disquisitio historico-dogmatica de realismo et nominalismo

Disquisitio historico-dogmatica derealismo et nominalismo

Allard Pierson

bronAllard Pierson Disquisitio historico-dogmatica de realismo et nominalismo Kemink et Filium

Trajecti ad Rhenum [= Utrecht] 1854

Zie voor verantwoording httpswwwdbnlorgtekstpier003disq01_01colofonphp

Let op werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn kunnen auteursrechtelijk beschermdzijn

VII

Praefatio

Est sane quod laeter me adspicere finem curriculi academici quod ante hos quatuoret dimidium annos forti animo ingressus sum Gestire enim animus solebat adscopum mihi propositum haud prorsus indigne pervenire Longius initio saltemesse videbatur ad calcem decurrere nec me habebam umquam voti compotemfore Theologiae scholas frequentans Professores audiens de summis argumentisagentes non tarde cupiditas animum incessit ea cognoscendi quae Theologiaestudiosum scire atque cognoscere oportet Omnia quae cum in scholis tum inmusaeomeo docebar maximi erant momenti idque effecerunt ut summo Theologiaestudii amore imbutus me multa audientem multaque legentem numquam tamensatis audivisse nec satis legisse putarem Theologicarum vero disciplinarumencyclopaedia pro virium imbecillitate magna indigestaque moles saepius mihivisa est

Allard Pierson Disquisitio historico-dogmatica de realismo et nominalismo

VIII

quam nimirum funditus cognitam habere summis tantummodo ingeniis me longesuperioribus contingat Qua de caussa id inprimis spectabam ut unam illiusencyclopaediae mihi eligerem disciplinam cui operam navare possem Omniumuname alliciebat mihique arridebat disciplina quae dogmatum historiam cognoscerestudet Humani nihil a me alienum esse ducens universe historiam iterum iterumqueadire magnae a teneris mihi erat animi voluptati historiam dico quippe quae omniahumana nobis tradat atque id efficiat ut in remotissimorum populis quorumquesaeculorum mediis versemur Magni vero prae caeteris illa facienda videbaturhistoriae pars quae accuratam disquisitionem instituere amat de ratione quamortalium genus gravissimas quasque quaestiones secum animo volverit quomodoautem fieri potuisset quin summa cum animi attentione hominem considerarecupiverim de Christi religione atque doctrina cogitantem Puto enim me egregiumspectaculum oculis capessere quotiescumque indagem religioseque investigemquid quaque aetate cum Ecclesiae tum Viris doctis de Christiana visum sit religioneNec umquam me taedet a partium studio alienum de placitis quaerere quae protemporis ratione atque indole sive propugnata sint sive reiecta Animo collustrantemprincipia atque rationes diversissimas quibus usa sit Ecclesia Christiana utveritatem a Deo patefactam penitus cognitam haberet atque veramChristi religionisindolem magis magisque persentisceret me sperare confiteor fore ut ab optata illaliberalitate non prorsus alienus fierem quae varias patiatur sententias nec nimissaeviat in errores qui novi quidem


IX

esse videntur reapse tamen cum antiquioribus falsis opinionibus quam arctecohaerent liberalitatem significo quae aureum illud Paulli probe teneat Ἐϰ μέρουςγὰρ γιγνώσϰομενPugnam autem Realistas inter et Nominalistas idcirco peculiari animadversione

dignissimam duxi quod adhucusque multos viros doctos in duas dividere partesvideatur Utrum suo iudicio plane stet Theologia an auctoritati externae obtemperaredebeat quaestio est egravet medio aevo egravet nunc agitata Utrum rationi humanae omniadijudicatu permittantur an omnis abrogetur auctoritas egravet olim quaesitum est egravet nuncquaeritur Utrum universalia cognoscamus an de singulis tantummodo nobis constetsub iudice adhucusque lis esse nonnullis videtur Hanc ob rem igitur maximi mihifuit momenti videre quamnam vim in praecipuis Theologiae medii aevi placitis cumNominalismus habuerit tum Realismus Materies aderat philosopha ratione excultaquam tamen ut theologiae ratione habita equidem considerarem non opus fuit utomnia evolveremScholasticorum opera quo factum est spero ut non nimis arrogansesse videar hoc argumentum pertractandummihi eligens quo studiorum Viris doctisqualecumque sit specimen proponamEst igitur quod laeter me hanc disquisitionem pro viribus absolvisse est quod

gratias tribuam sincerissimas omnibus qui ut aliquatenus saltem ad disputandumde hac gravissima re idoneus essem magno mihi fuerint auxilio Illos verorecordantes publice confiteri mihi liceat quantum Tibi debeam Promotoraestumatissime Vir Cl Vinke pro benevolentia qua me excepisti pro


X

liberalitate qua in specimine conscribendo quoad fieri potuerit Tu me pati solebasmeum esse Ne Tua amicitia prorsus indignus esse videar nec umquam sinat animusmeus benevolentiae Tuae me immemorem fieri quae per omnem vitamacademicam atque inprimis mensibus proximis mihi contigit In verba enimmagistriiurare numquam a me poscebas libero quamquam pio animo de veritate mequaerere nonne id semper Tibi gratum erat atque acceptumUtinam Tibi persuasumhabeas - quod quoque Tuae curae Tuaeque amicitiae erga nos dulcis sitremuneratio - omnes Tuos discipulos Te Vir Clarissime et observare et diligereNeque aegre feras Clarissime Bouman me Te compellare Tibique gratias agere

Quo imbecilliores eheu Tuae esse solerent vires eo majoris Tui nobiscumcolloquentis ardorem juvenilem faciebam Inanis esset conatus si eodem sermoneelegantissimo quem ex Tuo ore semper nos audire numquam sane erat quodmiraremur exprimere vellem quod sentio Verba inculta ne spernas obtestor ducasenim me ex animo vereque dicere Senectuti Tuaeque corporis imbecillitati Deusadsit propitius - Tibi parcat summa Ejus misericordia Tibi tuoque collegae auxiliosit Numen supremum scholas quoque defuncti habentibusEst sane quod doleam me Viro Clarissimo gratias non tribuere posse cujus

memoriam pie colimus Eum enim qui gravis nobis erat magister ita tamengravitatem comitate condire amabat ut sincerus optimusque nobis esset amicuseum enim qui pietate aeque ac doctrina insignis regiam scientiae nobis viammonstrare solebat


XI

etiamnum aura vesci Deus noluit Sit illi terra levis beatae sint domus coelestesEst sane quod doleam me adspicere finem qui et Tibi valedicere jubet Vir Cl

Opzoomer Scientiae copiam meam augeri me puros servare mores animiquepietatem me fovere semper erat quod Tibi voluisti Utinam mei aliquoties Tibi dulcissit recordatio Grato enim animo Tuum me praedicare discipulum numquam nonjuvabitEst sane quod doleamme adspicere finem Longa enim est ars brevis vita quod

si animo occurrit tristitia atque severitate me implet Praeteriit aetas quae securitateet alacritate cernitur aetas qua litteris incumbere scientiae operam navaremaximopere juvat Ecquis ego sum qui jam summos petam in Theologia honoresPraestaret ex integro me Scholas adire praestaret secura illa gaudere vitaAcademica omnium una idonea qua utamur ut semper aliquid addiscamus artibuset litteris instituamur puerilemque nostram aetatem ad humanitatem informemusAt graviora nos vocant Omnia invitant ut ad vitae usum conferamus quae edoctisimus Progrediendum est Brevioris vitae longior ut spero pars superest qua itaquoque litteras tractare debebo ut ad aliorum usum eas transferam Haec tamenlaetitiam mihi non afferunt Amicorum enim meminisse quorum familiaritate usussum tristis est voluptas Quo longiores tamen absimus eo religiosiores curemusne umquam nos nostrucircm invicem obliviscamurOmnis vero voluptatis expers essem Vos compellans Parentes Optimi Carissimi

horam propinquam prospiciens quae a Vobis me seiunget nisi probe scirem ma-


XII

gnum Vobis hunc diem afferre gaudium Nec enim labori nec curae umquampepercistis dum filius voti compos fieret Etsi satis magnam laetitiam voluptatemquecapiebatis ex futuro meo verbi divini ministerio ad quodme rite informari vehementercupiistis Vos tamen maximo cumulari gaudio intelligo quod specimen absolverimidque Viris doctis proponam ut summi in Theologia mihi contingant honores Nonprofecto huius loci est omnia Vestra enumerare beneficia quorum nullius umquamimmemor fiam Quidquid in me est - hoc enim publice polliceri juvat - adhibebo adpietatem illam ad quam me informare studuistis servandam augendam Piisparentibus Deus Optimus Maximus me dignum reddat filium Nec Patris curae necsollicitudo Matris operam et oleum perdantOmnibus praeceptoribus amicis omnibus valedico Valeatis omnes omnesque

ametis iterum iterumque rogo


1

IntroitusArgumenti momentum

Dubia nonnullis Theologiae videtur conditio Diversae sententiae aequo jureproponuntur aequa fortuna propugnantur Doctissimi Theologi non raro in diversaspartes abire solent eorum autem quisque veritatis studiosum quisque integri animiet liberi sese profitetur Nec tantummodo de rebus minoris momenti de principiisetiam disputatur et quum nostris inprimis temporibus vernaculo sermone theologiatractari soleat coetus Christianorum clarioris auctoritate alicujus nominis nitenssaepius quae Theologos sejunxerant referre conatur Quid unum semperque verumsit hominibus invenire non licere videtur quum omnes tempus somniamus quoomnia in gratiam sint reconcilianda quae nunc divelluntur Theologiam in tam infeliciesse caussa plus minusve omnes querimur


2

Verum ubi non omnes exhaustae sint vires quibus quae dolemur fortasseemendare liceat tantummodo queri nostrum non est Quid omnia fere temporaomnes aetates omnes qui floruerunt viri arte aut ingenio praecellentes frustraconarentur ut optatam componerent pacem inter Theologos qui maxime inter sediscedant Quid tam indociles nos inveniret historia optima illa magistra ut nondumdesperaremus consensus atque unitatis humanum genus in re gravissima unquamparticeps fore Quid Undevicesimo nostro liceret saeculo quod summa sapientiaanterioribus saeculis recusasse videturNec temerarii neque immodesti videamur quum eadem ipsa temporis nostri

indole spem foveamus adversus conatus quos historia inanes fuisse docetetiamnunc nobis adesse quae incertae Theologiae conditioni medicinam afferrepossint Quaenam enim celeberrimae nostrae aetatis tamquam nota characteristicajure habetur Paucissimis verbis huic ni fallor quaestioni respondere possumussi modo attendamus omnes qui nunc floreant Viros doctos ab inani illa vanaquephilosophia redire quae non scrutari nec indagare sed potius a priori quae verasint constituere amet atque sese ad veram philosophiam convertere quae inquaerenda veritate cum historiae tum experientiae rationem habeat Sic physiciipsa natura consulenda ipsius secreta nobis revelant philosophi politici et anterioriset hodierni temporis cognoscenda conditione vitae ac saluti civitatis consulereconanturEn ex ipsa aetatis indole studioque nobis conspicuum nisi egregie fallor quomodo

optime Theologiae quoque consulere possimus Theologiae historiae studium


3

nimis adhuc neglectum in lucem prodeat magis magisque sese commendet Inomni autem theologiae historia pertractanda nulla pars tanti mihi habenda videturnec illius ponderis quam illa quae de dogmatum agit historia Dogmata enim quaeprocedente tempore in Christi Ecclesia invaluerunt si accuratius nobiscum in animoconsideramus totius Theologiae tamquam compendium habebimus unde omniaipsius fata facile cognoscere sponte explicare possimus Historia autem dogmatumminime variorum placitorum quae inter se non arcte cohaereant longa est acmolesta enumeratio sed licet dogmata per vices sibi successerint intimae vitaeChristiani quatenus de summis rebus cogitet docta est expositio Quae expositioqua de caussa tam magni facienda sit sponte apparebitDuo nimirum mihi videntur adesse scopuli quibus theologus facile illidi possit

nec raro illidatur quorum unum habeo Scepticismum alterum Fanatismum Quaesupra monui multi Theologi saepius secum volvunt audiunt doctores variam profiteridoctrinam audiunt sectatores inani voce sonare adspiciunt campum quo pauciadhuc certantes supersunt quem longe plures defesso animo deserueruntΤί ἐστιν ἀλήθεια adspectu illo defecti quaerunt nec responsum expectantes

omni mente in scepticismum sive extremum sive moderatiorem se conjiciuntHistoriam vero dogmatum quum consulant qui dubitatione aestuare videntur eorumanimi tranquillentur dolorem metumque deponant necesse est Luce clarius enimiis erit per longum temporis intervallum humanum genus licet vulneribus tamquamoneratum acerrimis defatigatum


4

pugnis pedetentim magis magisque ad veri bonique cognitionem progressumfuisse manifestum erit errores et falsas opiniones veluti nubes solis ortu luceveritatis extabuisse - quid eam ipsam veritatem numquam nisi atra praecedentenocte apparuisseAlter autem adest scopulus aeque vitandus Nonnulli enim quum dubitationem

omnem fugere velint Scyllam elapsi Charybdi occurrunt fanatice sententiamdefendunt atque veritatem quam se ipsos invenisse putant Alteram partem audirestrenue recusant Delendum quidquid huic veritati vellet esse contrarium Penesnos ita dictitant salus Ecclesiae judicium veritatis nostro arbitrio omnia permittantur- In summo revera periculo est qui qualemcunque sententiam a se inventam habeatIlle nisi summa prudentia praeditus fanaticus fiat necesse est aliorum enimsententiis homines feliciores meliores inprimis reddere frustra conatis nova haecsententia ut ipsi inventori videtur humano generi proderit Talis autem novaesententiae auctor quum dogmatum consulat historiam plerumque eam jam ab aliisexpressam reperiet quaenam illi jam antea fuerint opposita sponte videbit Videbitet rationem qua ejusdem sententiae sectatores jam multos ante annos cumadversariis certaverint sequelas cognoscet inde exortas quo melius utrum illidoctrinae unice fides sit habenda dijudicare poteritQuum contra revera novam professus fuerit doctrinam historia eum aliorum

exemplis docebit quidquid novum licet docte et ingeniose inventum in Theologiaproponatur non continuo accipiendum non nisi magna cautione salutandum esseEx his autem quae nunc de


5

historia indaganda monui minime duos tantummodo fructus percipi posse voluiMultis nominibus hanc Theologo optimae frugis fore indagationem multi alii satisprobarunt Idcirco equidem haec duo attigi quoniam ad ea de quibus nunc acturussum maxime pertinere mihi videbanturHistoriae dogmatum quum partem mihi eligere cuperem quam paullo accuratius

indagarem vix aut ne vix quidem verbis exprimere licet quantopere ductus fuerimad illius periodi studium quae vulgo dicitur Scholastica Scholastica nimirum periodusquae medii aevi maximam partem amplectitur cum philosophiam tum theologiamomnium una idonea mihi videtur ad Christianismi vim illustrandam ac efficacitatemquam in toto homine habere possit Primis enim saeculis postquam Christi religioin mundo invaluerat nimium aderat discrimen Christianos inter et Ethnicos Tenueserant vires coetus ex hostili Paganismo orti contra eos tamen qui novumDei cultumvehementer oppugnabant Christiani se defendere debuere Eorum fides neinfirmaretur vires ne debilitarentur primis illis Christi sectatoribus tantummodo ferecurae erat In mediis persecutionibus id in primis ipsorum interfuit ut animos nemoimminueret nec a fide detraheret Christo habita Ne ulli igitur mirum videatur quodsireligiosum principium nimis ab iis excultum sit nec Christianismum ad omnes animifacultates pertinere passi sint Postea quam Co n s t a n t i n u s persecutionibusfinem posuit Ecclesia nimis occupata erat in catholica fide magis magisqueconstituenda in erroribus oppugnandis in religione propaganda quam ut illa dequa ipse auctor dixerat ὁμοία ἐστὶν ζύμῃ ἣν


6

λαβοῦσα γυνὴ ἐνέϰρυψεν εἰς ἀλεύρον σάτα τρία ἕως οὗ ἐζυμώθη ὅλον1) jam nuncoperi sufficere potuissetMulta post saecula rebus Ecclesiasticis instauratis tempus ortum est primae

aetati haud dissimile Discrimen quod obtinuit Reformatos inter et Romano-Catholicosejusdem plane generis et indolis erat ac id quod jam antea Ethnicos sejunxerat aChristianis Lites acerrimae iterum Ecclesiam veluti lacerabant persecutiones rursusimbecillos fatigabant coetus ita ut nihil Protestantibus magis cordi esse potueritquam strenue et fideliter in iis quae Evangelium revera continere credebantperseverare Neque eos igitur poscas Christianismum tamquam totius vitae ζύμηνproponere - Accedit quod post periodum quae vulgo appellatur scholastica sacraet profana prorsus nimis accurate distinguerentur Quae distinctio nec postea necvel nostris temporibus sublata videtur unde principium Christianismi nunc unicefere ad religiosum hominis sensum referri cuiquam sponte patebit Ex his igiturquae nunc monuimus conficere possumus Christianismum primis et recentioribussaeculis religionis quidem vitaeque ratione habita nostra interesse contra veroquumTheologiae inprimis dogmatum historiam attendere velimus non nobis ejusdemesse momenti ac scholasticam quam dicunt periodum Quod non temerecontendimus Scholasticismi nimirum nota characteristica in eo cerni mihi videturquod Ecclesia placita Christiana quae ipsa in lucem protulerat philosophorumscholis permiserit Neque inferioribus tantummodo scholis ubi de triviiuml et quadriviiumldisciplinis ageba-

1) Matth XIII33


7

tur sed etiam in litterariis universitatibus simul cum nova philosophia ortis TheologiaChristiana adhuc quidem privatis institutis informata Patrum Ecclesiae tantummodoscriptis tamquam disciplina exposita erat quam nunc autem doctores ut primumParisiis sic deinde ubicumque fere publice tractabant varia Christianae religionisplacita in σύστημα absolutum redigerunt in diversas Viri docti abiere partes nec inindaganda veritate fidei tantummodo rationem habebant Quodcunque dogma fidesane essent amplexi intelligere imprimis studebant - Ipsam veritatem qualis codicesacro contineatur et ab Ecclesia credatur intima animi conscientia cognoscereconabantur eoque fidem quantum fieri posset ad γνῶσιν efferre Quem autemconatum non a singulis viris egregiis sed a multis Ecclesiae doctoribus per longamtemporis periodum immo certa quadam methodo ita fuisse institutum ut numquamfides impugnaretur semper contra tamquam verissima poneretur sumptio caussavidetur ob quam Theologia scholastica quod ad dogmatum historiam maximimomenti jure habeatur Subinde animadvertendum catholicam fidem multisdisputationibus fuisse fundamento quae tamen nunquam de totius multo magisautem de singularum Theologiae partium ratione habebantur ut jam recte monuitdoctissimus vir B a u r 1) Unde explicandum videtur philosophiam Scholasticorumconstitutam doctrinam haberi non posse sicut P l a t o n i s aliorumque Hac enimde qua nunc agimus aetate philosophia et theologia prorsus eadem habebanturTheologus nimirum nihil aliud spectabat quam philosophus

1) Vid Dogmengeschichte


8

Dei indagare naturam rationem cognoscere quae Deum intercedat et universumomnes simul studebant conabantur omnes - Haec altera hujus periodi nota videturcharacteristica Recentioribus ut antiquissimis Christi Ecclesiae temporibusphilosophia cum vera theologia nihil commune habuisse philosophia enim per seexculta patefactionis principia facile negligere potuisse videtur Humani intellectuset universi in sensus cadentis tantummodo rationem habeat philosophia necessefuit Medii aevi autem philosophia ab omni parte Christiano fundamento nititurpositivo quo totam prorsus philosophiam immutari sponte apparet Hominisintellectus nec minus universi cognitio inferiorem in philosophia medii aevi obtinetlocum Eorum leges quod ad principia nihil omnino valent Divina auctoritaspatefacta veritate nobis cognita suprema habetur lex quae omnibus ratiociniismoderatur nec contra se quidquid statuere homines patitur Per fidem ad intellectumtum theologiae tum philosophiae summa est sententiaNisi autem a proposito abire velimus quominus haec ulterius explicemus nunc

impedimur Conferantur omnino quae egregie scripsit summus philosophusH e g e l 1)Ex iis tamen quae diximus satis ut spero apparet cujusquam historiae dogmatum

cognoscendae cupidi Scholasticae periodi maximum interesse omniumque litiumquae tunc animos divulsereQuarum autem nulla tanti esse momenti mihi videtur quanti illa quae Realistas

inter et Nominalistas obti-

1) Vid Geschichte der filosofie Tom XV


9

nebat Primum quod cum totius periodi indole arctissime esset conjuncta deindequod non ad illa remotiora tantummodo tempora spectet at vero recentiori aetateviguisse et vel adhuc usque vigere dici possit Hic autem paucis significare liceatquae in specimine meo uberius illustrare conaborDissensio Realistas inter et Nominalistas cum totius periodi indole coniuncta erat

Scholasticis quum veritatem nec quaererent nec probare conarentur tantummodointelligere vellent quae sine ullo errore Ecclesia constituerit placita cogitandiratione et methodo inprimis opus erat Qua ex methodo omnes ratiocinationesdisceptationem qualemcunque procedere minine eos fugit Neque aliter fieri potuitquam ut duas et diversas quidem ingredirentur vias quarum prima praesertimcontinuo patuitArte dialectica enim veritatem ab Ecclesia acceptam exponere subinde explicare

viri docti illius temporis studebant Quomodo autem id aggressi sunt Duobus modisinitium facere potuerunt ab ipsa veritate tamquam data materia deinde ab aeternisut ferebantur intelligentiae principiis A quibus principiis quodsi inceperunt omniaquae necessaria in intellectu reperiuntur revera etiam adesse statuerent omninonecesse erat Nihil individuum in intellectu inveniri quisquam agnoscit universalesigitur nobis insunt notiones vc ut solitis hujus aetatis vocibus utar deitas humanitascaetera ab universalibus ad singula procedendum Constabat igitur universalia nontantum in intellectu sed in natura omnino adesse Haec autem via quin continuopateret nullus dubito Nihil enim


10

aptius nihil penso huic periodo imposito magis congruum quam in dialecticeratiocinando ex ipsa hominis intelligentia tamquam cognitionis fonte haurire e quoautem hauriri non potest nisi universales notiones nobis inditae ipsi veritatirespondeantIncipi tamen etiam potuit ab Ecclesiae theologia tamquam a data materia nec

mirum sane adversus Realistas Nominalistas exstitisse quippe qui a singulis initiumfecerint nec universalia pro alio habere potuerint quam cogitationis vanasdistinctiones Realistae vero aeque ac Nominalistae doctrinae catholicae fidemhabebant quam ad intellectum ut eveherent strenue conabantur Ratio autem quausi sunt diversa in eo maxime conspicua est quod Realistae ab intelligentiadisquisitionem inchoantes elaborarent ut logices viam ingressi reperirentur quaefides antea docuerat Nominalistae contra ab iis quae empirice agnosceredebuissent proficiscentes dissolutiore quodammodo animo ratiocinarentur necminus Christianae veritatis confirmandae studiosiUtraque igitur ratio ut vidimus cum totius periodi indole arcte erat conjuncta

Christi enim religio barbaros devincens non simul ad summum animi cultum eosducere potuit Ecclesiae auctoritate primum Evangelio crediderunt barbari deindeautem ratione usi habitam fidem tractare cupiebant Duae permanserint partesnecesse erat quarum una nimirum veritatem qualicumque modo conservarestudebat altera quae in veri indagatione artem quodammodo adhibebat criticamDissensio enim Realistas inter et Nominalistas hac quidem periodo animos itadivulsit ut exempli gratia G o d e f r i e d u s se R o b e r t i Melodensis discipuloscontumeliose tractantem


11

defenderit animadvertendo illos nominalismum sectari lsquoIGITUR PRO NIHILOrsquo censendosesse1)Haec autem pugna non ad illa remotiora tantummodo spectat tempora at vero

recentiore aetate viguisse quin vel adhuc vigere dici potest ut quoque patet ex iisquae Vir Cl JH S c h o l t e n in libro qui longemeas superat laudes egregiemonuit2)E dictis conficimus nullum profecto philosophum philosophari posse nisi de

alterutro cognitionis principio accurate profiteatur sententiam Quod etiam affirmathistoria nos diserte docens H o b b e s i um C a r t e s i um L e i b n i t z i um praecaeteris L o c k i um H um i um alios ne recentiores enumerem hac in re semperoccupatos fuisse3)

1) Ingeniose monet D eacute g eacute r a n d o Histoire compareacutee des systegravemes de philosophie lsquoLadialectique tint lieu de la philosophie entiegravere et linstrument de la science fut pris pour lascience elle-meumlme On croit voir dans les scolastiques de ce tems des artistes absorbeacutes parla construction et le jeu des machines on croit voir un immense appareil de leviers semouvant et sagitant dans le vidersquo

2) Leer der Herv kerk 2e Ed Dl I blz 207 lsquoHetzelfde vraagstuk betreffende de objectiviteitder menschelijke kennis was ook in de middeleeuwen de grootste spil waarom denominalistische en realistische verschillen zich bewogen Moest aan de begrippen die derede zich vormt eene objectieve reeumlele waarde toegekend worden onafhankelijk van hetmenschelijk weten of slechts eene subjectieve nominale waarde Het verschil van standpuntofschoon in den aanvang op kleingeestige en spitsvondige wijze toegepast was inderdaadaanmerkelijk en van ver uitziende gevolgen op het gebied der godgeleerdheid en derwijsbegeerte Volgens het realistische standpunt was dus de bovenzinnelijke wereldtoegankelijk voor de menschelijke rede terwijl het nominalisme geen andere kennis toelietdan die het gevolg was van eene physischzinnelijke waarnemingrsquo

3) Elements of the philosophy of the humanmind chap 4 L e i b n i t z i i eg omnino conferaturdissert prelim ad M a r i i N i z o l i i librum de veris principiis caet nec minus D u g u a l dS t e w a r t


12

Hujus tamen loci non est haec uberius explicare E specimine ut spero satis elucebitpugnam de qua jam verbo monuimus maximi esse momenti Illius enim pugnaehistoriam Theologiae tantummodo quantum fieri poterit ratione habita percurrereconabor Variae sententiae varia placita exponenda sunt ad quae cum realismitum nominalismi principia pertinere videntur A partium studio alienum egregios quimedio floruerunt aevo viros singulosme contemplaturum eorum doctrinam prudenteratque modeste examini submissurum fore vehementer spero Hujus libri lectoressi aderint semper in memoriam revocent nihil nisi specimen iis proponi Ne a juveneexspectent quae Theologus plurima edoctus praestare possit Plenam hujustemporis historiam accurate atque ex ipsis fontibus petitam enarrare opus foret cuinec me sufficere nec me parem credere possem Qua de caussa tamen non aliudmihi elegerim argumentum arctioribus circumscriptum terminis si quis scire cupiatbreviter respondere possum me sperare fore ut hoc specimen quamvis theologicaedisciplinae non inserviat mihi ipsi tamen maximopere prosit Momenta quae supramonui animum duxisse confiteor ad Scholasticae periodi gravissimam pugnamquod summam attineat rerum deliniendamCum benevolentia igitur accipiantur quae diligenter conscripsi iterum iterumque

rogo Una ad quam adspiro laudem haec est quod Viri docti censeant me dedignissimis viris rebusque non prorsus indigne scripsisse


13

Caput IDe scholasticorum periodo

Sectio IInitii hujus periodi facies

Antequam ad ipsum tractandum argumentum transeamus temporis rationem cumhistoricam tum philosopham brevi in conspectu ponamus necesse erit Quae sinegligimus Real et Nom pugnae neque indolem accurate cognoscere poterimusnec pretium ut par est aestumare Primum igitur perstringamus quae historia afferatad hujus temporis faciem depingendam1) - Notandum procul dubio mihi videturgenus humanum medio aevo adeo

1) In antecessum memoremus quae pulchre scripsit D eacute g eacute r a n d o His enim verbis hujustemporis elucet ratio lsquoEn effet le propre de la philosophie scolastique est davoir offert agrave sonberceau toutes les rides de la viellesse et de secirctre ensuite rajeunie en quelque sorte dejour en jourrsquo


14

inverso progressum esse ordine ut ab eo inciperetur quod humanitatis culmenhaberent antiqui Apud antiquos nimirum phantasia poesis pictura caet gravioraantecesserunt philosophemata Logica et dialectica ars omnium eorum operumpostrema excultae sunt Recentiores vero populi eacutet a logica eacutet dialectica ab artecontinuo initium fecere Toti in abstrusis quaestionibus quae nec ad vitae usumnec ad animi emendationem proficere potuerunt non nisi pedetentim pergebant adartes liberaliores excolendas Nam hujus temporis conditionem admodum barbaramincultamque videbis quum artes attendas et universum animi cultum Neque estquod valde miremur Duae nimirum caussae adesse videntur Una in anteriori aetatelatet Patres Ecclesiae Ethnicis ubi potuerunt adeo sese opposuerunt ut quae abhis laudari solerent ab illis prorsus spernerentur Ab artium cultu maxime a partiumstudio minime eos alienos fuisse admodum ridicule et facete probant quae deG r e g o r i o primo narrantur cujus historiam nobis tradidit J o h a n n e sD i a c o n u s 1) Hic enim Papa diserte monet se barbariem numquam evitare necregulas eg D o n a t i servare posse quas ut divini oraculi verbis moderentur indignascenset necmite reprehendit D i d i e r i um Episcopum qui grammaticam explicasseferebatur G r e g o r i um enim quum audire velimus non eodem ore neque eademlingua Jovis et Christi extollere possumus laudes2) Neque in admonitionibus substititquin etiam T i t i

1) St Gregorii papae vita auctore J o h a n n e D i a c lib 4 praeb ad lib moral deut 162) Cf Ep 54 lib II S Gregorii registri Epistolarum


1 5

L i v i i omniacunque quibus potiri potuisset exemplaria urenda jussit qua reA n t o n i o auctore de Ecclesia et religione optime meruit1)Aliud addamus exemplum Z a c h a r i a papa quidam pontifex quem nonnulli

nullum alium nisi ipsum papam ducunt per longum tempus baptizandi formulam sicrecitasse dicitur Ego te baptizo in nomine Patria et Filia et Spiritus sancti2)Altera autem causa novorum populorum invasio jure habetur Gothi quamquam

T h e o d e r i c o inprimis duce jam Christianismo imbuti nec tam duriores fueruntut fuisse plerumque dicuntur quamquam leges ab iis constitutae quominus diradespotismi saevierit libido impediebant Longobardi tamen Alboinus prae ceterisomnem Italiam ignorantiae caligine implerunt Deinde nullum adfuit Romanoruminstitutum quin a Barbaris deletum sit Illustrissimae illae scholae Massiliae ParisiisToleti aliae pessumdatae sunt Ex illa barbarie nonnisi pedetentim ad humanitatemredire potuit aevum Versus octavum autem saeculum illa incepit mutatio rerumquam Ca r o l u s magnus ad finem perducturus eratAntequam vero hancmemoremus debitas tribuamus laudes I s i d o r o Hispalensi

qui jam anno 656 mortuus prae omnibus sui temporis viris doctrina et pietateexcelluisse videtur Maxima ejus operum pars de grammatica agit hanc enim artemquum caeteras prorsus spernat optimae frugis habendam censet quippe quae adveram vitam usui esse possit - Uno fere saeculo post B e d a

1) Cf S A n t o n summ p 4 lit 2 cap 4 sect 32) Ep 134 Zach rev et sanct frat Bonifacio coepisc


16

Venerabilis fato defunctus est in Brittanniae parte septentrionali natus NonnullaSacri Codicis in popularium linguam vertisse Vulgatam versionem cum Graecaseptuaginta cum texto Hebraico contulisse nec minus piorum qui de Anglica benemeriti essent Ecclesia virorum vitam conscripsisse narratur1)Sed ad C a r o l um Magnum redeamusSummus ille vir aetatis emendandae cupidus P e t r um a P i s a et P a u l um

Wa r n e f r i e d um in suamaccivit aulam qui cumA l c u i n o aliisque nave eScotiadilatis scholas condiderunt Unum ex C a r o l i diplomatibus quod memoravitH a u r e a u in egregio opere De philosophia scholastica sic se habet lsquoQuia curaenobis est ut nostrarum Ecclesiarum ad meliora semper proficiat status obliteratampene majorum nostrorum desidia satagimus officinam et ad pernoscenda artiumliberalium studia nostro etiam incitamus exemplorsquo Tum vero episcopales ortae suntscholae bene multae aliaeque in quibus a coenobitis literaacutee tradebantur In palatiischola A l c u i n u s J S c o t u s philosophiam docebant ibique etiam primumdialectica ars informabatur Post eos Ma u n o n floruit qui Platonis Aristotelisquenonnulla scripta in latinum vertisse dicitur quod tamen non satis probari potest Illiusautem scholae philosophia ita inclaruit ut decimo saeculo lsquoimperialisrsquo vocata sitHaec tamen palatii schola non cuivis sed imperatoris tantummodo domo patuisse

videtur doctoribusque imperatorem ubivis comitantibus usque ad nonum fere

1) Cf H G e h l e de Bedae Venerabilis vita et scriptis Lugd Bat 1835 qui optime illius temporisrefert rationem


17

saeculum quum tamen praecipue Parisiis haberetur1) Hoc vero tempore inter artesdialectica inter disciplinas musica habebatur quod satis probat catalogus a Trithemoconfectus ubi unum duove tantummodo scripta de Arithmetica GeometriaAstronomia memorantur quum permulti recensentur libri qui musicam tractantInformabatur nihilominus et trivium et quadrivium de qua distinctione verbo monerehic fortasse optimum erit luculenter manifesta in illo disticho

Gramm loquitur Dia verba docet Rhet verba coloratMus canit Ar numerat Geo ponderat Ast colit astra

Artes inter et disciplinas quaedam distinctio etsi jam P l a t o n i A r i s t o t e l i q u equodammodo nota fuit ut recte monuit I s i d o r u s S e v e l l e n s i s P h i l o n itamen Judaeo tribuenda esse videtur licet multis nominibus differat ab illa quaemedio aevo vulgo erat accepta Nec audiendus B r uuml c k e r u s 2) A u g u s t i n ummemorans hujus distinctionis auctorem A veritate autem non procul abesse videturH a u r e a u qui simpliciter M a r t i a n um Ca p e l l am hujus divisionis statuitinventorem quippe qui eam secutus sit in libro conscribendo nomen satis inusitatumprae se ferente satyricon sive de nuptiis inter Philologiam et Mercurium et deseptem artibus liberalibusQuamquam disciplinae honorem recuperassent quo apud antiquos gavisi fuissent

Theologiae tamen adhuc mancipatae erant cujus imperio in dies magis sesubtrahere conabantur M a r c o n i s P o l o n i s itinera nec

1) Cf H a u r e a u ll I p 162) Hist crit phil t III p 957


18

minus quae demonachis memorabantur in septentrionalis Asiae locis disertis Christireligionem propagantibus alia cognitionem mundi adhuc detecti maximeamplificabant Acus magneticae nautarum telescopiorum pulveris pyrii inventionovas naturae vires revelare videbatur Ubivis aperiebantur scholae ubi singulaesicut medicinae juris informarentur doctrinae Quomodo vero demedii aevi literarumstudio judicandumsit docte indicant verbaA l e x a n d r i v H umb o l d t 1) Astronomiaec fere omnis in Astrologiam abiit qui hujus artis periti erant haruspicibus hauddissimiles habendi sunt ut M u r a t o r i in libro scriptores rerum Italicarum passimostendit2) Poeumltarum hujus temporis carmina longe distant ab iis quae antiquorumcecinit musa nec raro admodum claudicant Oratio pedestris subtilibus atqueinanibus grammaticis se subjecit regulis et prima fecit conamina in historiaconscribenda in legibus colligendis - Architectura a priscis legibus antiquae puritatismagis magisque deflexit simplicioris pulchritudinis locum vana occupabantornamenta Mercatura autem floruit ejus conata in dies augebantur Artesquaestuosae venia a magistratibus concessa sedulo excolebantur Jure feodalifavente agricultura rudes emollivit mores nec qui a servis liberi facti essent sivitesse feros Aderant Papae novum animi cultum tuentes ut I n n o c e n t i u s IV(Saec 13) licet disciplinae juris prae caeteris nimis excultae invidiosus

1) Kosmos II Alchymie Zauberkunst und mystische Fantasien durch scholastische Dialectikjeder dichterischen Anmuth entbloumlsst verunreinigen im Mittelalter die wahren Resultate derErforschung

2) Cf T VIII 83 238 IX 660 alibi


19

esset porro U r b a n u s IV qui T h omam Aquinatem Romae docere curavitC l em e n s IV B a c o n i praestitit I n n o c e n t i u s V orator habebatur etmetaphysicusminime contemnendus J o h a n n e s XXI librum de logica conscripsitqui admodum inclaruit Neque amplius reges literarum studia spernebantF r e d e r i c u s II magistrum suum scrinii epistolarum nonnulla antiquorum quinAristotelis fortasse opera vertendum curavit T h oma s Aquinas V i n c e n t i u sBellovacensis C a r o l i Sancti benevolo utebantur hospitio A e g i d i u s ColonnaP h i l i p p i Temerarii informabat filium et universe Franco-Gallica aula academiaeParisiis conditae donis favebat munificentissimisHujus autem paparum imperatorumque tutelae libros in diesmagis augeri optimus

erat fructus ita ut qui primum A r i s t o t e l i s organo et D i o n y s i i Areopagitaescriptis operam dederint primi haberi possint Scholastici Nec negligamus hic jamverbo memorare multos id temporis Maurorum disciplinas Tolosae et Cardovaeadire solere Arabumque philosophiam de qua infra uberius videbimus quamplurimum valere A v i c e n n a e et A v e r r h o iuml s scriptis in linguam Latinamconversis Omnium unum in memoriam revocemus Mo s e n Ma im o n i d em cujus etiam opera Maurorum innotuit doctrina et qui inter Judaeorum maximosphilosophos jure habetur Quamquam P l a t o n i s scripta et P r o c l i libriexplicabuntur A r i s t o t e l i s tamen fortuna prosperrima erit Hic enim non tantume versionibus sed etiam ex ipso textu innotescebitVereor ut nimis brevis sit hujus temporis conspectus quoniam vero ad ipsum

argumentum pertractandum no-


20

bis properandum est his prolegomenis diutius subsistere non licet spero tamenfore ut ex historicis quae attuli initii inprimis hujus aetatis indoles catenus elucescatquatenus opus erit ad ipsius Scholasticismi rationem recte intelligendam De nulliusenim qualiscumque periodi philosophia umquam judicare poterimus nisi et ejusartium disciplinarumque conditionem animadvertamus Sed de ipsa philosophiascholastica jam videamus

Sectio IIPhilosophiae Scholasticae Indoles

Quod nomen Scholasticus attinet Petronum Latinorum primum hac voce usumesse in praefatione ad librum T r i b b e c h o v i i de doct scholast testaturH a u r e a u Postea a Qu i n t i l i a n o usurpata est ut ejus temporis rhetoresdesignarentur S e r a p i o n i etiam tributa tamquam honorifica appellatioContinuo post scholas medii aevi apertas omnes qui juventutem docerent

Scholastici vocati sunt Quo factum est ut recte monente H a u r e a u singulaeeorum disciplinae hoc nomine significarentur ut exempli causa theologia scholasticahistoria philosophia scholastica lsquoIta fere ususrsquo ut scribit L D a n a e u s lsquocommunisque ratio loquendi jam obtinuit ut qui inter pontifices homines se inreligione profitentur aliorum doctores citra convitium aut contumeliam ullam vulgoDoctores Scholastici vocentur Quam appellationem nec ipsi dedignantur nec habereper se ullam probri significationem omnes


21

facile conceduntrsquo Sed haec minoris sunt momenti Ipsius philosophiae indoles longeseveriorem postulat indagationemNostrum autem nemo habebit hic jam historiam narrare quae vix aut ne vix quidem

a fatis RealiumNominaliumque pugnae divelli potest quod tamen quum fere omnesconcedant minime impedit quominus Scholasticismi rationem separatimconsideremus Quaeritur enim quodnam cum hujus philosophiae tum theologiaefuerit principium movens Huic quaestioni nullo modo melius responderi possevidetur quam ipsius A n s e lm i verbis In ejus libro Cur Deus homo c II legimuslsquosicut rectus ordo exigit ut profunda Christianae fidei credamus priusquam eapraesumamus ratione discutere ita negligentia mihi videtur si postquam confirmatisumus in fide non studemus quod credimus intelligerersquo1) His egregie conveniuntquae jam ante A n s e lm um dixerat S c o t u s E r i g e n a lsquoNon alia fideliumanimarum salus est quam de uno omnium principio quae vere praedicantur credereet quae vere creduntur intelligerersquo2) Ex his jam satis elucet quae significare voluiScholasticos nempe id in primis studuisse ut Ecclesiae intelligerent placita Novahaec γνῶσις omnis hujus theologiae scopus erat et finis Nec sane mirandum esthunc finem eos sibi proposuisse Nullum enim discrimen adesse posse sumseruntea inter quae humanus doceat intellectus et fidei placita Sapientiam

1) Conferantur etiam prolog c I de in carn verbi c 2 Quae autem illustrantur per illudC l e m e n t i s A l e x a n d r i n i Strom VII c 10 3 ἣ γνῶσις ἀπόδειξις τῶν διὰ πίστεωςπαρειλημμένων ἰσχυρὰ ϰαὶ βἑβαιος

2) De div nat II 61 cf de praed p 129


22

illamS c o t u s E r i g e n a dicit virtutem lsquoqua contemplativus animus sive humanussive angelicus divina aeterna et incommutabilia consideratrsquo Hominis igiturintelligentiam divinae veritatis ab eo sicut a caeteris quoddam habebatur speculumlsquoOmnersquo ut ejusdem S c o t i verbis utar lsquoomne quod intelligitur et sentitur nihil aliudest nisi non apparentis apparitio occulti manifestatiorsquo Haec autem rerum divinarumcognitio minime ut apud Gnosticos paucis tantummodo propria habebatur namveram philosophiam veramque religionem verba ejusdem prorsus significationishabebant Necminus quamAn s e lm u s caeteri acquiescere potuerunt in veritatefide tantummodo amplectenda lsquoNaturaliterrsquo ut T h oma s Aquinas in libro contragentiles1) scribit lsquonaturaliter inest omnibus hominibus desiderium cognoscendicaussas (quae A r i s t o t e l i s respondent verbis) Nec sistit inquisitio quousqueperveniatur ad primam caussam et tunc perfecte nos scire arbitramur quandoprimam caussam cognoscimus Desiderat igitur homo naturaliter cognoscere primamcausam quasi ultimum finem Prima autem omnium causa Deus est Est igiturultimus finis hominis cognoscere Deumrsquo Quantum autem hominis intellectui adDeum cognoscendum tribueretur perspicue docent quae scripsit R a ymu n d u se Sabunda2) lsquoDuo sunt libri nobis dati a Deo scilicet liber universitatis creaturarumsive liber naturae et alius est liber sacrae scripturae Primus liber fuit datus hominia principio dum universitas rerum fuit

1) 25 6 82) Theol Nat Proslog


23

condita quoniam quaelibet creatura non est nisi quaedam littera digito Dei scriptaet ex pluribus creaturis sicut ex pluribus litteris componitur liber Sed tamenprimus liber est omnibus communis sed liber scripturae non est communis quoniamsolum clerici legere sciunt in eo Primus liber non potest falsificari primus estnobis connaturalis secundus supernaturalisrsquo Hoc autem intelligendi studium utjam vidimus religioso nitebatur fundamento licet non omnes his pulcris J o h a n n i sS c o t i assensi sint verbis lsquosed haec altius ac verius cogitantur quam sermoneproferuntur et altius ac verius intelliguntur quam cogitantur altius ac verius suntquam intelliguntur Omnem siquidem intellectum superantrsquo omnes tamen codicemsacrum tamquam fidei normam verebantur Neque alia ratione sese inventurosputabant veritatem quam quae a Deo jam esset patefacta Vera enim auctoritassecundum eos rectae rationi non obest neque recta ratio verae auctoritati lsquoAmbosiquidem ex uno fonte divina videlicet sapientia manare dubium non estrsquoSed de ipsa Scholastica universe philosophia amplius monere non licet longe

melius erit de uno hujus aetatis videre doctore cujus doctrinam Scholasticamrationem plane referre contendimus De A b a e l a r d o 1) nimirum nunc paulloaccuratius dicamus Reponit fortasse quis A b a e l a r d um nimis ab Ecclesiaaberrasse quam ut hujus theologiae specimen haberi posset Quum tamen a partiumstudio alieni ejus doctrinam cognoverimus

1) VideR eacute m u s a t A b e l a r d Real-Encyclopaedie quamedidit H e r z o g in voce aliosqueinfra laudandos


24

A b a e l a r d um non tantum non haereticum censeri posse sed eum eandemomnino viam ad veritatem cognoscendam ingressum fuisse ac omnes qui vereScholastici dicantur doctores sponte apparebit Accedit quod A b a e l a r d u sneutram sui temporis partem secutus sit Ille enim neque inter Realistae necNominalistae doctrinae sectatores est recensendus ut infra ulterius exponemus InA b a e l a r d o igitur quantum fieri liceat theologiam medii aevi a philosophiasejunctam considerare poterimus quum in aliis Scholasticis audiendis semper sitquaerendum utrum Realistae habeantur an Nominalistae Postremo hanc obcausamAb a e l a r d um ad theologiam hujus aevi illustrandam idoneum censuimusquippe qui B e r n a r d um Clarevallensem mysticum adversarium habuerit Ex illoenim mysticismi et scholasticismi discrimine quod apud utriusque auctores autsaltem patronos satis acutum animadvertimus illius quidem judicandi levitas hujusautem vera indoles conspicua erit De singulis autem videamusP e t r u s A b a e l a r d u s prope Sct Nizarem anno 1079 natus nonMa r t i sicut

pater voluerat sed M i n e r v a e se dedit Omnes scholas adiit clariores Parisiisinprimis in litteras incubuit et G u l i e l m o a Campellis usus est magistro Postquamipse inceperat sententiam profiteri novis dubiisque verbis Ecclesiam offendissevidetur B e r n a r d u s Clarevallensis omnium ejus adversariorum primus eumdamnari curavit Versus vitae finem animo infelici amore odio multitudinis defessoin Cluniacensi abbatia ultimos degit dies et apud P e t r um Venerabilem cujus deA b a e l a r d o post ejus mortem anno 1142 testimonium in omnibus viri meritis


25

recte ponderandis minime negligendum videtur1) De ipsis autem viri principiis diserteagamus Mihi ipsi habeo quod gratuler non opus esse ut me tantum judiceA b a e l a r d um summum proponam theologum Laetor sane Viros Clarissimoshac in re mihi assentientes habere H a s e enim ut aliquos tantummodomemoremin egregio opere Kirchengeschichte C o u s i n in praeclara praefatione adA b a e l a r d i opera quae ipse edidit A r n o l d in libro Kirchen und Ketzerhistorie2)eum prae caeteris excellentem agnoscunt Nostrum autem erit indicare quatenusScholasticus revera vocandus sit philosophus Ab Ecclesia nimirum Catholicaorthodoxa perniciosus habetur haereticus Nec Ecclesiae ita visum esse miror Necdissentiremus ab Ecclesiae sententia sin arctissime cohaerere quae antea quidemdivulsa viderentur certum nobis esset Neque enim de A b a e l a r d i nec deEcclesiae sententiam ferre poterimus theologia nisi quae egregie monuit C o u s i nin praefatione jam supra laudata probe teneamusDicit enim3) philosophiam medio aevo pugnam esse Christianismum ipsum inter

et formam aliunde sumtam Omnino huic philosophiae duo insunt principia sibiinvicem repugnantia Hominis intelligentia nempe

1) Qui plura de A b a e l a r d i vita scire cupit adeat G e r v a i s e Vie de P A b eacute l a r d et deH e l o iuml s e qui nimis fortasse ejus extulit laudes F r e r i c h s de A b doct dogm et moralJen 1727 G o l d h o r n de summis principiis Theol A b Lips 1836 V i c t o r C o u s i n Oeuvres ineacutedits dA b eacute l a r d L eacute w a l d de opp A b quae C o u s i n ed Heidelberg 1839C a r i egrave r e Ab re Hel 1844

2) Bd I Buch 2 Cap 5 sect 73) On pourrait avec une parfaite veacuteriteacute definir la philosophie du moyen-acircge la lutte du fond

Chreacutetien avec une forme eacutetrangegravere


26

eadem prorsus fruitur auctoritate ac scriptura sacra Quam ut tollerent discrepantiamquotquot conata instituerint Ecclesiae doctores omnia eo duxerunt ut alterutrumnegaretur Haec pugna in A b a e l a r d o quoque conspicua est Sed eum ipsumaudiamus lsquoNihil esse credendum nisi prius intellectumrsquo statuit Sic enimargumentatur lsquoSi enim cum persuadetur aliud ut credatur nihil est rationediscutiendum utrum ita scilicet credi oporteat vel non quid restat nisi ut aeque tamfalsa quam vera praedicantibus acquiescamusrsquo Memorentur etiam verba in quaepostea vehementer saeviit B e r n h a r d u s 1) lsquoVix enim qui leviter credit firmus infide permansit nec quod levitate geritur stabilitate firmabitur Unde et in Ecclesiasticoscriptum est Qui credit cito levis est corde et minorabitur Cito enim sive facilecredit qui indiscrete ac improvide his quae dicunt prius acquiescit quam hoc eiquod persuadetur ignota ratione quantum valet discutiat an scilicet adhiberi ei fidemconveniatrsquo Temere sane loquitur A b a e l a r d u s suo ingenio nisus et omnemqualemcumque auctoritatem spernere videtur Nec suae audaciae inscius est Ateneris enim se in dialectica occupatum fuisse narrat unde nihil sibi latere posseconficit Ne putes autem Ab a e l a r d um secundum principia ratiocinatum essequae ipse posuerit Quod si fecisset magna revera clade Ecclesiam affecisset Sedalteram quoque audiamus sententiam qua audita A b a e l a r d um non plane sibiconstare licet concedatur necesse sit tamen de B e r n h a r d i controversia judicarepoterimus Addit A b a e l a r d u s

1) ll p 1060


27

diserte1) lsquoIn quo quidem opere si culpis meis exigentibus a catholica quod absitexorbitavero intelligentia vel locutione ignoscat ille mihi qui ex intentione operapensat parato semper ad satisfactionem demaledictis vel corrigendis vel delendiscum quis me fidelium vel virtute rationis vel auctoritate scripturae correxerit Nonenim ignorantia haereticum facit sed superbiae obstinatiorsquo Horum autem vimenervare studuerunt nonnulli2) animadvertendo A b a e l a r d o fidem non essehabendam Quamobrem quaeso ei tantummodo crederimus rationi non vero eiscripturae auctoritatem tribuenti Quoniam alterum alteri repugnat Ne igitur omnemScholasticorum theologiam Christiano fundamento niti positivo concedamus Dehac enim non aliter quam de illis judicandum est Omnis scholasticismus sicutA b a e l a r d u s fidem numquam debilitari posse ita sibi persuasum habuit ut abomnicunque rationis principio initium faciendo per dialecticam viam veritasinvenienda esset Quum autem unius alteriusve principii sequelae Ecclesiaetheologiae oppugnare subito viderentur ad ipsam scripturae auctoritatem continuoredire solebant ne ab ipsa veritate deflecterent Sic A b a e l a r d u s in Introductionedocte agere de dogmate Christiano disertis verbis ut vidimus sibi vindicat librivero tertii lsquoTheologiaersquo initio artem dialecticam quae alterius quam pro fide licetprocedat vehementer impugnat acsi orthodoxorum doctorum unus esset

1) Introd 7942) Vid ec diarium Tubinger Zeitschrift fuumlr Theologie 1840 4te Heft


28

Nunc tandem dijudicetur utrum merito B e r n h a r d u s de A b a e l a r d o scripseritnecne quae legimus in ep 188 ad Cardinales lsquoirridetur simplicium fides evisceranturarcana Dei quaestiones de altissimis rebus temerarie ventilantur insultatur Patribusquod eas magis sapiendas quam solvendas censuerint Omnia usurpat sibihumanum ingenium fidei nil reservansrsquo Nec sane erat quod I n n o c e n t i um IIcertiorem faceret in Francia novum vigere magistrum Theologum lsquoqui ab ineunteaetate sua in arte dialectica lusit et nunc in scripturis sanctis insanitrsquo Haec enimni fallimur B e r n h a r d i in A b a e l a r d o vituperando culpa erat quod nonmeminerithuic theologo aeque ac omni Scholasticismo eadem esse principia quibus autemprincipiis doctrina Ecclesiae numquam corrumpi posset Sacrae scripturae summaauctoritate tributa theologis liberius de rebus sacris philosophari licuit inprimis quumhujus temporis methodus exegetica admodum laxa esset A b a e l a r d u s ectriplex Sacri Codicis interpretandi genus adhibuit historicum morale allegoricumQuidquid enim ratio doceret quolibet modo sacrae scripturae effatis accommodaripoterat Nec tamen eum putetis aliquatenus semper hac scripturae nixum esseauctoritate eam nonnumquam aliquatenus rejecisse videtur Quaestioni utrumDeus id solum facere possit quod aliquando facit affirmando respondit licet ipseaddiderit hanc opinionem lsquopaucos aut nullos (habere) assentatores et plurimis dictisSanctorum et aliquantulum a ratione dissentire (videri)rsquo Quae autem Sacra Scripturanon diserte docet traditione Christiana amplificanda illustranda sunt Evangeliumquidem omnia continet lsquoquae


29

ad verae justitiae formam et ad animarum salutemrsquo sufficiunt Ecclesiae progressusad ipsius lsquodecus vel salutis amplificationemrsquo inserviant necesse est Nullus tamenalius fons veritatis ex quo quum ha urimus numquam falli poterimus habendusest quam scriptura sacra quam licet nonnulla continere videatur sibi invicemadversantia nequaquam tamen sine magno damno negligere possumus Nectantum Codici Sacro summam tribuit auctoritatem Patres etiam Ecclesiae multumapud eum valuerunt Libro quod nomen prae se fert S i c e t N o n Patres Ecclesiaeomnibus in rebus inter se convenisse indicare studuit Quae apud eos a se invicemdifferre videantur sicut in sacra scriptura ex accidentibus explicanda sunt Minimeigitur audiendus est C l em e n t qui hunc librum ab A b a e l a r d o nulla alia mentescriptum esse putat1) quamut eruditionem suam ostentaret Hic enim liber nonseparatim a Seholasticae theologiae indole considerari potest Multo magis liber2)

1) Que pour faire une vaine parade de son erudition2) Librum primus edidit Vir Cl C o u s i n qui in suae editionis praefatione animadvertit lsquoPour

convertir les dogmes en deacutemonstrations il faut dabord en faire des problecircmes et il faut poserces problegravemes avec le pour et le contre avec des solutions contraires tireacutees dautoriteacutespresque eacutegales avant deacutetablir soi-mecircme la veritable solution Cest ce qua fait A b eacute l a r ddans un ouvrage original et hardi qui reacutepreacutesente et resume toute sa methode theacuteologiqueCet ouvrage est le fameux sic et nonrsquo Quae egregie conveniunt cum effatis ipsiusA b a e l a r d i p 16 hujus ed - Hic igitur liber scholasticam spirat indolem licet medio aevosemel tantummodo laudetur a G u i l i e l m o d e T h i e r r y et in Praef tom IV Thesaurnov anecdot dicatur opus lsquoquod aliquando publici juris facere cogitaverat nosterD a c h e r i u s verum serio examinatum aeternis tenebris potius quam luce dignum de virorumeruditorum consilio existimavitrsquo Saepius enim historia nos docet philosophiam sive Theologiamqualemcunque omni tempore repudiasse quae sua placita nimis aperte et manifesteindicassent Ad A b a e l a r d i theologiam cognoscendam quatenus prae illa quae id temporisflorebat eminuerit omnino prologus animadvertatur


30

S i c e t N o n explicare mihi videtur omnem hujus aevi rationemQuantum Ab a e l a r d u s omnia quae a scriptura discederent tollere studuerit

ex iis quae de philosophis monet facile intelligimus1) lsquoHoc quippe loquendi genusphilosophis quoque sicut et prophetis familiarissimum est ut videlicet ad arcanaphilosophiae cum veniunt nil vulgaribus verbis efficiant sed comparationibussimilitudinum lectoremmagis alliciantrsquo p 1032 lsquosi quis autemme quasi importunumac violentum expositorem causetur eo quod minus propria expositione ad fidemnostram verba philosophorum detorqueam et hoc iis imponam quod nequaquamipsi senserunt attendat illam Ca i p h a e prophetiam quam Spiritus Sanctus pereum protulit longe ad alium sensum eam accommodans quam prolator ipse senseritrsquoQuod ad haec etiam attinet ab omni parte Scholasticus est Ethnicam enimphilosophiamCh r i s t i religioni veluti adaequare totius hujus aetatis erat propositumNon opus erit ut diserte moneamus A b a e l a r d um nec Realistarum nec

Nominalistarum partes secutum fuisse Utinam ex ejus scriptis nonnulla tamenafferre possemus quibus quod initio statuimus ulterius probaretur Realium etNominalium refutatio invenitur in libro de generibus et speciebus cujus auctoremCl C o u -

1) Introd p 1024


31

s i n A b a e l a r d um fuisse censet Cum eo tamen quamquam non nisi dubitantera summo viro discedere possumus non facimus post lectumR i t t e r um qui omniaC o u s i n i argumenta accuratiori examini submittens hunc librum Ab a e l a r d otribuendum esse negatUnum inprimis argumentum nullius prorsus esse momenti R i t t e r u s satis

probavit Animadvertit enim Co u s i n G u l i e l m um a Campellis auctorismagistrum vocari quodminus rectemonitum videtur G u l i e l m u s enim non auctoristantummodo sed universe magister appellatur quo titulo omnes fere illius temporisdoctoreshonorabanturAcceditquodJ o h a n n e s S a l i s b u r i e n s i s A b a e l a r d idoctrinam a conceptualismo accurate discernat Deinde hujus libri genus scribendiut R i t t e r u s animadvertit ab illo quo A b a e l a r d u s uti solet quam maximediffert Ex his aliisque quae praetereo argumentis conficiendum censet R i t t e r u shunc qui dicitur de generibus et speciebus librum ineunte saeculo duodecimoabsolutum fuisse atque hujus saeculi placita inprimis spectare Utrum veroJ o s c e l i n u s libri de quo nunc agimus auctor habendus sit non possumusdijudicare Haec tamen Ritteri expositio minime negligenda mihi visa est quippequae impediat quominus C o u s i n um sequamur nonnulla ex libro de generibuset speciebus laudantem ad A b a e l a r d i quam hac de re protulit sententiamillustrandam1)Haec autem suffieiant ad Scholasticae periodi indolis cognitionem Superest ut

causam quaeramus quae ejus ortum satis explicet deinde libere profiteamur

1) Conferantur tamen quae infra de eodem libro dicturus sum


32

cujusnam momenti haec Scholasticorum theologia habenda sitQuod causam attinet probe tenendum videtur scitum illud Viri Clarissimi

