doğu sorunu (türkiye) - kurtuluscephesi.com · marx ve engels’in the eastern question...

MARKSENGELS

DOU SORUNU

[TRKYE]

KNC BASKI ANKARA 2008

DOU SORUNU [TRKYE]

KARL MARKSVE

FREDRCH ENGELS

Karl Marks ve Friedrich Engelsin yazlarndan Eleanor Marx Aveling ve Edward Aveling tarafndan derlenen The Eastern Question (Swan Sonnenschein & Co. Limd., London 1897) adl yapt ngilizce aslndan evrilmi ve kitap Dou Sorunu [Trkiye] ad ile Sol Yaynlar tarafndan Ekim 2008 (Birinci Bask: Mart 1977) tarihin-de Ankarada yaynlanmtr.

Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir. Ocak 2016.http://www.kurtuluscephesi.comhttp://www.kurtuluscephesi.nethttp://www.kurtuluscephesi.org

NDEKLER

9 Sol Yaynlarnn Notu11 Sunu, Eleanor Marx Aveling, Edward Aveling

DOU SORUNU [TRKYE]

1617 Trkiye, Friedrich Engels 25 Londra Basn Napolonun Trk Sorununa likin Siyaseti,

Karl Marx 29 Trkiye Konusunda Gerek Sorun, Friedrich Engels34 Trkiye Sorunu, Friedrich Engels39 Avrupa Trkiyesinin Durumu Ne Olacak?, Friedrich Engels 44 Trkiye ve Rusya, Karl Marx 47 ltimatom ve Sonras, Karl Marx 50 ngiliz ve Fransz Donanmalar The Times Rusya Genilemesi, Karl

Marx 53 Rus Hilesi, Karl Marx56 Brunnow ve Clarendon Ermeni Bildirisi, Karl Marx58 Aberdeen, Clarendon, Brunnow Aberdeen Hkmetinin Rusyaya

Msamahas, Karl Marx63 Rusyann Trkiyeye Kart Siyaseti, Karl Marx68 Avusturya ve Rusya, Karl Marx70 Layard, Gladstone, Aberdeen, Palmerston, Karl Marx73 Trk-Rus Anlamazlklar Britanya Hkmetinin Kaamakl Davran

Nesselrodun Son Notas, Karl Marx-Friedrich Engels78 Rusya Sorunu Merak Uyandrc Diplomatik Yazma, Karl Marx 85 Rusya ve Batl Devletler, Karl Marx89 Rusyann Geleneksel Siyaseti, Karl Marx95 Dou Sorunu ve Basn ngiltereyle Rusyann Notalar, Karl Marx100 Rusyann Hareketleri Danimarka Amerika Birleik Devletleri ve Av-

rupa, Karl Marx

105 ekilmek ya da ekilmemek, Karl Marx107 Urquhart Bem Lordlar Kamarasnda Trkiye Soruna, Karl Marx 114 Avam Kamarasnda Trkiye Sorunu, Karl Marx125 Kta ve ngiltere Olaylar, Karl Marx129 Viyana Notas, Karl Marx133 Viyana Notas (Devam), Karl Marx138 ngiltere Hkmeti Atlatld Panik, Karl Marx144 Trkiyede Ruslar, Friedrich Engels150 Sava Sorunu, Karl Marx 153 Trk Bildirisi, Karl Marx156 Kuzey Devletleri, Karl Marx158 Trkiyedeki Ordularn Harekat, Friedrich Engels163 Sava, Karl Marx 166 Kutsal Sava, Friedrich Engels170 ran, Rusya ve Danimarka, Karl Marx173 Trk Savann Seyri, Friedrich Engels179 Trk Savann Daha Sonraki Seyri, Friedrich Engels185 Yeniden Diplomasi, Karl Marx187 Tunada Sava, Friedrich Engels193 Drtl ttifak ngiltere ve Sava, Karl Marx202 Rus Zaferi ngilterenin ve Fransann Durumu, Karl Marx 206 Palmerstonn Grevden ekilmesi, Karl Marx210 Trk Savanda Gelime, Friedrich Engels

215 ngiltere ve Rusya222 Yeni Belgeler, Karl Marx225 Avrupa Sava, Friedrich Engels230 Asyada Sava, Karl Marx235 arn Gr Prens Albert, Karl Marx239 Cobden ve Rusya, Karl Marx-Friedrich Engels243 Sava Maliyesi, Karl Marx246 Mavi Kitaplar Elilerin ekilii, Karl Marx 250 Rus Diplomasisi Kutsal Yerler Karada, Karl Marx260 Parlamentoda Grmeler, Karl Marx264 Kossuth Disraeli ve Hume Birleik Amerika Fransa ve ngiltere

Yunanistan, Karl Marx272 Fransa ve ngiltere Rum Ayaklanmas Asya, Karla Marx279 Ruslarn Kalafattan ekilii, Friedrich Engels284 Trkiyenin Bllmesine ilikin Belgeler, Karl Marx 295 Gizli Diplomatik Yazmalar, Karl Marx310 Sava ilan Edildi Mslman ve Hristiyan, Karl Marx318 Rusya ile Sava, Karl Marx328 Rusya ve Alman Devletleri, Karl Marx334 Trkiye ve Yunanistan talya, Karl Marx339 Avusturya ve Srbistan Yunanistan ve Trkiye Trkiye ve Batl Dev-

letler, Karl Marx342 Rum Ayaklanmas Prusya ile Avusturya Arasnda ttifak Rusyann

Silahlanmas, Karl Marx 349 Odessann Topa Tutulmas Avusturya ve Rusya Rum Ayaklanmas

Karada Manteuffel, Karl Marx356 Prusyann Siyaseti

360 Baltkta ve Karadenizde Kahramanlk ngiliz-Fransz Harekat Dzeni, Friedrich Engels

366 Tunada Gecikme, Karl Marx371 Konumalar Aziz Arnaud, Karl Marx377 Rus Savanda Durum, Karl Marx-Friedrich Engels383 Sava Parlamentoda Grme, Karl Marx391 Rusyann Baarszl394 Rusya, Avusturya, Trkiye, Eflak ve Redcliffe, Karl Marx 402 Avusturya, Karl Marx407 Silistre Kuatmas, Friedrich Engels412 Sava Alan Alman Devletlerine Rusyann Notas Srbistan ve Avus-

turya, Karl Marx418 Viyanada zel Konferans Hkmet Bunalm, Karl Marx424 Avusturya-Trkiye Antlamas Parlamentoda Yeni Grmeler, Karl

Marx 433 u Canskc Sava, Karl Marx-Friedrich Engels 438 Rusyann Geri ekilmesi Danimarka, Karl Marx441 Boaltma, Karl Marx446 Srbistan ngiltere, Fransa ve stanbul, Karl Marx 449 Bomarsundun Aln, Friedrich Engels451 Eflakn Durumu Trkiyede Ayaklanma, Karl Marx453 Sonunda Donanma Ald Budanllarn Ayaklanmas458 Sivastopola Saldr, Friedich Engels465 Dinsel Otoritenin Zayflamas471 Rusyann Asker Gc474 Sivastopol Kuatmas, Friedrich Engels479 Savata Gelimeler, Karl Marx-Friedrich Engels486 Krmda ngilterenin Karlat Felaket ngiliz Sava Sistemi, Karl

Marx-Friedrich Engels492 Rus Diplomatlar496 Rusyadaki Olaylar499 Byk Servencinin Yazgs, Friedrich Engels503 Napolonun Son Kozu, Friedrich Engels507 Fransa ve ngilterede Grnm, Karl Marx512 Napolonun Bahanesi, Friedrich Engels516 Panslavizm, Friedrich Engels519 Avusturyann Zayfl, Friedrich Engels524 Avrupann Yeni Hakemi527 Bir Baka Viyana Aklamas530 Birmingham Konferans Danimarkada Veliahtlk Sras Drt Gven-

ce, Karl Marx 536 Trk Ordusu, Friedrich Engels542 Napier ve Graham, Karl Marx547 Savan byk Olay, Friedrich Engels553 Krd, Friedrich Engels558 Sava Olarak Ruslar564 Rus Tahvilleri570 Geleneksel ngiliz Siyaseti, Karl Marx574 Karsn D, Karl Marx

602 Aklayc Notlar

633 Adlar Dizini651 Yaznsal, Dinsel Ve Sylencesel Adlar Dizini

Dou Sorunu [Trkiye]Marks-Engels

9

SOL YAYINLARININ NOTU

Karl Marx (ve Friedrich Engels) tarafndan, Krm Sava ve Krm Savana ngelen olaylar dolaysyla, 1853-1856 yllar arasnda yazlan ve byk bir ksm New York Daily Tribunede yaynlanm bulunan yazlar, Eleanor Marx Aveling ve Edward Aveling tarafndan derlenerek, The Eastern Question ad altnda, 1897 ylnda Londrada yaynlanm, ayn derlemenin, 1969da yeni bir basks (Frank Cass and Co. Ltd., London) yaplmtr. The Eastern Questionda yer alan yazlarn bir ksm, New-York Daily Tribunede bayaz olarak yaynlanmtr. Bu gazetenin geleneksel ilkelerine uyularak, bayazlarn imzasz yaynlanm olmas, bu gazetede ayn tarihlerde ya-ynlanan teki bayazlar arasndan Marxa (ve Engelse) ait olanlarn sap-tanmas, derleyenlar asndan, glenmiti. Ne var ki, yazlarn tm, ga-zeteye, Marx tarafndan gnderilmi olmakla birlikte, hepsi de Marx tara-fndan kaleme alnm deildi; bir ksm, Marxn ayrlmaz savam arkada Engels tarafndan yazlmt. Eleanor Marx Aveling ve Edward Aveling, The Eastern Question hazrlarken, bu hususu bilmekle birlikte, yazlarn han-gisinin Marx ve hangisinin Engels tarafndan kaleme alndn saptayacak verilerden de yoksun bulunuyorlard. Bu nedenledir ki, Avelinglerin derle-mesi, baz eksikler ve fazlalklar ierdii gibi, bu derlemenin, yalnzca Karl Marxn imzas altnda yaymlanmasn da zorunlu klyordu.

1913te Marx ve Engels arasndaki mektuplamalarn yaynlanmas, ve bu arada salanan elyazmas belgeler, Marx ve Engelse ait yazlarn sap-tanmasnda yardmc olmu; Marx ve Engelsin toplu yaptlarn biraraya ge-tiren Werkelerde, teki yaptlar arasnda, bu derlemede yer alan yazlar da, yazlar kaleme alanlarn imzasyla yaynlanmtr.

Sol Yaynlar, The Eastern Question yayna esas almakla birlikte, yeni verilerin nda, elinizde bulunan derlemede, u deiiklikleri yap-mtr: 1 Okurun, Sunu yazsnda grecei gibi, Avelingler, ngilterede Hkmet Bunalm adl bir yazy, Marx tarafndan yazlmam olmakla bir-likte, yanllkla kitaba aldklarm belirtmektedirler. Bu yaz, doal olarak, elinizde bulunan bu derlemeden karlmtr. 2 The Eastern Questionda yer alan ve Avelingler tarafndan, Marxn kaleme alm olmasndan ku-ku duyduklarn belirttikleri iki yaz (St. Petersburgdan zel haberler ve Rusyann Siyaseti), Werkelerde de yer almad ve Marx ya da Engelse ait olduunu pekitirecek yeni herhangi bir bilgiye sahip olunmad iin, bu derlemeden karlmtr. 3 Bunun yansra, The Eastern Questionda yer almayan, Avrupa Trkiyesinin Durumu Ne Olacak? (Engels), Trkiyede Ruslar (Engels), Trkiyedeki Ordularn Harekat (Engels), Trk Savann seyri (Engels), Trk Savann Daha Sonraki Seyri (Engels), ve [sayfa 9] gene Engelsin Avrupa Ordular adl yazsnn nc makale-sinin bir blmn oluturan Trk Ordusu adl yaz, Almancadan evri-lerek, derlemeye, Sol Yaynlar tarafndan eklenmilerdir. 4 Okurun gene Sunu yazsnda grecei gibi, yazlarda yer alan alntlarn byk bir ks-m, Avelingler tarafndan zetlenerek yaymlanmtr. Sol Yaynlar, bu me-


10

tinleri Almancalarndan evirerek, tam olarak yaynlamaktadr.Bunlardan ayr olarak, sunu biiminde Sol Yaynlar tarafndan ya-

plan deitirme ve gelitirmeler unlardr: 1 Her yaznn bal stnde, yaznn Marx ya da Engels tarafndan kaleme alndn belirten imzalar, Gerzelerden (Dietz Verlag, Bd. 9, Berlin 1972; Bd. 10, 1970; Bd. 11, 1974) yararlanlarak eklenmitir. imzasz yazlar, Gerzelerde yer almayan yaz-lardr. 2 New-York Daily Tribunede imzal yaynlanan yazlar ki bunlar, yalnzca Mantn imzas ile yaynlanmtr, yazlarn sonlarna Karl Marx ad konarak belirtilmitir. 3 Yazlarn tm ya da para olup olmadkla-r, gene Gerzelerden yararlanlarak, yazlarn bal altnda gsterilmi-tir. Aklayc Notlar, Adlar Dizini, Yaznsal, Dinsel ve Sylencesel Adlar Dizini Gerzelerden yararlanlarak Sol Yaynlar tarafndan hazrlanmtr.

Avelingler tarafndan hazrlanan derlemenin The Eastern Question (Dou Sorunu) ad ile yalnzca Karl Marx imzas altnda yaynlanmasna karlk, yukarda akladmz nedenlerden dolay ve derlemenin ieriin-den de anlalaca gibi, yapt, Dou Sorunu [Trkiye] ve Karl Marx ve Friedrich Engels imzas altnda yaynlamann daha yerinde olaca kan-syla, kitap ve yazar adlarnda, Sol yaynlar tarafndan deiiklik yaplmtr.

