ab omni laxa interpretatione , noluit verbi

cujusdam significationi, quascunque tandem ob cau-

sas, aliquid detrahi, si contextus id non suadeat;

MATTH. XXVI, 39. t6 noTtiQiov mortcm notat (i);

vel quae universe dicuntur, tamquam in specie dicta

accipi, Luc. X, 42. fVos tGTi jr^fta. "Quidam nimis

wfrigide exponunt, sufficere unum ferculi genus (2)5

«spectavit christus, quidquid agendum suscipiantfideles

»et quocunque se applicent, unum tamen scopum esse,

»ad quem referri omnia conveniat" (3). Non is ta-

men fuit, qui adduci se non passus est, ut non omnem

vocis vim esse urgendam doceret, rationibus, vel ex

praecedentibus , vel ex sequentibus ductis, e. c. matth.

V , 34. ft^ onoGai bXcog, fxijre x. t. X. »non aliunde est de-

»ducenda significatio adverbii oXcog, nisi ex verbis fiiJTi

K. T. X, (4) ; vel ex toto contextu , e. c. joan. I, 11. eig xa

idiu 7jX\>e, in sua i^enit. «aliqui de toto mundo Evan-

Mgelistam loqui putant, rectius, qui referunt ad Judaeos

»solos. Subest enim tacita comparatio, qua exagge-

»rat magis Evangelista hominum ingratitudinem" (5);

JoAN. X, 3o. tyo) Mccl 6 nari^Q ev to^iv. »non de

»unitate substantiae disputat christcs , sed de con

»sensu, quem cum Patre habet" (6).

(1) Cff. BEZA , GROTIUS Ct KUINOEI,.

(2) E, g. MicHAEiis in versione , alii,

(3) Cff. GROTICS, KUINOEI, , V. D. PAIM et OI,SHAnSEN ad h. 1.

(4) Cff. EEZA, PISCATOR, KUIITOEL , HERIHGA et FRITZSCHE ad h. 1.

(5) Cff. BEZA, oishauseit; ettucKEait: «Schon beza und calvin» rechtfertigten diese Auslegung auf cine Weise , dats man» sich wundern muss , dass sie seit dem nicht allgemein ge-» worden ist." ad h. 1.

(6) Cfl. KuijroEi, , lucKE et TnoLucK ad h. I.

64

Alia etiam sunt, quae praestitit, contextus observa-

tione. Ita plerumque interpungit, ut faciles proferat

interpretationes 5 e. c. joan. XIV, 2. h de /mt/, iiiiov av

vfuv {i). Ex duabus vocis significationibus, quae sin-

gulae in contextum quadrant, eara praefert, quae rei

naturae est maxime couveniens, e. c. matth. II, 2,

vid. supra ; IV, 5. l'6T7jaiv dvTov inl ro TiTiQt/yiov tov

liQOv X. T. A., et Sect. 8. ilg OQog vij.ii]X6v ^iccv «c. t. X

»haec visioni magis conveniunt" (2) ; Act. IV, 4« */*-

pij&'^ 6 ccQi&ixog Tcov ccvSqwv diail '/^iXiddig nivTi »non

»de nova accessione, sed de tola Ecclesia numerum

»sumit" (3). Simplicitate sese commendant, praeter alia,

JOAN. IV, 10. il j]Siig Ti]v dooQidv tov Qiov, »Hoc

«singulare erat Dei beneficium, praesentem habere

» CHRiSTtiM,qui vitam aeternam secum ferebat" (4).

Proverbiorum et eorum, quae universe dicuntur,

sensum, ex contextu derivat et in loco praesenti de-

finit, MATTH. X, 26. ovdiv ioTi niitaXvfiixivov , o ovit

(xnoxaXvcp&TJaiTcci. » Dictum proverbiale ad salutis

»doctrinam restringi debet, quam christus victricem

»fore promittit, quidquid ad eam opprimendam ma-

»chinentur homines" (5) j matth. XIX, 3o. noXXol

iaovTOci nQwToi iaiUTOt xai ta^^i^aTOt tiqwtoi, «Christus

»eos, qui bene coeperunt ad strenue pergendum hor-

(1) CfT. BEZl , PISCATOR, GRO TIUS , KUINOEL , I1TCKE , THOtVCK Ct

OLSBAUSEN ad h. 1.

(2) Cff. oisBAusER ad h. I.

(3) Cif. piscAtoR, KuinoEi et oisbauseit ad h. I.

(4) CiT. GROTICS, KUinOEL, LUCKE , TBOLUCK et OLSBAUSER ad h. 1.

(5) Cif. PtSCATOR, GROTIUS, KUIKOEL Ct FRITZSCBE ad h. i.

05

*latur, simulque adnionetj nihil profuturum cursori-

•bus alacriter coepisse, si in metlio staclio deficiant."

Tandem aliorum explicationes, rationibus ex contextu

ductis, refutat, aliasque eodem firmatas, proponit, e. c.

MATTH. XI, 2J. TldlftCC flOl 7iaQl86d'T] VUO TOV TlCCTQOg ^OVl

wMale hanc senteatiam cum proxima contexunt inter-

wpretes, qui tantum huc spectare putant, ut majori

«fiducia discipulos confirmet christus ad praedicandum

«EvangeUum. Ego vero aha de causa et in alium finem

"CHRiSTUM ita loquutum existimo. — Quomodo ad ho-

• mines perveniat salutis gratia, ostendit.

—

Ghristus

»recta ad se venire jubet, ut inde petatur salutis certi-

viudo" (i). Sed haecce sufficiant, ad probandum, quod

in hujus § initio animadverti, calvinum, hujus inter-

pretationis gramraaticae adminiculi ope, multumprae-

stitisse.

§3.

Loca parallela,

Videamus porro, quid in interpretatione gramma-

tica praestiterit, locorum parallelorum ope. Ita dif-

ficihorem vocis significationem illuslravit, quum in

loco parallelo idem verbum, sed aha forma, inve-

niatur, Act. VII, 53. verborum ilg biccTuyag interpres

est PAULUS, qui per angelos dispositam fuisse legem

docet, vel ordinatam Gal. III, 19. (2) vel quum alio

verbo idem significatur , matth. III, 16. ccvecaj^d-t^aaif

(1) C£F. BEZA , piscAToa et gbotius ad sect. 28.

(2) Cff. BEZA , PlgCATOR, KUINOEI, ct OlSnACSEH ad h. I.

lucem accipit loco marc. I, lo. qui ait dlffmdi coe-

los (i). Quod obscurius dictum est, loco parallelo illus-

tratur; matth. III, i6. cooft niQiGViQdi; explicatur Luc.

III, 2 2. qui speciem tantum columbae fuisse declarat (2)

et MATTH. XXII ,3o. (6g ayyeXoi tov &iov iv ovqccpco ilai.

mLucasXX, 25. exprimit similitudinis rationem,quod

j)ultra mori non poterunt, ideoque non erit propagan-

»dum eorum genus , sicuti in terra" (3). Quod dura ra-

tione dictum est, loco parallelo mitigatur e. c. matth.

XIII, 12 : oarig ovx f/ft, ncd i'x^i, aQ&iiaiTai dn dvxov

locus LucAE parall. VIII, 18. locutionis duritiem

et ambiguitatem tollit, auferri dicens, quae videntur

hahere (4). Defectiva locutio ita suppletur , matth.

XV, 5. og dv iinji x. r. 1. apud marc. VII, 12. est

plenior , ubi additur xai ovAtTi dqtiiTi dvxbv oiidiv

noifjaai Tca ndxQi h.t. X. Quae nude apud unum Evange-

listam legimus, antithesi apud alium obvia, illustran-

tur e. c. Luc. IV, 82. oti iv i^ovaia -i]v 6 loyog avTov

"plenius marc. I, 82. qui antithesin addit, xai ovy;^

y>d>g 61 yQanfiaTilgr Vel quae unus verbo tantum at-

tigit, alter fusius habet; matth. V, 25 verba i&g

OTov il iv Tfj 68cp explicat locus lccae parall. XII, 58 :

nempe priusquam ad judicem perventura fuerit (5);

(1) CfF. BEZA et GROTirs ad siARci locum, kuihoel ct fritzsgbb

ad h. I.

(2) Cff. GROTius et oLSHAusEN ad h. 1.

(3) Cff. GROTIUS, KUIIfOEL, V. D.PAIM, FRITZSCHE et 01SHAU9E1T

ad h. 1.

(4) Cff. BEZA , nSCATOR , CROTIUS, KUIHOET, et OISHAUSEH ad h. 1.

(5) Cfi. HERINCA , FRITZSCHli et OI.SUA0SEH ad h. I.

67

Ma.tth. XV, 26. ovx {'artp xaXoi/ Xa^tTif x. r. A. aputl

MARC. VII, ay. clarius exprimitur consiliuni christi,

ubi habetur: dqxg ixqioTov y^OQTaa&fji/cci zd ri-Avu. Locus

parallelus docet subinde niagistro adscribi,quod a

discipulis peragitur, e. c. joan. III, 22: rfk&tv 6 '/?/-

aovg — x«l i^dnTiatv explicat ex IV, 2. «tametsi

»id per discipulos agebat christus, baptismus christi

«vocatur, quem per aliorum nianus contulit" (i). In-

dicat ita rei attributa e. c. matth. V, 4'2- "^0 ahovvTi

0£ didov X. T. A. '>ex luc. VI, 34 et 35. efficimus,

«CHRiSTUM a suis gratuitam beneficentiam exigere" (2);

attributorum causam joan. XI, i. ix Tfjg ncoixTjg Ma-Qiag nttl MaQ&ag «ita dicitur locus, quia obscu-

»rior inter fideles lazari fama erat, quani sororum.

»Nam sanctae istae mulieres christubi hospitio exci-

»pere solebant, quemadmodum ex luca apparet" (3);

rei etiam rationem matth. VIII, 2. verba nQoaixifvet

dvxip significant, uti patet ex matth. I, 40j genu-

flexione signum reverentiae exhibere (4). Ea, quae

universe dicta sunt, in loco parallelo magis defi-

nite habentur e. c. matth. VII, 11. dcoan, dya&d roXg

ahovatv avTov exphcantur per luc. XI, i3. »ubi

»pro bonis habetur Spiritus S. , non excludens aha be-

»neficia , sed quid praecipue petendum sit osten-

»dens" (5). Quod metaphorice dictum occurrit, altero

(1) Cff. interpretes praeclpui.

(2) Cff, PISCATOR , KUIHOEI. , FRITZSCHE et OLSHACSEN ad h. I.

(3) Cf. LUCKE ad h. 1.

(4) Cff. BRETscnNEiDERi LexicoH in voce et oLsniosEjr ad h. 1.

(5) Cff. CROTics, nERiNCA et otsnAUsEK ad h. I.

loco, ubl proprle id dicitur, illustratur, ltjc. XI, 20 J

et §i lyoi iv baKxvlw &{ov iyt^aXXco xd 8ain6vicx. »meta-

wpliorice digitum ponit pro Spiritu: nam quia per Spi-

«ritum suum operatur deus, virtutemque suam exserit*,

»apteilli tribuitur digiti nomen. Ita moses pharaonis

vMagis dixit: hic est digitus dei" (i); joan. VI, 65

tuv fJirifj

didouivov ccvtm ia zov naxQog fiov donandi

verbo illustrat, quod sect. 44« invenitur, trahere (2).

Aliorum interpretationes 1. p. ope refutat, suasque

confirmat , Act. XXIV, 20. inl tov avvidQiov Erasmus

et i^etus interpres, de concessu praesidis exponunt,

quod CALViNO alienum videtur a mente pauli. «Sentit

» enim se in illorum synedrio fuisse paratum reddendae

»omnium rationi: tunc autem nihil fuisse ab iis cogni-

»tum,quod criminari queant, quia ad unam solum

«vocem efferbuerint,quum dixit de resurrectione mor-

«luorum se judicari" (3).

Ex dictis patet, caevinum, hoc adminiculo ita usum

esse, ut loca parallela derivet ex dictis ejusdem scrip-

toris sermonumque auctoris, tum eadem, tum alia

opportunitate pronuntiatis ; dein transeat ad aequa-

les, Apostolos, Evangelistas ; tandem ad reliquos Scrip-

tores s. Subinde etiam in rebus historicis ad scriptores

exteros confugit, Act. XXIV, 3. noXXijg eiQrjvijg rvyxa-

vovTig Sioc aov x. t. A, »Quorsum de pace et statu bene

»coniposito loquitur tertullus, nisi ut felix Judaeae

(1) Cff. BEZA , PISCATOR, GROTItJS, KtllHOEt ct OtSHAIISEN 8(1 h. 1.

(2) Cff. PISCATOR , GROTItrS , KUINOEI, IBCKE cl OtSHAXISEN ad h. I.

(3) VAY, JJEZA ct y. D, PAtM ad h, I.

"salutera in patjli damnatione sitam esse putans de oausa

»non cognoscat ? Ad liaec ex josepho patet, quam avare,

«crudeliter, et libidinose in illa provincia se gesserit

• FELix. — Ergo videmus quam turpiter et sinepudore

«mentitus fuit rhetor" (i). In rebus gestis, diversae rerum

nfQiaTaaeig non faciie eum adduxerunt, ut diversa esse

facta declararet, dummodo in summa rei esset conve-

nientia. Alios dixit alia narrare ratione, et »esse diver-

«sos digitos unam monstrantes rem" e. g. matth. VIII,

5-i3. in rerum adjunctis conveniunt cum luc. VII, lo.

ut ridiculum sit , duo miracula pro uno fingere (2) ;

Matth. IX, i-i3. »minime dubium est, eandern hic

>»narrarihistoriam, quae MARC. II, i-iy. Luc. V, i^-32.

•invenitur, quia marcus Sect. i. docet, urbem Gaper-

vnaum, vulgo habitam fuisse natalem locum christi,

»quod eam maxime frequentaret" (3). Si vero rerum

adjuncta diversas indicare videantur res, has assumit,

e. c. MATTH. XXVI, 6-1 3. eadem quidem esse ait cum

iis, quae habet marc. XIV, 3-^. et joan. XIII, 1-8.

quae vero a luca narratur unctio VII, 37- 5o. alio

tempore obtinuisse(4). Videmus igitur calvinum loca

parallela recte adhibuisse, eorumque ope multa sim-

(1) Cn. ErijroEt et r. r>. faiu ad h. I.

(2) Clf. B£ZA, GKOTIUS, EUINOEL , G& lE SV i.Cn tU SytlOpsif FRITZ-

8CHE et OLSHAusEir ad h. 1.

(3) Cff. PiscATOR, CEOTius qui fts ISiuv TTohv urbem sui do-

micilii esplicat. Itcm kuihoel et fbitzsche ad h. 1.

(4) Cff. BEZA, PISCATOR, KUIROEL , FRITZSCHE , LDCKE et OLSHAU-

SEU ad h. I. Oppositara sententiam patiocinatus est maxi-

mc scHLEiERBACHEa »w Kfitischcn Versuch tiber dcn ldcas

S. 110-114.

70

pliciter et accurate explicuisse; quapropter ab hac

etiam parte celebranda sunt ejus merita, ut adeo

minus recte contendat Cl. tholtick (i) , locorum

parallelorum collationem a uostro plerumque esse

neglectam.

§4-

Grammatica et Jigurae Gjmnmaticae.

Reliqua, quae usurpavit calvinds grammaticae in •

terpretationis subsidia, commode referri possunt ad

Grammatices et figurarum Grammaticarum usum, ad

linguae Hebraeae et V. F. notitiam , de quibus sin-

gulatim dicemus.

Praeter ejus, quem jam in superioribus animadver-

timus, Grammatices usum, hujus adminiculi notitiam

ad alia adhibuit loca , e quibus patet eum recta

dialectorum Graecarum notitia fuisse imbutum, e. c.

LTic. VII, 47. d(fio3VTai «Attico more positum est pro

a^airat" (2) ; eumque variorum temporum vim accu-

rate novisse, e. c. luc. I, 19. jra^farT/xtuj Iviomov

TOv '&eov «participium temporis praeteriti, ubi actus

wcontinuus indicatur, praesentis loco" (3) ; luc. VII,

37. iJTig rjv dnaQxoolog ^ »erasmo placuit tempus verbi

(1) Im Lilt. Anzeiger, 1831. NO. 42.

(2) CS. KciHOEL, V. D. PAiH et oi,sHACsEif ad h. I. Hlc Dorice

ita dictum esse putat ad matth. IX, 3. Conf. wiker (?row-

matik S. 74.

(3) Cff. BEZA ad h. I. et wiker 1. I. S. 228.

71

»plusquampraeteritum , ne quis putaret, eam tuuc

«adhuc fuisse peccatricem. Sed a genuino sensu dis-

«cessit. Voluit enim notare lxjcas, qualis esset mu-

ulieris conditio et quid de ea omnes sentirent" (i),

et JOAN. III, 34. »verbum praesentis temporis didcoai

«continuum actuni indicat" (2). Accurate definivit

pronomen Act. V, 20. tu {^rmuxu Tfjg l^oytjg Tudvtjg

» demonstrativum apponitur majoris certitudinis cau-

sa" (3) ; non ita copulam luc. I, 4^. >t«t ivXoyi][A,ivog

vusitatum est, copulam sumi vice particulae causa-

lis" (4). Magna etiam est ejus diligentia in detegen-

dis figuris, quae multos eo tempore latuerant inter-

pretes, earumque ope res explicat et scriptorum fidem

vindicat, matth. XXVIIl, 2. xul ixadtjTO inuvoi dvtov

»est voxiQOV UQCDTiQOV vcl saltcm neglecta est historiae

»series, quia non protinus apparuit angelus, sed quum

«suspensas et anxias muheres i^ei novitas et admiratio

»teneretj" Ldc. XXII, 45. quod dicit ldcas venisse

CHRiSTUM ad discipulos, est liaxiQov TiQcjxiQOv, sicut

etiam Sect. 43, ubi prius angelum e coelo apparuisse

narrat,quam de angore christi loquitur. Ahbi

,

notanda praepositionis ellipsi, effecit, ut faciUus co-

gnoscatur verborum constructio. Luc. I, j3. oQiiovj

ov wiioaa: secwidum jusjuranduin «Graece praepositio

»non exprimitur. Sed hunc famiharem hnguae esse

» usum , satis notum est,quum nomen accusativi ca-

(1) C£F. T. D. PALB et oi,snAus£n ad h. 1.