O p z o ome r statuentis in rebus moralibus nihil per se existere1) Quod cumuniverse valeat tum inprimis in philosophiae ac theologiae historia pertractandaOmnia enim hic ita arctissime conjuncta sunt ut quaeque periodus quaeque scholae praecedenti explicari debeat Lex enim quae causam inter et sequelam obtineresolet hic quoque viget Exemplum e vita communi petere liceat quod nisi egregiefallor optime quod mihi volo illustrare poterit Vir ven H e l d r i n g in memoria suade A s y l o quodmulieribus aperuit quaemores emendare cuperent passimmonetillas quae omnibus libidinibus deditae ex dissoluta conditione ad vitam C h r i s t iamore virtutisque studio informatam sese converterint illas dico in disputationequidem de gravissimis Christianae religionis placitis saepe quam maxime esseoccupatas ab institutenda vita vero sua ex ejus praeceptis alienas ita ut initio saltemCh r i s t i religio quam cognitam habeant ad earum mores animosque mutandosnullius prorsus sit efficacitatis Itaque dissoluta harum mulierum vita optimecomparanda mihi videtur cum barbara populorum conditione qui medii aevi initioChristianae doctrinae fidem habuerunt Inculti enim acceperunt quod maxime eratexcultum Inferiores illi quod qualicunque re facile sublimius rudes et asperi illi quoddivina spirabat fidem habuerunt Nec valde miramur sane eorum animos ad divinumillud accipiendum non

1) Cf ejus diatribe De Staatkunde van E d m u n d B u r k e pag I


33

continuo fuisse idoneos Mutatio quam subierunt nimis magna erat nimisinexspectata eadem fortuna ac illae de quibus supra egimus mulieres uterenturnecesse erat quod et historia perspicue testatur Partim enim hi populi in abstrusisde placitis Christianis quaestionibus versabantur partim a vitae communis institutionealieni nil melius faciendum putabant nec citius quam pro sacris Christianis bellumsuscipere accedit quod scholastici plurimi juvenes vitam degissent nimislibidinosamQuaerenti autem cujusnammomenti haec Scholasticorum theologia habenda sit

respondemus eam in tota Christianorum dogmatum historia omnino necessariamfuisse nunc autem inprimis quod ejus attinet methodum et rationem nullius essepretii Ante omnia Scholasticorum animadvertatur simplicitas qua humani intellectusope per viam dialecticam veritatem inventuros quid absolute verum sit cogniturossese putarent Pugnam acerrimam quae fidem inter et intellectum nonnumquamobtinet nondum experti erant Hac contra periodo praeterlapsa acute distinguebaturinter ea quae ratio et quae Ecclesia docet Quae cum invaluisset distinctio abopere quod sibi imposuerat Scholastica theologia desistere cogebatur Hujusdistinctionis auctor fuit G u l i e l m u s O c c amu s qui Ecclesiae auctoritatem nullomodo vindicare potuit quam rationi omnem certitudinem denegando1) Spero foreut Scholasticismi indoles ex

1) Summo jure igitur R i t t e r u s (p 161) scribere potuit lsquoIn der That wurde durch dieseNominalisten (W v O c k a m cs) der voumlllige Bruch zwischen Theologie und zwischenFilosofie eingeleitet welchen wir fuumlr keine von beidenWissenschaften fuumlr vortheilhaft Ansehenkoumlnnenrsquo


34

dictis satis eluceat Gravissimae de qua tunc agebatur quaestionis nondummentionem fecimus hanc nimirum in specimine meo tractandam mihi proposui Inantecessum autem inprimis indicare studui Scholasticae periodo talem fuisserationem quae pugnae inter Reales et Nominales ansam dare deberet Haec duoenim principia ut quae supra dixi perspicuitatis causa repetam in Scholasticorumstudio vigerent necesse erat Prius quicquid doceat ratio absolute (objective) verumest Ita statuerunt Realistae Alterum quicquid doceat ratio non universe (subjective)valet Quae autem principia nostrum erit indicare quatenus in theologia vim habuerintSic ut spero theologia Scholastica non rudis indigestaque videbitur moles inaniumquaestionum sed multo magis theatrum nobis erit ubi per longam saeculorumseriem summi theologi vires exercerent ad aeternam veritatem quam nos etiamquaerimus toto animo amplectandam Et nobis enim sicut illis parum illa satisfacittheologia quae Codicem Sacrum tamquam corpus juris habeat quo omnes regulaelegesque contineantur quas sequi ante omnia oporteat Longe absit ista theologiaId contra mihi volo ut quaecumque Deus in Sacra Scriptura patefecerit nobis propriafiant quatenus hac in vita fieri possit Idem ac Scholasticorum nostrum est studiumlicet non eodem nitamur principio Eorum autem conatus etsi vani excesserintnobis tamen indicent quaenam via vitanda quaenam principia rejicienda sint1)

1) Constant igitur quae V C o u s i n in praefatione jam supra laudata egregie monet (pg LVIIsq) lsquoAinsi marche lhumaniteacute elle navance que sur des deacutebris Il faut que quelque chosesubsiste du passeacute ni trop ni trop peu qui devienne le fondement de lavenir et maintienneagrave travers les renouvellements neacutecessaires la tradition et luniteacute du genre humainrsquo


35

Sectio IIIDe Realismi et Nominalismi notione

Gravissima in Scholastica cum theologia tum philosophia quaestio illa procul dubiojure habetur de qua Realistae egerunt cum Nominalistis quam nec brevius necmelius significare potero quam verbis utens quae inveniuntur in praefatione adP o r p h y r i i Introductionem sic sese habentibus αὐτίϰα περὶ γένωντε ϰαὶ εἴδωντό μέν εἴτε ὑϕεστήϰεν εἴτε ϰαὶ ἐνμόναις ϕιλαῖς ἐπινοίαις ϰεῖται εἴτε ϰαὶ ὑϕεστηϰότασώματά ἐστιν ἢ ἀσώματα ϰαὶ πότερον χωριστὰ ἢ ἐν τοῖς αἰσθητοῖς ϰαὶ περὶ ταῦταὑϕεστῶτα παραιτήσομαι λέγειν βαδυτάτῃς οὔσης τῆς τοιαύτης πραγματείας ϰαὶἄλλης μείζονος δεομένης ἐξετάσεως Haec prima quaestio est Accedunt duae aliaesecundum ordinem a P o r p h y r i o constitutum Quod si genera et species per seexsistant quisnam eorummodus exsistendi Utrum exsistunt extra hominem necneAd quas quaestiones duplici modo responderi potest vel cum Realistis vel cumNominalistis Quinam Realistae quinam vero Nominalistae sint facile agnosciturQuum enim quaeritur utrum universale per se a rebus sejunctum usquam extranostram mentem adsit ille qui negando respondebit nominalista qui affirmandorealista habendus est Realistae igitur quum sibi constare velint unam


36

tantummodo statuant οὔσιαν adesse et summam quidem ita ut genera et specieshujus οὐσίας partes habeantur Nominalistae contra unamquamque vocem alicuirei singulae vere existenti respondere universalia tamen lsquoflatus vocisrsquo dicenda essecontendunt1)P o r p h y r i i autem sententia non nisi B o euml t h i i versione innotuit licet haec

versio ut C o u s i n monet illius mentem non accurate reddiderit Quum enimB o euml t h i um audiamus P o r p h y r i u s quaesiisset utrum quoddifferentia accidensproprium vocatur per se adsit necne Hic autem numquam inquisivit an species etgenus multo magis an species revera exsistant et genera an igitur genus aliquoddefinitum veluti humanitas adsit nulla singulorum hominum ratione habitaB o euml t h i u s autem omnia confundens viam aperuit qua duo minantur periculaPrius quidem quod B o euml t h i um sequentes omnia abstracta pro vere existentibussumamus alterum vero quod ab eo discedentes genera omnesque species facilenihil aliud faciamus quam res nostra ipsa ratione distinctas2)Haec tamen B o euml t h i i versio minime negligenda mihi videtur quippe quae

quamquam non ipsius P o r p h y r i i verba accurate referens caeteris disputationibusfuerit fundamento Prima nimirum Scholasticorum periodo B o euml t h i u s maximamhabuit vim cui dein successerunt M a r t i a n u s C a p p e l l a et C a s s i o d o r u s Ut melius tamen mentem Po r p h y r i i intelligamus non solus

1) Summo jure igitur H a u r e a u in opere supra laudato scripsit lsquoOn est reacutealiste quelques soientles artifices du language quand on ne part pas de lindividu de latome Aristoteacuteliquersquo

2) Cf B o euml t h i u s opp edit Bas 1546 pg 8


37

B o euml t h i u s audiendus est at quoqueR a b a n i attendamus verba qui commentariiintentionem tradidit lsquoIntentio P o r p h y r i i est in hoc opere facilem intellectum adpraedicamenta praeparare tractando de quinque rebus vel vocibus genere scilicetspecie differentia proprio et accidente quorum cognitio valet ad Praedicamentorumcognitionemrsquo R a b a n u s quoque nos docet suo jam tempore alios adfuisse quiRealistarum alios qui Nominalistarum sectarentur partes Ipse e P o r p h y r i o duoattulit argumenta contra Reales quibus deinceps in omni Scholasticorum philosophiasaepius utebatur His enim ex omnibus quaememoravi satis patebit in P o r p h y r i iverbis et Realium inesse sententiam et Nominalium Illius enim verba duplici modointelligi potuerunt1)Atqui hujus de rebus et vocibus quaestionis P o r p h y r i u s ut omnibus notum

est non auctor fuit Nec primum Scholastica periodo viri docti in duas abieruntpartes In Graeca philosophia harum litium origo quaerenda videtur P l a t o nimirumet A r i s t o t e l e s alterutri favit sententiae Antequam igitur in hujus pugnae historiaexplicanda pergamus tum P l a t o n i s cum A r i s t o t e l i s doctrinam quatenus dehac quaestione philosophati sint perstringam necesse erit Meae autem consciusimbecillitatis pro gravissima antiquorum philosophia me nihil nisi prima atque incertadaturum esse lineamenta libenter confiteor Quae cum ex P l a t o n i sA r i s t o t e l i s q u e tum ex eorum qui hisce de viris

1) Quae ex duplici illa interpretatione quaestiones orirentur lsquoseraientrsquo ut scite scripsit C o u s i nlsquoappeleacutees agrave soulever des discussions meacutemorables agrave troubles lEacuteglise et lEacutetatrsquo


38

scripserunt lectione collegi quam perspicue fieri poterit lectoribus tradere studeboDisquisitio quid revera P l a t o de ideis divinis sentiret jam ab antiquo nonmajoris

momenti quam difficultatis habebatur Secundum A r i s t o t e l em ideae Platonicaenon conceptus tantummodo sunt sed multo magis formae quae ab aeterno reveraexsistunt extra puram intelligentiam ex quibus formis naturarum fit collectio mundusarchetypus vocata1) A r i s t o t e l i s de P l a t o n e sententiam T e r t u l l i a n u s plurimique doctores decimitertii aevi et quartidecimi secuti sunt Quam autemreiecerunt ut iam monuit H a u r e a u P l u t a r c h u s A l c i n t h u s philosophiA l e x a n d r i n i P l o t i n u s P o r p h y r i u s J amb l i c h u s P r o c l u s qui cumplurimis Neo-Platonicis in Philebo Platonis theologiae summam inesse statuitQuintodecimo vero saeculo B e s s a r i o n M a r s i l i u s F i c i n u s aliique contrafalsam quae tunc viguit P l a t o n i s interpretationem vehementer sese opposueruntquibus assensi sunt C h a r p e n t i e r A r n a u l d - M a r s i l i u s F i c i n u s nempeut alios silentio praeteream dialogum lsquoP a rm e n i d e s rsquo Philosophiae platonicaearcana continere putat Addit autem ab omni partium studio quam maxime alienisimus necesse esse ut hanc in Parmenide obtectam theologiam inveniamusT i e d ema n n contra in libro DialogorumPlatonis argumenta (p 340) aliique hancF i c i n i

1) Cf A r i s t o t e l i s Metaphysica cujus operis librum primum et decimum in linguamFranco-Gallicam vertit C o u s i n qui quoque omnia notavit loca ubi A r i s t o t e l e s dePlatonica agit doctrina Haec autem versio non tantum habere perspicuitatis mihi videtur acilla a Viro Cl S c h w e g l e r edita quae igitur inprimis consulenda est


39

praejudicatam opinionem fictam esse vanamque contenderunt Sic medio aevo eaquae P l a t o dixisset in occulto latere videbantur1) Hanc ob causam pugnam quaede P l a t o n i s doctrina inter viros doctos obtinuit in memoriam revocavi ut quamdifficile sit recte eam definire amplius indicarem Adhuc enim lis sub judice estutrum P l a t o lsquoofficinam exemplarium formarumrsquo ut C h a r p e n t i e r admodumfacete dixit in ipsa posuerit intelligentia divina necneAd hanc quaestionem affirmando respondit C h a r p e n t i e r 2)Mihi tamen quodsi in gravissima re quid dijudicare liceat cum e dialogo

T i m a e u s tum in libris de Republica P l a t o n i s de theologia ejusque de ideisdoctrina petenda videtur Librorum nimirum lsquode Republicarsquo sexto sub nomine ideaeBoni de summa essentia dixit quam in T im a e o mundi tamquam patrem descripsitLibro decimo subinde explicat quid de ideis censendum sit quas rerum habetexempla (ἀρχέτυπα) Omnium quorumque quae adsint Deus unum tantummodofecit exemplum verbi causa unam humanitatis ideam cui singuli homines respondentNam optime C h a r p e n t i e r 3) dicit lsquoP l a t o n i c a e ideae secundum suamperfectionem summam sunt in sola mente primi

1) Ita ut summo cum jure J B e r g e r Geschichte der Religionsfilosofie etc scribere potueritlsquoMan erkannte dass dasjenige was man bisher fuumlr Filisofie des Alterthums angesehen hattevon der wahren Meinung der Alten ganz sehr abwichrsquo

2) Etudes sur le Timeacutee de P l a t o n TI p 6 sqq P l a t o n i s cum A r i s t o t e l i s in universphilos comparatio pars I p 196 H e n r i M a r t i n

3) ll p 212


40

opificis Dei nec hoc modo cadunt in existentiam rerum sed in hac tantumdeprehenduntur per imaginem quae partibus materiae communicatur et in hisadumbrata res singulas efficit numero differentesrsquo Materies igitur apud P l a t o n emaeternae essentiae tamquam ὑποϰειμένον est quae licet omnibus praedita formis(πανδεχες) numquam suammutare potest naturam Sic divinae ideae quae eaedemsunt ac aeternae essentiae ad rerum universitatem sese habent ut imitatio adexemplum Quae ideae generalissima universalia vocatae revera adsunt rebustamen procreatis non veramexistentiamhabentibus quamobremP l a t o n i s mentemegregie reddidisse videtur C o u s i n monens genera et species post quam cumrebus visibilibus sese conjunxerint licet ab iis non separata omnino tamen separandaesseExemplum autem quo ipse usus est P l a t o 1) afferamus ut rem amplius

illustremus Oculus lucem recipit ac de luce testatur minime tamen ipsa lux estnec ejus auctor H e l i o s autem luce omnia perfundit omnibusque colorem praebetet formam visibilem Sic Idea causa boni Per eam tantum discrimen adest bonuminter et malum Ut oculus de luce sic de Idea mens testatur Ut occidente soleomnes evanescunt colores omnesque visibiles formae sic idea in mundo adessecessante omnis boni malique notio una cum ea tolleretur - Idea igitur revera adestextra facultatem qua eam cognitam habemus Qui solem aut lucem cognoscerecupiat non oculi indagationem adibit neque igitur ad ideam ad veram essentiaminspicien-

1) Cff ante omnes H e u s d e n i i Initia Platonis philosophiae


41

dam mundus visibilis consulatur Idea omnia quidem procreavit quid autemprocreaverit non conditio est sine qua ipsa non exsistat Huic respondet distinctioquam fecit P l a t o inter varios cognoscendi modos quos appellat αἴσθησις δόξαsive πίστις διάνοια νόησις Notiones autem quas νόησις informat minime a rebusvisibilibus abstrahuntur multo magis nostro ingenio propriae sunt atque de iis quaeexperientia cognoscuntur judicare debentAlia A r i s t o t e l i erat sententia Non eodem ac P l a t o n i s principio ejus nititur

philosophia neque ex ideis supra mundum elatis aeternis divinis cognitionem petitsed ex rerum qua late patet universitate P l a t o n e omnium quae viderit aeternamessentiam tamquamnormamhabente nulla A r i s t o t e l i talis adesse potuit normaQuid adsit tantummodo apud eum quaeritur Empirice igitur procedit De distinctioneideas inter et ea quae exsistunt scribit A r i s t o t e l e s 1) lsquoἄτοπον δ᾽ἄν ϕανείη ϰἂνεἴτις ἑϰάστῳ ὄνομα δεῖτο τῶν τί ἦν εἰναι ἔσται γὰρ ϰαὶ παρ᾽ ἐϰεῖνο ἄλλο οἷον τῷ τίἦν εἶναι ἵππῳ ἔτερον ϰαίτοι τί ϰωλύει ϰαὶ νὖν εἶναι ἔνια εὐθὺς τί ἦν εἶναι ἀλλὰ μὴνοὐ μόνον ἓν ἀλλὰ ϰαὶ ὁ λόγος ὀ αὐτὸς ἀυτῶν ὡς δῆλον ϰαὶ ἐϰτῶν εἰρημένων οὐγὰρ ϰατὰ συμβεβηϰὸς ἕντο ἑνὶ εἶναι ϰαὶ ἕν ἔτι εἰ ἀλλὸ ἒσται εἰς ἄπειρον εἶσιν τὸ μένγὰρ ἔσται τί ἦν εἰναι τοῦ ἑνός τὸ δὲ τὸ ἓν ὥστε ϰαὶ ἐπ᾽ ἐϰείνων ὁ αὐτὸς ἔσται λόγοςὄτι μὲν οὖν ἐπὶ τῶν πρώτων ϰαὶ ϰαθ᾽ αὑτὰ λεγομένων τό ἑϰάστῳ εἶναι ϰαὶ ἕϰαστοντὸ αὐτὸ ϰαὶ ἕν ἐστι δῆλονrsquo Hinc etiam sequitur A r i s t o t e l em res quae exsistuntex ideis procreatas esse negare Capite septimo nimi-

1) Metaph lib VII c 6 sect 16 sqq


42

rum pergit verbis quae sic ut spero non male reddemus Omnia quae procreenturalia natura arte aut fortuna alia fiunt Quod autem procreat ejusdem naturae estac quae ex illo procreantur Ita homo gignit hominemIdeae igitur nihil omnino procreant quum universalia non tamquam essentia

exsistant nec principia esse possint1) Non tantum a mundo visibili toto uno sed asingulis partibus cum A r i s t o t e l e initium faciendum est Bene tamen teneamusA r i s t o t e l em non tam P l a t o n i s adversarium quam discipulum fuisse licetmultis nominibus a magistro discederit Quum enim A r i s t o t e l e s annos decemet septem natus Athenas se contulisset philosophiae scholisque Platonicis totumse dedit numquam vero quod nonnulli dictitant P l a t o n i aemulatus est Quaeidcirco moneo quoniam non ita acute inter ambo praeclaros viros distinguendummihi videtur ut nulla omnino inter eorum placita obtineat similitudo A r i s t o t e l i sautem philosophiam tantummodo veluti perstringere potuimus quia minus etiamquamP l a t o n i s me quidem judice theologi medii aevi illam intellexerunt doctrinamdeinde quoniam Realismus magis sibi constitit quam Nominalismus quem aliumdicimus undecimo saeculo alium quarto decimo ut infra videbimusHaec quam breviter explicuimus cum P l a t o n i s tum A r i s t o t e l i s doctrina

magnam procul dubio exseruit vim in periodi Scholasticae Theologiam Longe tamenmajoris fuisset momenti quodsi ab initio inde magis innotuisset Scholasticis enimomnia Academici

1) Conferantur enim libri laudati capita VIII X XIII XIV XVI


43

et Peripatetici scripta adire non continue contigit Per longum nimirum tempusprimas tantummodo partes A r i s t o t e l i s libri qui Organon vocatur cognoveruntArtem dialecticam maximam partem hauserunt e B o euml t h i i commentationibusTertiidecimi primum saeculi initio caetera A r i s t o t e l i s scripta magis magisquedivulgabantur Praeter tractatus de logica vetus versio cujus auctor V i c t o r i n u sfuisse videtur P o r p h y r i i Isagogen in lucem posuit Quae quum vera sint nondiserte sententiam refutare opus est eorum qui tantum A r i s t o t e l em Scholasticisphilosophis notum fuisse dicant P l a t o n i s enim fortuna ex uberioribus fontibusiis affluit Ne alios Ecclesiae Patres memorem unus tamen laudandus estA u g u s t i n u s ϕιλοπλάτων Saeculo undecimo et duodecimo P l a t o n i s placitalonge majorem quam A r i s t o t e l i s habuerunt auctoritatem T i m a e u s sedulelegebatur et tertio decimo saeculo Arabum scriptis omnia P l a t o n i s innotueruntoperaQuum de singulis viris temporibusque viderimus de varia A r i s t o t e l i s et

P l a t o n i s fortuna accuratius constabit Sufficiant quae diximus ad probandumipsos Graeciae philosophos non nisi per versiones et commentationes Scholasticaeimperasse doctrinae B o euml t h i u s igitur quodammodo vinculum haberi potest quoantiquiora et recentiora tempora conjungebantur Ille enim Christianus aeque acLatinus ut C o u s i n recte monet ea ex graeca vertit philosophia quae barbaramChristianorum conditionem quodammodo informare possent Eo autem quodversionibus plerumque usi sunt Scholastici quum admodum paucis liceret ipsumcodicem Graecum inspicere factum est ut longe minus


44

adsit discrimen P l a t o n em inter et A r i s t o t e l em quam deinde inter Realesobtinuerit et Nominales quod etiam animadvertisse videtur quem jam supralaudavimusC h a r p e n t i e r A r i s t o t e l i s scripta nullumcontinere locumprobareconatus ubi universalia puros vocet conceptus quem sequitur H a u r e a u Novaigitur quaerendaest formula quaenon tamP l a t o n i s A r i s t o t e l i s q u e doctrinaequam Realium et Nominalium respondeat sententiae Quam ut inveniamusquodammodo usui esse possunt quae in fine S a l a b e r t i libri lsquoNominalisme vengeacutersquominime rejicienda legimus de magnis duabus Scholasticorum scholis lsquoIlli doctoresNominales dicti qui non multiplicant res principales significatas per terminossecundum multitudinem terminorum Reales qui contra res multiplicandas essecontendunt secundum multitudinem terminorum Verbi caussa Nominales dicuntquod deitas et sapientia sunt res una et eaedem omnino quia omne quod est inDeo Deus est Reales autem dicunt quod sapientia divina distinguatur a deitatersquoQuaeritur fortasse quomodo ita temere Scholastici graecae illi philosophiae sesedederint ut fere omnes ex ea penderent Quod P l a t o n em attinet quem secutisunt Realistae optime respondebimus cum Viro Cl C o u s i n 1) Christianismumprobente viguisse faventibus ideis Platonicis

1) (Pg LXXIV) lsquoLe christianisme est neacute et sest formeacute sous le regravegne de la doctrine platonicienneles pegraveres Grecs sont en geacuteneral platoniciens et St A u g u s t i n le reacutepresentant et loraclede lEacuteglise latine St A u g u s t i n est enthusiaste de P l a t o n et tous ses eacutecrits respirentet reacutepandent lidealismersquo


45

Quamquam enimR i t t e r o facile concedimus singula P l a t o n i s placita Ecclesiaedoctrinae nonnumquammaxime repugnare amimadvertimus tamen omnem hujusphilosophi rationemChristianae Theologiae favere ita ut qui Ecclesiae fideles essentfilii plerumque etiam magis minusve P l a t o n i s sectatores jure haberentur Quidvel ob eam ipsam quae Academiae inter et Ecclesiae dogmata obtinuitdiscrepantiam libere et sine metu ut a vera via aberrarent P l a t o n em audire ausisunt Aristotelica philosophia magis tamquam methodo utebantur Scholastici quaad theologiae studiummelius praepararentur Organon enim ante omnia cognoscerestudebant Accedit quod jam Bo euml t h i u s C a s s i o d o r u s J o h a n n e sDamascenus magni eum fecissent nec animadvertere neglexerunt apud Arabeshanc philosophandi rationem cum doctrina religionis positiva optime convenisseUterque igitur A r i s t o t e l e s P l a t o q u e omni Scholasticorum studio nedumadversabantur sed perquam utiles erant ita ut eorum vim et auctoritatem quumtollas philosophia nec minus hujus aevi theologia vix aut ne vix quidem cogitaripossit Nec huic sententiae repugnat quod versus rerum Ecclesiasticaruminstaurationem theologia ita fuerit inquinata ut veluti Augiae stabula luereturnecesse esset1)

1) Hac et de re ut universe valent verba R i t t e r i i (p 99) quae ob summam eorum sapientiamsilere nequeo lsquoEs ist nicht anders mit allen menschlichen Einrichtungen eine Zeit lang wirkensie huumllfreich in dem Geiste in welchen sie emporgekommen nachher so fester sie sicheingerichtet haben um so hartnaumlckiger wollen sie sich behaupten und gegen dieBestreitungen welche uumlber sie hinausgehen wirken sie auch als eine hemmende Kraftrsquo


46

Antequam tamen ad ipsum argumentum tractandum transeamus verbo memoraresimulque refutare sententiam liceat quae quum vera esset a proposito facile medissuaderet Putat enim R i t t e r u s 1) Realium et Nominalium litem minime adpraecipuas hujus periodi pertinuisse quaestiones Ipsi cum temporis indole et rationehaec duae scholae non cohaesisse videntur nec cum philosophia de Deo communequid habuisse Quanti R i t t e r um faciam quippe qui de philosophiae historia optimemeritus sit non opus est ut diserte dicam Quicumque egregium ejus opuslsquoGeschichte der philosophiersquo attente legerit neque insignis doctrinae laudem nequeiucundae perspicuitatis profecto ei recusabitQuomodo tamen summus ille vir qui simul philosophi nomen jure sibi vindicat

haec quaememoravi scribere potuerit me non intelligere ex intimo animo confiteorNam argumentum quod attulit ut suam probaret sententiam numquam nisi omniame fallunt in philosophiae tractanda historia valet Ita fere ratiocinatur Scholasticiquum de placito aliquo agerent Christiano in una aliave proferenda sententia seex alterutro Nominalium aut Realium pependisse principio numquam agnoveruntacsi ullus me hercle theologus in K a n t i i aliusve cujusdam philosophi scholainformatus se id quod sentiat sentire dixerit quoniam philosophus quem habuitmagistrum ita eum docuerit nec aliter Posteritati tantummodo si quid videoplerumque contingit de principiis quibus theologia cujusnam temporis nixa sitdijudicare Licet Scholastici nullius prorsus

1) Pg 133


47

philosophiae sibi conscii fuissent auctoritatis vel sic tamen singulorum quaedocuerint dogmatum originem in P l a t o n i s vel A r i s t o t e l i s sive magis inRealista vel Nominalista doctrina quaerere possumus atque nonnumquam debemusnisi forte contrarium nominatim indicassent - In hac autem R i t t e r i opinionerefutanda diutius occupatum esse non licet quum totum specimen praeter alia idin primis sibi velit ut Realium Nominaliumque doctrinae in Theologiam indicet vimet efficacitatem

Sectio IVDe Periodi Scholasticae divisione

Scholastica philosophia in tres universe dividi solet aetates Hujus divisionis auctorest L amb e r t u s D a n a e u s quem secuti sunt A e s t e d i u s H o r n i u s B r u c k e r u s Scribit enim Da n a e u s lsquoIpsius Theologiae scholasticae triplexaetas est observanda - Veteris scholasticae Theoogiae initia a L a n f r a n c oP a p i e n s i coeperunt sed ea durasse postea videtur usque ad A l b e r t umMagnum pene per annos 200 Media scholastica coepit ab A l b e r t o M a g n o(1220) et durat usque ad Durandum de Sancto P o r c i a n o qui vixit 1330Denique impurior quaevis doctrina publice introducta est Haec aetas habuitJ o a n n em d e Re g n o J o a n n em Ca p r i o l um P e t r um d e A l i a c o J o a n n em Ge r s o n em G a b r i e l em B i e l em


48

et similes alios ac tandem E c k i um ilium sophistam ac G e n e b r a n d um rsquoC o u s i n tamen alia utitur divisione lsquo1o a saeculo XImo - XIIImum usque aduniversitatem Parisiis conditam 2o a saec XIIIo - XVo virilitatis aetas 3o a saecXVmo usque ad finem saec XVImi tempus ejus interitusrsquo T e n n ema n n u s aliaprocedit ratione quatuor nimirum aetates discernendas esse putans virumque ClR o u s s e l o t sibi assentientem habensNec viri Cl C e r i s e n i divisio ipsius de rebus et vocibus pugnae multum habere

videtur quo se commendet ita ut multo magis cum Ha u r e a u faciamus duastantummodo observante aetates priorem quidem quae ab A l c u i n o initium facitab eo inde et ineunte saeculo tertiodecimo desierit posteriorem quae pertenditusque ad Ge r s o n em Quas inter aetates magna nimirum obtinet similitudoEadem ut videtur ratione coepta ac finita est quod tamen infra uberius explicandumeritHaec ita perspicua sunt ut diserta demonstratione non indigeant Luculentissime

patebunt ipsa pertractata historia


49

Periodus primaA Scoto Erigena ad Johannem SarisbCaput IIPugnae historia usque ad abaelardum

Sectio IRabanus Maurus Scotus Erigena

Ra b a n u s Ma u r u s 1) anno 774 sive 776 natus licet aacrae Scripturaeinterpretantae magnam dederit operam copioseque de universo scripseritI s i d o r um B e d amq u e secutus vel sic tamen minime suus fuisse videturneque ejus mentionem diserte facere opus est Nominalista autem erat quod satispatet ex libro de P o r p h y r i i Isagoga qui quamquam Ra b a n i adversarii nonnominatim designantur jam multos id temporis in Realismi abiisse partes noscertiores reddit inter quos J o h a n n em S c o t um Erigenam primum

1) Cff K u n s t m a n n Hrab Magn Maurus Mainz 1841 N B a c h Hrab M Zeitschrift fdAlterthumswissenschaften 1835


50

fuisse satis constare videtur Hic igitur summus philosophus P l a t o n i s flagransamore neque ullo Realium placito cedens ante omnes laudandus est quippe decujus doctrina quaeri possitUt levius argumentum primum afferamus omnino animadvertendum est Erigenae

doctrinam realisticam jam in nominummutatione quibus A r i s t o t e l i s designanturpraedicamenta conspicuam esse ut jam monuit H a u r e a u Quae enim nominaapud hunc sic obvia

lsquoοὔσια ποῖν ποσὸν πρόςτι ϰεῖσθαι ἔχειν ποῦ ποτὲ πράττειν παθεῖνrsquo

apud ilium leguntur

lsquoοὔσια ποίοτης ποσότησ πρόςτι ϰεῖθος ἕξις τόπος χρόνος πράττεινπαθεῖνrsquo

Longe vero majoris momenti ad eum revera realistam fuisse probandum sunt verbade div nat lib I c XXIX lsquoNihil aliud esse video in quo naturaliter inesse οὔσιαpossit nisi in generibus et speciebus a summo usque deorsum descendentibushoc est a generalissimis usque ad specialissima id est individua seu reciprocatimsursum versus ab individuis ad generalissimarsquoQuid autem οὔσια apud eum significet non in occulto latet Nam lsquoEssentiarsquo ut

legimus de div nat lib I c XXII lsquoin omnibus esse videtur sine qua esse nonpossunt et tamen per se suum locum obtinet Quod omnium est nullius proprie estsed omnium eommune Et dum in omnibus subsistat per se ipsum propria suaratione esse non desinitrsquo Addit omnia praedicamenta veram habere essentiamunde conficit lsquoQuidquid in omni natura vel sensu corporeo percipitur seu intellectuconsideratur nihil aliud est nisi quoddam accidens incom-


51

prehensibile per se uniuscujuscunque essentiae quae aut per qualitatem autquantitatem aut formam aut materiam aut differentiam quamdam aut locum auttempus agnoscitur non quid est sed quia estrsquoHanc autem Realium doctrinam in singulis ipsius placitis reperiemus Nec sane

mirandum theologum ita sensisse qui non tantum P l a t o n em philosophantemdemundo habuerit maximi atque A u g u s t i n um sedulo sectatus sit in primis veroD i o n y s i um Areopagitam diligenter legerit quin etiam in Latinam converteritlinguam Quaeritur fortasse quisnam ille fuerit D i o n y s i u s Areopagita Rem nonaltius repetere licet quam a M i c h a e l e Orientis imperatore quem omniaD i o n y s i i manuscripta L u d o v i c o (le Deacutebonnaire) tradidisse satis constarevidetur Sexti saeculi initio primum haec Ecclesiae innotuerunt scripta quorum tamenauthentiam H y p a t h i u s in dubium vocavit1) In libris de Nominibus divinis et deHierarchia Coelesti multa inveniuntur quae Alexandrinam spirant philosophiamM a x im u s quem sicut G r e g o r i um Nyssenum colebat S c o t u s Erigena inAreopagitae veluti arcana eum introduxit ita ut quodammodo ex AlexandrinisAreopagita et M a x im o pependisse dici possit Nec tamen ab eo laudem abjudicarepossumus multis capitibus prae omnibus qui ejus tempore floruerunt eumexcelluisse2)Gravissimum quod scripsit opus est περὶ ϕυσεῶν

1) Cf des livres du Pseudo-Deacutenys par L eacute o n M o n t e t 18482) Cf M de St R e n eacute T a i l l a n d i e r JS Erigena et la philosophie Scolastique Strasbourg

1834


52

μερισμοῦ (primum Ox o n i a e editum anno 1681) quae S c o t i divisio naturaedeinde inclaruit Attamen jam Co l e b r o o k miram aliquam interesse similitudinemanimadvertit hanc inter et illam distributionem quae apud nonnullos Indorumphilosophos ex S a n k h y a e schola profectos invenitur nisi forte quartummembrumexcipiendum sit lsquonon naturans nec naturatarsquo Viam autem adhuc frustra quaerimusqua haec Indorum philosophia ad S c o t um Erigenam pervenerit Praestat igitureum hujus divisionis verum auctorem habere quod non parum confert ad praeclariviri dignationem Haec vero hactenus Videamus igitur utrum realistica doctrina inejus theologia conspicua sit quod jure faciemus quum ipse veram religionem etveram philosophiam easdem plane res habueritQuamquam affirmat nisi ipsa lux initium nobis patefecisset nostrae ratiocinationis

studium nulli usui fore putat tamen lsquoanimae purgatae per actionem illuminatae perscientiam perfectae per theologiam motum quo semper circa Deum incognitumvolvitur ultra et suam et omnium rerum naturam ipsum Deum omnino absolutumab omnibus quae et dici et intelligi possunt nec non omnibus quae nec dici necintelligi possunt et tamen quodammodo suntrsquo intelligere Qualem autemDeum essecenset Priusquam huic gravissimae quaestioni respondeamus paucis exponamusnecesse est quid quum sibi constare velint Realistis de Deo sentiendum sitRealistae ut jam vidimus in universalibus tantummodo essentiam adesse existimantindividua contra proprio sensu non existere Nihil autem tale universale est quodomnia amplectatur Individua continentur speciebus


53

species generibus genera autem eo quod magis etiam sit universaleGeneralissimum quid esse debet quod omnium rerum fundamentum omniumprincipium sit Illud principium Deus habetur unde sequitur primum Deumgeneralissimum esse deinde eum solum veram habendum essentiamQuum vero Deus solus exsistat omnia quae extra eum adesse videantur revera

in eo lateant necesse est alioquin vera existentia non fruerentur Deus igitur ἒν ϰαὶπᾶν Pantheiumlsticam de Deo notionem Realium doctrinae propriam esse ex dictiscredo sponte patebit Quod ut universe sic quoque de Erigenae theologia valetSed et eum ipsum audiamus lsquoEssentia ergo dicitur Deus sed proprie essentia nonest cui opponitur nihil ὑπερούσιος igitur est id est superessentialis item bonitasdicitur sed proprie bonitas non est bonitati enim malitia opponitur ὑπεραγαθὸςplusquambonus et ὑπεραγαθότης plusquambonitasrsquo1) Nec tantum omnes qualitatesa Deo abjudicat quod cum fecisset tam sublimem de Deo notionem habuisse diciposset ut nullum prorsus attributum ei satisfaceret sed etiam Deum nequaquamesse docet exsistentiae nimirum non-exsistentia opposita Haec jam cum theiumlsmiprincipiis minime conveniunt Theiumlstae enim si quid video essentiam bonitatemceteraque attributa non a Deo sejungunt acsi iis per se existentibus contrariumquid opponi possit multo magis autem omnes attributa Deo ita propria esse ducuntut his sublatis Deus cogitari nequeat Neque in Deo bonitatem aeternitatem esse

1) Vid I 16 p 10


54

sed Deum ipsum bonum aeternum sapientem ferunt Deo vero bono sapientiaeterno Deum opponi malum insipientem plane absurdum esset nam Deus Deusesse cessabit suam naturam absolutam perfectam mutans Illa igitur Dei definitioRealistica est nec minus Pantheiumlstica jure habetur Qui enim Deum ex attributiscognoscendum esse negat scripserit necesse est eodem quod supra laudavimuscapite lsquoRatio vero in hoc universaliter studeat ut suadeat rectisque veritatisindagationibus approbet nihil proprie de Deo posse dici quum superat omniumintellectum omnesque sensibiles intelligibilesque significationes qui melius nesciendoscitur cujus ignorantia vera est sapientiarsquoUnde sequitur nos non tantum Deum nequaquam cognitum habere sed ne extra

res visibiles quidem eum revera adesse Frustra enim quaeritur quid supersitomnibus Dei sublatis attributis ut fecit Erigena aliud attributum contendens alii esseoppositum Quod luculenter quoque apparet ex iis quae libro tertio legimus lsquoVidesnequemadmodum totius universitatis conditor primum in divisionibus obtinet locumNec immerito dum sit principium omnium et inseparabilis ab omni diversitate quamcondidit et sine quo consistere conditor non potest In ipso enim immutabiliter etessentialiter sunt omnia et ipse est divisio et collectio universalis creaturae et genuset species et totum et parsrsquo Postquam deincepsmonadis numerorumque rationemcum illa comparavit quae Deum inter et universum intercedat sic pergit lsquoCum igiturtotius universitatis divisio ab ipsius causa et creatrice incipiat non eam veluti primampartem vel speciem debemus intelligere sed ab ea


55

omnem divisionem et partitionem inchoare quoniam omnis universitatis principiumest et medium et finisrsquo Hunc quoque librum tertium adeat quicumque scire velitquid de primordialium causarum serie docuerit Erigena quam lsquosolus investigatorsanctus D i o n y s i u s Areopagita in libro de divinis nominibus aptissime disposuitrsquoQuum vero omnes proprietates a Deo ita distinguantur ut et lsquosuperessentialisrsquohabeatur nec tamen dici possit extra universum locum obtinere nusquam reperieturDeus nisi in omnium quotquot adsint rerum conjunctione Similium igitur similitudodissimilitudo dissimilium est lsquohaec omnia pulcra ineffabilique harmonia in unaconcordiarsquo colligens Quid plura J o h a n n em S c o t um eandem ac posteaS p i n o z am licet aliumlis verbis professum esse sententiam vix aut ne vix quidemquisquam facile negare poterit inprimis quum eum aperte ambagibusque remotisquaerentem audias lsquoNum negabis creatorem et creaturam unum essersquoEx hac autem quam de Deo protulit sententia alia de rebus nimirum moralibus

sequatur necesse est Notiones enim de Deo ejusque ratio ad universum arctecohaerent cum illis quas de bono maloque foveamus Nec immerito recentioresdogmatici fere omnes a theologia initium fecerunt ut deinde ad anthropologiamprocederent Quamquam oporteat ut Erigenam theologum fuisse Scholasticummeminerimus quem semper sibi constitisse exspectare non possumus ea tamenquae de peccato monuit admodum egregie conveniunt cum ejus de Deo doctrinaita ut haec illis illustrentur quin etiam confirmentur Nam cum Deum oppositorumoppositionem contrariorumque contrarietatem dixerit pec-


56

catum ut universe malum revera adesse censere non potuit Nec sane miramureum licet malum et negative et positive tamquam lsquoperversum dominationisappetitumrsquo definiisset scripsisse lsquoMulta praescit Deus quorum non est causa ipsequia substantialiter non suntrsquo Quodsi enim cum Realista Erigena Deus omniumrerum causa sic habeatur ut causa non sine effectu neque effectus sine causafactor non sine facto nec hoc sine illo cogitari possit aut Deus ipsius mali auctordicendus est aut species tantummodo mali adsit necesse est Tertium non daturDeus vero mali auctor esse nequit quippe quod summae ejus perfectioni quammaxime adversetur malum igitur non adest nisi specie quum enim vel sic quidemrevera exsistat malum adest aliquid quod ex summa generalissimaque essentiaderivari nequeat ex qua secundum Realistarum principium omnia esse derivandainitio statuimus Malum igitur substantialiter non est nam quae in rerum universitateopposita sibimet videntur atque contraria et a se invicem dissona in generalissimaipsius universitatis harmonia considerata convenientia consonaque sunt1)Quaeritur vero quomodo malum illud accidens ita hominibus insit ut primae

conditionis puritas vix aut ne vix quidem permanserit licet enimRealistis concedamusquicquid malum sit non revera adesse superest tamen ut illustretur quanam rationepeccatum nedum omnibus proprium sit sed etiam quamdiu genus humanum vigeretmagis magisque incresceret Quibus urgentibus quaestionibus Realista facilerespondere potest Liberum arbitrium enim

1) De div nat I 74


57

S c o t u s Erigena sic ab ipso homine sejungit ut eorum quae illud perficiat ipsehomo nequaquam reus censeri possit Quod diserte patet ex iis quae de peccatiretributione S c o t u s sensit Quem cum audimus non ipsi homini sed liberaevoluntati poenae infliguntur Creatura enim a Deo profecta non est quod alicujusdelicti poenas solvere debeat Quodsi omnino culpa adsit liberae voluntati tribuaturQuum autem libera illa voluntas ab homine sejuncta puniri nequeat e doctrinaErigenae necessario sequitur omnes tandem salvos fore Quod vero placitumEcclesiae Theologiae sapienter ratione habita non nisi quodammodo obtectumdocere ausus est Conjecit nempe lsquonon substantiam ejusque qualitates gehennaliflamma torquendas sed sensum patientis et animum reluctantis aeterna miserialuctaturosrsquo1) Cui sententiae aliam addidit qua naturam contendit non lsquoin omnibusaequaliter beatam sed in omnibus morte et miseria liberamrsquo futuram esse Reponetfortasse quis liberam voluntatem in doctrina pantheiumlstica nullum obtinere locumQuum enim ipse Deus lsquosimilium similitudo dissimilitudo dissimiliumrsquo sit nec nonomnium quae sibi adversari videantur harmonia nihil omnino adest quinnecessarium Deus ita omnibus moderatur ut lsquocreatricem sapientiam si ab omnibussubtraxeris in nihilum omnino redigenturrsquo Maximi igitur momenti jure haberi potestinquirere quid hac de re monuerit S c o t u s Omnem autem spem nostram fefellitPer inanem enim verborum lusum expedit quae explicare debuisset Non ipsa liberavoluntate ut monet sed liberae voluntatis

1) De praed 19 sect 4


58

abusu peccamus Haec autem verba nihil omnino significare quisque sponteagnoscet Liberae enim voluntatis abusus notio est sese ipsa tollens Quicumquerevera ex mente S c o t i liber habeatur is libertate sua abuti nequit quod quidempotuisset omnino quibusdam voluntati finibus impositisSed ut haec missa faciamus ipsam ejus de libero arbitrio definitionem paullo

accuratius animadvertamus de praed c 4 sect 3 scripsit lsquone sic defendatur liberumarbitrium ut ei bona opera sine Dei gratia tribuantur nec sic defendatur gratia utquasi de illa securi mala opera diliganturrsquo Quae definitio si quid video magisnegativa quam positiva habenda quid igitur de libero arbitrio revera censendum sitminime docet S c o t um quidemnon invenisse quae adhuc usque frustra quaerunturnon est quod valde miremur Hanc ob rem tamen hujus definitionis mentionem feciut omnem libertatem moralem in doctrina Scotiana pessumdari in memoriamrevocarem qui ab initio inde a mundo Deum non ita distinxerit ut hic sine illo adessepossit nec Deum deinde proposuerit mundum liberae voluntatis motu procreantemnumquam ad veram hominis libertatis notionem perveniet qua sublatacirc nulla virtusneque ullum bonum morale cogitari potest Sic quoque de S c o t o Erigena valetquod de S p i n o z a egregie scripsit H e r b a r t 1) lsquoEt in alto bonum et in profundomalum desideratur nihil praeter id quod omnium sit generalissimum in intima hominisinvenitur conscientiarsquoQuamquam plura adsunt quibus S c o t i theologia

1) Gespraumlche uumlber das Boumlse pg 19


59

quatenus e Realistarum principio pendeat uberius illustraretur hic tamensubsistendum est Ad ea quae nunc diximus procedente historia nonnumquamrevertemur Erigenae vero valedicere antequam meritas justasque ei tribuerimuslaudes non licet Omnium fere sui temporis primus paucis tantummodo doctrinacedere debuit Caeterum quidquid de ejus theologia judicandum videatur id sempertenendum est S c o t um Erigenam historiae saltem ratione habita floruissepriusquam pugna Realistas inter et Nominalistas incepisset quocirca facile nonomnia praevisit quae postea e principio effecerunt Realistae

Sectio IIGerbertus Berengarius Lanfrancus

Quemadmodum S c o t i doctrina nobis pantheistica visa est sic quoque historiaillud affirmat judicium Quum enim de philosopho aut theologo judicare velimus nontam aequales quam qui postea floruerint consulendi sunt Hi ni fallor idonei eruntad remotioris aetatis doctrinam probe aestimandam Omni enim qualicunqueprincipio quodam temporis opus est intervallo ut ejus effectus conspicui fiant Laetorsane quod ea attinet quae deErigena scripsi H e n r i c um (dAuxerre) H a im o n i sdiscipulum mihi assentientem habere qui ipsius S c o t i theologiam deduxit a Deocum mundo pantheistica ratione conjungendo H e n r i c u s inter conceptu-


60

alistas (de quibus infra uberius videbimus) magis etiam quam inter nominalistasjure recensetur Genus de animali praedicandum jubet non secundum rem (iesubstantiam) sed lsquodesignativum nomen esse animalis similiter nec species diciturde homine secundum id quod significat sed juxta illud quod de numero differentibuspraedicaturrsquo Deinde autem diserte monet lsquorem concipit intellectus intellectum vocesdesignant voces autem litterae significantrsquo Hic etiam continuo patet quod hujusperiodi historia saepius docere videtur Realium nimirum et Nominalium partes illoordine non raro sibi successisse ut post Realistammagistrum Nominalista florueritdiscipulus - Ceteroquin non est quod de H e n r i c o uberius dicamus cujus theologiaminoris fuit momenti nec plura memoranda videntur de G e r b e r t o qui seseeclecticum praestare conatus est immo P l a t o n em et A r i s t o t e l em inharmoniam conferre studuit Huic operi temere suscepto minime par erat quumnec Categorias nec Timaeum satis cognitum haberet quo factum est ut deinde inP l a t o n i s abierit partes Quod sane probent ut alia praetermittam quae dearithmeticis divisionibus docuit G e r b e r t u s Non enim artem illam arithmeticamhumanis machinationibus factam ab auctore vero omnium artium naturae rerumimpressam esse censet Multis tamen nominibus inclaruit praeclaris scholis interfuitquin etiam papalem occupavit sedem Opus autem quod scripsit Rationali et rationeuti cum Be r n h a r d o P e z i o C o u s i n longe minoris momenti habeo quam ClH a u r e a u visum estNec tamen negligamus eum exeunte saeculo floruisse decimo quod lsquosui asperitate

ac boni sterilitate


61

ferreum malique exundantis deformitate plombumrsquo a Baronio vocatur Hujusbarbaries ratione habita unus in paucis laudandus est G e r b e r t u s quippe quinon solum suae aetati multum sed etiam posteritati profuerit Eo enim F u l b e r t u smagistro usus est ineunte saeculo undecimo omnibus praecellens doctoribusMultos clariores informabat discipulos quorum omnium Be r e n g a r i u s maximusest habendus De ipsius autemBe r e n g a r i i doctrina quatenus nostra ejus intersitaccuratius videamus Inter perniciosos haereticos habebatur B e r e n g a r i u s dequo quaevis mirabilia narrabantur Nominalista nimirum erat quod gravissimumattinet Ecclesiae placitum ut eum proprie fuisse nominalistam in una tantumquaestione versantem egregie dixit Cl d e R eacutemu s a t Quaestio enim de sacracoena tunc maxime agitabatur nec miramur sane Scholasticos hoc quidem placitumante omnia animadvertisse Duplici sensu verba quibus hanc solemnitatem instituitDominus accipiebantur Quae duplex interpretatio Nominalismi et Realismi pugnaeplane rationem retulit Nam Christi corporis eandem ac panis Realistae habueruntessentiam ita ut edentes una cum pane Christi fruerentur corpore Quum videlicetquicquid individuum sit a Realistis accidens quaedam essentiae censeaturproprietas quamobrem vel qualitatibus pereuntibus substantia integra manerepossit in corpus Servatoris singuli panes facile mutantur Quae mutatio alio verbotranssubstantiatio appellatur Huic vero Realistarum sententiaemaxime sese opposuitB e r e n g a r i u s qui ut universe in theologia philosophiam valere jussit in hactranssubstantiationis doctrina impugnanda dialectice


62

versatus est1) E praecipuo nimirum quod contra Ecclesiae de sacra coenasententiam attulit argumento luce clarius ni fallor apparet B e r e n g a r i um nulliusnisi nominalis sui principii rationem habuisse Etsi sic enim ratiocinatur Christicorpus ejusdem prorsus esset longitudinis ac haec quam ante oculos habemusturris vel sic tamen ne minime quidem ejus pars superesset postquam tot populieo vescerentur Nullus dubito quin hoc argumentum a Nominalista tantummodoafferri possit quin admodum rude atque incultum mihi videtur neque ulla mentionedignum nisi quatenus principium quo ducebatur B e r e n g a r i u s optime illustretVel ipsam Realistarum ratiocinationem minime intellexit qua intellecta tacuissetprocul dubio de iis quae nunc satis inepte monuit Realistae ut jam supra diximusnon ita corporis in panis substantiam abire contendunt ut una cum pane corpusquoque deleri possit Sic enim unus idemque ad sit panis necesse est quocumsemper corpus sese conjungat multo magis vero nulla quidem panis ratione habitacorporis substantia in aeternum eadem atque integra Realistis videturQui plura de B e r e n g a r i i argumentis scire cupiat manuscriptum adeat a

V i s c h e r o editum (anno 1834) cui hic inscribitur titulus B e r e n g a r i i Turonensisde sacra coena adversus L a n f r a n c um liber posterior in quo omnia quibus ususest argumenta ejusdem inveiuntur generis ac id quod supra laudavimusA d e lm a n um in libro de veritate corporis et sanguinis Domini H u g o n emB r e t e v i l i um (Breteuil) D u r a n d um ad-

1) Cf G i e s e l e r Kirchenges II 248


63

versarios habuit quos facilius superavit quam doctissimum illum L a n f r a n c um cujus peritiae fama ut (1069) scripsit O r d e r i c u s V i t a l i s lsquoin tota ubertim innotuitEuropa Unde ad magisterium ejus multi convenerunt de Francia de Vasconia deBrittannia nec non de Flandriarsquo Sufficit autem indicasse quamnam vimNominalismus jam nunc in Theologiam habere potuerit neque uberius deL a n f r a n c i refutatione verba facere licet quem omnis fere Ecclesia secutus estquippe quae in sacra coena panem in Christi corporis mutare substantiam id esttranssubstantionis placitum tamquam orthodoxam constituerit fidem Sed longegraviora nos vocant ad quae properemus

Sectio IIIAnselmus

Interea O t t o n e III in primis favente arti dialecticaemagis magisque opera dabaturAnno 1022 N o t k e r u s Labeo nonnulla A r i s t o t e l i s scripta in linguamGermanicam convertisse fertur quam Labeonis versionemG r a f f i u s primus edidit(Berolini 1837) Nec A r i s t o t e l i s versiones tantummodo prodierunt immo (1004)A b b o librum de dialectica scripserat quo ut dixit A i m o i n u s lsquoquosdamdialecticorumnodos syllogismorumenucleatissime enodavitrsquo1) A d a l b e r u s quoqueG e r -

1) Vita A b b o n i s apud M a b i l l o n e m Act SS ord S B e n e d T VIII p 39


64

b e r t i discipulus lsquode modo recte argumentandi et praedicandi Dialecticamrsquodisputavit Sic dialectica omnes informabat quaestiones idque in primis effecit utomnes disputationes constituto procederent ordine quo de gravissimis rebus faciliusageretur Methodus vero A r i s t o t e l i s plus quam ipsa ejus doctrina Ecclesiaeplacuit Scholasticae nimirum periodi initio Realistarum sententia fere apud omnespraevaluit Quod cum ex ipsius Realismi indole religionis Christianae ratione habitaexplicare potest sequeretur necesse est ex periculosa ut videbatur B e r e n g a r i ide sacra coena doctrina accedit vero quod omnium sui temporis summus theologusNominalistas maximo habuerit odio in Realistas contra partes ita abierit ut pugnaeum inter et adversarium Nominalistam orta prae caeteris medii aevi inclarueritA n s e l m um dico pium illum atque doctissimum qui veri Scholastici egregium sepraebuit exemplum qui Ecclesiae placita sincerrima fide amplexus inter maximoshujus aevi philosophos jure habetur qui sanctissimi A u g u s t i n i ipse discipulusnon tantum apud Catholicos insigni gaudet auctoritate sed recentioris quoquereformatae quidem Ecclesiae theologiae pater multis videtur Illius igitur scriptaadeamus ut longe melius quam adhuc potuissemus Realismi vim et indolempersentiscamusMeminerimus procul dubio B e r e n g a r i i adversarium L a n f r a n c um fuisse

Ipsi illi L a n f r a n c o cum doctoris tum archiepiscopi titulo A n s e lm u s successitLonge alia ac S c o t u s Erigena A n s e lm u s usus est ratione Quum enim ab

illo quoddam mysticismi studium non abjudicare possimus quippe qui ex internaluce veritatem petendam censuerit hic quid verum via


65

dialectica indagare studet Eum nimirummagna cum cura et diligentia ratiocinatumesse dialogus lsquode Grammaticorsquo si quid video satis probat ita ut cum Ha s s i o 1)

vehementer dubitemus quin C o u s i n hunc accurate legisset dialogum2) Caeteraquoque A n s e lm i scripta luculenter docent numquam eum philosophiae regiamreliquisse viam Neque incertum est utrum Realista fuerit A n s e l m u s necne Indialogo enim de Veritate diserte affirmat planissimeque universalia per se adesseindividu iis contra nullam veram tribuendam esse essentiam Atque ei contigitRealismum in Theologia tamquam Ecclesiae constituere doctrinam ita ut saeculoundecimo exeunte haereticus prorsus haberetur quicumque aliam scholamsectaretur Quin etiam Ro s c e l i n um spernebant qui non solum A r i s t o t e l emsecutus universalia post rem adesse statuentem ulterius processit et nominalismiverus conditor haberi potest Magna autem adest difficultas in R o s c e l i n i doctrinaexponenda quum vel nihil omnino scripserit vel saltem nihil nobis ex ejus scriptissupersit Quodsi igitur A n s e lm o adversario aliisque fides habenda sitR o s c e l i n um universalia flatus vocis vocasse constat Hanc ob rem illo temporevocalista appellabatur Nec solus A n s e lm u s ejus mentionem facit J o h a n n e sS a l i s b u r i e n s i s quoqueR o s c e l i n i Scholammemorans in libro lsquoPolycraticusrsquodicit lsquoFuerunt et qui voces ipsas genera dicerent et speciesrsquo nec non O t h o

1) A n s e l m u s v o n C a n t e r b u r y dargestellt Leipz 1852 p 762) Scripsit enim lsquocar il (dialogus) est tout aussi vain et tout aussi insignifiant que le morceau

de G e r b e r t


6 6

F r e s i n g i u s 1) quem laudat H a u r e a u monet lsquo R o s c e l i n um quendamqui primis nostris temporibus sententiam vocum instituit in logicarsquo His duobus virisR o s c e l i n o nimirum et A n s e lm o quam maxime sibi invicem oppositisneutriusque doctrina intelligi potest quumalterutra neglecta Ipse autemAn s e lm u sCanonicum Compendiensem hoc modo significat lsquoQui colorem nihil aliud queuntintelligere quam corpus nec sapientiam hominis aliud quam animam In eorumquippe animabus ratio quae et princeps et judex omnium debet esse quae sunt inhomine sic est in imaginationibus corporalibus involuta ut ex iis se non possitevolvere nec ab ipsis ea quae ipsa sola et plura contemplari debet valeatdiscernere2)rsquo Haec enim caput accusationis continere videntur cum simul eacutetR o s c e l i n i eacutet A n s e lm i docent sententiam Hic enim proprietates ab homine itasejungit ut colorem exempli causa vel sine corpore exsistere posse statuat illeautem sapientiam aliamve virtutem non extra animam exsistere docet quod cumNominalium sententia plane convenit Neque hac in re a caeteris Nominalistisdiscedere videtur Quum igitur apud eundem quem supra laudavimus J o h a n n em legamus opinionem Ro s c e l i n i omnino fere evanuisse id tantummodo desententia vocum intelligendum est cui admodum pauci adstipulabantur Hac verosuperlatione ei opus erat ut Realismum nimia sibi arrogantem impugnaret Sufficittamen R o s c e l i n i Nominalismum et Realismum An s e lm i memorasse ut nuncutriusque principii in Theologiam effectus conspiciamus

