PROJEKT GIMNAZJALNY 2012 - 2013

Upowszechnianie wiedzy o historii, tradycji i kulturze żydowskiej.

Poznanie losów krotoszyńskich Żydów.Ochrona dziedzictwa kulturowego Żydów w

Krotoszynie.Odkrywanie i przywracanie pamięci

mieszkańcom Krotoszyna i okolic o wielokulturowej historii miasta.

Rozwój wrażliwości młodzieży na odmienność kulturową, etniczną i religijną.

Krzewienie tolerancji i idei dialogu kultur.Kreowanie pozytywnych wzorców społecznych.

Fragment przywileju z 1638 roku

[…] Domy modlitewne dla kobiet i mężczyzn mogą być wznoszone wedle upodobania z drewna lub z kamienia, podobnie jak inne zabudowania, takie jak łaźnia, dom pogrzebowy, mieszkanie rabina… Żydzi mogą handlować towarami wszelkiego rodzaju, i to zarówno w tygodniu, jak i na targach czy jarmarkach… [...] Jeśli jakikolwiek Żyd padnie ofiarą przemocy, ludność chrześcijańska zobowiązana jest udzielić mu pomocy… Żydom przysługują takie same prawa, co ludności chrześcijańskiej… Podobnie jak chrześcijańscy mieszkańcy miasta, Żydzi do budowy swych domów mogą przywozić drewno z lasu… […]

Wraz z założeniem Krotoszyna w XV w. do miasta

przyjechali liczni Żydzi . W XVII w. Żydzi dostali od władz liczne przywileje, które umożliwiały im dużą swobodę.

Henryk Berger - historyk zajmujący się Żydami krotoszyńskimi - przyjmuje, że pod

koniec XV wieku istniała w Krotoszynie gmina żydowska, choć nie przytacza na to dowodu.

Bardziej prawdopodobne jest istnienie gminy w wieku XVI, czego dowodzi liczebność

żydowskich mieszkańców Krotoszyna w wieku następnym.

W latach 1655 – 1659 przed wojną szwedzko – polską gmina żydowska rozkwitała, lecz polskie wojsko podczas wojny prawie ją

zniszczyło. Przed wojną Krotoszyn zamieszkiwało 400 rodzin, lecz w 1660r.

Zostało ich tylko 50.

Zwiększenie się liczby Żydów w Krotoszynie miało związek z wygnaniem ich z Wiednia i całej Austrii

przez cesarza Leopolda w roku 1670. Wielu Żydów przybyło do Polski, gdzie przyjął ich pod

swoją królewską opiekę Michał Korybut Wiśniowiecki. W XVII wieku powstała tu synagoga, która spłonęła w 1774 r.

Powstał także cmentarz żydowski. Fakty te świadczą, że w tym wieku w Krotoszynie

mieszkała spora gromada Żydów. W zachowanej do czasów Henryka Bergera księdze zmarłych

Żydów zapisano pod rokiem 1639 pochówek Abrahama Kohena z

Krotoszyna.

W końcu XVII wieku zamieszkiwało nasze miasto prawdopodobnie 1200-1300 Żydów, w latach 1725-

1730 było ich 1600-1700. Miejscowa gmina żydowska w Krotoszynie szybko rozrastała się zatem w XVIII wieku. Gmina po raz kolejny rozwinęła się m. in. dzięki żydowskim kupcom, prowadzącym handel z

niemieckimi miastami - Frankfurtem nad Menem i Lipskiem. W 1764r. gminę zamieszkiwało 1 749 osób. Na podstawie spisu Indagandy - przeprowadzonego w 1793 r. - można stwierdzić, że w naszym mieście

żyło około 1624 Żydów. Opis Prus sporządzony przez Holschego pod koniec XVIII w. informuje natomiast, że w Krotoszynie mieszkało prawdopodobnie 2730

osób narodowości żydowskiej.