(2) Cf. inter alios lccke ad h. 1.

(3) Cf. B£ZA, piscATOR et V. D. FALM ad h. I.

(4) Cf. BEZA ad h. I.

72

»sus ponitur sine regimine, subaudiendam esse prae-

»positionem, a qua regatur" (i). Nec tantum, ubi

verba deerant, id significavit j verbi etiam abundan-

tiam, quampleonasmum vocant, indicavit, atque ita,

quod difficultatem pareret, sustulit, matth. V, 2.

xai dvoi^ag to aTdfxu avxov, »Hic pleonasmus He-

»braicam phrasin resipit, nam quod in aliis linguis

«vitiosum foret, Hebraeis tritum est" (2). Saepius

etiam noster commemorat figuram, quam dixit hy-

pallagen, e. c. joan. I, 14. nlrJQT^g %uQiTog nal dlrj&iiag,

Act. I, 2 5. T^j diaxopiag xal dnoaToXrjg, YH, 10. xal

edcoxep dvTco laQiv xal aoqiiav. X, 38. e^^Qioiv dvTov

6 &ios nveif{*aTi ayico xal dvvct[ieu XHI, $2. in^TjQovvTO

Xaoag xal nvev^fiaTog dyiov» Quia vero hypallage est

ejusmodi transpositio vocum, qua uni tribuitur, quod

tribuendum esset alteri, vereor, ut accurate eam ap-

pellaverit, existimans, eam esse dicendam, quae a Grae-

cis iv diu dvoTv nominatur. Sed discrimen tantum

spectat rei denominationem , nec ideo tollit usum.

Nam adhibenda hac formula supra laudata loca recte

exposuit. Restat tum anacolouthon, qua sequentia cum

praecedentibus non bene cohaerere indicavit e. c.

JOAN. VI, 22. t5o'i', oTi jc. T, h (3), tum hyperbaton,

Act. X, 36. quo loco non aHenus est ab opiuione, qua

rov loyov ad verbum oidaTe Sect. 3^. referat, «et propter

»sententiae hyperbaton ahud additum esse nomen exis-

(1) Cf. K.viiro£L ad h. 1.

(2) CfT. FiscATOR et FfiiTzscBE ad h. I.

(3) Cir. Ii£ZA , KUINOEL , LVCKE , TnOLliCK c( OLSUAVSE» ad h. 1.

73

»timet" (i). Hisce igitur si addantur, quae jarn in

praecedentibus monui , abunde patet, calvinum, bene

linguam Graecam calluisse, ut adeo satis superque

refutetur multorum commentum, dicentium, prima tao-

tum hujus linguae rudimenta eum libasse.

§5.

Linguae Hebraeae notitia,

In superioribus, ex calvini opinione, linguam, qua

N. T. libri sunt conscripti , Hebraeo-Graecam esse vi-

dimus, unde Hebraeae etiam linguae cognitio in in-

terprete requiritur. De hac nunc agendum nobis est.

Fuerunt quidem, qui valde exiguam calvino adscribe-

rent Hnguae Hebraeae notitiam (2) , nec diffiteor , me-

lius disputari de hacce quaestione posse , si unum alte-

rumve ex ejus commentariis in libros V, T. evolva-

mus, quandoquidem, quo major est contemplationis

campus, magis exacte institui potest disquisitio; sed

nos versamur in hbris N. T. historicis. Probavit

igitur suam linguae Hebraeae notitiam , recte ex-

ponenda nominum propriorum vi. Matth. I, 21.

xccXiang t6 ovonot dvxov ^li^aovy, »Derivatur nomen

y^IjjGovv ab Hebraico verbo J^^Ji^lH in hiphil sej^vare^

»a radice ^51^*" (3); X, 2$. BaXQi^ovh, »debet esse

(1) Cf. winER Grammatik S. 437 und 438.

(2) Multi hujus opinionis patroni laudantur a p. BEnRT in da»

Leben Calvins Th. I, Beylage S. 16-26.

(3) Cir. GR0TIV8 , KViNOEi, , FaiizscnE et oisniirsEN ad h. I.

74

^iJBeeX^e^ov^. Idem valet ac patronus muscae sive mus-

wcarum, quia ab idolo opem adversus muscas petie-

»rant" (i); item, muneris, quod quis gerit, consilium

sive characterem derivat ex nomine ipsius joan. I, 6.

6po(A.a dvx(h ^lwavvrjg» Si passive accipitur pmH*significat, deo gratum fuisse joannem; melius sumitur

de fructu, quem ex eo alii percipere debebant. Do-

minus sine dubio ad munus respexit, cui joannem

destinabat, quum ita vocari eum jussit (2). Porro rei

formam et rationem secundum eam exponit e. g.

JOAN. XIX, ly. dg "kiyexat i^Quiatl roXyo&a, »de lin-

»gua Chaldaica vel Syriaca id accipit joannes, fc^ri/iv)!

«deductum est a 7^7^ h. e. a voli^endo^ quia in cranio

»est veluti pilae aut globi rotunditas" (3). Exinde

etiam illustravit dicendi formulas obscuras et durasj

Act. XIV, 27. »ad verbum est d Qeog fiex' dvxoiv cum

y>ipsis, sed juxta phrasin hnguae Hebraeae tantundem

»valet, acsi dictum esset, in illis vel per illos" (4), vel

ambiguas: Act. I, 21. Iv navzl y^Qovco^ iv co eiatjX&ev xal

i^^^ev» ^Jntrare et exire Hebraei accipiunt pro versari

«inter homines et habere communem vitae consuetu-

»dinem" (5).

Porro,quae vocabula Graece significationem habent

a loco interpretando ahenam, ex voce Hebraica il-

(1) Cff. nscATOR , V. D. PAim et olshauseit ad h. I. ; item gese-

Hirs Hebr. und Chald. Handworterbuch in voce.

(2) Cf. riscATOR ad matth, III, 1.

(3) CS. FiscAToa et rucKE ad h. I.

(4) C(r. BEZA et pisciTOR ad h. I.

(5) CCT. GEOTiDs, KtinoEL , V. I), FALH et oLSHArsEH ad h. I.

75

lustrat, MARC. XVI, 2. iiQail' rijg {itag oa^^uTcoy, »Alii

xverterunt unani^ linguae Hebraeae inscitia. Nam»quum nn^? nunc unum significet, nunc primum^

«Evangelistae Hebraicam phrasin secuti, ^iu» dixe-

runt" (1); Luc. I, 3y. ova dbvvaTr^Gu TtaQU rw &ia)

Tta» Qrjixa. »vox (/?/,aa secundum linguae Hebraicae

»phrasin pro re plerumque capitur" (2); Act. XUI,

34. dcoaco vfuv rd baia /ia^ld rd 7r*or«. I^Dn »quod

» mansuetum benignum et clementem significat , Graeci

«solent sanctum reddere. — Sed hoc rudibus et infir-

»mis concessit paulus, qui Graecae lectioni magis

»assueti erant" (3). Quae in specie dicta occurrunt,

linguae Hebraeae notilia in genere sumenda esse

docet, Luc. XIX, 42. it eyvcog aal ov — t« tt^os

iiorivrjv aov christus ypacis nomine , omnes felicitatis

«partes designat secundum Hebraicam phrasin" (4).

Ubi voces Hebraicae non recte scriptae occurrunt,

quomodo scribi debeant monet: matth. XXI, 9.

(oaavvu. tc5 viw Ja^ld «precatio ex Ps. CXVIII, 25.

»sumta est: potius dicendum erat hoschiana, sahum

y>fac obsecro" (P)] marc. III, 17. -Aai ini&ijxev dvroTg

ovojxara JBoavaQylg, »est dictio corrupta cujus integra

vpronuntiatio est w^JlT*i3 tonitru fihi" (6). Discrimen

Chaldaicam inter et Hebraicam dialectum rite indicat,

(1) Cff. BEZA, FISCATOR, GKOTIVS Ct KUIITOEL ad h. I.

(2) Cff. piscATOE, KiriiioEi, et oishaitser ad h. I.

(3) Cfi. BEZA , PISCATOR Ct KCIROEL ad h. 1.

(4) Cff. piscATOR et T. D. palm ad h. 1.

(5) Cff. BEZA , PISCATOR , KVIROEL , FEITZSCHE Ct OLSHAOSEH ad h. I,

(6) Cff. PI5CAT0R, CKOTirs Ct SRITZSCHB od h. I.

76

JOAN. I, 43- <fv vXtiOriGT) Kijcpag «Cephas chaldaicum

«niagis quam Hebraicum est nomen. Sed illa post

xexsilium Babylonicum usitata erat pronuntiatio" (i).

Videmus itaque ex hisce, hcet paucissimis, vel sic

tamen luculentissimis testimoniis, quibus addi insuper

possent ex sequenti §> calvinum intimam sibi con-

traxisse Hnguae Hebraeae famiharitatem,quam non

adeo ostentavit , verum potius tacite suo consiHo

adaptavit. Quod si non ita sese haberet, unde, quae

monuit ad locos supra laudatos Act. XHI, 34- XIV, 25.

hausisset , equidem nescire" fateor. Praeterea , cura

CALViNUM ahcubi in suis commentariis in Psalmos

audiamus , se sentire dicentem, quae canit poeta^

magis adhuc mirum est, multos theologos linguae

Hebraeae notitiam calvino denegasse (2).

§6.

f» T*. notitia.

In praeclaris interpretationis grammaticae subsi-

diis , accurata eorum,quae V. T. hbris continentur,

notitia, non infimum tenet locum. Mukarum enim

rerum causam , rationem , consihum ignoramus , nisi

(1) Cff. ircKE , THottrcK et oishausek ad h. I.

(2) Cff. scALiGER in opere Scaligeriana prima pag. 39. Mbteb

Geschichte der Kunst. und Jf^issens. S. 463. Tholcck

Anzeiger 1831. N '. 42. v. henrt Th. I, S. 350-354, et

DB GEER in commentat. supra laudata , in J rfc vi , quam

habuit cAtviRi character in scriplis ejus theologicis.

77

justa horum librorum notitia imbuti. Hac igitur

gaudens monuit, Deum , in instituendis Israelitis, ae-

tatis juvenilis, in qua versabatur gens, rationem ha-

buisse, ideoque variis sub formis salutem, quam

generi humano allaturus esset, praesignificasse , ta-

bernaculum adeo , sacrificia , caerimonias , fuisse figu-

ras et umbras earum rerum,quae in N. T. solide

habentur, e. c. ad joan. V, 4^« moses erat typus

CHRiSTi , et JOAN. I, Sa. in apparitione Spiritus S. sub

forma columbae , vidit analogiam signi cumveritate,

scil. cum ea mansuetudine,quam jesaias in persona

MESsiAE depinxerat. Ex V. T. notitia hausit, quae ad

MATTH. VI, 26. ii.i^Xeij.iaTi i?g t« niJiivu. x. t. A. monel:

LticAsXII, 24. pro volucrihus corvos posuit alludens forte

adPs. CXLVII, 9. «DAviDEM vero quidam existimant no-

»minatim ideo locutum esse de corvis, quod, quumeos

»statim deserant patres et matres, necesse est, divinitus

«alimenta illis afterri" (i),- ut et quomodo cognatio inter-

cedere posset inter elisabetham, quae erat e filiabus aaro-

Nis, et MARiAM, Lcc. I, 36, scilicct lex, Num. XXXVI,

i6. ea tantum vetabat connubia, quibus haereditates

miscerentur: fieri igitur potuit, ut ex tribu judae

muUer sacerdoti nuberet (2). Multa ex V. T. ritibus

exponit marc. IX, i^^. Ttag nvgl — kul naau &vaia

dXl dXia&rjaiTai y alkidit christus ad Lev. II, i3.

»hortatur suos, ut se Deo offerant, igne et sale con-

«diendos, ut fiant sacrae victimae" (3). Ex dicendi

(1) Cf. GROTius ad h. I.

(2) Cf. KCinoEi, ad b. I.

(3) Cif. KuiROEi. et FRiTzscHE ad h. I.

7S

formuHs, in V. T. obviis, similibus in N. T. libiis

occurrentibus lucem affert ; sic matth. XIX, i3. ad

IW Tag yjTQug iTci&fj dvxoXg ait: «manuum impositio

uvetus et celebre apud Judaeos benedicendi symbo-

vlum erat. Ideo nihil mirum , si christum pro pueris,

«adhibita sollenni caerimonia, precari cupiant" (i);

item JOAN. IX, 24. 86g 86^«v '&iw ^ »sollennis for-

«mula, quae adhiberi solebat, quum jusjurandum ab

»aliquo exigerent vid. jos. VII, 29. Monebant autem

»his verbis, non levi contumelia affici Deum, si quis

»per ejus nomen falleret" (2). Quae in genere dicun-

tur, inspecie esse sumenda ex V. T, docet, luc. I, 21.

iv Tw iQOvi^HV dvTov iV Tw vaw. » Templi nomen pro

vSancto accipitur, ubi altare suffitus erat. Inde peracto

"sacro egredi solebant sacerdotes in suum atrium , unde

»populo benedicerent" (3). Porro accurata tantum

historiae Israeliticae cognitione potuit notare, Act.

VII, Sp. ad jfofi laTQd(fi]accv Tcc7g KttQdiaig avTcov iig

'^AiyvTiTov; aversos cordibus dicit, non quod illuc

«reverti optarint, sed quia animos reflexerint ad eas

«corruptelas, quarum nuUa illis memoria manere

»debuerat, nisi cum summa exsecratione et odio" (4).

Si hominis cujusdam mentio injiciatur, nec certum

sit, quoniam duo ejusdem nominis occurrunt in V. T.

,

quis innuatur, ex historia id definit. e. c. matth.

XXIII, 38. «Nulla est dubitatio," ait, »quin chri-

(1) Cff. BEZA et FRiTzscHE od h. I.

(2) Cfi. BEZA , piscATOR, KciNOEL, I.CCKE et Tnoi.ucK ad h. 1.

(3) Cff. piscATOK et KvmoEL ad h. 1.

(4) Cff. GR0IIII8 et KuiNOEt ad h. 1.

ro

»STUS sacrilegam illani zachariae lapiclationem notct,

»quae invenitur, 2 Chron. XXIV, 22" (i). Tandem

sua versionis Alexandrinae notitia , collata illa cum

textu arclietypo, praepositionem «716 Act. II, 17.

abundare docet.

In e::plicandis niaxime effatis e V. T. laudatis,qui-

bus addita est formula tVa nXTjQca&fj aliave ejusmodi,

magna eliam sunt calvini merita. Cum enim niulti,

coeco pro S. scriptorum dignitate ducti ardore, sin-

gulas laudatiories complementa dixerint earum rerum,

quae in V. T. praedicta putent, alii oppositam in-

gressi viam , verba tantum V. T. in suum usum con-

versa esse a S. scriptoribus statuant,quo facilius sibi

in popularium animos aperirent aditum , calvinus in

medio sitam esse veritatem declaravit. mHoc semper

«observandum esse dixit, quoties aliquod scripturae

wtestimonium laudant Apostoli, quamvis non reddant

«verbum ex verbo, imo interdum longe discedant

,

• congruenter tamen et apposite ab illis ad causam

xaccommodari." Ita primum matth. XXII, 42.(2)

partim etiam matth. IV, 14. impieta stricte sic dicta

vaticinia statuit. Deinde in pluriniis ejusniodi enun-

ciatis indicari solummodo docuit res, quaruni umbias

sub V. T. viderant vates adeoque typicam esse eorum

rationem : Matth. II , 23. (3). XXVII, 35. (4).

(1) C£f. BEZA, GKOTIUS, KUIHOEI. , V, D. PALM et FEITZSCBE ad h. 1.

(?) Cff. KuinoEi et otsnAtfSEH ad h. 1.

(3) Cf. BEZA ad b. 1.

(4) Cff BE7.A , r.ROTIV!) , KtllWOEl Ct FRiry.SCHF, ad h. 1.

80

loAN. XII, 1 3 et i6. XIII, i8. (i). XIX, 24. (2) et Sect.

a8. Act. II, 25-28. 3i.(3)IV, 11.(4) et Sect. 26. (5).

XIII, i3, (6). Porro de multis eorum ita judicavit, tum

JESUM, tum Apostolos et Evangelistas , rerum analogia

adductos,ad ealocaprovocasse:MATTH.II, x^.(j). Sect.

18. (8). XIII, i5. (9). JoAN. II, 17. (10). partim etiam

Matth. III, 3.(ii). VIII, 17. (12). XII, 17.(13). XIII,

i4.(i4). XXVII,9. (i5). JoAN. XIX, 37.(16). Act.I,

20. (17). XIII, 42. (18). Quarto denique ex calvini

mente , verba prophetarum suum tantuni in usum con-

verterunt jesus et Apostoli: matth. VIII, 17. (19).