1) De gestis F r e d e r i c i I lib I2) A n s e l m u s de Fide Trinitatis II


67

Primum de Ro s c e l i n o videamus Praecipuum Ecclesiae ad quod nominalis ejussententia pertinebat placitum erat de Trinitate Quod placitum nimirum ita Realismofavebat ut R o s c e l i n i doctrinae plane adversaretur NamPatrem Filium et SpiritumSanctum quamquam tres revera personas unum tamen esse Deum Ecclesiatamquam fidem orthodoxam constituit Quomodo autem haec fides R o s c e l i n oplacere potuisset qui aut quot adsint divinae personae tot Deos esse habebat autunum Deum triplici exsistendi modo sese revelasse dicebat Prius accepit quodperspicue patet quum quae de Filii incarnatione monuit attendimus lsquoQuodsirsquoinquit lsquoPater Filius et Spiritus Sanctus unus tantum Deus habendi sint non videoquam ob rem solus Filius caro fieri debuerit Sic enim non Deus multo magis veroquaedam Dei veluti pars humanae naturae particeps facta est - lsquoSi tres personaesunt una tantum res et non sunt tres res per se ita tamen ut voluntate et potentiaomnino sint idem ergo Pater Filius et Spiritus Sanctus cum Filio incarnatus estrsquoAd haec magis ingeniose quam philosophice respondit A n s e l m u s lsquoNulla -

trium personarum Dei congruentius semet ipsam exinanivit formam servi accipiensad debellandum diabolum et intercedendum pro homine qui per rapinam falsamsimilitudinem Dei praesumpserat quam Filius qui splendor lucis aeternae et veraPatris imago non rapinam arbitratus est Deo esse aequalem verum per veramaequalitatem et similitudinem dixit Ego et Pater unum sumusrsquo Sed argumentumattulit longe majoris momenti quod et ex ejus petiit principio lsquoQui enim nondumintelligit quomodo plures homines in specie


68

sunt homo unus qualiter in illa secretissima natura comprehendet quomodo pluresquarum singula quaque est perfectus Deus sint Deus unus Et cujus mens obscuraest ad discernendum inter equum suum et colorem ejus qualiter discernet interunumDeum et plures rationes Denique qui non potest intelligere aliud esse hominemnisi individuum nullatenus intelligit hominem esse nisi humanam naturamrsquo Nec hocsane intelligere studebat R o s c e l i n u s qui plures homines in specie unum essehominem quam vehementer negavit quare omni illi A n s e l m i declamationisimpliciter respondit nec tres unum neque unum tres esse Quae autem noncontendit levitate quadam ductus ut A n s e lm i irrideret sententiae Haec enim exprincipio nominali effecit videtur quod cum1) illa philosophandi ratione a recentioribusempirica vocata multum commune habuisse ex iis conficimus quae reposuitA n s e l m u s lsquoNe comparet naturam quae super omnia est libera ab omni lege lociet temporis et compositionis partium rebus quae loco aut tempore clauduntur autpartibus componunturrsquo Ad hoc vero quod de praecipuo theologiae placito interambos viros discrimen obtinuit infra revertemur quum cuique theologo quammaximisit momenti Dolemus procul dubio A n s e lm o nullum adversatum esse qui artedialectica ei cedere non debuisset Nam Ro s c e l i n u s qui negando Realiumquedoctrinam impugnando optime procedebat in ipsa theologia contra nec non inphilosophia A n s e lm o multis nominibus jure inferior habetur Universalia nonnisi flatus vocis dicentem R o s c e l i n um modum excessisse

1) Empirica dico eo sensu quo hoc vocabulo vc L o c k e usus est


69

jam animadvertimus Sic etiam quod placitum attinet de trinitate in vanas inciditopiniones quamobrem An s e lm o plane adstipulamur qui ita fere R o s c e l i n iretulit sententiam ut primumRo s c e l i n u s Tritheiumlsmum revera docuisse videaturdeinde omnem veram Dei impugnasse notionem tertio autem loco me ipse quidemexplicasse qua de causa Filius qui secunda Trinitatis persona dicitur caro factusfuerit A n s e l m u s igitur ex illo certamine victor redux summo jure scribere potuitlsquoPalam ergo est quod non debeat (ille contra quem ista dixi) esse promtus addisputandum de rebus profundis et maxime de illis in quibus non erratur sinepericulorsquo Quem tamenR o s c e l i n um numquam vicisset si illud quo ipse nitereturprobe tenuisset nec R o s c e l i n o reponenti tres non unum esse continuoobjecisset lsquoAgedum fac ut meam rejiciens doctrinam ex Ecclesiae placito quodest de Trinitate non efficies tres adesse Deosrsquo Nec video quomodo umquamNominalismo contingat huic placito revera fidem habere Quum enim cumNominalistis substantias ab individuis nunquam sejungendas habeam neque trespersonas cogitare potero qui omnes unius substantiae divinae id est unius deitatisparticipes sint Cum nimirum singula persona eo censeatur divina quod aliquiddeitatis ei tribuatur non revera nec proprio sensu Deus dici potest cum vero singulapersona omni gaudeat deitate ut proprio sensu Deus appelletur non est quod cumRo s c e l i n o contendamus tres personas aequa ratione divinas non unum efficereDeumNec vero qui dogma de Trinitate defendere velint A n s e l m um adeant qui cum

Scyllam vitasset Charyb-


70

dim offenderit Realistae enim non tantum essentiam vel potius substantiam nullaetiam individuorum ratione habita adesse contendunt sed hanc ipsam quae perse exsistat substantiam licet individua quibuscum conjungatur in infinitumaugeantur unam eandemque manere docent Quemadmodum igitur in S o c r a t eomnis adsit humanitas quae tamen reliquis hominibus non deesse videatur sicquoque una dicitur deitas cujus tres personae pariter participes sunt Quae utsanae menti plane repugnant specie tantummodo a Realistis probari possunt Namcum fieri nequeat in S o c r a t e omnem simul adesse humanitatem atque eumipsum singulum esse hominem iisdem verbis diversa tribuatur significatio necesseest Neque haec mera conjectura Quum autem ut vidimus singula speciem tantumessentiae habere contendunt Realistae singulum hominem humanitatis non nisiquendam exsistendi modum esse revera censuerunt Hoc quoque modo ea quaede Trinitate dixerit A n s e l m u s intelligenda videntur Nam sibi constare non potuitnisi Patrem Filium et Spiritum Sanctum tres haberet rationes quibus una divinasubstantia se patefecisset Ab ejus igitur doctrina Sabellianismum abjudicare nonpossumus analogon animadvertentes quo ipse Trinitatem quodammodo illustrareconatus est lsquoFonsrsquo inquit lsquorivus et lacus unius ejusdemque aquae sunt nec tamenalter pro altero sumi potestrsquo - Haec similitudo si quid video satis ostendit nos eumSabellianismi non temere accusasseQuaestionem cum illa quae de Trinitate agitabatur arctissime conjunctam

quaestionem dico de processione Spiritus Sancti de qua synodi opportunitate abU r b a n o II


71

anno 1098 convocatae diserte disputavit A n s e l m u s attendere non opus estHaec quidem licet maximi fuerit momenti magnamque vim in Graeca habueritEcclesia ad nostrum minus pertinet argumentumAcrior vero quamRo s c e l i n u s alius exstitit adversarius quem ut cognoscamus

indagemus necesse est quaenam de alio quodam Ecclesiae placito gravissimoA n s e lm i esset sententia placitum nimirum de Dei exsistentia Antequam vero adhaec pertractanda progredimur duplicem Realistarum errorem significare liceatformalem nempe (ut solitis verbis utar) et materialem Formalis enim error in eolatere videtur quod Realistae quid logice constet ontologice etiam verum essehaberent Materialis error hic est ontologice nimium distinguebant substantiam interet ipsius qualitates Haec jam supra monere potuissemus quae tamen omisi quumpraestet Scholasticorum nonnullos his erroribus reapse fuisse obnoxios indicareiis ipsis pertractandis quae philosophati sunt Magnum enim vitium est ea quaeintelligentia per logicam invenit ratiocinationem hanc tantum ob causam etiamrevera adesse putare Qua enim ratione recepta ut veritatem indagemus nullaopera nullo labore sed tantum ratiocinando opus erit Ex praestabilitis quibusdamnostrae rationis principiis ducantur quae vera sunt nec de iis ulterius dubitetur noneo quod ipsi rerum veritati respondeant sed quod cum mente rationali conveniantRealismum vero in hoc propugnando errore sibi constitisse facile concedimusOmnia enim visibilia omnia quae sensu quodam corporeo animadvertuntur universespernens Realismus ideas tantummodo spectat nam ab initio inde saltum faciensmortale


72

nullum omnino sinit esse discrimen ea inter quae necessario cogitentur et quaesint Hunc autem An s e lm i Realistae errorem negligere non licet quippe qui nonillius tantum sed recentioribus quoque temporibus proprius esset A n s e l m i quaminfra laudabimus ratiocinatio licet alias induerit formas saepius in eorumphilosophorum reperiemus scriptis qui sese medii aevi doctorem longe superareputent Quid Omnis quam nunc speculativam dicimus philosophia eodem acRealismus nitatur principio necesse est quicumque enim non empirica procedatratione attamen sese cognoscere opinetur ea quae logica doceat necessariahabebit Haec vero quum ulterius explicaremus diutius nos a proposito abducerentAd ipsum An s e lm um igitur redeamus Duobus utitur argumentis quibus Deumrevera exsistere probabit Unum cosmologicum ontologicum alterum Illo quidemjam ab A u g u s t i n o et B o euml t h i o accepto hoc tamen ipsi tribuendum videturDe argumento cosmologico primum videamus quod ita fere sese habet lsquoQuicquid

est non nisi per aliquid est Quod cum ita sit aut est unum aut sunt plura per quaesunt cuncta quae sunt Sed si sunt plura aut ipsa referuntur ad unum aliquid perquod sunt aut eadem plura singula sunt per se aut ipsa per se invicem sunt At siipsa plura sunt per unum jam non sunt omnia per plura sed potius per illud unumper quod haec plura sunt Si vero ipsa plura singula sunt per se ubique est unaaliqua vis vel natura exsistendi per se a qua habent ut sint per se non est autemdubium quod per id ipsum unum sint per quod habent ut sint per se Itaque -


73

necesse est unum illud esse per quod sunt cuncta quae suntrsquo En A n s e lm iargumentatio ex Monologio nobis cognita qua tamen ipso confitente A n s e lm o 1)usus est ut omnino absolutum quid adesse probaretLonge majoris ponderis ipse secundum habuit argumentum quod rectius

ontologicum vocatur quaerit enim si forte inveniri possit verum argumentum quodnullo alio ad se probandum indigeret Constat apud eum 1oDeum esse aliquid quomajus cogitari non potest Convincitur etiam insipiens esse vel in intellectu aliquidquo nihil majus cogitari potest quia hoc cum audit intelligit et quicquid intelligitur inintellectu est 2o Et certe id quo majus cogitari non potest non potest esse inintellectu solo Si enim vel in solo intellectu est potest cogitari esse et in re quodmajus est 3o Exsistit ergo procul dubio aliquid quo majus cogitari non valet et inintellectu et in re Quod utique sic vere est ut nec utique cogitari possit non esseHaec ratiocinatio clarior est quam quae ulla indigeat explicatione Earn vero vix autne vix quidem melius refutare poterimus quam fecit ignotus quidam Ga u n i l o inlibro pro insipiente Varii generis dubia sunt quae contra A n s e lm um afferreconatus est Falsae enim inquit cogitationes sunt quae nulli rei vere exsistentirespondent quod satis probare videtur cogitare et esse non prorsus eadem haberiposseNec magis G a u n i l o n i placet illa vox cogitare cui potius substituet intelligere

id est scientia comprehendere Vel sic tamen putat nullam per se inter cogitari etesse obtinere necessitudinem Deinde plane negat

1) Cf proem Prosl p 41


74

absolutum in intellectu concipi posse quum enim concipiatur desinit esse absolutumomnem nimirum cogitandi facultatem longe superat A n s e l m o facile conceditabsolutum si cogitare velis omnino quidem tamquam exsistens esse cogitandumquo probas sane te cogitasse absolutum nequaquam vero absolutum vere adesseDeus subinde nihil nisi vox haberi potest quem igitur cogitare nequeo lsquonisi tantumsecundum vocem secundum quam solum aut vix aut numquam potest ullum cogitariverumrsquo Quam ob rem quae non sunt optime cogitare possum veluti me ipsum nonexistereTalibus fere G a u n i l o argumentis usus adversatus est A n s e lm o qui tamen

plura habuit quae responderet Concedit lsquoomnia cogitari (posse) non esse praeterid quod summe est Illa quippe omnia et sola possunt cogitari non esse quae initiumaut finem aut partium habent conjunctionem et quicquid alicubi aut aliquando totumnon est illud vero solum non potest cogitari non esse in quo nec initium nec finemnec partium conjunctionem ulla invenit cogitatiorsquo A n s e l m u s autem nonanimadvertisse videtur hanc ratiocinationem principii continere petitionem maximevituperandam Primo enim demonstravit absolutum esse cogitandum quod tamencogitari nequeat nisi revera exsistens Tum vero dicit omnia cogitari posse tamquamnon exsistentia lsquopraeter id quod summe est Admodum luculenter si quid videopatet absolutum quod ipse adesse dixerit nequaquam non esse cogitari posseHoc autem absolutum etiam extra ipsum intellectum exsistere ab A n s e lm oprobandum erat Quid quod ontologicum hoc argumentum quodammodo claudicareipse A n s e lm u s


75

animadvertisse videtur quum ut suae ratiocinationis caput probaret ad ipsam cumGa u n i l o n i s tum cujuscunque hominis conscientiam provocet quippe quaeDeumesse testetur Quidquid autemhac de re statuendumsit A n s e l m um Ga u n i l o n isuccubuisse apud nos satis constatA n s e l m i enim principium quo omnis nitebatur argumentatio sic aG a u n i l o n e

oppugnatum est ut tempori tantummodo tribuamus non omnes sponte ei assensosfuisse Nam cum a Realista quaeris ut quae necessario cogitentur necessarioquoque adesse tibi probet nihil habet quod reponat Neque id explicare poterit nisiiterum iterumquemonendo ea tantummodo tamquam non existentia cogitari possequae revera non adsint Quod vero responsum nescio utrum multis satisfaciatnecne Neque immerito dicimus Realismum nullatenus veram habendam essephilosophiam quia id a quo initium facere solet numquam sibi vindicare possitQuam ob rem ea quae neque oculis conspiciuntur neque ex analogia rerum ratioefficere potest universalia nimirum vel ideae divinae jam ante mundum creatumvigentes quam ob rem dico haec universalia assumenda sint a Realistis frustraquaeritur Hac in re quoque Realismus magistri sui P l a t o n i s rationem planeretulit quippe qui potius poetice quam philosophice de ideis dixisse videatur IdcircoRealismum animo a phantasiae studiis non prorsus alieno aliquatenus satisfacerefacile concedo1)

1) Probe intelligimus H a u r eacute a u scribentem lsquoAh sans doute il est difficile de resister aupenchant qui nous pousse agrave reacutealiser des abstractions La raison navoue pas volontiers quelleignore la nature des causes et quelle porte le joug dune loi dont elle ne comprend que laneacutecessiteacutersquo


76

Quicumque autem veritatem quaerit nec in eo acquiescere potest de quo non planeconstet aliam quam Realistae sequatur rationem Inanes igitur evitet conatusquos A n s e lm u s instituit ad Dei probandam exsistentiamNec tamen de summo viro contumeliose dicamus qui pius atque sincerus ex

intimo pectore dixerit lsquoOro Deus cognoscam te amem te ut gaudeam de te Et sinon possum in hac vita ad plenum vel proficiam in dies usque dum veniat illud adplenum Proficiat hic in me notitia tui et ibi fiat plena crescat amor tuus et ibi sitplenus ut hic gaudium meum sit in spe magnum et ibi sit in re plenumrsquo Quae nonretinenda censuimus ad hujus theologiae indolem recte dijudicandam Quodsi enimA n s e lm um tantum habeamus philosophum cogitari et esse arctissimecopjungentem atque adeo cum recentioribus philosophis F i c h t i o aliisque omnibusnominibus comparandum a veritate longe aberrramus licet Ecclesia nimisimprovida ad omnia quae A n s e lm u s docuerit comprobanda festinare nondebuisset Quomagis vero haec A n s e lm i aetas Realismo faverit eo magis unusomnium laudandus videtur G a u n i l o quippe qui id temporis ejusdem fere essetjudicii ac multa saecula post philosophus ille Regiomontanus K a n t i u s ut jamegregie monuit D a u b De Theologia egimus Videamus igitur de Anthropologia caeterisque A n s e lm i

dialogus de libero Arbitrio ansam nobis praebebit inquirendi utrum et hic sibiconstiterit Nulla autem quaestio quum de homine agitur


77

tanti habetur quam quae est de eo peccatore Haec autem cum alia quadam dehominis nimirum libertate arctissime cohaeret Neque igitur miramur A n s e lm um solidum theologum hac quoque in gravissima re sententiam libere professum esseUt ex A n s e lm i doctrina de Deo luculenter apparet eum licet via minus regianeque a nobis probata ad theisticam notionem pervenisse sic quoque eum omnempantheismum vitasse ejus anthropologia docet Nam peccatum non tantum negativedescripsit ut S c o t um Erigenam fecisse vidimus neque malum in hominetantummodo defectum sed etiam culpam habuit Culpa vero nequaquam adessepotest nisi liberum quoddam homini proprium sit arbitrium quo et bona et malaopera perficere possitQuaeritur autem quo sensu hoc arbitrium acceperit A u g u s t i n um minime

secutus qui hominis libertatem conditionem actum esse diceret illam potiuspotestatem vocat A n s e lm u s Quam ita vocasse videtur ut libertatem non amittiposse statueret Quodsi A u g u s t i n o assensus fuisset aeque ac summus illeEcclesiae pater hominem in mediis peccatis mortuum nulliusque boni capacemdocere debuisset quod vero realismi principiumminime pateretur Libertas nimiruma Deo hominibus concessa deleri nequit quippe quae (sicuti sapientia tamquamaliquid per se exsistens A n s e lm o cum ipsa anima nequaquam confundendamulto magis vero ab ea sejungenda videbatur) a Deo procedens vel ipsius hominisconditionis nulla ratione habita necessario supersit etiamsi ea numquam homogaudeat atque peccato se mancipaverit Reponet fortasse aliquis libertatem nullomodo adesse posse nisi in ipsis operi-


78

bus quae per hanc ipsam libertatem perficiantur neque hominem liberum essedicendum nisi facultate faciendi quae velit praeditus sit Cuinam talia reponentibrevissimis verbis A n s e lm u s respondere posset secundum Realium doctrinamlibertatem minime ex ejus effectibus pendere Licet concedat in praesenti perversaconditione hominem ne bonae quidem voluntatis capacem esse vel sic tamenstatuit potentiacirc adesse quae actu fieri nequeant Virtus semper manet virtusquamquam impedita quominus illa quae possit debeatque efficiat nec facultasdesinit esse facultas omnia etsi tollas ad quae ceteroquin idonea esset Libertasilla igitur facultas est qua omnia velim quae bona justaque sunt ita ut voluntas liberadici possit etiamsi ligata - Haec fere ambagibus remotis omnibus A n s e lm idoctrina est de hominis libertate quo simul sponte patet nullum praeter Realistamsibi constantem ita sentire potuisse Ut ontologico argumento usus priori quemindicavimus errori obnoxius est quoniam quidcumque logice constet etiamontologice exsistere censet sic posteriorem fugere nequit errorem hominis libertatemdefiniens ab ipsa substantia attributis sejunctis Nam libertatem ut diximus ita abhominis anima separat ut hac plane mutata illa tamen integra atque intacta supersitNec singulos homines malo quodam fortuito A n s e lm u s peccatores habet

genus etiam humanum per unius A d am i transgressionem depravatum esse docet- Admodum difficile est dijudicare utrum ad hanc quoque doctrinam ejus pertinueritRealismus Huic quaestioni nimirum negando responderi potest iis quae de libero


79

arbitrio docuit neglectis Audimus vero A n s e lm um statuisse hominis libertatempotentialiter superesse etsi ea numquam vel raro saltem fruatur Unde patetpeccatum secundum An s e lm um non ita cum humana natura coaluisse utpurioris vestigia conditionis prorsus omnia delerentur atque igitur quoad ipsius nostrianimi indolem tamquam accidens quid habendum esse quod per se exsistat nequehumanam naturam mutet Quae tamen minime impediunt quominus hominesA d am i causa malo obnoxii sint Ut enim a natalibus inde libertas non actu sedpotentia adest sic quoque nos in peccatis concipimur quippe qui humani generisparticipes simus Modo igitur duplici in hac doctrina de peccato Realismi effectusconspiciendi sunt primo quod peccatum aeque ac libertas humanam naturam nonimmutasse censeatur malum itaque nobis inhaerens ab ipsa hominis substantiasejungatur deinde quod in A d amo id est in uno singulo homine totum genushumanum adesse statueret ut omnino ejus Angelologia probat Nam minime eumfugit Angelorum alios in malam cecidisse conditionem alios tamen sanctos purosqueremansisse quam autem difficultatem tollit monendo lsquoNon enim sic sunt omnesA n g e l i de uno A n g e l o quemadmodum omnes homines de uno hominersquo1) Apudillos solummodo quaeritur quid fecissent singuli apud hos vero quid a genereperpetratum sit Quibus non adversari videntur quae de justitia docuit2) lsquoSi justitiaest rectitudo voluntatis propter se servata nec ista rectitudo potest esse

1) Cur Deus homo II 212) Dial de veritate Cap XII


80

nisi in rationali natura ergo non est ulla natura debitrix justitiae nisi rationalis sicutnulla natura susceptibilis est justitiae praeter rationalem Quare quoniam injustitianon potest esse nisi ubi justitia debet esse originale peccatum quod est injustitianon est nisi in natura rationalirsquo Animadvertendum est A n s e lm um peccatum nonhereditarium dixisse sed originale ie quod nostrae originis causa nobis insit lsquoInA d am omnes peecavimus quando ille peccavit non quia tunc peccavimus ipsised quia de illo futuri eramus et tunc facta est necessitas ut cum essemuspeccaremusrsquo Et porro lsquoquia ab ipso semine et ipsa conceptione ex qua incipit homoesse accipit necessitatem ut cum habebit animam rationalem habeat peccatiimmunditiamrsquo Nullus igitur dubito quin A n s e lm i eacutet quae de libero arbitrio eacutet quaede peccato est doctrina in concordiam redigi possit Quamquam enim A n s e lm oaudito omnino peccandi sit lsquonecessitasrsquo malum tamen libertatem alligavittantummodo minime vero delevit Ipsi idcirco homini mala quae perpetraveritimputentur opera culpaque erga Deum tamquam oneratus habendus est Nequeulli mirum videatur S c o t um Erigenam et A n s e lm um iisdem nisi principiis addiversa pervenisse nec sibi invicem adversari quae de utroque monuimus Illumquidem e Realistarum doctrina pantheismum effecisse atque hanc ob caussampeccatum necessarium habuisse contendi posteriorem vero dico licet aequeRealistafuerit in theologia veram Dei tamquam personae in anthropologia veram peccatiie tamquam culpae notionem habuisse Haec autem optime explicanda videnturex duplici quem apud Realistas indicavi errore


81

Quatenus alterutrum magis urgeas alia ex eodem principio ducenda videanturnecesse est S c o t u s Erigena inter substantiam ejusque attributa ontologicedistinguens posteriori igitur errori tantummodo fere obnoxius pantheiumlsmum vitarenon potuit quum An s e lm u s priorem ie formalem praecipue amplexus erroremontologice nimirum vera habens quae logice constent eorum quae ex S c o t iprincipio sequi viderentur nulla ratione habita quid logica doceat de placitis quibusfides sit habenda constituendis quaesieritIta autem de humanae naturae conditione sentire debuit ut sibi viam pararet qua

C h r i s t um quamquam hujus naturae participem sine peccato fuisse probaret Inlibro enim lsquoCur Deus homorsquo indicare studuit quomodo Deus caro factus sit nectamen nostrae corruptioni obnoxius Quam vero quaestionem Realista nullo modosolvere potuit nisi humanam naturam peccatis non plane inquinatam esse doceretAliud quoddam etiam ei statuendum erat ut omnes refutare posset adversarios Jureenim quaeri potest an Christus merito homo appellatus tantopere a caeterishominibus differre possit etiamsi peccatum accidens habeatur ut his omnibuspeccantibus ille solus sanctus et purus remanserit Audienda igitur et quae porrodixit A n s e l m u s lsquoSpoliavit persona naturam bono justitiae in A d am et naturaegens facta omnes personas quas ipsa de se procreat eadem egestate peccatriceset injustas facit Hoc modo transit peccatum Adae personale in omnes qui de illonaturaliter propaganturrsquo Quae verba postrema inprimis urgenda videntur causamnimirum continentia ob quam An s e lm u s C h r i s t um e Virgine nasci oporterecontendit


82

Sic enim non lsquonaturaliter de A d amo propagatus estrsquo Quemadmodum enim jamlsquodecens erat ut ea puritate qua major sub Deo nequit intelligi Virgo illa niteret cuiDeus pater unicum filium suumrsquo daret eum quoque lsquoita dare disponebat ut naturaliteresset unus idemque communis Dei Patris et Virginis filiusrsquo Hac enim ambarumconjunctione naturarumChristo opus erat ut munere fungeretur a Deo ei impositumNeque in his substitit A n s e l m u s nam quum ex ejus principio formali sequeretura priori ratiocinando veritatem cognoscendam esse ulterius progredi potuit quoab omnibus partibus Christologiam suam absolveret eaque doceret quae desoteriologia sentiebat De qua tantummodo verbo monere licet Duplex universePatribus Ecclesiae de morte C h r i s t i erat sententia quarum una tamen maximeviguisse videtur quae prae se ferebat genus humanum usque ad C h r i s t um natumsub hostili potestate Peccati nimirum Mortis et Diaboli vixisse quibus tamenC h r i s t u s nos liberaverit Liberatio igitur hujus sententiae cardo est Altera statuitvinculum quod Deum inter et hominem obtinere debuisset plane disruptum esseC h r i s t um vero utrumque reconciliasse summa igitur hujus doctrinae reconciliatiohabetur Qui priorem secuti essent sententiam hominem nimis invalidum censueruntquam qui Diabolo adversaretur Quod autem ab homine perpetrari non potuerit ipseDeus suscipit Diabolo pretium solvit humanam adeptus naturam nam ut Diaboluspeccatorem merito in Hadem conjicere in hominem vero qui numquam peccaveritnullomodo saevire posset suam potestatem prorsus usurpavit quum Ch r i s t u s eo auctorc cruci affixus est


83

Diabolus igitur C h r i s t i incarnatione quodammodo deceptus jure prohibetur quominus ulterius peccatores poenis prosequatur O r i g e n e s tamen aliique alteramquoque professi sunt sententiam qua reconciliatio magis urgebatur Nobis enim utA t h a n a s i u s docuit nullius boni neque naturae τοῦ λογοῦ participibusC h r i s t u s ipsa αὐτοζωὴ mortem pro omnibus passus nobis omnibus quoque in vitamredeundo ἀΦθαρσίαν impertitus est - A t h a n a s i um secuti sunt E u s e b i u sCaesaraeensis uterque C y r i l l u s Amb r o s i u s H i l a r i u s PictaviensisQuorum duo posteriores non solum contenderunt C h r i s t um poenas quas homoluere debuisset sua sponte et voluntate solvisse sed etiam vocem lsquosatisfacerersquousurpasseAcceduntA u g u s t i n u s etG r e g o r i u s Magnus eandem fere rationemsecuti Illa igitur doctrina quae est de C h r i s t i satisfactione jam apud Patresinvenitur atque ab iis magis magisque exculta est cujus igitur sententiae utplerumque fit A n s e l m u s minime habendus est auctor Nec tamen immerito haecdoctrina A n s e lm i nomen prae se ferre videtur quum ejus caput ad A n s e lm umusque jus haberetur quod Diabolus sibi vindicare possit in animos peccatorum histamen egregie objecit A n s e l m u s lsquoHomo meruerat ut puniretur nec ab ulloconvenientius quam ab illo cui consenserat ut peccaret Diaboli vero meritumnullum erat ut puniret immo hoc tanto faciebat injustius quanto non ad hoc amorejustitiae trahebatur sed instructu malitiae impellebatur Nam hoc non faciebat Deojubente sed incomprehensibili sapientia sua qua mala etiam bene ordinatpermittentersquo Cum porro peccatum nihil aluid esse moneat


84

A n s e lm u s quam non omnia debita Deo tribuere peccato si ignoscitur culpaexpietur necesse est Post culpam autem expiatam pro ipsa divinae legis violationealia Deo tribuenda est obedientia cui per se non obligari posset Ex his duobusmomentis satisfactio constat quam praestitit C h r i s t u s cum obedientia sua activaqua quia ipse homo erat Dei jussa observare debuerit tum obedientia passiva idest illis operibus superogatoriis quae dirissimam mortem patiendo perfecit utnobis non sibi usui forent Quis non videt placitum de satisfactione C h r i s t i abA n s e lm o magnopere fuisse emendatum atque purgatum ab inani illa de Diabolijure quaestione quae cum vera Christianae religionis indole tota pugnare videturQuamquam igitur justa laus ei tribuenda sit de gravissima doctrina graviter atquehaud sine dignitate sensisse in omnibus tamen quae hac de re docuit A n s e l m u s nihil videre possumus nisi ratiocinationem aliquam licet minime contemnendamquae tamen de ipsa re nihil omnino nobis probet res ut logica doceat ita reverasese habere cum Realistis minime habentibus Necdum in ipso illo A n s e lm iargumento vitium latere quod frustra tollere conatus est animadvertimus Immeritoenim distinxisse videtur inter obedientiam cui obligetur et eam quae abundetC h r i s t u s si quid video legem divinam nequaquam servare potuisset nisi adomnia illa patienda paratus fuisset quae ex sua sequerentur obtemperatione deindequemadmodum ante vitae exitum Dei consilia omnia nemo exsecutus esse dicipotest C h r i s t o quoque nulla opera tribuenda sunt supererogatoria dum vitagaudebat constat enim eum morientem non secus ac viventem Deo Patri


85

debuisse obedientiam Haec vero quae de A n s e lm i doctrinamonuimus sufficiantad vim significandam quam id temporis Realistarum principium formale inScholasticorum habuerit Theologia1)

Sectio IVGulielmus a Campellis Gulielmus Carnotensis Gulielmus a Conchis

Exeunte saeculo undecimo A n s e lm i discipulus O d o n floruit qui ut magisterRealium doctrinam sectatus R a im b e r t um Nominalistam habuit adversariumOmnibus vero O d o n i s scriptis perditis de ejus Realismo nihil memorare licet Necpraeter A n s e lm um hujus aevi theologia magni habetur momenti quippe quaeomnis stultissimo Realismo dedita esset cui tamen saeculi duodecimi initio aliasuccessit doctrina quae cum sana mente excultiorique philosophia magis convenirevideretur cujus auctor est G u l i e l m u s a Campellis Ecclesia semper Realismofavebat Nominalismum odio quam maximo prosecuta Ante omnia veroanimadvertendum est Ecclesiam non eam ab causam Nominalismum tamvehementer vituperasse quod rationis usum sibi vindicaret

1) Antequam ad alia transimus in memoriam vocare liceat egregia illa doctaque Viri ClH a u r e a u verba quae ut de singulis et ita universe valent lsquoCroire en Dieu cest simplementaffirmer lexistence mysteacuterieuse de Dieu le deacutefinir cest reacutealiser une ou plusieurs abstractionsau sein de lobjectif et cest en cela que consiste la meacutethode dite reacutealistersquo


86

quam quod illo saltem tempore ejus doctrina ab Ecclesiae placitis discederet Necmirum sane Ecclesia enim Romano-Catholica numquam futuris prospicere videturneque in longius consultare dummodo praesentibus frui possit Non tam principiaspectat quam ea quae ex iis in praesentiarum efficiantur Ceteroquin Realismonon connixerit qui Rationalistis Pantheistis tempore procedente viammonstraveritQuodsi medio aevo hujus doctrinae sectatores non eo evenerunt ut Ecclesiaesuam opposuerint sententiam multo magia contra viri magna pietate insignessummisque muneribus functi habendi sunt duplex adest causa qua expliceturPhilosophiae nimirum historia luculenter docet eos qui alicujus disciplinae auctoresdici possunt non continuo sui ipsius principii conscios fuisse ita ut initio ab aliorumsententia parum differre viderentur Deinde quum de hujus aetatis theologis rectejudicare velimus ne negligamus quae in antecessum monui eos atque Realistasinprimis ad Ecclesiae auctoritatem non raro aut sententiam mutasse aut saltemreticuisse Quod tamen non impedit quominus veram eorum doctrinam historiaeluce veluti collustrati e tenebris depromamusG u l i e l m u s a Campellis ut diximus cultioris aetatis Realismi exstitit auctor De

quo igitur videamus non enim nisi verbo memorare opus est H i l d e b e r t umLavardinum illo poeumlmate satis notum quo creaturam non in Deo Deum vero increatura adesse statuerit sic incipiente lsquoSuper cuncta subter cuncta extra cunctaintra cuncta Intra cuncta nec inclusus extra cuncta nec exclusus caettrsquo Qui plurade H i l d e b e r t o scire cupiat praeter alios adeat B e a u g e n d r e


87

H a u r eacute a u 1) - G u l i e l m u s ut ad eum redeamus anno 1070 natus ab omnibusqui de Scholastica scripserunt philosophia Realistarum primus habetur dialecticusPostquamCompendiae R o s c e l i n o magistro usus fuerat sedemque cathedralemPa r i s i i s occupaverat inS a n c t i V i c t o r i s abbatiam recessit ubi tamenScholasaperuit Admodum difficile est G u l i e l m i explicare doctrinam quum ejus scriptorumtantummodo duo supersint de Eucharistia2) nempe et de Origine animi3) ut docetC o u s i n Manuscripta enim quaeC l a u d i u s J o l i u s BibliothecaeS a n c t a e Ma r i a e

largitus est nonnullasG u l i e l m i sententias continentiaC o u s i n atqueH a u r e a utestantibus nullius prorsus momenti habenda sunt Nec difficultas sublata videturquum animadvertamus A b a e l a r d um unicum fere fuisse qui C amp e l l a n itheologi memorabilia nobis tradidit A b a e l a r d um dico G u l i e l m i discipuluminsignem necnon adversarium acerrimum Quantum nobis cognitum est documentaquae reperiisse se dictitat R a v a i s s o n adhucusque nondum edita sunt Antequamautem Ab a e l a r d um audimus dicamus J o h a n n em Salisburiensem paucased doctemonere quae adGu l i e l m i philosophiae spectant rationemetmethodumcujus nunc quidem nostra non interest Longe enim graviora saepe laudatasaepiusque disputata quae iterum tamen referre liceat haec sunt lsquoErat autem inea sententia (G u l i e l m i scilicet) de

1) ll2) M a b i l l o n Annal Hist litt Tom X p 3123) M a r t e n n e Thesaurus Nov Anecd Tom V p 881


88

communitate universalium ut eandem essentialiter rem totam singulis suis inesseadstrueret individuis quorum quidem nulla esset in sententia diversitas sed solamultitudine accidentium varietasrsquo1) Quam sententiam plane absurdam esse quisest qui non videat Merito enim A b a e l a r d u s reponere potuisset2) lsquoQuodsi itaest quis potest solvere quin S o c r a t e s eodem tempore Romae sit et AthenisUbi enim S o c r a t e s est et homo universalis ibi est secundum totam suamquantitatem informatus Socratitate Quicquid enim res universalis suscipit tota suiquantitate retinetrsquo Qua de causa cum Ab a e l a r d o facimus approbante quoqueH a u r eacute a u dicente lsquoQuid contra hoc dicere possit rationale ingenium non habetrsquoneque igitur Viris Cl C o u s i n R o u s s e l o t assentimur hoc A b a e l a r d iargumentum vituperantibus Et ipse G u l i e l m u s a Campellis agnovisse videtursuam ratiocinationem minus justam esse dummodo seilicet denuo A b a e l a r d ofidem habeamus nobis G u l i e l m um tradenti itamutasse sententiam lsquout deincepsrem eandem non essentialiter sed individualiter diceretrsquo Haec igitur posterioremGu l i e l m i sententiam referunt Lubenter autem confiteor me non videre quatenusposterior a priore differat Quum enim lsquoinvividualiterrsquo legimus idem dixisse videturac quae jam significabat vocibus lsquosimul singulis suis inessersquo licet facile concedamushac mutatione priora verba omnino

1) Op 1 22) Edit C o u s i n p 514 Perspicuitatis causa A b a e l a r d u m libri lsquode generibus et speciebusrsquo

auctorem dicimus Nempe sententia in hoc libro exposita licet non ei ipsi tribuenda sit temporetamen A b a e l a r d i viguisse constat


89

mitigariVelsic tamenvirisdoetisB a umg a r t e n - C r u s i u s C o u s i n R eacutemu s a tdisplicuerunt qui Amb o i s e secuti pro lsquoindividualiterrsquo indifferenter legendum esseconjiciunt secundum quam conjecturam Gu l i e l m i verba sic interpretanda sintut haec sibi voluisse videantur species est res universalis atque indifferens quaeapud omnia individua ejusdem speciei inveniturQuae C o u s i n probare conatus est argumentum continent ex suo ipsius ingenio

potius quam e Gu l i e l m i doctrina petitum1) Contendit individua eiusdem generiseo propterea esse eadem quod multa in iis inveniantur similia His tamen seseopposuerunt R o u s s e l e t 2) R i t t e r 3) quos secutus esse videtur H a u r eacute a u cujusinprimis argumenta maximi ponderis habeo Ante omnia enim memorat summusille vir philosophum quemdam A b a e l a r d i aequalem hanc de non-differentiadoctrinam alii cuidam quam Gu l i e l m o tribuisse Nec negligit quae apudJ o h a n n em legimus4) lsquoPartiuntur status duce G a u t e r o de Ma u r i t a n i a etP l a t o n em in eo quod P l a t o dicunt individuum in eo quod homo speciem ineo quod animal genus sed subalternum in eo quod substantia generalissimumrsquoQuae si non ita fuissent A b a e l a r d u s procul dubio contrarium monuis-

1) Scripsit enim lsquolidentiteacute des individus dun mecircme genre ne vient pas de leur essence mecircmecar cette essence est diffeacuterente en chacun deux mais de certaines eacuteleacutements qui se retrouventdans tous ses individus sans aucune diffeacuterence (indifferenter)rsquo

2) Etudes sur la philosophie etc3) Gesch der filos4) Metalog lib II c XVII


90

set Accedit quod eodem ipso A b a e l a r d o auctore imo coactus dimiseritsententiam Gu l i e l m u s eo eventu ut non amplius in Scholis docuerit aufugentefere omni juventute Quodsi autem sententiae de non-differentia G u l i e l m u s auctorhabendus est haec quae de eo nimis contumeliosa traduntur minus conveniuntcum prospera fortuna quam ad O c c amum usque illa gavisa est sententiaG u a l t e r um d e Ma u r i t a n i a igitur cum Viro Cl R i t t e r aliisque jam supracommemoratis quos etiam approbat J o u r d a i n systematis de non-differentiaauctorem fuisse censemus quodmerito C o u s i n cultiorumP l a t o n i s sectatorumprofessionem vocat Adhuc enim viguit sententia de universalibus ante rem cujuslocum nunc obtinuit doctrina de universali non existente praeter individuumrsquo Quaetamen minime e sensu nominalistarum intelligenda est quum in hoc systemateacute distinguatur substantiam inter et essentiam ita ut lsquoP l a t o similiter (quidem)homo (dicatur) ut S o c r a t e s quamvis non sit idem homo essentialiter qui estS o c r a t e s rsquo Unde sequitur quod non de individuo τὸ esse revera praedicetur sedde eo quod inter individua non differens sit Primo ordine igitur ponutur substantiaecui succedunt genera species Quamobrem haec quoque doctrina Realistarumvocanda est universalia enim in re non ea dicuntur quae omnibus individuis simulpropria sint sed definiuntur tamquam commune illud esse commune subjectumad quod omnes pertineant formae Quamquam igitur universalia quodammodo inre inveniantur eorum tamen origo non petitur ex hominis sed ex Dei intelligentiaNe quis autem dicat hoc quod de non-differentia est placitum ad nostrum

argumentum minus pertinere Licet


91

enim concedamus hanc Realismi immutationem in theologia non conspiciendamesse ejus tamen mentionem non facere non potuimus nisi rationem planenegligeremus quomodo medio aevo Realium doctrina processerit Quicquid enimhis de rebus judicandum sit novam quandam notam characteristicam aGu l i e l m oRealismo impressam esse negari nequit Illius temporis nimirum rationem habentesprogressionem agnoscimus inter doctrinam de universalibus ante rem et illam quaeest de universalibus a parte rei ut a G u l i e l m o vocantur Quo nomine designarevoluisse videtur unam essentiam revera in unoquoque adesse individuo quaeindividua inter se nullo modo differunt nisi accidentium varietateJam vero nonnulli P l a t o n em et A r i s t o t e l em conciliare studuerunt licet

eorum studia minime propositum assecuta sint Inter quos J o a n n e Salisburiensetestante primus recensendus B e r n a r d u s Carnotensis de quo legimus1) lsquoEgeruntoperosius B e r n a r d u s Carnotensis et ejus sectatores ut componerent interA r i s t o t e l em et P l a t o n em sed eos tarde venisse arbitror et laborasse invanum ut conciliarent mortuos qui quamdiu in vita licuit dissenseruntrsquo Hic autemquamquam ejus doctrina magnopere in scholis invaluit minus etiam quam aliiidoneus erat ad lites componendas quippe qui ut recte monet D eacute g eacute r a n d o veteriOrientalium traditioni graecam commiscuerit philosophiam atque quod majoris estmomenti lsquoideam aeternam essersquo censuerit nisi forte eo A r i s t o t e l em

1) Metalog lib II c XVII


92

sibi placare putaverit quod P l a t o n i s sententia quodammodo mutata ideas nonDeo coaeternas statueritHanc vero quam a P l a t o n e acceperat doctrinam de ideis aeternis ita urgebat

quod ante eum vix aut ne vix quidem ausi fuerunt Realistae cum a Sacro Codicetum ab Ecclesiae placitis discrepare non veritus sit Quodsi enim A u g u s t i n u sideas principales dixit formas lsquovel rationes rerum stabiles atque incommutabilesquae in divina intelligentia continenturrsquo numquam tamen recte animadvertenteH a u r e a u adstipulatus esset B e r n a r d i verbis lsquomundus nec invalida senectutedecrepitus nec supremo est obitu dissolvendus exemplari suo aeternaturaeterno1)rsquo Nec meliore usus est fortuna G u l i e l m u s anno 1080 Conchis natusqui non tantum Academici et Stagiritae sed etiam Democriti Epicurique placita inconcordiam redigere studuit Nam profecto ut verus eclecticus sis aliud quidpostulatur quam ut alii aliam misceas sententiam Ante omnia oportet ut principiacognoscas e quibus varii philosophi suam quique effecerint doctrinam quorumlitem deinde ubi sibi adversari videantur magno ingenii acumine dirimas necesseest Ceteroquin eclecticismus nihil est nisi singulorum placitorum juxtapositio quaeipsi universae philosophiae nequaquam proderit Sic quoque apud Gu l i e l m umalia inveniuntur quae P l a t o n i s alia quae A r i s t o t e l i s redolent doctrinam itaut summi viri H a u r eacute a u et R o u s s e l o t 2) inter se disputaverint utrum inprimissecutus sit hic noster G u l i e l m u s Ex ejus operibus unum tantummodo

1) Cf C o u s i n Introd p 1282) Etudes sur la philosophie du moyen-acircqe TI p 194 sq


93

H a u r eacute a u quidem judice lectu dignum videtur nomen ferens nimiummirum saneDragmaticon philosophiae Cum Viro Cl R o u s s e l o t autem facimusG u l i e l m um A r i s t o t e l em inprimis secutum esse statuente duplicem quidemob causam In libro enim cujus mentionem feci Normandiae dux eum interrogansproponitur atque primo loco quaerens quid sit substantia Ad quam quaestionemrespondet philosophus quicquid est substantiam vocari Quam substantiam subindedivisam censet in visibilem et invisibilem Quoad priorem P l a t o n i s approbatdefinitionem ut posteriorem explicet Epicurii ontologicis nititur conjecturis Haecautem divisio P l a t o n i procul dubio valde displicuisset Accedit quod et mundumaeternum esse negaverit itaque in gravissima re a P l a t o n e aeque ac aB e r n a r d o discessit


94

Caput IIIInde abAbaelardo usque adArabumphilosophiam innotescentem

Sectio IRerum conditio Liber lsquode generibus et speciebusrsquo

Hic autem paulisper subsistendum est ut rerum conditionem accurate cognoscamusSaeculi duodecimi initio realismus ad culmen gloriae pervenerat Fere omnes utvidimus eorum qui id temporis maximi habebantur Theologi Realium secuti erantpartes ita ut jure J o h a n n e s Salisburiensis scripsisse videatur omnem prorsusnominalium sectam sua aetate evanuisse Quum primum Realismus incultus utita dicam viguisset major in dies cogitandi libertas valere incoeperat unde factumest ut liberior quoque realismus exstiterit qui doctissimis placuerit viris Neque estquod valde miremur Duplex enim facile indicatur caussa quae explicet qua de reRealismus ille liberior hac prima


95

Scholastica periodo victoriam reportaverit necesse sit Primum enim nullus dubitoquin ut eacutet nos jam supra monuimus eacutet J o u r d a i n praeter alios diserte affirmattheologi per fidem ad intellectum pervenire studentes optime sibi satisfacturi essentRealium viam ingressi Placita enim Christiana omnem hominis rationem longesuperare videbantur neque in iis aliquid reperiri posse quod e rebus terrestribussimilitudine aliqua cognoscere liceat A visibilibus ad invisibilia pervenire nimis difficilehabebatur opus experientia doceri quid de Deo rebusque divinis sentiendum essetvia ad cognitionem videbatur nimis abjecta ignorantiam confiteri rerum quarumdoctam ignorantiam nos summam habemus sapientiam strenue recusabantFingenda igitur erant quae revera non aderant nam fictae nobis apparent tamquamopiniones leges illae rationis quas aeternas immutabilesque dictitaerint Scholasticieo eventu ut ea quae intellectus sibi relictus doceat summa habeatur veritas quamin dubium vocare nulli liceret Intellectus igitur sibi sufficiet qui autem ut par est insingulis quae adspiciuntur rebus indagandis occupari nequit omnia contra inuniversales formas in categorias redigat necesse est illaeque formae per intellectumcreatae vere exsistunt ie universalia non singula adsunt Experientiacirc singulacognoscuntur uno intellectu universalia Illa igitur non nisi phaenomena sunt haeccontra τὰ ὄντα a quibus initium faciens hominis intellectus nulla alia curare debetpraeter illa quae ipse creaverit Omnia quae diximus copioseque supra exposuimussi uno exprimere velimus verbo non plane ut spero a veritate aberrabimuscontendentes Realismum esse ra-


96

tionalismum quendam poeumlticum ie phantasia veluti exornatum quae quum verasint sponte intelligitur cum Scholasticis tum mysticis nonnullis hanc philosophandimethodum quam realistam dicimus maximopere placuisseQuum vero attendas praecipua quae religionis C h r i s t i a n a e dicantur placita

ut gravissimum illud de Deo de Trinitate de processione Spiritus Sancti detranssubstantiatione alia quis est qui hisce placitis illustrandis rationalismum illuminservire debuisse neget Quo operante nimirum multa quae ceteroquin absurdavel saltem sibi invicem repugnantia viderentur facile intelligebanturIn posterum opportunitas nobis dabitur hujus argumenti ulterius explicandi nec

est quin progrediamur ad alteram exponendam causam qua Realismus tam prosperausa sit fortuna Haec autem causa latere videtur in ipso adversario R o s c e l i n o Licet enim nos toto coelo a Realistis discedamus confiteri tamen oportet

R o s c e l i n i refutationem non tantam habuisse efficacitatem ut quae Realiumargumentis imminere potuisset Historia vero docente animadvertimus vel imbecillemalicujus sententiae refutationem saepius multum valuisse ad ejus auctoritatemtollendam quum haec auctoritas jam dilabi coepisset Quum contra sententiaqualiscunque alicui aetati valde placeat vix quidem dicere possumus quammultumejus augeatur auctoritas quando dubia quae jure parvi habentur momenti adversuseamafferantur Hanc ob causamautemRo s c e l i n u s ad realismum impugnandumparum invaluit quippe qui Realium placitis nimium sese opposuerit ie id quod iniis veri latere posset non attendens


97

in contrarias prorsus partes abiit adeo ut professus sit sententiam non minuserroneam quam quae a Realistis propugnaretur Dicamus quod res est Ut inanenobis videtur tantummodo universalia tamquam revera existentia habere stultumatque sanae menti contrarium est universalia omnino adesse negare ut fecitR o s c e l i n u s qui per hanc veritatis veluti trajectionem sententias quas e scholisexpellere studebat firmiores reddidit inprimis quum manifestum essetphilosophandi quam secutus erat methodumeum ipsum perduxisse ad gravissimumquod est de S Trinitate placitum perturbandumSecundis igitur rebus gaudebant Realium sententiae sed ut plerumque fit et

universe in philosophiae historia valet ipsa haec Realium fortuna in eorum pernitiemconversa est Egregie enim Co u s i n animadvertit artem criticam scientiarum essevitam Postquam philosophia qualiscumque omnes evicerit adversarios ipsaplerumque dilabitur moritur ipsa Genus enim humanum non idoneum videtur adomnem veritatem una capessendam Veritatis vero non nisi particulam quandamcognoscit semperque nostro imbecillo generi quaerendum indagandum ulteriusprocedendum est Ne autem per hanc periculosam viam vires nos deficiant necdulci quidem sed eo magis incerta quiete gaudeamus adversariis continuo nobisopus est qui quod nos statuimus vehementer oppugnent Quod nisi fiat in graveserrores occurramus necesse est Adversariorum enim absentiam nos facile omniumhabemus consensum De principiis quibus quam profitemur nititur sententia nonamplius quaeritur ut autem castra non eo stabilita videntur


98

quod nulli iis immineant hostes nec sententia victrix haberi potest quod nullamhabeat sibi adversantemQuod in genere valet hic quoque verum est In memoriam modo revocemus

Gu l i e l m um Campellensem suadenteA b a e l a r d o sententiammutaredebuissequod Realistis omninomalum erat omen Virum jam significavimus A b a e l a r d umnimirum qui novam constitueret scholam qui vi sua dialectica cum Ecclesiae tumimperanti sententiae odiosus foret virum dico qui Realismo et Nominalismo simulsese opposuit ut novam sequeretur methodumA n s e lm u s et A b a e l a r d u s Ecce duo viri per quos licet pluribus nominibus

inter se differant theologia Scholastica inclaruit Uterque effecit ut per tam longumtemporis intervallum haec theologia floruerit summis viris satisfacerit in sequentiatempora multum invaluerit Inanis enim quaestio videtur utrum ab A n s e lm o anab A b a e l a r d o Scholastica inceperit aetas Nam cum theologiae de qua nuncagimus veluti principium condidisset A n s e lm u s A b a e l a r d o procul dubiomethodus tribuenda videtur secundum quam theologi hoc principio usi suntA n s e l m o lsquoper fidem intellectumrsquo quaerente viammonstravit A b a e l a r d u s quaquod quaerebatur invenireturVellemus sane haec quae diximus omnia argumentis fulcire nec non pauca

addere de viro cujus vita cum privata tum publica admodum erat aestuosa necminus maximi momenti vetat autem argumentum quod hoc nostro speciminepertractandum proposuimus Nunc vero Viro Cl C o u s i n duce cum Realismi tumNominalismi persequamur refutationem quam liber lsquode generibus et


99

speciebusrsquo nobis offert Quem enim librum si vel non cum Co u s i n A b a e l a r d otribuamus ejus tamen aetate compositum esse apud omnes constat adeoque jureindicare censetur quae id temporis adversus utramque philosophiam in mediumconferri potuerintA b a e l a r d i opera ut notum est C o u s i n edidit qua editione usus sum P

531 igitur lego lsquoDe generibus et speciebus diversi diversa sentiunt Alii namquevoces solas genera et species universales et singulares esse affirmant in rebusvero nihil horum assignant Alii vero res generales et speciales universales etsingulares esse dicunt sed et ipsi inter se diversa sentiunt Quidam enim dicuntsingularia individua esse species et genera subalterna et generalissima aliivero quasdam essentias universales fingunt quas in singulis individuis totasessentialiter esse creduntrsquo En habes Realium sententiam omnibus remotisambagibus Sed accuratius etiam eorum refertur thesis lsquoHomo quidam species estres una essentialiter cui adveniunt formae quaedam et efficiunt S o c r a t em illameandem essentialiter eodem modo informant formae facientes P l a t o n em etcaetera individua hominis nec aliquid est in S o c r a t e praetor illas formasinformantes illam materiam ad faciendum So c r a t em quin illud idem eodemtempore in P l a t o n e informatum sit formis P l a t o n i s Et hoc intelligunt de singulisspeciebus ad individua et de generibus ad speciesrsquo Ignoscat rogamus benevoluslector si forte nimis copiose hunc locum landaverim nam argumenti momentumposcebat Audiamus et refutationem lsquoQuodsi ita est quis potest solvere quinS o c r a t e s eodem tempore Romae sit et Athenis Ubi enim S o c r a t e s


100

est et homo universalis ibi est secundum totam suam quantitatem informatusSocratitate Quicquid enim res universalis suscipit tota sui quantitate retinet Si ergores universalis tota Socratitate affecta eodem tempore et Romae est et in P l a t o n etota impossibile est quin ibi etiam eodem tempore sit Socratitas quae totam illamessentiam continebat Ubicumque autemSocratitas est in homine idemSo c r a t e sest S o c r a t e s enim homo socraticus est Quid contra hoc dicere possit rationabfleingenium non habetrsquo Haec quoque ipsis verbis commemorare debui quum mihisaltem ingratum videatur opus ea quae Scholastico dicendi genere optimeexprimuntur puriori reddere LatinitateHaec refutatio maximi nobis videtur momenti ut auctori quoque visum est quum

nimirum in sequentibus saepius huc redeat Jure procul dubio quaeritur lsquoquis potestsolvere quin Socrates eodem tempore Romae sit et Athenisrsquo ad quam quaestionemnec facile nec sane libenter respondere possint Realistae Quod etiam valet deomnibus quaestionibus ex experientia sumtis hoc enim Realismi doctrinae propriumest ut de rebus in facto positis nihil curet nec quid sit quaerat sed quid esse debeatHocmodo autem pergit auctoris ratiocinatio lsquoQuodsi animal totum existens in Socratelanguore afficitur et totum quia quicquid suscipit tota sui quantitate suscipit eodemet momento nusquam sine languore est autem in P l a t o n e totum illud idem ergoetiam ibi langueret sed ibi non languet Idem de albedine et nigredine circacorpusrsquo Si id dicant (ut revere dicunt) in quantum est universale non languet idest hoc quod est universale aufert numquam languet


101

quia semper ut universale similiter hoc et singulare aufert in quantum est singularequod nullum singulare languet in quantum est singulare et ita bis habemus inquantum ita in quantum est universale non languet in quantum est universalersquoPutaremus aliquem audire ex recentioribus philosophis ex B a c o n i s sectatoribusex iis qui magis magisque intelligant genus humanum numquam veritatisassecuturum esse nisi regiam empirica quae dicitur viam ingrediatur Haec autemmissa facientes de aliis quoque videamus quibus auctor noster Reales confutareconatus sit Ad B e r n a r d um enimCarnotensem se convertit qui species et generaP l a t o n i s idearum ratione habita explicare studuit quibus ideis tamquam aeternispropositis merito reponit auctor lsquoGenera et species aut creator sunt aut creaturaSi creatura sunt ante fuit suus creator quam ipsa creatura Ita ante fuit Deus quamjustitia et fortitudo quas quidem esse in Deo non dubitant et aliud in Deo Itaqueante fuit Deus quam esset justus vel fortis Sunt autem qui negant illam divisionemesse sufficientem quicquid est aut est creator aut creatura sed sic faciendam essedicunt quicquid est aut genitum est aut ingenitum Universalia autem ingenitadicuntur et ideo co-aeterna et sic secundum eos qui hoc dicunt animus quod nefasest dictu in nullo est obnoxius Deo qui semper fuit cum Deo nec ab alio incoepitNam aeque ut materia ita et forma universalis est et ita Deo coaeterna quodquantum a vero deviet palam estrsquo1)Quum non liceat quamquam cuperemus cum auctore

1) p 517


102

lsquoillam quae de indifferentia est sententiam perquirerersquo illius potius Nominaliumdoctrinae refutationem audiamus eoque duce lsquoillam sententiam quae voces solasgenera et species universales et particulares praedicatas et subjectas asserit etnon res insistamusrsquoLicet minus philosopha ratione procedat accurate tamen adversus R o s c e l i n i

placitum contrarium ponit idque absurdum esse ostenditlsquoRes quidem genera et species esse auctoritas affirmat et B o e t h i u s qui in

secundo commentario super P o r p h y r i um ldquonihil aliud species esse putanda estnisi cogitatio collecta ex individuorum dissimilium numero substantiali similitudinegenus vero collecta cogitatio ex specierum similitudinerdquo Item idem Bo e t h i u s in commentario super categorias dicit ldquoquoniam rerum decem genera sunt primanecesse fuit decem quoque esse simplices voces quae de simplicibus rebusdicerenturrdquo Hi tamen exponunt genera id est manerias Quasdam autem resuniversales ait A r i s t o t e l e s in Peri Ermeneias1) ldquorerum aliae sunt universalesaliae sunt singularesrdquo Item voces nec genera sunt nec species nec universalesnec singulares nec praedicatae nec subjectae quia omnino non sunt Ampliusquemadmodum statua constat ex aeumlre materia forma aut figura sic species exgenere materia forma aut differentia quod assignare in vocibus impossibile estNam cum animal genus sit hominis vox vocis nullo modo est altera alteriusmateria nam cum habeat eorum sententia nihil esse praeter individua et haectamen si-