Marx ve Engelsin The Eastern Question ierisinde yer alan yazlar-nn byk bir ksm, Franszca olarak, (uvres Politiquesin (Ed. A. Costes, Paris) III-VIII. (1929-1932) ciltlerinde dier siyasal yazlar arasnda yayn-lanm, ngilizce yeni basks ise (1969), yeni verilerin altnda gelitiril-memitir. Marx ve Engelsin Krm Sava ile ilgili yedi yazsn ayr bir b-lm halinde ieren The Russian Menace to Europe, London 1953, ise, ilk 1911 dzenlemesinin esprisini ieren ve z bakmndan ayr bir derleme-dir. Bu adan baktmzda, Dou Sorunu ve Trkiye ile ilgili Marx ve Engelsin yazlarn ieren bir derleme, en az kusursuz biimiyle, ilk kez, Sol Yaynlar arasnda yaynlanmaktadr kansndayz. Bununla birlikte, eli-nizdeki bu derleme, Marx ve Engelsin 1853-1856 dneminde kaleme al-nan Trkiye ile dorudan ya da dolayl olarak ilgili yazlarnn tmn ier-memektedir.

[Mart 1977] [sayfa 10]


11

SUNU

Bu kitapta yer alan yaz ve mektuplar, ellilerdeki grn-m iinde Dou Sorunu ile, Krm savana yolaan bellibal olay-larla ve savan kendisiyle ilgili olarak Karl Marx tarafndan yazlm yaz ve mektuplarn toplu basmdr. Mektuplarla yazlar, New-York Tribune gazetesinde yaynlanmtr, imzal mektuplarn saptanma-snda kukusuz herhangi bir glk szkonusu olmamtr. mzasz mektuplarla bayazlara gelince, ok dikkatli bir soruturma ve ih-tiyatl davran gerekmitir. Bu almalarmzda bize yardm ve k-lavuzluk eden, Hermann Meyerin New-York Tribunedan yapt ve Friedrich Engelsin katlar arasnda bulunan bir zetler koleksiyo-nu; New-York Tribuneun yazileri mdr Danann mektuplar; Amerikadaki baka dostlardan gelen mektuplar; olaylar hakknda-ki kiisel bilgiler ve hepsinin tesinde Marxn yapt aklamalar ol-mutur.

Meyerin Tribunedan yapt zetlemeler, almamzn ha-reket noktas oldu. Bilebildiimiz kadaryla, Meyer, Marxn yazd- varsaylan yazlar seerken, bir ya da iki olayda yanlmt. Ancak Meyerin listesinde, Marx tarafndan yazlm, ou imzal epey yaz yer almamaktayd.

Daha, 18 Mart 1860ta Marxa unlar yazmt:Hemen hemen dokuz yl nce New-York Tribunee yazmanz

iin sizinle bir balantya girmitim. Balant o zamandan bu yana srd. Anmsadm kadaryla bir hafta bile aksatmakszn, bize [sayfa 11] srekli olarak yazdnz.


12

Marxa Washingtondaki bir dost tarafndan [23-24 Ekim 1853te] yazlan aadaki mektup da, Marxn yazd bayazlar hak-knda u ilgi ekici, zel tanklkta bulunuyor:

Gryorsunuz Tribune yeniden bayazya kavutu; zel ilgi ektii iin, o yazlarn altnda bir de K. M. bulunsayd, ite o zaman tam olurdu. nanyorum ki, onlar eer kurallarna ve alkanlklarna kar dmeseydi, bunu yaparlard. stelik her ey bir yana, bunun da zaten size bir zarar yoktu, nk dikkatli okurlar, o yazlarn yaz kadrosunca yazlmadn grebilirler. ...

Kiisel bilgimize dayanarak, Marxn aslnda haber olarak yaz-d baz yazlan Tribuneun bayaz olarak yaynladn syleyebili-riz. Baz kez Marx, yazlarn, bayaz olarak yaynlanmak zere yazar-d, o zaman, imzal haberlerinden bir bakma deiik bir biim kulla-nrd. Birok kez Marxn haber yazlan, gazetecilik gereklerine uygun olarak Amerikal yaz mdrnn yazd ve ekledii birka szckle bayazya dntrlmt.

Ayrca anlaldna gre birka kez Marxn mektuplarndaki fikirler ya da blmler Amerikal gazeteciler tarafndan kullanlm, tamamlanmt. Bu, seim iini ok gletirdi, hatta bir defasnda da, byk bir ksmn Marxn yazm olamayaca bir yaznn bu ki-taba girmesine yolat.*

Gerekten ona ait olan bir ya da iki yazp atlam olabiliriz, ama teknik nitelikteki askeri birok yazy bile bile bu kitaba alma-dk. te yandan, dorudan savala ilgili olan belirli asker yazlan ki-taba aldk. Bu yazlarn tamam olmasa bile byk ksm ya Engels tarafndan yazlmtr, ya da Engelsin Marxa gnderdii mektuplar-dan domutur.

Marx Tribunea haber ve bayaz yazdn birok kez yazl ola-rak belirtmitir, rnein Bay Vogta (Devrim ve Kar-Devrim, s. xa) baknz. Kendisinin syleyip yazdrd bir zgemi notunda da y-le der: Amerikan isavann balangcna kadar Tribunea sadece imzal ngiltere haberleri deil, ama Avrupa ve Asya olaylar konu-sunda byk bir yn tutan bayazlar yazarak srekli katkda bulun-mu bir kii.

Bir-iki kez, Marxn mektubunun bir blm bayaz olarak kullanlm, geri kalan haber olarak braklmtr. Bu bir-iki durum iin, okurlar, bayaz ile haberin, ayn tarihi tadn greceklerdir. [sayfa 12] Kitap, Karsn d hakkndaki drt yazyla sona eriyor. Bu yazlar z olarak New-York Tribuneda yer ald. Marx, bu yazlan ge-niletip gzden geirdi ve bu kitaptaki biimleriyle Ernest Jonesun Peoples Paper adl gazetesinde yaynland. Makalelerin yazar, ayrca

* ngilizce derlemede, s. 558-561 CI nolu ngilterede Hkmet Bunalm adl yaz, Marx ve Engelse ait olmad iin, bu baskya alnmamtr. -Sol Yaynlar.


13

Free Press iin bir de zet yazd. Bu zet kitaba alnmad. Bu yazlar o zaman byk bir heyecan yaratmt. Sheffield Dileri Komitesi, hayranlk uyandran bu aklamalarn byk kamu hizmeti yapm olmasndan tr derhal kranlarn bildirmeye karar vermiti.

Bu kitabn blmlere ayrlmas doru grlmedi, bu nedenle mektuplar ya da bayazlar, birbiri ardna sraland. Birok durumda, mektuplar Dou Sorununa ilikin blmlerin yansra, teki sorun-lar zerinde duran blmleri de kapsyordu. Bu kitapta Dou Sorunu dndaki sorunlar zerinde duran blmlere yer verilmedi. Bu ne-denle baz mektuplar, pek ksa grnyor. Bu kitaptaki yzon ya-znn herbirine bir balk verildi. Bu balklar genel olarak, New-York Tribuneun balklarna uygundur. Her halde o balklar Amerikal yaz mdr koymu olmal.

Bu kitapta btn alntlar daha kk punto harflerle basld,* yazlarda italik karakterle dizilmi olan szckler, Marxn yle dizil-mesini istedii szcklerdir.

Mektuplarn asllarnda, zorunlu olarak gazetelerden ve yaz-malardan alnma birok alnt vard. Hemen hemen her seferinde, bazlar ok uzun olan bu alntlar zetlenerek ksaltld. Ancak Kars yazlarnda btn alntlardan ayrabilmek iin keli ayralar arasn-da ve italik harflerle sunuldu. Yazlarn, aslnda italik harflerle dizilmi olan yerleri ksaltmalarda daha kk punto ve byk harflerle dizi-lerek belirtildi. Sk sk olduu gibi, Marxn alntlara kendi yorumunu ekledii durumlarda, bu yorumlar, ikincil ayralarla belirtildi.**

Apak belli olan bask hatalar (Marxn, Amerikaya yazd bu yazlarn provalarn hibir zaman grmedii anmsanmaldr) d-nda, yazlarda hibir dzeltme, deitirme yaplmad.

Glklerden biri, insan ve yer adlarnn nasl yazlacayd. Bu konuda en yetkili kaynaklan kabul ettik. Ancak birka durumda ikili yazla tanklk edilecektir.

Kitapta iki de harita var biri, Krm Sava srasnda Balkan ya-rmadas, teki imdiki Balkan yarmadasdr.*** [sayfa 13]

Ad, yer ve olay dizininin hazrlarken, baz adlar birok yerde getii iin, byle durumlarda sadece o adn ilk getii sayfann ve-rilmesi uygun grld.****

* Trke baskda, alntlarn byk bir ksm, metin ile ayn puntoda, trnak iinde dizdirilmitir. -Sol Yaynlar.

** Trke baskda, alntlar, ksaltlmadan, tam olarak verildii iin, sz edi-len iaretler de uygulanmamtr. -Sol Yaynlar.

*** Trke baskda, sz edilen haritalardan ikincisinin de bugn pek eskimi olduunu gznnde tutarak, Avelingler tarafndan konan bu haritalar yaynlanma-mtr. -Sol Yaynlar.

**** Trke baskda, dizinler deitirilmi, gelitirilmi ve sayfa numaralar ek-siksiz olarak verilmitir. -Sol Yaynlar.


14

Sanrz bu kitap gnmzde zel olarak yararl bulunacak-tr. teden beri tazelenegelen Dou Sorunu yeni bir aamaya gir-mi bulunuyor. Son krk yl boyunca Avrupann coraf, tarihsel ve iktisad durumu geni lde deiti. rnein Srbistan, Bulgaristan, Romanya bamsz birer devlet oldular; Alsace-Lorraine eldeitirdi. Byk devletler arasndaki ilikiler saysz deiiklik gsterdi. Belki btn bunlarn iinde hepsinden nemlisi, bir e olarak, sosyal-de-mokrasinin gelimesiydi. Kta uluslar hi deilse bu eyi hesaba katma zorunluluunu duydular. Ancak bir ey sabit ve srarlyd. Rus hkmetinin genileme siyaseti. Yntemler deimi olabilir siya-set ayn kalmtr. Bugn artk Rusyayla tam ayn ey demek olma-yan Rus hkmeti, ellilerde olduu gibi her trl ilerlemenin en byk dman, tutuculuun en byk kalesidir.

Her ne kadar deiiklikler byk olmusa da, gene de Avrupa devletlerinin birbirleriyle ve Dou Sorunuyla ilikilerini anlamak iin, bu ilikilerin gemii hakknda bilgi sahibi olmak gereklidir. Bu ne-denle mektup hrsz Sir James Graham, Napierler, (Marxn zellik-le nefret ettii) Gladstone, Rus diplomatlar, verimli baba, dalkavuk koca Prens Albert de vardr.

Btn bu izgiler arasnda sadece Marxn gzlem keskinlii deil, ayn zamanda kendisine zg mizah da yer almaktadr.

Palmerstonn Rusya dman olduu eklindeki yaygn ka-ny kesin olarak skp atmas gereken incelemeleri ve onu aman-szca sergileyii, ok nem tayordu. O kadar ok haber ve yaz bu arlatana ayrlmtr ki, yer darl, Lord Palmerstonn Yaam yks adl bir dizi yaznn bir yana braklmasn gerektirmitir. Bu yaz dizisinin, Onsekizinci Yzyln Gizli Diplomasi Tarihi ile daha baka baz karakter izgileriyle birlikte, erken bir zamanda yaynlan-mas umulmaktadr.

Manchesterdeki Serbest Kaynak Kitaplndan C. D. Collettle Sedona gsterdikleri yardmdan ve incelikten tr yrekten te-ekkr ederiz. British Museumun Okuma Odas, Byk Salonu ve Gazete Odas yetkililerinin hibir zaman deimeyen nezaketleri ve yardma hazr tutumlar olmasayd, muazzam yaz ve haber [sayfa 14] y-nlar arasndan seme, karlatrma, zmleme yapma gibi g bir i hemen hemen tmden olanaksz duruma gelebilirdi. Bu kitap sadece bir tarihsel yazlar derlemesi olarak nem tamakla, ilgi e-kici olmakla kalmyor, ayn zamanda bugn olup-bitenlere ve yarn olabileceklere mstesna bir k tutuyor.

Bu kitaptaki yazlar okuyacak olanlar zellikle hayrete d-rebilecek olan ey, o yazlarn ierdii geni bilgi yn; gsterilen dik-kate deer tarihsel kavray; eyleri, eylerin kendilerine benzemesi yoluyla, byk bir btnletirme gc; hemen hemen her durumda,


15

olaylar ve onlar izlemesi olas sonularn byk bir kesinlikle nce-den grlp sylenmesidir. Kuku yok ki, kehanetlerin hepsi doru kmam, ya da syledikleri tam tamna gereklememi olabilir. Ancak genel olarak doru kmalar artcdr. Biroklar arasndan birini anmakszn geemeyeceiz. Bonaparte savaa bizzat gitseydi ne olup-biteceine ilikin Avrupada Sava [s. 270-276] adl yazda sylenenler, Bonaperte 1871de Fransz-Alman savana bizzat gittii zaman gereklemiti.