Marc. XV, 28. JoAN. VI, 65. (20). Act. III, 22. (21).

(1) Cff. iircKE et summatim THoiTrcE et olshacseh ad h. 1.

(2) Cff. IUCK.E et THOi.tcK ad h. 1.

(3) Cff. GROTius, KuiitoEi et OLSHAUSER ad h. I.

(4) Cff. KuiifOEL »quae davidis suut" ait »ad messiam transfe»

»runtur" ad h. I.

(5) Cff. oLSHAussn ad h. 1. , et qui ab co laudatur HEirGSTEifBE&e

in opere Christologie dea A. J. Th. I. S. 95. ff.

(6) Cff. FiscATOK ad Hebr. I, 5., et olshausek ad h. I.

(7) Cff. GROTIUS, KUIIfOEL et OLSHAUSEH ad h, 1.

(8) Cff. KuiiiOEL, FRiTzscHE e4 OLSHAUSEH ad h. I.

(9) Cff. GROTius, KuiROEL et V. D. PALM ad h. I.

(10) Cff. LUCKE et THOLUCK ad h. 1.

(11) Cff. KuiproEL et OLSHAUSEW ad h. 1. Fritzsche adMARc. I, 2.

(12) Cff. BEZA , PISCATOR , KCINOEL , V. D. PALM Ct PRITZSCHE ad h. I.

(13) Cff. KUIHOEL, FRITZSCHE et OLSHAUSEIT ad h. 1.

(14) Cff. GROTius , KuiKOEL et V. D. PALM ad h. I.

(15) Cff. GROTius et FRiTzscHE ad h. 1,

(16) Cf. KuiNOEL ad h. I.

(17) Cff. piscATOR et OLSHAUSEK ad h. 1.

(18) Cff. GROTIUS, KUIHOEL et OLSHAUSEIt ad h. 1.

(19) Cff. BEZA, nsCATOR, KUINOEL , T. D. PALM et FRITZSCHE ad h. I.

(20) Cff. KUINOEL , LUCKE et OLSHAUSEJf ad h. 1.

(21) Cff. CROTIUS, KUIKOEL ct 0L8HA0SBH ad h. I.

81

XIII, 47-(*)' ^^ > i5' (^)' Magni igitur aestimare

vel inviti cogimur cai.vini non tantuni recte dis-

tinguendi dxni^ticiv^ verum etiam animum ejus vere

liberalem. IMulta enim adsunt loca, in quibus libe-

ralioris notae interpretes etiam nunc haerent Noster

vero, semotis omnibus perversis studiis, quid disertis

verbis proditum sit, non quid derivari ex iis quacun-

que tandem ratione possit, sed quid inde duci debeat,

guaesivit (3).

CAPUT II

nE TNTERPRETATIONF. CALVJNI HTSTORICA,

Historicam interpretationem dicens, eam significo

quae versatur in expllcandis tempore^ locis^ ritihus^

morihus et opinionihus illius aetatis^ acl quam refc'

runtur librorum S. scriptores ^ sermonumque auctores.

Videamus igitur, quid praestiterit noster in hisce.

(1) Cf, KcinoEL ad h. 1.

(2) Cf. KcijJOEi ad h. 1.

(3) Cff. METER Geschichte ii s. w. S. 4fi6. TnoircK Litl. Attz,

I83I. N-. 41.

82

§ 1

Geograpliiae notitia.

In interpretandis libris N. T. historicis rite versari

nemo potest , nisi Palaestinam et vicinas regiones

,

oppida , montes , etc. plane noscat. CALViNns in

hisce quamvis brevis sit, accuratam tamen et felicem

posuit industriam, monens Lectores, si quidem plura

de regionum et urbium situ scire velleut , id peten-

dum esse ex geographis. Quae praeslitit haec fere

sunt: MATTH. XII, 42. BuQiXiGQu Noxov. Quoniam

Aethiopia, Judaeae respectu habito, ad meridiem vergit,

hanc fuisse Aethiopiae reginam putat (i). In urbium situ

definiendo recte versatus est e. c. matth. XVI, i3.

iiq T« fiiQtj KaiouQiiug Tijs fPiXiTcnov, «Duplex erat Cae-

»sarea, vetus illa et nobilior, quae prius turris Stra-

»tonis erat, et haec ad radices montis Libani, non

«procul a Jordane sita. — Quia nuper exstructa erat

»a PHiLiPPO Tetrarcha , vocata fuit philippi" (2);

Ltrc. I, 89. lectionem eJg ndXiv ^loilda secutus, con-

tendit, hanc urbem pertinuisse ad tribum Judae et

sitam fuisse in regione niontana , etsi non definit

,

quaenam fuerit (3); Act. IX, 32. TXQog rovg xar«-

xovvTug Av'88av , «Lydda postea Diospohs vocata, urbs

»tam vetustate sua, quam muhis dotibus nobihs, non

(1) Cff. RIIl;»OEL , FRITZSCHE ct OLSHAUSEN ad h. 1.

(2) Cir. EEZA, nscATOR , alii.

(3) Cf. BEZA ad h. I. Alii interprefes, vel , Jtiltam veJ Hebro-

nem , alii Hierosnlyma sifjnifirnri pntant.

83

«procul a mari mediterraneo. Huic vicina erat Joppe»

"Urbs ipsa in edita rupe sita, unde in longum pros-

«pectus patebat Hierosolymam usque." Act. XVI, i4.

TioXmg QvaxiiQOJv, «Thyatiram geographi urbem Lydlac

» esse tradunt , sitam in ripaHermi fluminis et illi quon-

..dam nomen fuisse Peopiae" (i). Interdum quo tem-

pore ohm exstiterit, docet: luc. VH, ii. NaCv^ »ur-

«bem Nain hieronymds, sua aetate adhuc superstitem

'.fuisse tradit, duobus miUibus infra montem Thabor,

»meridiem versus"(2): quid prae caeteris memorabile

ipsa contineat Act. IX, 36. h Votttt»/ ia. t. A. » Joppe

«portum habebat celebrem licet saxosum." Conditio-

nem porro loci cujusdam moralem commemorat Act,

XIII, 6. u'/iQi Ilacpov, >;Urbs maritinia erat versus me*

..ridiem. Tota insula Veneri sacra fuit. Praecipua

« tamen idoli sedes erat Paphus. Quahs integritas , et

..pudicitia et honestas et temperantia in ea urbe vigue-

»rint, conjicere inde hcet ,quod religio incohs sum-

»mam ad quaevis probra et flagitia licentiam dabat.'

Recte item versatur in lacus Gennesareth variis ap-

pellationibus indicandis luc. V, i. naQu ttjp Vinvtitf

riVvijaaQiT. "Proprie dictus fuit lacus ille m^lD,

»dein, hngui corrupla, deflexa fuit in Genesarelh. Pro-

»fani scriptores Genesarem vocant. Qua parte in Ga-

»hlaeam vergebat, mare Gahlaeae dixerunt. Ripa

»vicina Tiberiadi cognomen ex nrbe accepit" (3). Sed

(1) Cf. KuiuoEi ad h. I

(2) Cf. KuiHOEL ad h. I.

(3) Cff. PISCATOR, KCIHOEI. , FRITZSCnECt OISUACSEN Bcl HATTI»,

VI, 13. et winER Bibl Ri^lworlcrb. Th. I. S, 241.

84

haec siifficiant ad probandum, quod in liujus § initia

niouui , CALviNtJM brevem fuisse in geograpbia, nec

uon accurate in ea versatum fuissc.

§2.

Chronologia et genealogiae,

Qui recta chronologiae cognitione est imbutus N. T,

interpres, multum adjuvatur, ut difficultates,quae oc-

currant , enucleare ^ annorum numerum,

quos quis

vixerit, et quando singula obtinuerint facta, recte de-

finire possit. Hujus su])sidii notitia calLvinus,quae

ab uno alterove Evangehstarum omissa sunt, signi-

ficat, Luc. 11, 39. vTciaTQBipap iig rijv raXiXaiay. «Facile

>' quidem admittoprofectionem Aegyptiacam fuisse inter-

» mediam. Et quod dicit lucas , eos liabitasse in urbe sua

"Nasareth, ordine est posterius fuga in Aegyptum, quam

"MATTHAEtis refert" (1). Quae secum conjuncta narran-

tur, ita distinguit, ut quid primum, quid deinde factum

sit, ostendat, matth, XXVII, Sa. ytal tu iivrjiiita dvioyfj-

-dijaav, et locus parallelus MAKc. XVI, i. «Probabile

«videtur , christo mortuo fuisse slatim aperta sepulcra,

»Quum autem resurrexit, quosdam piorum recepto

»spiritu egressos esse et in urbe fuisse conspectos" (2).

Quod indefinite narratur, ita definit luc. VI, i. ly

aa^^uTco diVTeQOTTQWKa secundam anni festivitatem in-

(1) r.ff. BEZA ct optimi interprete».

(2) CiT. BEZA, CROTirs, V. D. PAiM ct FRiTzscnE ad h, I.

85

telligi dicens. Primum erat Pascha, ideo probabile esse

ait, tunc fuisse primitias. Fidem scriptorum S. vindi-

cat MATTH. XVII, I, fiiO^ tJl^iQa^ e^, Marc. IX, 2.

Matthaeus et MARCus sex, lucas octo habet. Hic

vero tam diem,

quo locutus erat christus, quam

quo transformatus est , coraprehendit (i). Sospi-

tatorem recte egisse exinde docet ad matth. XXVI,

ly. jfj TCQvoTtj xiav d^if}A.<xu^. marc. XVI, 16. luc.

XXII, 9. scribens se non dubitare, quin legitimus

dies in edendo Paschate observatus fuerit, et extra

controversiam esse, pridie Sabbati occisum fuisse

christum. Judaei vero, quum dies festi incidebant in

diem veneris , rejecerunt in diem posterum,

quia

populo niniis durae erant continuae bidui feriae.

Satis probabile igitur est, christum, qui pridie Sab-

bati Pascha celebravit, definitum a lege diem servas-

se (2). DifficuUates enodat i.uc. II, 2,. tiqcotjj i/eyeTO

K, T, A. putans hanc descriptionem , tumuku po-

puh , ad tempus esse impeditum,propterea additum

fuisse vice correctionis avT?j ij dnoyQccqirj ttqcdttj i/ifiTo

X. T. X. i. e. primum ad effectum perducta esty

CYRENio Sjriae praeside. Anni tempus significat Act.

XXVII, 9. bid t6 xal Tijv vr^OTciav rjbtj naQtXijlv^&i'

vau «Probabile est , festum expiationis intehigi, quo

(1) Cf. BEZA ad MARci locum. Alii e. g. CROTits , kuinoei,,

FRiTzscHE monent lucam non accurale tradidisso numerum.(2) Cf. BEZA

, qui ab hac opinione non est alicnus , ilem scauger,

CASACBOWrs, CAPEILIUS, lAMPIBS, qui citiUlttir a KUIHOEIIO

ad )i. I,

86

»jubebat dominus, animos affligi per septem dies.

sluitium fiebat a decimo die mensis septimi, cui nunc

jjpartim September, partim October respondet" (i)

;

et quoto vitae jesu anno quid aeciderit, joan. VII, 2.

riv §£ tyyvs tj ioQT?} r(av lovdccicov,probabile esse

dicens, secundo post baptismum christi anno hoc

qccidisse.

Laudabilem universe hisce studiis operam dedisse no-

ster videtur, plurimaeque explicationes repraesentant

iiobis exegetam, ex suo ingenio, quae dicit, maxime

haurientem, quod inprimis patet ex iis, quae monuit

de genealogiis apud matthaeum et lucam obviis.

Nam primum contradicentium opinionem, utramque

genealogiam josephi esse negantium, refutat; deinde il-

las hujus esse demonstrare conatur (2). Quatuor tantum

discrimina in illis animadvertit : priinum est, lucam

ordine retrogrado ab ultimo ad primum adscendere,

quum matthaeus ab ipsa origlne incipit; deinde mat-

THAEUM narrationem ultra sanctum et electum genus

non exlendere, t.ucam vero ad adamum usque pro-

gredi (3) ;porro matthaeum genus legale observare

sibique etiam permittere , ut quosdam rescindat ex

recitationis serie,

quia tres tantum tessaradecades

enumerat; lucam sequi naturalem ordinem et quae

(1) Cff. EEZA , PISCATOR , GROTirs, KUlNOEt , V. D. PAI,M e4

OLSBAUSEIV ad h. i.

(2) Ita etiam KOirtoEt , Comment. edit. IV. 1837, et de -nETTB

TitirzB Erklariing des Evang. KJatth. 1836.

(3) Cff. piscATOR, GROTius ad I.CG, III, 23. et oisuacseh ad

UATTB, I , 1.

111 iis est dissidii species, eam calvinus conciliat iii

Iiunc niodum: matthaeus sequitur legalem genealo-

giam nempe eam, qua factum est, ut jus regni ad

SALATHiEL transirct (i) ; lucas deducit christi genus

a NATANO, quia forte salomonis genus, quantum ad

regni successionem spectat, interciderit. ItacHRisTus,

quamvis natuialiter a salomone non fuerit genitus,

legali tamen ordine censetur ejus filius, quia ex re-

gibus originem duxit. Tandem de iisdem subinde

loquuntur bominibus, sed in eorum nominibus va-

riant. Quorundam etiam nomina praeterit matthaeus,

propter tres ordines, quibus genealogiam complexus

est, quod fecisse videtur, ut ita magis lectorum me-

moriae consuleret (2).

§3.

Feteruni rituum^ morum et opinionum notitia,

Hac quidem notitia, multa recte explicuit, et de-

finivit. Sic, ex moribus olim usu receptis, loca ex-

(1) Cff. piscATOE ad MATTHAEi locum. Grotius ad mc. III, 23.

ait »MATTHAErs naturae ordinem sequltur, tucAs juris."

HcG, Einleitung, Th. II. S. 269. et fritzschi: ad MATxn. I, 12.

(2) CIT. GROTius et KUinoF.t ad matth. I, 17. Fritzsche ad

MATTH. 1 , 1. De tota quaeslione cff. beza ad icc. III , 23.

alibi. Grotius ad matth. I, 16. Hug. 1. I. S. 265-271,

qui licet hoc diserte non dicat , utramque {];cncalogiani

josEPHi csse statutre Yidetur. Piscator , K.uijtoEL alii

mattdaeum josefhi , LUCAM MARiAE proposuisse genea-

logiam dicunt in prolcgomenis ad matthaei Evangelium § i.

De tota J cf, meter Geschichte u. s. w. S. 465.

plicat, e. g. ex tibicinum praesentia recte colligit

filiam esse mortuam matth. IX, 23. Tibicines enim

non adesse solebant, nisi morte comperta,quum ex'

sequias jam pararent (i). Porro locum circumci-

sionis et qui adesse huic ritui solebant homines , col-

hgit ex Lcc. I, 59. i]X&oy 7iiQiTii.iHv Jt. T. ^., etSect. 60.

iial 7] ft»ir7/^ dmp n. t. X. «Hinc patet, infantes domi

« circumcidi , magno hominum conventu praesente" (2)

;

et hac opportunitate ohm nomina iis imponi ad l,uc.

II, 21. (3). Consuetum S. hbros legencH morem in

coetibus Christianis indicat ad Act. XIII, i5. fiiTa

di Ttjv dmyycoGiif tov vofiov. «Omnes ad lectionem

«scripturae fuerunt admissi. Postea, qui docendi et

«exhortandi gratia pohebant, secundas habebant par-

»tes, tamquam interpretes scripturae, quae lecta erat;"

moeroris et indignationis notas Act. XIV, 14. diaQQij'

^avTig T« ifidTia k. t. 1. (4)- Indicat consuetam sacerdo-

tum sedem, quamdiu in suis vicibus erant, nempe tem-

plum, ut divino cukui penitus addicti essent, seque

puros et immunes ab omni inquinamento servarent

ad Luc. 1 , 23. Ahbi indicat superstitionem in muUis

ablutionibus positam , luc. XI , 33. i{)-ai'(xaaip otl ov

71QC0T0P i^anTia&t] •hqo tov dQiOTOv et pompam in vasis,

quae hisce ablutionibus erant destinata joan. II, 6.(5);

(1) CfT. BEZA , PISCATOR, GKOTIUS et FRITZSCHE ad h. I.

(2) Cff. piscATOR ad Luc. II, 21. ct grotius ad h. 1.

(3) Cff. PISCATOR , CROTITJS et KCIHOEt ad h. 1.

(4) Cff. EEZA ad Act. XXVI, G5. Grotius, kcihoel et v, d. paim

ad h. I.

(5) Cf. SEZA ad h. I.

89

uti et originem festi instaurati templi joan. X, 22.

».Quia templum, quotl pollutum fuerat, de integro con-

«secratum fuit auspiciis jddae Maccabei , — quotannis

»festus erat ac celebris decUcationis novae dies, ut

» DEi gratiam,quae finem antiochi tyrannidi impo-

>'Suerat, memoria repeterent" (i); nec non Libertinorum

synagogae Act. VI, 9. »Probabile est civium Roma-

»norum libertos suis sumtibus exstruendam curasse

»synagogam, quae peculiaris esset Judaeis, qui Hiero-

»solymam ex provinciis comineabant" (2). De civis

Romani jure dicit ad Act. XXII, 26; »Qui se Ro-

»manum civem asserebat, nisi cognitorem daret, vel

«legitime probaret se civem esse, puniebatur. Ca-

«pitale enim erat, falso jus civitatis obtendere, quare

«Centurio rem quasi dubiam ad tribunum refertj" et

de lingua, jesu tempore usitata, Act. I, 19. jfj Idlu

diaXexTO} x. r. X. Hebraeos sua lingua sic vocasse

,

scilicet, qualis post exilium Babylonicum illa in usu erat

Judaeis, mixta ex Syriaca et Cbaldaica. Doctrinam

SADDUCEORUM brcviter tradit Act. XXIII , 8. »Quod

«resurrectionem negabant sadducaei, non est. cur ideo

«putemus, in totum similes fuisse epicureis. Fa-

«tebantur enim mundum regi dei providentia et uni-

» cuique mercedem pro operibus rependi, — sed justitiae

»praemia et scelerum poeuas in hac vita includebant."