1) Ar de interpr pg 23


103

gnificari de vocibus tam universalibus quam singularibus idem prorsus significabitanimal et homo unde hoc e converso vere dici potest significatum speciei essemateriam significati generis Quodsi aeque ut partes totius ita species sunt materiagenerum non atque in hoc differunt imo conveniunt Nam idem formam nonsuscipit ad se ipsum constituendum sed ait B o e t h i u s ldquogenus accepta differentiatransit in speciemrdquo Nec idem est pars sui ipsius Nam si idem sibi esset totum etpars idem esset sibi oppositumrsquoQuum igitur cum Realium tum Nominalium scholae vehementer sibi invicem

adversentur neutraque veritate gaudeat tertium quid quaerendum est quod quumsequamur veram tutamque nobis monstret viam Tertium illud unum nobis superestUniversalia enim quum nec res nec voces sint conceptus sint intellectus necesseest En habes definitionem quae quamquam tantum universalia existere negansvel sic quidem ea flatibus vocis non aequiparat Conceptualismus enim de singulisquidem quaerit singulaque accurate cognoscere cupit ex iis tamen universaliaoperationis humanae veluti colligit

Sectio IIConceptualismus in Theologia Artis dialecticae vis

Constat nihil adesse praeter individua neque ullum eorum per se genus dici possevel species haec autem individua inter se nonnulla similia habent quae intellec-


104

tus noster animadvertit comparat sejungitque ab iis quibus individua inter sedifferant Nobis vero hac ratione procedentibus illa quae animadvertimus similiaordines constituunt quibus individua comprehendantur quos ordines speciesvocamus vel genera1)Inde novum illud nomen ortum est quo significari solet A b a e l a r d u s

conceptualistaA conceptualistarum autem sententia ulterius explicanda abstinendum nobis est

Conferantur igitur in ed C o u s i n pp 524 526 527 529-541 ex quibus luculenterpatet humanum ingenium ut a stulto Realismo ad cultiorem sic quoque ab ineptoad verumNominalismum progressum esse Nec tantum id temporis docte monenteC o u s i n Conceptualismus Nominalismum evicit per omnem vero recentiorisphilosophiae historiam meliorem hanc viam philosophos videmus ingredientesquoties coecus Realismus regnare incoeperitQuum autem conceptualismum habeamus nominalismum licet alia forma indutum

continuo quaeritur utrum haec quoque nova illius forma in Theologiam invalueritNullus dubito quin affirmando huic quaestioni respondendum sit Caetera missafacientes nunc tantum de praecipuo illo quod est de Trinitate videamus placitoR o s c e l i n u s ut supra animadvertimus dum sibi constare vellet neque in turpeverborum lusum incidere aut hoc gravissimum placitum negare aut Tritheiumlsmumdocere debuerat Conceptualista vero hanc Charybdim

1) lsquoLes egravespeacuteces et les genres sont donc ut egregie docet C o u s i n des produits reacuteels delesprit ce ne sont ni des mots quoique des mots les expriment ni des choses en dehors ouen dedans des individus ce sont des conceptionsrsquo


105

vitans in alterum scopulum incidit Ex conceptualismo Sabellianismus oritur Quienim statuit nihil esse praeter individua tres quae recensentur divinas personaseodem modo ac genera et species tantum similitudines habeat necesse estdifferentiis mixtas Tres illae personae igitur non revera personae essent sed multomagis tres varii conceptus ex nostro orti intellectu ejusdem rei ie ejusdem divinaesubstantiae Haec enim divina substantia tantummodo conceptualistis revera existerevidetur quum distinctae personae Pater Filius Spiritus Sanctus nil nisi variaeducantur formae sub quibus unus idemque Deus intelligaturNec tantum a priori e Conceptualistarum doctrina sequitur Sabellianismus Ea

ipsa quae de Trinitate A b a e l a r d u s philosophatus est S a b e l l i i sententiamConceptualismi necessariam esse sequelam luculenter docent quamquam igiturlibrum lsquode generibus et speciebusrsquo A b a e l a r d o tribuendum affirmare recusamusvel sic tamen eum Conceptualistam jure vocari eo quod de summo in Theologiamysterio professus est comprobatur Videtur procul dubio a Sabellianismo quammaxime abhorrere A b a e l a r d u s atque nisi ejus verba attente legimus prorsusfalli videbimur A b a e l a r d um hujus erroris accusantes Diserte enim affirmatdivinam naturam esse simplicem id est ut alio loco explicat rebus terrestribus planedissimilem quippe quae semper fortuitis proprietatibus praeditae sint Sic exempligratia aqua numquam sine eo quo contineatur apparet colores sine corpore aliquocui proprii sint numquam videmus nec cogitatur sapientia sine animo de quopraedicatur Divinae autem naturae nihil proprium est


106

quod accidens dici possit omnia absoluta necessaria omnia quae in hac naturaagnoscuntur Hoc sensu igitur Dei naturam simplicem esse vult A b a e l a r d u s itaut proprietates quaslibet si tollas ipsam quoque tollas naturam necesse est Pergitautem lsquonon propter hoc naturam illam boni simplicem dicimus quia est Pater in easolus aut Filius solus aut Spiritus Sanctus solus aut sola est ista nominis trinitassine substantia personarumrsquo Non opus est ut indicemus haec quidem minimeSabellianismum sonare Cuique enim sponte patebit Videamus autem utrum eaquae nunc laudavi comprobentur sequentibus an debilitentur Debilitantur omninoaddit enim A b a e l a r d u s lsquo sed ideo simplex dicitur quia est hoc quod habetexcepto quod relative quoque persona ad alteram diciturrsquo His ipsis verbis lsquoquia esthoc quod habetrsquo error quem expellere studuit redire videtur Quum enim primumin divina natura nihil omnino distinguendum docuerit A b a e l a r d u s nunc veroeam veluti a se ipsa differre contendit variarum ratione habita proprietatumManifestum est illam divinae naturae simplicitatem verae justaeque de Trinitatenotioni nocere quum hanc unam substantiam simplicem secundum proprietatesdistingui posse patiaris Qua distinctione hoc sibi vult auctor noster aliam essePatris proprietatem aliam Filii aliam Spiritus Sancti licet omnes uni substantiaetribuendae sunt1) Ut unus idemque homo tribus veluti indui potest personis quumipse aut cum eo aliusquis loquatur aut ejus mentio fiat divina quoque substantiaalia est persona generans

1) Vide introd in Theol passim


107

alia procreans alia vero procedens Haec autem de Trinitate sententia talis estqualis a S a b e l l i o si quid video facile accipi possit Sic enim tres quae in divinanatura distinguuntur personae tot modi existendi haberi possunt sive triplex ratioqua una substantia proponitur Licet igitur A n s e lm i rejiciat verba quibus ut supravidimus Deus rivo comparatur qui magis magisque increscens magnarum fitaquarum fons uberrimus ab A n s e lm o tamen verbis magis quam re quod attinetexemplum differre videtur quum nimirum is qui generat non eodem temporis punctoprocreari potest Ut enim apud A n s e lm um rivus sese dilatat quo magnus fiattorrens apud A b a e l a r d um divina substantia primum generat deinde ipsaprocreatur ita ut novam adipiscatur proprietatem scilicet τοῦ procreatam esseImmo nulla prorsus ratione A b a e l a r d i comparatio Anselmianae illi dissimilis estSicuti enim aqua et tamquam rivus generans et tamquam torreus procreata dicipotest non video qua de caussa A b a e l a r d u s Anselmianum illud exemplum jurevituperare possit - Hisce monitis spero fore ut satis indicasse videar ecclesiaeplacito non respondere A b a e l a r d i de Trinitate sententiam quippe quae trinitatemdoceat tamquam intellectus nostri conceptum1) Magna deceptio est si putesConceptualistam magis quam Nominalistam ido-

1) Neque igitur non possumus in memoriam revocare egregia illa verba Viri Cl C o u s i n quaeconceptualismi naturam quam nunc cognitam habemus veluti ante oculos depingunt lsquoleconceptualisme nest pas autre chose que le nominalisme dans son principe moins sesconseacutequences extrecircmes qui en revegravelaient toute la porteacuteersquo Vide operis supra laudati introitumin fine


108

neum esse ad placitum quod est de trinitate recte explicandum Nunc nonquaerimus utrum omnino liceat aut prosit de summis quae habentur in theologiamysteriis philosophari Omnibus vero volo persuasum sit Realismo repudiatonominalismum proditurum esse licet formas induerit longe diversas R o s c e l i n ierror cuique patet A b a e l a r d i vero saepius latuit latet nonnumquam En totumquod inter ambos viros intercedit discrimen Prioris Tritheiumlsmus ortus est ex studioecclesiasticae doctrinae cum sui ipsius nominalista sententia conjungendaeposterioris autem Sabellianismus optime explicatur si animadvertimusA b a e l a r d um quamquamConceptualista fuerit noluisse tamen ea quae docueritEcclesia prorsus negligere Unus idemque error utrumque occupat decipit Putantquidem nimirum Ecclesiae obedire nec aliud quid cogitare quam quae Ecclesiacredit revera contra profitentur quae ipsorum philosophia doceat Cernitur autemin A b a e l a r d o major dialectica vis tum si spectas philosophiam tum si theologicide quo nunc res est placiti rationem habes Philosophia nimirum Conceptualistaejus saltem temporis ut vidimus Nominalismus jure habetur quem tamen emollivitars dialectica A b a e l a r d i de trinitate sententia eandem ostendit artem dialecticamqua operante aeque ac R o s c e l i n u s Ecclesiae doctrinae revera adversatur nonautem Ecclesiam aeque ac hic offendisse videtur Quod comprobat egregium illudquod de eo nobis impertit testimonium Pe t r u s Venerabilis quin ipse notissimusillius adversarius B e r n a r d u s quippe qui quatenus nobis saltem notum sit minusde sententiis haereticis A b a e l a r d um accusaverit quam de aequivocisambiguisque dicendi modis


109

Ea ipsa autem quae de placito Trinitatis monet admodum luculenter indicantA b a e l a r d um illud placitum reapse non magni fecisse lsquoTale estrsquo inquit lsquotale estergo deum Patrem et Filium et Spiritum sanctum profiteri ac si ipsum ut dictumest summum bonum esse praedicimusrsquo Quum enim A b a e l a r d um audiamus1)Deus pater dicitur ob divinam id est perfectam ejus potestatem Deus filius vocaturquia summa est sapientia ie summa potentia discernendi Deum autem tamquamspiritum sanctum colentes summam eum significamus lsquocaritatem benignitatemquersquoVerborum sensus sponte animadvertitur Quid plura Quamquam Ab a e l a r d umaudacem magni facimus omnium unum gravissimae illi Ecclesiae auctoritatiadversantem propugnatoremque acerrimum illius qua nos gaudemus cogitandilibertatis quamquam ecclesiastica B e r n a r d i Claravallensis severitate minimedilectamur verborum tamen sensus quem significavimus ratione habitaB e r n a r d um optime intelligimus scribentem2) lsquoIrridetur simplicium fideseviscerantur arcana Dei quaestiones de altissimis rebus temerarie ventilanturinsultatur patribus quod eas magis sapiendas quam solvendas censuerintrsquo Nosenim non ut B e r n h a r d u s Cl A b a e l a r d um vituperamus nimia cogitandiusum libertate multo magis A b a e l a r d o crimini esse censemus eum non majoreusum esse libertate quodsi saltem hujus rei doctorem saeculi undecimi accusareliceat Quum nimirum liberior fuisset non tantum res sed cum rebus ipsa mutassetnomina nec

1) Introd I passim2) Ep IX


110

Trinitatis nomen servasset ea ipsa quae de trinitate docebat Ecclesia philosophaimpugnans rationeAnimadvertamus enim oportet quammagna notionum sibi invicem adversantium

perturbatio sit In A b a e l a r d i opere cui titulus est Christiana Theologia legimuslsquoTres itaque proprietates non tres res dicimus id est non tres essentias sed tres inuna essentia relationum diversitates per quas ut dictum est tres personaeconsistuntrsquo Persona igitur apud A b a e l a r d um idem valet ac proprietasQuemadmodum vero tribus lsquoin una essentia relationum diversitatibusrsquo personassignificari numquam patimur veram trinitatis notionem Ab a e l a r d um professumesse negamus licet ut aequum feramus judicium addamus necesse sit auctoremnostrum ipsum confiteri omnia quae de Deo dicuntur lsquotranslationibus et parabolicisaenigmatibus involuta (esse) et per similitudinem aliquam investigari ex parte aliquainductam ut aliquid de ineffabili majestate suspicando potius quam intelligendodegustemusrsquo Quae quomodestiora sunt veroque docto digniora eo magis miramurhanc quam de trinitate protulit sententiam sibi satisfecisseAdjiciamus nonnulla licet breviter de A b a e l a r d o artis dialecticae magistro

Oculos igitur in eum convertamus qui prae omnibus aequalibus philosopho praeditusfuerit ingenio atque cujus scholas permulti frequentaverint discipuli Quamquamipsa A r i s t o t e l i s scripta adire ei non licuit quae continebant tamen e versionibuscommentariisque cognita habuit quibus artis dialecticae doctioris peritior factus estQuam tamen cognitionem cum lectionibus tum scriptis haud paucis


111

ita divulgare studuit ut alii quoque in A r i s t o t e l i c a philosophia operam navarentInvitis adversariis doctrinam Ab a e l a r d i damnandam curantibus ejus exemplummagnam vim habuit et efficacitatem ad illam quae liberior dicitur theologiamfovendam Hanc autem theologiam liberiorem laudibus nostris ornare possumusquum universe A b a e l a r d u s animos revocaverit ab insana atque inani illaphilosophia quae in aeternum frustra quaeret de iis quae hominis rationem longesuperent lsquoScimus omnesrsquo inquit lsquoin his quae ratione discuti possunt non essenecessarium auctoritatis judicium quod (autem) capi non potest loco humanonon comprehendatur animorsquo Sequentia vero nostris inprimis temporibus inmemoriamrevocare prosit lsquoQuae major indignatio fidelibus habenda esset quam eum sehabere Deum profiteri quem ratiuncula humana posset comprehendere autmortalium lingua dissererersquoNon quidem immemores sumus omnium vitiorum quae liberiorem illam medii

aevi inprimis theologiam inquinaverint neque ignoramus pleraque illius placitasubtiliora quam veriora fuisse quin indolem retulisse rationalismi recentioristemporis hanc vero praesertim ob causam illius auctor laudandus nobis videtur etnostri ratione habita propositi commemoratione dignissimus quoniam haec ratiophilosopha quae inde ab A b a e l a r d o in Theologiam magis magisque valereincepit quam arcte conjuncta sit cum rerum mutatione post A b a e l a r d umconspicua Quum enim ut proximo capite vidimus Realismus isque stultissimuscum in philosophia tum in theologia regnaverit sequenti periodo nominalismuspotius palmam tulit cum mysticis aeque ac scholasticis


112

studiis arcte conjunctus quod praesertim procul dubio A b a e l a r d o tribuendumvidetur licet alia accesserit caussa eaque gravissima quae multum attulit adA r i s t o t e l i s auctoritatem augendam Hanc causam dico Arabum philosophiam

Sectio IIIGilbertus Porretanus

Primum autem eorum fiat mentio qui scripserint ante Arabum innotescentemphilosophiam Quod ut ordine faciamus primum oculos in G i l b e r t um PorretanumconvertamusHunc G i l b e r t um cum Viro Cl H a u r e a u virum ducimus minime

contemnendum quem multi scriptores nimis neglexerunt inter quos Me i n e r s B r u c k e r R o u s s e l o t recitare liceat Libri quos edidit lsquode Trinitatersquo1) et lsquode sexprincipibusrsquo virum nobis monstrant fortem cujus vigorem in multis theologisoppugnandis non possumus non mirari Systema nobis praebuit absolutum licetnon multa docuerit quae nondum apud alios reperiantur B e r n a r d o CarnotensiA n s e l m o R a d u l p h o praeceptoribus usus nec tamen ad eos sese

1) Hic liber de Trinitate est commentarius ad ea quae hac de re scripsit B o euml t h i u s Magnuminest acumen ingenii nec Graecae linguae ignotus fuisse videtur G i l b e r t u s


113

informavit A r i s t o t e l em ante omnes magistrum sibi elegit quem an secutus sitnunc indagandum Quae autem deG i l b e r t o acutissimus ille J o h Sarisburiensismonuerit primum videamus lsquo alius1) cum G i l b e r t o Pictaviensiuniversalitatem formis nativis attribuit et in eorum conformitate laborat Est autemforma nativa originalis exemplum et quae non in mente Dei consistit sed rebuscreatis inhaeret Haec graeco eloquio dicitur εῖδος habens se ad ideam ut exemplumad exemplar sensibilis quidem in re sensibili sed mente concipitur insensibilisingularis quoque in singulis sed in omnibus universalisrsquoHis igitur commemoratione dignissimis docemur G i l b e r t um universalia ante

rem non statuisse sed ea tantummodo esse formas quibus individua adsunt Haecautem plane respondent iis quae inveniuntur in lsquoG a n f r e d i Mon Claraevallepistola ad Episc Albanensem de rebus gestis in causa G i l b e r t i Porretanirsquo a Viriscll G i e s e l e r et B a u r laudata ubi legimus lsquoDuo nomina tradit substantiaedesignari videlicet quod est et quo est essens atque essentiam sicut album etalbedinem interdum significare dicitur et rem albam Id ergo quo est unum esse intrinitate consentit formam scilicet et naturam deificam matremque ut ita dixerimtrinitatisrsquo Videmus igitur G i l b e r t um philosophum suum principium continuo adplacitum quod est de Trinitate applicantem De quo placito optime G i l b e r t icognoscemus sententiam quatuor illis ex ejus Commentario capitulis legendis dequibus secundum Virum Cl G i e s e l e r

1) Metalogr lib II c XVII


114

V a s q u e z i u s nos certiores facit1) Quatuor capitula haec sunt I Quod divinanatura quae divinitas dicitur Deus non sit sed forma qua Deus est quemadmodumhumanitas homo non est sed forma qua est homo II Quod cum Pater et Filius etSpiritus sanctus unum esse dicuntur non nisi una divinitate esse dicantur necconverti possit ut unus Deus vel una substantia vel unum aliquid Pater et Filiuset Spir S esse dicantur III Quod tres personae tribus unitatibus sint tria et distinctaeproprietates tribus quae non sunt ipsae personae sed sunt tres aeternae et abinvicem a divina substantia in numero differentes IV Quod natura divina non sitincarnata - Post haec quatuor articula cum animi attentione lecta vix aut ne vixquidem intelligimus quomodo factum sit ut nonnulli in incerto versentur utrum potiusRealista an Nominalista dicendus sit G i l b e r t u s Nullus enim dubito quin omninoConceptualistarum partibus eum adscribere oporteat quod non tantum exA r i s t o t e l i s ejus studio sponte conficitur sed quoque ex ipsa ratione qua cumde divinitate tum de humanitate dixit Inde si quid video quam luculenter patetnumquam eum existimasse inter Deum et Deitatem aut inter attributa divinaintercedere realem ullam distinctionem sed tantum theologicamFortasse locus ille quemex lsquosummis R o b e r t i Melod2)rsquo nobis tradidit H a u r e a u

ansam praebuit hujus dubitationis Legimus lsquosecundum istosrsquo (est G i l -

1) Vide comm in T h o m a m PI disp 120 cap 2 sive D u P l e s s i s dArgentreacute coll judicTI p 39

2) MSS St Vict no 404


1 1 5

b e r t i sententia cujus mentio fit) lsquosecundum istos Deus et Deitas sunt sicutformatum et forma nam divinitatem dicunt esse formamrsquo Et porro lsquoFormam Deidivinitatem appellant At omnis forma formati est divinitas ergo alicujus formati formaest scilicet Dei trinitatisrsquo Haec quidem quid sibi voluerit G i l b e r t u s accuratetradere videntur Fateamur quod res est Possumus omnino ex iis quae laudavimusconficere G i l b e r t um ita distinxisse formatum inter et formam ut hanc tamquamuniversale revera existens habuerit illud vero singulare esse duxerit quod nonrevera adsit nisi quatenus universali veluti nitatur Ulterius etiam progrediemur Siquis rogat an quoque Realistae formatum inter et formam distinguere possintaffirmando procul dubio respondendum mihi videtur Vel sic quidem tamenG i l b e r t um Realistam fuisse negamus licet ex his ipsis verbis in cujusnampedibus abierit G i l b e r t u s non luculenter pateat Optime vero difficiliorem hancquaestionem illustrare quin etiam omnem dubitationem possunt illa quaeJ o h a n n e s Sarisb scripsit jam supra laudata lsquo forma natura originalis quaenon in mente Dei consistit sed rebus creatis inhaeretrsquo Haec omnem revera tolluntdubitationem quippe quae doceant lsquoformas nativas originalesrsquo id est universalianon sicut P l a t o n i s ideae ante ipsas res exstitisse inhaerere vero rebus creatisQuae forma nativa jure dici potest lsquosingularis in singulis sed in omnibusuniversalisrsquo Humanitas exempli gratia forma est quam omnes qui dicanturhomines inter se communem habent Non homines dicendi essent nisi hujus formaeomnes essent participes Vocem humanitatis autem non eo sensu accipit G i l -


1 1 6

b e r t u s ut quemadmodum apud Realistas sit unum illud totum sit universaleillud cui ut existat non opus est individuis nam diserte affirmat humanitatem ipsishominibus inhaerere Sic quoque ut ad illud de quo egimus placitum redeamustrinitatem habet formam cujus si quis particeps sit jure deus vocari possit Affirmatautem Patrem Filium et Spiritum Sanctum divinitatis forma esse praeditos undesequitur Filium et Spiritum S aeque ac Patrem deos esse dicendos Ut vero diidicuntur quatenus unam formam communem habeant lsquoex unius divinitateparticipatione (sunt R o [ b ] Melod verba) tres personas unumDeumesse asseruntrsquoDivinitatis igitur forma universale est quod intellectu concipitur Eam tantummodo

ob causam Deum inter et deiumltatem distinxit ne Filium et Spiritum S videretur habereunius Dei proprietates non autem personas Quo fit ut ejus sententia Realistis quammaxime opposita sit Hi enim potius statuunt divinitatem ie universale reveraexistere Patrem Filium et Spiritum s esse formas quibus sese induat universaleG i l b e r t u s contra universale habet formam qua Pater Filius et Spiritus s praeditirevera personae divinae dicuntur Tres personas hujus formae participes esse addatnecesse est nam eo significari vult non Patrem tamquam Patrem nec FiliumtamquamFilium nec Spiritum tamquamSpiritum esse deitatem Quod nisi addidissetnon video quomodo illud fugere potuisset quod in libro lsquode generibus et speciebusrsquocontra Realistas jure scriptum vidimus Quemadmodum enim ibi legimus lsquoquodrsquohominem videlicet lsquorem unam (esse) essentialiter cui adveniunt formae quod siita est


117

quis potest solvere quin S o c r a t e s eodem tempore Romae sit et Athenis Ubienim S o c r a t e s est et homo universalis ibi estrsquo ii quoque qui deitatem doceantesse universale revera existens lsquocui adveniunt formae quaedamrsquo explicent necesseest utrum deitas illa eodem tempore tamquam Pater tamquam Filius aliquidperficere possit Articulorum quae laudavi quartum judicium nostrum comprobatarticulus sic sese habet quod natura divina non sit incarnata Haec enim G i l b e r t ithesis maximi momenti videtur quippe quae indicet eum acute distinxisse naturaminter et personam ideoque ostendit eum quod saltem de Trinitate placitum attinetnon fuisse Realistam Non enim fieri potest Realistas audientes ut hanc patiamurdistinctionem Realistae enim dixerint divinam naturam quatenus sit Filius incarnariquam enim naturam singulis a personis sejungere nequeunt ut ex articulorum quaeG i l b e r t o B e r n h a r d u s opposuit quarto patet lsquoCredimus ipsam Divinitatemsive substantiam divinam sive naturam divinam dicas incarnatam sed in filio essersquoPostremo loco odium quod sibi peperit G i l b e r t u s a parte B e r n h a r d i confirmare potest quod de eo tulimus judiciumVideamus igitur breviter quid ex ejus doctrina sequi debeat Sequi debet atque

sequitur Tritheiumlsmus moderatior Haec denuo comprobant quae supra diximus deConceptualismo id saltem temporis Nominalismo haud dissimili Quemadmodumenim tres personae formae humanitatis participes tres homines jure dicuntur tresquoque quae divinitatis utuntur forma tres merito habentur dii En ipsum fere illudad quod pervenerat R o s c e l i n u s nam licet aliis verbis usus sit G i l b e r t u s inter utrumque


118

nullum fere intercedit discrimen Ecclesiam vero non eum aeque ac R o s c e l i n umodio prosecutam esse non est quod valde miremur B e r n h a r d u s enim utG i l b e r t i doctrinae melius adversaretur ipse fidei symbolum quatuor articulisconstituit quo doctrina orthodoxa contra haereticam comprobaret Hoc symbolumPa p a e tradidit quod repulerunt Cardinales B e r n h a r d i auctoritati jam diuinvidentes Cardinalibus B e r n h a r d o cedere coacto factum est ut de tribus articulispostremis nihil dijudicatum sit lsquoDe primo tantum Romanus pontifex definivit nealiqua ratio in Theologia inter personam et naturam divideret neve deus divinaessentia diceretur ex sensu ablativi tantum sed etiam nominativirsquo Quum igitur locumG i l b e r t o designare velimus eum quodammodo R o s c e l i n um inter etA b a e l a r d um attamen conceptualistam fuisse contendimus1)

Sectio IVVarii doctores usque ad finem saec XII de Mysticismo

Ars autemdialectica quamexcoluit A b a e l a r d u s quam fovit quoqueG i l b e r t u sPorretanus plurimis

1) Ita ut nunc quoque comprobentur quae ex egregio Viri Cl C o u s i n introitu jam laudavimuslsquole conceptualisme nest pas autre chose que le nominalisme dans son principe moins sesconseacutequences extrecircmesrsquo Quamquam meo saltem judicio tantummodo de conceptualismovalent qualis medio aevo floruerit


119

quidem satisfacere potuit nec vero omnibus placuit ingeniis Quaestiones illaesubtiliores quibus haec ars ansam praebuit quamquam Ecclesiae non illicitaedubiae tamen et periculosae videbantur Dum Realistae orthodoxa placita fideamplexi de iis philosophati essent atque eos evicissent qui in contrarias abiissentpartes non erat cui sese opponeret Ecclesia Longe vero alia ratio A b a e l a r d oauctore in Theologia invaluit quam et sequebatur G i l b e r t u s methodumcommendans vere nominalistam Formale enim ejus doctrinae principium falsissimahaec erat opinio in Theologia leges valere diversas ab iis quae in caeteris servanturdisciplinis Quod cum revera ita sese habeat fieri poterit ut in Theologia quid verumsit quod in philosophia exempli causa jure falsum habetur Nitebatur illa G i l b e r t isententia ejus doctrinacirc de Deo rebusque divinis quas toto coelo a rebus humanisdifferre dictitabat ita ut de utrisque non pari ratione agendum censeret Licet formalehocce principium initio saltem Ecclesiae doctrinae non noxium fuerit dum fidessive potius doctorum obtemperantia pergeret ea credere quae rationi humanaeabsurda viderentur atquemaximopere contraria hominis tamen ingenium harmoniamaeque ac libertatem quaerit Harmonia vero humano ingenio numquam paraturdum nullum adsit criterium quo quid in omnibus verum sit homo cognoscat Neclibertate umquam gaudere potest dum auctoritati Ecclesiae sive alicujuscunqueserviliter morem gerere ei oporteat Quo fit ut per longum temporis intervallum hancdiscrepantiam genus humanum pati nequeat Quaerit ut vidimus harmoniamliberum esse studet Duplex adest ratio qua utriusque compos


120

fieri possit Possunt enim ea quae sibi invicem adversentur conciliari philosophiaexempli causa cum theologia sive alterutra plane tollatur necesse est Liceat aliisverbis exprimere quod sentio Adsunt revera et adfuerunt qui nullam omninophilosophiam inter et theologiam agnoscant discrepantiam qui licet olim acerrimaminter utramque viderint pugnam omnia inter se contraria superaverint Hi proculdubio regiam inierunt viam ut quibus eorum ingenio opus est harmoniamlibertatemque recuperarent Verum non omnes quae se invicem impugnantiaagnoscant hac ratione placare possunt Longe aliam ingrediuntur viam quae denuoin duos se dividit tramites Theologiam enim ullam adesse negant aut philosophiamita flocci pendent ut in summis in quibus humanum ingenium occupatur dijudicandisnihil ei tribuendum videatur Hi posteriores vulgo mystici vocantur ita fortasse optimesignificandi Sunt enim qui omnium disciplinarum theologiam primam habeant itaut caeteris omnibus relictis theologiae aures praeberi debeant Quod verotheologiam jure atque merito tam magni facere videantur tribuendum est rationiqua putant se Deum cognitum habere qua ratione fit ut vocem theologiae peculiariquodam sensu accipiant Iis enim persuasum est nulla intelligentia nullisratiocinationibus opus esse neque ullam requiri philosophiam ad Deum rectecognoscendum Itaque ab omni arte dialectica quammaxime abhorrent Res divinaecontemplandae non ingenio indagandae sunt Omnia ex intimo corde ex pectoreomnia petantur Noscere est credere credere autem est amare Neque amare aliudquid est quam penitus persentiscere quo arcto cum Deo


121

juncti simus vinculo lsquoQuatuorrsquo ut unus e mysticis inquit - lsquoquatuor sunt in quibusnunc exercetur vita justocircrum lectio sine doctrina meditatio oratio operatio quintadeinde sequitur contemplatio in qua quasi quodam praecedentium fructu in hacvita etiam quae sit boni operis merces futura praegustaturrsquo Contemplatio igitursummum est ad quod pervenire possit homo quam ut melius etiam cognitamhabeamus alium quendam e mysticis R i c h a r d um nimirum animadvertamussex in contemplatione distinguentem gradus quorum quintus quidem refertcontemplationem supra sed non praeter rationem quorum ultimum vero ita significatR i c h a r d u s supra et videtur esse praeter rationemSummus vir N e a n d e r nunc fato eheu defunctus egregia sapientissimaque

nobis reliquit verba quae in hunc locum optime applicare possimus Scripsit enimin diario quod dicitur Deutsche Zeitschrift fuumlr Christliche Wissenschaft undchristliches Leben 1850 lsquoQui per longius temporis intervallum humanum ingeniumoccupaverint errores quum tollere cupias persentiscas ipse necesse est e quanamorti sint veritate nec non ut desiderium cognoscas quod hujus aliusve erroris caussasitrsquo Quod igitur probe teneamus Neque immemores simus mysticismi inprimisratione habita eorum quae ex his verbis sequuntur Nam vel apud optimos qui dephilosophia egerunt scriptores apud H a u r e a u exempli causa non raro occurritmysticismum ita despici ut plane inepti stultique videantur qui hanc mysticamamplexi sunt methodum Fateamur autem quod res est Nec tantum scholasticismussed omnis universe disquisitio quae unice fere spectat intelligentiam toti homini


122

satisfacere nequit Omnem hominem simul excolere en pensum vitae cui admodumpauci tamen consulunt qui humanitatis doctores ducesque esse sese dictitantQuidquid sit theologia quae medii aevi dicitur omnis fere in exsiccatas atque aridasdesiit quaestiones neque ille qui Scholasticismum cum mysticismo conjungerestuduit H u g o n em a Santo Victore dico is erat qui omnibus satisfacere potueritMemorabile lubet afferre exemplum quod luce clarius ostendit quam humanaenaturae conveniens sit post longam inutilemque disquisitionem philosopham emedio scepticismo in mysticismi bracchia sese conjicere Sumtum est exemplumex iis quae de philosophia Arabum nobis tradidit doctissimus S c hmouml l d e r s inlibro cui titulus est Essay sur les eacutecoles philosophiques chez les Arabes caet Paris18421)Hujus excursus minime nos piget nam ea hominum studia quae in philosophiae

historia mystica vocare solemus non uno nomine nostro cum argumento cohaerentMystica enim studia illa et cum Realismo quam arcte conjuncta sunt et multumeffecerunt ut deinceps

1) Quae autem laudaturus sum reperiuntur in tractatu A b o u H a m i d M o h a mm e d i s et(p 23) in versione Franco-Gallica sic sese habent lsquole malaisersquo - scripsit enim A b o u H a m i dde magnis quibus premebatur difficultatibus quum diversarum omnia sectarum indagissetplacita neque alicubi viritatem invenisset - lsquole malaise qui je ressentais eacutetait bien grave etdura environ deux mois jusqua ce que Dieu me gueacuterit de cette indisposition et de cemalaise et que mon acircme recouvra la paix et la santeacute Cela ne se fit pas par compositionde preuves et par des raisonnements systeacutematiques mais par un eacuteclat de lumiegravere que Dieume jeta dans le coeur Quiconque simagine quune veriteacute ne peut ecirctre rendue evidente quepar des preuves met des bornes bien eacutetroites agrave la large miseacutericorde de Dieursquo


123

Nominalismus in historia saepius palmam tulerit Praeterea nobis cordi erat demysticismo dicere quod sentimus Ex dictis enim patebit nos minime illud quod inomnibus adest desiderium parum intelligere Mysticismus igitur quem vituperamusnon est sensus ille religiosus qui egregius in S p e n e r o ec aliisque cerniturmysticismum vero hunc improbamus qui omni spreta intelligentiae disquisitionereliquarum omnium disciplinarum religionem moderatricem esse permittatMysticismo qui in Victorinorum prodiit schola temporis spatium impletur quod

intercedit A b a e l a r d um G i l b e r t um que inter et Arabum philosophiam sivepotius philosophiamGraecam a philosophis Arabibus excultam Ex ipsius Mysticismiratione atque indole sponte sequitur inter mysticos non acute Realistas etNominalistas distingui posse ita ut sicuti universe fecimus hic in primis singulaplacita magis quam Theologos spectaturi simus De praecipuis igitur placitisvidebimus utrum Realium an Nominalium respondeant sententiaeG u l i e l m u s a Campellis postquam ut vidimus A b a e l a r d o cedere coactus

esset in sancti Victoris monasterium refugit ibique scholam aperuit quae deincepsmagnopere inclaruit ac universe postrema ut ita dicam Realismi nobis repraesentatconamina antequamArabum scripta jamjam innotescentia A r i s t o t e l i s auxerintauctoritatem Hujus scholae doctores quum enumerare velimus primus in censumvenit H u g o a Sancto Victore de quo jam verbo monuimus Dialecticam quidemAb a e l a r d i methodum cum Be r n h a r d i dogmatismo conciliare voluisse diciturVoti autem non compos factus esse videtur Quum enim philosophia quae id


124

temporis viguit ei non satisfecisset magistrum inprimis sibi elegit D i o n y s i umAreopagitam quo factum est ut non revera e variis fontibus judicio arbitrioque suoquantum quoque modo videbatur hauserit sed multo magis huic magistro sesemancipaverit Itaque huic conciliandi difficiliori operi sufficere non potuit In libro cuititutus est Eruditio didascalica Viris Cll T e n n ema n n et D eacute g eacute r a n d o rectemonentibus A r i s t o t e l i P l a t o n em praeferre videtur (l II c 6) Majoris veromomenti est quod in ejusdem operis libro primo c XII diserte affirmet lsquorerumincorrupta veritas ex ratiocinatione non potest invenirirsquo Est autem animadversionedignissimum H u g o n i s doctrinae partem formalem elementis constare longe interse differentibus Nonnulla enim effatus est quae Nominalismum redolent nec nonmulta alia quae eum Realistam fuisse indicare videntur Quod de H u g o n e valetquodammodo etiam de omni Mysticorum schola dici potest Atque facile si quidvideo explicatur Hoc enim cum Nominalistis commune habent quod omnem fererationi denegent auctoritatem ut ex sententia modo laudata sponte apparet ANominalistis denuo maximopere discrepant quum minime Ecclesia tantummodosuadente credendum esse putarent Hac in re igitur Mystici et Realistae inter seconveniunt ut uterque quodammodo suo judicio stare videantur nec veritatis fontemaliunde quaerendum esse censeant nisi ex ipso homine Sensus enim apudMysticosScholasticorum intelligentiae locum occupat Quod inter uterque intercedit discrimensi bene teneamus in Mysticis judicandis eadem qua apud Scholasticos utamurratione procedere possumus Quod in se ipsis reperiant objective


125

verum esse censent en habes nisi omnia me fallunt quare eos a Realistis nondifferre putem Ad veritatem vero inveniendam rationem humanam in ipso hominenihil prorsus valere sententia est cui una cum Nominalistis nomen dare potueruntatque revera dederunt Mystici Comprobantur quae scripsi H u g o n i s verbis Inejus operis de Sacramentis LI p X capite 2 legimus lsquoNon potest cogitari Deusquid est etiam si credi potest quia est non qualis est comprehendirsquo Haec postremaverba sunt longioris ratiocinationis qua probare studet Deum omnem nostram longesuperare cogitationem En ejus doctrinae veluti partem nominalistam Num igiturpergit dicendo Ecclesiae auctoritati obtemperandum est vel simile quid MinimeNam praecedenti capite dixerat lsquo Quia (homo) oculum rationis ex parte habetanimum similiter ex parte videt et ea quae in animo sunt Quia vero oculumcontemplationis non habet Deum et quae in Deo sunt videre non valetrsquo Quid indesequitur Eum qui lsquooculo contemplationisrsquo praeditus sit Deum et quae in Deo suntvidere posse fidem tamen iis tantummodo lsquonecessariam essersquo qui hujus doni nonparticipes sunt Humana ratione prorsus spreta divina quaedam subvenit ratioquae a mysticis dicitur contemplatioNe autem hisce in rebus diutius detineamur praestat de uno tantum eoque

Victorinorum celeberrimo videre R i c h a r d i enim inprimis rationem habebimusAccedit altera caussa nobis suadens H u g o n i s missam facere doctrinam H u g onimirumminus quamR i c h a r d u s verusMysticus jure haberi potest R i c h a r d u svero Mysticismo addictus de singulis quoque placitis ita phi-


126

losophatus est ut de ejus methodo judicare liceat Oculos igitur convertamus in eaquae de Trinitate professus estR i c h a r d o auctore Deus summa sit substantia necesse est summa substantia

est summa potestas quae ut intellectualis sit summa habenda est sapientia1) Deiautem tamquam summae sapientiae notio plane tollitur nisi continuo Deumproponamus tamquam summam bonitatem sive summam caritatem Quae quumita sint opus est ut quis adsit quem amare possit Deus lsquoSolusrsquo (sic pergit III 2)solus Deus summe bonus est solus ergo Deus summe diligendus est summamergo dilectionem divina persona exhibere non posset personae quae divinitatecareretrsquo Animadvertamus autem inprimis sequentia in quibus totius rei cardo vertiturquaeque levi cummutatione in optimam syllogismi formam redigi possint lsquoPlenitudoautem divinitatis non potest esse sine plenitudine bonitatis bonitatis autem plenitudonon potuit esse sine caritatis plenitudine nec caritatis plenitudo sine personarumpluralitatersquoItaque Deus filium habeat aeternum sibique similem necesse est Vel sic quidem

unus tamen esse dicitur Deus unde sequitur Filium Deum non dici per se nisi unacum Patre unius sit substantiae lsquoNihilrsquo ita pergit R i c h a r d u s (III 11) lsquonihil rariusnihil praeclarius quam ut ab eo quem summe diligis et a quo summe diligens aliumaeque diligi velisrsquo Quum duae tantummodo in divina substantia adessent personaeDeus magnitudinis quidem non vero amoris plenitudinem communi-

1) De trin I 2dequo libroCffG i e s e l e r S c h r ouml c k h S c h m i d T e n n e m a n n M e i e r R i t t e r S eacute c r eacute t a n aliumlique


127

casset Nam lsquocaritatis consummatio personarum Trinitatem requirit sine qua omninoin plenitudinis suae integritatis subsistere nequit sicut nec integra caritas sic necvera trinitas abesse potestrsquo His opinor docemur nos haud sine jure Mysticismumqualem nunc in R i c h a r d o cognitum habemus Realistam vocasse Realiumnimirum principio formali usus esse videtur R i c h a r d u s Quae enim logice probaripossint ontologice vera esse habentur Quonam quaeso ex fonte haurire potuitVictorinus noster nisi ex unica sua contemplatione mystica Quae ibi reperiunturextra quoque valere contendit Nam subinde notandum est eum Trinitatem e Deinotione logice deduxisse ecclesiae doctrinae nulla habita ratione atque eum adhanc notionem haud secus ac A n s e lm u s pervenisse Legamus quae ipse scripsitbl I 11 lsquoIllud autem certissimum est esse oporteat aliquid summum Summumvero omnium dicimus quo nihil est majus nihil melius Absque dubio autem meliorest natura rationalis quam natura irrationalisrsquo En si quid video veluti in nuce ipsumillud argumentum ontologicum Anselmianum Quamadmodum enim hic probarestuduit summam perfectamque substantiam non cogitari posse nisi revera adsitR i c h a r d u s oportere censet lsquout aliqua rationalis substantia sit omnium summarsquoVoce autem rationalis nihil aliud significare voluisse potest quam substantiam reveraexistentem Ita si vel concedendum esset R i c h a r d um non plane eadem sibivoluisse ac A n s e lm u s eadem tamen eum ac hic ratiocinatione usum esse quisneget Haec autem similitudo maximi ponderis mihi videtur Ex dictis enim satisconstare censeo eadem methodo nec tamen eodem


128

fonte usos esse mysticos ac philosophos Realistas His enim fonti intelligentia eratex quo opere rationis hauserunt illis vero ex pectore amando sive contemplandoveritatem quaesiverunt Quod vere inter utrosque occurrit discrimen verbis magisquam rebus constitisse videtur Variae enim hominis facultates non ita facile a seinvicem divelluntur ut ex iis una constanter negligi possitQuamobremnon audiendus videtur H a u r e a u Mysticismum contendens omnem

philosophiam parum intellexisse Mysticismus quodammodo dici potest veritatempossidere ubi quaerit Scholasticismus itaque si etymologiam attendas reveraphilosophia non dicendus est Arte dialectica si non opus est ut notiones acquiratnotionibus jam ab initio inde gaudet quas tamen deinceps explicat atque excolitDeum exempli causa lsquosummam caritatemrsquo esse a Mystico sponte intelligitur quaenotio quodammodo complicata ita evolvitur ut idem significet ac trinitas Hanc veronotionem evolvere nequeunt quod utrum concederent mystici necne non quaerimusnisi eo ipso Realium principio adhibendo Arte igitur dialecticacirc quamvis spretacirc noncarere possunt Animadvertamus tantummodo qua ratione procedat R i c h a r d u s Deus summa caritas habeat quem sibi condignum amet necesse est Unde hocsequitur Ex caritatis notione mere logica Revera enim nescimus utrum Deus semetipsum possit amare necne hujusque caritatis naturae plane ignari sumus quatenusnobis eam non patefecit Deus Novimus sane lsquoοὕτως γὰρ ἠγάπησεν ὁ θεὸς τὸνϰόσμον ὥστε τὸν υἱὸν αὑτοῦ τὸν μονογενῆ ἔδωϰεν sqqrsquo nam ilium Filiumcognoscimus nec beneficiorum inscii


129

sumus quae nobis per eumDeus largitus est quam ob causam dicimus Deus nobisdedit filium suum ergo Deum nos amavisse nobis persuasum est Negamus verocontendi posse Deum summam esse caritatem itaque filium suum nobis largiturumesse Quae quum vera sint nec ullo quidem jure sequitur caritatis plenitudinem sinepersonarum pluralitatersquo non cogitari posse Addidit R i c h a r d u s lsquopersona igiturdivina summam caritatem habere non potest erga personam quae summa dilectionedigna non fuit1)rsquo Unde hoc sciat R i c h a r d u s frustra quaeritur Logice tamenmagisidoneum videtur summaeque caritati convenientius ut divina persona alteram ametpersonam divinam Ex rebus in facto positis quid summa caritate dignum sitpetendum est earum enim quum rationem habeamus docemur Deum summo nospeccatores amplexum esse amore ita ut vix aut ne vix quidem dicere possimusutrum prae nobis Filium suum dilexerit Deus Quid multa lsquoDebet esse ergo estrsquoRealibus aeque ac Mysticis communis est sententia cui nisi ab initio adverserisomnia quae ex ea profluunt patiaris necesse est Ut a Realium universalibusabhorremus ita et illam rejicimus contemplationem quae ut R i c h a r d i verbisutar sit lsquolibera mentis perspicacia in sapientiae spectacula cum admirationesuspensa2)rsquo Contemplationem despicimus quae lsquolibero volatu quocumque eam fertimpetus mira agilitate circumferatur3)rsquo quae perseveret lsquosine labore cum

1) Lib III c 22) R i c h a r d u s Benjamin de Contemple l I c 43) I c 3


130

fructursquo eamque pro nihilo putamus quae lsquosub uno visionis radio ad innumera se(diffundat)1)rsquo Adversus hanc enim contemplationem Conceptualistarum vindicamusprincipium a singulis initium faciendum esse unde deinceps ad universalia procederepossimus Accurata de singulis nobis opus est disquisitione quum quid singularumrerum universitate contineatur funditus cognoscere velimus Experientia non tantumoptima sed una quoque nobis aderit magistra Neque ex ulla qualibet notioneumquam sequentur nisi quae antea experientia edocti in eam contulerimusHaec quoque contemplatio non multum attulit ad philosophiae universe

auctoritatem magnopere augendam Quo factum est ut ante per A r a b e s renataA r i s t o t e l i s studia omnis fere philosophia pro nihilo putaretur Ut perConceptualismum qui in Theologia rationalismus evasit vulgaris Realismus inMysticismum abiit per ipsum Mysticismum simulac contemplatio illa inanis atquevana visa fuisset Nominalismus rursus invaluit Attendas paullisper Mysticismumrationi humanae abrogasse auctoritatem De his vero postea videbimus nunc adilla redeamus quae hujus aetatis commemoratione digna sintInter H u g o n i s discipulos unum tantummodo Go d e f r e d um perstringamus

qui nullo nomine philosophus haberi potest licet Viro Cl H a u r e a u auctore inmanuscriptis Victorinis G o d e f r e d i reperiatur poema cui titulus est lsquoFonsphilosophiaersquo Philosophos multo magis contumeliose tractasse videtur ut ex libelloapparet

1) Ibid


131

qui eodem viro docto monente optime cognoscitur ex opere Hist Univ Parissaec IV fol 629 Conferatur quoque Viri Cl T e n n ema n n historia philosophiaeNeque alius H u g o n i s discipulus G u a l t h e r u s a sancto Victore meliore animophilosophos ferebat Librum edidit cujus titulum ita refert G i e s e l e r lsquoContramanifestas et damnatas etiam in conciliis haereses quas Sophistae A b a e l a r d u s L omb a r d u s P e t r u s P i c t a v i a n u s et G i l b e r t u s P o r r e t a n u s librissententiarum suarum acuunt limant roborantrsquo cujus libri tamen brevior titulus soletesse lsquocontra quatuor labyrinthos Galliaersquo nam hoc cognomine viros quorum nominain longiori titulo laudata sunt commemorat Quem librum quum silentio praetereamusnon animadvertere tamen non possumus pro sententia quam supra de G i l b e r t oprotulimus omninopugnare quodG i l b e r t u s aequeacA b a e l a r d u s caeteriquelsquouno spiritu Aristotelico afflatusrsquo esse dicatur Omnes enim simul improbantur quodlsquoineffabilia Trinitatis et incarnationis scholastica levitate tractarentrsquo Necmulta dicemusde R o b e r t o P u l l e n o cujus nomen undecies mutari potest ab his exemplicausa P u l l a n u s ab illis P u l l e i n u s ab aliis aliter vocatur Quem tamen virumnec Go d e f r e d o nec G u a l t h e r o aequiparare vellem B e r n a r d u s J o h S a r i s b laudes ejus uterque extollunt Parisiis theologiam docuit Oxoniaeuniversitatem instauravit purpuratu pontificis Romani investitus Romae diem obiitanno 1153 vel 1154 Inclaruit ejus opus quod dicitur lsquoSententiarum libri octorsquoQuamvis diserte dicat R o b e r t u s lsquoRatio evincit universalia non essersquo Nominalististamen eum nomen dedisse non liquet Constat


132

autem eum dialecticos aeque ac artem dialecticam prossus despexisse quod huicinprimis caussae tribuendum videtur quod hanc artem exercere non potuerit Omniaenim miscet conturbat omniaLonge dignior vero qui a nobis commemoretur est Magister ille sententiarum

P e t r u s Lombardus cujus auctoritas apud plurimos tam magna fuit cujus nomentam inclaruit ut saeculo duodevicesimo Franco-Gallorum exercitus domumadspiciens in qua natus erat Lombardus ex parietibus nonnullas religiose secumreportaverit lapides Cujus narrationis mihi auctor est doctissimus H a u r e a u Librisententiarum ut notum est eorum est collectio quae Patribus Ecclesiae de singulisin Theologia Christiana visa sunt Quamvis non ipse Patrum singulatim referatnomina vetera quum inspicias manuscripta nomina in margine disertecommemorantur Ferunt centum et sexaginta in hujus librum confectos essecommentarios a Theologis Brittannicis neque alio Theologiae compendio per triafere saecula in Hispania et Italia viri docti usi esse videntur Quid autem hoc opereconscribendo sibi proposuerit verba explicent in prologo obvia lsquofidem nostramadversus errores carnalium atque animalium hominum munire vel potius minutamostenderersquo Addit deinde admodum facete lsquoQuisquis ergo audit hoc vel legit ubipariter certus est pergat mecum ubi pariter haesitat quaerat mecum ubi erroremsuum cognoscit redeat ad me ubi meum revocet mersquo Videtur igitur omninoLombardi liber Ecclesiae auctoritatem religiose confirmare atque fidelium munirefidem Idcirco universe aridae hujus Virorum librorumque commemorationis me nontaedet quippe quae optime


133

illustret illa quae dixi de philosophia nihil prorsus valente in temporis nimirumintervallo quod Mysticismum intercedit et Arabum philosophiam innotescentem Sicquoque P e t r i liber multis nominibus haud parum contulit quo deinceps fides aratione humana magis magisque sejungereturInter eos qui hanc Lombardi rationem secuti ulterius etiam progredi studuerunt

discipulus inprimis in censum venit P e t r u s Pictaviensis Quum vituperatus essetL omb a r d u s quod numquam suam profiteretur sententiam cancellarius nosterartem dialecticam edoctior Patrum non tantum retulit verba sed argumenta quoquesive ad refutanda sive ad probanda adjecit Triplici ec ratione Deum existereprobare conatus est Quum autem argumentationem ejus animadvertam nullusdubito quin e Realistarum principio ratiocinatus sit P e t r o quoque auctore eaquae esse debeant revera sunt Contendit enim omnia sive substantias siveaccidentia ex uno aliquo orta esse quod per se atque a se sit necesse est Hocunum Deum vocat de cujus causa non quaeritur Sin autem Deus causam haberetin infinitum progrediendum esset ergo in longa causarum serie alicubi ie in Deosubsistatur Haec prima caussa neque ex pluribus partibus constare potest necplurium partium una est Quodsi enim ex pluribus constaret partibus non a se diciposset multo minus vero quum ipsa pars esset aliqua Unde sequitur individuumesse Deum Tertio loco cumHu g o n e a Sancto Victore animum sui initii consciumesse putat optime enim novit non semper se exstitisse Undenam igitur originemduceret nisi a Deo Sequitur Deus animi nostri origo


134

existat necesse esse Quum autem omnia ex uno Deo necessario quidem optimeexplicentur de pluribus causis quaeramus non opus est - Sufficit hoc unum Pe t r iargumentandi rationis periculum fecisse Taedet enim omnia eademque sexcentiesrepetere Varia quae a Realistis pro Dei existentia afferuntur argumenta magisminusve ex A n s e lm i argumentatione petita sunt aut saltem iisdem nitunturprincipiis licet non omnia eandem habeant vim atque efficacitatemG u a l t e r i liber cujus mentionem jam supra fecimus contra hunc P e t r um

quoque jure disputasse videtur Philosophiae nimirum contemplativae numquamsatis in memoriam revocari potest artem dialecticam formalis tantummodo essepretii Ut egregie scripsit B o u l a y lsquofacile est veritatem connexionum etiam inscholis illis quae praeter ecclesiam sunt discere qua propter aliud est nosseregulas connexionum aliud sententiarum veritatem In illis discitur quid consequensquid non consequens quid repugnansrsquo1)P e t r i Lombardi discipulus alter R o b e r t u s Melodinensis utrumRealista fuerit

an Nominalista dubitari potest2) Nos quidem eum potius Nominalistam habemusquippe qui A r i s t o t e l i s inprimis ad rem suam confirmandam usus sit auctoritateatque theologiam inter et philosophiam ita distinxerit ut lsquomagna discretione opus(sit) in locutionum judicio faciendorsquo

1) T II 6452) Ingeniose scripsit H a u r e a u lsquoApres avoir offert aux Reacutealistes tous les gages dune adheacutesion

sans reacuteserves il revient sur lui-mecircme deacutenonce les conseacutequences heacuteterodoxes de sa propredoctrine et les deacutesavoue tregraves-eacutenergiquementrsquo


135

Uterque vero Ecclesiae odio erant quae Mysticorum tantummodo poeticae favenscontemplationi omni qualicumque philosophiae magis magisque invidere solebatUt hanc aetatem accurate depingamus philosophiam in dies magis despicientem

Cornificiani quoque memorandi sunt de quibus conf J o h Sarisb1) Incertum essevidetur unde nominis origo ducenda sit Optime fortasse eo explicatur quod cornuadisputationis facerent Omnem enim philosophiam ludibrio habebant ita ut vix autne vix quidem dici possit quam ridiculae de quibus agere solebant essentquaestiones lsquoCaeterumrsquo addit J o h Sarisb lsquohujus sectae post damnum temporisrerumque jacturam et spes deceptas et praepositi sui solatio destitutas multiplexusus emersitrsquoAntequam vero huic periodo finem ponamus duo viri celeberrimi licet magnopere

inter se differentis animi nostra attentione dignissimi sunt Quorum alter A l a n u sab Insulis est alter J o h a n n e s Sarisburiensis cujus de permultis theologisscholasticis judicium saepe audivimus - A l a n u s enim non tantum pro vero Realistased etiam pro integro scholastico haberi potest Talis enim erat qui sibi persuasumhabuerit nec ullum quidem philosophiam inter et theologiam esse discrimen imoomnia quae fide amplexus esset mathematica ratione probare atque accurateintelligere studuit Quae autem persuasio quo hac aetate rarior erat eo magismiramur A l a n um scepticis mysticisque studiis omni fere sublata et a theologiadivulsa philosophia incepisse conatum atque fecisse ut revera inter utram-

1) Metalog lib I c II III


136

que componeret pacem Neque enim tantummodo systema nobis praebuit absolutumsed si libros ejus evolvas in theologia eum eadem fere ratione usum quam inphilosophia adhibuit S p i n o s a sponte concedes - Quantopere autem Realiumdoctrinae addictus fuerit ex sequentibus patebit Ideas enim sive formas per seexsistentes nobis repraesentat A l a n u s non tantum ante res creatas sed quoqueextra earum caussam id est extra ipsam intelligentiam divinam Itaque Deus nobisproponitur quum in eo est ut animum quendam procreaturus sit Noys ad se vocanscui mandare debeat formam quaerere quae animo jamjam creando optimeconveniat Exspectat Deus Noys forma aliqua inventa redeuntem Quae formaDeo deinceps exemplari est ad quod novum informat animumAudiamus ipsum lsquoQuae Noys plures recolens ideas - singulas rerum species

monetans - Rerum togas formas Chlamydemque formae - Pollice formasrsquo Quaeverba A l a n i ad Naturam occurrunt in poemate memoriacirc admodum digno cuititulus est lsquode Planctu Naturaersquo - Studebat enim de rebus philosophis poetice agereac ingenium poeticum fuisse videtur A l a n u s quod si cum mathematica illa suaedoctrinae exponendae ratione conjungis patebit nos haud immerito S p i n o s amet A l a n um inter se contulisse Quod et urgere possum iis ipsis laudandis quaead ejus doctrinam cognoscendam commemorabilia sunt lsquoDeusrsquo inquit lsquoimperandohominem creat angelus operando procreat homo obtemperando se recreat Deusimperat authoritatis magisterio angelus operatur actionis ministerio homo obtemperatregenerationis mysteriorsquo In quibus verbis Viro Cl H a u -


1 3 7

r e a u concedo omnem Alexandrinorum de emanatione latere doctrinamAttamen quamvis A l a n u s nullam adhibuisset philosophiam nisi ut Ecclesiae

confirmaret doctrinam dictu tamen difficile est quammagnum eum inter et eos quiantea eadem instituerant conamina discrimen obtineat Periit sancta illa ut ita dicamsimplicitas qua primi gavisi essent Scholastici Tunc quidem religiose studebantut per fidem ad intellectum pervenirent Nunc vero fides debilitata ope philosophiaeinstauranda esse videtur Tunc ex plenitudine fidei quibus sibi opus esset haurirepotuit philosophia Nunc vero ad pauperem fidem restituendam pauperior etiamphilosophia advocatur A n s e l m u s et A l a n u s ab Insulis tristem nobisrepraesentant theologiae cursum Fuit olim virgo specie ac juventute venusta nuncanus videtur imbecilla baculo innixa1)Neque aliter fieri potuit Ubicumque scholasticum vigeat studium cumNominalistae

existant tumRealistae necesse est Realistae vero initio saltem Ecclesiae prodessevidentur atque plane negligere posse quae a Nominalistis disputari solent IntervenitConceptualismus quo Realismus ex animi altitudine descendit nec idearumtantummodo rationem habet quo simul autem Nominalismus hostilem ut ita dicamfaciem reponit ita ut qui accerrime fuerunt adversarii etiam sine

1) Vera enim sunt quae doctemonet R i t t e r (ThIS 605) lsquo wird uns die Lehre des A l a n u snur als ein Zeichen erscheinen dass alle die Bemuumlhungen des 11 und 12 Jahrh um dieBegruumlndung der Theologie und um die Eroumlrterung ihrer Verhaumlltnisse zu den uumlbrigenWissenschaften doch zu keinen Ergebung gefuumlhrt hatten welches der wissenschaftlicheBewusstseyn dieser Zeit hatte beruhigen koumlnnenrsquo