Dou Sorununun ve savan ele aln ve ileniinin yansra, kitap, kiiler ynnden de ilgi ekicidir. Gnn nde gelen kiileri konusunda kitapta keskin dilli, aka belirlenmi tanmlamalar ve zmlemeler yer almaktadr. Bu kiiler arasnda Bonaparte, onun ayaktakmndan zellikle mareal Aziz Arnaud, (Marxn kk dn-yal dedii) Lord John Russell, iyi Aberdeen saylabilir. Marx, at-s altnda otuz yl okuduu British Museumda her zaman gsterilen yardm ve zellikle almalarnda Dr. Richard Garnettin yllar boyu yapt deerli hizmetleri kamuoyu nnde takdirle anmak niyetin-deydi. British Museum yetkililerine teekkr iin byle bir frsatn k-masndan zel bir mutluluk duyuyoruz. [sayfa 15]

Sydenham ELEANOR MARX AVELNG8 Temmuz 1897 EDWARD AVELNG


16

DOU SORUNU[TRKYE]

KARL MARKSVE

FREDRCH ENGELS


17

FREDRCH ENGELS*

TRKYE1(PARA)

Londra, Sal, 22 Mart 1853

Prens Menikov, Tuna Prensliklerindeki Rus kuvvetleriyle Sivastopoldaki kara ve deniz birliklerini denetledikten, Sivastopolda, kendi gzleri nnde askerlerin gemilere bindirilip indirilmesi tatbi-katn izledikten sonra, eliindeki 12 kiiyle birlikte, 28 ubatta gs-terili bir biimde stanbula** girdi. Kendisine elik edenler arasn-da, birok subay yannda, Karadenizdeki Rus donanmasnn amira-li, bir tmen komutan ve elilik katibi olarak gen Kont Nesselrod da bulunuyordu. Rumlar ile Ruslar, Menikovu, sanki gerek iman yoluna getirmek zere arigrada giren ortodoks bir arm gibi tan-tanayla karladlar. Fuad Efendinin grevden alnyla yetinmeyen

* Okurun 1 nolu aklayc notta okuyaca zere, New-York Tribunede ya-ynlanan ve tam ad ngiliz Siyaseti Disraeli Mlteciler Mazzini Londrada Trkiye olan makelenin (bkz: Marx-Engels, Werke, 9, Berlin 1971, s. 3), Marx-Engels mektuplamalarnn 1913te yaynlanmasndan sonra, Karl Marx ve Friedrich Engels tarafndan ortaklaa yazld ve Trkiye ksmn ise Engelsin yazd akla ka-vumutur. Burada, szkonusu makalenin, sadece Trkiye ile ilgili ksm yer ald iin, Karl Marx-Friedrich Engels imzas yerine, yalnzca Friedrich Engels imzas-n koymann daha doru olacan dndk. Makalenin Trkiye ad ile yaynlad-mz bu ksm, Franszca baskda Les nationalits en Turqui (Trkiyede Ulusal Kmeler ya da Trkiyede Milliyetler) (bkz: uvres Politiques, t. III, La question dOrient, Ed. Costes, Paris 1929, s. 5.) adn tamaktadr. -Sol Yaynlar.

** stanbul ad, Collected Workste (cilt:12-13) ve Werkelerde (cilt: 9-10) Constantinople olarak gemektedir. Eri Yaynlarnn notu.


18

Prens Menikovun, sadece Trkiyedeki btn hristiyanlarn korun-mas hakknn deil, onun [sayfa 19] yansra, Rum patrii seme hak-knn da, sultan tarafndan, Rus arna braklmasn istedii; sulta-nn, ngiltere ile Fransaya bavurarak, korunmasn istedii haberle-ri; ngilterenin temsilcisi Albay Roseun Wasp adl gemiyi ivedi ola-rak Maltaya gnderdii ve ngiliz donanmasnn derhal Takmadalar evresinde grnmesini istedii ve Rus gemilerinin Boaz yaknn-daki ilede demirledii haberleri, burada ve Pariste, ok byk bir heyecan yaratt. Paris Moniteu2 gazetesi, Toulondaki Fransz donan-masnn Yunan sularna gitme emri aldn haber veriyor. Ne var ki, Amiral Dundas, henz Maltada. Btn bunlar aka gsteriyor ki, Dou Sorunu, bir kez daha Avrupann ordre du jourundadr.* Bu, tarihte ainal olanlar artmayacak bir gerek.

Devrimci kasrga bir an iin yatr yatmaz ortaya kan sorun, kukusuz, ezel Dou Sorunudur. Nitekim ilk Fransz Devrimi frtna-s getikten ve Rus ar Aleksandr, Tilsit baryla,3 Kta Avrupasnn tmn Napolon ile aralarnda bltkten sonra, o sralardaki ses-sizlikten yararlanarak, rmekte olan imparatorluu ierden par-alayan glere destek olmak iin, orduyu Trkiye zerine yolla-mtr. Bunun gibi, Bat Avrupadaki devrimci hareketler Laibach ve Verona kongreleri tarafndan bastrldktan sonra,4 Aleksandrn ard-l olan Nikola, Trkiyeye yeni bir saldrya daha girimitir. Birka yl sonra, Polonya, talya ve Belikadaki ayaklanmalarn yansra tem-muz devrimi gelip att ve Avrupa, 1831de ald biimiyle, i frt-nadan uzak grnd sralarda, 1840ta, Dou Sorunu, byk dev-letlerin arasn bozma ve genel bir savaa yolama noktasndadr.5 Ve imdi ynetici ccelerin ksa-grlln, anari ve devrimin tehlikelerinden Avrupay baaryla kurtarm olmakla bbrlenir, gu-rurlanrken, ezel konu, kendini gstermekte hibir zaman gecikme-mi olan glk, bir kez daha ortaya kyor: Trkiyeye ne yapaca-z?

Trkiye, Avrupa meruiyetiliinin kanayan yarasdr. lk Fransz Devriminden bu yana, meru, monarik ynetimin g-szl kendini her zaman bir aksiyomda ortaya koymutur: sta-tus quoyu** koru. Testimonium paupertatis,*** ilerleme ya da uygar-lk amacyla olsun, egemen glerin evrensel iktidarszlnn ik-rar, olup-biten eylere, raslant ya da kaza sonucu ortaya ktkla-r biimde drtelle sarlmak eklindeki bu evrensel anlamada g-rlr. Napolon, istedii anda, btn bir Ktay yeniden dzenleye-bilirdi, evet, stelik bunu, dahiyane ve kararl bir [sayfa 20] grnle

* Gndem. -.** Var olan durum. -.*** Yoksulluun kant. -.


19

yapabilirdi. Avrupa meruiyetiliinin Viyana Kongresinde6 biraraya gelen tm ortaklaa bilgeliinin, ayn ii yapmas, iki yl gerektirdi; birbirlerine dtler, gerekten znt verici biimde ii berbat etti-ler, canlarna tak eder oldu, balarna tatsz bir bela aldklarn grd-ler ve ondan sonra da, bir daha Avrupay parsellemeye kalkmad-lar. Berangernin7 deyiiyle, krkrne bayaln ardndan giden bu kiiler, tarih bilgisinden, olaylarn iine ileyebilmekten, fikirler-den, giriim gcnden yoksun bir biimde, beceriksizce yarattkla-r, stelik ne acemice, ne beceriksizce bir i olduunu bildikleri sta-tus quoya hayranlar.

Ne var ki Trkiye, dnyann geri kalan ksmndan daha faz-la yerinde saymyor. Uygar Avrupada gerici taraf, status quo an-te* olarak dndkleri durumu yeniden kurarken, Trkiyede sta-tus quonun ok fazla deimi olduu grld; yeni sorunlar, ye-ni ilikiler, yeni ilgilerin ortaya kt ve zavall diplomatlarn, sekiz-on yl kadar nce kendini gsteren genel yersarsnts nedeniyle dur-duklar noktadan yeniden ie balamak zorunda olduklar farkedildi. Trkiyede status quayu koru! Niin? iine, dalmadan nce bir at lei konmu rk bir eyi, o rmlk derecesiyle korumaya da alabilirdiniz. Trkiye rmeye devam ediyor, imdiki g den-gesi dzeni ve status quonun korunmas srp gittike, rmeye devam edecek; rm her maddenin evresine, biraz hidrokar-bon ve ho kokulu baz gazlar salmas gibi, Trkiye de, kongrelere, protokollere, ltimatomlara karn, kendi payna den diplomatik glkleri ve uluslararas kavgalar yaratmaya devam edecek.

imdi sorunu gzden geirelim. Trkiye birbirinden tmden ayr paray kapsyor: Afrikada bulunan baml beylikler, yani Msr ve Tunus; Asya Trkiyesi; bir de Avrupa Trkiyesi. Bunlar ara-snda sadece Msrn gerekten sultana bal kabul edilebilecei Afrika topraklar imdilik bir yana braklabilir. Msr hereyden n-ce ngiltereye aittir, gelecekte Trkiye herhangi bir biimde payla-lacak olursa, bu topraklar ngilterenin payn oluturacaktr, olu-turmas kanlmazdr. Asya Trkiyesi, imparatorluun btn gcn elinde bulunduran gerek topradr; drt yzyl boyunca, Trklerin balca yurdu olan Kk Asya ve Ermenistan, Viyana surlarn teh-dit eden ordularndan, Kulevada8 Diebitischin pek de mahirce ol-mayan manevralar nnde dalan ordularna kadar, Trk ordusuna asker salanan, Trklere zg topraklar olmutur. Nfus younluu-nun az olmasna karn, Asya Trkiyesi, bugnk durumda, herhangi bir fetih arzusunu [sayfa 21] uyandrmaya elvermeyen mslman taas-subuna ve Trk milliyetiliine bal toplu bir kitleden olumaktadr. Bundan tr, Dou Sorunu ne zaman grme konusu olsa, bu

* nceki statko. -.


20

topraklarn gz-nne alnan paralar, yalnzca Filistin ve Lbnann hristiyan vadileri olmaktadr.

Szkonusu asl sorun, Avrupa Trkiyesi, yan Sava ve Tunadan gneye doru inen byk yarmadadr. Bu ahane topran talihsizli-i, ilerleme ve uygarla en az uygun denin hangisi olduunu sy-lemesi hayli g, deiik birok soy9 ve ulusal kmelerin yerleme blgesi oluudur. Slavlar, Yunanllar, Ulahlar (Eflak halk), Arnavutlar, 12 milyon kii, bir milyon Trke boyun edirilmitir. Yakn zamana kadar, bu ayr soylar arasndan, Trklerin, stnl elde tutmakta en yeteneklisi olduklar hususunda, bylesine karma bir nfus iin-de, stnln Trklerin elinde deil, bir baka ulusal topluluun elinde olabilecei hususunda pek az kuku duyulmutur. Ne var ki, Trk hkmetinin uygarla ilikin tm giriimlerinin esef edilecek biimde nasl baarszla uradn, balca birka byk kentte-ki Trk ayaktakm (mob) tarafndan srdrlen islam taassubunun, Avusturya ile Rusyann amaz biimde iktidar yeniden ele geirme-lerine ve olas herhangi bir ilerlemeyi altst etmelerine nasl yarad-n; merkezin, yani Trk hkmetinin, hristiyan blgelerdeki ayaklan-malar sonucu, yldan yla nasl zayfladn ve gerek Bablinin zayf-l, gerek komu devletlerin mdahaleleri nedeniyle bu ayaklanma-larn hi de meyvesiz kalmadn; Yunanistann bamszln ka-zandn, Ermenistann bir blmnn Rusya tarafndan fethedildi-ini, Budan, Eflak, bir de Srbistann ardarda, Rusyann koruyucu-luu altna girdiklerini grdkten sonra Trakya-llirya yarmadasn-da, refahn gelimesine, Trklerin Avrupadaki varlnn gerek bir engel olduunu itiraf etmemiz gerekir.

Toplumun snf ilikileri, eitli soylar arasndaki ilikiler kadar karm olduu iin, Trkleri, Trkiyenin ynetici snf (ruling class) diye tanmlamamz hayli g. Yerine ve duruma gre Trk; iidir, iftidir, kk mlk sahibidir, tacirdir, feodalizmin en dk, en bar-bar dzeyinde feodal beydir, memur ya da askerdir; ancak btn bu deiik yerlerde olsa da, o, ayrcalkl bir dine ve ulusa mensuptur silah tama hakk sadece onundur, en yksek dzeyden bir hristi-yan, karlat en alt dzeyden bir mslmana yol vermek iin kal-drmdan aa inmek zorundadr. Bosna ve Hersekte, halk kitlele-ri reaya, yani hristiyan uyruklar olarak kalrken, Slav aslndan gelen soylular islamla gemilerdir. [sayfa 22] Bu eyalette, o zaman, msl-man Bosnal, Trk aslndan gelen dindayla bylece ayn dzeyde olduundan, egemen din ile egemen snf zdelemitir.

Asyada, her zaman toplanmaya hazr yedeklerin dnda, Avrupadaki Trk nfusun balca gc, stanbulun ve birka byk kentin halkndan oluur. Bu halk, genel olarak, Trktr, geri balca geimini hristiyan sermayedara alarak salar, ama gene de, hris-


21

tiyanlara bakarak, islam ayrcalklarn ihsan olan szde stnln ve arlklarna karn cezalandrlmaktan uzak oluunu kskanlkla korur. nemli her coup dtat* iin, bu kalabaln, rvet yoluyla ya da pohpohlanarak kazanlmas gerektii pek iyi bilinir. Belli halk top-luluklarnn yerletirildii birka blge darda tutulursa, Avrupadaki Trk nfusa, bir btn ve etkin yn gcn veren, ite bu kalabalk-tr. Kukusuz, er ya da ge, bu ktann en gzel paralarndan birini, bir bilgeler ve kahramanlar topluluu olan Roma mparatorluunun halk tabakasna bakarak, bir ayaktakmnn egemenliinden kurtar-mamz, mutlak zorunlu duruma gelecektir.

teki uluslar arasnda Arnavutlar, Adriyatike inen topraklar-da yerlemi kendilerine zg olan, ancak byk Hint-Avrupa k-knden olduu anlalan bir dili konuan, bu yiit, yerli da halkn birka szckle bir yana koyabiliriz. Arnavutlarn bir blm Rum-hristiyan, bir blm mslmandr ve haklarnda bildiimiz her ey, uygarlk iin henz hi hazr olmadklarn gstermektedir. evre bl-gelerdeki sna ilerleme, kendilerine baltaclar ve su tayclar olarak i kaps buluncaya kadar, Arnavutlarn yamaclk alkanl, komu herhangi bir hkmetin onlar asker buyruk altnda tutmasn gerek-tirecektir. spanyadaki Gallegas10 ve genel olarak dalk blgeler hal-k iin de ayn durum szkonusuydu.