Num vero, quae dixit de communi fere opinione,

JESU et Apostolorum aetate, mortuos redire in vitam

(1) Cfi". BEZA , piscATOR ct optimi intcrpretes.

(2) CfT. GRoiics, KumoEL, V. D. pAiM et oisuAUSEn ad h. I.

90

sub alia persona, ad matth. XIV, 2. XVI, i4» el

JOAN. 1,21. rectedictasiut, equidem dubito. E dictis

satis superque patet calvinum in pristini temporis coH'

ditionem se penitus insinuasse.

CAPUT III.

DE CALVINI INTERPRETATIONE RHETORICA.

Videamus porro,qua ratione versatus sit calvinus

,

tum in interpretandis dictis tropicis et parabolis , tum

in Jiguris orationis observandis.

§1

Dicta tropica.

In dictis tropicis exponendis calvinus generalem

secutus est regulam,qua docet , singulas similitudi-

nis notas minime premendas , sed rei tantum sum-

mam expouendam esse. Praeterea monet, nonnulla

verba, ex consueto S. librorum usu, inproprie esse

accipienda , e. c. matth. IX, 2.^, marc. V, 89. et

91

Luc. VIII, 52. itcc&afdei, dormit (i); matth. XX, a2.

noxriqiov Tnensuram ajjlictionum,quam deds unicuique

definit{p)^ et de incluslria obscure locutum esse ciiri-

STOM, JOAN. II, l^. XvQUTi XOV VCCOV TOVTOV ^ >'qUOcl

«aperto responso indignos judicabat Judaeos" (3).

Porro dicta tropica recte exponit, matth. IX, i6, ly.

ovdtig tni^ullit ini^Xij(xa (KKXOvg dyvacfov ini ifxaTico

naXaioj x. t. A., et marc. II, 21 , 22, lug. V, 36-38.

"Apta et concinna est similitudo ad rem praesentem

,

»si hoc de infirmis ac teneris christi discipulis et

wdisciplina, magis rigida, quam ut pares essent ad

wferendum , exponimus" (4); Act. IX, 5. oyihjQov aoi

nQog KtvTQa },axTi^eiv. «Sententia proverbialis a bobus

aut equis sumta, qui, dum stimulisaguntur, calcitrando

Diiihil proficiunt, nisi quod stimuhs altius infixis ma-

idum dupHcant" (5). Observat eliam adMATTH. IV, 19.

noiriaoj vi.iag dXuTg dv&Qoonojv^ metaphora ex re prae-

senti sumta , apte de Evangehi praedicatione agere

CHRiSTUM : «Nam homines vagi et palantes in mun-

»do, tamquam in vasto et confuso mari coUiguntur.

'

Rem significatam illustiat e signi consueta notione,

MATTH. V, i3. vfXiTg ioTt TO okag Ttjg yijg: «Summa

» est , incurabilem esse morbum,quum verbi ministri

(1) CCf. PISCATOR , GKOTIUS et rRITZSCHE ad h. 1. ScniEiEasiAcnER

vcro , DE WETTE et oisHAUSEN proprie locutuiii esse christum

staluunt ad h. I.

(2) Cfi. BEZA , GROTIUS , KUIHOEL, T. D. P AIH et OLSHAUSEH ad h. 1.

(3) CiF. GROTIUS , KUIROEL, V. D, PALM et THOLUCK ad h. I.

(4) Cir. KUINOEL , FRITZSCHE ct OLSHAUSEK ad h. 1.

(5) Cff. KUINOEL , V, n. PAiM et OLSHAUSEN ad h. I.

92

V. et doctores se ipsos adulterant ac insipidos reddunt,quia

wreliquum mundum sale suo condire debeant." Saepius

propriis verbis dat troporum sensum: matth. VII, i3.

iiaeX&iZi did rfjg OTiyfjg TidXijg a. t, A. »Nemo unquam

»in doctrina christi rite proficiet, qui non didicerit

«sensus suos et affectus omnes quasi in arctum coge-

»re, ut se inter angustias contineant" (i); Act. IX, 3i.

al iXitXi^Giai — oiiio8o{iot'iiipai n. t. A. aedijicabantur

coetus. «Metaphora aedificii optime convenit, quia

«Ecclesia templum est ac domus dei" (2). Necessi-

tatem plures inter metaphoras recte dijudicat , Act.

VIII , 23. i\g y^okijv TrixQiag nai Gdv8ta^ov ddiniag.

Priore metaphora, ducta ex Deut. XXIX, 28. inte-

riorem cordis malitiam notari, ait, quum impietatis

virus ita concepit, ut eo imbutum, nihil quam ama-

ritudinem proferre queat. Eodeni spectat av'vdia/xog

ddixiag, quum scil. totum cor vinctum et constriclum

tenetur (3).

§2.

Paraholae.

In parabolarum interpretatione maxime excelluit

CALViNUS, iterum iterumque monens, non urgenda esse

singula earum membra, sed attendendum esse, quid

(1) Cff. GROTItTS et KUINOEI ad h. 1.

(2) Cff. optimi interpretes.

(3) Cff. BEZA , GROTIUS Ct OLSRAUSElf ad ll. I.

93

sumniatim ante oculos habuerit auctor. Ita factum^

ut uniuscujusque parabolae sunimam, demtis imagi-

nibus , insigni perspicuitate proponat. E. g. parabolae

MATTH. XVI, 2. 6i}iiag yivoixevTjg^ liyiTi' ivdlcc '/.. r. L

sensum definit in hunc motlum. »Admonet cnRisTUS,

«satis testatam esse suam virtutem, ut visitationis suae

»tempus agnoscere deberent, nisi sponte oculos clau-

'dendo apertam refugerent lucem" (i), et lcc. XIV,

28-32. duas similitudines huc redire ait, » ne cui

«raolestum sit, christcm sequi hac lege, ut desideriis

wsuis omnibus renuntiet. Proponitur utihs admonitio,

»meditandum esse ante tempus, quid requirat Evan-

»gelii professio. Nam inde fit, ut multi in levissimis qui-

))busque tentationibus succumbant, quod meras sibi de-

«liciasfinxerunt, quasi in otio et umbra semperfuturi"(2)<

Porro parabolarum consihum indicat e. c. matth. XUI,

24-3o, quo loco hoc significare christum dicit : quam-

diu in hoc mundo peregrinatur Ecclesia, bonis malos

permixtos fore; quare,

palientia se arment filii dei,

ut inter offendicula, quibus turbari possent, infractam

retineant fidei constantiam. Matth. XXV, i-i3 sim-

plex esse hoc consilium censet,

quod non sufficit

alacre exigui temporis studium , nisi infatigabilis con-

stantia simul accedat (3); verborum Sect. 5. %Qovi'

^oi/Tog Tov vv}i(f>tou tardationem explicat de negotiis

(l^ Cff. PISCATOR , GROTIl'9, KIIHOEL et FRITZSCDE acl ll. 1.

(2) Cff. GROTius , KriKOEL et T. n. PALM ad h, 1.

(3) Cff. CROTiDs et scHOT Comment, in jesu tertnoncs de TvuQovfsift

ad h. 1.

94

terrenis, quibus implicari fideles necesse est, quamdiu

in carne habitant; et luc» XVI, 27. iQcoTOD ouv aa^

UaTiQ^ %vtt ni^uyjjjg avrov x, r, X. statuit, christum, sub

divitis et abrahami persona, nos admonere, mi-

nime exspectandum esse, dum mortui resurgant ad

nos docendos et hortandos, ubi certa Tivendi regula

nobis tradita est. Alibi docet,parabolas a christo

propositas, omnibus numeris absolutas esse, ut nihil

superfluat vel detrahi possit, luc. VII, 36-5o.

Ex his igitur locis, quibus addi plura possent, coi-

ligimus, cAiiViNUM, in interpretandis parabohs, recto

versatum esse.

§3.

Orationis Jigurae,

In exponendis orationis figuris universe fehceitt

posuit industriam calvinus. Plures synecdocharum

classes rite distinguens, docet sumi tum totum pro

parte^ luc. 11,1. ccTioyQucpio&ai nuaav rrjv oixov(.iivi]v;

Act. II, 43. tyhiTO 8i ndaj] '^vyffj cpo^og; tum partem

pro toto^ MATTH. V, 6. TiicvibvTig Kal ^ixpwvTig^ labo'

rare inopia ^ destitui rehus necessariis ; VI, 11. iii

voce aQTog (i) ; vel speciem pro genere^ liUC. III, 11.

d i%(av dvo iiTwvag, «sub una specie comprehenditur

«generahs doctrina, nempe ut quisque ex sua abundanti^

(l) Cff. cnoTiBs, KUiKOEr, et nERincA ad h. 1,

95

vsubveniat pauperum inopiae"(i); Act. 111, i6. inl

TTJ nioTit Tou 6p6(xaTog ccvtov, "Fide Evangelii virtus

"per synecdochen comniendatur." Non minus recte in

metotiymiis indicandis versatur, e. c. matth. XXVI, 26,

xovTo ioTi To Gcofia fjiovy »rei significatae nomen ad

«signum transfertur" (2). Alias etiam observat ora-

«tionis figuras , e. c. hyperbolen , jiattu. VI, 17.

dXiixpai aov Ttjif xiqaXTjy. «Hoc hyperbolicum est, non

»enim ab una specie hypocriseos nos retrahit, ut in

«alteram inducatj'' item IX, i3. ovdinoTi icfuvij ovTcog

iv Tto 'laQatiXf «majoribus enim miracuhs gloriam suam

«patefecerat deus ohm in populo suo;" luc. X, 4«

fiijdipa naTOi TTjif 6d6i> danaatjax^i, Antithesin notat

JOAN. I, 12. in particula universah oaoi-y Act. X, 43.

acpiaiy <xfiaQTia>v "ka^iiv x. r, X. inter fideles et deum;

XII, 9. OTi dX7]&ig iaTi) inter rem ipsam et visionem;

emphases joan. I, 11. iig rd Xdia rjl&i y., x, h tam

in verbo quam in nomine; VIII, 24. 6tl iyoi itfii. 36.

ovTcog iXiv'(yQOi iaia&i , in adverbio per-e; IX, 4o« f*ij

xal ij{4,i7g TvcpXol iainv , in particula ital; XX, 17. dvcc-

^aivoa uQog t6v naxiQU fxov, in verbo dva^aivca; Sect. 28,

o mlQiog ^ov xal 6 &i6g fiov. Porro figuram quam di-

cunt inavoQ&coaiv vel non adesse ait matth. V, 21.

^xof'cr«r6 OTi iQ(ti&'^ x. t. A. ut et Sect. 33. ovx inioo»

xijaiig, «non est legis correctio, sed potius germana

«interpretatio;" vel eam adesse e. c. Act. XV, 33.

dmXv&tjaav niT iiQtjvTjg, «in contextu mox subjicitur

(1) Cff. GROTirs et KtiNOEi ad h. I.

(2] Cff. BBZA , VISCATOR fllii.

«correctioj quiod visum fuerit Silae illic manere^ XXII^

i6. tTiixaXiGunevo^ t6 opohu tov xvqlov. «Hoc mem-

>'brum est veluti correctio superioris dicti, quia ananias

«PAULU3I ab externi eleinenli fiducia diserte ad chris-

«TUM ablegfat." Tandem memoranda etiam est anti^o

strophe Act. VII, 43. »quod legem apud se depositam

xsuscipere simulaverant,quae tamen ab illis contu-

» meliose spreta Juit."

CAPUT lY.

DE INTERPRETATIONE CAI.VINI LOGICA.

Quod attinet porro ad interpretationem calvini

logicam, dacTnxa primum de vocum et enunciationum

significatione,

quas , observato nexu logico, explicat5

deinde ea tradam, quae analogia doctrinae Christianae

illustrat; porro disquiram, utrum et quatenus opinio-

nes CALviNi dogmaticae vim habuerint in ejus interpre-

tatione; tandem de componendis tpuvTioi^uvdcxiq agam.

§ 1-

Nexus vocum et enunciationum logicus.

Ut igitur cognoscamus, qua ratione calvinus nextim

verborum- logicum definierit, singulatim de iis diceu-

97

clum est, et priniuni quidein de conjunctioiie .sahjecti

et praedicati. Scilicet non rai'o subjectuni praedi-

cato ita junctum est, ut alia interpretationis admini-

cula ad verum verborum sensum detiniendum frustra

adhibeantur; e.c. ubi non subjectum, quod fere semper

obtinet, sed praedicatum priore loco positum inve-

nitur, MATTH. V, 3. [AWnaQioi, OL iixoiy^oi xoi nvtij^axi

»qui, malis domiti et subacti, sese totos subjiciunt

»DEO et intus humiliati in ejus praesidium se con-

xferuntj" item Sect. 8. liUxaQiot ol ita&aQoi xfj naQbia;

vel ubi subjecto deest articulus, e. g. matth. XXII, i4-

TioXXol yuQH Gi xXijTol X. X. X, XX, i6. ahbi. Dein-

de praedicatum improprie accipiendum esse, bene vi-

dit matth, V, i3. vfi^iTg iaxe x6 aXag xijg yrjg intel-

>>hgit CHRiSTUS, Apostolorum esse munus, sahre ter-

»ram, quia scil. nihil nisi insipidum habeaut homi-

»nes, donec sale coelestis doctrinae conditi fuerint;"

et conjunctionem inter utrumque recte exphcuit, sii>e

eam non indicaverit, e. c. matth. XII, y. ihof &aX(tj

xal ov dvGiap. «Hosea caritalis operibus sacrificia

«comparat, monens illa amoris indicia majoris aesti-

»mari quam externa opera;' sive eam diserte mon"-

straverit, e. c. matth. XII, 34« ahbi.

Quodattinet ad alterum^ quod hic monendum est, recte

observat cAiiViPrussententiarum nexum, qui tum quoque

obtinet, quum nuha orationis particula conjungantur, e. c.

TOAN. III, 33. la^coi' avxov xijv [laQxvQiav x. x. X. , uti et,

quum tales enunciationes inveniantur, quarum nullus est

nexus, nisi ahquid subaudiatur, e. c. ad joan. XX, i-.

utj fiov njixov verl)a quaedam esse supplenda moncl.

m

scil. et mulieres et vero etiam mariam amplexas esse

cHRiSTipedes; aliaque numero multa, quae, observando

cogitationum nexu, e contextu derivanda sunt, quod

videre est ex Part. III , Cap. I. § 2 , ubi de iis dixi-

mus, quae calvinus contextae orationis ope explicuit,

Tandem verbo etiam dicendum est de majoribus ora-

tionispartibus. Non singularumtantummodo vocum vim

esse definiendam, sed interpretis id esse saepius dixit, ut

scribentis dicentisve ideas observet, orationisque sum-

mam paucis verbis exponat. Quod maxinie egit in

parabolarum interpretatione, vid. Cap. III. §2, uti et in

explicandis sermonibus, tum a jesu christo, tum ab

Apostolis aliisque habitus. Qua quidem in re, ora-

tionis divisione in capita et sectiones, non semper

justos dictis poni terminos indicavit.

§2.

Doctrinae analogia.

£st quidem boni interpretis statuere , S. Scriptores

auxilio divino singulari adjutos scripsisse; attamen ex

cALViNi senlentia , non singulorum verborumvispremen-

da est, sed totius Evangelii attendenda est indoles, nul-

laque loci explicatio, doctrinae Christianae, ahunde

^atis cognitae repugnans, admitti potest. Hanc regulam

generalem sumsisse eum , utraque fere pagina docet,

ut adeo hoc nomine liaud exigua ejus sint merita. Ita

quae in genere dicuntur , in specie sumenda esse

docet Act. "VIII, 16. ovTxoi yuQ t}p tTt' ovdfvt dvTwp

99

immnroDxog uSaraaritanos, qui vei'e christum in hap-

Mtismo induerant, Spiritu quoque ejus vestitos fuisse

.negandum non est (Gal. III, 24-) • Et sane lucas liic

wnon de connnuni Spiritus gratia loquitur, qua nos

»sibi Deus in filios regenerat, sed de singularibus illis

«donis, quibus Dominiis^ initio Evangelii, quosdam

«€sse praeditos voluit, ad ornandum christi regnum."

Quae indefinite dicuntur, inde definit, e. c. matth.XVI,

28. i(og dv idcoat xov vibv rou dv&Qionov x. r. X. intelligi

coelestis gloriae manifestationem dicit,quam a resur-

rectione auspicatus est christus , et plenius deinde Spi-

ritum s. mittendo exhibuit (i). AUbi non definite acci-

piendum esse verbum monet, matth. XX, 28. XiJrQOv

avrl noXliav , thuUos ponit non definite pro certo nu-

mero ; sed pro pluribus,quia se aliis omnibus oppo-

nit (2) . Quae obscure dicuntur iUustrat , et rei ratio-

nem addit, matth. V, 4- [^ochuqioi 01 nev&ovvreg , »quia

«luctu formantur ad peicipiendum aeternum gaudium et

«quasi stimuhs excitantur, ne ahbi quam in Deo solidam

"consolationem quaerant;" etAct. X, 42. itQirijg ^tovrojv

itttl vexQwv «vivorum et mortuorum judicem christum

«fore dicit petrus,

quia, uhi resurrexerint mortui,

«etiara qui tunc erunt superstites, raoraento imrauta-

»buntur." Non orani sua vi verba esse accipienda, ait

ad matth. V, 34. i*i] onoaai. olwg. «Ubi justa ratio

»cogat, lex non modo pennittit jurare, sed directe

«etiam jubet." Ahum subinde docet, esse verhorum

(1) Cff. BEZA , PISCATOR et GROTIIS atl h. I.