138

foedere pacto se invicem patiantur Verum nulla est vera concordia conciliationulla ab utraque tantummodo parte indutias inierunt Quae autem indutiae alterutrinoxiae videntur Nunc monstrum illud medii aevi quod depinximus mysticismusexstitit quo rationis cum Nominalismo recusatur auctoritas quum vel sic quidemratiocinationes logicae licet formacirc indutae longe aliacirc leges praescribere soleant -Mystica ratione a theologia avellitur philosophia Accusatur intelligentia humanatamquam ad sublimiora cognoscenda parum valens at vero alius generis intelligentiacirccontemplatione scilicet utitur ut re divinae comprehendantur Quod autem sibiproposuit aetas ei non contigit Metuit philosophiam theologia postquamConceptualismus sive illius temporis rationalismus iisdem utens verbis alia tamensubjecerat placita Magna illa inflammatio animi mystica damnum per aliquodtempus compensare potuit post illam vero paullisper extinctam theologiae ut supradiximus fulcris opus erat quae ei suppetebat cum Pe t r u s Lombardus PatrumEcclesiae auctoritate nitens tum etiam A l a n u s ab Insulis mathematica quadamusus ratiocinatione Prisca igitur sententia lsquoper fidem ad intellectumrsquo nunc sic mutaripotest lsquoope philosophiae quantum fieri possit servetur fidesrsquo Quammagni momentijure habeatur quod inter utramque sententiam obtinet discrimen quis non agnoscitLicet igitur Realismus victor superesset non istiusmodi erat pugna quam haecagebat aetas ut acerrimum illud priscum certamen nobis repraesentaretur Quodautem hac aetate Realismus vicisse dici possit non ipsi vi atque ἐνεργείᾳtribuendum posse videtur hujus philosophiae quippe quae sua sibi jura vin-


139

dicasset sed multo magis caussa latet in eo quod Realismus imbecilli fidei auxilioesse potuissetAccedit aliud argumentum quo hujus pugnae vigorem hac aetate fractum esse

probemus - Quum enim in historiacirc qualicumque aetate vir aliquis surgat quiaequales aut anteriores philosophos critico submittat examini talis aetas qua quemdescripsimus vir criticus ortus est sui ipsius conscientiam habere sive sui ipsiusconsciam esse dici potest Nec tali aetate fieri potest ut acerrima quaedam agaturpugna quae ut strenue geratur opus est uterque adversarius fortiter sibi persuasumhabeat se solum omni gaudere veritateJ o h a n n e s Sarisburiensis talis nobis exstat philosophus criticus qui optime sui

temporis vitia intuitus esse videatur nec non accurate varios philosophos pro variisquas inierunt partibus indicasse J o h a n n e s ille qui omnium unus veramphilosophiam ie veritatis studium certitudini dogmaticae praetulit1) diem obiit anno1182 de quo igitur ultimo loco optime agere possumus saeculo nimirum tredecimonova ineunte periodoInter viros doctos lis adhucusque sub judice esse videtur utrum J o h a n n e s

noster in Realium an im Nominalium numerum recensendus sit Ad quam litemoptime dirimendam multum tribuisse videtur Vir Cl H a u r e a u P a s t o r e t u senim2) eo auctore J o h a n n em Realistam fuisse putat contra quem disputaresolent T e n n ema n n et C o u s i n Viri celeberrimi eum Nominali-

1) Polycraticus lib VII c 1-32) Hist litt t XI 4 p 116


140

stis nomen dedisse statuentes Neque autem Realista nec Nominalista dicendusest CumHa u r e a u enim quaerimus an fortasse bonus Realista scripturus fuissetcarum sibi esse A b a e l a r d um An putas Nominalistam dicturum lsquoSol e coelovisus est cecidisse qua die philosophorum princeps P l a t o rebus humanis excessitrsquoAdmodum ingeniose haec attulisse videtur scriptor ille doctissimus quippe quaeprobent quod ex aliis quoque conficere licet eum scepticorum illustrium unumfuisse noluisse vero scepticum vulgarem haberi Quibus verbis significare voluiJ o h a n n em Sarisburiensem talem fuisse criticum qui ut eum ipsum confitentemhabemus (vide locum supra laudatum) cum Academicis de nonnullis dubitaremallet quam cum dogmaticis affirmare multa quorum cognitio accurata mortalibusnonnumquam interdicta sit Duo praebuit nobis opera quorum unum diciturPolycraticus s de nugiis curialium et vestigiis Philosophorum lib VIII quorumalterum hunc titulum refert Metalogicus lib IV1) Optime enim multas quas egeruntScholastici inanes vidit esse quaestiones neque amabat lsquoperniciosa simulationescientiae quod ignotum vel absconditum est temere definirersquo lsquosuntrsquo - ut ejusdemlibri pergit capite secundo - lsquodubitabilia sapienti quae nec fidei nec sensus autrationis manifestae persuadet auctoritas Talia quidem sunt quae quaeruntur deprovidentia de substantia de quantitate casu et libero arbitrio de eodem etdiverso de

1) CumD eacute g eacute r a n d o facimus lsquosi lon veut se faire une seule ideacutee de la philosophie en Europependant le 12 scegravecle on na qua lire J e a n de Sarisburyrsquo


141

dividuo et individuo de statu universalium de veritate et primis rerum initiis inquibus humanum ingenium deficitrsquo Nec tamen omnem sprevit philosophiam quumut notum est artem recte vivendi artium artem esse contenderit atque vocePhilosophiae sapientiae studium significari voluerit Attamen ars quae diciturdialectica eum et doctum habuit adversarium et criticum acutissimum ita ut in finesaeculi duodecimi prorsus spreta abjectaque esse videatur Ex dictis conficimusnecessarium fuisse ut in viro nec Nominalistis nec Realistis neque ulli philosophiaescholae addicto haec desierit periodusNovum incipiet saeculum nova aetas Instant nova nova fient cum proximis

arctissime cohaerentia ad novum tamen atque ignotum quendam finem perducturaHujus historiae partem claudimus priorem


142

Periodus alteraA Johanne Sarisb ad Gulielmum OccamumCaput IVA Johanne usque ad Duns Scotum

Sectio IDe philosophia Arabum innotescente

Quaerentibus quatenus hac aetate A r i s t o t e l i s dotrina Scholasticis cognita fueritrespondet R i g o r d u s P h i l i p p i A u g u s t i vitam enarrans cujus verba a ViroCl T e n n ema n laudata sic sese habent lsquoIn diebus illis (1209) legebantur Parisiislibelli quidam deA r i s t o t e l e ut dicebantur compositi qui docebantMetaphysicamdelati de novo a Constantinopoli et e Graeco in Latinum translati qui jussi suntomnes comburirsquo Quod testimonium aliis quoque comprobatum eo fortasse explicaturquod saeculo undecimo Constantinopoli et phi-


143

losophia inprimis A r i s t o t e l i c a et ars dialectica colebatur quum expeditionumcruciatarum rationem habeamus quibus facile fieri potuit ut nonnulli viri doctidoctrinam quam in Oriente reperiebant non prorsus neglexerint Quidquid autemde hoc fonte quo A r i s t o t e l i s scripta innotuerint statuendum sit constatScholasticis saeculi duodecimi Organon tantummodo notum fuisse idque quidemsecundum Bo e t h i i versionem latinam ita ut prima periodo uti debuissentM a r n a n i Capellae B e d a e I s i d o r i compilationibus nec non SanctiA u g u s t i n i categoriis admodum apocryphis Longemelior autem nunc instat rerumconditio nonOrganon tantum sed omnis A r i s t o t e l i s doctrina jamjam innotescetatque simul medium aevum omnes qualescunque excoluerint antiqui disciplinascognitas habebit Arabes nimirum veluti parati sunt ad illius doctoris philosophiamtradendam cujus nomen magis quam doctrina tam magna gavisa est auctoritateAnimadvertendum est hoc commodo temporis puncto A r i s t o t e l i s cognitionemauctam esse Meminiscamus enim quae supra monuimus et sine dubio omnesmagni faciemus quae ab Arabibus ad Scholasticos pervenit doctrina Quod veroquomodo factum sit nunc breviter et quantum proposito nostro prodesse possitenarremus1)

1) Ne autem ad singula auctores nostros commemorare oporteat in antecessum dicemus quosinprimis ut hanc Arabum philosophiam cognosceremus adire nobis licuit Averroeumls etlaverroisme Essay historique par E r n e s t R eacute n a n de philosophia peripatetica apudSyros commentationem historicam scripsit E R eacute n a n Essay sur les Ecoles philosophiqueschez les Arabes et notamment sur la doctrine dAlgazalli par A u g S c h m ouml l d e r s H a u r e a u de la Philosophie Scholastique Tome I T e n n e m a n n R i t t e r ll ll


144

Origo Aristotelicae philosophiae qualis ab Arabibus ad scholasticos delata sit altiusrepetenda videtur Arabum enim magistri in philosophia Graeca Syri habentur quilicet nullam curam impenderint litteris profanis lsquoantequamNestorianorum opinionibusimbuerentur totam tamen postquamdoctrina N e s t o r i i invaluit in schola edessenadisciplinam hellenicae1) ἐγϰύϰλιον παιδείας receperant A r i s t o t e l e s vero simulcumNestoriana doctrina apud Edessenos civitate donatus est Etenim quum omnesEcclesiae primaevae haeretici tum prae caeteris Nestoriani A r i s t o t e l iimpensissime dediti erantrsquo Haeretici fere omnes hujus aetatis a fide orthodoxaseducebantur quia logicam A r i s t o t e l i s in dogmatibus C h r i s t i enucleandisimprudenter adhibebant quod et recte exposuerunt L a u n o y 2) et Joh FrB u d d e u s 3) lsquonec aliunde originem habuit furor ille disputandi de rebus theologicisqui ecclesiamGraecam IV et V saeculi pervasit quam ex usu logicae peripateticaersquoHinc quoque explicandum tot sectas ortas esse quae Nestoriani MonophysitaeMonotheletae Agnoetae Tritheistae dicebantur peripateticasque distinctionesomnes retulisse videntur Aristotelismus igitur cum nova illa de theologia agendiratione ita arctissime conjunctus erat ut I b a s utriusque conditor dici possit quiinter aliosCommentatoris ie T h e o d o r i Mopsvesteni atqueA r i s t o t e l i s scriptatranstulit nam Cumam et P r o b um E b e d j e s u testante adjutores habuitquorum

1) R eacute n a n p 112) De varia A r i s t fortuna cap II3) De haeresibus ex philosophia Aristotelica ortis inter observat Halenses (anni 1700) p 176

sq


145

alter P r o b u s nimirum sive per transpositionem litterarum P h a e b r i u s dictusexpositionem praebuit in librum περὶ Ἑρμηνείας quinque sectionibus absolutam inqua A r i s t o t e l i s doctrinam magis quam verba referre studuit - Hujus labor veronon fuit vulgatissimus diserte enimmemoratur S e r g i u s Renainensis qui (SaeculoVI) primus A r i s t o t e l em Syriacum fecerit lsquoAt nihilo secius certum est Nestorianosscholae Edessenae primos omnium A r i s t o t e l i apud Syros favorem conciliasseatque Jacobitas uno fere integro saeculo in his studiis praecessisse1)rsquo Nec Syrorumphilosophia in alio praeter A r i s t o t e l em substitisse videtur quamvis exA r i s t o t e l i s libris unum O r g a n o n pertractaverint ejusque libri primam quidempartem In isagoge vero Categoriis libro περὶ Ἑρμηνείας illustrandis vehementersibi placuerunt Quod sicut alia quae egregie monet doctissimus R eacute n a n 2) indicatlsquoquam similis fuerit fortuna A r i s t o t e l i s apud Syros et apud Latinosmediae aetatisrsquoSyris enim A r i s t o t e l e s logicus est cetera ipsius opera plane ignota sunt Undefit ut philosophia Syrorum nobis similitudinem referat illius Scholasticismi priorisaetatis A l c u i n i aut A b a e l a r d i antequam A r i s t o t e l e s totus e GraecisArabicisque fontibus nostris hominibus innotuisset Contra mox ostendemusphilosophiamBa r h e b r a e i aliorumque Syrorum serioris aetatis qui Arabum studiaimitantur imaginem nobis exhibere posterioris illius scholasticae AlbertinaeThomasticae qua totusA r i s t o t e l e s manibus teritur A r i s t o t e l i s opera cuncta

1) R eacute n a n p 152) p 39-43


146

Orientalibus non innotuerunt nisi ope versionum quae Saeculo IX factae sunt utOccidentalibus rursus per versiones saeculo XII confectas Idque etiamanimadvertendum Syros plerumque libris ipsis A r i s t o t e l i s anteposuisse tractatusad ipsius mentem compositos simillimosque dialecticis B o euml t h i i C a s s i o d o r i et Categoriis pseudo-Augustinianis quae tanto favore apud Latinos ad XII usquesaeculum celebrabantur Imo hos tractatus nomine A r i s t o t e l i s decorare nonverebantur ut Scholastici saepenumero fecerunt quando paraphrases ex Arabicotranslatae quae A r i s t o t e l i s sententiam tantum referebant primum vulgataesunt1)Licet Ommeyjadae Damasci sede capta Syros imitari coepissent ipsa philosophia

ab Arabibus non exculta est ante Abbassidas rerum potientes (anno Chr 750)Animadvertendum autem est cum Viro Cl R eacute n a n philosophiam quae Arabicadicitur Arabici nihil in se habere lsquoGraeci sunt omnes quibus utitur auctores Persaesunt qui haec studia fovent Syri omnes interpretesrsquo Syri enim et Christiani fueruntqui scriptores Graecos Syriace et Arabice verterunt primo quidem Syriace dein exSyriaco Arabice Quod innumeris atque certis testimoniis constare asserit R eacute n a n A r i s t o t e l e s primumsubA lm amu n o (813-833) Arabicus factus est Postquamenim Ga l i e n u s versione Arabica innotuerat cum P l a t o n em tumA r i s t o t e l em saepius laudans cupiditate ardebant Arabes utriusque auctoriscognoscendi Quin simulac e Syriaco A r i s t o t e l i s scripta nonnulla Arabiceconversi essent nihil amplius viri docti Muselmanni legere voluerunt

1) p 44


147

praeter A r i s t o t e l i s libros eosque omnes Primae ut jam verbo diximus versionesrepetendae sunt a tempore Chalifae A l - M amu n i qui vertendorum librorum curamChristianis commisisse videtur Somnio enim permotus est A l - M amu n u s adipsius philosophi libros quaerendos quos primus Arabice vertisse dicitur J o a n n e sI b n - a l - B a t r i k Tempore autem A l -M o t aw a c k e l i i praecipuus floruit (anno876) versionum auctor H o n a iuml n u s I b n I s h a k cui accedunt filius et nepos Vixullum superest opus A r i s t o t e l i s quod non unus ex his triumviris verterit Verteruntet T h em i s t um P o r p h y r um A l e x a n d r um A p h r o d i s a e um G a l l e n i um Ammon i um quae versiones aliis longe praeferebantur1) Quamvisdiligentia Honaiumlnidarum A r i s t o t e l e s totus ac peripatetici fere omnes scriptoresSyriaci et Arabici facti essent saeculo decimo idem labor repetendus fuit Nec mirumCodicum paucitas magna fuit Novi laboris autem denuo Syri et Christiani ducesexstiterunt quorum praecipui A b u B a s c h a r M a t a J a h j a a b e n A d iTagritensis (934-974) Commentariis quoque translatis S y r i a c a e perieruntversiones divulgebantur Arabicae quibus usi sunt A l f a r a b i u s A v i c e n n a A v e r r h o euml s ceterique philosophi Arabum Inter veteres interpretesceleberrimosque jure memoraturA b o u - J o u s o u f - J a a c o u b - i b n - I s h acirc k - a l - K e n d i quisaeculononocirciterfloruit Ducentos dicitur confecisse libros de tot fere argumentis philosophis quoruminprimis in censum veniunt commentarii in A r i s t o t e l em bene

1) Cff B r uuml c k e r Hist Crit Phil t III J o u r d a i n Recherches critiques etc p 78 sqqDiction des sciences philos in voce Arabes Articulus est Viri Cl M u n c k


148

multi qui omnino aetaacutetem tulerunt Antequam autem pergamus juvat B u h l i irecitare verba quippe quae et in posterum nobis commodo futura sint lsquodicuntur fereomnes (Arabes) qui in philosophiae historia aliquam laudem et famam consecutisunt summo ardore eruendo vero sensu verborum A r i s t o t e l i s mentemdefatigasse saepenumero eo annixi sunt ut Corani doctrinam ex philosophia

A r i s t o t e l i c a dilucidare aut illam cum hac conciliare studerent quae quidemopera non solum innumeris rixis inter eos occasionem praebuit sed etiamphilosophiam misere corrupit et pessumdeditrsquo1)Verum ad A l - K e n d i redeamus Unus est ex illis qui apud Arabes proprie

philosophi dicebantur A r i s t o t e l i s enim doctrinam maxime inter Arabesdivulgarunt eorumque magnopere adcenderunt studium hujus philosophiaecognoscendae Innumeri fere sunt qui hoc dicuntur nomine Memorantur inprimisM o h ammed b e n Ma s o ucirc d A b o u T amam d e N i s a b o u r I b n S a h ld e B a l c h T a l h a h A l n a s a f t I s f r a icirc n i A l acircm i r i alii Hi omnes florueruntante A l f acirc r acirc b icirc et I b n S i n acirc qui Arabibus assentientibus omnibus hujusphilosophorum scholae maximi duces habentur quorum auxilio philosophiam illaminduit formam in artem redactam quam deinde deposuit numquam quemadmodumquoque patet e sectatoribus

1) B u h l i u s Comm Societ Goetting t XI p 232 quibus plane conveniumlunt quae a Viro ClH a u r eacute a u memorantur lsquola doctrine des philosophes dit lhistorien Makrizi causa agrave laReligion parmi les muselmans des maux plus funestes quon ne peut le dire La philosophiene servit qua augmenter les erreurs des heacutereacutetiques et agrave ajouter agrave leur impieacuteteacute un surcroicirctdimpieacuteteacutersquo - D e S a c y Exposeacute de la religion des Druses introd p 22


149

admodumclaris A v emp a c e A v e r r h o euml s vulgo dictis de quibus infra videbimusJuvat enim nonnulla praemonere de secta quae dicitur Motakhallim quippe quaeraram nimirum cum ipsis Scholasticis similitudinem habuisse videatur quinScholastici inter theologos Arabes dici possunt Quum ipsi philosophi peripateticamcoluerunt doctrinam nec Mu h ammed i s religionis ullam rationem habueruntMotakhallim contra id inprimis spectabant ut ad CoranumA r i s t o t e l i s informarentplacita eaque mutarent ad sententias quas de rebus divinis ipsi fovebantQuemadmodum igitur nos vocem usurpamus philosophiam Christianam sectamMotakhallim philosophiam docuisse Musalamianam quam ob rem et nostramaximopere interesse sponte intelligitur Ut enim Musalamii erant orthodoxi nihilsibi voluerunt nisi veram religionem fortissimis fulcire argumentis ejusquc principiaillustrare eo consilio ut heterodoxi refellerentur philosophi Vides eos idem acScholasticos sibi proposuisse consilium idemque spectasse Discrimen tamen interutrosque adesse confitemur Nam Scholastici Ecclesiae quidem doctrinamaccipiebant constitutam in quas vero philosophiae partes abire vellent liberi erantNon ita Motakhallim Et religionis doctrina eacutet philosophiae constituta stabilitaqueerat A neutraque discedere voluerunt religionis nimirum doctrina aMu h ammed e philosophia ab A r i s t o t e l e ad eos pervenerat utramque conciliare studebantquam ob rem Aristotelismum Muh ammed i s religioni adaptare conati sunt1)Animad-

1) Quod egregie expressit Schmoelders ll 134 lsquoils mohammedanisegraverent le systegraveme dAristotersquo


150

vertendum est vel eorum nomen hanc quam significavimus similitudinem indicareKhalacircm enim notionem refert orationis Deinde significare potest orationem divinamid quod Deus loquitur nobis patefecit sive aliis verbis placitum Qui igiturMotakhallim dicuntur homines sunt in verbis divinis in placitis Korani versantesviri dogmaticiUt eorum philosophiammelius cognoscamus nonnulla afferre mihi liceat ex opere

inprimis celeberrimi illius dogmatici F a c h r E l d i n M o h ammed b e n Oma rA l r a z i cui titulus est A l m o h a ccedil ccedil e l 1)Dogmaticis igitur auctoribus omnis dogmatum scientia in tres partes dividitur

tribus enim utimur fontibus sensu intellectu patefactione Patefactio autemquamquam fons omnium certissimus nulli commodo nobis esse potest nisi anteaDeum ex operibus cognoscamus nec subinde veritas patefacta omnia amplectiturad quae tendit ingenium humanum Sensibus materiem tantummodo percipimuslegibus quibus regnetur prorsus ignotis In intellectu judicia quaedam notionesquereperiuntur quas non hausimus ex rebus in facto positis Nec tamen ea omnem nosdocent scientiam Errant igitur qui sensibus nos semper decipi velint Errant quitantum sensibus omni rejecto auxilio ad veritatem perveniri posse dicantQuemadmodum enim sensibus singula percipimus ad universalia non nisi intellectusope progredimur Methodo deinde opus est qua quae percepimus recte tractemusHanc nobis suppeditat ars logica quae in definitionis demonstrationisque legibusregulisque constituendis versatur

1) Cff S c h m o e l d e r s ll 140-190


151

Haec philosophorum Motakhallim doctrinae pars formalis ut in transituanimadvertamus Conceptualismo multis nominibus convenire videtur quiConceptualismus in rebus philosophis optimae frugis jure habetur dummodointellectus numquam immemor fiat experientiae tamquam unius magistrae atquehoc pensum absolvere studeat ut quae experientia docuerit bene ordinet quodtamen Motakhallim non semper ante oculos habuisse videntur - Optime vero interdiversas philosophorum partes distinxerunt Docemur nonnullos esse philosophosqui essentiam necessariam secundum ejus naturam existere debere statuantreliquis vero non secundum naturam existentibus Alii contra contendunt omnequodcumque adsit revera existere nec sine vera existentia adesse posse1) Quidautem ipsi senserint patet e ratione speculativa qua inde a notione Entis necessariiad Dei notionem progressi sunt Novem utitur thesibus quibus absolvitur notio 1Ens necessarium non simul per se et per aliud quid necessarium esse potest 2Non ex aliis constat quum enim ex aliis constaret penderet quoque ex aliis nequeesset per se necessarium 3 Reliquae res non Ente necessario existunt non enimhujus Entis partes dicendae sunt 4 Quod Ens necessarium exsistat non accidensest 5 Neque accidens quod necessarium est 6 Necessarium esse per se de unotantum praedicatur 7 Ens necessarium sibi sufficit 8 Non esse non potest 9Attributis praeditum esse potest neque ea excludit - Omnia autem quae in orbeterrarum conspiciuntur inter se arcte con-

1) lsquoLes ecirctres participent par conseacutequent de la realiteacute litteacuteralementrsquo pg 146


152

juncta sunt ita ut alterum alterius caussa sit habendum illorum nullum a se estnullum per se necessarium Attamen ratio humana ulterius progredi cupit aliud quidrequirit Notio caussae nobis inest quo fit ut per omnia omnium quaeramus caussameamque primam Hanc primam caussam Ens necessarium esse dicuntVides quaenam rara inter Motakhallim et Scholasticos obtineat similitudo Quam

accurate quaestiones difficillimae proponuntur tractantur solvuntur Haec levitertantummodo attigi ut praecipue postquam quae nunc monituri sumus dixerimuspateat quam facile theologia scholastica ad Arabes confugere potuerit quibuscumeadem consilia eandem fere philosophandi rationem communem habuit Priusquamenim ad alia transeamus oculos convertamus in aliam sectam Coufi1) dictamdummodo hoc nomine uti mihi liceat quoniam Coufi minus secta quam hominespeculiarem vivendi rationem sequentes dicendi sunt quod non satis attendissevidentur B r uuml c k e r G r a h am Ma l c o l m T h o l uuml c k d e S a c y In memoriamsolummodo revocemus quae deMysticismo scholae Victorianae agentes G a z z acirc l icircscripsisse memoravimus Coufi enim sicut Mystici illi dicunt ipsam veritatem divinamhominibus patefieri a rebus publicis sese removentibus studiis humanis omnibusliberis vitam degentibus contemplativam Nomine Coufismi proprio sensu tamquamdisciplinae constitutae uti non possumus divina veritas nimirum singulis individuispatefit ita ut numquam aliqua doctrina constitui possit quae universe valeat Sunt

1) Cf S c h m o e l d e r s ll pg 205-213


153

omnino libri qui de Coufismo agant bene multi nec tamen eorum unus doctrinamexposuit Ante omnia animadvertendum - quod magnam Coufismum inter etMysticismum obtinere similitudinem si quid video comprobat - Coufismum non hisillisve constare placitis nec posci ut qui eum sectetur sententias quas ipse foveatmutet Fuerunt omnino qui putarent librum Hayben-Sakzan scriptaque philosophaGa z z acirc l icirc Coufismi summas continere sententias Ipse G a z z acirc l icirc contra nobisexemplo esse potest quam optime diversissima quaeque placita philosopha cumCoufismo conjungantur1) Est autem in Coufismo secta notissima quae illius indolemoptime referre videtur cujus doctrinamVir clar T h o l uuml c k TheosophiamPersarumpantheismum vocat quam quum audiamus vitae contemplativae finis habendusest Deo gaudere nobis sese manifestante sive unione frui intima cum Divinitatequae locum non habet nisi divina quadammentis incitatione et permotione Summahaec mentis incitatio hominem prorsus insensibilem facit eo eventu ut animi quidemconditionis sibi non conscius sit Nullis igitur opus est actibus nullis officiis Nihilinterest quamnam amplectaris religionis doctrinam omnes enim regulae omnesleges inde profluunt quod discrimen adsit ego inter et tu quod autem in Coufismoplane tollitur discrimen Qui non agnoscat nihil interesse utrum Musalamius sis anChristianus

1) Pg 207 lsquoPour mexpliquer en un mot je dirai quun orthodoxe embrassant la vie couficircquerestera orthodoxe dans son coucircfisme un Motazeacutelite continuera decirctre Motazelite etcrsquo


154

nondum ad summae veritatis cognitionem pervenit nec dualitate liberatus est1)Notandum est nomen quo hujus doctrinae sectatores appellantur Dicuntur enim

Halouliyatk2) quod mundum et deum confundant quos nos Pantheiumlstas vocamusAd pantheiumlsmum hic quoque tendit Mysticismus nam Deus solus revera existeredicitur ita ut quo religiosior quis esse cupit eo magis sui ipsius conscius essedesinat3)Spero fore ut nulli ingratum fecisse opus videamur Nos enim Theologiae medii

aevi historiam delineantes atque quam magna Arabum apud Scholasticos fueritauctoritas describentes non potuimus non commemorare hos ab illis non itaremotos fuisse ut esset quod vinculum inter utrosque intercessisse vehementermiraremur Nostrum erat indicare quomodo fieri potuerit ut philosophia saeculotredecimo altam recuperaret sedem paene amissam quod nunc ni fallor quisquesponte intelligit quum videat A r i s t o t e l em tam magna apud Arabes auctoritategaudentem ut sufficienter patet ex secta Motakhallim quippe quae in interpretandoKorano ad Stagyritae philosophiam omnia informare studeret nec non ex sectaCoufi quae dicitur Quod universe valet et hicircc verum esse censeo nullum exoririMysti-

1) Pg 209 lsquoQuiconque dit le Dabistacircn ne reconnait pas quil est eacutegal decirctre Musulman ougrave decirctreChreacutetien celui-lagrave nest pas encore delivreacute de la Dualiteacute il ne connait pas lEcirctre veritablersquo

2) Franco-Gallice Identificateurs3) Pg 210 lsquoTout ecirctre qui est aneacuteanti et qui sest entiegraverement separeacute de lui-mecircme entend retentir

au dehors de lui cette voix et cet eacutecho Je suis Dieu il a un mode dexister durable agrave toujourset nest point sujet agrave peacuterir


155

cismum nisi magnis philosophis studiis praecedentibus ita ut non tantum ex hisipsis studiis sed ex sequenti quoque Mysticismo aliquam philosophiam regnasseconficere liceat Nunc autem de ipso vinculo videamus Qui procul dubio apudScholasticos celeberrimus Arabs erat A v e r r h o euml s habetur ante quem tamennonnulli floruerunt saepius a Scholasticis laudati Quorum inprimis in censum venitA l k e n d i jam supra commemoratus Reperiuntur ejus sententiae in operibusA l e x a n d r i Halesii H e n r i c i Gandavensis Sancti B o n a v e n t u r a e Inphilosophis ejus disquisitionibus perrexit H a s s a n - b e n - S aw acirc r cujus scriptatamen non ita innotuerunt Eorum qui Damasci floruerunt professorum maximecelebratus est A l - F a r a b i quem cognoverunt G u l i e l m u s (dAuvergne)V i n c e n t i u s (de Beauvais) A l b e r t u s Magnus Iheacircal-Oloum siveEncyclopaediam nobis dedit cujus manuscriptum reperitur in Bibliotheca Escurialiadest versio latina in Bibliotheca Nationali Parisiensi anno 1638 hujus operisexcerpta nonnulla edita sunt cui accedit opusculum de intellectu et intellecto PostF a r a b i in censum venit I b n - S i n a (980) qui vulgo dicitur A v i c e n n a necmedicorum tantummedii aevi sed etiam philosophorummagnus habebatur magisterCanones ejus a G e r a r d o Cremonensi versus finem saeculi duodecimi in latinumconversi sunt ab eodem igitur qui una cumA l f r e d o Morlaeo d e A l k e n d i atqueA l f a r a b i bene meritus est Commentarios A v i c e n n a e in libros de anima decoelo et mundo atque in Physicam et Metaphysicam Dom i n i c u s Gundesalvuslatine reddiditA v i c e n n a Nominalista fuit Realista contra A v i -


156

c emb r o n Nec nunc quoque silentio praetereamus quem jam leviter attigimusceleberrimum A l g a z a l l i Jam vidimus eum in philosophia ScepticismumMysticismum vero in theologia docuisse Libris quos praecipuos edidit tituli suntlsquoMakacid-al-falacircsifarsquo et lsquoTchafot-al-falacircsifarsquo quorum unus de philosophorum indolealter de eorum agit destructione Priorem tantummodo cognovisse videnturScholastici quem Dom i n i c u s Gundisalvus (saec duodec) convertit aeque ac(1506) L i c h t e n s t e i n a Coloniis sub nomine logica et philosophia Algazelis ArabiContinet liber physices metaphysicesque peripateticae expositionem secundumA v i c e n n a e interpretationem Quod posteriorem librum attinet referre videturGraecorum scepsin atque studere ut adversus philosophemata illa de emanationemundique aeternitate fides Muhamedana stabiliretur Nec minus in Hispaniainclaruerunt Arabes quorum inprimis in censum venitA b o u - b e e r -M o h aacutemmed - b e n - J a h y a - I b n - B a d j a qui a Scholasticismira quadam nominis mutatione dicitur A v emp a c e Periit liber quo suam deformarum natura exposuit sententiam quamDu n s Scotus quoque retulisse videturFormas enim quatuor distinguit specierum quarum prima forma corporumcoelestium secunda forma intellectus agentis qui materiae terrestris non particepshuic tamen obviam ibit intellectui possibili sive patienti actum praebiturus tertiorecensentur formae intelligibiles in intellectu agente latentes quarto formae quaea singulis rebus abstrahendi ratione separatae in individuorum intellectu reperianturSummae vero ei evenit gloriae quod A v e r r h o euml s eo usus est magistro cujus utsupra diximus auctoritas in


157

Scholasticosmaximi habetur momenti Verisimile est omnia ejus opera philosophiamspectantia in Scholasticorum fuisse manibus inter quae recensentur commentariiin Physicam Logicam Ethicam atque maximam A r i s t o t e l i s operum partemdestructio destructionis philosophiae A l g a z a l l i Quaesita in libros logicaeA r i s t o t e l i s sermo de substantia orbis de animae beatitudine Epistola deconnexione intellectus abstracti cum homine caett1) Oculos igitur in A v e r r h o eumlmconvertamus quippe qui Scholasticorum multis nominibus fuerit magisterA v emp a c em enim A b u b a c e r umq ue non nisi ex A v e r r h o euml cognoverunttum quoque etsi A l k e n d i A l f a r a b i aliique saeculo tredecimo legerentursaeculis tamen XIV XV unus fere A v e r r h o euml s philosophiae Arabicae interpreshabebatur lsquoTempore2) M i c h a euml l i s S c o t i qui annis 1230 transactis apparuitdeferens librorum A r i s t o t e l i s partes aliquas de naturalibus et mathematicis cumexpositoribus sapientibus magnificata est A r i s t o t e l i s philosophia apud LatinosrsquoDocemur igiturM i c h a e l em S c o t um 3)A r i s t o t e l i s philosophiam introduxissenec frustra quaeritur quibusnam ex fontibus nova illa Graecae philosophiae haustasit cognitio A v e r r h o iuml s enim commentarios in libros de Coelo et Mundo de animain latinum transtulit ipsis manuscriptis testantibus quamquam non diserte

1) Cf M u n c k - Dict des sciences Phil in voce I b n - R o s c h d 2) Cf B a c o n i s Opus Majus p 36-373) Parmi les ouvrages que sattribue le pretendu Chroniqueur espagnol J u l i a n u s P e t r i

se trouvent quelques traductions dA v e r r h o euml s Le faussaire a eacuteteacute bien maladroit carA v e r r h o egrave s etait agrave peine neacute agrave lepoque ou lon fait fleurir le pseudo J u l i e n rsquo R eacute n a nll pg 162


158

commemoratum sit commentarios quoque in lsquode generatione et conceptione deMeteoris Parva Naturalia de substantia orbisrsquo transtulisse videtur Incertum estutrum etiam qui in Physicam et Metaphysicam sunt commentarii M i c h a e l iS c o t o tribuendi sint Annus quem a B a c o n e indicatum vidimus non urgendusest1) G u l i e l m u s (dAuvergne) A l e x a n d e r Halesius ante hunc annumA v e r r h o iuml s commentarios cognovisse videntur His quoque fortasse versionibusconstabant quae F r e d e r i c u s II Italiaemisit universitatibus addens lsquocompilationesvariae quae ab A r i s t o t e l e aliisque philosophis sub graecis arabicisque vocabulisantiquitus editae nostris aliquando sensibus occurreruntrsquo M i c h a e l S c o t u sigitur illorum primus est qui inde a saeculo tredecimo usque ad V a n i n i um A v e r r o iuml s nomine suam velarint impietatem Accedit alter cujus opera Scholasticisinnotuit A v e r r h o euml s H e rm a n n u s Allemannus nimirum Non ipsa Rhetoricanec Poetica adiit iis vero quae apud A l f a r a b i A v e r r h o eumlmque invenirenturusus est In ipso enim auctore tot ei occurrerunt difficultates ut assumpserit lsquoeditionemA v e r o d determinativamdicti operis (Poetica) A r i s t o t e l i s secundumquod ipsealiquid intelligibile elicere potuit ab ipsorsquo Ipse autem confessus est H e rm a n n u s B a c o n e testante se magis adjutorem fuisse translationum quam translatoremlsquoquia Saracenos tenuit secum in Hispania qui fuerunt in suis translationibusprincipalesrsquo ita ut Musulamiis quibusdam usus esse videatur H e rm a n n u s linguaeArabicae peritis

1) Cette date indique sans doute le moment ougrave les travaux de M i c h e l arrivegraverent agrave laconnaissance du Moine anglais


159

Medio igitur saeculo tredecimo praecipua A v e r r h o iuml s opera ex Arabico latinereddita erant Commentarii tamen in Organon aeque ac Destructio DestructionisScholasticis ignoti fuisse videntur Ut igitur constat de tempore quo A v e r r h o iuml sversiones factae sunt non ita accurate dicere licet quando haec nova scripta admedii aevi eruditionem doctrinamque pertinuerint In hoc tempore constituendosaepius errarunt Viri docti Descripserunt enim benemulti locum qui seriem lectionumCantabrigiensem tradit ubi A v e r r h o iuml s scripta tractari dicebantur anno 1109 quonondum natus fuit ipse Quod autem hoc anno saeculi duodecimi fieri non potuit idsaeculi tredecimi eodem anno factum esse constat Nullus enim dubitat R eacute n a n quin ante concilium Parisiense Arabicae philosophiae nulla fiat mentio Anno vero1209 concilium factum est Parisiis quo non tantum Ama l r i c u s (de Begravene)D a v i d e s (de Dinant) eorumque damnati sunt discipuli ubi vero quoque jussumreperitur lsquoNec libri A r i s t o t e l i s de naturali philosopia nec commenta leganturParisiis publice vel secreto1) Quae verba de naturali philosophia quid sibi velintoptime docuit H a u r eacute a u 2)Attamen J o u r d a i n H a u r eacute a u aliique non audiendi videntur voce commenta

A v e r r h o iuml s scripta significari statuentes neque enim verisimile est A v e r r h o iuml scommentarios decem annos post ejus obitum divulgatos fuisse inter Scholasticosquae tandem de M i c h a e l i S c o t o vidimus vetant quominus in horum virorumpartes abea-

1) Apud M a r t e n i u m Thes nov anecd t IV p 1662) De la phil scol t 1 p 402-410


160

mus Ingeniosa Viri Cl R eacute n a n est conjectura quae ex lege alicujus R o b e r t i(de Courccedilon) (anno 1215) de A v e r r h o iuml s commentariis quatenus Scholasticisinnotuerint nos certiores faceret Lex enim ita sese habet lsquoNon legantur libriA r i s t o t e l i s de metaphysica et naturali philosophia nec summa de iisdem autde doctrina Magistri D a v i d i s (de Dinant) aut Ama l r i c i haeretici aut M a u r i t i iHispanirsquo1) Animadvertit R eacute n a n A v e r r h o iuml s nomen saepiusmagnoperemutatumesse ita ut pro eo scriberetur M a h u n t i u s M e n b u t i u s M a u n i c i u s A v e n r y z B e n r y z B e u r i z caett unde non est quod valde miremurR o b e r t um pro A v e r r h o euml s scripsisse Ma u r i t i u s Quae conjectura tamenut R eacute n a n ipsi minus placuit nobis quoque improbanda videtur Eadem si quidvideo premitur difficultate ac Viri Cl H a u r eacute a u aliorumque quos supramemoravimus sententia imprimis quum M i c h a euml l i s S c o t i anno demum 1217A v e r r h o eumlm introducentis rationem habeamusQuidquid sit A v e r h o eumlm maximi fuisse momenti multumque in Scholasticis

valuisse quis est qui neget Nec tamen nos fugiat A v e r r h o eumlm medio aevoduplicem ferre personam Aequo jure dicimus Scholasticos eum habuisse lsquocanemillum rabidum A v e r r o eumlm qui furore actus infando contra Dominum suumCh r i s t um contraque catholicam fidem latrat2)rsquo ac eos statuisse lsquoquodA r i s t o t e l i s doctrina ejusque commentatoris A v e r r o y s aliorumque Realiumdoctorum tam

1) B u l a e u s Hist Univ Paris t III p 822) Petrarch Epist sine titulo p 656


161

in sacrae theologiae quam artium facultatibus deinceps more consulto legaturdoceatur caett1) Partim enim A v e r r h o euml s magnus ille habetur philosophi Graeciinterpres partim ab eo quam maxime abhorret tamquam ab impiorum patreomnisque religionis calumnatore G u l i e l m u s (dAuvergne) singula quaque librorumpagina commentatori adversatur Arabico A v e r r h o eumlm tamen philosophum dicitnobilissimum2) Impugnat A l b e r t u s Magnus doctrinam de intellectus unitatelaudatur tamen ab eo A v e r r h o euml s licet tantummodo ut refutaretur A v i c e n n a Acerrimus adversarius T h oma s erat qui vel sic quidem ab A v e r r h o eumlphilosopham suorum operum mutuatur formam nec non A v e r r h o euml usus estmagistro in philosophia lsquoquodam singulari et novomodo tradendarsquo quamvis vitupereteos qui malint lsquocum Averroy aberrare qui non tam fuit peripateticus quamperipateticae philosophiae depravatorrsquo D a n t e orthodoxus Dominicanus essenequit nisi vituperet A v e r r h o eumlm licet eum se sapientiorem confiteaturG i l l i Romano lsquode erroribus philosophorumrsquo s[]benti A v e r r h o e s omnem

religionem plane contemsisse videtur Maxime autem in A v e r r h o eumlm saeviitR a ymu n d u s L u l l u s celeberrimus ille novae disputandi artis inventor In librolsquode lamentatione duodecim principiorum philosophiae contra A v e r r h o iuml s t a s rsquoproponitur philosophia querimonias jacens de A v e r r h o iuml s erroribus Longumesset omnes enumerare quos contra A v e r r h o eumlm confecit libros immo sermonesNam lsquoR a ymu n d u s errorem illum tole-

1) Ordonn des rois de France t XVII p 610 Cf B o u l a y t V p 7082) De Univ Opp t I p 851


162

rare non poterat quo A v e r r h o i s t a e dicunt multa esse vera secundum fidemquae tamen falsa sunt secundum philosophiam dicentes fidem christianamquantum ad modum intelligendi fore impossibilem sed eam veram esse quantumad modum credendi quum sint Christianorum collegio applicati1)rsquo Quod inprimisnotandum mihi videtur tamquam A v e r r h o iuml sm i nota characteristica en quoqueipsum illud cujus nostra quoad hanc disquisitionem maximopere interest Arabumenim philosophia licet A r i s t o t e l i s nomen universe prae ceteris philosophismaximis extollat laudibus minime dici potest A r i s t o t e l i s plane referre doctrinammiscebant enim nonnulla e philosophia neoplatonica sumta Deinde Arabum scriptanon semper probe intellexerunt Scholastici quod inprimis de A v e r r h o euml valetA v e r r h o iuml enim multa tribuebantur quae eum numquam dixisse constat atquecontra saepius factum est ut valde probaretur A v e r r h o euml s placita verodamnarentur quae tamen ab eo docta fuisse nonnumquam ignoraverunt ScholasticiItaque non quaeritur quisnam revera Arabs philosophus habendus sit utrumimprobandus necne nam potius videndum est de A v e r r h o euml qualis a Scholasticistheologis acceptus sit Nec difficile est paucis exponere quae hac de re nobisvideantur A v e r r h o euml s nimirum si quid video Scholasticis erat Realistaaudacissimus simulac philosophus acute distinguens ut supra vidimus philosophiaminter et theologiam Quae quum probe teneamus sponte intelligitur quanti momentiin hac secunda Scho-

1) Acta ss Juniumli t V p 667 et 677 Cf R eacute n a n pg 205 ubi psaecipui recensentur libri quoscontra A v e r r h o euml m scripsit R a y m u n d u s


163

lasticismi periodo habendus sit A v e r r h o euml s Si enim attendimus hac aetatememorandum illud quoque actum esse certamen quod Franciscanorum aDominicanorum toto coelo sejunxit schola neminem latebit duplicem illam ut vidimusquam gessit A v e r r h o euml s personam multum tribuere ad hanc pugnam recteexplicandamQuoniamnimirumA v e r r h o euml s impius habebatur philosophus secureDominicani eo in philosophia usi sunt magistro non metuentes umquam illumtheologiae noxium fore deinde quo magis in A v e r r h o eumlm impium saevire licereteomagis philosophantes se A r i s t o t e l em sequi dictitare potuerunt quippe quemut ferebatur A v e r r h o euml s non semper probe interpretatus fuisset Ab altera partenegari non posse videtur ab omni Mysticismo non absolvendos esse Franciscanosquae quum ita sint de Franciscanis quoque valet quae supra de Mysticis universeanimadvertimus Itaque ut Mystici Franciscani cumNominalistis commune habebantquod rationi in theologia omnem prorsus denegarent auctoritatem cum Realistisvero id quod contenderent quae necessario cogitet homo vera esse Nunc veroinsigne ac memorabile priscos illos Mysticos inter et Franciscanos obtinet discrimenNominalium enim sententiam ope rationis divinam veritatem non inveniendam esseadhibuerunt Mystici quoniam fides ratione debilitari iis visa est ita tamen ut rationemissa facta contemplationem recuperarent Franciscani contra ea utebantursententia ut se veram religionem non amplius profiteri occultarent quod inG u l i e l m o O c c amo manifestum esse quis est qui neget Adversus igiturScholasticos illos orthodoxos absque omni Averrhoiumlsmo abhorrentes aderat scholaquae Com-


164

mentatoris auctoritate suos velavit errores e qua D u n s Scotus O c c amu s M a r s i l i u s Paduavensis orti sunt Quod tam vehementer T h oma e adversatisunt doctrinae jam libertatis studiorum initia fuisse probe ostendit R eacute n a n 1) NonneT h oma s doctor erat Ecclesiae Catholicae acceptus quem papa dixerat lsquotot fecissemiracula quot scripsit articulosrsquo Deinde D u n s Scotus O c c amu s aliique placitaChristiana non nisi patefactione probari posse docentes viam aperuerunt illis quihac rejecta auctoritate rationis ope omnem impugnaturi essent religionemA v e r r h o euml s igitur medii aevi et Nominale et Reale ut ita dicam nobis repraesentatprincipium prius sibi vindicaverunt Franciscani distinguentes nimirum theologiaminter et philosophiam posterius vero licet se ipsis invitis adhibuerunt DominicaniAccedit quod A v e r r h o euml s utrique parti quodammodo placens utramque

nonnumquam confuderit Quis enim illius aetatis diversissimas sententias accuratedistinguat et accurate definiat Verba quibus initio usi sunt Viri docti non raroprocedente tempore suam mutarunt significationem Cum Viro Cl R e n a n valdedubitandum esse videtur quin is qui olim de litium hujus saeculi undevicesimihistoria acturus est idoneus foret ut viros doctos inter se certantes probe distinguat2)

1) La famille de St F r a n c o i s neacutecessait de produire dardents esprits qui maintenaient quela reacuteforme franciscaine navait pardonneacute tous ses reacutesultats que cette reacuteforme eacutetait supeacuterieureau pape et aux depenses de Rome de lagrave ces mouvements democratiques et communistesse rattachant presque tous agrave lesprit franciscain De lagrave cette longue liste de hardis penseurspresque tous fort hostiles agrave la cour de Rome que lordre necessa de produire

2) Non possumus non hic laudare venustum illud lsquoon a spirituellement dit (cest Mad N e c k e rje crois) quau bout dune demi-heure de nimporte quelle dispute personne des contendantsna plus raison et ne sait plus ce quil dit que faut-il penser quand on est au bout dundemi-siegravecle Sainte-Beuve Port Royal p 25


165

En aetatis quam nunc pertractaturi sumus summum conspectum Haec enimpraemonenda videbantur ut sequentium indolem et momentum meliusintelligeremus Quamvis hoc excursu nihil novi lectoribus praestare potuerim retineretamen nolui quae ad argumentum illustrandum inservire possint meoque judicionecessaria sint Spero fore ut mihi contigerit quae ipse probe intellexi lectoribusquoque perspicue tradidisse

Sectio IIDavides de Dinando Amalricus

Anno 1209 concilio Parisiensi duo damnati sunt Viri D a v i d e s d e D i n a n d o etAma l r i c u s e villa quae Bena dicitur oriundus quem se transtulisse refertR i g o r d u s 1) lsquoad sacram paginamexcolendam semper tamen secumper semodumdocendi et dicendi habuisse et opinionem privatam et judicium quasi sectum et abaliis separatumrsquo Quisnam ille D a v i d e s quis Ama l r i c u s Quamob remdamnatisunt Cum Ama l r i c o initium nobis faciendum erit quippe qui alterius fueritmagisterRealismus quem primo Scholasticorum tempore veluti coecum atque quo

tenderet inconscium Ecclesiae

1) B u l a e u s T III p 25


166

vehementer placere quem deinceps per Conceptualismum sua ut ita dicamsimplicitate orbatum viribus defessis per Mysticismum ad priscam gloriamquodammodo reducem vidimus tertium stadium ineat necesse est quo nequeEcclesiae placere nec sibi sufficere poterit Debet enim Realismus dum sibi consteta singulis quibusque ad universalia adscendere debet quoque magis magisquestudere ut ad unum tantummodo perveniat universale quod omnia amplectatursingula Ratio nimirum humana pergere potest omnia singula cogitatione itaseparans ut unum tantum supersit a quo ulterius quid separari nequeat Quumvero cum Realistis quod subjective licet necessario cogitetur objective quoqueverum esse statuendum sit non dubitari potest quin non cogitatione tantum sedrevera etiam unum tantum supersit universale quod aliis verbis ita exprimere liceatut pantheismus Mysticus Realismi dicatur finis Pantheismum dico Mysticum namhicce pantheismus non ex eo ortum est quod a multitudine rerum visibilium adDeum procedere nequeat ratio humana a Deo contra uno universali omniaqueamplectente ad singula descendere nequit pantheiumlsta Mysticus Tam arctum eiintercedit Deum inter et mundum vinculum ut non Dei sed mundi plane tollaturexsistentia - Quae ita fore a priori concludimus nec rem fefellit eventusG e r s o n i s 1) enim tractatu Ama l r i c um statuisse docemur lsquoOmnia sunt DeusDeus est omnia Creator et Creatura idem Ideae creant et creanturrsquo Animadvertanturinprimis haec lsquoDeus ideo dicitur finis omnium quod omnia reversura sunt

1) Vid T e n n e m a n n Bd VIII 1e Abt p 320


167

in ipsum ut in Deo immutabiliter conquiescant et unum individuum atqueincommutabile permanebuntrsquo Ubi testimonia adsunt non opus est verbis Hisceautem plane respondent quae caeteris in rebus docuit peculiari modo C h r i s t icorpus in pane altaris esse negabat atque ut sponte intelligitur negare debuitStatuerit Deum locutum fuisse in O v i d i o sicut in A u g u s t i n o necesse est necpotuit non corporum negare resurrectionem quum nimirum qui Deum cognoscatin se Paradisum habeat vitaque gaudeat coelestiDixit porro Deum esse essentiam omnium creaturarum quod de Christologia

etiam valere censuit ut lsquoausus (sit) constanter affirmare quod quilibet tenetur crederese esse membrum Ch r i s t i rsquo Quae quidem praecipua ejus sententia habetur Utvero in omni pantheismi doctrina nulla prorsus adest ethica nulla vis moralis eamhic quoque frustra quaerimus1) lsquoSi aliquis est in Spiritu sancto aiebant et faciatfornificationem aut aliqua alia pollutione polluatur non est ei peccatum quia illespiritus qui est Deus est in eo Ille operatur omnia in omnibusrsquo Ad quam turpissimamsententiam fulciendam docuit quod etiam pantheisticae ejus rationi plane conveniretlsquotestamenti novi sacramenta finem habere et tempus s Spiritus incepisseunumquemque tantum per gratiam Spiritus sancti interius sine actu aliquo exterioriinspiratum salvari possersquo Caritatis virtutem sic ampliabant lsquout id quod alias peccatumesset si in virtute caritatis fieret dicerent jam non esse pecca-

1) B u l a e u s t III p 48 qui ex H u g o n e R i g o r d o aliisque fontibus hausit


168

tumrsquo Unde et stupra et adulteria et alias corporis voluptates committebantmulieribus lsquoDominum tantummodo bonum et non justum praedicantesrsquo Huncantiquorum philosophorum errorem Deum esse essentiam omnium rerumD a v i d e s d e D i n a n d o quoque Ama l r i c i discipulus T h oma testantesecutus est Omnibus enim in corpora animas et substantias aeternas separatasa D a v i d e divisis materia Noys et Deus singulorum principia proponuntur Quaetria tamen unum idemque esse contendit ita ut omnia per essentiam unum essesequatur Distinguit tamenT h oma s 1)Ama l r i c i pantheismum inter et D a v i d i s quae distinctio subtilior quam verior esse videtur Docet enim secundumAma l r i c um Deum formale esse principium materiale contra secundumDa v i d em Hunc vero theologum tria adesse prima indivisibilia statuentem nectamen ea a se invicem distingui patientem Deum revera omnium principium formalehabuisse contendimus ex his enim primis indivisibilibus omnia constituuntur hisinformantur omniaIn hac Ama l r i c i D a v i d i s que doctrina pantheistica rite exponenda longior

fui ut pateret Realismum omnibus remotis ambagibus ad ultimum pervenissefinem Quod in ipso principio latere videbatur nunc in conspicuo est nunc anteomnium oculos habetur Nec dubitari potest quin aliter evenire potuerit Omnesigitur mihi assensuros censeo contendenti quemcumque a Realismi principio initiumfacientem ad pantheismum mysticum pervenire

1) Summa theol p I q III art 8


169

Sectio IIIAlexander Halesius Robertus Lincolniensis

Hanc doctrinam pantheisticam me non ad priorem retulisse periodum est fortassequi valde miretur Dicet enim historiam philosophiae medio aevo in duas partesoptime distingui quarum una sit ad quam Realismus altera ad quam duxeritNominalismus Nec me habebit contra disputantem Quid Historia philosophiaecum nobis pertractanda esset nullus dubitaverim quin ad priorem aetatem hicreferendus sit Realium pantheismusVerum non id agimus Theologiae tantum ratione habita videmus quid de Realismo

et Nominalismo statuendum sit Omnia igitur referenda sunt ad ea quae sibiproposuerint theologi Scholastici Quae quum ita sint haec quoque quae de Deophilosophati sunt Ama l r i c u s et D a v i d e s novis illis philosophis studiis tribuendacenseo quorum caussa in Arabum operibus innotescentibus latuisse videtur -Mirum est quam celeriter horum opera divulgarentur audimus1) enim anno 1270S t e p h a n um secundum episcopum Parisiensem tredecim damnantem capitaArabum quae A v e r r h o iuml s inprimis referrent sententias Audacia enim atqueimpudentia philosopha non parum augebatur libro cujus nondummentionem fecimusetsi maximi momenti habendus sit Libri quem significo titulus est de Causis versusfinem saeculi

1) Cf T e n n e m a n VIII b 458 sqq ubi plurimamemorantur decreta philosophiam increscentemspectantia


170

duodecimi innotuit eoque usus esse videtur A l a n u s ab Insulis Acceperunt librumScholastici glossa praeditum A l b e r t o Magno testante a manu D a v i d i scujusdam Judaei nec dubitarunt plurimi quamvis non omnes hac in re consenserintquin unus A r i s t o t e l e s hujus libri auctor salutandus esset Continet liber utomnibus saltem optimisque judicibus ab initio inde visum est summam doctrinaeA r i s t o t e l i c a e ac longa constat theorematum serie de quibus conferaturH a u r eacute a u 1) A r i s t o t e l e s igitur hujus aetatis unus fere doctor summusmagisterest licet eum non nisi per Arabes cognoverint Scholastici quo factum est ut quaerevera exstiterint partes a se invicem accurate distinguendae sint SaepissimeniminumA v i c e n n a e adhibetur auctoritas ad A v i c emb r o n A v e r h o eumlmqueimpugnandum quum primus ab A r i s t o t e l e raro discederit reliqui veroeclecticismum quendam Alexandrinum sibi vindicaverintPrimum igitur ut vidimus quod novis libris docebantur Scholastici doctrina est

de unitate proprio sensu sive aliis verbis pantheiumlsmus2) quod inprimis probetenendum est quummaximam partem hujus aetatis theologia dicenda sit certamenacerrimum inter doctrinam Ecclesiae constitutam et novam A v e r r h o iuml sphilosophiam Quo gravior A v e r r h o i s auctoritas quo facilius utrisque partibusplacere potuerit eo acrior pugna Nam longe abest quod tredecimo saeculo omneseadem professi sint Nulla fortasse adest aetas qua in tot diversissimasque partesabierint Viri docti Ingeniose monet H a u r eacute a u

1) H a u r eacute a u pg 384-3892) Cest lagrave le fait consideacuterable quil faut retenir dixit H a u r eacute a u


171

pro nova quam acceperunt methodo distinguendum esse inter varias sententiasSecundumA v i c e n n am enim ipso auctoreH a u r eacute a u triplex humanae scientiaeadest materies Primo res considerantur quales in ipsis earum essentiae principiissint secundo quales in natura reperiantur sive in singulis earum proprietatibustertio quales sint in intellectu agente Cui distinctioni tres respondent disciplinaenempe logica physica metaphysicaQui post duos illos de quibus supra vidimus pantheiumlstas Arabum scriptis usus

est A l e x a n d e r Halesius non is fuit qui nobis magni in theologia habeaturmomenti nam hi errare videntur ut B u l a e u s B r u c k e r R i t t e r 1) alii quiA l e x a n d r um primum fuisse censeant commentatorem in libros sententiarumquem honorem Gu l i e l m o Arverno tribuendum esse demonstrat H a u r eacute a u Realismum etsi moderatiorem docuisse A l e x a n d r um satis constat quod etiampatet ex verbis quae mox laudaturus sum Nam eorum verborum nostra interesseputo quippe quae ipsum idemque contineant argumentum ac locus qui est decreatione apud Virum clarissimum Se c r e t a n 2) Lausannensis nimirum ante hospaucos annos professor nunc vero munere defunctus non semper sibi constarevidetur dum enim multum sudat se quoad formalis saltem doctrinae principiumattinet Nominalistam probare in mediumRealismum ruit nec vehementer vituperaretillud A l e x a n d r i lsquoPotest dici quod ex necessitate bonitatis condidit (Deus) resnon tamen videtur congruere quod dicatur ex

1) Cf Th 2 pg 2812) Philosophie de la liberteacute Tome second Initio


172

necessitate naturae Licet enim sit idem bonitas quod natura ejus tamen si dicereturex necessitate naturae videretur bonitatis necessitas qualis est in rebusnaturalibusrsquo1) Manifestum est A l e x a n d r um in Realismo non plane acquiescerepotuisse atque eum conatum esse ut difficultatem tolleret in mundi creatione salvatamen Dei libertate explicanda Ideis aeternis creationis exemplaribus habitis Deumnon amplius liberum esse bene vidit A l e x a n d e r Ad haec enim exemplaria Deuscreare mundum debuerit Quam ut vitaret Charybdim Scyllae illidit Realistica rationeinter varia Dei attributa distinguens Dei bonitati tribuit lsquoquod ejus naturae recusarestudet Non tamen (videri) congruerersquo dicit quae prorsus similia sunt quo fit ut verbomagis quam re ullum cernatur discrimen Quod ex bonitatis necessitate creatur idquoque e naturae necessitate creatum esse quis est qui neget Creatur mundusex bonitatis necessitate ergo necessario Deus creavit mundum Quidquid contradisputet A l e x a n d e r nihil valet neque ullius habemus momenti Felicioris ingeniiA l e x a n d r i aequalis fuit G u l i e l m u s Arvernus sive Parisiensis cujus supramemoravimus commentariumNon tantumA v i c e n n a e sedquoque2)A l f a r a b i i A l g a z e l l i A v e r h o iuml s q u e librorum lectioni operam navabat Omnis ejusphilosophia continetur libris lsquode universorsquo et lsquode animarsquo3) Attamen metaphysicuspotius quam philosophus dicendus est Nam non plane in philosophia ac in theologiasibi constitisse