Ulahlar ya da Daco-Romallar [Eflakllar], aa Tuna ile Dinyes-ter nehri arasndaki blgenin balca nfusunu oluturan bu insanlar, hayli karmlardr, ortodoks kilisesine baldrlar, Latince kknden gelme bir dil konuurlar, birok bakmdan talyanlara benzemedik-leri hi de sylenemez. Transilvanya ve Bukovina halk Avusturyaya, Besarabya halk Rus imparatorluuna baldr; Daco-Romallar soyu-nun siyasal varln kazand iki prenslikte, Budan ile Eflakta, halk, ad olarak Bablinin hkmranl, ama gerek olarak Rus egemen-lii altnda, kendi prenslerine sahiptir. Transilvanya Ulahlar hakkn-da, Macaristan sava11 srasnda ok ey iittik; o zamana kadar, ay-n zamanda [sayfa 23] Avusturya dzenine gre, btn hkmet vergile-rinin de toplaycs olan Macar toprakbeylerinin feodalizmiyle ezilen bu hayvanlatrlm halk, 1846da Galiyal Ruthen klelerinin kan-drld biimde,12 vaat ve rvetle, Avusturya tarafndan kazanld ve Transilvanyay le eviren bu ykm savana giriti. Trk prenslik-lerindeki Daco-Romallarn hi deilse kendi yerli soylular ve siyasal kurumlan var; Rusyann tm abalarna karn, devrimci ruh, 1848 ayaklanmasnn13 ok iyi kantlad zere, halka ilemitir. Ortak din bana ve imdiye dek, ortodoks kilisesinin imparator ban, halkn, kendi doal koruyucusu gibi grmesine yolaan ar-papa batl inan-cna karn, 1848den bu yana sregelen Rus igali boyunca, konan

* Hkmet darbesi. -.


22

vergilerin ve ekilen skntnn halktn devrimci ruhunu daha da y-celttiinden kuku duyulamaz. Bundan dolaydr ki, Eflak milliyetili-i, szkonusu topraklarn kesin olarak eldeitirmesinde nemli bir rol oynayabilir.

Trkiye Rumlar, daha ok Slav aslldrlar, ama modern Helen dilini kabul etmilerdir. Gerekte stanbul ile Trabzonun birka soy-lu ailesi dnda, genellikle kabul edildii gibi, Yunanistanda bile, pek az saf Helen kan bulunabilir. Yahudilerin yansra Rumlar, liman kentleriyle birok i kentin balca tacirleridirler. Rumlar baz blge-lerde de iftilik yaparlar. Tesalya ile Epir darda tutulursa, hibir du-ruda, ne saylan, ne btnlkleri, ne ulusuluk ruhlan, kendilerine ulus olarak siyasal bir arlk salar. stanbuldaki birka soylu Rum ailenin evirmen olarak elde ettii etkinlik, Trklerin Avrupada ei-tim grmeye balamalarndan ve yabanc eliliklere Trke konuan ataeler atanmasndan bu yana, hzla azalmaktadr.

imdi de, nfusun byk kesimini oluturan ve soylarn ka-rm durumunda kan ar basan soya geliyoruz. Gerekte bu so-yun, Moradan Tunaya, Karadenizden Arnavutluk dalarna kadar olan blgenin hristiyan halknn asl kk olduu sylenebilir. Bu soy, Slav soyudur, zellikle Slav soyunun llirya ya da Gney Slav (Yugoslavyal) ad altnda gelien koludur. Bat Slavlar (Polonyallar ve Bohemyallar) ve Dou Slavlarndan (Ruslardan) sonra bunlar, son 12 yzyldan bu yana Avrupann dousunu igal etmi olan birok Slav ailesinin nc kolunu olutururlar. Bu Gney Slavlar, sadece Trkiyenin byk bir kesimini deil, ama ayn zamanda Dalmayay, Hrvatistan, Slovanyay ve Macaristann gneyini de igal etmekte-dirler. Hepsi ayn dili konuurlar, bu dil, Rusaya ok yakndr ve Batl bir kulak iin, tm Slav dilleri iinde en ahenklisidir. Hrvatlar ve [say-fa 24] Dalmayallarn bir blm katoliktir; geri kalanlarn hepsi orto-doks kilisesine baldr. Katolikler latin abecesini kullanrlar, ama or-todoks kilisesine bal olanlar, kendi dillerini, Rusada, eski Slavcada ya da kilise dilinde de kullanlmakta olan Kiril abecesiyle yazarlar. Bu durum, din ayrlyla birlikte, tm Gney Slovenya topraklarn kap-sayan ulusal gelimeyi geciktirmekte etken olmutur. Bir Belgradl, kendi dilinde, ama Agram ya da Pete baslm bir kitab okuyama-yabilir, dahas kabul edilmi dinsel kurallara aykr olan bir abece ve imla kullanlm olmas nedeniyle eline almay bile kabul etmeye-bilir, ama ayn kii, Moskovada Rus dilinde baslm bir kitab oku-yup anlamakta ok az glkle karlaacaktr, nk zellikle es-ki Slavca szck kkenine bal imla dzeninde yazld zaman bu iki lehe birbirine ok benzemektedir, stelik kitap kurallara bal Pravoslavni abecesiyle baslmtr. Ortodoks kilisesine bal Slavlar kitlesi, kutsal Moskovada ya da St. Petersburgun imparatorluk bas-


23

mevlerinde baslm kitaplarn sadece o kitaplara zg bir doruluk iinde olduu, kurallara uyduu ve kutsallk koktuu inancn tad iin, kendi lkelerinde baslm dua kitaplarna, ayin kitaplarna, hat-ta ncile, el bile srmeyeceklerdir. Slav birliinin, Agram ve Pragdaki ateli yandalarnn tm abalarna karn,14 Srp, Bulgar, Bosnal rea-ya ve Makedonya ile Trakyann Slav kyls, Ruslara kar, kendisiy-le ayn dili konutuu katolik Gney Slavna duyduundan daha faz-la ulusal yaknlk duyar, Rus ile daha ok temas noktas, daha ok ay-dnca ilikiler arac vardr. Her ne olursa, o, kendisini tm eytanlar-dan kurtaracak olan Mesihin dnyaya dnn St. Petersburgdan bekler; ve stanbula arigrad ya da mparatorluk Kenti diyorsa, bu, ortodoks arn Kuzeyden gelip gerek iman kurmak zere kente gir-mesini bekledii kadar, Trklerin lkeyi istilasndan nce, onu orto-doks arn elde tuttuunu anmsad iindir.

Trkiyenin byke bir kesiminde, kendilerinin uygun grd- yerel hkmet eliyle, Trkn dorudan ynetimine bal olan, bir blyle (Bosnada) fatihin dinini kabullenen Slav soyu, lke-de, iki yerde, siyasal varln srdrm ya da ele geirmitir. Biri, bundan alt yzyl nce bu blgelerin tarihinde nemli bir rol oyna-m olan doal snr izgileriyle ok iyi belirlenmi Moravya vadisi, yani Srbistandr. Bir sre Trkler tarafndan zorla baedirilmi olan bu blgeye, 1806 Rus sava,15* gene Trk stnlnde olmakla birlikte, ayr bir varlk kazanma olanan verdi, blge o zamandan beri Rusyann dorudan koruyuculuu [sayfa 25] altnda kald. Ne var ki, Budan ile Eflakta olduu gibi siyasal varolu yeni gereksinme-lere yolat ve Srbistan, Bat Avrupayla giderek artan ilikilere it-ti. Uygarlk kklemeye balad, ticaret geniledi, yeni fikirler ortaya kt, bunun sonucu olarak, Rus etkisinin tam gbeinde ve kalesin-de, Slav ya da Ortodoks Srbistanda, eski Maliye Bakan Garaaninin nderliinde, (kukusuz reform isteklerinde ok alakgnll olan) Rus aleyhtar bir ilerici parti gryoruz.16

Kuku yok ki, ortodoks kilisesine bal Slav halk, zerinde yerletii ve toplam nfusun (yedi milyon) drtte-n oluturdu-u topraklarda efendilii ele geirecek olursa, ayn gereksinimler, ksa srede Rus aleyhtar bir ilerici partinin domasna yolaabilir. imdiye kadar byle bir partinin varl, Trkiyeden herhangi bir par-asnn yar-ayrlmasnn kanlmaz sonucu olmutur.

Karadada ise byke saylabilecek kentleri kapsayan ve-rimli bir vadi yok, ulalmas g, kra, dalk bir arazi var. Buraya bir soyguncular takm yerlemi, ovalan silip spryor, yamay dadaki kalelerine yyorlar. Bu romantik ama olduka kaba bay-lar, uzun sreden beri, Avrupada, baa beladrlar ve Karada halk-

* ngilizce ve Franszca basklarda: 1809. -.


24

nn (erno-Gorgi), kylerle kylleri yakma ve srlar kaldrp gtr-me hakkndan yana kmak, ancak Rusya ile Avusturyann siyaseti-ne uygundur. [sayfa 25]

New-York Daily Tribunen 3736, 7 Nisan 1853 KARL MARX


25

KARL MARX

LONDRA BASINI NAPOLONUN TRK SORUNUNA

LKN SYASET

Londra, 25 Mart 1853

Bu sabaha kadar Trkiyeden, gerei yanstan yeni bilgiler alnm deildi. Bugnk The Morning Herald17 gazetesinin Paris mu-habiri, yetkili bir makamn, kendisine, Ruslarn Bkree girdii habe-rini verdiini bildiriyor. 20 Mart tarihli Courier de Marseilles gazetesin-de de unlar okuyoruz:

Kont Leiningenin hareketinden hemen sonra ve Prens Menikovun Divandaki dorudan kaba davranndan nce, Bay dOse-rovun Babliye verdii bir notann ieriini okurlarmza bildirmek duru-mundayz. Diplomatik notann ilgili olduu balca noktay aada veriyo-ruz. Nasselrod Kontu, Bablinin Karadallara saldrmama vaadine kar-n, bu halka kar kanl bir sava amasnn, Petersburg kabinesinde b-yk honutsuzlua yolamasndan sert bir dille yaknyor. Karadallara ye-terli gvenlii salamak ve onlar yeni bir felaketten korumak iin, Rusya Babliden Karadan bamszlna sayg gsterilmesini istedi. Nota, Arnavutluk sahillerinin ablukasna kar bir protestoyu da ieriyor ve icra-at, iki hkmet arasnda srekli anlamazlklara yolaan bakann grev-den alnmasn isteyerek son buluyordu. Sylentiye gre, bu notann kabul edilmesiyle, Trkiye, zlerek de olsa ablukadan vazgeme eilimi gs-terdi ve stelik bakann grevden alnmasyla birlikte, sultann kayn Fuad Efendi, Rusya yanls Rfat Paann sayesinde bakann [sayfa 27] yerine atand.


26

Bununla birlikte, Babli, Karadan bamszln tanmaktan kanyor-du; Prens Menikovun, Divanda, dileri bakanna gerekli sayg bildirisin-de bulunmakszn, btn diplomatik kurallar horgryle inemesinin ve bu tzel kiilie isteklerine boyun emesi gerektiini utanmazca anlatma-snn nedeni budur. Bu istek zerine Babli, ngilterenin ve Fransann yar-dmlarna bavurdu.*

Eski Yunanistanda konumamas iin kendisine para verilen bir konumacnn dilinin zerinde kz olduu sylenirdi. Belirtelim ki, kz Msrdan ithal edilmi gm parayd.18 Diyebiliriz ki, Dou Sorununun yeniden canland dnemden beri The Times19 gazete-sinin dili zerinde de bir kz var, ama konumamas iin deil, ko-numas iin. Bu hnerli gazete, ilkin, Avusturyann Karadaa m-dahalesini, hristiyanl ileri srerek savundu. Ancak daha sonra, Rusya ie kart zaman, gazete bu kant bir yana brakt, tm so-runun ortodoks ve Roma kiliseleri arasndaki ekimeden ibaret ol-duunu, yerleik ngiltere kilisesine bal olanlar ilgilendirmedii-ni syledi. Gazete, bunun da ardndan, Trkiyeyi Avusturyaya kar korumas ve Rusyay nlemesi karlnda, Trkiyeyle serbest tica-ret olanan elde etmesinin Byk Britanyaya kazan salayacan ne srerek, Trkiyeyle ticaretin Byk Britanya iin tad nem zerinde durdu. Daha sonra, ngilterenin gda maddeleri asndan Rusyaya bal olduunu, bu nedenle arn corafyaya ilikin fikirleri-ne sessizce boyun emesi gerektiini kantlamaya alt. The Times tarafndan gklere karlan ticaret sistemine pek ince bir iltifat ve ngilterenin Rusyaya bamlln azaltmak iin Karadenizin bir Rus gl, Tunann da bir Rus nehri olmas gerektiini ne sren pek tat-l bir kant. Gazete, sonra bu savunulamaz mevzilerden srlp -karlnca, Trk imparatorluunun paralanmasnn nne geileme-yeceini The Timesa gre de bunun sonucu olarak, bugnk du-rumda, Rusyann, bu imparatorluun varisi ve paralann infazcs olmas gerektii genel vargsna geriledi. Bilgeliin Doudan geldii yolundaki eski yky anmsayarak ve ama daha nce, Avusturya, kendi imparatorluuna bal eyaletlerde ve blgelerde, zc duru-mu nleyecek herhangi bir yasa olmakszn, keyf bir otorite ve id-detli bir zorbalk durumunu srdrmektedir dediini unutarak, The Times, Trkiye halkn, derhal Rusya ve Avusturyann uygarlatrc [sayfa 28] etkesine ve saf ynetimine vermek istiyordu. Ve yazsn bi-tirirken, The Times, Dou yazlarnn parlaklndan tr, yzszl-n bu kadarna pes, kendini kutluyordu.