(2) Cf. oisnArsKn ad li i.

100

sensum, quam qui primo obtutu verbis inesse videtur,

Ita CHRiSTi dignitati nihil derogari tentatione indicat

MATTH. IV, I. 7i{iQc<G9fjvai vTio Tov Sia^olov , »haec

»merito censetur hiimanae naturae infirmitas , sensus

»moveri rebus objectis, sed quae per se vitiosa non

«esset (i), nisi accederet corruptio;" matth. XX, 23.

ovn tdTiv ifxoi/ bovvai, wnii sibi derogat christus; neque

»enim de sua potestate liic disputat, sed tantum repu-

»tari vult, quorsum missus fuerit a Patre et quid suae

xvocationi conveniat." Item marc. XIII, 32. iiiQl t^g

i^fAeQag ixciyi^g, rj rijg wQag ovdilg oidiv, »ad munus

»sibi a patre injunctum respexit" (2). Luc. XIX, ^i-

ixXavaev in dvTfj, »Prudenter semper notandum est,

»quam personam sustineat, — Quatenus datus erat liuic

«populo minister in salutem,pro officii sui ratione ilUus

«exitium deplorat;'' et joan. XI, 33. ive^QijitjaaTO tc5

nviviiaTi z. T. X. »vokmtaria tantum dicitur fuisse christi

«submissio, qua factum est, ut in aniinae affectibus

«nobis simihs esset" (3).

Porro doctrinae Christianae analogia vindicat Evan-

gehslarum auctoritatem ad joan. I, i3. 01 ovx f| alfiu-

Toov — iyivvtiOtjQav. »Videtur Evangehsta praepostere

«regenerationem facere fide priorem, quum potius effec-

»tussitfidei, ideoque posterior. Respondeo utrumque

» optime convenire: quia et fide concipimus incorruptibi-

»le semen, quo in novam et divinam vitam renascimur.

(1) Eadem fere ri,iMAHN in libro iiber die Sundlosigheit jEsr.

(2) CfF. GROTics , RosENMULi.ER 1» ScholHs ct scBOT Cotnment.

ad h. 1.

(3) CIT. p»srATOB et THOircs: ad h- h

101

»»Et tamen jam hdes ipsa est opus Spiritus s.' Ita ad

Act. XX, 21. AiafxocQXVQOiiivoi — (Jitxavoioiv nal niaxiv,

"poenitentiam priore loco (pauliis) nominat, quia poe-

«nitentiae iniLiuni sit praeparatio ad fidem." Agentlum

consillum ita indicat, e.c, matth.XXI, 12. i^i[^a}.i nav-

xag xov^ ncaXouvxag a. t.A. monens, lioc tantum spectasse

CHRisTUM, ut sub uuo visibili symbolo doceret, sibi a

Deo purgandi templi mandatas esse partes, et simul

ostenderet, foedo abusu corruptum esse Dei cultum (i);

et Act. III, 20. onwg ccv iX&coai y.ainoi dvaxlnl^ioi^ k. t. A.

Petrum minas promissionibus miscere dicens, ut partim

alliciat Judaeos ad christum, partim metu stimulet.

Tandem brevi definitione complectitur vim et naturam

fidei ad joan. XX, 29. '6x1 tcoQa^ug fii^ mnlaxivitag'

«Fides non subsistit in praesenti aspectu, sed penetrat

uusque ad coelos, ut credat, quae sunt abscondita ab

»humano sensu" (2), et poenitentiae Act. II, 87. xaxa-

vi^yijaav rfj Ttandla. «Duplicem profectum notat (lucas).

»Primum, quod tacti fuerunt doloris sensu : deinde

«quod se obsequentes petri consilio praebuerunt. Hoc

»poenitentiae initium est, hic ad pietatem ingressus,

wtristitiam ex peccatis nostris concipere, ac malorum

wnostrorum sensu vulnerari, — sed compunctioni ac-

«cedere debet promptitudo ad parendum. Compuncti

"fuerunt cain et judas, sed obstitit desperalio, quomi-

«nus se Deo subjicerent." Itaque multa recte explicuit

calvinus ex doctrinae Christianae analo-ria.o

(1) Cff. GHOTICS, KUIROEL , T. D. PAIM a<l h. 1., ct THOI,UCKaJJOlJi. II, 14.

(2) Cf. TnoLtcK ad li. I.

102

§ 3.

Calvini upiniones dogmaticae.

Quod attinet ad vim,quam calvini opiniones dog-

malicae, aliunde salis cognitae, in interpretandi,quani

secutus est, rationem habuerint, pleraque huc spectan-

tia referri possunt ad jesu christi personam, ad

munus quod in terra, deum inter et homines, gessit,

et ad mortis, quam subiit, vim et effectum. Ita de

aeterna jesu christi generatione loquitur ad joan.I, i.

Ad JOAN. XVII, 8. proponit formidabile Dei tribunal

et judicem vindicta armatum. Ad matth. XXVI, 3^.

docet DEi Filium, acerbissimis corporis et animae do-

loribus, item sanguine suo, tamquam unico sacrificio,

reatum nostrum expiasse , horribih Dei judicio satisfe-

cisse, atqueita iratum, severum et implacabilem deum

in aeternum nobis placasse. Vid. et ad matth. XXVI,

2., XXVII, 46., JOAN. III, i6., XII, ly., XVI, 26.,

XIX, a8., Act. IV, 12., X, 87. XV, 11., XXII, 16.

Porro ad matth. XXV, 4i. , joan. XIII , 38. , XVII, 6.

,

Act. VI, i4. , XXII, 14. de aeterna et inconditionata

praedestinatione loquitur; de hbera dei gratia ad

JOAN. VI, 37. , X, 38. , XIII, 18, 48. Doctrinam de

electis et reprobis commemorat matth. XII, 3i.,

joAN.III, 16., VI, 37., X, 8., XIII, 18., XVI, 27.,

XVII, 2,3, 6, 9., XIX, 3o., Act. XIII, 48., XVI,

6, 17., XXII, 14.5 XXVIII, 5; uti el perseveran-

tiara sanctorum joan. VI, 37. , X, 38., XIII, 18, 48.

Aha attingenda sunt,

quae in calvini Connnen-

103

tariis inveniuntur. Ita Satanam dicit astu et fallaciis,

spectris et visionibus abuti ad suas praestigias, luc. 1.

18., Act. XVI, 10; motus extraordinarios ei perniitti,

quorum vis rationem nostram superat matth. V, i3;

illius ministerio uti dedivi, quoties vult homines in

exitium praecipites agere matth. VI, 18; eum om-

nes animae facultates justo dei permissu corrumpere,

vel pervertere, matth. XII, 22. tantamque esse

omnino ejus vim , ut homines frustra Hberalionem

sperent , donec subactus fuerit, XII, 29; ejus vim

maxime perspicuam esse in concitandis hominura ani-

mis , ut nullam judicii speciein colant in persequendo

Evangeho Act. XVI, 22, eumque omnia mala mo-

hentem interdum totas dementare urbes Act. XVI,

16, aha.

Denique de humanae naturae facultatibus ita judi-

cat, ut notitiam hominis post lapsum nihil aliud esse

dicat, quam horrendam idololatriae et superstitio-

num scaturiginem , ejusque judicium partim coecuni

et praeposterum,partim mutilum et confusum esse,

atque in tota ejus natura nullam rectitudinis guttam

superesse ad joan. III, 6.; imo totum genus humanum

poUutum et sordibus inquinatum esse ita quidem , ut ex

utero nihil afferamus praeter meras sordes, nec quic-

quam esse in natura nostra rectitudinis, quod nos Deo

concihec; omnes partes esse vitiatas, Act. XV, 9. In

quibus omnibus nonnulla certe haberi, quae a jesu

christi ^l Apostolorum mente aberrent, non est, quod

moneam. IUud satis superque patet, quamnam vim iu

CALVINO opiniones ejus dograaticae habuerint.

104

§ *'

*Ei/<xpTioifaptiat.

Cum in ea sententia versaretur calvincs, ut sta-

tueret, ss. Scriptores auxilio divino singulari usos fuisse,

iiullam repugnanliam, proprie dictam, in eorum libris in«

veniri existimavit; sed omnia, quae huc pertinere vi-

derentur, repugnantiae tantum speciem habere, eam-»

c|ue esse derivandam ex diverso scribentium consilio

aliisve ex causis. In singuhs ivcti/Tiocpccveiaig compo->

nendis admodum fehciter versatus est. Sic matth.

XX, 29-34 et MARC. X, 4^-52. concihat cum lcc,

XVIII, 35-43, conjiciens, «dum urbi appropinquaret

'CHRiSTcs, coecum clamasse; sed quum prae strepitu

"Hon esset auditus, viam obsedisse in urbis egressu

>jet tunc demum fuisse a christo vocatum. Itaque

j'iiUCAs, a vero principio exorsus , non persequitur

« totam narrationem , sed transiht christi hospitium

xin urbe. Ahi autem duo solum tempus attingunt

,

«quod propius miraculo fuit. — Et probabile est

,

»quum initio coecus unus christi graliam imploraret,

«ejus exemplo commotum fuisse alterum , atque ita

«duobus visum esse redditum" (i). Sic a marco, XI,

11-24, notari, quod a matthaeo, XXI, 10-22, prae-

teritum fuerat, observans, utrumque ita conjungit, ut

hic vicum arefactam esse dicat,postridie quam se

OHRISTUS professus erat regem, ille tantum exprimat,

(1) Cff. GROTIUS, KlllKOEL Ct V, 1), rHill 3(1 h. 1,

105

i'em fuisse aniniadversani die sequetiti (i). Sic ex

tliverso scriptorum consilio diversum daemoniacorum

immerum esse ducendum docens, conciliat matth.

Vni, 23, ubi de duobus, cum marc. V, 2. et ltjc.

VIII, 2^7, ubi de uno mentio fit. Item componit

MATTHAEUM, qui XXVIII , I. duas MARiAS vcnisse

dicit, cum mauco, qui XVI, i. salomen tertiam ad-

jungit, et LucAE loco XXIV, i, ubi de pluribus mu-

lieribus sermo est. Probabile enim esse ait: »3iariam

«MAGDALENAM cum altera comite, ante alias ad se-

»pulcrum venisse." Deinde unum tantum commemo-

rari angelum a matth. XXVIII, 3-6. et marc. XVI,

5. scribit, quia unus maxime loquendi vicibus func-

tus est (2). Discrepantiae speciem tollit, attendens ad

diversas rerum neQiataaiig e. c. apud matth. VIII,

5-1 3. ubi centurio dicitur apud christum venisse, cum

apud Luc. VII, i-io. misisse ex Judaeis quosdam fer-

tur,

qui suo nomine verba facerent , dicens mat-

THAEUJi non inepte ei tribuere,quod ejus rogatu

factum sit. Porro matthaeus graviter discruciatum

fuisse puerum dicit , lucas autem morti vicinum

;

utrumque ad illustrandam miraculi gloriam valere

ait (3). Diversas mQiaTaGini recte distinguendo, mat-

THAEUM,

qui XV, 2. narrat , christum plures variis

morbis affectos sanasse, cum marco componit, qui

unius tantum meminit : »sed marcus miraculum sibi

(1) Cf. K.VIXOBL ad b. 1.

(2) CfF. nscATOR (.'t KCiHOEL ad h, 1.

(3) Cf. EEZA ad iucAE locum. Alii alia latione conciliant diver.

&as narrationcs.

106

»celebrandum delegit, quod in itinere edituni tueral,

»et cujus fama dispersa terrae illius incolas passim

«excitavit, ut plures christo sanandos offerrent" (i).

Ubi a duobus Evangelistis oratio diversis honiinibus

adscribitur , hac ratione discrepantiam tollit, ut aut mo-

neat, unum locutum esse, omnium nomine, vid. marc.

XI, 2 1. coll. cum MATTH. XXI, 20 : aut significet,per

synecdochen pluribus tribui, quod uni est proprium, vid.

Luc. XXIII, 29. ubi de uno latrone, et matth. XXYII,

44- > MARC. XV, 82. ubi de latronibus, in plurah nu-

mero, sermo est; «non enim hic de singuhs personis

»fit mentio, sed de ipso genere" (2). Subinde ab uno

ortum esse sermonem statuit, deinde hunc ad ahos

transiisse, atque ita consentire dicit matthaeumIX, 14.

qui de discipuhs, cum Luca V, 35. qui de Pharisaeis

dicit, et cum marco II, i3. qui utrosque conjungit.

Componit porro matth. XII, 2. et marc. 11,24-, q"i

objectum Domino crimen referunt , cum luc. VI, 2.,

qui discipuhs ihud objectum tradit,— matth. XII, 47«

qui nuntium de suorum cognatorum adventu uni , cum

MARC. III, 32. et Luc. VIII, 20, qui pluribus illum

tribuunt; uti et matthaeum, qui Cap. XX, 20., uxorem

ZEBEDAEi, cum MARCO,qui Cap. X, 35., ipsos fihos ro-

gantes inducit (3) , — et marcum XV, 36., scribentem.

(1) Interpretes boiii quique , licet omnes eadem narrari apud

utrumque Evangelistam putent, vel sic tamea hanc discre-

pantiae spcciem silentio transeunt.

!(2) Cff. BEZA, PISCATOR, GROTIUS Ct KCIflOlI. ad ll. 1.

(3) CiV. GROTIfS, KOIHOEL Ct V. D. FAIH ad ll. i.

107

iniliteni, qui acetuni porrexit, dixisse: u)fiTi, idoyiifif

>t. X. h, cum MATTH. XXVII, 47« ubi dictuni illud caeteris

tribuitur. Lcc. XXII, 9-19. conciliatcum mattii. XIX,

33-46. et MARC. XII , 1-12. monens, christum, licet

stylum in scribas et sacerdotes stringeret, tamen co-

ram tota plebe locutum esse. Porro unius aegroti sana-

tionem memoratam opportunitatem dedisse ad plures

aegrotos sanandos dicens, matth. XV, 2. cum marc.

VII, 52. componit. Conjungendis etiam rerum adjunc-

tis, matthaeum XIV, 5., qui herodem, cum marcoVI,

19, ,qui herodiadem crudelitatis insimulat. Scil. reve-

rentia et religio obstabat herodi, ne tam atrociter in

DEi prophetam saeviret. Herodias autem, quae sponte

ad caedem propensum non videbat, obliquis artibus

eum circumvenire tentabat, vel clandestinum sancto

viro exitium moliebatur (i). Ingeniosissime hoc maxi-

me agit, conjungens matth. XXVI, 6-i3. cum marc.

XIV, 3-9. et JOAN. XII, 1-8, ubi ex calvini opinione

invenitur eadem res. «Nomen muheris, quod reticent

«matthaeds et marcus, a joanne exprimitur. Hominis,

»qui christum convivio excepit, nullam facit mentio-

>.nem joannes, quum diserte commemorent matthaeus

«et MARCUS, eum tunc apud simonem leprosum coenasse.

«Quod autem joannes dicit, unctos fuisse pedes, alii

»caput, in eo nulla est repugnantia. — Quum sohto

«uberior copia tunc effusa esset, joannes — pedes ip-

»sos rigatos fuisse scribit. Marcus etiam refert, fracto

»alabastro, totum unguentum fuisse super caput effu-

(l) Cr. BE^A ad h. F.

108

»sum" (i). Porro hac ratione ivavrio^fuvdag componit,

ut doceat domino tribui, quod per ministros factuni

sit, MATTH. VIII, 5i3. et Luc. VII, i-io. supra.

Discrepantiae speciem tollit inter luc. V, 28. j(«ra-

VnKav anuvTa tc. r, A. et matth. IX, g. marc. II, i5,

dicens, non omni sua vi esse sumenda, quae lucae

loco habentur : nam posthabitis omnibus impedimen-

tis, matthaeum se totum christo dedisse, neque tamen

ita, ut res suas domesticas abjiceret. Notat porro,

marcum expressisse rerum adjuncta, a caeteris silentio

praetermissa , atque ita difficultatem tollit , marc.

XIV, 68, 72. LUC. XXII, 60. JOAN. XVIII, 2J. «MARCUS

»duplicem galli cantum commemorat. Ahi dicunt,

»tunc demum cecinisse gallum, postquam ter dominum

«abnegasset petrus. Dubium non est, quin christus,

»quum PETRO (Wceret^priusquam gallus cantet^ notatum

»fuisse ab eo gallicinium,quod multas vlces in se

«repetitas continet. Non enim semel canunt galli

,

»sed saepius iterant cantus suos. Unius tamen vigiliae

»non nisi unum gallicinium dicitur. Ergo matthaeus,

«LUCAS et JOANNES, PETRUM tcr domiuum abnegasse

»dicunt, ante finem gallicinii. Marcus circumstan-

»tiamunam distinctius exprimit, quod scil. brevi tem-

«poris spatio, usque ad tertiam abnegationem abductus

»fuerit PETRus, et primo cantu admonitus non resi-

«puerit." Tempus vespertinum non premendo , con-

ciliat JOAN. XX , 19. ovotig ovv oipiag t^ 'tjl^iQ'^ imivri

(1) Cff. BEZA, PISCATOR, GR0TIU8,KUIK0f-L,V.I).PAlMctFIlITZ-

scHE , qui idem faclum refcrri dicunt.