Można stwierdzić, że w Krotoszynie znajdowała się największa gmina żydowska z wszystkich miast województwa kaliskiego. W 1828r. gmina liczyła 1 800 mieszkańców. W

1837r. gmina była najliczniejsza – tworzyło ją ok. 2 200. Jednak w latach 1857 – 1925 liczba członków w gminie zmniejszała się, ponieważ

Żydzi zaczęli wyjeżdżać z Krotoszyna. Zajmowali się w owym czasie drobnym

handlem i rzemiosłem - było kilku krawców, kuśnierzy i szewców. Uczestniczyli aktywnie w

życiu publicznym Krotoszyna.

W Krotoszynie Żydzi posiadali szeroki zakres swobód wynikających z ogólnych praw, które

Żydzi otrzymali w Polsce. W roku 1673 Katarzyna Rozdrażewska jako dziedziczka udzieliła

przywilejów Żydom, pozwalając im m.in. na handel suknem, pod warunkiem wpłacania do

cechu sukienniczego rocznie 1 grzywny od każdego trudniącego się tym procederem. Na

czele gminy żydowskiej stał zarząd, składający się z czterech starszych i pięciu przybocznych.

Wybierano do niego bogatych mężczyzn o nieposzlakowanym charakterze. Każdy z czterech starszych sprawował urząd przez jeden kwartał.

Gmina żydowska utrzymywała 12 urzędników m.in. rabina, kantora i nauczyciela,

nadzorującego także szpital. Posiadała ona własny cmentarz, który znajdował się przy

drodze prowadzącej do Kalisza. Berger podaje, że w początkach XVIII wieku w Krotoszynie istniała drukarnia żydowska. Jednym z jej

właścicieli był Schabtei - autor komentarza do Biblii, który zmarł w 1718r. Gmina posiadała także dom szkoły żydowskiej usytuowany przy dzisiejszej

ul. Garncarskiej.

Na początku XVIII wieku Żydzi nabywali domy w mieście zgodnie z Porządkiem miejskim ogłoszonym

w 1728 r. przez J. Potockiego. Żyd, który chciał nabyć dom musiał otrzymać zgodę zwierzchności

zamkowej. W 1730 gmina żydowska miała ogromne zadłużenie. Długi Żydów sięgały w tym czasie może

nawet do 112 tys. talarów, około 6 tys. to dług zamkowy. Właściciel pozwalał przyjmować do gminy w Krotoszynie nowych członków, pod warunkiem, że ich majątek przekraczał 300 talarów lub gdy byli w

stanie utrzymywać się z pracy w rzemiośle. Nakazywano mieszkańcom dzielnicy żydowskiej sprzątać śmieci i wynosić je w koszach poza miasto, a zakazywano natomiast

wietrzenia pościeli na ulicach.

Żydzi stanowili niewielki odsetek mieszczan. Mimo to przodowali w ekonomice i zasiadali w

radzie miasta. Warto wspomnieć nazwiska takich kupców: Daniel, Louis, Schlesinger,

Levy, Katzenellenbogen. Ostatnimi rabinami byli: do 1882 r. dr Joel, do 1895 r. dr Baneth, dr H. Berger i przed wojną Cohn.

Żydzi nie tworzyli organizacji. Jedynym notowanym w latach 80- tych.

stowarzyszeniem był Związek Kobiet Żydowskich (Judischer Frauenverein).

W połowie XIX wieku Krotoszyn był czwartym co do wielkości miastem Wielkopolski. Liczył 7687

mieszkańców, w tym 2699 katolików, 2660 ewangelików i 2319 Żydów. Po zakończeniu I

wojny światowej wielu Żydów wyjechało z miasta. Ostatnie rodziny, które zostały w

Krotoszynie, wygnano w 1939r. podczas okupacji niemieckiej. Źródła podają, że w 1939 roku

Krotoszyn zamieszkiwało 15225 mieszkańców w tym zaledwie 0,25% Żydów.