Tm Londra basn, sabah ve akam gazeteleri, gndelik ve haftalk gazeteler, nde gelen gazeteye kar, tek bir kii gibi birlik-

* Courier de Marseillesden alnan bu para ngilizce derlemede (s. 10) zel olarak verildii iin, Almanca metinden {Werke, 9, s. 18-19) evrilmitir. -Sol Yaynlar.


27

te ayaa kalktlar. The Morning Post20 gazetesi, The Timesdeki kar-delerinin ferasetiyle alay ediyor, onlar, bile bile yanl ve sama ha-berler yaymakla suluyor. The Morning Herald gazetesi, The Times, bizim yahudici-avusturyac-Rus adamz diye; The Daily News21 ise, daha kestirmeden Brunnowun* organ diye adlandryor. Onun ikiz kardei The Morning Chronicle22 gazetesi ise u darbe-yi indiriyor: Bir dzine byk Yunan irketinin ticar nemi hesab-na, Trk mparatorluunu Rusyaya teslim etmeyi neren gazeteci-ler, parlaklk tekelinin kendilerinde olduunu iddia ederken olduk-a hakldrlar!

The Morning Advertiser23 gazetesi yle diyor: The Times Rus karlarn savunurken yalnz kaldn sylerken

hakldr. ... Gazete ngilizce baslmtr. Ama onda ngiliz olan tek ey budur. O, Rusyay ilgilendiren her eyde, batan sona Rustur.

Kuku yok ki, Rus ays, ngiltereyle Fransa arasndaki enten-te cordialein24 geici olacana emin olmadka, penesini ekme-yecektir. imdi u alacak raslantya dikkat edin. The Times gaze-tesi, Trkiye olaynn sadece Fransa ile Rusya arasndaki bir kavga-dan ibaret olduuna Lord Aberdeen.** Lord Clarendon*** ikna et-meye alt gn, Guizotnun teden beri roi des drles**** diye ad takt bay Granier de Cassagnac, Constitutionnelde25 olayn, Lord Palmerston ile ar arasndaki kavgadan baka bir ey olmadn ke-fediyordu. Gerekten, bu gazeteleri okuduka, Demosthenesin fili-piklerini***** verdii sralarda, Yunan konumaclarn dilleri zerinde Makedonya kz oluunu daha iyi anlyoruz.

Karma hkmet tarafndan temsil edilen ngiliz aristokrasisi-ne gelince, onlar, gerekirse ngilterenin ulusal karlarn kendi zel snf karlarna feda edebilirler ve Batda salksz oligarilerine des-tek bulma umuduyla, Douda gen bir istibdadn yerini salamlatr-masna izin verebilirler. Louis-Napolona gelince, o ekiniyor. Onun tm eilimi, Fransaya hkmet sistemini [sayfa 29] getirdii, Otokrattan yanadr, ****** tm nefreti ise, Fransada parlamenter sistemini ykt- ngiltereye kardr. stelik, eer o, arn Douyu yamalamas-na izin verirse, belki ar da onun Baty yamalamasna izin vere-cektir. te yandan, Napolon, Kutsal ttifakn Parven******* Hana kar besledii duygular olduka iyi biliyor. Bundan dolay, Fransa Ulusal meclisindeki parlamento gruplarn aldatt gibi, Avrupann

* Rusyann Londra elisi. -.** Karma ngiliz hkmetinin babakan. -.*** Karma ngiliz hkmetinin dileri bakan. -.**** Soytarlar kral. -.***** Demosthenesin Makedonyal Filipe kar verdii sylevler. -.****** Almanca (s. 20) ve Franszca (s. 21) metinlerde, Rus Otokratlar. -.******* Sonradan grme. -.


28

byk glerini de aldatmaya alarak mulak bir siyaset gdyor. Bir yandan, ngilterenin Trkiye Elisi Lord Stratford de Redcliffele gsterili bir dostluk kurarken, ayn zamanda, Rus Lieven Prensesini en umut verici vaatlerle tatl tatl kandryor, bir yandan da sultann sarayna, ngiliz-Fransz ittifakna kart olabilecek bir Avusturya-Fransa ittifaknn en candan savunucusu Bay de la Couru gnderi-yor. Toulondaki donanmann Yunan sularna girmesini emrediyor, ertesi gn Moniteur gazetesinde, bunun ngiltereyle nceden ha-berlemeksizin yapldn ilan ediyor. Yaym organlarndan birine, Paysye,26 Dou Sorununu Fransa iin en nemli sorun olarak ele al-malar buyruunu verirken, teki yaym organ olan Constitutionnel gazetesinin, bu sorunda, Rus Avusturya ve ngiliz karlarnn tehlike-de olduunu, Fransann sorunla ok uzaktan ilgili olduunu ve bu nedenle de tam bamsz bir durumda bulunduunu yazmasna izin veriyor. Artrma kimin stnde kalacak, Rusyann m, ngilterenin mi? Onun derdi bu. [sayfa 30]

New-York Daily Tribune n 3739, 11 Nisan 1853 KARL MARX


29

FREDRCH ENGELS

TRKYE KONUSUNDA GEREK SORUN

Gnmzde Dou Sorununa ilikin tartmalarda, ngiltereyi, Rusyann genileme ve baz topraklar kendine katma tasarmlar-nn amansz ve baemez kart haline getirecek hayat karlar, ngiliz gazetelerinin daha kuvvetle ortaya koymamalarna ardk. Rusyann anakkale ve stanbul boazlarnn sahibi olmasna izin vermek ngilterenin iine gelmez. Gerek ticar ynden, gerek siya-sal ynden, byle bir olay, ngilterenin gcne, ldrc deilse bi-le, ar bir darbe olur. Yalnzca ngilterenin Trkiye ile ticaretine ili-kin gerekleri belirtmek, bunu aklamaya yeter.

Hindistana dorudan yolun bulunuuna dein, stanbul geni bir ticaret pazaryd; geri imdi Hint mallar, ran, Tahran* ve Trkiye zerinden, karayoluyla Avrupaya ulayor, ama gene de Trk liman-lar, Avrupayla ve i Asyayla nemli ve gittike gelien bir trafii ta-yor. Bunu anlamak iin, haritaya bakmak yeter. Karaormandan Novgorod Velikinin kum tepelerine kadar tm lkenin sular, nehir-ler yoluyla Karadenize ve Hazar Denizine akyor. Avrupann iki dev nehri olan Tunayla Volga, Dinyester, Dinyeper ve Don nehirleri, hepsi lke ii rnlerinin Karadenize tanmasn salayacak doal su yol-larn oluturuyorlar Hazar Denizine ise ancak Karadeniz aracly-la ulalabiliyor. Trkiyenin Avrupa topraklarnn yansra, Avrupann

* Collected Works (cilt:12) ve Werkede (cilt: 9) Turan. Eri Yaynlarnn notu.


30

te-ikisi, yani Almanya ile Polonyann bir paras, Macaristann t-m ve [sayfa 31] Rusyann en verimli topraklar, bu nedenle, rnleri-nin d sat ve deiimi iin Karadenize bakyorlar. Bu, btn bu lkeler, esas olarak tarm lkesi olduklar lde, daha da nem kazanyor. rnlerinin byk apta olmas, su tamasn, her za-man, daha stn tama arac durumuna getiriyor. Macaristann, Polonyann, Gney Rusyann msr, ayn lkelerin yn ve deri-si, bizim Bat pazarlarmza her yl artan oranlarda geliyor ve hep-si Kalas, Odessa, Taganrog limanlarnda ve teki Karadenizde ya-plan bir baka nemli ticaret daha var. stanbul ve zellikle Asya Trkiyesinde Trabzon, Asya ilerine, Frat ve Dicle vadisine, Iran ve Trkistana yaplan kervan ticaretinin balca pazardrlar. Bu ticaret de ok hzl artyor. Adn andmz iki kentin Rum ve Ermeni tacir-leri, byk lde mamul ngiliz mal ithal ediyorlar. Bu mallar, d-k fiyatlar nedeniyle, hzla Asya haremlerinin yerli sanayisinin yeri-ni alyorlar. Byle bir ticaret iin Trabzonun yeri, baka noktalardan daha elverili. Hemen gerisinde, almas Suriye llerinden daha az g olan Ermenistan tepeleri var, Badat, iraz ve Tahrana ki bu so-nuncu yer Hiva ve Buharadan gelen kervanlar iin ara pazar grevi-ni gryor uygun uzaklkta. Bu ticaretin ve genel olarak Karadeniz ticaretinin ne kadar nem kazanmakta olduu, esmer yzl Rum al-clarn say ve neminin artmakta olduu, Rumca ve Gney Slav i-velerinin, Almanca ve ngilizcenin yannda iitilir olduu Manchester Borsasnda grlebilir.

Trabzon ticareti, Rusya ile ngilterenin karlarn, i Asyada bir kez daha atma durumuna getirdii iin, nemli bir siyasal he-sap konusu haline geliyor. Ruslar, 1840a kadar, bu blgeye yabanc mamul madde ticaretinde, hemen hemen sadece kendilerine zg bir tekele sahiptirler. Rus mallarnn, ta ndse kadar ulam olduu, hatta ngiliz mallarna ye tutulduu grlyordu. Afgan sava gn-lerine, Sindin ve Pencapn fethine27 kadar, ngilterenin i Asyayla ti-caretinin hemen hemen sfr olduu rahat sylenebilir. imdi du-rum bakadr. Ticaretin, hibir zaman dinmek bilmez yce genile-me gerei, modern ngiltereye bir hayalet gibi sk sk musallat olan ve hemen bastrlmazsa, New-Yorktan Kantona, St. Petersburgdan Sidneye kadar her yeri sarsan o korkun ani deiiklikleri getiren bu fatum* bu kat zorunluluk, ngiliz ticaretinin, iki yandan, Orta Asyaya saldrmasna yolat: ndsten ve Karadenizden. Geri dnyann bu blgesine yaplan Rus ihracat hakknda pek az ey biliyoruz, ama bu blgeye yaplan ngiliz ihracatnn artndan, o yndeki [sayfa 32] Rus ticaretinin, hissedilir lde azalm olmas gerektii sonucu-na gvenle varabiliriz, ngiltere ile Rusya arasndaki ticar sava ala-

* Yazg. -.


31

n ndsten Trabzona kaymtr. Eskiden ngilterenin Dou impara-torluunun snrlarna kadar ulaan Rus ticareti, imdi, kendi gm-rk kaplarnn tam snrnda savunma durumuna gerilemitir. Dou Sorununun gelecekte herhangi bir biimde zmlenmesi ve bu -zme ngiltere ve Rusyann katlmas asndan, bu gerein nemi aktr, ngiltere ile Rusya, Douda hasmdrlar ve her zaman hasm olmak zorundadrlar.

imdi, u Karadeniz ticareti konusunda daha belirgin bir gr-e varalm. The London Economiste28 gre, Msr ve Tuna Prenslikleri dahil Trk topraklarna ngilterenin ihracat yleydi:

1840 ........................................................................ 1.440.5921842 ........................................................................ 2,068.3421844 ........................................................................ 3.271.3331846 ........................................................................ 2.707.5711848 ........................................................................ 3.626.2411850 ........................................................................ 3.762.4801851 ........................................................................ 3.548.595

Bu miktarlarn en azndan te-ikisinin, stanbul dahil, Karadeniz limanlarna gitmi olmas gerekir. Hzla byyen bu tica-ret, Karadeniz ile, onun anahtarlar olan anakkale ve stanbul bo-azlarn yneten gce gven duyulmasna baldr. Bunlar kim elin-de tutarsa, Akdenizin bu son uzantsna geii, keyfine gre aabilir ya da kapatabilir. Rusyann, stanbulu ele geirmesine bir kez izin verilirse, onun kendi ticaret alann ngilterenin igal etmesine yola-an kapy ak tutmasn kim bekleyebilir?

Trkiyenin ve zellikle anakkale Boaznn ticaret ynn-den nemi konusunda bu kadar sz yeter. Apak ortada ki, sade-ce geni bir ticaret deil, ama ayn zamanda Avrupann Orta Asya ile bellibal ilikileri ve bunun sonucu olarak bu geni glgenin yeniden uygarlatrlmas, bu kaplar yoluyla Karadenizde yaplacak, kesinti-siz al-veri zgrlne baldr.

imdi de asker adan dnceler. anakkale ve stanbul bo-azlarnn ticar nemi, bu boazlan, birinci snf asker mevziler, yani herhangi bir savata sonucu kararlatrc etkinlikte mevziler haline getirmektedir, iki denizin birletii byle noktalardan biri Cebelitark, teki Helsingrdr. Ama anakkale Boaz, yeri bakmndan, daha da nemlidir. Cebelitark ya da [sayfa 33] Helsingrde bir top, bu nokta-larn zerinde bulunduu su yolunun tamamn denetim altnda tuta-maz; su yolunu kapatmak iin bir donanmann yardmna gerek var-d; buna karlk anakkale ve stanbul boazlarnn darl yledir ki, Ruslarn ele geirirlerse kurmak iin bir saat bile yitirmeyecekle-ri, tam yerine konmu, iyi silahlandrlm birka istihkam, buradan


32

geme giriiminde bulunmalar halinde dnya donanmalarnn t-mne birden meydan okuyabilir. Boazlarn Rusyann eline geme-si durumunda Karadeniz, Rusyann tam gbeindeki Ladoga gln-den ok daha fazla Rus gl olabilir. Kafkasyallarn direnci derhal t-kenir; Trabzon bir Rus liman, Tuna bir Rus nehri olur. Bundan ba-ka stanbul alnnca Trkiye ikiye blnr. Asya Trkiyesi ile Avrupa Trkiyesi arasnda destek ve ulam salayacak bir balant kalmaz; ve Asyaya pskrtlen Trk ordusunun gc, tam olarak zararsz hale gelecei iin, ana gvdeden ayrlm ve kanatta kalm olan Makedonya, Tesalya ve Arnavutluk, kendilerine boyun edirecek fa-tihe herhangi bir glk karmazlar; i dzeni salayacak bir ordu ve merhamet dilemekten baka yapacaklar bir ey yoktur.