1) Summa pars II2) J o u r d a i n Recherches Critiques passim3) Ed B l a i s e L e f e r o n 1674


173

videtur Celeberrimum illud quod de intellectu agente A v e r r h o eumlm docuissecuique notum est quam vehementer impugnat G u l i e l m u s ratiocinationibus utensNominalium redolentibus sententiam Diserte affirmat lsquoquod formae intelligibiles nonfiunt in intellectu materiali sive possibili per receptionem earum ab aliqua intelligentiaagente et movente seu illuminantersquo Intellectum agentem naturam esse unamomnibus communem omnibus singulis proprietatibus orbatam sententiam esseducit veteri fatalismo faventem omnemque tollentem hominis libertatem Nec tamenin theologia eum Nominales secutum esse liquet Realibus potius usus estratiocinationibus ut doctrinam de emanatione refutaret Quum vero nobis ad gravioraproperandum sit perstringamus tantum qui hoc tempore floruerunt doctores interquos recensetur R o b e r t u s Lincolniensis scriptor operis de Theologia MysticaDionysii Areopagitae de duobus libris lsquosecundae Analyticaersquo de octo libris lsquoPhysicaersquoAnno vero 1253 mortuus est Triplici ratione distinxit inter formas quod eam obcausam memorandum mihi videtur quia hanc quoque distinctionem retuleruntA l b e r t u s Magnus T h oma s Aquinas D u n s Scotus Addere tamen oportethanc distinctionem proprio sensu non R o b e r t o tribuendam esse quippe quaeab Arabibus originem ducat lsquoEst autem forma triplex1) Una est

1) Scripsit H a u r eacute a u ldquoagrave propos de tout et mecircme agrave propos de rien on deacuteveloppe des systegravemespreacuteconccedilus quensuite on place pour le besoin de la cause sous la responsabiliteacute duphilosophe et suivant le tempeacuterament du lecteur qui occupe la chaire le mecircme A r i s t o t e eacutetudieacute dans les mecircmes livres est proneacute tour agrave tour comme le plus intraitable des nominalistesou le plus absolu des reacutealistes et quelque fois encore comme le plus extravagant desmystiques Il faut en prendre son partirdquo


174

quae est et consideratur in materia de qua considerat philosophus naturalis Secundaest de qua considerat mathematicus quae abstrahitur a motu et materia nonsecundum esse sed secundum considerationem Tertia est illa de qua consideratmetaphysicus quae abstrahitur a materia et motu secundum se et secundumconsiderationem cujusmodi sunt intelligentia et aliae substantiae separatae scilicetDeus et anima et alia hujusmodirsquo Ex his ut ex aliis constat Realistam fuisseR o b e r t um neque experientiae ullam rationem habuisse videtur Ut hujus aetatisindolem probe cognoscamus juvat animadvertere R o b e r t um suam doctrinamin libris lsquosecundae Analyticaersquo invenisse se putare constat vero eum ipsumA r i s t o t e l i s librum huic doctrinae quam maxime oppositum esse Scilicet hicsaeculo tredecimo mos erat A r i s t o t e l em interpretandi ut bene explicavitH a u r eacute a u cujus pulcra ad hunc locum conferantur verba Qui universe hujussaeculi scientiae thesaurum cognoscere cupit is adeat speculumMajus V i n c e n t i iBellovacensis quod illius temporis encyclopaedia quodammodo dici potest Realiumsententiis quoque addictus fuit Speculum illud Majus tria potius continet speculaquum tertium speculum dicitur doctrinale licet theologiam metaphysica superarecontenderit nequaquam tamen inter utramque disciplinam pugnam esse patiturHaec vero quippe minoris momenti missa faciens ad summos transeo hujus

aetatis theologos eorumque doctrinam Quo difficilior nobis erit totius rei per-


175

spicuus conspectus eo religiosior ipsa quae docuerint referre studebo InA l b e r t um Magnum igitur oculos convertamus

Sectio IVAlbertus Magnus

lsquoVir in omni scientia adeo divinus ut nostri temporis stupor et miraculum congruevocari possitrsquo Talem A l b e r t um Magnum fuisse testatus est U l r i c u sE n h e l b e r t u s Nam lsquoob amplitudinem omnifariae doctrinae magnus dictus fuit inomni philosophia peripatetica peritissimus1)rsquo atque in theologiae scholasticae historiapercurrenda vix aut ne vix quidem ullum reperimus theologum A l b e r t o Magnomajorem Is quoque primus nobis est qui medio aevo in scholis publicis omnemphilosophiam A r i s t o t e l i s palam commentari se professus est ita ut haud sineironia simia A r i s t o t e l i s appellatus sit lsquoqui et nimium vino saecularis scientiaeebriatus sapientiam humanam ne dicam philosophiam profanam divinis litteriscopulare ausus est2)rsquo Satis vero superque nobis adsunt testimonia quibus magninostra interesse constet accurate inquirere quid de A l b e r t o Magno judicandumsit A l b e r t um non fuisse Realistam Ha u r eacute a u 3) nobis auctoacuter est eo sensu quononnulli

1) L a n g i i chronicon Citicense ad a 12582) Ibidem3) ll Tome second p 24 sqq


176

fuerunt interpretes libri cui titulus est de Causis negavit enim universalia per seexistentia absque causa separata nec non omnia rejecit quae de mundo archetypoP l a t o n i s sectatores dictitent nec G u l i e l m um a Campellis secutus universaliain re esse voluit nec tandem in eorum abiit partes qui doctrinam non-differentiaede qua supra egimus amplectarentur Diserte enim affirmans formam primordialemante omnem actum haberi posse essentiam formalem id est quae reale quidinformare possit ab altera parte expresse negat id quo variae res non differant perse subjectum substantiale dici posse sive creandi conditionem Non magisNominalista aut Conceptualista dicendus est Quidni P l a t o n em nimirumA r i s t o t e l em q ue in gratiam reconciliare conatus est Videbimus autem quatenusid ei contigerit Id interea revera sibi voluisse quemadmodum alia haec quoquecomprobant lsquoScias quod non perficitur homo in philosophia nisi ex scientiae duarumphilosophiarum A r i s t o t e l i s et P l a t o n i s 1)rsquo Voti non compotem factum esseeumque procul dubio Realistam fuisse pro viribus ostendemusUniuscuiuscunque rei essentia duplici modo secundumA l b e r t um considerari

potest lsquoUno quidem modo prout est essentia quaedam absoluta in se ipsa et sicvocatur essentia et sic est una sola Alio modo ut ei convenit communicabilitassecundum aptitudinem etiamsi numquam dat illud (τὸ esse scilicet) et sic proprievocatur universale omnis enim essentia communicabilis multis universale estPer hanc igitur aptitudinem universale est in

1) Metaphys lib I tract V c XV


177

re extra sed secundum actum existendi in multis non est nisi in intellectu1) Docemurigitur essentiam considerari posse tamquam ab omni materia separatam tum veroetiam quatenus in ipsa materia aut individuo conspicua sit Haec quidem vera sunthabetque igitur A l b e r t u s me assentientem has considerandi rationes a se invicemdifferre nec tamen video id animadvertisse quid prosit Vides quam ambigua sintquae A l b e r t i sententiam referre debuissent Videtur enim distinguere interuniversale in re extra atque universale in intellectu nullum vero quum quae dicitprobe animadvertamus adest discrimen Affirmat enim A l b e r t u s essentiam lsquoperaptitudinemrsquo id est quoad facultatem sese communicandi universale esse in reextra licet addiderit lsquosecundum actum existendi in multisrsquo id est quatenus essentiain singulis conspicua sit lsquonon esse nisi in intellectursquo Adsit igitur aliquid quo sublatonihil existat Res ipsae igitur non existant nisi essentia illud τὸ εἶναι iiscommunicaverit At mehercle quis est Realista qui huic sententiae nomen darenoluerit Cujusnam pretii quaeso illud additum secundum actum existendi in multisuniversale tantummodo esse in intellectu Quod nullum Realistam negandum foreputo Juvat A l b e r t i mutare verba ut ea Realismum plane redolere appareat Haecnimirum thesis (liceat enim Scholasticis uti vocabulis) plane Conceptualista foretlsquoPer hanc aptitudinem universale est in intellectu sed secundum actum existendiin multis revera adestrsquo quum saltem universale lsquohac aptitudinersquo praeditum esseuniverse affirmaret bonus Conceptualista Nam Conceptualista

1) De intellectu et intelligibili T V p 247 T e n n e m a n n ll p 496


178

sive Nominalista neque universe praeter Realistam aliquis universale aptum habebitad exsistentiam singulis rebus communicandamConstat igitur apud nos A l b e r t um fuisse Realistam eo sensu quod universalia

tamquam omnium rerum fundamentum vere existere duxerit Ne quis autemmiretureum nihilominus simiam A r i s t o t e l i s vocari ejus in memoriam revocare liceatsaeculo tredecimo eclecticismum viguisse Scholasticum inter quem tamen et criticumillum eclecticismum posteriorem nihil commune est Eo factum est ut plurimiScholastici atque nominatim A l b e r t u s Magnus totius universe philosophiaeGraecae principia neque igitur A r i s t o t e l i s P l a t o n i s que accurate cognoverintErrant igitur qui eos hunc illumve Graecorum philosophum unice secutos essecenseant multo magis ecleetici habeantur e diversissimis scholis doctrinisquequod placeret sibi eligentesQuemnam locum sibi in philosophia vindicaverit A l b e r t u s satis ut spero

indicatum est Indagemus quamnam in theologia ejus philosophia habuerit vimOmnes universe hujus aetatis Scholastici atque inprimis A l b e r t u s Magnus adargumentum redeunt quod dicitur cosmologicum ut Dei probetur existentia Affirmatenim Deum1) lsquoex solis naturalibus (posse) cognosci quia Deus est positivo intellectursquoaddit tamen lsquoquid autem non potest cognosci nisi infinite Dico autem infinite quiasi cognoscatur quod substantia est incorporea determinari non potest quid finitegenere vel specie vel differentia vel numero illa substantia sitrsquo

1) A l b e r t i summa theol P I t XVII


179

Dicit porro Deum esse lsquosubstantiam infinite eminentem super omnem substantiamrsquoQuamvis igitur Dei essentiam omnemnostram cognitionem longe superare contendatDeum esse probari posse censet e repugnantia quae Dei existentia sublata obtineatsive aliis verbis - in quo argumenti cardo vertitur - Deum esse si neges tantasdifficultates tollas necesse erit ut longe expeditius videatur eum agnoscereRatiocinatio huc redit 1o Multa in universo reperiuntur quae explicari nequeantquia ipsius universi caussa latet 2o Deo existente omnia explicantur 3o Deus adsitnecesse estHac forma simplicissima argumentum cosmologicum si quid video optime reddi

potest quod tamen ulterius exponere liceat iisdem verbis e libro de causis etprocessu universitatis quibus etiam usus est A l b e r t u s Praestat opinorratiocinationem qualemcunque brevissimis referre verbis ut quisnam error contineatureluceat Quodsi nobis contigerit veluti in syllogismum probe redigere quid sibi velitargumentum cosmologicum cuique sponte patebit quid desideretur Concedentesenim universi caussam explicari non posse nisi Deus adsit summo jure quaerimusquamobrem universum explicetur necesse sit Petitio principii vix aut ne vix quidemulli latere potest Dicitur universi caussa Deo sublato non explicari Deo contraexistente omnino explicari Concluditur Deum existere debereNe autem in his diutius detineamur evolvamus locum qui reperitur in libro de

causis etc lsquoad probandum unum primum principium in omni genere causarum licetmultae sunt viae tamen potissima est una scilicet quod in omni genere causarumet rerum in quibus


180

invenitur medium compositum ex extremis necesse est invenire extrema simpliciaIn omni autem genere causarum invenitur quod est caussa et causatum - movenset motum Et movens tantum erit primum motum tantum erit ultimum Si enim dicaturquod infinita media moventia et mota sive causantia et causata constat quodquodlibet illorum erit compositum ex virtutibus compositis moventis et moti sivecausantis et causati Omne autem compositum resolvitur in componentia Infinitisergo existentibus secundum principium et finem mediis sequitur quod infinitumsecundum principium resolvitur in id quod est ante secundum principium quod estomnino impossibile - Impossibile autem ex hoc sequitur quod causans causatumprocedat in infinitum1) lsquoOportet ergo quod aliquid sit primum efficiens et omniumet primummovens et omniumrsquo2) Quum igitur cogitari nequeat nullam primam adessecaussam adsit revera necesse est En ipsum illud Realistarum principiumratiocinationis quod bene multos professos esse saepius vidimus Argumentumcosmologicum hoc niti fundamento quod sine Deo universum explicari nequeatme haud immerito statuisse sequentia comprobant lsquoadhuc si causans causatumabit in infinitum nec demonstrat nec demonstraturrsquo3) Nihil demonstratur nisi primumquid adsit ex quo ulterius progredi possit Haec autem denuo totius ratiocinationisRealistam ut ita dicam indolem pulcre ostendunt Supra enim monuimus

1) Opp t V p 5342) Ibid p 5353) Ibidem


181

et hic in memoriam revocare prosit Realistas proprio sensu quandam caussameffectum habere negare et potius statuere ex aliquo principio exoriri sequelam Sicomnia ad ideas ad cogitationem omnia referuntur Deus igitur magno iis est principioe quo singula sequantur omnia - Quamvis vocabulo causa utantur nec tamenvocabuli notio retineturPrimum deinde illud fundamentum omnis demonstrationis ipsum ex nihilo

progressum esse nequit Quodeumque enim ex nihilo procedat potest esse ac nonesse potentiacirc igitur adest Quod potentiacirc adest atque nunquam fortasse existetaliud quid tamquam existentiae causam habeat necesse est Quodsi igitur omniumrerum principium in nihilo lateret eo ipso primum principium esse non possetDicentes autem nihil esse ante primum illud significamus nihil aut positive autnegative aut potentialiter tamquam prius praeter illud primum adesse - Distinguitporro A l b e r t u s inter esse et essentiam Homo verbi caussa essentia humanaa se ipso gaudet neque ab alio quodam accepit quod vero adsit id repetendumvidetur a primo illo esse lsquoOmne quod habet esse et quod hoc est ab alio habetesse et quod hoc est - Et haec ratio fundatur super quartam propositionem libricausarum quae dicit quod prima rerum creatarum est esse Et eadem via probaturquod esse est effectus primae caussae in omnibus his quae suntrsquo1) Primum igiturquod principium primum efficit dicitur τὸ esse In Deo contra nullum est discrimeninter existentiam et essentiam unde sequitur Dei existentiam esse

1) Summa theol P I t XVII p 65


182

necessariam nam quum reliquarum rerum essentia sine existentia cogitari possiteorum existentia accidens habetur Simulac vero Deo essentia tribuitur eum quoqueesse dicas necesse est Nam lsquoadhuc non potest cogitari quod esse simpliciter nonsit ante non esse quia quando cogitatur negatio statim cogitatur causataaffirmatione Esse autem tale etiam supponitur ab eo qui negat esse Si enimquaeratur ab eo quid neget quando dicit esse respondebit quod negat esse etsic ponit esse antequam negat esse Primum ergo esse et simpliciter esse Deisolius est Ergo non potest non essersquo1) Vides quam omnis argumentatio planeRealistam referat rationem Ex eo quod logice sequitur ad τὸ esse concluditur Sicduodecim Deo tribuuntur qualitates quae omnes e necessaria ejus existentiaducuntur Non fieri potest 1) Deum tantummodo esse potestatem corporalem 2)Deum esse corpus omne enim qualecumque corpus partibus constat quae partesautem corporis existentiae conditio sunt 3) Deum esse formam aut materiam formaenim sine materia neque haec sive illa existit itaque altera ex altera pendet 4) Deiessentiam atque existentiam non unum idemque esse Neque ejus existentiaessentiae caussa dicenda est 5) Primum illud necessarium ex aliquo pendere 6)in necessario illo relativum quid esse 7) duo aut plura necessaria esse 8) de primoillo aliquid praedicari quod ejus existentiae accedat quodcumque enim Deo tribuiturDeus ipse est 9) Deum mutari aut moveri 10) Dualitatem aliquam ex primo illo oriri11) existentiae necessariae accedens quid aut notionem

1) Ibid p 68 69


183

tribuere substantiae in omni enim qualicunque substantia existentia ab essentiaseparari potest omnisque species aut individuum non nisi per aliquid universaleexsistit primum autem principium lsquogenus generalissimum est 12) postremo loconon fieri potest summum principium non omnium dici finem lsquoet hoc est in ordinequo omnia se habent ad ipsum in hoc autem ordine supponitur omnia existere inse ipsis non enim se habet ad aliud nisi quod exsistit in se ipso et sic nonsequeretur quod primum principium omnium secundum esse uniuscujuscusqueeorum Causa vero efficiens etiam principium est - distincta vero sicut artifexdistinctus est ab artificiato1)rsquo Itaque aliis verbis Deus dicitur simplex immutabilisunus causaque omnium Quaeritur autem si Deus ita omnis existentiae auctorhabendus sit ut aliquid essentia quidem nec tamen sine eo existentia gauderepossit quaeritur quodnam vinculum inter hanc Dei potestatem intercedat et hominisagendi libertatem Neque exmente A l b e r t i haec quaestio facile solvi posse videturOptime enim vidit A l b e r t u s quodsi omnia a Deo necessario fierent nulla essepraemia bonorum nec poenas malorum Deus enim necessarius omnia debetnecessario scire Ut hanc tamen moralem tolleret difficultatem subtilius quam veriusdistinxit A l b e r t u s inter lsquonecessitatem consequentisrsquo atque lsquonecessitatemconsequentiaersquo quam duplicem necessitatem non necessario unam esse contenditHaec vero distinctio omnino animadvertenda est ut indolem simul atque vitium

totius A l b e r t i ratiocinati-

1) De causis etc p 540


184

onis probe intelligamus Hoc enim si quid video sibi vult A l b e r t u s consequensnecessarium est cum ex aliquo praecedente secundum illius praecedentis naturamsequitur ut verbi causa definitione data definitum quoque positum est consequentiavero necessaria est cum tantummodo aliquid ei contrarium cogitari nequeat quodsiexempli gratia aliquem quid facientem videam id faciat ille necesse est Hocpraecedens igitur consequentiae tantum veluti conditio est illud vero consequentiscausa Non ille homo aliquid fecit quoniam ego eum facientem quid viderim vidicontra quia fecerit Itaque omniscientia divina melius Dei dicitur praescientia Nonneautem vidit A l b e r t u s non sibi licere inter duplicem necessitatem ea rationedistinguere quamvis ipsa distinctio per se probari posset Nam duplex illa necessitasin A l b e r t i doctrina revera non adest Me vidisse aliquem quid facientem quia quidfecerit non dico lsquoconsequentiae necessitatemrsquo sed multo magis consequentiamaccidentem sive conditionalem Quodsi Deus humana facinora bona an malacognoverit quia homines egerint Dei scientia pendet e facinoribus hominum quamscientiam igitur ut par est conditionalem habeo Facinora enim scientiae conditiosunt Quum vero scientia conditionalis alicuius rei Deo tribuatur accidens quid deDeo praedicatur Aliquo autem accidente de Deo praedicato omnis Dei essentianecessaria esse nequit Deum necessarium esse contenderat A l b e r t u s Ergoaut Deus necessarius non est quo prima cadat thesis necesse est aut cumnecessarius sit scientia conditionalis ei non tribuatur sive lsquonon tantumconsequentiae necessitasrsquo sed quoque lsquoconsequentis necessitas adestrsquo Vides noshaud immerito


185

scripsisse secundum A l b e r t i doctrinam nullam esse libertatem ubicumque enimreperitur lsquoconsequentis necessitasrsquo Principium nimirum sequelae non tantum conditiosed et causa estNeque errare possumus quum hoc sensu ex mente A l b e r t i Deum causam

dici accipiamus Non enim dubitandum est quin A l b e r t u s primam causamprincipium quoque habeat lsquoindividuationisrsquo lsquoNam forma est universaliter et materialiteret simpliciter praehabens omnes formarum differentias quae secundum materiaediversificantur differentias1)rsquo ita ut lsquodiversitas materiae causet diversitatem formarumrsquoQuod tamen non ita intelligendum videtur ut ipsa materia adversarum formarumcausa sit habenda Formae contra diversae sunt tantummodo secundum materiaediversitatem quo fit ut materia non per rationem materiae principium sitlsquoindividuationisrsquo sed potius per rationem proprii subjecti Itaque Deus ipse diversitatisqualiscumque causa et auctor ipse materiae diversissimas praebuit formas quaeinde magis magisque manifestae fiunt - Omnia igitur ex primo principio necessariologice derivanturQuamvis longe absit ut A l b e r t um Magnum pantheiumlstam vocemus non

possumus tamen non animadvertere eum quoque mira quadam ratione probarein Realium doctrina veram libertatem nullum prorsus obtinere locum Ut inNominalismo omnia nimis a se invicem separantur omniaque singula per seexistentia habentur sic in Realismo tam arctissimo omnia cohaerent vinculo atqueita ad unum omnia referuntur principium ut singula non nisi

1) De nat et or an tr 1 2


186

necessario atque per illud tantum existant principium Nec tamen de A l b e r t oaequum ferremus judicium nisi meritam ei tribuamus laudem eum nova quadamatque logica ratione illud quo jam antea usi essent theologi argumentum retulisse1)In A l b e r t o quoque nisi egregie fallor recentioris illius cernitur philosophiae indolesquippe quae in omnibus referendis ad logicam unitatemmaximopere versetur Quinita eandem fere ac philosophia nostri temporis quae dicitur speculativa rationemrefert ut in Deo voluntatem esse primum principium neget lsquonec operi proximumprimum enim et operi proximum in quo prima potentia est agendi est illud quoddat formam operi et non illud quod jubet et praecipit opus fieri lumen autemintellectus universaliter agentis est forma operis opus determinans ad rationem etformam voluntas autem non est principiens ut fiatrsquo Haec omnino animadvertamusprobeque teneamus oportet Ita enim Deum necessarium esse ducit ita quoadRealismi principium sibi constat ut voluntatem in Deo primum esse neget quodsivoluntas nimirum primum illud in Deo

1) His optime conveniunt quae pulcre scripsit I m m B e r g e r Geschichte derReligionsphilosophie caet historisch dargestellt Berlin 1800 lsquoSelbst A l b e r t der Gr machtesich um die Religionsfilosofie wohl groumlsstentheils blos dadurch verdient dass er ihr eine fuumlrsein Zeitalter vollkomnere systematische Form gab als sie bisher gehabt hatte In Ansehungder Lehren selbst beschaumlftigte er sich groumlsstentheils damit die kirchlichen Lehren gegen dieAristotelischen und die Aristotelischen gegen die Neuplatonischen zu vertheidigen oder sieunter einander zu vereinigen Dass er hierbei viel und mit vielem Scharfsinn gedacht hat istnicht zu verkennen Doch duumlrfte wohl houmlchstens sein Versuch alle Eigenschaften Gottes ausdem Begriffe der nothwendigen ersten Ursache systematisch abzuleiten einiges Verdienstder Neuheit habenrsquo


187

habenda esset fieri posset ut fortuita sit voluntas Nullum saltem reperitur quodhanc voluntatem necessariam esse efficiat lsquoErit ergo intelligibile principium sicutintellectus universaliter agens quo est omnia facere et nihil pati vel recipere -intellectus purus universaliter agens qui ex se ipso constituit et producit et facitomne quod est propter quod dicitur illustrans super alia et non illustratus ab alio1)rsquoIntellectus enim necessario semper agit secundum principia logica ie necessariaquum autem intellectus necessario agere desinit non amplius dicitur intellectusIntellectus igitur eacutet agere eacutet definita quadam ratione agere debet Quid multaNecessario agere idque quidem necessario modo conditio est sine qua non sitintellectus - Omnis A l b e r t i doctrina tam arcte inter se cohaeret ut quae exprincipio necessario secuta sunt nunc quoque ex intelleetu sequuntur Universalisintellectus enim nunc tamquam primum principium necessarium proponitur suiipsius conscium lsquoScit (ergo) omnia scibiliarsquo quod sequitur ex notione intellectusuniversalis causae omnium lsquoScit se scire scibilia intelligere intellectualiarsquo quodsequitur ex primo principio sui conscio Nam lsquoscit se in ratione primi principii hocautem est scire se ipsum principium ergo principium scit se ipsum secundum quodipsum estrsquo Primum illud principium simplex habebat A l b e r t u s unde sequiturprimum intellectum universalem quoque simplicem esse Primi intellectus igiturscientia neque universalis neque accidens est Novam hanc primi principiidefinitionem in A l b e r t i doctrina maximi revera

1) De causis tract II c 1 S 541


188

momenti ducimus Quodsi enim illud principium non tantum necessarium sednecessarius intellectus sit patet per hanc necessitatem veram libertatem nonsublatam esse Illum nimirum non liberum dicimus qui in agendo ex alio pendeataut nullo sapienti ducatur principio Deus autem neque ex alio pendet neque inagendo sapientia caret Nulla igitur Deo necessitas tribui posset nisi necessitas illasine qua intelligenter agere nequeat Juvat ipsa laudare verba quae pulcreprobabunt id temporis nondum illam invaluisse rationem philosopham argumentiexponendi lsquoAgere et non agere est in primo sed non potest non agere quia meliusemittere bonitates quam retinere et minimum inconveniens in Deo est impossibileEx hoc etiam patet responsio adsequens tali enimmodo semper agere nobilissimumest et multo nobilius quam aliquando agere aliquando non agere Ex omnibus hiscolligitur quod primum liberrimum estrsquo1) Porro non difficile est voluntatem divinamita accipere ut notioni intellectus plane conveniens sit Deus enim proponiturtamquam radium emittens perpetuum quem omnium rerum universale dicimusradius nimirum est summi intellectus Quaeque vero qualiscumque essentiaindividualis hujus intellectus determinatio est sive ut eadem utamur imagine radiusest ex primo illo radio procedens Ex dictis autem cuique eluxisse puto locum decreatione apud A l b e r t um Alexandrinam referre rationem debere Quodsi nimirumquaeque essentia individualis non nisi radius sit lsquoluminis intelligentiae universaliteragentisrsquo patet creationem proprio sensu esse

1) De causis p 548


189

emanationem Discedit enim ab A r i s t o t e l e ut dixit quod mundum aeternumesse neget Mundi aeternitas procul dubio notioni intellectus quam exposuitvehementer adversaretur Sic optime se explicaturum fore putabat mundi creationemomnia ex Deo effluxisse ac veluti emanasse contendens Ex primo igitur principioparticularis oritur forma sicut ex lumine procedit radius Quod effluxit lux estintelligibilis intellectus universaliter agentis Intellectus autem ita universaliter agensnon agit nec constituit res nisi active intelligendo et intelligentias emittendo lsquoet quiahoc modo intelligit se ipso rem constituit ad quam lumen intellectus terminaturrsquo1)Demonstravimus ut spero quoad gravissima de Deo atque de mundi creatione

placita A l b e r t um Realistam fuisse satis superque diximus de vi quamRealismusin ejus theologia habuit ad clarissimum A l b e r t i transeamus discipulum qui perlongum temporis intervallum Ecclesiam suo nomine implevit

Sectio IIISanctus Bonaventura

Praestat vero antequam de celeberrimis illis doctoribus T h oma Aquinate et D u n sScoto agamus de alio aequali A l b e r t i nonnulla monere nempe de J o h a n n ea Fidenza A l b e r t u s enim anno 1280 fato defunctus

1) Cf ibid p 552-555 seq 561


190

est B o n a v e n t u r a autem anno 1274 diem obiumlit Quam ob causam J o h a n n e snoster deinde appellatus sit B o n a v e n t u r a nobis tradit H a u r eacute a u 1) qui tamenhujus narrationis praedem fieri nolit J o h a n n e igitur puero aliquando aegrotantemater ad altaria sese contulit ibique preces fudit ut in priorem valetudinem rediretfilius Domum redux filioque in sanitatem restituto exclamavit mater lsquoO bonaventurarsquo Inde ut fert narratio nominis origo quod cum proprium nomen fereobsoletum est atque in oblivionem abiit longe pluribus notissimum est Nequeindignus videtur ut ejus memores simus Non tantum enim duobis fere saeculispost ejus obitum sanctum eum declaravit Ecclesia sed quoque funere amplioreelatus est multique convenerunt ad exsequias cohonestandas Sacris enim ejusfunebribus adfuerunt papaG r e g o r i u s B a u d o u i n u s I I J a c o b u s Aragonisrex Antiochiae Constantinopolisque patriarchae aliique ac eummortuum laudavitqui deinde papa fuit I n n o c e n t i u s V2) Nec tamen haec externa nos invitant utB o n a v e n t u r am commemoremus patebit enim quanti in hujus aetatis theologiahabendus sit dummodo quae supra verbo de Franciscanorum schola monuimusin memoriam revocare liceat Scholae nimirum Franciscanae certus inestMysticismus qui numquam fortasse clarius in lucem prodiit quam eo tempore quodocuit B o n a v e n t u r a Quo fit ut duae prorsus inter Franciscanos distingui possintscholae quarum una magis philosopha altera vero mystica dicitur quarum unaigitur A l e x -

1) Vol II p 2282) Hist litt t XIX p 272


191

a n d r o Halesio ac subinde Scoto altera vero B o n a v e n t u r a usa est magistroB o n a v e n t u r a enim et qui eum secuti sunt subtilius ita de rebus divinis disputaresolebant ut licet omnem prorsus abjecerint philosophiam vel ipsis philosophisacutiores facti sint Itaque Ge r s o n i s Mysticismo tantum explicari possunt laudesquas in opere quod est de examine doctrinae B o n a v e n t u r a e tribuit lsquoB o n a v e n t u r a in dicendo solidus est securus pius justus devotus Praeterearecedit a curiositate non miscens positiones extraneas vel doctrinas saecularesdialecticas aut philosophicasrsquo postremum illud sane verum est nec tamen deTheologia benemeruisse videtur quippe qui non ad veram viam reduxerit theologosstuduit enim lsquoilluminationi intellectusrsquo1) ejus omnes retulit lsquoad pietatem et religiositatemaffectusrsquo Neque eam tantummodo ob causam haec verba laudare volui utB o n a v e n t u r am probarem Mysticismo addictum fuisse Inprimis nimirum idanimadvertendum est atque maximi momenti faciendum videtur quod Ecclesiahac aetate nulli fere doctori favere potuerit nisi plus minusve Mysticam sequereturrationemQuamvis igitur B o n a v e n t u r a Mysticus habendus sit atque prae caeteris

quidem Franciscanis hanc Mysticam retulerit rationem non ita tamen scholamcujus erat deseruit ut hujus scholae indoles non in eo quoque cerni possit Infraenim cum de celeberrima

1) Pulcre B o u c h i t t eacute Mysticismum illum philosophum dixit lsquofaire agrave la spontaneacuteiteacute delintelligence une part plus large qua ses autres faculteacutesrsquo


192

illa pugna T h omam inter et D u n s Scotum acturi simus maximam partem in eorei cardonem verti videbimus quod contra Thomistas Franciscana scholaNominalismo in theologia favit Non est quod hic uberius explicemus quae deindeamplius indicanda erunt Multo magis animadvertendum est quemadmodum seipso fere invito B o n a v e n t u r a C h r i s t i mortem ut e multis unum tantummodomihi eligam exemplum necessariam esse neget Necesse est in antecessumdicamus B o n a v e n t u r am libri sententiarum celeberrimumesse commentatoremNeque umquam fere in sua sententia exponenda SententiarumMagistrum deseruitquo fit ut melius sit Lombardi semper ratione habita B o n a v e n t u r a e explicaresententiam P e t r u s Lombardus autem quaestionem quae agit de C h r i s t i mortead tres inprimis retulit distinctiones1) sic sese habentes 1) Si C h r i s t u s meruitsibi et nobis et quid sibi et nobis 2) Qualiter a diabolo et a peccato nos redemitper mortem 3) Quod alio modo potuit liberare hominem et quare potius isto -Postrema vero distinctio Scholasticis ut sponte apparet maximi momenti essedebuit Quaestio enim quae est de lsquopassionis efficaciarsquo longe magis practica illavero quae de passionis congruentia agit magis theoretica est eamquc ob causammagis idonea quae speculative a Scholasticis tractaretur Ut quaestionem depassionis congruentia rite solveret B o n a v e n t u r a inquirit 1) An congruum fueritnaturam humanam aDeo reparari 2) Anmagis congruerit genus humanum reparariper satisfactionem quam per aliam viam 3) An aliqua pura creatura po-

1) Liber III 18 19 20


193

tuerit satisfacere pro toto genere humano 4) An aliquis adjutus gratia potuissetsatisfacere pro se ipso 5) An Deus debuerit modum satisfaciendi per passionemCh r i s t i acceptare 6) An alio modo potuerit Deus genus humanum salvare Videsquanti momenti ultima quaestio sit cui secundam fere similem habeo Nec tamenpiissimis verbis decipiamur Quod ne fiat praestat B o n a v e n t u r a e verba velutiphilosopha ratione interpretari lsquoAn alio modo potuerit Deus genus humanum salvarersquohaec igitur si aliis philosophis quidem verbis reddere velimus significant an exnotione quam de Deo habemus sequitur necessario eum eodem modo ac fecithumanum genus salvaturum esse Quaeritur itaque utrum ratio qua ut hominemsalvaret usus est Deus ex ipsius Dei indole logice seu necessario sequatur Eneam ipsam si quid video B o n a v e n t u r a e quaestionem quae non solum aB o n a v e n t u r a sed etiam ab omnibus Realistis ita proponi potest atque non raroproponitur Si quis enim a rebus in facto positis initium faciat is continuodisquisitionem instituat necesse est utrum Ch r i s t i mors revera locum habueritnecne Simulac vero historia eum doceat C h r i s t um mortuum esse et quidem ecruce pendentem verbo omnibus quae hac de re narrantur ita sese habentibusquum subinde aliunde ei constat C h r i s t i mortis Deumesse auctorem sive causamnon amplius quaerit utrum dira illa mors Dei voluntati sapientiae aut amori congruasit necne at continuo cognoscet mundum non alio modo salvum fieri posse obsimplicissimam caussam quod Deum ita voluisse censeat Longe aliter vero proceditRealista Omnes ideae omnes notiones apud eum humano intellectui insitaeveritati respondent quod quo-


194

que de Dei valeat notione necesse est Quid igitur de Deo statuendum quidrejiciendum a priori constat omnibus neglectis rebus in facto positis Quum igiturde C h r i s t i morte judicare velit Realista an Deo digna sit hanc mortem omniaquequae passus sit C h r i s t u s confert cum sua quae est de Deo notione Quid huicnotioni repugnet id est quid ex hac notione logice sequi nequeat rejicit quidsequatur omnino probat Itaque quaerit B o n a v e n t u r a utrum Dei justitiaeomnipotentiae sapientiae honori atque majestati salutis nostrae via conveniatNunc vero opus est ut probe animadvertamus quibus verbis usus sitB o n a v e n t u r a Ad quaestionem lsquoan magis congruerit genus humanum reparariper satisfactionem quam per aliam viamrsquo affirmando respondet nam quum justitiahaud secus ac misericordia Deo tribuatur utrique maxime conveniens est viasatisfactionis Dei honorem ab homine violatum poenis solvendis restitui maximeconveniens est Aptius est denique hominem bonis operibus perficiendis gratiamdivinam recuperare quam nihil omnino praestantem - Quae vero contra disputaripossint facile a B o n a v e n t u r a refelluntur quae in dubium vocentur facile tollunturlsquoDe duobus (autem) consuevit fieri satisfactio et requiri videlicet de injuria et dedamnorsquo Homo tamen non is est qui de utroque satisfacere possit lsquoNullus quantumvisgratia fulcitus potuit pro culpa actuali pro se ipso satisfacere satisfactione plenadamnum et injuriam complectente sed neque semiplena pro originali Impossibileergo fuit quod aliquis pro peccato originali alicuius hominis satisfaceret nisi omninoa peccato originali mundus esset nisi etiam haberet gra-


195

tiam communem hoc est gratiam capitis cuius plenitudo nata est in alios redundaretalis autem non potuit esse nisi homo et Deus Concedendum est ergo quodnullus adjutus gratia satisfacere potuit pro se ipso1)rsquo At non tantum de satisfaciendosed quoque demodo satisfaciendi apud B o n a v e n t u r am constare videtur Iterumteneamus verba lsquodicendum quod modum istum (ie modus satisfaciendi perpassionem) ultra ceteros modos debuit Deus acceptare quia nobilissimus est interomnes qui possunt esse vel excogitari Fuit enim acceptissimus ad placandumDeum congruentissimus ad curandum morbum efficacissimus ad attrahendumgenus humanum prudentissimus ad expugnandum generis humani inimicumrsquoNullum fugere potest B o n a v e n t u r am non absolute locutum esse nec sinecaussa superlativis usum esse quippe qui modum positivum aut comparativum necnegent neque excludantAc quod gravioris est momenti hisce superlativis utens veram sententiam

dissimulare videtur ita ut hujus loci omnino sit indicare B o n a v e n t u r am quamvisMysticum attamen sicut Franciscani reliqui peculiarem illum occupasse locumquo mira quadam ratione Nominalismum in theologia sectatus sit Quum enim aB o n a v e n t u r a scire velimus utrum revera satisfactionem et hunc quidemsatisfaciendi modum necessarium duxerit responsum audiemus admodumambiguum Respondet nimirum duplicem esse rationem qua de morte C h r i s t ijudicare possimus Nempe a parte Dei nec non a parte hominis A parte hominisC h r i s t i mortem atque satis-

1) B o n a v e n t u r a e Opp Tom V Lugd 1668 p 216 sqq


196

factionem per eam perpetratam sine dubio necessariam fuisse dicit A parte Deivero non ita Nec tamen video quomodo Realistae vere liceat hoc modo distinguereDeum inter et hominem Secundum Realistas si quid video nequaquam obtinetejusmodi discrimen Leges enim intellectus humani verae aeternaeque sunt ita utquod necessario cogitetur adsit quoque necessario oporteat Cum igitur nostraequidem quam de Deo habemus notioni congruum sit ut ipse affimare debuitB o n a v e n t u r a Deum lsquomodum istum (satisfaciendi per passionem Ch r i s t i )acceptare (quippe qui) nobilissimus sit inter omnes qui possunt esse vel excogitarirsquodebuit quoque Deus uti hoc satisfaciendi modo nequo alio uti potuit - At quaerevera sibi voluerit B o n a v e n t u r a sequentia docent lsquopotuit enim (genus humanum)liberari per viam misericordiae nec in hoc fuisset factum praejudicium justitiae sihoc facere voluisset Potuisset enim omnia demerita delere et hominem in prioristatu restituere nec remansisset aliquid inordinatum in universo nec etiamimpunitum Si sine satisfactione genus humanum liberasset non propter hoccontra justitiam fecisset De liberatione enim firmiter credo quod alio modo potuitliberari de redemptione vero vel nego nec audeo affirmare quia temerarium estcum de divina potentia agitur terminum praefigere ei1)rsquo Haec veramBo n a v e n t u r a e continere sententiam censeo2)

1) B o n a v e n t u r a ibid p 218 sq2) lsquoDaher zieht man sich wenn die letzste Consequenz der Absoluten im Wesen Gottes selbst

gegruumlndeten Nothwendigkeit gezogen werden soll in die absolute Voraussetzung derUnbegreiflichkeit Gottes zuruumlckrsquo B a u r ll p 229


197

cuique vero fatendum est haec anterioribus maximopere adversari immo planecontraria esse Nam sine ambagibus jam dicere licet B o n a v e n t u r amsatisfactionemper C h r i s t i mortem accidentem habuisse quam tamen accidentemhabere non potuerit nisi de rebus divinis nobis cognitis nominalistice sensisset -Nec tamen haec monuisse sufficit juvat quaerere utrum ad unumquoddamprincipium dissensionem Realistas inter et Nominalistas quoad theologiam referreliceat unde eos in varias partes abiisse recte explicetur Nec frustra quaerendumesse videtur Id enim nos minime fugit quod A l b e r t u s M a g n u s Deum non tamsummam voluntatem quam multo magis summum intellectum dicere malueritB o n a v e n t u r a vero inprimis Dei urget voluntatem Primum illud principium utmeminiscimus apud illum in Deo est intellectusSecundum Bo n a v e n t u r am igitur primum principium est voluntas suprema

Haec procul dubio maximi facio haec enim optime inservire possunt ad Realismiet Nominalismi illustrandam rationem plane diversam Quum enim Deus habeatursummus intellectus omnia ut supra vidimus necessaria sunt quae ipse procreavitDeus quorum nimirum si quid arbitrarium esset summus intellectus non ampliuseo nomine dici posset Cum contra omnia e summa Dei voluntate pendeant nullaest certitudo nulla necessitas Nequaquammortalibus statuere licebit quid summavoluntas peractura sit Numquam nimirum aliquid peraget quia hoc illudve suaenaturae congruum est sed tantummodo quia ita voluit Quare ita voluerit nos quidemlatet Semper enim lsquoamplius potest (atque aliter) quam nos possumus cogitarersquo Vi-


198

des nunc paullisper quam arcte haec cohaereant cum infausta illa sententia quamse ab A v e r r h o euml accepisse crediderunt Scholastici philosophiam sejungendamesse a theologia Nam non opus est ut diserte indicemus illum philosophum quiomnem Dei essentiam in voluntate habeat veram notionem de Deo non docereNil sane nostro quidem judicio aeternitati bonitati sanctitatique imprimis divinaeadversatur quam illud Deus est ante omnia summa voluntas quod mihi detis rogoet infra lectoribus demonstratum dabo A philosopho igitur non exspectandumvideretur quod de bono maloque vera atque recta nobis proposuerit Iterumiterumque tamen in memoriam revocemus B o n a v e n t u r am sicut reliquosFranciscanos Mysticismum sectatos esse dum A v e r r h o euml aurem praebuerintB o n a v e n t u r a saltem ex H u g o n e et R i c h a r d o a sancto Victore hausissevidetur Nec minus quam hi Realistica ratione in media theologia de Deo rebusquedivinis philosophatus est Quod luculenter etiam ex sequentibus patebitB o n a v e n t u r am enim omni verae de Dei sanctitate inprimis notioni adverrarividimus Quid iisdem quas admodum imbecilles reddidit notionibus de bonomaloque omne ejus quod est de immortalitate nititur argumentum atque sicutRealistae reliqui ab existendi necessitate logica ad veram concludit existentiamDemonstrare nempe sibi vult animum nostrum esse immortalem Ut voti composfieret mirum est dictu quemadmodum iisdem fere usus sit ac quae multa postsaecula retulerit magnus ille philosophus Regiomontanus Nullum inquit lsquobonum estirremuneratum et nullum malum impunitum est apud eum qui juste judicat Sedmulta bona remanent irremunerata et


199

multa mala impunita secundum praesentem vitam Ergo est ponere aliam vitamquam hanc Sed haec non esset nisi anima remaneret post corpus Item ad divinamjustitiam spectat quod nihil bene et juste factum debet vergere in malum exitumSed secundum moralem philosophum et secundum legem divinam potius homodebet pati mortem quam recedere a veritate vitae et a veritate justitiaersquo1) Quidquaeso luculentius esse possit ut quod nobis voluimus recte indicetur Nec multarequiruntur ut nostram de B o n a v e n t u r a e Realismo sententiam fulciamusPaullisper enim secundum ea philosophemur quae initio de Dei voluntate statueritB o n a v e n t u r a Quum Deus revera ante omnia summa habendus sit voluntasproprio sensu Deo omnis qualiscumque natura abneganda est ut infra quoqueluculentius patebit Quodsi tamen de Dei natura nihil omnino statuere nobis liceatnescimus opinor utrum malos puniturus bonis vero beneficia largiturus sitNescimus utrum eodem ipso quo apud nos arcto vinculo bona facinora cumbeatitudine conjuncta futura sint necne Nescimus tandem utrum ullus universevirtutem inter et felicitatem obtineat nexus De tali quidem nexu nobis aliquidconstare diserte negamus Nam saepe fit ut boni piique dirissima lugeant fata utqui Dei obtemperent legibus rebus quam maxime adversis premantur saepe fit utoptima quaeque conamina vana et irrita evadant ut strenuus proborum labor oleumoperamque perdat nec contra nos fugit quantopere saepissime improbi prospererem suam agant quam se-

1) B o n a v in Magistr L II dist XIX art 11 9 1 Cf T e n n e m a n n ll p 541 sqq


200

cundis utantur rebus quam dulce haud raro malis arrideat fortuna Quid indeefficiendum Deum bonos semper prosperitatis participes fore noluisse voluissecontra malos prosperrima saepius gaudere fortuna Quid igitur statuendum sit devinculo quod virtutem inter et felicitatem intercedat plane ignoramus Quid Minimeignari sumus Fata enim mortalium adspicientes negemus oportet lsquonullum (esse)bonum irremuneratum et nullum malum impunitum apud eum qui juste judicatrsquo1)Nec temere negamus Ita nempe Deus voluntatem nobis revelaverit ut omnia bonaremuneranda esse credere non liceat Quodsi igitur Dei voluntatis tantummodorationem habeamus B o n a v e n t u r a e argumentum quod est pro immortalitateanimi cadat necesse est Haec vero cum vera sint satis superque indicantB o n a v e n t u r am ea quae de Dei voluntate contenderat jam nuncmissa fecisseNunc enim Dei naturae justitiae inprimis rationem habet Istiusmodi ratiocinatio est1) Deus justus est 2) Multa bona irremunerata si maneant Deo illiditur justo 3)Multa bona hisce in terris irremunerata sunt 4) (Conclusio) Aliquando a Deoremunerentur fas est Accedit 1) Deum bona procul dubio remuneraturum esse2) Hac in mortalium vita numquam fere remunerari Deum 3) Longe aliam quandamvitam futuram esse qua Deus sibi vindicet justitiam Quid multa Manifestum estB o n a v e n t u r am ut secundum Ecclesiam saperet Nominalismum reliquisse iniis nimirum placitis quae id temporis philosopha ratione non demonstrandaviderentur

1) Vide supra


201

Sed vereor ut si nunc illa persequar a proposito longius sit digrediendum Ad haecenim redibo Gestit animus ea quae dixi sive potius attigi in clara luce ponere ubide notissima illa dissensione T h omam inter et D u n s Scotum acturus sum Haectamen attigisse atque postea uberius explicare magni duco momenti Nempecompertum mihi est recentiora tempora imo nostram etiam aetatem a studiisRealistis simul ac Nominalistis quae apud B o n a v e n t u r am conjuncta reperimusnon prorsus alienam esse Unum ex multis expromam exemplum Inhaeret enimvitium idem Viro clarissimo supra laudato S eacute c r eacute t a n quod universe confirmatnihil esse tam novum et insolens quod non apud antiquiores reperiatur Non is sumequidem qui de magnis qui celebrantur philosophiae progressibus quidquamdetraham Interdum tamen animadvertere liceat in summis nostri temporisphilosophis haud pauca inveniri quae aliunde petita videantur Dicam perspicueverbo Ut primum principium Dei intellectum esse A l b e r t u s Magnus docuit quodViro cl H e g e l ansam praebuisse videtur ut nihil nisi quod intellectualiter (sit veniaverbo) existat revera adesse statueret eadem ratione S eacute c r eacute t a n B o n a v e n t u r am D u n s Scotum aliosque Scholae Franciscanae magistrossibi elegisse putamus summam nimirum voluntatem omnium primum in Deo habensprincipium Quum Seacute c r e t a n audiamus quid bonum justumque sit Deus non exsua natura sed multo magis ex sua voluntate id constituit Quae homini perpetrandasint facinora non aeternis legibus submisit moralibus at vero summo Dei arbitrioNullus igitur dubito quin Vir cl hac in re saltem Nomina-


202

lista dicendus sit Attamen in eodem opere agit theologus noster de Trinitate Numfortasse in hoc placito pertractando sibi constitit Nolite mirari si hac quoque in reB o n a v e n t u r a e haud dissimilis fuit S eacute c r eacute t a n Meminimus enim quam supramemoravimus Viri Cl S eacute c r eacute t a n sententiam de Trinitate nullo fere nomine ab illadiscedere quam R i c h a r d um a sancto Victore docuisse vidimus Primo enimprofessor Lausannensis Deo naturam tribuit nempe dicit Deum esse summumamorem quod tamen operis sui initio diserte negaverat deinde ex natura amorisdivina Trinitas adsit necessarium ducit nec sinit Deum pro arbitrio esse quod exsummae voluntatis decreto esse constituisset Verum quid plura Satis superquehaec quae volebam adstruent Cuivis a partium alieno verique studioso facileatque luculenter si quid est in me iudicii patebit nonnumquam in theologia recentiorisaetatis quae dicitur speculativa a Nominalismo initium fieri ad Realismum veroprocedente ratiocinatione transiri Expediam paucis quid velim nammagni ponderishabeo hac de re nonnulla licet obiter monere antequam in summos viros quiultimum hujus speciminis argumentum praebebunt oculos convertamus Nec juvabitsane omnia qualiacumque perquirere studia philosopha omnia accurate cognoscerevariis saeculis a viris doctis proposita neque omnia nobis repraesentare proderitquae frustra fortasse mortalium genus fatigaverint ejusque vires exhauserintparum mehercle operae pretium foret rudem illam indigestamque molem adirequam philosophiam vocare solemus nisi quatenus variae quotcumque sententiaeplacita diversa cum hominis universa indole cum nostris quoque animo et studiiscohae-


203

reant probe persentiscamus Is enim ineptus is taediosus mihi erit historicus isperperam de philosophiae inprimis fatis mihi dicet qui in philosophiae historiapertractanda nec sui ipsius neque universi generis humani rationem habeat Nonquaeritur utrum haec disertis verbis expresserit necne Itaque prosit ex ipso hominequaerere caussam cur in theologia doctissimi quique viri longe aliam professi sintsententiam quam in philosophia Nonnumquam revera externas adfuisse caussasquaemiram hanc sententiae mutationem satis explicent facile concedo immo quisest qui neget Nam quicumque vel obiter consuluerit Ecclesiae historiam variasqueperstrinxerit aetates sibi sine dubio persuasum habebit Ecclesiae catholicaedogmatis constituti auctoritatem hac in re saepius multum valuisse Adest mediumaevum gravissimus testis Ecclesia libros qui dicebantur haeretici urendos curanslonga atque perpetua synodorum serie quid credendum quid docendum essetstatuens facile sane impedivit quominus sententiae quae doctrinae Ecclesiasticaedetrimentum afferre potuissent libere et palam docerentur Neque est quod miremurpraeclarissimos quoque viros Ecclesiae obtemperasse decretis In ipsa historia siita dicere licet anachronismus foret quem vix aut ne vix quidem explicare possemquum medio aevo illa jam gavisi essent libertate doctores quae Ecclesiam errareposse facile agnoscat Disciplinarum enim conditio id temporis ea fuisse videtur utqui eas excolerent religioso principio ducti nihil adversus Ecclesiam statuere licereputarent Nempe hoc sensu Christianismum omnium rerum ζύμην duxisse videnturut religionem disciplinis reliquis omnibus imperare de-


204

bere censerent Theologos igitur medii aevi ad Ecclesiae doctrinam suam saepemutasse sententiam facile intelligimus At vero uti notum est magna illa A u g i a estabula purgata sunt Dispellebantur tenebrae evanuere nebulae lux orta est OmnisEcclesiae repellebatur auctoritas Ipsi humano permittebatur ingenio quid bonumquid verum sit exponere Ne sacro quidem codice nonnulli utebantur tamquamauctoritate ut fidei placita eo regnarentur multo minus vero ut omnibus moderareturdisciplinis Agnovit Ecclesia reformata probeque tenuit suum non esse in hominumdisciplinis regnandis versari suum non adeo esse moderari ingenio sed maximecordi Multa missa faciens quae hominis intelligentiae scientiae disquisitioni permittidebeant cordi imprimis consuluit religiosamque in luce posuit veritatem1) Vel sictamen Theologi liberaliorem illam reformatorum rejecerunt institutionem PerEcclesiae synodos decreta placita dogmatum increvit auctoritas Libertatem enimpati non potuisse videntur Constituta est denuo fidei norma a qua si aliquo nominediscedas - Vae tibi - parum credo te verum Christianum esse Ex hac nova fideinorma quid secutum sit neminem latere potest Denuo infringitur cogitandi libertasAdest systema quoddam absolutum Nulla dubia afferantur Inde autem evenitquod si quis in philosophicis sententias fovisset disquisitione acquisitas liberrimaeo tamen tendentes ut Theologiae constitutae adversaturae essent in theologiciscontinuo diversis ute-

1) Non possumus non laudare quae hac de re cum eleganter tum docte scripsit Vir clO p z o o m e r in oratione cui titulus est het karakter der wetenschap


205

retur principiis aliae adhiberentur sententiae ne ab auctoritate constituta a fideinorma nimis discederet theologusVidentur omnino theologi bene multi licet hoc ipsos lateat aliam in philosophicis

profiteri sententiam in theologicis aliam Philosophiae liberae aurem praebent necmetuunt eorum philosophiae adhibere principia dum in formali parte cujusdamdoctrinae versenturProni autem saepius in systema aliquod constitutum ruunt ubi de ipsius theologiae

placitis materialibus sermo fiat Quod phaenomenon mirabilius est quam ut id nonanimo consideraremus Probat sane admodum difficile esse ut universe sicpraesertim in Theologicis a partium studio cavere Probat fortasse summa divinaquemagis credenda esse quam intelligenda Impedit sane quominus historicus nimisqueratur de summis quoque Theologis parum sibi constantibus Impedit fortassequominus expectemus Theologiam et Philosophiam brevi in gratiam reconciliatumiri Nempe in philosophicis parum eorum interesse videtur ad quae perducat doctaaliqua disquisitio Utrum exempli gratia universalia existant necne indagarepossumus omnibus dimissis opinionibus praejudicatis Non ita vero in theologicisres sese habet Hic enim saepius certum consilium capere non possumus nec postdoctam disquisitionem religiosamque in certa aliqua sententia consistere quinmulta quassentur immo labefiant quae ad pietatem vitamque practicam pertinerevidentur nec non cum intima animi conditione quam arcte cohaerent Juvabit hicirccquoque pulcra illa commemorare quae in eadem diatribe1) supra laudata

1) Het karakter der wetenschap caet


206

disputavit Vir Cl O p z o ome r Omnem enim religionem scite refert maxime adpectus absque omnibus acute secernit disciplinis eo eventu ut disciplinae liberaepura religio fiat In his autem lubens acquiesco quoniam huius loci non est fortibushaec argumentis fulcire Spero tamen fore ut opportunitas nobis detur postquamde ultimis hujus periodi doctoribus egerimus Viri clarissimi sententiam nostrumqueassensum ulterius explicandi Tunc enim videbimus ultimos qui dicunturScholasticos G u l i e l m um Occamum inprimis animo quodammodo praesagivisseet praesensisse quae nunc nobis volimus quamvis in his ulterius explicandisquantopere erraverint vix aut ne vix quidem dici possit Huc igitur ut deinceps riteredeamus - rogo enim huic excursui benevole ignoscant lectores - oculos ut supradiximus in graves illos praeclarissimosque convertemus doctores qui optime nobisindicabunt quem exitum omnia habuerint studia Scholastica Neque a veritatelongius aberrante mihi videbor si hanc quae T h omam inter et D u n s Scotumobtinuit pugnam omnium unam idoneam duco ac dico quae nos doceat quodnamrevera discrimen Nominalismum et Realismum a se invicem disjunxerit tum etiamindicet utrosque ad finem usque rationem ut ita dicam et institutionem peculiaremservasse Aetas enim de qua nunc agimus plane novam integramque refert indolemNempe ingenium humanum quantos saeculo tredecimo sequentibus in philosophicisprogressus fecerit mirum est dictu Unum de quo jam vidimus A l b e r t um Magnumin memoriam quaeso revoces quem cum Viro cl H e g e l comparare ausus sumNon tantummodo singula placita fundamenta principia adeo Theologiae nunc in


207

censum venient Reducetur quaestio ad illam quam in omni recentioris aetatisTheologia vigere atque agitari videmus quaestio nimirum gravissima cum denecessitate tum de libertate rerum

Sectio VIThomas Aquinas

Anno 1322 J o a n n e s XII Papa sanctum declaravit virum quem ante annosquadraginta sex episcopus damnaverat Parisiensis nec non universitas OxoniensisT h omam Aquinatem significamus Ab episcopo sequenti ad Papae decretum inhonorem restituto1) Dominicani in Conventu apud Carcassonam 13422) decreveruntlsquoCum praeclarissima Doctoris Angelici S T h oma e Aquinatis doctrina in toto orbeterrarum tamquam lux solis eluceat et ut firmissima ac solidissima doctrinarumomnium a sede Apostolica et a principalibus Ecclesiae doctoribus cum testimonioEpiscopi atque universitatis Parisiensis honorifice approbata fuerit et divinis laudibusornata imponimus lectoribus et studentibus ut spretis et postpositis vanis et curiosisac frivolis doctrinis quarum plurimae a veritate abducunt ejusdem sanctissimiDoctoris doctrinae omnino dent ope-

1) B u l a e u s T IV p 204 dA r g e n t r eacute de novis erroribus T I p 2222) H o l s t e n i i codex Regularum ed B r o c k i e IV p 114 Cf G i e s e l e r ll 355 356


208

ram et assidue studeant juxta quam quaestiones omnes et dubia determinentrsquoQuod laudavi testimonium ut magnam qua gavisus esse videtur Sanctus DoctorAngelicus probe ac luculenter illustrarem neque pluribus opus esset ad satissuperque indicandum quanti nostra intersit summi viri theologiam quoad summamrerum accuratius indagare A l b e r t i Magni discipulus nectamen ex eo pependissevidetur suus plane erat et licet a magistro magnam accepisset doctrinae copiamsuo periculo ea usum fuisse T h omam nullus facile negabit Uti magisterA r i s t o t e l em insigni admiratione celebravit neque ambiguum est eum id inprimisegisse ut philosophiam inter et Theologiam desideratam stabiliret concordiamoptatamque componeret pacem Minime dissimulat in Theologia multa esse quaetirones facile perturbent lsquoPartim quidem propter multiplicationem inutiliumquaestionum articulorum et argumentorum partim quidem quia eorumdemfrequens repetitio et fastidium et confusionem generabat in animis auditorum1)rsquo Sedfortasse reponat mihi aliquis theologos saeculi tredecimi parum curasse illam quamsignificamus concordiam adstruetque fortasse sententiam ipsa mea verba referensubi de vi quam in hujus periodi doctrinam habuit A v e r r h o euml s diserte egi Habeosane quod respondeam Fateor omnino altera hac Scholasticae aetatis periodo utsupra animadvertimus acute distinxisse illos inter ea quae in philosophicis et quaein theologicis recenseantur Nempe cum ab Arabibus ie ab iis qui nec nomineChristiano nec veritate Christiana