W 1673r. wybudowano pierwszą Synagogę w

Krotoszynie, która całkowicie spłonęła w pożarze miasta w 1774r. Na skutek zniszczeń spłonęła także cała dzielnica żydowska m.in. liczne biblioteki, drogocenne przedmioty

kultu i dom nauczyciela. Około 50 lat później w skutek kolejnego pożaru po raz drugi

została zniszczona nowo odbudowana Synagoga. W

latach 1843 - 1845 wybudowano kolejną, która stała przy Tempelstraße. Postawiono jeszcze jedną Synagogę ze względu na spór między ortodoksyjnymi a liberalnymi

członkami gminy. Synagoga posiadała jako pierwsza w prowincji organy, a na odprawianych nabożeństwach

śpiewał chór. Od strony południowej stał budynek szkoły żydowskiej – obecnie budynek odbiega od dawnego

wyglądu. Natomiast od strony północnej znajdował się dom rabina, który zachował się do dziś.

Od początku XVI w. gmina dążyła do otwarcia szkoły, gdzie dzieci żydowskie zostałyby przygotowywane do pójścia do szkoły

podstawowej. Otwarto ją dopiero w ok. 1830r. na skutek interwencji Stowarzyszenia Ochrony Interesów Żydowskich. W 1905r. w

szkole żydowskiej uczyło się 26 chłopców i 12 dziewcząt . W gminie zaczęto

zastanawiać się nad sensownością utrzymywania odrębnej szkoły, w związku z czym szkoła

żydowska upadła.

Cmentarz żydowski został założony w 1638r. przy

dzisiejszych ulicach: Ostrowskiej, Głowackiego i Sosnowej. Jego powierzchnia wynosiła ok. 0,5ha.

Chowano na nim bogatych Żydów z płd. Wielkopolski oraz Dolnego i Środkowego Śląska. Jako cmentarz służył

do 1940 roku. Fragment kostnicy i domek grabarza to pozostałości po cmentarzu. Zachowała się także jedyna

macewa z 1722r., która przechowywana jest w Muzeum Regionalnym PTTK. Upamiętnia Jakuba Kaca syna Lejba

Kaca, szamesa synagogi wrocławskiej. Odczytano na niej napis: „Tu pochowany Jakub, mąż doskonały i prawy, ubogi w lata; pan Jakub Kac błogosławionej

pamięci, syn pana Lejba Kaca, który był szamesem we Wrocławiu i zmarł w sobotę dnia 4482 według skróconej rachuby". Cmentarz został zniszczony w czasie II wojny

przez okupanta hitlerowskiego. Pozostałe nagrobki w czasie okupacji hitlerowskiej służyły do budowania murków przy kościele św. Fabiana i Sebastiana.

Urodził się 9.10.1858 roku w rodzinie żydowskiej w Krotoszynie. Studiował germanistykę i historię

na Uniwersytecie we Wrocławiu. Jest autorem wielu prac naukowych na temat historii Niemiec oraz podręczników szkolnych.

Urodzona 24.11.1830 roku w rodzinie żydowskiej w Krotoszynie. Żona senatora

Henschke- prezydenta senatu w Berlinie. Miała wybitne zasługi w dziedzinie wychowania

młodzieży żeńskiej w Niemczech. Pedagog w Liceum Wiktorii i założycielka Szkoły

Dokształcającej Victorii w Berlinie. Autorka prac poświęconych problemom kobiet w

Niemczech. Zmarła w 1897 roku w Baden-Baden.