109

X. T. A. cum Luc. XXIV, 36'. Tccuxa di avi&v XaXoifif-

T(oi> x.T. /l., nionens, ncn primum noctis initium designa-

re JOANNEM , sed sinipliciter signiGcare, transacto die et

post solis occasum, adeoque inter medias noctis te-

nebras christum praeter spem venisse ad discipulos (i).

Pauli verba , vario tenipore prolata, ita componit,

ut vim verborum minime premat, e. c. Act. IX, y.

01 8i civSQig — dxoifofTig fxif Tfjg (ffoyrjg x. t. h Videtur

hoc discrepare ab Act. XXII, 9. ubi leginuis Trjv di

q)(Opi]i> ovx TJxovacd' xov XcfXovfTog f^oi. Sed fieri potest,

ut audierint quidem vocis sonitum, non tamen discer-

nerent, vel quis verba faceret, vel quid diceretur (2).

Si vero locus interpretandus ita sese habeat, ut veii no-

minis discrepantiam contineat, hbrariorum errori hoc

tribuendum esse statuit. vid. ad Act. VII, 14. eV xpvyaXs

i^dofitjxovTu nivTi. Magnus igitur est calvinus in enu-

cleandis gravissimis etiam difficuhatibus iisque summa

simphcitate tohiendis: quid ? quod, prae plerisque in-

terpretibus, summamhac in re posuit induslriam atque

diligentiam.

(1) Cf. KuiNOEL ad h. 1.

(2) C£F, EEZA , PISCITOR, GHGTHIS, KtllKOEI. Ct V. I» Pil.Hadll. i.

110

CAPUT V.

nE CALVINI INTERPRETATIONE ETHICA.

Interprelatio ethica sive moralis versatur in expo-

nendis agentium, loquentium, scribentium tum co;?-

silio tum affectionibus ^ de quibus singulatim dicen-

dum nobis est.

§ 1-

Agentium, dicentium et scribentium consilium,

Quod attinet ad eos,qui in historicis N. T. libris

agentes , dicentes vel scribentes occurrunt , tuto su-

mitur, certum quoddam eos habuisse consilium, quod

quidem, ex CAiiViNi sententia, proponere, hujus est

loci. Feliciter admodum in indicando illorum con-

siho vei-satus est, docens e. c. hoc innuisse Sospitato-

rem , matth. V , 89. aTQixpoy dvra> xal ttjv dlXrjv

{aiay6i>a)f ut non tantum feramus taciti injurias, sed

componamus nos ad majorem tolerantiam, si crescat

ac niagis irritetur malorum improbitas et hbido (i).

Ex consueta Judaeorum erga christum sentiendi et

agendi ratione derivat eorum consihum,quo illum

impellere volebant , ut palam manifestaret , se mis-

(1) Cff. nsCATOR, GROTICS, IIF.niHCA, FJHTZSCMF Pt OI.SH Ar Slilf

ad h. 1.

111

sum esse a deo liberatorem joan. X, u^: nenipe

hanc vocem captiose et per insidias in turba elicen;

volebant , ut per tumultum e nieclio tolleretur, vel

Romani in eum manus injicerent (i). Monet porro ,

quicl Act. XII, I. impulerit herodem ad vexandam

Ecclesiara; scil. non tam religionis studio accensus

fuit, quam ut deliniret hoc munere plebem , sibi pa-

rum alioqui propitiam (2). AHbi docet, christum id

voluisse , ut sponte in medium prodiret mulier , inter-

rogans, marc. V, 3o, Tig (iov iji}iazo tG)v /^artW,* «<nam

«minime dubium est, quin sciens ac volens muherem

>;sanaverit" (3); et propterea forte christum noluisse

hominem sanatum sibi habere comitem luc. VIII, 38.

quia uberlorem fructum inde sperabat, si apud gen-

tiles suos, tam praeclari ac singularis beneficii testis

esset , id quod marcus et lucas teslantur factum

esse (4). Recte indicat,quomodo sanctae Virginis

animus ad futura jesu fata sit praeparatus : luc. II, 34-

ovxos ziXiai £ig muiaij/ xal dmaTaGip noVkoiv tv toj

'IaQai]X, «hac admonitione opus habuit sancta virgo,

«ne laetis initiis exsultans, ad sustinendos tristes eventus

»minus composita esset. Deinde ne speraret, communi

»totius popuU applausu recipiendum esse christum,

sed potius ut invicto animi robore adversus omnes insul-

(1) Cf. KUiNOEi, ad h. 1.

(2) Cf. T. D. PALM ad h. 1.

(3) Cf. oisnAPSEN qui ait : »eben als wenn ein Vati?r in die

» Schaar seiner kindor hineinfrajjt : wer hal das gethan? den

«Schuldigen wohl kenneid , aher sein freics Bckenntnis» der

» Schnld wunschend."

(4) Cf. KtiinoEi ad li. !.

112

»tus munita esset." Consuluisse christtjm ait infirmitati

suorum discipulorum , joan. XVII, i5. oifx f^wrw, <Va

doi]^ duTOvg ix tov y,6gixov x. t. "k. ut vota sua,quae

metas transiliunt, hoc, quem praescribit modo, tem-

perent. Non promittit gratiam, quae eos subducat ab

omni labore et cura, sed quae invictum robur adversus

hostes suppeditet (i ) . Ita et voluisse christum docet , di-

cendo joan. XI, 4» lazari morbum non esse acl mortem

» curam discipulis eximere , ne ipsos male haberet

,

»quod tam securura in amici periculo cernerent" (2).

Monet , PACLUM hanc ob causam labores et virtutes

suas praedicare Act. XX, 18. non, ut plausum repor-

tet ab auditoribus, sed, ut acriores sancta sua exhorta-

tio aculeos habeat et penitus infixa haereat eorum ani-

mis. Item eum sect. 19. dixisse dovXevcoif rcp xvqIco fxixa

•naoijg TansipoifQoaifyTjg k. t. 1. «ne simihbus molestiis

«succumbant, quos alloquitur, atque ut omni ambi-

"tione vacui reverenter et soUicite munus suum exer-

• ceant, neque tantum aequo animo patlantur, se ab

»omnibus contemni, sed in se ipsis quoque abjecti

»sint, quia numquam ad christi obsequium rite erit

«compositus, qui subllme ahquid spirabit." Porro eum

Presbyteris Ephesinis spem ademisse sui reditus Act.

XX, aS, eo consiho, »quo tenacius eorum raemoriae

«infigeret suas exhortationes. Scimus enim, quantum

«energiae habeant extremae discedentium voces. Vo-

»luit etiam hac praemonitione cavere, ne penderent

(1) Cff. tiicKE et THOLUCK ad h l.

(2) Cf. TBotncK ad h. 1.

113

>»al) ejus praesentla, atque in taeclio coUaberetur eorum

xfides." Alibi christum a petro cognominatum esse

Nazarenum Act. III, 6., ut indicet, jesum illum, qui

erat crucifixus , et cujus nomen contemtibile ac ui-

glorium erat , esse tamen messiam , a deo promissum

,

eique datam esse omnem a Patre potestatem (i) j et

ANANiAM subito mortuum esse Act. V, 5. , ut unius poena

metum reliquis incuteret atque hi religiose ab omni

fictione abstinerent. Tandem quia non facile eral

,

tantam superbiam domare, tam feroces impetus, tam

coecum pravi zeli fervorem sedare, Act. IX, 3. hoc

usus est CHRisTUS tremendo majestatis suae signo

,

quo sentiret paulus, cum deo ipso, minime vero

cum homine mortaU sibi esse negotium. Universe

igitur scribentium , dicentium, agentium mentem betie

comprehendisse, eorumqe consiUa recte exposuisse,

censendus est calvinus.

Verumtamen non ab omni errore in hisce immu-

nis fuit. Nam subinde, praeter auctoris mentem, varia

simul iUi tribuit consiUa e. c. luc. XII, i^. rts f*«

KajiaT^Gt dntccarr]!/ rj (xiQiaTijV icp' vixag; »Rogatus do-

»minus, ut arbitriura suscipiat famiUae herciscundae,

»hoc facere renuit. — Primum cavere voluit,quura

» sibi Judaei terrenum fingerent Messiae regnum , ne

».quo exemplo errorem illum aleret. Deinde voluit

wetiam Dominus inter poUtica hujus mundi imperia

»et Ecclesiae suae regimen discernere ; erat enini

»creatus a Patre doctor, qui verbi gladio secaret cogi-

(1) Cr. KoiHOEL ad Act. II , 22.

lU

wtationes et affectus, et penetraret in animas homl-

«num , magistratus vero non erat, qui haereditates di-

» videret.— Videbat etiam christus , hunc hominem , re-

»hcta doctrina, domesticis suis commodis prospicere."

Ingeniose magis quam vere hoc consilium tribuit Magis^

ex Oriente venientibus matth. II , 2. quod forlasse

captare voluerint christi gratiam ante tempus, quo

eum sibi propitium ac faventem haberent, si fortc

ei contingeret Orientali imperio potiri.

§2.

Agentium^ dicentium^ scrihentium affectiones*

In hac ethicae interpretationis parte, calvinus ^

qui hominis animum interius habuit cognitum, multa

praestitit. Ita digito quasi monstrat varium animi

affectum , convenientem fere semper personarum

,

quibus adscribitur, characteri, e. g. ad joan. XI, 33.

ivf^QilxtjaaTo x& TivitJiia.Ti, tt. t» A. »Nisi condoluisset

» CHRisTcs eorum lacrymis, stetisset potius vultu rigido,

»Quum autem sponte se illis conformat, usque ad fletum

f>avf*na&iiav testatur" (i) et sect. 4i« ^^ ^ltjaovg fiQi

xovg ocp&aXfiovg ayco x. t. X. «Signum animi fuit ad pre*

»candum vere compositi. Nam, ut quis rite deum

«invocet, cum ipso oportet conjunctum esse; quod

«fieri nequit, nisi supra terram sublatus , coelos ipsos

"conscendat." Incomparabilem christi, in contemnen-

dis mortis terroribus fortitudinem efficit ex matth. XX,

(1) Cir. sROTics, LircKE ct OT.sHAvsEn ad h. I.

115

i8, eumque varils agitatum affeclionibus pulcherrime

comparat navi procellis jactatae, matth. XXVI, Zg.

nuTiQ fioVf H dvvajov iajt x. t. A. abruptum fuisse

CHRisTi votum dicens, sed ejusmodi preces non sem-

per distincto ordine esse compositas, quin potius im-

plicitas et perplexas vel confligere secum vel in medio

cursu subsistere, sicut navis procellis jactata, quaravis

ad portum tendat, non tamen rectum et aequabilem

cursum tenere potest, ut in mari quieto. Jure celebrat

CHRisTi teuerrimum tum erga discipulos amorem joan.

XIII, 33. Ttyivia, tTi (xixQOV /ttfO'' viiibv *//*«. tujti erga nia-

trem pietatem admirabilem, maxime si ad tempus

et locum attendas joan. XIX, 26. Indicat Dominum

omnes animi motus novisse e. c. joan. IV, 16. cfiovq'

tsov Tov dvdQUj »quum videret jesus scurrilibus dicte-

wriis excipi, quod dicebat, — percutit mulieris consci-

»entiam peccati sensu" (i), eumque luc. X, i. dvu difo

niisisse discipulos, infirmitatis eorum habita ratione;

»timendum enim erat, ne singuli minus haberent cor-

»dis" (2). Porro justis effert laudibus petri, in prae-

dicando EvangeUo, ardorem , monens repetitionem Act.

III, 16. inl Tfj niGTii Tov ovoiiaTog ccvtov et t6 ovoficc

ctvTov et rmsum rj nioTig jy 8t avTov esse ardentis atfec-

tus indicium. Pauli constantiam Act» XVII, 10. exinde

ducit, quod toties gentis suae contumaciam et mahtiam

expertus, orani tamen virium contentione id agit , ut

(1) Cff. KPINOEt, ttJCKE, TnOtUCK Ct OlSHAtJSEN ad h. I.

(2) Grotics ail: »non tantum ad opem mutuam , sed in majori»

«testimonii fidem,"

IIC

aliquos ad christum atlclucat; ejusque humanitatem in

eo elucescere dicit, Act. XXI, 26. quod non modoin gratiam imperitae plebis comiter se demittit , sed

eorum stultitiae morem gerit, quibus indigne et contra

rationem suspectus fuerat. Alibi affectionum animi

causam et fontem recte indicat e. g. stuporis matth.

XIII, 54. ididaaKiv ccvToiig tv Tfj avvaycoyfj uvt&v^ oi^re

lyinlriTtiG&ai avTovg, «stupent rei novitate perculsi, quod

»CHRiSTus,qui literas non didicerat, sed a pueritia usque

»ad virilem aetatem versatus erat in mechanico opificio,

«tantus sit doctor ac divinam sapientiam spiretj" et

CHRiSTUM propterea comnioto animo ad liALZARi sepul-

chrum stetisse joan. XI, 38. i>quia non accedit tam-

»quam otiosus spectator, sed athleta, qui se ad certamen

»instruit." Infensum fuisse Tyriis et Sidoniis herodem

monet Act. XII, 2., quia Tyrus et Sidon, quaedam

veluti repagula fuerunt ad cohibendam ejus intempe-

riem, ut erant urbes opulentae et ferendo jugo non

assuetae. Ita avaritiam docet esse causam excoeca-

tionis,qua ductus fiiit judas, luc. XXII, 3. ttafjX&e

dt auxavag tig ^loi/dav; uti et demetrius Act. XIX, 24.

Nec non quid sit in nonnullorum affectionibus vitiosum

,

et quo animo esse deceat, apposite observat matth.

XIV, 28. KiJQie, el av ei, neXevaov jc. z. A. Nondum

matura erat petri fides. Sine fidei ahs temere volare cu-

pit, et quum in ejus corde justam firmitatem non habeat

voxchristi, SiC^dLS siib pedibus solidasfieri cupit. Ita et

de zacharia luc. I, 18. xarce ti yv&aonai rovzo. «Gausa

«diffidentiae fuit, quod in ordine naturae subsistens,

«dei potentiae minus tribuit quam decebat. — Non

117

«dubitavit, essetne vox dei nec ne, setl quum nimis

adefixus esset in mundo , obrepsit in ejus mentem

loobliqua dubitatio, futurumne esset, quod audierat" (i).

^AxQi^cJog larvam detraxit simulatae religioni, tu/n he-

RODis, MATTH. II, 8. OTicug xayw iX\)^6)i> TTQogiivptlaco

avToj (2), timi DEMETRii, qul religionis titulum plau-

sibilem illum obducit, ut maleficii dedecus tegat Act.

XIX, 24. (3). Quantopere sanguinis fundendi cupidus

fuerit sAtJLus, ingeniose derivat ex eo, quod nulluni

sexus respectum habuerit, cui etiam armati hostes in

medio belli ardore parcere solent Act. XI, 2. (4).

Quomodo duae in animo affectiones secum invicem

certent, indicavit, g. tuin josephi exemplo, cujus stu-

dium justi cum humanitate pugnabat matth. I, 19. (5),

tum mulierum,

quae et laetitia et anxietate duce-

bantur matth. XXVII, 8. , tum christi ab altera

parte misericordia commoti, ab altera vero parte

ingralum populum aversantis luc. XIX, 4^« ^^^

MARTHAE, in qua et fidei imbecillitas et spes fratris re-

divivi regnabat joan. XI, ^g. ntfQu, rjd^ ot.fi n. t. X. »dum

»altera manu porrecta petimus a deo auxilium, altera

»in promptu oblatum repellimus" (6). Num vero recte

monuerit, quaestionem, quae habetur lug. XVII, 10.,

(1) Cir. &ROTIUS Ct OLSHAUSEH ad II. I.

(2) Cff. piscAToa et kuihoei., Fihtzsche temeritatcni dicere po-

tius voluit ad h. I.

(3) Cf. y. D. PALia ad h. I.

(4) Cf. KUiNOEL ad h. 1.

(5) Cf. piscATOR ad h. i.

(6) Cf. THoiucR ad h. 1.

118

perludibrium esse propositain, equidem vehementer du-

bito. Quod si autem quae in praecedentibus retulimus

consideramus , felicem admodum operara in hisce na»

vasse CALviNUM, jure contendimus.

PARS IV.

DE CALYINI INGENIO, ANIMO, LINGUAET STYLO, RATIONE

HABITA CONSILir, OUOD SIBI IN IIISCE COMMENTA-

RIIS SCRIBENDIS PROPOSUIT.

Helatis igitur, quae praestitit calvinus in inter-

pretandis historicis N. T. libris, restat, ut dicamus

de ejus ingenii facultatibus animique dotibus. Verum-

tamen , ne quis putet, nostri characterem hic describi,

vel omnes omnino animi ejus vires accurate recenseri.

Haec neque nostro quadrant scopo et ahbi descripta

inveniuntur. Praecipuas tantum ingenii facultates ani-

mique affectiones,

quas in hisce scriptis exegeticis

manifestat, et quae prae caeteris sunt insignes, vel

laudandas illas , vel minus laudabiles,

pro viribus

notare, juvatj quibus addam nonnulla de calvini hn-

gua etstylo, ratione habita consihi, quod sibi in con-

scribendis commentariis proposuit. De singuhs videamus

120

CAPUT I.

DE CALVINI INGENIO.