Ama, evrensel imparatorluk yolunda bu noktaya kadar gelen bu dev ve bym g, burada durabilir mi? Kendisi istemese bi-le, koullar, durmasn nleyecektir. Trkiye ile Yunanistan kendi-sine katmak suretiyle bu g, mkemmel limanlara sahip olacak-tr. Rumlar onun donanmas iin yetenekli denizciler salayacak-tr, stanbul sayesinde, Akdenizin eiinde durmaktadr; Dra ve Antivanden Artaya kadar Arnavutluk kys sayesinde Adriyatikin tam gbeindedir; ngilizlerin yonya adalar onun gr uzakl iindedir. Malta 36 saatlik bir deniz yolundadr. Avusturya toprakla-rn kuzeyden, doudan ve gneyden evirmi olaca iin Rusya, Habsburglar kendi vasallar arasnda sayacaktr. Dahas var, bir ba-ka sorun da olasdr, hatta olaslktan da fazla bir eydir, imparatorlu-un krk krk, dalgal ve doal snrlar nedeniyle kt izilmi olan Bat snrnn dzeltilmesi gerei ortaya kabilir; ve Rusyann do-al snrnn Danzigden ya da belki de Stettinden Triyesteye uzan-d grlebilir. Ve fethin yeni bir fethi, toprak katmann yeni bir top-rak katmay izlemesi ne kadar kesinse, Rusyann Trkiyeyi almas, Macaristan, Prusyay, Galiyay kendine katmasnn ve Slav birlii-ne inanm baz banaz filozoflarn dn grd Slav imparator-luunu gerekletirmesinin ancak balangc olur.

Rusya, kesinlikle fetihi bir ulustur. 1789un byk hareketi, yani demokratik lklerin ve insanolunun doal zgrlk [sayfa 34] su-suzluunun patlayc gc olan Avrupa Devrimi, kuvvet gsterilerini mthi bir hasm haline getirinceye kadar da yzyl sreyle byley-di. O dnemden bu yana, gerekte Avrupa ktasnda iki kuvvet var Rusya ve Mutlakiyetilik, Devrim ve Demokrasi. imdilik devrim bas-trlm gibi grnyor, ama yaamaktadr. Kendisinden her zaman-ki gibi derin bir korku duyuluyor. Milanodaki son kalkma haber-lerine gsterilen tepkinin iddetini gryorsunuz.29 Ama Rusyann Trkiyeye sahip olmasna izin verilirse ve gc, bylece, hemen he-men yar yarya artarsa, Avrupann tm geri kalan kesiminden s-


33

tn duruma gelecektir. Byle bir gelime, devrim davas iin anla-tlmaz bir felaket olabilir. Trkiyenin bamszlnn korunmas ya da Osmanl imparatorluunun olas zl durumunda, Rusyann bu topraklar kendine katma tasarsnn nlenmesi, en nemli sorun-dur. Byle bir durumda, devrimci demokrasi ile ngilterenin karla-r ayn dorultudadr. arn, stanbulu bakentlerinden biri yapmas-na, ne devrimci demokrasi, ne de ngiltere izin verebilir. Keye s-kt zaman herbirinin teki kadar azimle ara kar direndiini g-receiz. [sayfa 35]

New-York Daily Tribune n 3740, 12 Nisan 1853 Bayaz


34

FREDRCH ENGELS

TRKYE SORUNU

Bat Avrupa ve Amerika halknn, Trkiye olaylar konusunda doruya yakn bir yargya varmalar olana ancak son zamanlarda domutur. Yunan isyanna kadar30 Trkiye, niyet ve ama ne olur-sa olsun, bir terra incognita* idi ve halk arasndaki alelade bilgiler, tarihsel gereklerden ok, Arap usul gece elentilerine dayanmak-tayd. Resm diplomatik memurlar, yerinde bulunmu olmaktan t-r daha doru bilgiye sahip olmakla vnyorlard; ancak bu res-m grevlilerden hibiri, hibir zaman Trke, Gney Slavca, a-da Yunanca renme zahmetine girmedikleri ve Rum evirmenler-le Frenk tacirlerin ilgilendikleri konulardaki bilgilerine bal kaldk-lar iin, onlarn bilgileri de bir hiten baka bir ey deildi. Kald ki, bu aylak diplomatlarn, zamanlarn dolduracaklar her trl entri-ka vard. Aralarnda saygdeer tek istisna Alman tarihi Joseph von Hammerdi. teki centilmenler, halkla, kurumlarla, lkenin toplum-sal durumuyla ilgilenmiyordu: sadece sarayla ve zellikle, hasmnn gerek durumunu, gcn ve yardm kaynaklarn bilmeyen iki taraf arasnda araclk eden dzenbaz Fener Rumlaryla31 ilgileniyorlard. Byle deersiz bilgiler zerine kurulan gr ve dnceler, uzun za-man, Bat diplomasisinin Trkiyeye ilikin davranlarnn temeli ol-du, sylemesi garip ama, hl da byk lde temel oluyor.

ngiltere, Fransa ve hatta, uzunca bir zamandan beri Avusturya, [sayfa 36] karanlkta elyordamyla, belli bir Dou siyaseti aratrrken, bir

* Bilinmeyen toprak. -.


35

baka devlet, hepsini geride brakt. Geleneklerinde ve kurumlarn-da, znde ve davranlarnda, yar-Asyal olan Rusya, Trkiyenin gerek durumunu ve yapsn kavrayabilecek yeter insan buldu. Rusyann dini, Avrupa Trkiyesindeki insanlarn onda-dokuzunun diniyle aynyd; dili, Trk uyruundaki yedi milyonun diliyle hemen hemen aynyd; ve bir Rusun, yabanc dillerin temeline tam inme-se bile, iyi bilinen konuma yatknl, kendilerine iyi para denen Rus ajanlarnn, Trkiye olaylar hakknda tam bilgi sahibi olmalar-n kolaylatrmaktayd. Bylece ok erken bir dnemde, Rus hk-meti, Gneydou Avrupada pek byk lde lehine olan bu du-rumdan yararlanmay bildi. Yzlerce Rus ajan Trkiyeyi dolap, Rum Ortodoks hristiyanlara, ortodoks imparatoru, ba, doal koru-yucu ve bask altndaki Dou kilisesini kurtaracak kii olarak gste-rirken, zellikle Gney Slavlarna, ayn imparatoru, byk Slav soyu-nun btn boylarn eninde sonunda ayn saltanat altnda birletire-cek ve Avrupann ynetici soyu yapacak gl ar olarak da gste-riyordu. Ortodoks kilisesinin rahipleri, bu lkleri yaymak zere k-sa srede geni bir fesat a kurdular. 1809* Srp ayaklanmas,32 1821 Yunan isyan, u ya da bu lde dorudan Rus altn ve Rus etkisiyle tevik edildi; Trk paalarnn merkez hkmete kar isyan bayra at her yerde Rus entrikas ve Rus paras hibir zaman eksik olma-d; ve Trkiyenin bylesi i sorunlar, konu hakkndaki gerek bilgi-si, ay insan hakkndaki bilgisinden daha fazla olmayan Batl diplo-matlarn zihnini iyice kartrd zaman, sava ilan edildi, Rus ordu-lar Balkanlara doru yrye geti ve Osmanl mparatorluu par-a para blnd.

Son otuz yl iinde, Trkiyenin durumu hakknda genel bil-gi verme yolunda ok ey yapld bir gerek. Alman dil bilginleri ve eletirmenler, Trkiyenin tarihi ve edebiyat hakknda bilgi sahibi olmamz saladlar; imparatorluun toplumsal koullar hakknda, lkeye yerlemi ngilizler ve ngiliz tacirleri ok byk lde bilgi derledi. Ama diplomat ukalalar, yle grnyor ki, btn bunlar k-mseyerek, Dou masallarn okumadan gelmi olan ve benzeri g-rlmeyen en kokumu Rum kar dknlerinin bu masallardan da-ha gzkamatrc olmayan grleriyle gelitirilmi geleneklere elle-rinden geldii kadar inatla sarlmlardr.

Peki, bunun doal sonucu ne olmutur? Doal sonu, Batl hkmetlerin cahillii, gabilii ve buna dayal olarak tutarszl ve korkaklndan tr, Rusyann, btn esasl noktalarda, [sayfa 37] ya-va yava birbiri ardndan amalarna ulamas olmutur. Navarin sa-vandan bugnk Dou bunalmna kadar, Batl lkelerin tm ey-lemleri daha ok Dou sorunlar karsndaki ortak cehaletlerinden

* Almanca baskda (s. 23): 1804. -.


36

ve herhangi bir Doulu anlayn kavrayamayaca kk kskan-lklardan tr ya kendi aralarndaki kavgalarla boa karlm ya da bu eylemleri dorudan ve sadece Rusyann karna yaramtr. Ve sadece Yunanistan ile Trkiye Rumlar ve Slavlar, Rusyaya, doal koruyucular olarak bakmakla kalmad; hayr, stanbul hkmeti bi-le, Trkiye sorunlarn kendi gzleriyle grp yarglamaktaki mutlak yeteneksizlikleriyle vnen Batl elilere gerek yerini ve isteklerini anlatmakta tekrar tekrar umutsuzlua dtke, her olayda, kendi-ni Ryann insafna brakmak ve tm Trkleri boazdan karya sr-me ve Ayasofyann minarelerine Aziz Andrewnun han dikme ni-yetini aka dile getiren devletin koruyuculuunu istemek zorunda kald. Diplomatik gelenee karn, Rusyann bu srekli ve baarl saldrlar, sonunda, Avrupadaki Batl hkmetlerde, yaklaan teh-likeye dair belirsiz ve dumanl bir endie uyandrmtr. Bu endie, Trkiyede, status quonun korunmas dnya barnn gerekli kou-ludur eklindeki byk diplomatik inanc ortaya karmt. Belli baz modern devlet adamlarnn belagatli yetersizliini, cehalet ve aczini, yirmi yllk ksa sre iinde gelenek tarafndan takdis edilen ve l bir sz olmaktan kp, Kral Johnun Magna Cartas kadar eski ve tartl-maz duruma gelen bu aksiyomda olduundan daha ak itiraf ede-mezdi. Status quoyu koru! Niin, status quo korunduu iindir ki, Rusya, Srbistan isyana tahrik etmi, Yunanistan bamszlatrm, Budan ile Eflakn koruyuculuunu zerine alm ve Ermenistann bir kesimini elinde tutmutur. Btn bunlar olup biterken ngiltere ile Fransa, yerlerinden bir santim olsun kprdamamlardr, yalnz-ca bir kez, 1848de, o da Trkiyeyi deil, Macar gmenleri korumak iin davranmlardr. Avrupa diplomasisinin ve hatta Avrupa basn-nn gznde, tm Dou Sorunu, gelip, ya status quonun korunmas, ya Ruslarn stanbula girmesi ikili kmazna dayanyor dncele-rinde, bu seenekten baka bir eye kesinlikle yer olmuyor. rnekse Londra basnna bakn, The Times gazetesinin, Trkiyeyi para par-a blmeyi savunduunu ve Trk soyunun artk, Avrupann bu gzel kesini ynetmeye yeterli olmadn ilan ettiini gryoruz. Her za-man olduu gibi ustalkla, The Times, status quocu diplomatik gele-nee cesaretle saldryor, bunun srgit olanaksz olduunu ilan edi-yor. Bu gazetenin eli altndaki yeteneklerin tm, baka baka yn-lerden, bu [sayfa 38] olanakszl gstermekte ve Hal Ordularnn d-manndan arta kalana kar yeni bir hal saferi dzenlemek zere ngiliz duygularn devirmekte kullanlyor. Henz iki ay nce The Timesa ait olan, zamann takdis ettii, anlamsz bir deyime byle-sine vicdanszca bir saldrnn deeri yadsnamaz. Ne var ki, bu ga-zeteyi bilen, bu allmam cesaret gsterisinin, dorudan Rusya ile Avusturyann karma yapldn da bilir. Trkiyeyi bugnk duru-


37

munda tutmann srgit olanaksz olduuna ilikin gazetenin stunla-rnda ne srlen doru gr, Byk Peterin vasiyetindeki balca maddenin Boazn fethinin yerine getirilecei gn iin ngiliz ka-muoyunu ve dnyay hazrlamak gibi bir amatan baka bir amaca hizmet etmemektedir.