1) T h o m a s Summa theologiae Prologus


209

gauderent philosophiam A r i s t o t e l i s instauratam acceperint huius temporisScholastici philosophiae principia nimis a theologia sejungere videbantur quam uteadem simplicitate qua usi erant initio nunc quoque ratione humana uterenturDoctoresHaec tamen animadversa ansammihi praebent in antecessum ut par est nonnulla

dicere de iis quae T h oma e visa sunt de vinculo theologiam inter et philosophiamstatuenda Ingeniose enim si quid in me est iudicii pro viribus Charybdin aeque acScyllam vitavit Minime cum Franciscanis theologiam ita a philosophia divulsit ut inutraque regnentur leges plane diversae neque ad priscos sane Scholasticos rediitqui per fidem ad intellectum pervenire posse putassent nec magis Mysticorumcontemplatio ei placuisse videtur Ecquam igitur sibi monstravit viam Eum ipsumpaullisper audiamus de divina veritate disputantem lsquoNecessarium fuit ad humanamsalutem esse doctrinam quandam secundum revelationem divinam praeterphilosophicas disciplinas quae ratione humana investiganturrsquo Haec quodammodocum humanae rationis tum philosophicarum disquisitionum spirant contemtum Sivero haec ipsa cum animi attentione perlegas animadvertes revelationem divinamnecessariam fuisse lsquopraeter philosophicas disciplinasrsquo Nihil igitur contra philosophiamrevelatio statuere videtur Si bene intelligimus secundum T h omam ratio humananon sufficiat Nam illud lsquopraeter philosaphiamrsquo si quid video plane convenit cumillo lsquosupra rationemrsquo Nec T h omam audientibus causae nobis in obscuro latentcur hac peculari patefactione humano generi opus sit Nam homo


210

lsquoordinatur ad Deum sicut ad quemdam finemrsquo lsquofinem autem oportet essepraecognitum hominibusrsquo quippe qui ad hunc finem omnia informare debeant lsquoUndenecessarium fuit homini ad salutem quod ei nota fierent quaedam per revelationemdivinam quae rationem humanam excedunt1)rsquo et sic porro vides quam omnia advitam practicam inprimis referantur nec te fugit revelationem non necessariam dicipropter rationem humanam minus aptam ad divina cognoscenda sed multo magisnecessariam homini ad salutem Nempe finem ad quem nos creavit Deus lsquooportetesse praecognitum hominibus ratio igitur humana non per se alia docet quamtheologia sed nostrae imbecillitati consulit Dei patefactio Si minus imbecillifuissemus non tam peculari opus fuisset revelatione nam notanda omnino suntsequentia lsquoAd ea etiam quae de Deo ratione humana investigari possuntnecessarium fuit hominem instrui revelatione divina quia veritas de Deo perrationem investigata a paucis et per longum tempusrsquo cognosceretur a qua tamenveritatis cognitione lsquodependet tota hominis salus quae in Deo est2)rsquo Quid pluraHaec quid sibi velit auctor tam luculenter docent ut vix aut ne vix quidem pluraaddere opus sit Primo enim agnoscit auctor probeque intellexit nonnulla lsquode Deoratione humana investigarirsquo posse addidit tamen ad haec quoque necessariam esserevelationem divinam Non video quodnam proprio sensu discrimen secun-

1) Summa Theologiae P I Q 1 art 12) Ibidem


211

dum T h omam revelationem inter et rationem reapse obtineat nisi quod omnesfacile concedant theologi Ratio proponitur revelatione divina indigens revelatiovero ipsius rationis adjutrixNe profecto a Doctore Angelico saeculi tredecimi poscas ut iisdem quibus nos

uti solemus verbis tibi exponat qua ratione sese habeat philosophia ad revelationemdivinam Hicircc non nisi vestigia occurrunt Cernuntur conata Quae quum ita sintaffirmare haud recusem T h omam id quoque studuisse ut magnam illamdissensionem quam inter divina atque humana saepius ferebat Theologia optimomodo tolleret Nempe ad ea tetendisse videtur quae nostra inprimi aetate si quidemcl viri mentem probe intelligamus ulterius atque doctissime explicuit JHS c h o l t e n quippe qui omnium unus id inprimis sibi agat ut quid divinum sit quidhumanum non per se sibi invicem contrarium esse in clara luce ponat1) Quamquaminvitis ab his amplius indicandis nobis abstinendum estQuidquid sit constat neminem Realismum reapse sectari dicendum esse qui

inter divina atque humana acute distinguat neque in gratiam utraque reconciliarepossit Haec supra atque passim satis superque monstrasse mihi videor acopportunitas erit plura hac de re dicendi Nonnulla tamen praemonenda visa suntquandoquidem in T h oma Aquinate maxima Realismi cernitur vis quoad ipsaTheologiae fundamenta Admodum vero difficile fuisset hanc nobis vindicaresententiam nisi de ratione

1) Liceat enim veluti in transitu hoc modo celeberrimi illius operis summam significare quodjam supra laudavimus Leer der Hervormde kerk caet


212

constitisset qua vinculum revelationem inter et philosophiam T h oma s proposueritNunc tamen nullus dubito quin facile omnibus explicandum videatur in caeterisquoque Doctorem Angelicum verum hujus saeculi tredecimi nobis repraesentareRealistam Nec temere hoc addo lsquohujus saeculi tredecimirsquo Nam id probe tenendumest quod nisi fiat omnis hujus aetatis vereor ne indoles ratioque nos fugiat - probetenendum est tunc quidem plurimorum valuisse auctoritatem ut A r i s t o t e l i s A v e r r h o iuml s totiusque Arabum philosophiae nec non A l b e r t i Magni Hos igiturRealistis priscis illis dissimiles fuisse nominibus bene multis non est quod valdemiremurAt vero ipsum virum adeamus ponderemus quid de Christianae religionis summis

argumentis ei visum fuerit Ipse idemque nobis ordo nobis erit quem secutus estT h oma s Scripsit enim lsquoQuia igitur principalis intentio hujus sacrae doctrinae estDei cognitionem tradere primo tractabimus de Deo secundo de motu rationaliscreaturae in Deum tertio de C h r i s t o rsquo1) Videmus quam arcte omnis inter secohaereat T h oma e theologia Manifestum est omnia ad unum principium adDeum quidem referri lsquoDei cognitionem traderersquo summa hujus doctrinae dicituranthropologia igitur uti et Christologia non in censum veniunt nisi quatenus adTheologiam stricte sit dictam pertineant id est quatenus homo ad Deum seseconvertere conetur nec non quatenus C h r i s t u s homini in convertendo adjutorisit

1) Summa Theol Q 2


213

Quin cum T h oma lsquoconsiderabimus 1) ea quae ad essentiam divinam pertinent2) ea quae pertinent ad distinctionem personarum 3) ea quae pertinent adprocessum creaturarum ab ipsorsquo Nempe haec distinctio plane ipsius Scholasticaemethodi nobis refert indolem quippe quae non ut theologia quae dicitur speculativarecentioris aetatis ex ipsa notione Dei omnia attributa explicare studeat sed quaea priori sumpserit Deum esse trinitatem deinde Deum creasseSilentio praetereamus quinque lsquoviasrsquo quibus Deum esse probari posse contendit

T h oma s Nam lsquoprima et manifestior via quae sumitur a parte motusrsquo aliundenobis nota quum licet aliis verbis expressum prorsus idem referat argumentumpetitum ex vinculo caussam inter et effectum intercedente1) quod deinde in secundalsquoviarsquo exponenda ulterius explicatur dicendo lsquoremota caussa removetur effectusergo si non fuerit primum in caussis efficientibus non erit ultimum nec mediumrsquoTertia autem via est sumpta ex possibili et necessariorsquo quam tamen ad primamquoque reducendam censeo Non enim video quid intersit inter nexum caussae eteffectus atque necessarii et accidentis Ut effectus sine caussa sic secundum hocsaltem argumentum accidens sine necessario quodam cogitari neque explicari

1) Hisce plane conveniunt quae scripsit contra Gentiles 25 6 8 lsquoNaturaliter inest omnibushominibus desiderium cognoscendi caussas Nec sistit inquisitio quousque perveniaturad primam caussam et tunc perfecte nos scire arbitramur quando primam caussamcognoscimus Desiderat igitur homo naturaliter cognoscere primam causam quasi ultimumfinem Prima autem omnium causa deus est Est igitur ultimus finis hominis cognoscere deumrsquo


214

potest Quarta autem via lsquosumitur ex gradibus qui in rebus inveniuntur quae tamencum argumento ontologico maximam convenientiam habuisse videtur Cum veroalia minus magis bona pulcrave alia sint ldquoest igitur aliquid quod est verissimum etoptimum et nobilissimum et per consequens maxime ensrdquo Quae ultima verba quidsignificent neminem sane latere potest qui argumentum qd ontologicum cognitumhabeat - Quinta via sumitur ex gubernatione rerum ad quam monstrandam ususest T h oma s argumento cum cosmologico tum teleologico Videmus enim quodaliqua quae cognitione carent scilicet corpora naturalia operantur propter finemoperantur ut id consequantur quod est optimum Ergo est aliquid intelligens a quoomnes res naturales ordinantur ad finem et hoc dicimus Deum1)rsquo Vides haecargumenta omnia nihil novi continere2) neque ambiguum est omnia singula Realismireferre indolem Post multa data opportunitate jam saepius a nobis animadversanon opus esse ut diserte de hisce argumentis judicium feramus quisque facileconcedet - Quin adeo mihi displicent ut longius in iis occupatum esse me taedeatOrdinem igitur propositum sequamur ipsamque Dei essentiam ani-

1) Summa Theol P I Q 2 art 32) Putamus tamen immerito universe scripsisse H a u r eacute a u (Tom II p 101) lsquoIl ny a pas de

digressions dans ses commentaires il suit pas agrave pas le texte dAristote met en relief les motssignificatifs de chaque phrase et les explique avec le secours dA l e x a n d r e dAphrodisede Philopon et des Arabes mais sans jamais traiter en son nom aucune des questions quiagitent leacutecolersquo Quae etsi de T h o m a Philosopho vera essent tamen procul dubio non valentde Theologo


215

mo consideremus Ex dictis jam satis superque apparet Dei essentiam tum essenecessariam cum intelligentem quod notetis velim Summi enim ut supra verbomonuimus nobis momenti est in omnibus theologicis a T h oma Aquinate expositisilla ante omnia quaerere quae ad rerum spectent necessitatem Realismi nimirumnota tamquam chararacteristica haec est res necessario esse sive ut barbara voceutar res objective cogitari debereQuae quum probe teneamus animadvertendum erit quemadmodum universe

sibi constiterit T h oma s Non enim illa quae memoravimus attulit argumenta utex iis pendeat Dei existentia diserte affirmat lsquohaec propositio Deus est per se notaest quia praedicatum est idem cum subiectorsquo Demonstrandi vero causa latet in eoquod lsquonos non scimus de Deo quid est non est nobis per se nota (haec propositio)sed indiget demonstrari per ea quae sunt magis nota quoad nosrsquo1) Itaque Deumesse propositio habetur per se nota quod ex mente T h oma e facile intelligiturPrimum enim de Dei essentia summa praedicatur lsquoimmaterialitasrsquo Immaterialitasautem sic explicatur ut sit lsquoalicuius rei ratio quod sit cognoscitivarsquo Addit tamenlsquosecundum modum immaterialitatis est modus cognitionisrsquo Atque haec quidemaddere debuit ab his enim ulterius procedit nam lsquocum Deusrsquo inquit lsquosit in summoimmaterialitatis sequitur quod ipse sit in summo cognitionisrsquo Unde denuo sequiturlsquoquod ipsum ejus intelligere sit ejus essentia et ejus essersquo Haec autem sententiaduo

1) Summa Theol I Q 2 art 1


216

nos docet Primum quidem Deum esse summum intellectum deinde vero lsquoejusessentiam et ejus essersquo prorsus unum dici idemque Quae tamen duo ita coniungunturut Deus lsquonihil potentialitatisrsquo habeat Nam ubi essentiam inter et existentiamdistinguatur haec potentialiter in illa latet Essentia de aliquo praedicari potestetiamsi ejusdem existentia negetur Essentialiter igitur quodammodo idem diciturac potentialiter esse E qua tamen essentia non sequitur existentia Nempe hocinprimis essentiae sive existendi potentiae proprium est ut simul in existentiamtransire possit et nequeat Omne qualecunque in quo distinguatur existentiam interet essentiam accidens ie non necessarium dicitur Cum vero Deus sit summusintellectus non potest quin etiam necessarius sit Itaque non lsquoaliud in eo essentiaquam suum esse sua igitur essentia est suum essersquo At quivis lsquonihil potentialitatishabetrsquo est lsquopurus actusrsquo En Deum esse purum actum ipsum illud est in quosecundum T h oma e doctrinam de Deo cardo rei vertitur Id inprimis urgendumvidetur nec mihi videris quid sibi velit T h oma s probe intelligere neque ex aequoeum aestumare nisi id urgeas Quod enim nullum omnino esse discrimen docueritinter essentiam et existentiam non est quod insignes ei tribuamus laudes NempeA l b e r t um Magnum ante eum idem docuisse vidimus - Attamen in A l b e r t iMagni doctrina caussam desideravimus ob quam intellectus ad agendum transeatmeminimus doctrina emanationis ei opus fuisse ut ex summo intellectu universumcreatum explicaretur Quaeque nimirum universalia radios habebat lsquoluminisintelligentiae universaliter agentis Ipsius vero T h oma e


217

est Deum non tantum summum dixisse intellectum sed etiam purum actum Necsane nos latet qua potius ratione hunc fecerit progressum A l b e r t u s Magnusenim jam distinguebat inter essentiam et esse T h oma s vero prout nobis notumest hac distinctione ita usus est ut simulac ldquoDeum nihil potentialitatisrdquo habere probeindicaverit Deo igitur puro actu habito non amplius quaeri potest utrum summusintellectus creaturus sit nec quam ob caussam ad creandum sive agendumtransiturus Nam vel ipsa ea Dei natura est agere non tantum nihil impedit quominusagat sed et ipsa ejus natura nisi agat plane tollitur Vides nunc quemadmodumomnia T h oma e argumenta quae in medium contulit pro Dei existentia licet perse non magni facienda sint huic sententiae Deum esse purum actum quam optimeconveniant Nam in omnibus illis plus minusve animadvertitur argumentum unumquod ex vinculo caussam inter et effectum petatur Huic addas T h omam cumA l b e r t um tum etiam A r i s t o t e l em esse secutum nec difficile intellectu eritDeum aDoctore Angelico consideratum fuisse tamquam primumMovensrsquo lsquoMovere(autem) nihil aliud est quam educere aliquid de potentia in actumrsquo Primummovensverum esse nequit quin et sese ipse et res extra se lsquode potentia educat in actumrsquoItaque sese ipse semper movens ie sese ipse semper lsquoeducens in actumrsquo actuspurus sit Deus necesse estNunc vero conjungamus notionem intelligendi cum notione agendi Nam videri

posset aliud esse Deum dici summum intellectum aliud purum actum Quae sirevera inter se differant intelligentia quodammodo in


218

Deo esset potentialis esset essentia ideoque inter essentiam et ejus esse obtineretdiscrimen Haec tamen inter se non differunt Diserte ac scite docet T h oma s quidhac de re sentiendum sit lsquoIntelligere est perfectio et actus intelligentis Intelligerersquohoc in primis notetur in qua ratiocinationis culmenmihi est lsquonon est actio progrediensad aliquid extrinsecus sed manet in operante sicut actio et perfectio ejus proutesse est perfectio existentisrsquo Minime igitur intelligere in Deo aliud est aliud agerenam plane unum idemque sunt Ut eam ob caussam purus dicitur actus quod seseipse moveat continuo ac constanter lsquode potentia sese educat in actumrsquo eandemob caussam summus habetur intellectus quod intelligere sit actio (quae) manet inoperante sicut actio et perfectio ejusrsquo Videmus non temere Deum dici actum purumquod nimirum si cum notione summi intellectus conjungimus consequimur quod aphilosophis recentioribus dicitur sui ipsius conscientiam1) Nunc autem in eo sumusut mentem T h oma e capiamus Nam quae sequuntur maximi sunt momenti Additlsquointelligere sequitur speciem intelligibilemrsquo Ex mente T h oma e haec verba egregieadduntur Ex his enim patet (utinam mihi contingat quid mihi velim non pejoriLatinate expedire) - ex his dico patet in intelligendo τὸ esse divinum sui ipsiusconscium fieri cum scilicet ea significatione vocem intelligere sumas ut sit lsquoactiomovens in operantersquo Teneamus vero intelligere sequi speciem intelligibilem Quidinde efficimus Efficimus in Deo nullam esse formam lsquoquae sit aliud quam suumessersquo

1) Ut nos dicimus zelfbewustzijn


219

Itaque 1) Intelligere non est actio progrediens ad aliquid extrinsecus 2) Intelligeresequitur speciem intelligibilem Ergo 3) lsquoin Deo non est forma quae sit aliud quamsuum essersquo Haec omnia praemittere T h oma e opus erat ut statueret quae nunclaudaturus sum lsquo in Deo intellectus intelligens et id quod intelligitur et speciesintelligibilis et ipsum intelligere sunt omnino unum et idem Unde patet per hocquod Deus dicitur intelligens nulla multiplicitas ponitur in ejus substantiarsquo1)Omnia nunc missa facientes concludimus Deum esse simplicem atque quidem

quia ejus intelligere et ejus esse unum idemque suntQuatenus igitur se ipse intelligat ipse estlsquoCum Deus sit caussa rerum per suam scientiam in tantum se extendit scientia

Dei in quantum se extendit ejus causalitasrsquo2)Quaeritur autem lsquoin quantum se (extendat) ejus causalitasrsquo Cui quaestioni ut

accurate de Dei essentia verba faciat respondere debet T h oma s Nam neminemlatere potest hicircc multas exoriri difficultates Quaestionem enim aliis quoque verbisexprimere liceat Sic enim lsquoin quantum se extendit scientia Deirsquo Quam deindesimpliciorem reddere possumus dicendo Num Deus scit contingentia num Deusscit malum Nam quae necessario a Deo procedant haec etiam Deum intelligeresponte apparet De iis igitur non quaerimus Dicam perspicue verbo Cum intelligerenon sit actio progrediens ad ali-

1) P I Q 14 art 1 2 3 42) Ibid art 11


220

quid extrinsecus - deinde cum contingentia et malum negari nequeant quaeriturutrum malum (ut hoc tantum urgeam) necessario quoque a Deo procedat Quod sifiat ex uno Deo cum bonum tum malum procederet duo igitur plane sibi invicemadversantia quod absurdum est Quod si non fiat Deus aut malum non intelligitaut ejus intelligentia reapse lsquoactio (est) progrediens ad aliquid extrinsecusHaec tamen antequam ulterius persequamur animadvertendum est dicta quam

arctissime cohaerere cum quaestione quae est de voluntate Dei de qua igitur inantecessum nobis quamvis paucis videndum est Admodum perspicua sunt quaehac de re tradidit Doctor noster Angelicus lsquoVoluntas divina necessariam habitudinemhabet ad bonitatem suam quae est proprium ejus objectum Unde bonitatem suamesse Deus ex necessitate vult sicut et voluntas nostra ex necessitate vultbeatitudinemrsquo1) Deinde lsquoCum igitur Deus ex necessitate suam bonitatem velitrespectu illorum quae non ex necessitate vult liberum arbitrium habetrsquo2) Nunccredo omnia dubia sublata Docemur enim puri actus primum effectum essevoluntatem hujusce voluntatis primum effectum esse bonitatem Actus purus nontantum necessario vult sed etiam necessario vult bonitatem Nam lsquosicut suumintelligere est suum esse ita suum vellersquo Nempe suum velle est suam bonitatemesse suum esse idem dicitur ac suum bonum esse igitur suum velle est suum esseUnde conficimus velle in Deo idem haberi ac esse

1) Ibid Q 19 art 32) Ibid art 10


221

His vero animadversis operae pretium fere non est ad ea redire quae supradisputavi Etiamsi de natura mali nihil omnino monuisset ipse T h oma s exdefinitione voluntatis divinae nostro quoque periculo liceret conficere qua rationerespondendum sit quaestioni supra agitatae Cum vero ipse monuerit praestatipsius referre verba lsquo Esse et perfectio cuiuscumque naturae rationem habetbonitatis Unde non potest esse quodmalum significet quoddam esse aut quandamnaturam aut formam Relinquitur ergo quod nomine mali significetur quaedamabsentia boni et pro tanto dicatur quod malum neque est existens nec bonumrsquo1)Quid plura Constat malum nihil esse nisi negativum quid Nempe ut positivumadsit negativum desiderari nequit quin secundum T h omam vel ipsa universiperfectio requirit lsquout non solum sint entia incorruptibilia sed etiam corruptibiliaut sint quaedam quae a bonitate deficere possintrsquo2) Mirum est dictu quantam haecsimilitudinem habeant cum nonnullis effatis Scoti Erigenae qui pro tempore saltemquo floruit optime universe Realium in theologicis explicuit sententiam Haec verohactenus Sed huic quam illustrare studuimus doctrinae demalo egregie conveniuntquae ipsi T h oma e de rebus contingentibus visa sunt lsquoDeus cognoscit omniacontingentia non solum prout sunt in suis causis sed etiam prout unumquodqueeorum est actu in se ipsorsquo3) Vides quam arcte haec cum anterioribus cohaereant

1) P I Q 48 art 12) Ibid art 23) Q 14 art 13


222

ne haec quidem statuisset nisi de illis talem qualem vidimus professus fuissetsententiam Deus igitur contingentia cognoscens non tamen - libere enim dicamquod sentio - non tamen ea cognoscit prouti sunt Reapse nimirum sibi invicemsuccedunt Deus vero lsquonon successive cognoscit contingentiarsquo1) Nobis quidemvidentur esse in tempore lsquoaeternitas autem tota simul existens ambit totum tempusrsquo2)Ex his tamen si quid est in me iudicii summo iure conficio contingentia sicut malumnon revera adesse Nam Deus ea cognoscit talia qualia nobis saltem esse nonvideanturHaec autem optatam nobis praebent opportunitatem pauca lectoribus proponendi

de vinculo quod intercedat Realismum inter et doctrinam universam de malo moraliUt apud Scotum Erigenam sic inprimis apud T h omam Aquinatem malum moralenon ex aequo aestumari quis est qui neget Nec sane est quod valde miremurJuvabit tamen accurate pro viribus caussas exponere quas hic inprimis in censumvenire duco Quod eo majoris momenti videtur quo recentioribus temporibus quinnostra quoque aetate Viros doctos in eadem quaestione solvenda occupatosvidemus ut cuivis satis superque notum estVult homo cognoscere hominem et rerum universitatem Se cognoscere non putat

nisi quoque intelligit Non intelligit nisi omnia satis explicare potest neque omniaexplicantur nisi omnium causae in clara luce ponantur lsquoNaturaliter inest omnibushominibus desiderium co-

1) Ibidem2) Ibidem


223

gnoscendi causasrsquo ut T h oma s scripsit A r i s t o t e l i s verba secutus Intelligereigitur est cognoscere vinculum quod singulas caussas inter atque effectus singulosobtineat Desiderium vero illud naturale non reperiretur nisi homo se aliquandointellecturum sive caussas cogniturum esse speraret Quam autem spem homofavere nequit nisi de humanae rationis facultate vi atque auctoritate satis ei constetDe his tamen nulli constat qui ut Nominalista - de mundo nimirum invisibili nuncsermo est - omnem humanae rationis vim desperans lsquonaturale illud desideriumrsquodeprimere videtur Realista contra studens rerum moralium cognoscere causasie explicare mundum morale non temere dicit Deum summum intellectum Quumipse logicam illam cogitandi facultatem sibi tribuat atque eam glorietur non potestnon eandem praedicare de SummoNumine Quamvis non omnes ad haec perspicueexplicanda pervenerint Realistae neque illi qui ad nostram quoque aetatem eandemsequantur sententiam constanter id ante oculos habuisse videantur notionis tamenDei Realistarum universa ratio est quod Deum inprimis intelligentem habeant licetattributis Dei reliquis non plane neglectis Ubi eg demundi creatione deque singulariprovidentia nec non de auxilio quod mortalibus suppeditat Deus quaerunt idinprimis agunt ut rationale esse ie hominis rationi congruum demonstrent Deumcreasse mundum hominemque imbecillitati consuluisse atque consulere Fatendumvidetur in plerisque voti compotes fieri qui hoc studio ducantur Pleraque enimeorum saltem iudicio in rerum universitate rationalia sunt pleraque deinde ex Deoie ex


224

summi Dei essentia atque existentia optime explicanda iis visa sunt Plerumque -juvabit enim praecipua tantummodo attingere quae philosophia agitavit agitatque- plerumque in rerum moralium universitate explicanda hoc difficillimum erit utdissensio tollatur quae cernitur divina inter et humana Nempe haec sibi invicemnon raro adversantia a vero philosopho secum reconciliari debent Attamen nuncnon quaerimus utrum universe philosophis id contigerit necne Pugna autem quamsignifico neutiquam evidentior nec difficilior quae derimatur quam in gravissimailla quaestione quae est de malo morali Quin praeter hanc nullam adeo magniponderis facimus Hac enim probe soluta omnes facile praetermittimus Quaestioadmodum vetustissima est jam apud antiquos quaerebatur πόθεν τὸ ϰαϰὸν atquefrustra quaesitum esse videtur Quaestio de malo reapse duplex est nempe Undemalum Quorsum malumNeminem latet qua de caussa haec quaestio gravissima sit aeque ac difficillima

Nam id quod summus philosophus H e g e l totidem verbis luculenter expressit nihilomnino reapse existere nisi quod logice locum sibi vindicare possit a Realistisomnibus plus minusve clarius sive obscurius sumitur atque eo utuntur tamquamomnis fere ratiocinationis omnisque philosophiae principio fundamento Vide autemquam vehementer haec se invicem impugnent Deus summus intellectus est summabonitas Malummorale omnibusmortalibus inest maximoque damno generi humanoevadit Summa bonitas perfectionem moralem requirit Malum morale planecontrarium postulat Ecquis nobis erit qui inter haec optatam componat pacemGravissimam esse


225

difficultatem quisque agnoscit Hinc philosophia hinc theologia hinc longa acperpetua diversorum series placitorum ab his magno cum gaudio salutatorumcontemptius reiectorum ab illis hinc rudis indigestaque sententiarum moles quaeaccutissimi humani ingenii inania nobis refert conamina ad hanc difficultatemtollendam Hic magnus nobis est philosophus ingenii acumine insignis qui postcontinuos annos multumque laborem fere insipiens videtur alteri philosopho illieodem litterarum amore imbuto perque tot annos philosophiae operam navantiSunt tamen quos non eadem premere videtur difficultas Composuerunt pacem

adhuc desideratam atque systema nobis suppeditant quoddam absolutum perquod malum illud morale omnium rerum harmoniam atque convenientiam nonamplius disturbat nec rumpit Istiusmodi systema T h oma e est Malum ut vidimusidcirco adesse dicit quia lsquoperfectio universi requirit ut non solum sint entiaincorruptibilia sed etiam corruptibilia In hoc enim consistet ratio mali ut scilicetaliquid deficiat a bono Unde non potest esse quod malum significet quoddamesse aut quandam naturam ant formam1)rsquoConfidenter quaero utrum qui talia dictitent quaestionem solvisse dicendi sint

Quo difficiliore genus humanum premitur difficultate eo magis mihi quaerentinegando respondendum est Quod equidem non temere dico Duplex est caussaeaque gravissima Utraque respondet singulis T h oma e argumentis modocommemoratis - 1) Malum morale non lsquosignificat quoddam

1) Vide supra


226

essersquo 2) deinde perfectio universi requirit ut aliquid deficiat a bono In priori quidemargumento rei cardo vertere videtur posterius tamen adeo falsissimum est ut dignumsit quod a nobis singulatim animo consideretur deinde quantopere falsum sit lucidequamvis breviter indiceturlsquoMalum non significat quoddam essersquo Haec sententia quid sibi velit latere nequit

Summi intellectus voluntatem lsquonecessariam habitudinem haberersquo audivimus adbonitatem Bonitas igitur necessaria sive necessario est Quum autem omnia quaeadsunt necessario ex intellectu procedant quoque bona sint necesse est Si veromala non necessaria sint idque tantum quod necessarium est reapse sit sequiturmalum tamquam non necessarium non esse Minime fundamento plane oppositonitens hanc impugnabo sententiam quod quum facerem in qualicunque argumentonihil omnino probare mihi viderer Eadem ac Realistae philosopha atque logicaprocedamus ratione Malum igitur non est Duplici modo non adesse potest Malumaut caussam aut nullam omnino caussam habet A posteriori initium faciamus Quodcausam non habet me quidem judice per se exsistit sive absolutum est Malumtamen non est ergo absolutum esse nequit Non esse vero atque ut vidimus nonnecessarium esse plane unum idemque est Quodmalum dicatur non esse significatmalum non necessario esse Non necessario esse sibi vult contingens esse Malumquatenus caussam non habeat absolutum dicitur quatenus non necessario sitcontingens Unde conficimus malum esse absolutum contingens His autem duaecontinentur notiones plane sibi invicem adversantes Quid absolutum


227

sit quid contingens probe intelligimus Quid vero utramque notionem conjungenstibi velis equidem saltem pro imbecillo meo ingenio me nescire libere confiteorPrius nunc sumamus nempemalum caussam habere Malum cum non necessariamsit ie contingens contingentem quoque habeat caussam necesse est Hujuscaussae fortasse alia caussa est ita ut causarum contingentium contingentis maliinfinita sit series Vel si infinita causarum est series numquam in iis ullam reperiesnisi contingentem Nam ex necessario contingentis quid procedere nequit Mali igiturcaussa quaedam est suprema sed tamen contingens Caussa vero suprema perse exsistit caussam non habet ergo denuo absoluta est quum vero neges eamesse necessariam causam sumas necesse est absolutam contingentem quod utvidimus absurdum est Malum igitur non significans lsquoquoddam essersquo nihil omninosignificat Quamvis fortasse T h oma s aeque ac alius quis Realista huic sententiaeita libere professae nomen dare recuset idem tamen iis statuendum est statuuntquereapse Malum plane negare non ausi vel sic quidem malo veram non tribuuntsignificationem Malummorale apud eos nil nisi privatio negatio boni est eo sensuut malum morale non sit positivi quid error positivus hominis Deo inimici sedtantummodo absentia boni Sicut luce desiderata tenebrae fiunt etiam bono sublatomalum oritur Haec quidem partim vera esse quis est qui neget Malum revera boniesse negationem absentiam luce clarius est ac quisque facile concedet Quae quitamen affirmat non planam mali notionem indicasse mihi videbitur Exemplum inpromptu est quod ad commune iudicium nimis fortasse accommodatum ne Virosdoctos


228

offendat iterum iterumque rogo In bestia igitur nulla me hercle est bonitas moralisAn idcirco fortasse bestiaemalummorale inesse habeoQuidni Omne quodcumquebonum desideratur Itaque boni privatio negari nequit Attamen fere ridiculus mihiest qui bestiam hanc ob caussam malam esse judicet Quare quia ubi moraleprincipium desideratur vitium esse nequit Quid inde conficio Malum nontantummodo esse certam quandam animi conditionem bonitate orbatam sed esseactum hominis morali principio quo praeditus est non usi A bestia quidem nonposcam ut morali utatur principio quo sane non gaudet Hominem tamen vituperomalum perpetrantem non tam eam ob caussam quod quae debuisset non feceritsed quod quae facere potuisset neglexerit Malum igitur homini vitio culpae estHaec vero quominus ulterius explicemus impedit indoles huius speciminis et ratio

quae tamen praetermittere nolui ne ejus turpiter inscius videar quod in hac parteAnthropologiae e Realium principio sequi debeat Quicumque enim ab universaliinitium faciat mali veram notionem missam faciat necesse est - Malum nimirumperquam individuum est quin actus est ipsius individui contra omnium rerumharmoniam sive concordiam Malum morale si quid video oritur ex jure quodamquod immerito sibi vindicet individuum adversus rerum universitatem Bonummoralerevera est pulcher rerum ordo omniumque convenientia Malum igitur non absentiased perturbatio ordinis1) En tandem acu rem

1) Cf T h i l o die Wissenschaftlichkeit der modernen speculativen Theologie de S p i n o z a edefiniumltione lsquodeterminatio est negatiorsquo egregie disputans


229

tetigisse mihi videor spero enim fore ut discrimen cuivis admodum perspicuum sitVides autem quemadmodum usitata illa immo obsoletior comparatio mali cumtenebris vehementer claudicet Tenebrae nimirum lucis absentia reapse dicunturMalum vero ut lucis imaginem retineamus est ipsi luci caliginem offundere Coelumgrave sordidis nubibus en rerum universitatis imaginem habes malomorali turbatamVideamus de altero argumento lsquoPerfectio universi requirit ut sint quaedam quae

a bonitate deficere possint In hoc autem consistit ratio mali ut scilicet aliquiddeficiat a bonoPost disputata vix aut ne vix quidem opus erit ut de hoc argumento separatim

verba faciamus Argumentum tamen vulgarius est quam quod a nobis negligaturVel sic quidem non intelligo quomodo vero philosopho in mentem umquam veneritAd poetica enim hoc referri velim Facile mihi propono poetam qui corruptibilianonnumquam vices incorruptibilium bonum vices mali excipere pro lusu sui ingeniiphantasiaque ductus sesquipedalibus verbis canat at non video quaenam necessitasimperet perfectioni a bonitate nonnulla deficere praesertim quum vera sint quaesupra de malo non tamquam absentia sed multo magis ordinis rerum perturbationedisputavimus Plane absurdum nimirum mihi videtur aquam claram puramque noncogitari posse nisi inquinatam nam hoc sibi vult tale quid non existere posse nisiuna cum aliqua re quae tale quid non sit Mirum tamen dictu est denuo quam haeceodem philosophiae nitantur principio ac philosophia recentioris aetatis quae diciturspeculativa Principium quod si-


230

gnifico a S p i n o z a lucidissimis verbis expressum est quae sic sese habentdeterminatio est negatio En brevis formula magisque ad nostram indolem atquedoctrinam accommodata eorum quae T h omam Aquinatem jam saeculo docuissetredecimo vidimus Determinatio est negatio id est nihil determinatur nisi aliud quidnegetur Hoc aliud quid ut sponte apparet priori plane contrarium sit necesse estSic exempli causa bonum non determinatur nisi malo negato Bonum enim diciturnon malum Id quod bonum dicitur ergo negatio est Quum autem in Realismoatque praesertim in T h oma e doctrina a summo intellectu initium faciente quidlogice verum sit ontologice quoque verum esse habeatur non logice tantummodoid quod bonum esse dicitur negatio est sed etiam ontologice Arctissime hicircc omniainter se cohaerent Qui primum dederit omnia sequentia concedere debetNecessitas logica imperat Huic obtemperandum est Nam omnino notandum mihividetur probeque tenendum antiquiorem philosophiam plane similia docuisse acrecentiorem licet tamen pro suae aetatis indole ac ratione longe aliis usus sit verbisSententiam igitur ldquodeterminatio est negatiordquo jam saepe laudatamrsquo ad placitum demalomorali accommodatam T h oma s Aquinas his verbis retulit lsquoUniversi perfectiorequirit ut sint quaedam quae a bonitate deficere possintrsquo Uti plerumque hic quoquespeculativa quae dicitur philosophia nonnulla docere mihi videtur plane sibi invicemadversantia quod etiam notetur velim Meminimus enim T h omam dicere malumnon significare lsquoquoddam esse aut quandam naturam aut formamrsquo Quod verumesse paullisper dabimus Malum


231

contra ut explicet negationem dicit boni Bonum vero revera adest Nonne igiturrequiritur etiam malum esse Eadem enim definitione ac S p i n o z a utar Quidautem sequetur si bonum quid sit definire velim Videamus Rogo quid significetbonum esse tu respondeas necesse est non malum esse Bonum nempe definiturnon malum esse Quod quantopere differat ab illo malum non esse sponte apparetNegatio boni non in τῷ non esse latet sed in τῷ malum esse Determinatio igiturboni negatio boni est Bonum igitur nonmalum est Sed vides τὸ esse cum de bonotum de malo praedicari atque praedicari debere Quae quum vera sint illa ni fallorquae initio statuit Doctor noster Angelicus plane tollunt Conficimus igitur malumnisi revera significet quoddam esse boni negationem non dicendam esse Quod sinon dicatur falsum est universi perfectione malum aliquod requiriVereor ut de hisce gravissimis obiter agens facile ea solvenda duxisse videar

quod tamen longum absit Haec a me breviter disputata summa sunt eorum quaesaepe ac multum mecum animo volvi Tetigisse juvet quae hicircc saltem absolvinequeantVerum ut lectores mentem nostram probe capiant diserte monemus nos non

idcirco T h omam Aquinatem vituperasse quod malum dixerit non lsquoquoddam essersquosignificare haec enim ex iis quae de Deo summo intellectu philosophatus eratnecessario sequuntur sed multo magis id ipsum totius ejus doctrinae principiumimprobamus quod ad ea quae vidimus perducere debere lubenter confitemurQuod enim principium impugnantes omni adversamur Realismo quippe qui immeritono-


232

stro quidem iudicio versetur in ontologice distinguendo rem ipsam inter et eiusattributa Quodsi cum Realistis hoc discrimen obtinere patiamur de Dei essentiadeque vinculo inprimis Deum inter et rerum universitatem non aequum ferremusiudicium Tunc nimirum semper ex omnibus unum Dei nobis eliciendum eritattributum quod tamquam Dei essentia proponatur Realistarum vero partes nonsecuti nullatenus inter essentiam et formas discernimus Omnia Dei attributa simulejus efficiunt essentiam Deus non maxime est summus intellectus neque summabonitas verum summus intellectus summaque bonitas arctissime conjuncta cumattributis reliquis omnibus perfectionem referentibus Deum efficiunt - Attamen utdiximus T h omam ea ratione de malo sensisse non aegre ferimus nec sane estquod valde miremur Nam apud T h omam lsquoconstat quod secundum rationemnominum nihil praedicari potest per affirmationem de primo (principio rerum) eoquod supra modum eminet omnibus his propter quod et nullo nomine diffinibile estEt si dicatur substantia ex eo dicitur quod super omnes substantias et super omnemsubstantiae rationemrsquo Quae satis probant T h omam in disputando de divinaessentia eandem secutum essemethodum quameum cumSp i n o z a communemhabuisse supra indicavimus quod etiam urgendum videtur propterea quod huiusdoctrinae partem saltem formalem egregie explicat Idem verbi caussa cernitur insequentibus lsquoomnium formae triplici consideratione sunt in ipso scilicet unitaesecundum quod sunt in ipso et distinctae secundum quod sunt in lumine terminatoad rei constitutionemrsquo quum ante dixerat lsquonihil est


233

divisum a substantia ipsius propter quod simplicissimum esset unissimum in quonullus est numerus ubi enim nulla diversitas est nullus est numerusrsquoAntequam transeamus ad lsquoea quae pertinent ad distinctionem personarumrsquo

postrema adjiciamus quibus adjectis notionem T h oma e de Deo absolverimusplaneque intellexerimus Dicit igitur Deum esse lsquoin omnibus rebus non quidem sicutpars essentiae vel sicut accidens sed sicut agens adest ei in quod agit Cum Deussit ipsum esse per suam essentiam oportet quod esse creatum sit proprius effectusejus sicut ignire est proprius effectus ipsius ignisrsquo1)Nunc vero ordinem a T h oma constitutum sequentes animo consideremus

ponderemusque quae de distinctione personarum in ipsa Dei substantiaphilosophatus sit summus noster auctor Cujus adeo nostra interest quumT h oma sDeum in se consideratum unum omnino et simplicem habuerit quamquamlsquointellectus noster secundum diversas conceptiones ipsum cognoscit eo quod nonpotest ipsum ut in se ipso est viderersquoIn memoriam tamen revocemus Deum a T h oma Aquinate dictum esse purum

actum Sic enim omnis ejus de hoc placito agendi ratio melius elucebit Quamvisomnes qui ante T h omam floruerunt Scholastici id magis magisque egerint utTrinitatem proponerent tamquam processionem aliquam in ipsa essentia Deiadeoque doctrinae Ecclesiasticae rationem parum philosopham quatenus pro fideliceret mutarent quamvis igitur T h oma s antecessorum sapientia gauderet nobissi quid

1) Q 8 art 1


234

video primus est qui Deum dicendo purum esse actum eadem ratione de placitoTrinitatis philosophatus sit ac plerumque fecerunt theologi recentiores Perquambrevis erit disquisitio huius T h oma e sententiae dummodo probe teneamus eumnon tantum summum intellectumDeum dixisse sed quoque contendisse velle atqueesse in Deo unum idemque esse habendum Nescio an T h oma e mentemperspicue tradere videar omnia ejus effata de gravissima re ad haec pauca referenssummus intellectus qui agit ac qui vult en quod a T h oma dicitur Trinitas Haectamen uberius nobis explicanda sunt Intelligere et esse divinum ut nobis T h omamsequentibus satis superque notum est verba sunt eiusdem plane significationisItaque quidquid ex priori sequitur ex posteriore etiam sequatur necesse est Porromemoria retineamus quae supra legimus lsquoIn Deo intellectus intelligens et id quodintelligitur sunt omnino unum et idemrsquo Nullum igitur - ut verbis apud philosophosrecentiores magis usitatis utar - nullum adest discrimen subjectum inter et objectum1)Ex quibus praemissis a nobis paullisper concessis facile cum T h oma conficimusprimum actum summi intellectus esse verbum Nostrae saltem cogitationis primuseffectus est verbum Reponat fortasse quis verbum dictum non ejusdem essenaturae ac dicentem nullamque apud nos cogitationem inter et verbum obtineresimilitudinem quam ut hujus illa sit caussa Talia vero reponenti in memoriamrevocem intellectum in Deo lsquoet id quod intelligiturrsquo unum idemque esse ita ut cumconstet primum

1) Apud Germanos Identitaumlt des Subjekts und Objekts


235

actum intellectus esse verbum Dei τὸν λόγον non amplius dubitandum sit quinverbum ejusdem plane naturae sit atque ipse intellectus Intellectus verbum progignitlsquosecundum emanationem intelligibilem utpote verbi intelligibilis a dicente quodmanet in ipsorsquo Addiditque T h oma s lsquosic fides catholica processionem ponit indivinisrsquo Merito igitur scripsimus secundam personam Trinitatis esse intellectumqui agit Vides autem quam caute quam accurate omnia definiverit T h oma s Fortasse enim quaerendum esset an intellectus progignens verbum non illiadversetur sententiae qua initio statuit T h oma s in Deo nihil esse potentialitatisNam si verbum progignitur ab intellectu antequam progenitum sit in ipso intellectupotentialiter adesse videtur Animadvertas vero verbum minime ex potentialiexistentia actu fieri eo sensu ut verbum quid fiat quod antea non esset nam utsaepius iam monuimus id quod intelligitur nihil aliud est quam intellectus In hocnimirum paradoxon optime fortasse T h oma e redigemus sententiam inter ea quaeplane eadem sunt vinculum obtinet tamquam causam inter et effectum lsquoProcederein intimum et absque diversitate per modum intelligibilem includitur in ratione primiprincipii Cum enim dicimus aedificatorem principium domus in ratione huius principiiincluditur conceptio suae artisrsquoTertia persona Trinitatis est summus intellectus qui vult sive summus intellectus

secundum voluntatem Spiritus enim procedit e summo intellectu lsquoQuo nominequaedam vitalis motio et impulsio designatur prout aliquis ex amore ducitur moverivel impelli ad aliquid faciendumrsquo Nec latet magis congruum esse verbum dici


236

procreari progigni spiritum vero dici procedere Nam verbum est actus intellectusspiritus potius intellectus certa conditio nempe haec voluntas summa caritas estCogitando ut videtur subiectum quodammodo in objectum transiit neque absolutumintelligere sine aliquo intellecto cogitari potest Voluntas vero absoluta non itacontinuo requirit obiectumFatendum est si umquam placitum de Trinitate theologo aut philosopho sese

commendare poterit placitum illud quale a T h oma expositum est multa haberequibus se commendet Sancta Trinitas enim apud T h omam tria illa amplectiturquibus perfectum esse efficiatur Primo loco Deus nobis est summus intellectusdeinde id quod intelligitur postremo loco summa voluntas Ut suam ulterius suadeatsententiam docte addidit lsquopersonae sunt ipsae relationes subsistentes - Personaedivinae non distinguuntur in esse in quo subsistunt neque in aliquo absoluto sedsolum secundum id quod ad aliquid dicuntur distinctio personarum non debetesse nisi per id quod minimum distinguit sive per relationemrsquo1) Quamquam igiturdivinam essentiam in Trinitatem distinxit unitatem tamen Dei servare scite conatusest Animadvertere non opus erit hanc relationum distinctionemT h oma e Realistaeomnino licuisse quippe qui sibi Realistae constare non potuisset nisi iis quae logicedistingueret ontologicam quoque tribuisset significationemNunc vero quae de Trinitate sensit T h oma s satis cognita habentes optime de

ejus doctrina quoad omnem

1) Q 40 art 2


237

Dei essentiam judicare poterimus quam ut nostri inprimis rationem habeamuspropositi ceteraque missa faciamus egregie videmus expressam in sequentibuslsquoNecessitas autem finis non repugnat voluntati similiter et necessitas naturalisnon repugnat voluntati quin imo necesse est quod sicut intellectus ex necessitateinhaereat ultimo fini qui est beatitudorsquo1) Haec enim inprimis urgenda suntTranseamus ad ea quae lsquopertinent ad processum creaturarum ab ipsorsquo Videndumnobis erit de doctrina de creatione mundi sive universe de mundo Gravis etiamhaec quaestio est triplici modo distincta nempe quaestio de creatione mundi triaspectat momenta quaeritur utrum ex nihilo creatus utrum aeternus utrum perfectussit mundus Hicircc quoque animadvertendum erit T h omam licet permulta uberiusexplicuerit raro a summo magistro discessisse Nec minus hicircc perspicuum eritT h omam Realismo deditum fuisseNequaquam eum premit difficultasmundum ex nihilo esse creatum Acute distinguit

inter vinculum singulam caussam et effectum singulum atque id quod Deum intertamquam causam generalissimam obtineat et mundum tamquam τὸ universumesse Concedit singulum effectum ex singula caussa sequi debere adeo ut certoin singulis vetus philosophiae valeat lex ex nihilo nihil fieri At mundo creato nihilomnino antecedere potest nam prima quoque materia a Deo creata est Cumvidelicet de rerum universa existentia sermo fiat deque ejus caussa instituaturdisquisitio res singulae non considerantur secundum peculiarem quandamexistentiae formam sed

1) Q 82 art 1


238

tantum secundum earum existentiam per se Natura enim rerum causa est quoadformam data tamenmateria Deus autem si dato aliquo mundum creavisset datumillud non a Deo petiisset originem Nihil vero adest nisi a Deo creatum sequiturergo Deum ex nihilo mundum creaseVideamus tamen quo sensu T h oma s hanc acceperit sententiam audiamus

ipsum virum lsquoDicendum quod Deus est prima caussa exemplaris omnium rerum- Ipse Deus est primum exemplar omnium rerumrsquo Haec iam lucem spargere videnturNam principia omniumque rerum ideae quibus in rerum universitate differentiaereperiuntur in divina sapientia latent Ipse Deus est idea exemplaris Vinculum igiturquod Deum intercedat et mundum idem est ac ideam inter et res actu exsistentesHaec vero sententiam ex nihilo nihil fieri omnem mutant Docemur enim singulaecujuscumque formae ideam esse exemplarem sive causam ita ut creari nihil aliudsit nisi actu fieri quae antea potentia tamquam ideae iam aderant - lsquo(domus)includeretur in ratione primi principii si aedificator esset primum principium Deusautem qui est primum principium rerum comparatur ad res creatas ut artifex adartificiatarsquo1) Nunc omnia credo perspicua sunt Omnia Realismum redolereomniaque tamquam Realismi inania phantasmata reiicienda esse non opus est utdiserte indicemus Sed alicuius momenti est videre quid de aeternitate mundisenserit doctor noster Angelicus Nullum enim fugit doctorem Scholasticum libereprofiteri sententiam Nempe

1) Q 27 a 1


239

ex paucissimis quae de T h oma monuimus deque ejus doctrina attulimus cuivisjam satis superque notum erit quod ceteroquin ex ipso Realismi principio spontesequitur mundum in T h oma e doctrina revera esse aeternum Attamen noteturvelim quemadmodum doctor Angelicus quem olim Ecclesia sanctum pronuntiaturaerat T h oma e adversatur philosopho quo notando Scholasticismi indoles velutiin transitu in clara luce ponitur Scripsit enim T h oma s lsquomundum incepisse estcredibile non autem demonstrabile vel scibilersquo Addidit quoque lsquoEt hoc utile est utconsideretur ne forte aliquis quod fidei est demonstrare praesumens rationes nonnecessarias inducat quae praebeant materiam irridendi infidelibus existimantibusnos propter huiusmodi rationes credere quae fidei suntrsquo Summus igitur philosophusqui omnia ex summo intellectu petere haud recuset hic tammisere discrimen patiturcredere inter et intelligere sive demonstrare Non temere nec sine causa hocdiscrimen miserum dico Non enim me videre quomodo vel quo sensu mundumnon sive omnino esse aeternum credendum sit libere confiteor Nonnumquamprofecto scire recte discernitur a fide Adsunt omnino magis fide amplectanda quamphilosopha ratione demonstranda Haec tamen talia sunt qualia spectent ad vitamad religionem ad piam animi conditionem Utrum vero mundus aeternus sit nec nequomodo fide tantummodo dijudicetur omnem meam superant cogitationem1) Velsic tamen vix

1) Haec locum Epistolae ad Hebraeos non impugnant Ibi enim agitur de fide qua creditur Deummundi esse creatorem unde tamen humanae rationis ope conficiendum est mundum nonesse aeternum


240

aut ne vix quidem dissimulare potuit T h oma s philosophus dum sibi constarevellet mundum a se aeternum esse dicendum Cum se ipse tum lectores deciperevoluit scribendo lsquoetsi mundus semper fuisset non tamen parificaretur Deo inaeternitate quia esse divinum est totum absque successione Non autem sic estdemundorsquo Perspicuum est philosophum nostrum deverticula flexionesque quaerereneque incallide tergiversatur Quum enim probare potuisset mundum etiamsisemper fuisset non tamen aequiparandum esse ad Deum difficultatem tolleretqua Ecclesiae doctrinae ratione habita Realismi hac in re premeretur sequelaVoti tamen non compos factus est Etiamsi concedamus inter aeternitatem atqueaeternitatem universe distinguendum esse ut de unius Dei aeternitate praedicaripossit lsquoesse divinum est esse totum ahsque successionersquo contra T h omam tamenstatuimusmundum vel hoc sensu ex ejus ipsiusmente aeternum haberi Meminimusenim legere lsquoDeus cognoscit omnia contingentia non solum prout sunt in suiscaussis sed etiam prout unumquodcumque eorum est actu in se ipso nonDeus successive cognoscit contingentia contingentia infallibiter a Deocognoscunturrsquo Quid plura Vix opus est diserte indicare quid inde conficiamusMundum nimirum esse absque successionersquo Nobis quidem sibi invicem succederevidentur contingentia Deus vero melius contingentia illa id est mundi universitatemcognoscit cognoscitque ea lsquonon successiversquo Nonne merito scripsimus veriScholasticismi indolem atque rationem hicircc miro quodam modo esse conspicuamTertio loco quaestioni respondendum est utrum per-


241

fectus sit mundus Nullo fere nomine nisi hoc locum de creatione mundi maximifecit T h oma s Nec sane est quod valde miremur Cum enim omnes res creataeideis exemplaribus respondeant his formis nisi mundus perfectus sit inhaereatdefectus necesse est Deinde post T h omam auditum de malo disputantem nonest quod quaeramus an mundum perfectum praedicans malum et defectus inmundo explicare potuerit Ac profecto sibi constitit lsquoNecesse est quod divina bonitasquae in se est una et simplex multiformiter repraesentetur in rebus propter hocquod res creatae ad simplicitatem divinam attingere non possunt et inde est quodad completionem universi requiruntur diversi gradus rerum quarum quaedam altumet quaedam infimum locum teneant in universo Et ut multiformitas graduumconservetur in rebus Deus permittit aliqua mala fieri ne multa bona impedianturSic igitur lsquoconsideremus totum genus humanum sicut totam rerum universitatemrsquoMalum ut vidimus secundum T h omam est privatio boni Exempli causalsquodefectus visionis non est malum in lapide sed in animali quia contra rationemlapidis est quod visum habeatrsquo Quum igitur mundus eam ob caussam perfectusesse negaretur quod non a se sit semper vero e Summo Numine pendeatrespondendum est lsquosimiliter etiam contra rationem creaturae est quod in esseconservetur a se ipsarsquo Quam sententiam ita ad naturam a T h oma accommodaturut lsquosi omnia mala impedientur multa bona deessent universorsquo necesse sit lsquoNonenim esset vita leonis si non esset occisio animalium nec esset patientia martyrumsi non esset persecutio tyrannorumrsquo lsquoQuo minus in


242

partes T h oma e nos ipsi abeamus eo magis eum miramur in omnibus fere sibiconstantem Nihil ei obest qualemcunque tollit difficultatem A summo intellectuinitium faciens omnia intelligit explicat omnia ex una prima caussa Suo Realismofretus omnia spernit quae summo intellectui adversari videantur nec curat res utvere sese habent Nullum malum verum inest universo lsquouniversi perfectio enimrequirit ut sunt quaedam quae a bono deficiantrsquo nullum vitium naturae lsquoadcompletionem enim universi requiruntur diversi gradus rerumrsquo Dolores nec lacrymaeeum offendunt lsquonon enim esset patientia martyrum si non esset persecutiotyrannorumrsquo En tamen exoritur difficultas quae summam Dei bonitatem tollerevidetur Docet Ecclesia nonnullos homines in aeternum pessum dandos fore QuidDeum summum intellectum summamque bonitatem homines ad miserrimamconditionem creasse tu statuis Confidenter reponit T h oma s lsquoEx ipsa bonitatedivina ratio sumi potest praedestinationis aliquorum et reprobationis aliorum Sicenim Deus dicitur omnia propter suam bonitatem fecisse ut in rebus divina bonitasrepraesenteturrsquo Notandum omnino hic quoque Realismi indolem in clara luce positamesse quippe qui immoderatae necessitati omnia subjiciat Ne minimum quidemhumana libertas occupat locum Cui bono vitam ad Dei legem virtutemque informarestudebo Nescio enim utrum divina bonitas ad beatitudinem et sanctitatem mepraedestinaverit an reprobaveritNam ita sentiendum esse de humana libertate me jure conficere puto ex iis quae

de divina bonitate monuit doctor noster Aquinas Nec tamen in his subsi-


243

stere licet cum neque in his ipse T h oma s substiterit Itaque ne iudicandi levitatisaccusemur disquisitionem instituamus eorum quae de homine monere perrexeritVidendum nimirum nobis erit cum de soteriologia tum de Christologia Haec enimcum illa arctissime cohaeret ita ut ex mente T h oma e soteriologiam non probeintellecturi simus nisi quoque de Christologia nobis constetDe soteriologia egit T h oma s in summa Theologiae Singulatim quaerit de ipsa

passione de passionis caussa (utrum Ch r i s t u s fuerit ab aliis occisus vel a seipso caett) de passionis effectu Prima autem quaestio quae omnium gravissimaest denuo in duodecim distinguitur quaestiones sic se habentes lsquo1) Utrum necessefuerit C h r i s t um pati pro liberatione hominum 2) Utrum fuerit alius modus possibilisliberationis humanae 3) Utrum ille modus fuerit convenientior 4) Utrum fueritconveniens quod in cruce patereturrsquo Animadvertamus denuo in transitu copiosamverbosamque Scholasticorum disputandi rationem Hae enim quatuor questionesoptime ad unam referri possunt nempe ad hanc utrum necesse fuerit C h r i s t umpati pro liberatione hominum Reliquas nunc missas facio duabus postremis tamenexceptis quae alicuius momenti esse videntur lsquo11) Utrum conveniens fuerit ipsumcum latronibus crucifigi 12) Utrum passio ipsius C h r i s t i sit divinitati attribuendarsquo1)Itaque quaeritur de necessitate mortis C h r i s t i Initium faciamus a

commemorando responso quod huic quaestioni dedit T h oma s lsquoSuppositarsquo disertemonet lsquopraescientia et praeordinatione Dei de passione C h r i s t i

1) T III Quaest XLVI-XLIX


244

non erat simul possibile C h r i s t um non pati vel hominem alio modo quam perpassionem eius liberarirsquo Vel si omnia quae de passione C h r i s t i scripseritT h oma s neglexissemus eum tale quale videmus hac de re sensisse ex omnibuspraemissis facile conficere potuissemus Neque enim temere addita sunt lsquosuppositapraescientia et praeordinatione Deirsquo Haec tamen nonnullis admodum difficileconiungenda visa sunt cum praecedentibus quae sic sese habent lsquoIn Deum noncadit aliqua necessitas quia hoc repugnaret omnipotentiae ipsius ergo non fuitnecessarium C h r i s t um patirsquo Nonne cuivis obiter rem pertractanti videbiturC h r i s t i passionem a T h oma non necessariam dictam esse Nonne ipse affirmatin Deum non cadere aliquam necessitatem quin lsquoergo non fuit necessariumrsquo ipseconcludit Quid plura ubi testimonia adsunt non opus est verbisTalia dicenti in memoriam revocare liceat T h omam significasse necessitatem

extrinsecus Deo impositam dein de Deum ab initio summum intellectum dictumesse En vel id ipsum quo prae multis eminuit philosophis ita Deum necessariumstatuentibus ut aliqua vi externa coactus videretur At apud T h omam necessitaspraedicatur de summo intellectu quod probe semperque teneamus Est igitur potiusnecessitas procedens ex intellectu summo sive Deus necessarius est quiaintellectus est quo fit ut omnia quaeque Dei opera necessaria sint quia sunt operasummi intellectus - Optime igitur T h omam intelligimus in Deum nullum caderenecessitatem contendentem nec desunt argumenta quibus haec nostra sententiaprobetur Sin enim aliter fuisset quid quaeso significat notandum illud supposita