De singulis ingenii facultatibus,

quas in laudatis

cALviNi scriptis conspicimus, dicturi, ita procedet nostra

disquisitio, ut primum agamus de facultate res com-

prehendendi ^ deinde de facultate eas conservandif de-

nique de facultate eas elaborandi.

§1

i" Comprehendendi facultas.

Cum caeteras ingenii vires praecedat intelligendi

facultas, sine qua nemo praeclari quid praestare possit,

de ea primum dicendum est. Naturam expertus est

CALViNUS raatrem Lenignam : difficillima etiam intel-

lectu comprehendebat ; nec tantum res verbis signi-

catas , sed homines , eorum indolem , consilia , affec-

tiones penitus perspectas habebat, quod ex praece-

dentibus satis superque patuit. Praeterea singulari

praeditus fuit intellectus dexteritate et celeritate. Inde

derivanda ejus primaria in interpretando virtus, qua

sine magno labore verborum sensum comprehendebat

et explicabat. Nam ejus commentarios accurate le-

genti, manifestum est, facilem fuisse calvino viam

,

ut quid dicendo vel scribendo innuerit quis, cognos-

121

ceret. Cum autem haec intelligendi dexteritas mul-

tis hominibus sit propria, propterea non adeo laudan-

da foret, nisi aha ei arctissime juncta esset virtus,

quae facit, ut priorem illam majoris aestimemus. Plu-

rimis enim hominibus, quibus facilis est ad res cognos-

cendas aditus, privum est, ut neque totam rem com-

plectantur, et in earum superficie subsistant. Non ita

CALViNUS. Perspicax enim fuit ejus intellectus. In

hominum mentem penetravit; verborum sensum, agen-

tium, dicentium, scribentium animum, ideas, consilia,

affectiones penitus novit efe - expg)suit ; forma larvaque

verbis et rebus detractis, variii hominum studia, lecto-

ribus conspicienda dedit. Quae ilHus virtus ex sin-

gulorum locorum interpretalione , maxime ex dictis

Part. in. Cap. IV. et Cap. V. abunde patet. Acce-

debat eximia,qua gaudebat

,phantasia

,qua res sibi

facile repraesentabat , ita quidem, ut ejus scripta le-

gentes , videamur nobis subinde rebus ipsis , in qua-

rum interpretatione versatur, interesse. Quod maxime

valet de ejus in Acta Apostolorum commentariis.

§2.

Conservandi facultas.

Intelligendi vero facultas, etsi admirabilis sua in-

dole est , non ita prodesset , nisi alia adesset ingenii

vis, qua semel intellecta, veluti in acervum congre-

gantur. Memoriam innuo, N. T. interpreti utilissi-

mam illam , imo plane necessariam. Tanta enim est

doctrinae copia , tanta subsidiorum,

quibus doctus

122

N, T. interpres ornatus sit oportet, magnitudo, ut,

qui felici memoria non sit praeditus, S. libros neque

rite exponere, nec commentarios in eos scribere possit.

Incredibilis fuit memoriae ejus vis, quippe qua non

tantum res facile memoriae mandabat , sed etiam se-

mel accepta constanter servabat. Tenax erat igitur

ejus memoria. Quod docent, quae vel ex V. T. vel

ex aliis C. S. libris,quae locis parallelis caet. expli-

cuit; docent scriptorum classicorum loca ab eo lau-

data,

quae S. scriptorum dictis aliquid lucis afferre

videantur. Ex poetifd jSpaecis ita laudat homerum (i),

atque aratum (2); ej^ibfsatoribus demosthenem (3); ex

philosophis pythagoram (4) , platonem (5) , aristo-

TELEM (6) , STOICOS (7) , EPICURUM Ct EPICUREOS (8) J

Geographum strabonem (9) ; ex historicis Romanis

livium(io), pomponium melam(ii), suetonium (12),

justinum (i3); ex naturae scrutatoribus plinium (i4)j

(1) Vid. ad JOAH. XI, 12. et Act. I, 11.

(2) Vid. ad Act. XVIII, 28.

(3) Vid. ad luc. I , 3. Act. XII , 20.

(4) Vid. ad icc. I, 17.

(5) Vid. ad m atth. V, 42. XIX , 5. Luc. 1 , 35. Joan. XVI , 29.

Act. XIII , 36. XVIII , 2.

(6) Vid. ad matth. X, 38. Act. I, 3.

(7) Ad MATTH. V, 3. Act. VIII, 2.

(8) Ad MATTH. XV, 13. Ltjc. I, 17. Act. VIII, 13. XV, 10.

(9) Ad MATTB. VIII, 24.

(10) Ad mc. XVI, 10.

(11) Ad MATTn. VIII, 28.

(12) Ad Act. XI, 28. et XVIII, 2.

(13) Ad Act. VII, 22.

(14) AdjoAi». IX, 16. XII, 5. Acl. VII, 2. VIII, 27. XVII, 1.

XX, 13. XXVIII, II,

123

ex poetis ennium (i), horatium (2), virgihum (3),

PERSiuM (4) ; tandem Grammaticum macrobium (5)

;

ex Judaeis scriptoribus flavium josephum (6). Haec

satis superque docent illam memoriae tenacitatem,

quam calvino adscripsimus. Plurimos enim scripto-

res,quorum opera laudat, vel in juvenili sua aetate , vel

postea legerat ; at vel sic tamen singulorum verborum

signiiicationera ac sententiarnm sensum recte adhibet

,

ad similia dicta explicanda.

§3.

Elaborandi facaitas.

Quod si oculos convertimus in singulos homines

,

ingenii facultatibus prae caeteris eminentes, alterutrum

saepissime observamuc , ut vel memoria fehci sint prae-

diti, vel judicium habeant acerrimum. Utriusque ra-

rissinia est conjunctio. Qualis autem calvini fuerit

memoria, superiore § vidimus, atque adeo nunc jam

de altera illa ingenii facultate agendum nobis est.

ludicandi vim praecipuam inter ingenii facultates esse

(1) Ad Act. IX, 37.

(2) Matth. XXIII, 29. luc. XVI, 24. et Act. XVII, 21.

(3) Ad Act. XVI , 35. XVII , 28.

(4) Ad Act. XVII , 25.

(5) Ad MATTH, II , 16.

(()) Ad MATTn. II , 16. XIV, 3. XIX , 18. XXVI , 57. XXVII , 29.

Iic. II, 1. JoAw. 11,20. XVIII, 13. Act. IV, 16. V, 36.

VIII, 4. XI, 28. XII, 21. XV, 13. XXI, 38, XXIV, 1.

XXV, 13.

124

dlcendani , nemo sane est,qui diffiteatur. Quid enim

juvat, si vel oninia intellectu comprehenderis, omniaque

memoria servaveris , nisi simul vera a falsis diversique

generis res a se invicem discernere valeas atque ex semel

cognitis ea seligere, quae apposite in rem praesentem

conveniant ? ludicium autem habuit acerrimum noster.

Admirari eum non satis possumus,quam prudentis-

sime, quae ad iuterpretandos hbros N. T. historicos

pertinent, secernentem et in usum convertentem. Hac

judicandi acrimonia inter spuria scripta recensuit, dis-

pulationem petri cum simone mago (i), atque hbellum

LiNi de PETRO et PAXJLO (2), item scripta nicodemi (3),

recognitiones et concilia CT.BUt.^TiSj clisputationem^ quae

fertur sub nomine clementis (4) , tandem dionysii

Areopagitae hbrum (5).

Eadem facultate in patribus Ecclesiae Graecis, laudat

et sequitur, vel attingit origenem(6), irenaeum (7),

EnSEBIUM (8), PAPIAm(9), CYRILLUM (10), GREGORIUM

NAziANZENUM (n), EPiPHANiuM (12), ct omnium ce-

(1) Vid. argumentum ad Acta Apostolorum.

(2) Ibidem.

(3) Vid. ad mc. I, 1.

(4) Vid. argum. ad Act. Apost. et ad Act. VIII, 24.

(5) Ad Act. XVII, 34.

(6) Ad Luc. I, 27.

(7) Ad Lrc. II, 40.

(8) Ad Lcc. III, 31. Act. XII, 17. XV, 13.

(9) Ad joAir. VIII, 37.

(10) Ad MATTH. XXVI, 37. et joak. III, 8.

(11) Ad joAi». I, 1. et Act. XV, 2.

(12) Ad MATTH. I, 6.

125

leberrimum chrysostomum (i). Consuluit etiam Lati*

nae Ecclesiae Patres, eosque lauclat vel culpat, ter-

TULLIANDM (2) , CYPRIANUM (3) , HILARIUM (4) , AM-

BROSiuM (5) , saepius hieronymum (6) , saepissime

AUGusTiNUM (7). Eadem judicandi subtilitate aliorum

interpretum labores in usum suum convertit, tum lau-

dando , tum reprebendendo veterem interpretem (8) j

et ex recentioribus interpretibus maxime omnium

consukiit erasmum (9) , interdum etiam alios , val-

(1) Ad MATTH.. II , 23. VII , 1. IX , 15. XIII , 57. Luc. VII , 34.

VIII , 19. JoAjf. 1 , 29. II , 3. III , 5. 8. VI , 63. VIII , 57.

XII, 32. Act. VIII, 33. 36. XVIII, 3.

(2) Ad JOAw. X, 12. Act. VIII, 1.

(3) Ad MATTH. XVI, 19. JOAIT. X, 12.

(4) Ad JOAR. I, ].

(5) Ad MATTH. XXVI, 37. et luc. VIII, 39.

(6) Ad MATTH. 1 , 25. VIII , 24. XIII , 18. XIX , 10. 26. XXV, 1.

liic. VII, 11. XXIV, 30. JoAN. II, l.IV, 5. V, 2.IX, 7.

Act. I, 12. VII, 14. 16. IX, 35. XV, 10. 13. XVII, 23. XIX, 6.

(7) AdMATTH.V, 39. VI,13.VIII, 28.X,23. XVI, 19. XX1II,2.XXVI , 26. luc. XIV, 23. XVI , 25. XXIV, 28. Joan. 1. 3.

9. 13. II , 24. III , 8. 21. 34. 36. IV , 44. VI , 63. VIII , 6.

15. 49. 56. X, 11. 16. XI, 12. 33. XII, 32. XIII, 27.

XV, 22. XIX, 34. XX, 12. XXI, 11. Act. I, 11. II, 1.

VII, 14. 56. 60. VIII, 1. 24. X, 4. XIII, 33. XV, 10.

XVI, 4. XXIII, 5.

(8) AdMATTH.I, 12.XXV, 15. luc. I, 1.3. XIX, 9. Joait.1,1.

II, 4. XII, 32. Act. II, 22. III, 20. VII, 19. VIII, 21.

5, 4. 30. XIII, 42. XV, 8. 14. XVI, 13. 22. XXII, 3.

XXIV , 20. XXVI , 28.

(9) AdMATTH. I, 12. VI, 11. X, 17. luc. 1,2 VI , 40. VII , 37.

XI, 41. XIX, 9. JoAir. I, 1. III, 3. IV, 42. VIII, 59.

Act. I, 3. 4. II, 22. III, 20. 26. VII, 5. 19. 38. VIII, 21.

IX, 15. 29. XIII, 13. 42. XV, 8. XVI, 13. 22. XVII, 29.

XXII, 14. 17. XXIV, 2. 20. XXVI, 28.

126

LAM (l), liUDAEUM^a), OSIANDRUM (3), BUCERUM (4),

BEZAM (5).

Alia etiam huc referenda est ingenil virtus. Nenipe

CALviNus res non tantum accurate tenebat, sed iterum

iterumque cogitando volvebat , adeo ut rerum consecu-

tiones, logices convenienter praeceptis, ratiocinando per-

spiceret. Verbo, systematici quidejuscommentariisinest.

Verum hoc contendens, non innuo, secundum theolo-

giae dogmaticae normam hbros S. ab eo exponi , sed

hanc ilhus cogitationum esse concinuitatem nexumque

ut hominem redoleat, exacte cogitantem , suasque ideas

recte proferentem. Quadrant haec optime cum iis,

quae dicit ad Act. XV, lo. «Numquam rectum de

»ulla quaestione judicium feretur, nisi fonte penitus

"cxcusso deductae fuerint omnes consequentiae, quas

»secum trahit, quae in controversiam venit doctrina."

(1) Ad MiTTH. XXVII, 28.

(2) Ad joAK. II, 6. XII, 5. et Act. I, 1.

(3) Ad HATTH. II, 17. X, 46.

(4) Ad MATTH. II, 28. Luc. XXIV, 24. Joah. 1,33.

(6) Ad Act. III, 20. XXVII, 13.

127

CAPUT II.

DE CALVINI ANIMO.

Ex animi dotibus, quae in hisce commentariis cal-

viNO niaxime privae sunt, primo loco ea memoranda

est virtus, quae in interprete Codicis S. requiritur,

ut summd erga S. libros imbutus sit reverentid. Hinc

ejus studium difficultates solvendi et Sanctorum viro-

rum divinam auctoritatem , scriptorumque fidem his-

toricam vindicandi. Hinc ejus conatus,quae discre-

pantiae speciem haheant componendi, ejusque fides

cum miracuhs, tum ahis rebus supranaturahbus ha-

bita;

quod mirum accidat necesse est reputanti,

CALViNUM ad philosophiam,quae dicitur speculativa,

natura fuisse prochvem. Praeterea observamus ejus

tum in interpretando assiduitatem indefessam^ tum oa-

tientiam incredihilem. Brevissimo enim temporis spatio

hosce commentarios absolvit, hcet muhis iisque gra-

vissimis negotiis esset occupatus. Dies noctesque stu-

diis impeudit theologicisj aHoquin vix intelhgeremus,

tam exiguum temporis spatium , commentariis adeo

fusis coraponendis , sufficere potuisse. Quod majoris

aestimare nos oportet eosdem inspicientibus. Diffi-

cilhmos enim labores superavit. Ubique magnum elu-

cescit perspicuitatis studium. Quid ? quod in singuhs

Tocis , sive scriptorum dicta ihustrat, sive ab ahorum

naQeQfiijvtiaig ea vindicat , tantani attendimus res

accurate et perspicue tradendi curam, ut ejus pa-

tientiam et assiduitatem , non possimus non lau-

dibus celebrare. P^erl etiam fuit studiosissimus,

cui quidem virtuti si adjungimus ejus ardorem in t>e-

ritate tuendd et dejendendd^

quae tanta erat, ut in

theologicis dogmaticam spectantibus, non facile passus

sit contradici sibi, multa in ejus commentariis obvia

facillime explicare possumus. Nempe unamquamque

arripit opportunitatem,haereticos, vel Christianos illos

vel ahos , eorumdem locorum, quibus fundata sunt

eorum placita, recta expositione refutandi. Ita com-

menta marcionis (i) , tatiani et encratitarum (2),

SABEIiLII (3) , MONTANl(4), MANICHAEORUM (5), PRISCIL-

I.IANl(6), DONATISTARUM (7), ARII Ct ARIANORUM (8) ,

MACEDONII (9), NESTORII (lo), EUTYCHIS (l l), PELAGII (12)

liUTHERANORUM seiitentiam de locah corporis christi in

S, coena praesentia (i3), oppugnatj uti et serveti

(1) Ad 1.UC. I, 31.

(2) Ad Act. X, 1.

(3) Ad JOAHiT. I, I. Act. XIII, 2.

(4) Ad Act. X, 15.

(5) Ad mc. I, 31. Joan. VIII, 44. XIV, 30.

(6) Ad Act. X, 15.

(7) Ad MATTH. V, 11. JoAir. IV, 2. Act. X, 15.

(8) Ad JOAN. I, 1. V, 17. 19. 39. X, 36. XIV, 20. 28.

(9) Ad Act. XIII, 2.

(10) Ad joAM. I, 14. II, 19. Act. XX, 28.

(11) Ad JOAN. I, 14. Act. XX, 28.

(12) Ad Aot. X , 34.

(13) Ad luc. XXIV, 39. Act. I, II.

129

iB6inmenta(i), anabaptistardm deliria^a). Porro re«

futantur Christianorum sententiae, qui christum ad

inferos descendisse contendunt (3) et qui Spiritum a

Filio procedere negant (4). Prae caeteris vero in

Romano-Catholicorum commentis refellendis versalur,

quod ex temporis, quo vixit, ratione rerumque adjunc-

tis , in quibus fuit positus , facile est explicandum,

Ita Pontificiorum et ritus et doctrinam accurate dili-

genterque explodit (5). lisdem temporum rerumque

adjunctis tribuendum est, quod et Romano-Catholicos

et SERVETUM , interdum canium,papistarum aliisque

nominibus vocet , eosque universe cum contemtu com-

memoret. Praeterea animum habuit ad praxin pro-

clivem , unde fere ubique ostendit studium , vera homi-

(1) Ad MATTH. XV, 22. Lcc. I, 32. Joajt. I, 1. 14. Act.

XV, 11. XX , 28.

(2) Ad MATTH. V, 1 1 . 34. XIII , 39. XVII , 2G. XIX , 14. XXVIII ,

19. Ipc. XII, 14. JoAir. I, 14. IV, 2. XIV, 26. XV, 19.

Act. II, 39. 44. ill, 25. Vlll , 12. 37. XI, 17.

(3) Ad Act. II , 27.

(4) Ad joAR. XV, 26.

(5) Ad MATTH. II, 1. ni, 6. IV, 10. V, 12. 13. 26. VIII, 4.

X, 2. XII, 32.37. XIV, 36. XV, 32. XVI, 19. XVII , 21. 26.

XVIII, 34. XXIII, 29- XXV, 35. XXVI, 26. Mahc. VI, 13.