Kart gr, liberallerin yayn organ The Daily News temsil ediyor. The Times, daha sonra bir kar amacna uygun olarak sap-trmak iin olsa bile, hi deilse, sorunun yeni ve doru zelliini kavramtr. Buna karlk liberal gazetenin stunlarna en andan bir mantk, ama sadece bir eit aile mant egemendir. Gerekten de gazete, kendi evinin eiinden tesini grmyor. Bugnk koul-lar altnda, Trkiyenin paralanmasnn Ruslar stanbula getire-ceini, bunun ngiltere iin byk talihsizlik olacan, dnya bar-n tehdit edeceini, Karadeniz ticaretini ykacan ve ngilterenin Akdenizdeki sleriyle donanmas iin yeni silahlar gerektirecei-ni aka gryor. Ve bu nedenle The Daily News, ngiliz halknda fke ve korku uyandrmaya gayret ediyor. Trkiyenin bllme-si, Polonyann bllmesine eit bir crm deil mi? Hristiyanlar, Trkiyede, Avusturya ile Rusyadakinden daha ok din zgrl-ne sahip deiller mi? Trk hkmeti, deiik uluslarn, dinlerin ve yerel irketlerin kendi ilerini dzenlemelerine izin veren yumu-ak, baba bir hkmet deil mi? Avusturya ve Rusyayla karlat-rnca, Trkiye bir cennet deil mi? Orada can ve mal gvenlii yok mu? Ve ngilterenin Trkiyeyle ticareti, Avusturya ve Rusyayla olan ticaretin toplamndan daha geni deil mi ve her yl artmyor mu? Dolaysyla, The Daily News airce olabilecei lde, bir iir slu-buyla, Trkiyeyi, Trkleri ve Trk olan her eyi tanr derecesine y-celtiyor. Bu, okurlarnn ounca anlalamaz bir ey olsa gerek.

Trkler iin gsterilen bu garip evkin anahtar, milletveki-li David Urquhart beyefendinin almalarnda bulunabilir. skoya doumlu, yurdunun ortaaa ve atalarna ait anlaryla dolu, mo-dern, uygar ngiliz eitiminden gemi bu centilmen, yl boyun-ca Yunanistanda Trklere kar savatktan sonra, Trklerin [sayfa 39] lkesine geti ve bylece onlara ak olan ilk kii oldu. Romantik Highlandl* Pindus ve Balkan dalarnn vadilerinde, kendini yeni-den yurdunda buldu. Trkiye hakknda almalar, geri deerli bil-gilerle doludur, ama hemen hemen harfi harfine u paradoksta zetlenebilir: Bay Urquhart, ngiliz uyruu olmasayd, kesinlikle Trk olmay ye tutard; Presbiteryen kalvinist olmasayd, baka hibir di-ne deil, ama islam dinine bal olurdu; ve ncs, Britanyayla Trkiye, dnyada kendi ynetimlerine, dinsel ve meden zgrlkle-re sahip yegane iki lkedir, ite bu Urquhart, Palmerstona kar gelen

* Dalk Kuzey skoya. -.


38

ngiliz liberalleri iin, o zamandan bu yana byk Dou otoritesi ol-mutur ve The Daily Newsa, Trkiye hakkndaki vglerin malzeme-sini salayan odur. Sorunun bu tarafnda, bir anlk dikkati hakeden tek gr udur: Trkiyenin rmekte olduu syleniyor; ama ne-rede bu rme? Uygarlk Trkiyede hzla yaylmyor mu, ticaret ge-nilemiyor mu? Sizin sadece rme grdnz yerde, bizim ista-tistiklerimiz sadece ilerleme gsteriyor. imdi, artan Karadeniz tica-retinin tm itibarn sadece Trkiyeye balamak byk yanlg olur; ve ama, burada yaplan ey budur. Hani, Almanyann birok yerinde ok kestirme bir lke olan Hollandann sna ve ticar gcnn on-da-dokuzu sadece transit olan gayrisafi ihracat ve ithalatyla ll-mesi gibi bir ey bu. Ama gene de, Hollanda rneinde, her istatis-tikinin ilgisiz bir ba kurma diye karlayaca eyi, Trkiye rnein-de, ngilterenin tm liberal basn, bilgi Economist dahil, halkn saf-dilliine balamaya alyor. Peki yleyse, Trkiyede ticaret yapan-lar kim? Kukusuz Trkler deil. Onlarn, ticareti gelitirme yolu, k-kensel gebe yaamn srdrdkleri sralarda, kervanlar soymak-tan ibaretti; imdi biraz daha uygarlatklar iin, yaptklar ey, her trlsnden keyf ve baskc elkoymadr. Ticaretin tmn, byk li-manlarda yerlemi olan Rumlar, Ermeniler, Slavlar ve Frenkler yr-tyor ve kukusuz, bunu yapabilme durumunda olduklar iin Trk beyleriyle paalarna teekkr etmeleri gerekmez. Trklerin tm-n Avrupann dna karn, ticaretin bundan zarar grmesi iin hi-bir neden olmayacaktr. Genel uygarlkta gelime konusuna gelince, Avrupa Trkiyesinin her yannda bu ilerlemeyi yrtenler kimlerdir? Trkler deil, nk onlar sayca azdr ve seyrektirler, ve stanbul ile iki ya da blge dnda herhangi bir yerde yerlemi olduklar pek sylenemez. lkeye etkin biimde ne tr uygarlk getirilmise, onun gerek destekileri, tm kentlerdeki ve ticaret merkezlerindeki Rum ve Slav orta snftr. Nfusun [sayfa 40] bu kesimi, zenginlik ve etkinlik-te srekli olarak geliiyor, Trkler ise her geen gn daha gerilere iti-liyor. Ynetsel ve asker g onlarn tekelinde olmasayd, ksa sre iinde ortadan silinirlerdi. Ama bu tekel, gelecek iin olanakszdr ve Trklerin gc, ilerleme yoluna engeller koymann dnda, gsz-le dnmtr. Gerek u ki, arelerine baklmaldr. Onlarn ye-rine Ruslar ve Avusturyallar koymakszn arelerine baklamayaca-n sylemek. Avrupann bugnk siyasal yaps ebediyen srecek demek kadar anlam tar. Kim byle bir iddiada bulunur? [sayfa 41]



39

FREDRCH ENGELS

AVRUPA TRKYESNN DURUMU NE OLACAK?

Bu soruyu, Avrupa devlet adamlarnn, inat budalalklar, ke-miklemi rutinleri ve miras aldklar ruhsal tembelliklerinden do-lay bir karlk bulma giriiminden bile nasl rktklerini grdk. Aberdeen ve Palmerston, Metternich ve Guizot ve adlan hibir za-man anlmayacak olan 1848 ile 1852 yllan arasndaki cumhuriyet-i ve anayasal ardllarnn hepsi, bu sorunun zmnden umut kes-milerdir. ngilterenin ve Fransann btn notalarna, entrikalarna ve dzenlerine kulak asmadan, Rusya, adm adm ve, yava olmakla birlikte, durdurulamaz ekilde stanbula doru ilerlemektedir.

Ve her ne kadar Avrupann btn lkelerindeki btn partiler bu srekli ilerlemenin farknda iseler de, hibir resm devlet adam bunu belirlemeye cesaret edememitir. Bu gerein nasl uyguland-n ve hatta sonularn gryorlar, ama belirtilmesi son derece ba-sit olan nedenini gremiyorlar.

Rusyann stanbula doru ilerlemesinin byk etkeni, bunu engellemesi gereken aratan baka hibir ey deildir, yani status quonun korunmasna ilikin bo, ama hibir zaman uygulanmayan teoridir.

Bu status quo neyi kapsar? Bablinin hristiyan uyruklar iin status quo, kendilerinin Trkiye tarafndan bask altnda tutulmala-rnn srdrlmesinden baka bir ey deildir. Ve bunlar Trk ege-


40

menliinin boyunduruu altnda kaldka da Rum ortodoks [sayfa 42] ki-lisesinin ban, altm milyon Rum hristiyannn bakann, dier ba-kmlardan her ne olursa olsun, kendi doal koruyucusu ve kurtar-cs olarak grmektedirler. Ve ite bu yzden de Rus saldrganln-dan korunmak iin bulunmu olan ayn diplomatik sistem, Avrupa Trkiyesindeki on milyon hristiyan koruyucusu ve yardmc olarak Rusyaya ynelmeye zorlamaktadr.

Bir kez tarihsel gereklere gzatalm. Katerina IIden nce bile Rusya, Moldavyada ve Eflakda kendisine elverili koullar salamak iin hibir frsat karmamtr. Bu durum, ensonu Edirne antlama-syla (1829)33 yle bir lekte gerekletirilmitir ki, bugn szkonu-su bu iki prenslik, Trkiyeden ok, Rusyann egemenlii altndadr-lar. 1804 ylnda Srbistanda devrim patlak verince, Rusya, derhal, bakaldran beyi korunana alm, ve onu iki savata destekledik-ten sonra, iki antlama ile de, kendisine, i ynetiminde egemenlik salamtr.34 Yunanllarn bakaldrmasnda savan sonucunu kim salamtr. Yanyal Ali Paann gizli rgtleri ve bakaldrmalar m, Navarin sava m, Moredeki Fransz ordusu mu, ya da Londra kon-feranslar ve protokolleri mi, yoksa Balkanlardan geip Meri vadisi-ne bir Rus ordusu ile giren Diyebi mi?35 Ve Rusya bu ekilde aka Trkiyenin paralanmasn salarken, Batl diplomatlar kutsal sta-tus quonun korunmasn ve Osmanl imparatorluunun btnl-n garanti etmeye devam etmekten yorulmadlar!

Her ne pahasna olursa olsun status quonun korunmasna ili-kin bu gelenek ve bugnk durumuyla Trkiyenin egemenlii Batl diplomatlarn ana temas olduu srece, Avrupa Trkiyesindeki hal-kn onda-dokuzu, Rusyay, tek destei, kurtarcs ve peygamberi sa-yacaktr.

Bir an iin Rum-Slav yarmadasnn Trk egemenliinden kur-tarlm, ve orada halkn gereksinimlerini daha iyi karlayan bir y-netimin kurulmu olduunu varsayarsak, o zaman Rusyann duru-mu ne olurdu? Herkese bilindii gibi, Trk blgesinde kendisini ta-mamen ya da ksmen egemen klan her devlette, derhal, gl bir Rus aleyhtar parti gelimitir. Baml olanlarn Trk basksna kar tek snak olarak Rusyay grdkleri zaman byle olursa, Trk bas-ksndan korku ortadan kalkt zaman ne bekleyebiliriz?

Ama Boazlardaki Trk etkisi ortadan kalkarsa, Balkan Yarm-adasndaki eitli ulusal topluluklar ve mezhepler zgrlklerini el-de ederlerse, ve Avrupann btn byk devletlerinin entrikalarna ve niyetlerine, bunlarn birbirine kart isteklerine ve karlarna kap ve baca alrsa, bir dnya sava patlak [sayfa 43] vermez mi? Korkunun ve rutinin diplomasisi, kendisine bu soruyu sormaktadr.

Clarendonlarn, Palmerstonlarn, Aberdeenlerin, ve br


41

Avrupa-l dileri bakanlarnn byle bir sonuca cesaret etmele-ri beklenemez. Olsa olsa, korkudan titreyerek bunu dnebilirler. Ama tarihi inceleyerek, insan yazgsnn sonu gelmeyen deiiklik-leri karsnda hayret etmeyi renmi olan; bu deiiklik tarihi iin-de sreksizlikten baka srekli hibir eyin, deiiklikten baka de-imeyen hibir eyin olmadn grm olan; tarih tekerleinin, b-tn kuaklarn gzyana bakmakszn, byk imparatorluklarn ha-rabeleri zerinden acmaszca yuvarlanarak sakin akp gemi oldu-unu izlemi olan, bir szckle, insanlk tarihinin basit plak gerek-lerinden hibir demagoji arsnn ve hibir kkrtc bildirinin daha devrimci bir etki yapamayacan anlayacak gre sahip olan; bu-harn ve rzgarn, elektriin ve basnn, topu ateinin ve altnn ke-finin birbirleriyle birleerek bir ylda, daha nce btn bir yzyln ya-ratabileceinden daha ok deiiklik ve devrimler yaratan kendi a-mzn aklalmaz devrimci niteliini kavrayabilmi olan, gerek -zmn bir Avrupa sava dourabilmesi olana karsnda, bu tarih-sel soruyu kendisine sormaktan kanamaz.

Hayr, eskiden kalma diplomasi ve ynetim anlay, bu zor-luklar hibir zaman zmleyemez. Birok baka sorun gibi, Trk sorununun zm de Avrupa devrimine baldr. lk bakta anor-mal gibi grnen bu soruyu, bu byk hareketin kapsam iinde gr-mek, haddini bilmemek deildir. 1789 ylndan beri devrimin kilo-metre talar, daima daha ileri gitmitir. Son kilometre talarnn ad-lar Varova, Dobruca, ve Bkre idi; bundan sonraki devrimin ia-ret levhalarnn Petrograd ve stanbul olmalar gerekir. Bunlar, dev-rim kart Rus devinin, saldrlmas gereken iki kolay yaralanr yeridir.

Avrupa Trkiyesinin bllmesine ilikin belirli bir plan nermek bo bir hayal oyunu olur. Herbiri teki kadar aklayakn en az yirmi adet neri ortaya kar. Ama biz, bo hayalleri kapsayan ta-sarlarla akna dnmek deil, kar konulamayan gereklerden ge-nel sonular elde etmek ardndayz. Ve bu gr asndan bakld-nda, sorunun iki yz olduunu grmekteyiz.

lknce, basit olarak, Avrupa Trkiyesi denilen yarmadann Gney Slav rknn doal bir miras olduu yadsnamaz bir gerektir. Oniki milyonluk nfusunun yedi milyonu bu rktandr. Binikiyz yl-dan beri arazi bu rkn maldr. Slav rkndan gelmi olmakla birlikte sonralar Rum dilini kabul etmi olan [sayfa 44] serpitirilmi bir nfus d-ndakiler, uzun zamandan beri her trl ilerlemeye inatla kar koy-mu olan Trk ya da Arnavut barbarlardr. Buna karlk, lkenin i ta-rafndaki Gney Slavlar, uygarln tek sahibidirler. Her ne kadar bun-lar henz bir ulus deillerse de, daha imdiden Srbistanda gl ve olduka belirli bir ulusal ekirdee sahiptirler. Bugnk egemenlik-lerini, sayca kendilerinden ok stn bir dmana kar onbir yllk


42

cesur bir savaa borludurlar. Kltr ve genel uygarlk bakmndan son yirmi yl iinde abuk gelimilerdir.