Urodził się 25.02.1867 roku w rodzinie żydowskiej w Krotoszynie jako syn Arona-rektora żydowskiego zakładu wychowawczego- i

Kile. W 1879 roku wraz z rodzicami zamieszkał w Berlinie, gdzie w 1885 roku podjął naukę na uniwersytecie. Już w

okresie studiów rozwinął owocną działalność naukową w dziedzinie literatury porównawczej. Był pierwszym tybetologiem

i mongolistą w historii niemieckich uczelni. Dokonał licznych pionierskich przekładów z literatury indyjsko-tybetańskiej na język niemiecki. W następnych latach głównym przedmiotem

badan stała się azjatycka historia i epigrafia. W 1897 na zlecenie Akademii w Petersburgu udał się na wschodnią Syberię.

W latach 1902-1903 zorganizował pierwszą niemiecką ekspedycję do wschodniego Turkiestanu. Jego największym

osiągnięciem naukowym jest przetłumaczenie z języka tybetańskiego na niemiecki i wydanie „ Gesichte

der Mongole” (Historia Mongołów). Zmarł w 1906 roku w Berlinie.

Studiował teologię, filozofię, filologię na uniwersytetach w

Pradze, Wrocławiu, Berlinie. W 1849 roku wyemigrował do

USA. Zamieszkał Cleveland, gdzie został rabinem gminy żydowskiej. Wkrótce stał się

jednym z najbardziej znanych w Ameryce żydowskim teologiem i

pisarzem religijnym. Podczas pierwszej konferencji rabinów w

USA opracował tekst modlitewnego rytuału, który w synagogach obowiązuje do dziś.

Opublikował wiele prac naukowych z zakresu teologii

judaizmu, filozofii i różnic doktrynalnych wiary między

chrześcijaństwem a judaizmem.

W wieku 14 lat rozpoczał naukę w zawodzie drukarza i introligatora w Miliczu. W 1833 roku założył własną drukarnię przy ulicy Książęcej (dziś

Piastowska) w Krotoszynie. Firma znana była daleko poza Wielkopolską (zamówienia na książki docierały z wielu

miast europejskich, także z USA i Australii). Drukował w języku hebrajskim i niemieckim dzieła o tematyce

religijnej i naukowej. Najsłynniejszym dziełem, które zapewniło Monaschowi stałe miejsce w historii

drukarstwa żydowskiego było wydanie po hebrajsku Talmudu w wersji jerozolimskiej. Pozostawił po sobie

pamiętnik, w którym opisał dzieje swojej drukarni oraz życie w dziewiętnastowiecznym Krotoszynie.

Henrietta Goldschmidt (ur. 1825r. w

Krotoszynie ; zm. 1920r. w

Leipzig). Dobrze wykształcona

emancypantka, jej największym osiągnięciem było otwarcie Kolegium

Pedagogicznego w Lipsku w 1911r. Henrietta

Goldschmidt została pochowana na cmentarzu

w Berlinie.

Poznałyśmy historię, tradycję i kulturę żydowskąPogłębiłyśmy wiedzę o losach krotoszyńskich

ŻydówOdkrywałyśmy i przywracałyśmy pamięć

mieszkańcom Krotoszyna i okolic o wielokulturowej historii miasta

Rozwijałyśmy wrażliwość młodzieży na odmienność kulturową, etniczną i religijną

Krzewiłyśmy tolerancję i ideę dialogu kulturKreowałyśmy pozytywne wzorce społeczne

1. Krotoszyn , pod red. D.Kosińskiego, R.Marciniaka, J.J. Paryska , Bogucki Wydawnictwo Naukowe Krotoszyn – Poznań 1996

2. P. Anders, Powiat Krotoszyński , Wydawnictwo Wojewódzka Biblioteka Publiczna, Poznań 20013. Pozdrowienia z Krotoszyna , Muzeum Regionalne im. Hieronima Ławniczaka w Krotoszynie 2009

4.www.kirkuty.xip.pl/krotoszyn.htm 5. www.sztetl.org.pl

Natalia FralaMartyna Kostka

Patrycja Kościółek Weronika Mikołajczyk

Oliwia MłodaZuzanna Nabzdyk

Julia PaprzyckaAnna Waścińska