X, 21. XIV, 23. Irc. I, 14. 23. 28. 48. IV, 16. X, 16.

XII, 14. XVI, 27. XVII, 14. XX, 38. XXIV, 39. Joait.

I, 43. II, 4 V, 29. VI, 45. VIII, 11. XII, 21. XIII, 14.

20. XIV, 23. 26. XVI, 12. XIX, 30. XX, 17. 23. 29,

XXI, 15. Act. I, 11. 13. II, 38. III, 12. 19. VII, 43.

VIII , 16. IX , 17. X , 4. 25. 47. Xlll , 2. 15. 39. XV, 28.

XVII, 3.29. 34. XIX, 6. 18. Tani copiosa omnino sunt quae

spectant Roniano-Catholicoruin ritus et doctrinam , ut cx

CAivini vcrbis componere refutationem corum docfrinae ,

omnibua numeris absolulam , opcrn esset non adeo diSicilis.

9

130

mim commoda promovendi. Nam semper in eo est,

rit justa erga deum CHRiSTUMque veneratione eos im-

buat, ut pietatis et virtutis studia in illorum animis ex-

citet et augeat, atque felicitatis sempiternae eos capaces

reddat. Tandem verbo monendum, de illa animi dote,

quam liberalitatem dicimus. Si igitur quaeratur, num

vere liberalis interpres calvinus jure dici possit, equi-

dera respondeo, et ni fallor, omnes qui praecedentia

legerunt, mihi consentientes habebo, nostrum universe,

in interpretando, ab opinionibus praejudicatis fuisse im-

munem. Paucis enim exceptis, interpretemineovide-

mus , ex verbis haurientem ea,quae revera exinde sunt

deducenda. In locis non tantum, ubi parum refert,

quid credas , verum in classicis etiam , hunc aniraum

patefecit mere hberalem.

CAPUT III.

1>K rALVINI LINGUAET STYLO, KATIONE HABITA CONSILII,QUOD

SIBI IN CONSCRIBENDIS COMMENTARIIS PROPOSUIT.

§1

Consilium,quod sibi iii conscrihendis commentariis

proposuit.

Relalis,quae egit calvinus , tum vero etiam

,qua

ratione in iis versatus fuit,quemnam sibi proposuerit

131

scopum investigare poterimus. Hoc itaque prae oae-

teris fuisse ejus consilium videtur, ut accurata ac

simplici explicatione, librorum S. lectionem omnibus

redtleret fzugiferam, et patefactionis, quae his contine-

tur, notitiam divulgaret. Hunc vero scopum assequi stu-

duit, temporis, quo vixit, rationehabita. Prodiit nempe

CALviNDS exegeta,quemadmodum antea vidimus , eo

tempore, quo sacrorum purgatio magis magisque coe-

pit increscere. Superstitio et doctrinae Christianae

ignorantia ubivis dominabantur. Errores de rehgione

Christiana numero multi erant. Noster igitur, quum

putaret, nihil esse magis idoneum, ad dispellendas per-

versas opiniones, ad mores emendandos, ad cultum

et cognitionem promovendos , accessit ad interpre-

tandos hbros S. , ratione, quae huic tempori esset

utihssima. Exinde derivandum,quod omisit disserere

de hbrorum dvQivzi^j de scriptorum d^ioitiaiia et ahis,

quae vulgo in prolegomenis tractari solent. Inde etiam

pauca ejus critica studia. Etenim, non de constituenda

lectione tunc disceptabatur inter Christianos ,• sed de

emendandis moribus corruptis, de purganda doctrina

Christiana. Ideo omnem intendit operam, ut lectores

ad rectam Hbrorum S. inteUigentiam ducat et constans

fuit ejus studium, in exphcatione accurate tradendi

ideas, quas suis verbis tribuerunt, qui loquentes vel

scrlbentes inducuntur ab Evangehslis. Voluit christx

fata continua serie conspicienda dare, inde ejus hai-

monia. Ex eodem consiho partim etiam expHcau-

dum puto, quod universe magis versctur in sensu

verborum tradendo,quam in siugulorum verborum

9^

1S2

sigiiificationibus primariis et derivatis, omniaque,quae

ad rerum, locorum , hominum intelligentiam , scitu

sint necessaria, addat. Quantum potest, explicat

ex iis, quae in vicinitate, vel quae apud eundem

scriptorem vel apud alios, eadem de re, dicuntur.

Ut ad rectam perveniant librorum notitiam, saepius mo«

net, ne quis ex verbis improprie dictis , nimium derivet.

Quae eorum vis sit et potestas ostendit, nec singula

parabolarum membra esse excutienda dicit, quod pon-

tificii facere solebant. Ut recte omnia copfnoscant lec-

tores proponit homines, quorum mentio fit in hbris

historicis , iisdem quibus ducuntur stimuhs agentes,

et qua animi fuerint conditione. Ne quid lectorum

fidei obstaret, scriptores S. secum convenire, de indus-

tria toties ostendit, monendo, repugnantiam , stricte

sic dictam, non inveniri in hbris S. , verum esse tan-

tummodo repugnantiae speciem, ortam ex eo, quod

diversas rerum mQiataadg narrant scriptores, vel ahis

ex causis. Nihil plane inveniri in hbris N. T. histo-

ricis ait, quod vel sanae mentis effatis, vel doctrinae

Christianae, ahunde satis cognitae, sit adversum.

Quo magis lectoribus persuadeat de divina Evangehi

auctoritate, eorumque animis, eam, qua indigent, quie-

tem afferat, non tantum, quae ab ahis propositae sunt,

difficultates, verum suo etiam ingenio excogitatas ob-

jectiones, solvit(i). Propterea argutis quaestionibus

se intricare nusquam voluit , ea tantuni proponens

,

(1) Vid. ad Lnc, I, 6. 13. 31. vt uUacjiie pagin^.

138

quae aperta suiit ceitaque(i). Eaiidem ob causam,

si quae loca occurrant nostris auribus dura, vel quae

non ita rerum adjunctis convenienter dicia sint, vel

quae, alias ob causas, fidem lectorum augere non niag-

nopere possint, onmem operam in id incumbit , ut,

quod durum est, toUat, ostenditque, homines regiones

orientales incolentes , aeris vegetatione et corporis con-

stitutione a nobis longe diversos esse (2). Studebat

porro hominibus persuadere de corruptione Ecclesiae,

quam rehquerant. Quapropter imamquamque arripit

opportunitatem, Romano-GathoHcos de corrupta doc-

trina Christiana accusandi. Tot enim habentur iu ejus

commentariis, e genere elencthico q. d. , ut nul-

lum fere Pontificiorum dogma silentio tegatur. AHa

etiam ratione voluit prodesse. Centenis scihcet locis

indicat practicum verborum usum, atque monendo,

dehortando, incitando, minando, ahis formis (3), ut

ait scHROcKius (4) ,gratam morum doctrinam cum

interpretatione conjunxit.

Disputari eliam posset de lectoribus,quos in scri-

bendo ob oculos habuerit jioster. Equidem iis as-

sentior, qui putant, calvinum speclasse maxime cul-

tiores ex laicis. Quod magis etiam probatur innumeris

animadversionibus practicis, quas singulorum fere lo-

corum iuterpretationi subjunxit, paucisque ejus criticis

(1) Vid. ad Luc. I, 41. aliLi.

(2) Vid. ad luc. IV, 39. Act. VII, 52. alibi.

(3) Vid.praecaeterisadMATTH.il, 1. VI , S.XIII, '20. XIV,4.6. al.

(4) Qui in fine ^ seqiientis laudabitur.

134

studiis. Cui sententiae niliil demit lingua, qua con-

scripti sunt commentarii ; latinae enim linguae usus

,

illis temporibus, cunctis fere erat communis (i).

§2.

De lingud et stjlo^ quibus usus est, ratione habitd

consiliif quod sibi proposuit.

In disquisitionis nostrae fine superest, ut quaera-

mus, quomodo calvinus Latine scripserit, observatis,

lum materia librorum, tum consilio,quod in iis con-

scribendis ante oculos habuit. Universe quidem , ut

ex locis supra probatis luculenter patet, tuto affir-

matur, cum linguae Latinae eum fuisse peritissimum,

tuin bene Latine eum scripsisse; attamen negari non

potest, nonnulla in ejus commentariis inveniri, quae

non ita probari possint. Sed per partes eundo de

iis dicamus , ac prinium videamus de singulorum vo-

cabulorum usu, ordine caet. Non ignoro, stylum

bene Latinum non in . meris vocabulis consistere

,

sed pendere etiam a verborum constructione, numero

oratorio, aliis, ut bene Latine scripsisse , i. e. per-

spicue, suaviter et graviter scripsisse , dici nemo pos-

sit, si tantummodo verba ejus ex ciceronis, aliorum-

que aetatis aureae scriptoium tabernis sint depromta.

Pieferri qnidem ad haec non possunt nonnulla vocabula

,

(1) Cff. Piacfatio operum lOTHERi pag. IV. et Repcrlorii a ger<-

DORFto edili Vol. XIII , pars I* anni 1S37.

135

quae calvinus subinde adhibuit e. g. sequela^ cir-

cumstantia , scopus , heiieplacitum , concupiscentia,

frustatoria (promissio) , rotatu (fortunae) : sed aceu-

rate scivit, quaenam notiones a priscis luerint sub-

jectae vocibus, diligens ^ clemens ^ lihertas ^ aliisque,

quae interdum non recte intelliguntur ; et in voca-

bulorum compositione grammatica recte observat no-

men, verbum,pronomen, praepositionem , eorumque

vim et potestatem,quod utraque pagina videre licet.

Servat etiam nonnullorum verborum ordinera constan-

tem, secundum quem, sed^ quare^ verum^ alia, sem-

per ab initio ponuntur; contra enim,quidem^ quoque

alia, secundo vel alteriore loco scribuntur. Subinde

tamen, pluribus interjectis enunciationibus,quod forte

ex brevitatis studio ducendum , nimis longae sunt

verborum periodi e. g. ad luc. I, 5. i>Etsi autem —«effugeret." Rursus vero enuntiationes ita vel conjunc-

tae, vel oppositae coeunt, ut numerus oratorius, qui

dicitur, in iis appareat; quod majoris aestimandum,

quia numerus ille non quaesitus, sed sponte ex ejus

calamo profluxisse videtur, e. c. inprooemio ad luc.I,

1-5. wQuoniam autem — servaret." Ad connectenda

singula vocabula subinde adhibet; ut quisque — ita,

non modo — sed^ non — nisi^ vel — vel — vel^

non — nec ^ aha, et ad connectendas complexiones

verborum absolutas , frequentissiini usus est formula

:

si quis quaerat — si quis ohjiciat — respondeo , e. c.

ad Luc. I, I. aha. Accedit dicendi brevitas, quam

observamus , in particuhs nisi^ hic (pro hac in re)

/7r/(pro hoc exitu)^ sic y ahis; in ehipsi pronominum.

136

ego^ tu caet. praeposidonum a, ex^ cle^ al. et illo-

runi vocabulorum,quae facile ex contextu intelligi

possint j e. c. vocis hominum , Mosaicae , ubi mentio

injicitur legis. Tandem hanc dicendi brevitatem ani-

madvertimus iu participiorum usu e. c. in prooemio

ad Luc. I, 1-5. — sed officio suo jam fungentem

inducunt; ad luc. I, 5. — ne, paucis totum munus

ad se trahentibus ^ major pars otiosa domi sederet,

Neque tamen, hac adeo laudabili scribentis virtute,

incidit in ambiguitatis et obscuritatis vitium, quod

non raro cum brevitatis studio junctum reperitur.

Nam perspicuitati semper studuit calvinus. Singulo-

rum locorum sensum et significationem, paucis verbis

ita tradit, ut nulla sit ambiguitasj effecitque adeo,

et rerum causam, conditionem, modum, tenipus ah

significando , et res illuslrando exemphs, compara-

tionibus , ut facile intelligamus,quae habentur in hbris

N. T. historicis, atque in dicentium , scribentium,

agentium mentem nos penitus insinuare possimus, e. c.

MATTH. XXVII, 33. Act. VII, 3o. ah Tandem duae

notandae sunt dicendi virtutes, calvino piivae ac pro-

priae; quarum altera cernitur in dicendi facihtate,

qua potuit omnes ideas facile exprimere verbis, quod,

multis adductis exemphs,probari possit, vid. e. c.

ad joAif. III, Q. altera in dicendi gravitate; nam

ita versatus est in exponendis rebus gravissimis , ut

graves eas esse vere appareat, adeo ut iectoribus non

tantum plene persuadeatur de rehgionis Christianae

praestantia, sed illorum quoque animus imbuatur tum

veritatis virtutisque amore, tum mendacii impietalis-

137

que odio et contemtu,quod maxiine valet de piac-

ticis ejus animadversionibus (i). Quae cum ita sint,

satis superque patet, e^ verborum ordine, usu, con-

structione, e^ dicendi perspicuitate ac gravitate, omnia

arripuisse CALviNUM, quae attendenda sunt interpreti,

ut cousiliuin suum attingat, eumque, tum suis de tiaa-

yojy^ f HQiaii, maxime tQ^rjvHu, meritis, tum ingenii

animique dotibus et facultatibus , lingua et stylo , sum-

mo jure inter praecipuos omnis aevi interpretes esse

recensendum.

Jl) Cff. scHaocK, Reformaiiona-Geschichte y Th, V, S. US.TaoivcK, LiU Anzeiger , 1831. n». 4|.

l^.

THESES-

I.

JAecte de calvino ait bayle Diction, histor. et

*crit. in voce: «Getait un homme, a qui Dieu avoit

«confere de grands talents, beaucoup d'esprit, un

«jugement exquis, une fidele memoire, une plume

• solide, eloquente, infatigable, un grand savoir, un

• grand zele pour la verite."

II.

Inter optimos Librorum S. interpretes referendus

est CALVINUS,

m.Assentimur calvino, 'm Epistold dedicatorid

^prae-

missa interpretationi Paulinae ad Romanos Epistolae^

dicenti: praecipuam interpretis virtutem in perspicud

brevitate esse sitam.

IV.

Admirauda est magnopere divina Sospitatoris sa-

pientia in eo conspicua, quod discipulos, in joannis

Baptistae schola, severae vivendi rationi assuetos, in

convivium duxerit nuptiale, ibique memorabile dederit

potentiae suae specimen.

131)

V.

Non est,quod miremur , eliam , virum caeteroquin

intrepidum, fuglsse in desertum, minantis izebelae

metu , mortemque desiderasse.

VI.

Non audiendi suntf,qui christo , in publici muneris

initio aliud Xribuant consilium, atque in ejusdem fine.

VII.

Epistolam ad Hebraeos lingua Hebraeo-Graeca con-

scriptam esse contendimus.

vm.Recte JUSTINUS Martyr^ Apol, II. Cap. 7: yfpy^TOv

navxo^ ijde ly (piloig» xaAiag xal ccQiT^g diXTixdi/ Hvai'

ov yuQ av r}V tnaivi-gdv ovdiv avTwv , il ovx ^v iit*

diJiqiOTiQd TQiniO&at , Y.al 8v'vaf*tv iiy^e.

IX.

Jusjurandum Christianis non illicitum est.

X.

Jnstituendi methodus,qua usus est christds , egregium

praebet exemplum,quod sequantur etiam nunc quicun-

que informandis hominibus Christianis operam dent.

XI.

Cai-vini verba ad Matth. II , i . » Nescire praestat,

*quam temere pro certo asserere, quod duhium est,"

Homiletae in explicandis difficilioribus Codicis S.

locis, commendata sunto.

XII.

Christi verba joan. II , 19* : XilaaTi xov vaov tovtov

n. T. X. de ejus morte et in vitam reditu intelligenda

esse, statuimus.

140

xm.Evangellstarum fidera historlcam nihil infringi, ve-

rum confirmari potius eo, quod diversa referant re-

rum adjuucta, egregie monet chrysostomus in praef.

ad MATTH. ; avTO fiip ovv tovto fi.iyiaTov <5a//«cc t^j

(i/ii]9iic(g iaTtp' ti yuQ TiapTU avpicfwprjaap [iiT(k dxQi-

^iiagy uai Hi%Qt xaiQOU ttal f*iXQi Tonov Kal fiiiQt Qf]'*

fiaTcop avTcop y ovdilg up imativaa twp ti&Qwp, OTi fATj

ovpiXdopTig dno avp9tjx'^g Tipog dp&Qconlpi]g tyQaxpav^

aniQ i/Qaxpap' ov yuQ iipai rijg dnXoTijTog ttjp Toaatf^

Ttjp avfKfcoviap' vvpl di nal ij doicovaa ip fiiHQoXg tipac

diacpcopia naaijg dnaXXciTTii avTOvg vnoxpiag^ ical lafi—

itQcog vniQ Tov TQonov Twp yQaipdvTcov dnoXoyiXTau

XIV.

Unitas, quae dicitur, in homihis nec negligenda,

neque anxie quaerenda est. In primis enim viden-

dum est, quid tempus postulet et res.

XV.

Officio suo desunt Antistites, qui vitae ut consu-

lant suae, admonitionem et consolationem negent

morbo pestifero laborantibus.

XVI.

Praeclare calvintJs ad joan. VII, i3: ut in statUj

inquit, Ecclesiae bene ordinato locum non habet ef-

frenis licentia, sic ubi metii compressa tenetur omnis

libertas, ut vocem nemo mittere aucleat, miserrima

est conditio.

Date Due

.4'

BW2016 .H5E7Disquisitio de Calvino, librorum N.T.

Princeton Theologicai Seminary-Speer Library

1 1012 00070 3076