245

praescientia et quae sequuntur Minime latet quid haec sibi velint non necessariumfuit C h r i s t um pati quia hoc cum aliqua causa in Deo ignoto quodam modoarcte ac necessario cohaeserit at vero quia Deus omnia tamquam summusintellectus praescivit praeordinavitque omnia non potuit C h r i s t u s non patiDiserte addidit T h oma s lsquoest eadem ratio de omnibus his quae sunt praescita etpraeordinata a Deorsquo Hic etiam sibi constitit T h oma s Non tantum Deum dixeratsummum intellectum sed etiam voluntatem Itaque in quaestione demorte C h r i s t i utrum necessaria fuerit necne notionem hujus vocis necesssaria ipse nobis explicetT h oma s Neque a mente T h oma e prorsus nos alienos fore putamus cum hocmodo illius referamus sententiam T h oma s C h r i s t um pati pro liberationehominum necessarium dixit secundum Dei intellectum ac Dei voluntatem Haecnecessitas intellectualis est et voluntariaNon est ut diserte agamus de omnibus quae ad mortem Ch r i s t i illustrandam

in medium contulerit T h oma s Prout nostri propositi fert ratio illa tantummodoattendamus in quae Realismi vis atque auctoritas conspicua sit Reliqua igitur nuncmissa facientes duo excipiam quae ut rem nostram illustrent idonea sunt Spectantquaestionem aeque gravissimam quomodo passio C h r i s t i nostram caussaveritsalutem Primum in censum venit quomodo meritorum Ch r i s t i nos participesfiamus deinde quaenam nostri caussa C h r i s t i merita sint Itaque quaeritur deC h r i s t o Ecclesiae capite nec non de gratia superabundante In utrisque nimirumresponsis a T h oma praestitis Realismus cerniturlsquoC h r i s t u s dicitur caput Ecclesiae secundum simili-


246

tudinem capitis humani in quo tria possumus considerare scilicet ordinemperfectionem virtutem1) anima C h r i s t i est iustificata et gratia eius secundumquam est caput Ecclesiae justificans alios2)rsquo C h r i s t u s dicitur caput EcclesiaeQuid inde efficit T h oma s Quoad ideam omnem humanitatem esse in C h r i s t o ita ut quodC h r i s t u s perpetraverit omnis humanitas in C h r i s t o idemperpetrassedicenda sit lsquoPassiorsquo ut diserte monet lsquonon est meritoria in quantum habet principiumab exteriori sed secundum quod eam aliquis voluntarie sustinet sic habet principiumab interiori et hoc modo est meritoria3)rsquo Est procul dubio vetus Realismus lsquoSicutenim corpus naturale est unum ita tota Ecclesia quae est mysticum corpusC h r i s t i computatur quasi una persona cum suo capite quod est C h r i stus4)rsquoHumanitas igitur Realistarum ratione tamquam universale per se existens proponiturcuius exemplaria singula homines individui dicantur Humanitas enim hoc modoproposita in C h r i s t o omnis adesse potest Quod nempe de C h r i s t o valet valetquoque de hominibus omnibus reliquis Cum auctore tamen si quid video libri lsquodegeneribus et speciebusrsquo saepius laudato summo denuo jure quaerendum estlsquoQuodsi ita est quis potest solvere quin S o c r a t e s eodem tempore Romae sit acAthenis Ubi enim S o c r a t e s est et homo universalis est secundum totam suamquantitatem informatus

1) P III q VIII art 12) Ibid art 63) XLVIII art 14) Ibidem


247

Socratitatersquo1) Nam ea ipsa similitudo qua T h oma s usus est ut vinculumCh r i s t um inter et Ecclesiam explicaret vituperanda videtur Nempe corpusnaturale non eodem modo unum est ac Ecclesia C h r i s t i Corpus naturale nonexsistit sine capite neque abscissis membris Corpus naturale unum et totum estconstans ex plurimis membris singulis C h r i s t u s vero per se sanctus perfectusest neque ad ejus perfectionem requiritur Ecclesia Quicumque deinde salvus acsanctus fieri velit id non consequetur quoniam omnis humanitas in C h r i s t o salvasanctaque facta sit sed quatenus ipse C h r i s t o fidem habeat atque cum illo amorisvinculo coniunctus sitPosteriori loco nobis agendum erit de gratia quae dicitur superabundans lsquoPassio

C h r i s t i non solum sufficiens sed etiam superabundans satisfactio fuit pro peccatishumani generis secundum illud 1 Joh II22) Quae sententia cohaerere videtur cumdoctrina quae est de operibus lsquosupererogatoriisrsquo notum autem est hanc doctrinamin Ecclesia Romano-Catholica maximopere invaluisse In ea tamen Realismumquoque conspicuum esse paucis indicabo Docuit T h oma s C h r i s t i passionemnos liberare lsquoreatu poenaersquo cum quia est lsquosufficiens et superabundans satisfactiorsquotum quia lsquoremissionem peccatirsquo caussatCum dixerimme paucis haec absoluturum esse negligentia praeteriisse ne videar

quae profecto maximi sunt

1) De generibus et speciebus ed C o u s i n pg 513 5142) Καὶ αὐτὸς ἱλασμός ἐστιν περὶ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν οὐ περὶ τῶν ἡμετέρων δὲ μόνον ἀλλὰ ϰαὶ

περὶ ὅλου τοῦ ϰόσμου


248

momenti Quaestio enim quae est de satisfactione superabundante operibusquelsquosupererogatoriisrsquo cum Ethica Christiana ita arcte cohaeret ut hac in re sane levitasjudicandi perquam vitanda sit Equidem persentisco T h omam refutari non possenec Ecclesiam Romano-Catholicam quatenus de hac doctrina cum T h omaconsentiat nisi ex ipsius Christianae Ethices indole atque ratione petantur argumentaHanc vero ob causam haec tantummodo perstringam quod nostri propositi rationehabita minoris sint momenti Nempe Realismus in eo latere videtur quod bonaopera sejungantur ab homine qui ea perpetret Quae arctissime inter se cohaerentsolito Realistarum more cogitatione separantur Constituitur enim certus bonorumoperum numerus quae si quis perpetraverit legi divinae summaeque iustitiaesatisfecisse videtur Ethica igitur non est vita religionis virtutisque studiosa quaequamquam ad legem divinam informata se huic legi satisfecisse numquam habeatsed potius convenientia tot operum cum tot praescriptis legis divinae1)C h r i s t u s contra me quidem judice idcirco omnium sanctissimus perfectissimus

omnium dicitur quippe qui summo amore erga Deum ductus virtutem coluerit nonob legem divinam sed quandoquidem non potuit non vitam instituere ad voluntatemPatris coelestis (Joh IV34) Huius loci tamen non est haec ulterius explicareGraviora nos vocant nam tandem nobis videndum est de ipsa T h oma eChristologia

1) Cff tamen quae hac de re supra scripsi de eadem doctrina apud A n s e l m u m obviadisputans


249

An hic quoque eadem necessitas quam in omni T h oma e doctrina vigentemvidimus conspicienda erit Adsunt procul dubio quibus duci videmur ad contrariumstatuendum Postquam enim lsquovirtutem divinam principium actusrsquo dixerit lsquoterminumautem personamrsquo atque haec uberius illustraverit ita pergit lsquo divina virtus potuitnaturam humanam unire personae Patris vel Spiritus Sancti sicut univit eampersonae Filii et ideo dicendum quod Pater vel Spiritus sanctus potuit carnemassumere sicut et Filiusrsquo1) Rem vero accurate investigemus Quod ut rite fiat primumomnium nobis constet necesse est de significatione quam tribuit T h oma s unioninaturae divinae cum natura humana Ipsum audiamus rem definientem lsquoUnio dequa loquimur est relatio quaedam quae consideratur inter divinam naturam ethumanam secundum quod conveniunt in una persona Filii Dei non autem estrealiter in Deo sed secundum rationem tantum quia non innascitur secundummutationem Dei in humana autem natura realiter est et ideo oportet dicerequod sit quiddam creatumrsquo2) Docemur igitur divinam naturam minus se conjunxissecum natura humana quam hanc cum illa Nam essentia divina mutari nequit Unioigitur in humana tantummodo natura lsquorealiter estrsquo Nam ubi duo coniunguntur utraquealiquatenus mutantur Haec unio tamen - ut diserte animadvertitur - lsquonon innascitursecundum mutationem Deirsquo Quae quum ita sint contendimus T h oma e noncontigisse hanc unionem Deum

1) P III q 3 art 52) Q 2 art 7


250

inter et hominem sufficienter explicare Nempe cum videmus omnem fere unionisnotionem sustulisse quin ipsa vox unio reiicienda videtur dicatur potius assumptiodivina natura nimirum assumpsit naturam humanam Quod ex reliquis etiam aT h oma monitis satis superque elucebit Tibi forte quaerenti an Deus homo ethomo Deus dicendus sit respondebit doctor noster lsquoNos autem non attribuimusnomen deitatis homini secundum humanam naturam sed secundum suppositumaeternum quod est etiam per unionem suppositum humanae naturaersquo Manifestumest T h omam voce unionis quidem usum esse veram significationem tamen huicvocabulo non tribuisse quodsi enim revera unio sit divinam inter et humanamnaturam lsquonomen deitatisrsquo omnino attribuendum est homini secundum humanamnaturam nec tantummodo lsquosecundum suppositum aeternum Nec tamenNestorianismi accusetur T h oma s Quod longum profecto absit ut ex totius eiusdoctrinae ratione jam conficere licet quamquam confiteor in postremis praesertimnonnulla adesse quae Nestorianismum redolere videantur Haec vero ut expediamnobis opus est indagare utrum verbis initio laudatis lsquoquod Pater et Spiritus S potuitcarnem assumere caetrsquo fides sit habenda At vero ad illa redibo Non raro celatsententiam suam dicendo hoc illudve esse conveniens quod tamen ne nos fallatin memoriam revocemus ex mente T h oma e conveniens atque necessariumvocabula esse ejusdem plane significationis Non enim negligimus T h omamnumen supremum summum dixisse intellectum cuius voluntas lsquonecessariamhabitudinem habet ad bonitatemrsquo Jam vero


251

proponas tibi aliquid inconvenienter evenire Quamobrem autem hoc illudveinconveniens dicitur Quia aut minus sapiens aut minus bonum sit Quod minussapiens est summo intellectui quodminus bonum summae bonitati repugnat Quodvero summo intellectui repugnet ab ipso factum esse nequit ut etiam non fieripotest humanam bonitatem aliquod perpetrare minus bonum Id contra conveniensdicitur quod nec sapientiae nec bonitati adversetur Tunc igitur Deus convenienteregisse dicitur cum eacutet secundum bonitatem eacutet secundum intellectum egeritQuandoquidem vero Deus alio modo agere nequit quam ut sibi bono sapientiqueconstet debet sapienter beneque agere Conveniens quodcumque sit in Deo jurenecessarium dicitur Dolendum sane est T h omam haec non bene vidisse Quaeenim si vidisset multo nobis esset facilius aequum de ejus doctrina ferre iudiciumHisce luculenter ut spero praemissis accurato examini submittamus quaemonuit

de Filio Dei lsquocarnem hominis assumentersquo Filius Dei enim secundum T h omam tamquam verbum Dei pari ratione se habet ad omne quod creatum est id est quiaverbum Dei est a Deo Patre progenitum dicitur Secundum naturam suam igiturFilius progenitus est Itaque quodammodo eiusdem naturae est ac creatura nempeeo sensu quod Filius aeque ac creatura non causa sui sit Deus Pater ut supravidimus aliquatenus transit in Filium sicut cogitatio nostra transit in verbum Eademratione summus intellectus in rerum universitatem creatam transiisse dici potestPatet igitur trium personarum Sanctae Trinitatis nullam magis idoneam fuisse quaehumanam


252

assumserit naturam quam Filius omnium creaturarum aeternum exemplarOmnium creaturarum aeternum exemplar est non quidem quoad formas singulas

quae induant sed mere quatenus creaturae sint id est quoad existentiam eorumcreatam Creaturae igitur non tamquam creatae existunt nisi operante primo hoccreaturarum exemplari sive aliis verbis quatenus hujus exemplaris existentiaeparticipes fiant Creaturae tamen quamquam existunt a vera via deflectere potueruntatque deflectunt Itaque idem quo operante creaturae existunt in veram viam easreducat necesse est Prius a posteriori divelli nequit nec prosterius sine prioricogitaturAccedit quod Filius quoque dicitur aeterna summaque sapientia Homo ratione

atque intelligentia praeditus non nisi per summam sapientiam ea consequi potestad quae creatus est Quod argumentum inprimis Dei bonitatem spectare videturatque pulcrius inventum quam fortasse a Scholasticis expectaremus Nam egregievidit T h oma s ethicam esse scientiam bene vivendi scientiam nimirum eorumquae ad vitam bonam felicemque informandam inserviant Qui revera sapit benevivit Homini igitur peccatis obruto aliquo opus est rectam viammonstrante Summasapientia se coniungit cum hominibus ita ut sapientiam recuperentVides haec omnia probare conveniens esse Filium Dei assumpsisse naturam

humanamPost vero omnia a nobis animadversa licet haec aliis reddere verbis Conficimus

n e c e s s a r i um fuisse C h r i s t um carnem fieriRedeamus tamen ad Nestorianismum cuius accusandus


253

esse videretur T h oma s Equidem censeo alius quidem rei accusari posse doctoremAngelicum minime tamen Nestorianum eum esse dicendum Neque ullus dubitoquin viros doctos omnes mihi assentientes habiturus sim argumenta mea petituroex ipsius Nestorianismi ratione atque indole C h r i s t um Deum fuisse et hominemagnovit N e s t o r i u s ita tamen ut utraque natura a se invicem plane sejungereturC h r i s t u s igitur non ab eo proponi solebat tamquam θεάνθρωπος Hoc nomineenim egregie mihi significatum videtur utramque naturam divinam nimirum ethumanam arctissime esse coniunctam Quamquam ut patet magnus sane inChristologia N e s t o r i o tribuendus est error negari nequit eum humanam naturamagnovisse illamque magni ponderis fecisse licet eo eventu ut hanc inter et divinamnaturam non probe teneret vinculumHaec tamen ipsi Realismo vehementissime adversari quis est qui neget Nempe

Realistae omnes plus minusve pantheiumlsmum redolent atque pantheiumlsmum quidicitur idealem Satis vero superque notum est in Pantheiumlstarum idealium doctrinahominem ipsum individuum vix aut ne vix quidem ullum obtinere locum Ipse homoenim sicut omnis rerum universitas non est nisi manifestatio essentiae divinaeMeminimus T h omam mundum creatum proposuisse ut manifestationem idearumexemplarium aeternarum Contingentia vidimus Deum non talia cognoscere ut nobisquidem esse videatur Malum quamquam nostro iudicio revera exsistit ne tamendicatur lsquoquoddam essersquo Quid plura Ex paucis patet omnem hanc doctrinamidealistam referre indolem Quid inde quoad Christologiam sequatur necesse estDum


254

sibi constet T h oma s Docetismum sectari debet Secundum Docetismum enimhumana natura non nisi specie C h r i s t o tribuitur Quatenus C h r i s t u s homo sitnon hominis assumpsisse naturam sed humanam quandam formam velutivestimentum induisse videtur Adsunt tamen argumenta disertaI Audivimus unionem relationem quandam lsquointer divinam naturam et humanamrsquo

non esse lsquorealiter in Deo quia non innascitur secundum mutationem Deirsquo Haeciam sufficerent nisi gravius quid accederetII lsquoDicendum quod quidquid fuit in humana natura C h r i s t i movebatur rectu

voluntatis divinae non tamen sequitur quod in C h r i s t o non fuerit motus voluntatisproprius naturae humanae Instrumentum animatum anima rationali movetur pervoluntatem eius sicut per imperium domini movetur servus ad aliquid agendumSic ergo humana natura in C h r i s t o fuit instrumentum divinitatis ut moveretur perpropriam voluntatemrsquoIII lsquoEst igitur ista unio relatio disquiparantiae realis in uno extremo cui in altero

nulla relatio correspondet vel saltem nulla realis et ita relatio ista est ordinis in unoextremo relatiorsquoIV lsquoNomina vero concreta supponunt hypostasin naturae et ideo indifferenter

praedicari possunt ea quae ad utramque naturam pertinent de hominibusconcretisrsquoNe longior sim in his mihi subsistendum est quamquam plura addenda habeo

T h omam Nestorianum videri Docetam tamen esse en quod egregie theologiamScholasticam nobis veluti ante oculos depingat Brevior sum quam vellem longiorfortasse quam pro speciminis


255

academici ratione par est Plurima praetereo multaque me quidem invito praeteriboItaque cum de T h oma e doctrina quaerentes Realismum tredecimi huius saeculiin comperto habeamus praestabit de D u n s Scoto tantummodo ac deGu l i e l m oab Occamo Nominalismum vindicantibus paucis videre


256

Caput VNominalismi victoria

Sectio IDuns Scotus

Du n s Scotus ut supra verbo diximus doctrinam nobis repraesentat multisnominibus contrariam in ea enim universe Nominalismus cernitur Vidimusnecessitatem Realismi notam esse characteristicam unde conficere licet quidinprimis D u n s Scoti doctrinae proprium sit Nec est plurimis iam hac de reanimadversis quodmulta in antecessum dicamus sive amplius moremur quominusipsum Du n s Scotum continuo adeamusEa tantummodo attingemus quae perspicue doceant Scotum plane diversa ratione

philosophatumesse ac T h omam AquinatemQuod ut rite fiat primo loco videndumest de cognitione Dei


257

Attentione nostra digniora sunt quam quae a nobis sileantur ipsa illa Scoti verbade notione Dei agentia Scripsit enim D Scotus lsquoSic ergo intelligendo per nomenDei aliquid quod nos non perfecte cognoscimus nec concipimus ut hanc essentiamdivinam sic haec est per se nota Deus est Sed si quaeritur an esse insit alicuiconceptui quem nos concipimus de Deo ita quod sit propositio per se nota in quaenunciatur esse de tali conceptu puta in tali propositione cuius postrema possunta nobis concipi dico quod nulla talis est per se nota -rsquoHaec animadversione dignissima quam arcte cohaerent cum omni Scoti doctrina

theologica quippe quae eo sensu a nobis Nominalista dicatur quod humanae rationivix ullam tribuat auctoritatem T h omam enim eam ob caussam omnia quae proDei existentia afferri solent argumenta rejecisse vidimus quoniam Dei existentiamper se nobis notam esse sibi volebat T h oma e tamen D u n s Scoto adversantenobis inquirendum est utrum fortasse ad argumenta confugerit quibus quid per senotum esse negavit demonstraret Quamvis minime nos lateat Scotum ejusmodirevera attulisse argumenta nonnulla vel sic quidem ab eo ipso ea argumenta nonmagni facta esse contendimus Diserte enim passimque humanam indicat rationemnullatenus idoneam esse quae rerum veram existentiam nobis demonstret atqueeo ipso imbecillae nostrae rationi peculiari quodam opus esse auxilio Ipse nimirumunus fuit ex illis Theologis quos ipse dicit cognoscentes lsquodefectum naturae etnecessitatem gratiae et perfectionum supernaturaliumrsquo Nempe ex ipso Realismoad Nominalismum


258

pervenisse videtur Scotus quum saltem non ab initio inde nulla rationis humanaeope probari posse statueret quod de pluribus valet quaestionibus quas solvendasduxit A r i s t o t e l i s nitens auctoritate Novimus enimeum haud secus ac T h oma sAquinas putasse mundum ex nihilo creatum posse probari Quid vel ipsumcommentarii lsquoin Magistrum sententiarumrsquo prooemium continuo quaerit utrumsupernaturali cognitione homini opus sit Nunc vero notentur velim ea ipsa quaehuic quaestioni respondet Haec enim si tantummodo eum Nominalistam fuisseindicassent non esset quod valde miraremur Inprimis autem animadvertendumest haec ipsa quoque comprobare quae de Franciscanorum Scholae ratione atqueindole disputavimus Meminerunt lectores hanc rationem nos mysticam significasseNegando ut notum est quaestioni prooemii respondit D u n s Scotus hoc

argumento usus quod certum esse dixerit lsquoquod quaedam conditiones finis propterquas est appetibilior et ferventius inquirendus non possunt determinate concludiratione naturalirsquo Quisnam vero est finis ille lsquoappetibilior et ferventius inquirendusrsquoAn fortasse finis ille ut apud T h omam Dei dicitur cognitio An fortasse ex ipsacognitione Dei petuntur argumenta quae peculiarem patefactionem necessariamesse ostendant quippe quae cognitio nimis sublimis sit quam ut ejus imbecillitasnostra particeps fiat Minime gentium lsquoVisio nuda et fruitio Dei est finis hominisrsquoQuae autem verba quid sibi velint neminem latent lsquoVisionem illam nudam fruitionemDeirsquo idem habemus quod ab ipsis Mysticis appellatur contemplatio sin minus nescioquid significare possit Quod vero


259

quum J o a n n i D u n s Scoto demus sponte apparet eum quid voluerit satissuperque indicasse Constat sane non posse lsquodeterminate concludi ratione naturalirsquohominis finem esse lsquofruitionemDeirsquo Etsi enim daretur lsquoquod ratio naturalis sufficeretad probandumrsquo illum finem lsquotamen non concluderetur quod illa perpetuo convenithominirsquo qua perpetuitate tamen quam maxime opus estConstat igitur peculiare quoddam auxilium homini esse necessarium Quod cum

ita sit quaeritur utrum hoc auxilium Deus nobis largitus sit Cui quaestioni affirmandorespondens Theologiam disciplinarum primam habebat Scotus quippe quae eSacro codice petenda divina nitatur auctoritate Multa etiam ad hanc primamdisciplinam retulit quae ceteroquin hic minus pertinere videantur Quod tamenquam ob caussam fecerit non in obscuro latet Quo plura enim ad Theologiamreferre potuerit eo magis de multis ei constititQuum vero longior fortasse fuerim quam par sit non est quod de singulis iterum

iterumque videamus in quae iam supra Nominalismummultum valuisse saepissimeindicavimus Quamnam enim cum in Anthropologia tum in Christologia nec non indoctrina quae est de Trinitate Nominalismus habuerit vim satis superque dataopportunitate in luce posuimus Ut vero de T h oma e agentes systemate eorumetiam rationem habuimus quae licet non in ipsis T h oma e scriptis invenianturvel sic tamen cum iis quam arcte conjuncta sunt quo factum est ut nobis si quidvideo contigerit lectoribus ea proponere ad quae universe tendat Realismus itaquoque nunc missa faciamus quae singulatim docuerit D u n s Scotus ut accurateanimadvertamus ad quemnam


260

finem perduxerit atque adhuc usque perducat Nominalistarum in Theologia sententiaHaec enim primam nobis ansam praebent nonnulla dicendi de Nominalista

Theologo Ecclesiae auctoritati obtemperante Ignoscat igitur benevole lector sipropter haec quae maximi duco reliqua missa nunc facio quae ceteroquin nosfugere non oporteat Deinde Gulielmi de quo in fine agemus ratione habita licetpaucis accurate tamen expediam quae hac de re mihi velimPhilosophia dum vero pulchroque nomine digna sit cognoscere veritatem studet

Ea tamen quae oculis adspiciuntur sensibusque nostris cognoscuntur si velaccuratissime animo considerentur totius rerum universitatis imaginem nobis nonrepraesentant Quidni Oculi sensusque nostri de singulis tantum certiores nosfaciunt Neque ut ita dicam hominis oculus plura perlustrat quam bestiae Oculusenim per se ingenio non praeditus singulas res veluti in se recipit inter quas tamennullum obtineat vinculum concordia nulla Exemplum mihi eligam admodumperspicuum Videmus quotidie noctem lucis excipere vices Videmus quoquesaepissime e coelo nubibus gravi magnas cadere pluvias Lucem autem noctiscaussam dicere nolimus affirmantes tamen pluviarum nubes esse caussas Quidquaeso nos invitat ut vinculum lucem inter et noctem negemus quod inter nubespluviasque reperiri statuimus An fortasse vinculum umquam adspeximus quo cumnubibus pluviae illae conjungerenter Nequaquam Ex utrisque quae nobis elegimusexemplis luculenter patet oculum nostrum hoc tantum post illud sive illud post hocconspicere minime vero posse dijudicare utrum hujus illud causa sit nec ne


261

Singula igitur quae mera nos doceat experientia ut nobis arctissime inter secohaerere videantur cogitatione opus est Quo enim tardiores fuerint populi adsingula in rerum conspicienda universitate conjungenda eo difficiliorem esseconstat hanc quam significavimus cogitationem licet concedamus hanc saepissimeauctam esse difficultatem eo quod ne accurata quidem experientia usi sint populibene multi - Quae vero de cogitatione illa dixi quum vera sint sponte apparethominem ratione orbatum rerum veritatem numquam esse cogniturum etsi optimafructus esset experientia constat etiam quemque hominem hac ratione praeditumesse negantem simul negare se veritatis umquam compotem foreSunt autem qui illud negent Sunt qui singula nos conspicere agnoscant

facultatem tamen homini tribuere recusent a singulis initio facto ad universaliaprogrediendiSunt qui ut vidimus universalia lsquoflatus vocisrsquo esse contendant quos Nominalistas

dicimus Licet facile intelligamus J o h a n n em Sarisburiensem narrantem jam suotempore lsquoomnem fere sectam Nominalium evanuissersquo licet philosophus cogitarinequeat qui per longum temporis intervallum Nominalistae huic principio sincereatque ex animo addictus sit animadvertendum tamen est plerumque fieri utphilosophus aut theologus veluti inscius principio aliquo nitatur atque utatur quodvero principium ipsum quam vehementer impugnet nonnumquam videlicet ea quaeex tali principio et necessario quidem sequantur accipit atque docet Quae quumnon ab omnibus fortasse continuo concedantur animadvertant quaeso quae nuncdisputaturi sumus de D u n s Scoto


262

peculiare quoddam auxilium homini necessarium esse contendenteD u n s Scotus igitur minime ut de R o s c e l i n o fertur universalia lsquoflatus vocisrsquo

esse dixit Licet enim concedat intellectum non lsquohabere notitiam simplicium nisiacceptam a sensibus illa tamen accepta simplicia virtute sua componere lsquoposseintellectum affirmat Itaque probe teneamus haec verissima effata esse Scotiphilosophi Scoto tamen theologo esse nonnulla videntur quorum multum non sitlsquonaturaliter scibilersquo Diserte enim docet in hoc errare philosophos lsquoponentes omniaquae sunt a Deo immediate esse ab eo necessariorsquo Haec animadversionedignissima rem nostram satis superque illustrant Si enim detis esse aliqua lsquononnaturaliter scibiliarsquo rationem humanam non in omnibus valere ad rerum veritatemcognoscendam concedendum est Quodsi vero in theologicis versamur verisimileest illud lsquonon naturaliter scibilersquo illa spectare quae de Deo deque rebus divinisChristiana nos doceat theologia Ut de hoc admodum versisimili certiores fiamusvidendum nobis est quanam potius ratione de cognitione lsquosupernaturalirsquo D u n sScotus disputaverit Veritatem aliquam duplici modo lsquosupernaturalemrsquo dici possestatuit nempe cum fontis ex quo veritas hauriatur tum ipsius veritatis ratione habitalsquo Puta si agens supernaturale causaret notitiam objecti naturalis ut si infunderetgeometriam alicui illa esset supernaturalis primo modo et non secundo modorsquoHaec igitur veritas lsquosupernaturalisrsquo esset quoad fontem ex quo petita sit lsquoAgensrsquo

ut dixit Scotus lsquosupernaturalersquo est lsquoSi autemrsquo ita enim pergit D u n s


263

Scotus lsquoinfunderet notitiam hujus deus est trinus vel similium haec supernaturalisesset utroque modo quia secundus infert primum licet non e conversorsquo Nuncomnem S c o t i mentem capere possumus Eum nimirum non tantum contendisseconstat peculiari ie supernaturali quodam modo veritatem esse quaerendam sedveritatem esse duxit lsquosupernaturalemrsquo sive talem qualem quae cognoscat ratiohumana non idonea est Nam necesse est ut in nonnullis lsquoagens supernaturale (sit)sufficienter inclinativum intellectus ad istam veritatem causando in ipso assensumquo proportionatur huic veritatirsquo - Quae verba inprimis postrema ne nos fugiant Exhis enim apparet est D u n s Scotum veluti pedetentim secessisse ab optimo illoprincipio quo initio statueret lsquointellectum simplicia virtute sua componerersquo possePatet enim hicircc intellectui nostro certam tribui virtutem sive facultatem quam verofacultatem continuo longe minoris momenti ducimus quum a Scoto proponaturtamquam supernaturali egens auxilio At vero omnem prorsus in theologicis saltemhanc intellectus nostri virtutem flocci pendamus par est Scoto audito contendentelsquoagens supernaturale (esse) sufficienter inclinativumrsquo atque adjiciente id facerelsquoagensrsquo lsquocausando in ipso (intellectu) assensum quo proportinatur huic veritatirsquoConficimus igitur ex mente D u n s Scoti intellectum nostrum lsquoalicui veritati

proportionarirsquo debere Quid multa Si statuimus in rebus theologicis intellectumnostrum informari debere antequam veritatis capax fieri possit constat in hoc saltemnos in Nominalium abiisse partes deinde confiteamur oportet nos Nominalibus no-


264

men dedisse - Dicam perspicue verbo Quicumque revelatione divina nobis opusesse contendat non eam ipsam ob caussamNominalista mihi est Qui vero rationemhumanam idoneam esse neget quae veritatem cognoscat nisi antea lsquoproportioneturhuic veritatirsquo is vere Nominalismum sectari mihi videtur Hanc autem sententiamnon est quod copiosis fulciamus argumentis Cuivis nimirum notum est essetheologos nequaquam Nominalistas dicendos lsquodivinam tamen revelationemnecessariam esse ducentes Quid igitur quaeso ab his illos sejungit theologosQuid efficit ut hos inter et illos accurate distinguamus Nec hoc ullum latere potestTheologi qui revelatione divina sibi opus esse dicunt nec tamen Nominalistaehabendi sunt id in primis in rebus a Deo revelatis magno cum gaudio salutant quodres in facto positas locum haberi jusserit Deus quas accurate cognoscere quasinter se conjungere studet Theologus Ut physici naturae arcana investigant atquede singulis quibusque minimis religiose quaerunt quo citius singula conjungereordinare componere possint ita et Theologo de rebus Christianam religionemspectantibus certissime constet Nequit enim res illas in facto positas noncognoscere quum de ideis sive de placitis Christianis aequum velit ferre judicium- Noscamus exempli causa necesse est historia docente C h r i s t um essemortuum pro mortalium infelici genere quod vero quum nobis notum sit humanaerationis ope ex dirissima eaque tamen liberrimamorte conficimus Deum nos summoamore amplexum esse Exempla nobis adsunt bene multa quae ne justo longioressimus praetermittere praestat Unum vero quod attulimus sufficit ad rem nostramegregie


265

illustrandum Theologus enim quem descripsimus minime cumRealistis e sui ipsiusingenio omnem veritatem petendam esse ducit nec historiam neque experientiamspernit Historia vero sive experientia de plurimis rebus in facto positis eum certioremfaciente nunc omnia sibi rationis humanae jura vindicat ut eiusdem rationis opesingula quae edoctus sit ordinet conjungat Singula in theologicis philosophaordinare ratione quae non inter se cohaerere videantur arctissimo conjungerevinculo id dicimus theologiam dogmaticamTheologus contra Nominalista etsi accurate quaerit de ipsa historia ulterius

progredi nequit Theologus igitur dogmaticus numquam proprio sensu dici potestStatuens enim lsquoagens quoddam supernaturale inclinativumrsquo esse debere ut subindelsquosupernaturali veritati intellectus noster proportioneturrsquo historiam non per se idoneamhabet quae fons nobis sit theologiae dogmaticae Unus de quo egimus theologus- ita enim discrimen inter utrumque significare liceat - unus igitur theologusrevelationem requiri non censet ob imbecillitatem quandam rationis humanae atmulto magis eam ob caussam hanc revelationem necessariam ducit quandoquidemin omni rerum universitate cognoscenda experientia accuratissima sibi opus esseagnoscit qua experientia in theologicis quoque carere nequit - Alteri vero theologonon tantum historiae auctoritati obtemperandum est sed quoque ad auctoritatemquandam constitutam sese informare debet quoad placita theologica Cum ipsamrem tum rationem qua de illa re iudicandum sit cognitam habet auctoritate nitensRomano-Catholicum Nominalistam Ecclesia Nominalistam ex coetu Reforma-


266

torum Theologum Codex sacer docet non tantum ipsam rem historicam sed etiamquid de re historica statuendum sitPostquam de Gu l i e l m o Occamo viderimus opportunitas nobis erit de hisce

plura monendi Itaque non est quod de hoc discrimine obiter a nobis significatoplura in medium conferamus In his igitur subsistamus simul tamen provocantesad illa quae in fine huius speciminis de G u l i e l m o monenda suntNeglectis igitur illis quae aut passim monuimus aut minoris videntur momenti

unum tantummodo attingere iuvat quod et Nominalismi universi egregie vim indicetatque auctoritatem et luculenter probet D u n s Scotum in theologia Nominalismumsectatum fuisse Significamus placitum de morte C h r i s t i Quid ex mente Scoti sentiendum sit jam sequi debet ex iis quae de voluntate

divina nos docuit Dixit enim lsquonulla lex est recta nisi quatenus a voluntate divinaacceptatur Et tunc potentia ejus attributa non se extendit ad aliquid aliud quam adillud quod ordinate fieret si fieret ordinem ita posset voluntas divina stutueresicut aliter potest agerersquo atque scite prospexit enim quae ex his sequerentur addiditDeum non habere lsquoscientiam de futuris contingentibus nisi quia certitudinaliter novitdeterminationem voluntatis suae respectu eorum ad quae voluntas sua estimmutabilis et impedibilis1)rsquo Docemur igitur nonnulla esse ad quae lsquovoluntas divinanon sit immutabilis nec impedibilisrsquoSecundum haec duo inprimis animadvertam quae hicircc

1) Lib II Sent dist 37 q 2


267

saltem animi nostri attentione dignissima sunt Et haec duo quam longe T h omamAquinatem a Du n s Scoto separant1o T h oma s nimirum humani generis peccatum veluti caussam esse dicit

liberationis a C h r i s t o peractae D u n s Scotus vero etiam si homo non peccassetC h r i s t um in has terras venturum fuisse putat2o T h oma s hominem cum Deo esse reconciliatum statuit per satisfactionem

superabundantem hanc vero reconciliationem Du n s Scotus docet lsquosufficientemesse propter acceptationem meritirsquoDe postremis primum videamus multa addamus ad haec quid sibi velint illustranda

vix aut ne vix quidem opus est Intelligimus enim Scotum scribentem lsquoquantumattinet ad meriti sufficientiam fuit profecto illud finitum quia caussa eius finita estvidelicet voluntas naturae assumptae valuit procul dubio quantum fuit a Deoacceptatumrsquo Et hicircc igitur ad Dei voluntatem omnia referuntur lsquoDei acceptatiopotissima caussa et ratio omnis meritirsquo dicitur De meritis C h r i s t i ex mente Scotinihil objective statuere licet Non in se habent vim ad hominem servandum Servanttamen quatenus Deus lsquomeritoriam Ch r i s t i mortemrsquo accipiat Vides me rectescripsisse Nominalistam non ex re aliqua in facto posita ope rationis humanae adconceptum aliquem pervenire posse at vero ei quoque opus esse ut auctoritasaliqua eum certiorem reddat de iis quae de certa re in facto posita cogitanda sintIn his autem subsistere non potuit D u n s Scotus Si enim ex ipsis C h r i s t i

meritis satisfactio pro peccatis non necessario sequitur haec vero satisfactiosufficiens


268

est lsquopropter acceptationem meritirsquo non est quod valde miremur D u n s Scotumstatuisse C h r i s t um etiamsi homo non peccasset venturum fuisse Non enimcum Scoto Nominalista videmus qua de caussa ob peccatum tantum Filium suumin mundum Deus misurus esset Potuisset Deus qualemcumque ob causam Filiumcarnem fieri iubere dummodo ita voluisset Indicare vix opus est in quas inanesinfructuosasque quaestiones Nominalismus abeat De nulla re nobis constat Nullanecessitas neque ulla necessitudo reperitur Ex Dei voluntate omnia pendent Sileatprorsus intellectus noster taceat plane de mysteriis divinae voluntatis cui serviliterobtemperet mortalium insipiens genus

Sectio IIGulielmus ab Occamo

De Gu l i e l m o ab Occamo postremo loco videbimus non propterea quodtheologus nobis sit cuius maximi nostra interest Theologus enim proprio sensunon dicitur nec systema absolutum nobis praebuit quod cum universe Nominalistaeumquam contingere posse negamus tum saltemGu l i e l m o non contigisse constatMaximi veromomenti nobis est paucis deG u l i e l m o dicere quippe qui NominaliumRealiumque pugnae historiae finem quam luculenter ante oculos nobis depingatquin vel locum in illa historia obtineat animadversione dignissimum ita ut in eo rectesubsistatur disqui-


269

sitio nostra quae non Scholasticorum theologiae fata tradere velit at multo magisindicare studeat qua via cum Nominalismus tum Realismus in theologia suamhabuerint vim Nominalismum victorem superstitem en hujus longioris certaminisfinis post tot fata tot discrimina rerumQuaeritur vero continuo quomodo in Theologia haec Nominalismi victoria

conspicienda sit Quaeritur deinde utrummajorem etiam reportare potuerit victoriamipse ille NominalismusQuibus quaestionibus antequam respondeamus pauca in medium conferamus

quae Gu l i e l m um procul dubio Nominalistam fuisse probe ostendant Nec taliafrustra quaerimus Scribit lsquoNulla res extra animam nec per se nec per aliquid additumreale vel rationis nec qualitercumque consideretur vel intelligatur est universalisquod tanta est impossibilitas quod aliqua res sit extra animam quocumque modouniversalis quanta impossibilitas est quod homo per quamcumqueconsiderationem vel secundum quodcumque esse sit asinusrsquo1)Haec admodum clara atque perspicua esse duco Quidquid de horum verborum

significatione detrahere conati sint nonnulli Viri docti parvi faciendum esse censeoQui enim quaestione septima talia locutus est idem est ac qui quaestione sextadixerat lsquoNon est quaerenda caussa individuationis nisi forte extrinsecarsquo Scripsitquoque idem lsquoquaelibet res eo ipso quod est est haec resrsquo Licet igitur non omnibusnominibus R o s c e l i n um secutus sit G u l i e l m u s summo jure ut videtur No-

1) In I sentt dist II q VII


270

minalistam eum dicimus vel sic tamen debitam ei tribuentes laudem Dicamus enimquod res est Post inania multaque Realium philosophemata est sane quodsinceritate gaudeamus atque libertate qua rationis humanae nimia auctoritasabrogetur est sane quod quamvis T h omam magni faciamus Nominalismumcaute salutemus quippe qui saltem scientiae viam parare possit Neque igitur a ViroCl H a u r eacute a u discedimus G u l i e l m um non uno nomine comparantem adA b a e l a r d um Conceptualistam Non tamen hujus loci est haec uberius explicareSufficiat in nota laudasse locum Viri Cl quem significavimus1)Nostrum tantummodo erit in clare luce ponere quid hujus disquisitionis ratione

habita G u l i e l m i Nominalismi universa victoria nos doceat quid inde tum quodipsum Nominalismum tum quod theologiam illius aetatis

1) Legitur locus p 474 Tom II lsquoSon esprit (A b a e l a r d i enim) est bien lesprit moderne agraveson origine Chez G u i l l a u m e dOckam cest le mecircme esprit seacuteloignant de son origineet nayant pas toutefois encore atteint cette periode de la vie morale et organique que lonappelle la maturiteacute Loeuvre dA b eacute l a r d a eacuteteacute de faire de bonne justice de toutes leschimegraveres recommandeacutees par les sectateurs enthousiastes du Pseudo-Denys G u i l l a u m ea combattu les mecircmes fantocircmes introduits de nouveau dans lEacutecole par les interpregravetes desglosses Arabes et a remporteacute sur eux une nouvelle victoire G u i l l a u m e dOckam estvenu signaler ces excegraves (metaphysicorum enim) ces eacutegarements debarrasser de tous cesobstacles le chemin qui megravene agrave la science de lecirctre et pour tout dire reformer les diversesparties de la science des choses par une sage critique de cette raison pure dont les ambitieuxeacutecarts avaient jeteacute tous les esprits dans la plus deacuteplorable confusionrsquo Haec vero imprimislaudanda mihi videntur lsquoCest donc en realiteacute sur le sol si bien prepareacute par le prince desnominalistes que F r a n ccedil o i s B a c o n a fondeacute son eacuteternel monumentrsquo


271

Romano-Catholicam attinet efficiendum sit Quo magis haec praecedentibus utspero admodum luculenter illustrata sint eo breviores esse possumus in ipsoG u l i e l m o principio pertractandoDe lsquoDoctoris singularis et invincibilis inceptorisque venerabilisrsquo principio nobis ita

agendum est ut optime ejus vis in theologia pateatQuod ut rite fiat locum laudabimus qui omnium unus nobis idoneus videtur ad

G u l i e l m i principium perspicue indicandumlsquoQuamvis talis distinctio vel non identitas formalis possit poni aeque faciliter inter

essentiam divinam et sapientiam divinam non credo eam esse faciliorem adtenendam trinitatem personarum cum unitate essentiae ideo non debet poni nisiubi evidenter sequitur ex traditis in scriptura sacra vel traditione Ecclesiae proptercuius auctoritatem debet omnis ratio captivari Et ideo cum omnia tradita in scripturasacra et determinatione ecclesiae et dictis sanctorum possunt salvari non ponendoeam inter essentiam et sapientiam ideo simpliciter nego talem distinctionem ibipossibilem et eam universaliter nego in creaturis quamvis posset teneri in creaturissicut in Deorsquo1) - Quid inde efficimus ut alia bene multa effata hisce similia missafaciamus Efficimus G u l i e l m um veritatem quam philosophia doceat nec tamenauctoritas sacrae scripturae affirmet rejiciendam putasse Nunc vero ut rem acutangamus in memoriam revocemus Scholasticorum Theologiam ab eo incepissequod rationem humanam eadem

1) Cf I Sentt dist II q I


272

docere putarent ac Ecclesiae doctrinam constitutam Etiamsi hanc concordiam interphilosophiam atque theologiam non continuo ante oculos haberent iis tamenpersuasum erat hanc concordiam futuram esse idcirco instituebant conamina utiis contingeret hanc concordiam stabilire Nequaquam vero passi sunt discrimenobtinere philosophiam inter et Theologiam Fatendum est Ecclesiae doctrinam idtemporis habitam esse auctoritatem qua omnes niterentur Theologi pugnam tamenhanc inter et philosophiam eam ob caussam cogitari non potuisse quia philosophiaeundem scopum sibi proponere deberet ac theologia Vides autem Gu l i e l m umlonge alia procedere ratione Minime sudat ut philosophiam atque theologiam planeeadem docere probet Nam discrimen magnum illud optime agnovit minime verocuravit Nihil ejus interesse videntur philosophiae placita Doceat enim philosophiaquid velit libera maneat in sua provincia Theologiae sive potius Ecclesiae fideiCatholicae numquam nocebit Propter Ecclesiae auctoritatem debet lsquoratio captivarirsquoEx G u l i e l m i dictis a nobis laudatis quid sequi debeat nonnullos latuisse videtur

Mirum enim dictu est quomodo viri docti nonnulli ut R i t t e r T e n n ema n n (librislaudatis) inter G u l i e l m um tam Nominalis atque eum Ecclesiae auctoritati fidemhabentem nullam agnoscant necessitudinem T e n n ema n n inprimis rationeparum philosopha de utroque egisse mihi videtur miratur videlicet G u l i e l m umab Occamo tam audacem in permultis philosophicis fuisse philosophum criticumEcclesiae tamen serviliter obtemperantem Non ut doctissimus ille vir est quod nosetiam miremur


273

Quod satis perspicuum erit lectoribus ea quae huius capitis sectione prima deD u n s Scoto scripsimus benevole in memoriam revocantibus Vel sic quidemanimadvertendum est Scoto luculentius etiam G u l i e l m um illam quamsignificavimus docuisse obtemperantiam ita statuere nobis licere videturG u l i e l m um quo audacior fuerit Nominalista eo magis sibi constitisse dicentemlsquopropter Ecclesiae auctoritatem debere omnem rationem captivarirsquo Notetur igiturFranciscanorum Nominalismum magis magisque invalere quo enim Nominalismohaud secus aeB o n a v e n t u r a et D u n s ScotusG u l i e l m u s abOccamo tameninprimis usus est Minus etiam quam Bo n a v e n t u r a Scotus Mysticus dicendusest G u l i e l m u s vero nullo nomine inMysticorum partes abiit ItaqueGu l i e l m o ut vel sic quidem fidem sibi vindicaret Ecclesiae auctoritati erat obtemperandumQuod nos universe docere videtur Theologum Nominalistam ne Atheista dicaturEcclesiae auctoritate niti debereEcclesiam Romano-Catholicam omnium unam in Thelogicis tamquam

auctoritatem salutandam esse facile intelligimus Nempe Ecclesia illa non tantumveritatem Christianam qualis Codice sacro contineatur docere conatur at verorationem monstrat sensumque indicat quo veritas accipienda interpretanda sitQuicumque igitur Nominalista sit eo ipso rationi humanae recusat de veritatequatenus non sensibus cognoscatur universa judicare Unde sequitur Nominalistamcensere de argumento Codicis sacri sibi nihil constare nisi quatenus Ecclesiaconstituit quid hac in re sentiendum quid rejiciendum sit Conficimus igiturNominalistam Romano-Catholicum fieri non esse quod miremur neque esse quodaegre feramus


274

Huic vero disquisitioni jam finem imponamus necesse est In fine ut initio lectoresrogare liceat ut memores sint tironis tantummodo specimen iis proponi Sunt saltemprima lineamenta eorum quae dum vita gaudeam fore ut accuratiori examini iterumiterumque submittam vehementer spero


275

Theses

I

Realismus et Nominalismus in Theologia aeque vitandus est Unus Conceptualismussese commendat

II

Conceptualismus tamen in theologicis non facile adhibetur

III

Realismus per Conceptualismum debilitatus in Mysticismum abiit

IV

Mystici quoad formale eorum principium Nominalistae quoad materiale Realistaedicendi sunt


276

V

Realismi principium formale est ontologice vera habere quae logice demonstratasunt principium materiale logice distinguere inter substantiam eiusque attributa

VI

Realismus dum sibi constat ad Pantheiumlsmum idealem Nominalismus dum sibiconstat ad Atheiumlsmum ducit

VII

In Realismo aeque ac in Nominalismo Ethica frustra quaeritur

VIII

Conceptualismus medii aevi Rationalismus fuit vulgaris

IX

G i l b e r t um Porretanum de Trinitate disputantem Conceptualistam dicimus

X

Theologia speculativa quae dicitur nostri temporis in Realismo nititur

XI

In Theologicis una auctoritate niti Nominalismus dicitur


277

XII

Liber de generibus et speciebus male a Viro Cl C o u s i n A b a e l a r d o tribuitur

XIII

Ratiocinatio R i c h a r d i a Sancto Victore qua Trinitatem probare conatus est nihilvalet

XIV

Doctrina Anselmiana de satisfactione C h r i s t i sacro Codice non continetur

XV

In philosophia Viri Cl L o c k e notio Dei abundat

XVI

Malum morale non ordinis est privatio sed perturbatio

XVII

Duplex sensus in sacro Codice interpretando non est admittendus

XVIII

Praeclare Vinet (Chrest Franc Tom III) lsquoCest agrave la puissance de faire vibrer ennous les cordes primitives de lacircme ce quelle a de plus simplement humain cestagrave cela et agrave nulle autre chose que nous reconnaissons lorateurrsquo


278

XIX

Theologus Reformatus non potest non jus sibi vindicare libere in s Codicis doctrinaminquirendi

XX

Scholastici prima periodo philosopha in Theologicis ratione uti ausi suntquandoquidem lsquoper fidem ad intellectumrsquo sese perventuros putabant altera veroperiodo eandem libertatem amabant propterea lsquoquod magnum theologiam inter etphilosophiam obtinere discrimen sibi persuasum habebant


VII

Praefatio

Est sane quod laeter me adspicere finem curriculi academici quod ante hos quatuoret dimidium annos forti animo ingressus sum Gestire enim animus solebat adscopum mihi propositum haud prorsus indigne pervenire Longius initio saltemesse videbatur ad calcem decurrere nec me habebam umquam voti compotemfore Theologiae scholas frequentans Professores audiens de summis argumentisagentes non tarde cupiditas animum incessit ea cognoscendi quae Theologiaestudiosum scire atque cognoscere oportet Omnia quae cum in scholis tum inmusaeomeo docebar maximi erant momenti idque effecerunt ut summo Theologiaestudii amore imbutus me multa audientem multaque legentem numquam tamensatis audivisse nec satis legisse putarem Theologicarum vero disciplinarumencyclopaedia pro virium imbecillitate magna indigestaque moles saepius mihivisa est


VIII



IX





X





XI






XII




1




2





3





4





5




6



1) Matth XIII33


7




8







9





10





11








12




13






14




1 5







16






17







18





19





20






21






22




23





24




25







26


1) ll p 1060


27




28



29





30




1) Introd p 1024


31






32





33





34




35




36







37





38





39





3) ll p 212


40





41





42






43




44




45




46



1) Pg 133


47





48





49






50




apud ilium leguntur





51




1834


52




53



1) Vid I 16 p 10


54




55




56



1) De div nat I 74


57




58





59





60


ac boni sterilitate


61



62





63


Sectio IIIAnselmus




64





65




de G e r b e r t


6 6




67




68




69




70




71




72




73






74




75





76





77




78




79




80



81




82



83



84



85






86




87





88





89






90




91





92





93



94





95



96






97




98






99




100




101


1) p 517


102






103






104







105




106




107




108



109




110





111




112







113





114






1 1 5



1 1 6




117




118






119



120



121




122





123





124



125




126






127



128




129




130




1) Ibid


131



132




133




134







135






136




1 3 7






138



139







140




141




142





143




144



sq


145


1) R eacute n a n p 152) p 39-43


146



1) p 44


147




148






149




150






151




152





153




154








155



156



157





158




159





160





161





162




163



164






165







166




167





168





169






170





171





172




173




174




175






176





177




178






179





180




181





182


1) Ibid p 68 69


183





184



185






186




187




188


1) De causis p 548


189





1) Cf ibid p 552-555 seq 561


190




191





192


1) Liber III 18 19 20


193



194



195





196





197




198



199




200


1) Vide supra


201



202



203



204




205






206



207






208




209




210




211






212



1) Summa Theol Q 2


213





214





215





216



217




218




219





1) P I Q 14 art 1 2 3 42) Ibid art 11


220





221




222




1) Ibidem2) Ibidem


223



224




225




1) Vide supra


226




227



228





229





230



231





232



233





1) Q 8 art 1


234




235




236




1) Q 40 art 2


237



1) Q 82 art 1


238



1) Q 27 a 1


239




240



241



242




243






244




245




246




247







248





249




250



251




252







253




254








255



256


Sectio IDuns Scotus




257




258




259





260





261





262





263




264



265




266







267







268





269







270





271







272




273




274



275

Theses

I


II


III


IV



276

V


VI


VII


VIII


IX


X


XI



277

XII


XIII


XIV


XV


XVI


XVII


XVIII



278

XIX


XX



VIII



IX





X





XI






XII




1




2





3





4





5




6



1) Matth XIII33


7




8







9





10





11








12




13






14




1 5







16






17







18





19





20






21






22




23





24




25







26


1) ll p 1060


27




28



29





30




1) Introd p 1024


31






32





33





34




35




36







37





38





39





3) ll p 212


40





41





42






43




44




45




46



1) Pg 133


47





48





49






50




apud ilium leguntur





51




1834


52




53



1) Vid I 16 p 10


54




55




56



1) De div nat I 74


57




58





59





60


ac boni sterilitate


61



62





63


Sectio IIIAnselmus




64





65




de G e r b e r t


6 6




67




68




69




70




71




72




73






74




75





76





77




78




79




80



81




82



83



84



85






86




87





88





89






90




91





92





93



94





95



96






97




98






99




100




101


1) p 517


102






103






104







105




106




107




108



109




110





111




112







113





114






1 1 5



1 1 6




117




118






119



120



121




122





123





124



125




126






127



128




129




130




1) Ibid


131



132




133




134







135






136




1 3 7






138



139







140




141




142





143




144



sq


145


1) R eacute n a n p 152) p 39-43


146



1) p 44


147




148






149




150






151




152





153




154








155



156



157





158




159





160





161





162




163



164






165







166




167





168





169






170





171





172




173




174




175






176





177




178






179





180




181





182


1) Ibid p 68 69


183





184



185






186




187




188


1) De causis p 548


189





1) Cf ibid p 552-555 seq 561


190




191





192


1) Liber III 18 19 20


193



194



195





196





197




198



199




200


1) Vide supra


201



202



203



204




205






206



207






208




209




210




211






212



1) Summa Theol Q 2


213





214





215





216



217




218




219





1) P I Q 14 art 1 2 3 42) Ibid art 11


220





221




222




1) Ibidem2) Ibidem


223



224




225




1) Vide supra


226




227



228





229





230



231





232



233





1) Q 8 art 1


234




235




236




1) Q 40 art 2


237



1) Q 82 art 1


238



1) Q 27 a 1


239




240



241



242




243






244




245




246




247







248





249




250



251




252







253




254








255



256


Sectio IDuns Scotus




257




258




259





260





261





262





263




264



265




266







267







268





269







270





271







272




273




274



275

Theses

I


II


III


IV



276

V


VI


VII


VIII


IX


X


XI



277

XII


XIII


XIV


XV


XVI


XVII


XVIII



278

XIX


XX



IX





X





XI






XII




1




2





3





4





5




6



1) Matth XIII33


7




8







9





10





11








12




13






14




1 5







16






17







18





19





20






21






22




23





24




25







26


1) ll p 1060


27




28



29





30




1) Introd p 1024


31






32





33





34




35




36







37





38





39





3) ll p 212


40





41





42






43




44




45




46



1) Pg 133


47





48





49






50




apud ilium leguntur





51




1834


52




53



1) Vid I 16 p 10


54




55




56



1) De div nat I 74


57




58





59





60


ac boni sterilitate


61



62





63


Sectio IIIAnselmus




64





65




de G e r b e r t


6 6




67




68




69




70




71




72




73






74




75





76





77




78




79




80



81




82



83



84



85






86




87





88





89






90




91





92





93



94





95



96






97




98






99




100




101


1) p 517


102






103






104







105




106




107




108



109




110





111




112







113





114






1 1 5



1 1 6




117




118






119



120



121




122





123





124



125




126






127



128




129




130




1) Ibid


131



132




133




134







135






136




1 3 7






138



139







140




141




142





143




144



sq


145


1) R eacute n a n p 152) p 39-43


146



1) p 44


147




148






149




150






151




152





153




154








155



156



157





158




159





160





161





162




163



164






165







166




167





168





169






170





171





172




173




174




175






176





177




178






179





180




181





182


1) Ibid p 68 69


183





184



185






186




187




188


1) De causis p 548


189





1) Cf ibid p 552-555 seq 561


190




191





192


1) Liber III 18 19 20


193



194



195





196





197




198



199




200


1) Vide supra


201



202



203



204




205






206



207






208




209




210




211






212



1) Summa Theol Q 2


213





214





215





216



217




218




219





1) P I Q 14 art 1 2 3 42) Ibid art 11


220





221




222




1) Ibidem2) Ibidem


223



224




225




1) Vide supra


226




227



228





229





230



231





232



233





1) Q 8 art 1


234




235




236




1) Q 40 art 2


237



1) Q 82 art 1


238



1) Q 27 a 1


239




240



241



242




243






244




245




246




247







248





249




250



251




252







253




254








255



256


Sectio IDuns Scotus




257




258




259





260





261





262





263




264



265




266







267







268





269







270





271







272




273




274



275

Theses

I


II


III


IV



276

V


VI


VII


VIII


IX


X


XI



277

XII


XIII


XIV


XV


XVI


XVII


XVIII



278

XIX


XX



X





XI






XII




1




2





3





4





5




6



1) Matth XIII33


7




8







9





10





11








12




13






14




1 5







16






17







18





19





20






21






22




23





24




25







26


1) ll p 1060


27




28



29





30




1) Introd p 1024


31






32





33





34




35




36







37





38





39





3) ll p 212


40





41





42






43




44




45




46



1) Pg 133


47





48





49






50




apud ilium leguntur





51




1834


52




53



1) Vid I 16 p 10


54




55




56



1) De div nat I 74


57




58





59





60


ac boni sterilitate


61



62





63


Sectio IIIAnselmus




64





65




de G e r b e r t


6 6




67




68




69




70




71




72




73






74




75





76





77




78




79




80



81




82



83



84



85






86




87





88





89






90




91





92





93



94





95



96






97




98






99




100




101


1) p 517


102






103






104







105




106




107




108



109




110





111




112







113





114






1 1 5



1 1 6




117




118






119



120



121




122





123





124



125




126






127



128




129




130




1) Ibid


131



132




133




134







135






136




1 3 7






138



139







140




141




142





143




144



sq


145


1) R eacute n a n p 152) p 39-43


146



1) p 44


147




148






149




150






151




152





153




154








155



156



157





158




159





160





161





162




163



164






165







166




167





168





169






170





171





172




173




174




175






176





177




178






179





180




181





182


1) Ibid p 68 69


183





184



185






186




187




188


1) De causis p 548


189





1) Cf ibid p 552-555 seq 561


190




191





192


1) Liber III 18 19 20


193



194



195





196





197




198



199




200


1) Vide supra


201



202



203



204




205






206



207






208




209




210




211






212



1) Summa Theol Q 2


213





214





215





216



217




218




219





1) P I Q 14 art 1 2 3 42) Ibid art 11


220





221




222




1) Ibidem2) Ibidem


223



224




225




1) Vide supra


226




227



228





229





230



231





232



233





1) Q 8 art 1


234




235




236




1) Q 40 art 2


237



1) Q 82 art 1


238



1) Q 27 a 1


239




240



241



242




243






244




245




246




247







248





249




250



251




252







253




254








255



256


Sectio IDuns Scotus




257




258




259





260





261





262





263




264



265




266







267







268





269







270





271







272




273




274



275

Theses

I


II


III


IV



276

V


VI


VII


VIII


IX


X


XI



277

XII


XIII


XIV


XV


XVI


XVII


XVIII



278

XIX


XX



disquisitio historico-dogmatica de realismo et nominalismo

Documents