Bulgaristandaki, Trakyadaki, Makedonyadaki ve Bosnadaki hristiyanlar, Srbistana, ulusal egemenlikleri iin verecekleri sava-lar iin evresinde toplanmalar gereken bir merkez gzyle bak-maktadrlar. Ksacas, Srbistan ve Srp milliyetilii ne kadar yerle-irse, Trk Slavlar zerindeki dorudan Rusyann etkisi de o kadar geriye itilmi olur, nk Srbistan, hristiyan bir devlet olarak kendi yerini alabilmek iin politik kurumlarn, okullarn, bilimini ve snai rgtlenmesini, Bat Avrupadan dn almak zorunda kalmtr, bu durum ayn zamanda, Rus koruyucu egemenliine karn, zgrl-n elde etmesinden beri, anayasal bir krallk olmas elikisini de aydnlatmaktadr.

Kan ball ve ortak dinleri, Ruslar ile Gney Slavlar arasn-da ne kadar balant kurarsa kursun, Gney Slavlarn egemenlikle-rini saladklar gnden balayarak, Ruslar ile olan karlar birbiri-ne aykr olacaktr. Her iki lkenin corafya durumundan doan ti-caret gerekleri, bu durumu aydnlatmaktadr. Toplu bir i lke olan Rusya, bugn ounlukla tarmsal rnler retiyor ve belki ilerde s-na rnler de retir. Yunan-Slav yarmadas gerekte olduka snrl bir alana sahiptir, ama olduka geni sahilleri bir zamanlar egemen bulunduu deniz tarafndan sarlmtr; bugn esas olarak transit trafiinin getii bir ticaret lkesidir, ama gene de kendi retiminin gelimesine elverili mkemmel kaynaklara sahiptir. Rusyann eko-nomisi, Gney Slavlar piyasann geniletilmesine gtren bir teke-le dayanmaktadr. Bundan baka, her ikisi de, Akdenizde birbirinin rakibidir; ama her ne kadar Rusyann oradaki en canl kan, yalnz kendi rnlerine srm salamak olsa da, Gney Slavlar bugn bi-le Dounun pazarlarna Bat Avrupann rnlerini getirmekte byk kar grmektedirler. Byle bir durumda, bu iki ulusun birbirleriyle uyumalar nasl olanakl olabilir? Trk Gney Slavlar ile Yunanllarn, bugn, Rusyadan ok, Bat Avrupa ile daha fazla ortak kan var-dr. Ve Ostend, Havre ve Hamburgdan balayan demiryollar, bugn planlanmakta olduu [sayfa 45] gibi, Budapeteden teye, Belgrada ve stanbula uzandnda, Gney-Dou Avrupadaki Bat uygarlnn ve Bat ticaretinin etkisi srekli bir ekil alacaktr.

te yandan, geindirmek zorunda olduklar asker bir igalci mslman snfn basks altndaki Slavlar, Trkiyeden iddetle ya-knmaktadrlar. Bu asker igal, gerek asker, gerek sivil, gerek tre-sel, tm kamu grevlerini kendinde toplamtr. Ama Rus ynetim sistemi de, feodal kurumlarla birletirilmi olmad btn durum-larda, sivil makamlarn ve tresel hiyerarinin, asker gr asn-dan rgtlenmi ve bedelinin hepsini halkn dedii bir igalden ba-


43

ka nedir ki? Ama byle bir sistemin Gney Slavlarn kandrabilecei-ni sananlar, 1804 ylndan beri Srbistan, tarihine baksnlar: Srp ege-menliinin kurucusu Kara Yorgiye, halk, srtn evirmitir, ve ege-menlii tekrar kurmu olan Mihayil Obrenovi de kfr ve utan iin-de lkeden kovulmutur, nk bunlar, yiyicilik, yar-asker bir b-rokrasi, ve paalar yntemiyle smrc lider grntleriyle, Rus otokratik sistemini uygulama giriiminde bulunmulardr.

te sorunun basit ve kesin zm de burada yatmaktadr. Gerek tarih, gerekse amzn gerekleri, Mslman mparatorlu-unun harabeleri zerinde, Avrupada, bamsz bir Hristiyan Devle-tin kurulmas gerektiini ayn lde gstermektedir. Bundan son-raki devrimci atlm bile, Rus mutlakiyetilii ile Avrupa demokrasi-si arasnda oktan giriilmi olan atmann zmn getirebilir. Byle bir atmaya, dmende hangi ynetim olursa olsun, ngiltere de katlmak zorundadr. ngiltere, hibir zaman Ruslarn stanbulu ele geirmesine izin veremez. arlarn dmanlaryla ortaklaa, ya-lanarak zayflam ve rm Babli yerine, bamsz bir Slav dev-letinin kurulmasndan yana olmaldr.36 [sayfa 46]



44

KARL MARX

TRKYE VE RUSYA (PARA)

Londra, Sal, 24 Mays 1853

Cumartesi gn, Brksel ve Paristen, 13 Maysa kadar stan-buldan gelmi haberleri kapsayan telgraflarn sonuncular alnd. Telgraflarn geliinden hemen sonra, dileri bakanlnda, bu-uk saat sren bir hkmet toplants yapld. Ayn gnde, iki buhar-l firkateynin London 90 ve Sanspareil 71 Spitheadden Akdenize hareketini bildiren buyrultular, telgrafla Portsmouthdaki Amirallik Dairesine gnderildi. Buharl firkateyn Highflyer 21 ve Oden 16ya da denize almalar bildirildi.

Bu telgraf haberlerinin iinde ne vard ki, bakanlar byle ani-den harekete geirdi ve ngilterenin sakin vurdumduymazln boz-du?

Kutsal yerler sorununun Rusyay tatmin edecek bir biimde zmlendiini biliyorsunuz;37 Paris ve Londradaki Rus elilikleri-nin verdii gvenceye gre, Rusya, bu kutsal yerlerde ncelike pa-yndan baka bir ey istememekteydi. Rus diplomasisinin amalar, Friedrich Barbarossa ve Arslan Yrekli Richardn amalar gibi val-yeceydi. En azndan, The Timesn bize syledii budur.

Ama diyor Journal des Dbats,38 5 Maysta Odessadan ge-len Rus buharl firkateyni Basarabya, Prens Menikova tezkere ge-tiren bir Rus albay tayordu; ve bu ayn 7sinde, cumartesi gn, Prens, Babli bakanlarna, iinde yeni istekler ve hak iddialarnn ne srld bir itilafname ya da zel bir antlama tasla [sayfa 47] sunuyordu. Adna ltimatom denen belge budur, nk bu belgeye


45

eklenen ksa bir notta, en son tarih olarak 10 Mays sal gnne ka-dar Divann kabul ya da ret yantnn beklenecei belirtiliyordu. Not, yaklak olarak u szlerle sona ermekteydi: Eer Babli ret yant vermeyi uygun grrse, imparator, bu harekette, kendi kiiliine ve Rusyaya kar tam bir sayg eksiklii grmeye zorlanm olacak ve bu haberi derin bir zntyle alacaktr.

Bu anlamann balca amac, Babliye bal btn hristi-yan Rumlar Rus imparatorunun koruyuculuu altna sokmay sala-makt. 18. yzyln sonunda yaplan Kk Kaynarca Antlamasyla,39 stanbulda zel bir Rum ortodoks kilisesi kurulmasna izin verilmi ve bu kilisenin papazlaryla Trkler arasnda atma olmas halin-de, mdahale etme ayrcal Rus eliliine tannmt. Bu ayrcalk, Edirne Antlamasnda da yinelendi. Prens Menikovun imdi istedi-i ey, istisna olan bu ayrcal, Trkiyedeki tm ortodoks kilisesi-nin, yani Avrupa Trkiyesindeki nfusun geni ounluunun genel koruyuculuuna dntrmektir. Bunun yansra, stanbul, Antakya, skenderiye ve Kuds patriklerinin ve bapiskoposlarn (Ruslara kar-) ihanetleri kantlanmadka, yerlerinden oynatlamamalar ve by-le bir durumda, ancak, arn rzasyla yerlerinden alnabilmeleri-ni istiyor. Baka bir deyile, Menikov, sultann egemenlik hakkn Rusyann eline teslim etmesini istiyor.

te cumartesi gn telgrafla gelen haber buydu; nce, Prens Menikovun, ltimatomuna yant iin tand sreyi bu ayn 14ne kadar uzatt haberi; sonra Trk bakanlar arasnda bir deiiklik ya-pld, Rusyaya kar olan Reit Paann dileri bakan olarak atan-d ve Fuad Efendinin grevinde kald haberi; en sonra da Rus lti-matomunun reddedildii haberi.

aret niteliinde bir dizi zaferden sonra, Rusya, Trkiyeden olsa olsa bu kadar istekte bulunabilirdi, daha fazlas olanakszd. Bu, Rusyann, kklemi inancna yani Avrupaya her kardevrim ara-lnn kendisine Osmanl imparatorluundan dnler alma hakkn verdii inancna inatla sarldnn en iyi kantdr. Gerekten de, ilk Fransz Devriminden beri, Ktadaki her gerileme, Rusyann Douda ilerlemesiyle zde olmutur. Ne var ki, Rusya, Avrupann imdiki durumunu, Laibach ve Verona kongrelerini, hatta Tilsit barn izle-yen Avrupa koullaryla kartrrken yanlyor. Rusya, Ktada herhan-gi bir genel sava izleyecek devrimden, sultann, arn saldrsndan korktuundan daha fazla korkmaktadr. Eer teki devletler kararl davranrsa, Rusyann pek efendice bir davranla geri ekilmesi ke-sindir. [sayfa 48] Ancak gene de, bu sefer de yapabilecei gibi, Rusyann son zamanlardaki manevralar, her olayda, Trkiyeyi iinden dat-maya girimi unsurlara gl bir hz kazandrmtr. Tek soru udur: Rusya kendi zgr atlmyla m davranmaktadr, yoksa modern fa-


46

tumun devrimin gnlsz ve bilinsiz bir klesinden baka bir ey deil midir? Ben ikincisine inanyorum. [sayfa 49]

New-York Daily Tribune KARL MARXn 3790, 9 Haziran 1853


47

KARL MARX

LTMATOM VE SONRASI(PARA)

Londra, Cuma, 27 Mays 1853

Size son kez aktardm, Rus ltimatomunun reddi ve stan-bulda Rus aleyhtar bir hkmet kurulduu haberi, tamamen doru-land. En son haberler stanbuldan; 17 Mays tarihli olan yle:

Reit Paa greve balar balamaz, Prens Menikovdan sreyi alt gn uzatmasn istedi. Menikov, diplomatik ilikilerin kesildiini ilan ede-rek ve gerekli gidi hazrlklarn yapmak zere stanbulda gn daha ka-lacan ekleyerek, bunu reddetti ve Babliye, yeniden dnmelerini ve alkonduu ksa sreden yararlanmalarn salk verdi.

stanbul kl, 19 Mays tarihli haberden de unlar reniyo-ruz:

Ayn 17sinde, sorunu grmek zere, Divan topland, Prens Menikovun nerdii ekliyle antlamann kabul edilemeyeceine ke-sinlikle karar verildi. Ancak, bu durum kendisine bildirildii zaman Prens Menikov stanbuldan ayrlmad. Tam tersine, Reit Paayla yeniden temas kurdu. Rus eliliinin hareket gn artk kesin deil

Bu sonuncu habere karn, Fransz hkmetinin akam ga-zetesi La Patrie,40 Prens Menikovun Odessaya hareket ettiine ve olayn stanbulda pek az heyecan yarattna dair hkmetin rapor-lar aldn aklyor. Pays, bu aklamayla ayn grte, [sayfa 50] ancak Presse41 kar. Bununla birlikte Girardin, haber doruysa, nedenin de


48

kolaylkla bilinecek trden olduunu ekliyor.Prens Menikov, gerekten Bykdereden Odessaya hare-

ket ettiyse, dorusu, grevinde baarszla urad (manque son effet)* iin bir yerden tekine ekilmekten baka seenei kalma-d iindir.

Baz gazeteler Amiral Delasussen donanmasnn anakkale Boazn getiini, imdi Halite demiratm olduunu ne sryor-lar, ama The Morning Post bu iddiaya kar kyor. Triester Zeitung, Bablinin, Prens Menikova yant vermeden nce, Lord Redcliffe ve Bay de la Coura, sonunda onlarn desteine gvenip gveneme-yeceini sorduuna dair okurlarn temin ediyor. The Times ciddiyet-le kar kyor buna.

imdi size, 5 Maystan 12 Maysa kadar stanbulda yaplan g-rmelerle ilgili merak uyandrc baz ayrntlar kapsayan bu iin ba-ndan sonuna, Kuzey barbarlyla Bizans ikiyzlln nefret ve-rici biimde birletiren ve Rusyay ve Avrupaya gln drmeyi baaran Prens Menikovun gln davrann ortaya koyan Paris Sicleden szc szcne bir eviri veriyorum. Bu Grec du Bas-Empire** sadece tiyatroya zg davranlarla tm bir imparatorluk zerinde egemenlii ele geireceini sand. Rusya iin yce ile g-ln arasnda ancak kanla temizlenebilecek gln arasnda hi-bir basamak kalmad. Ama parababalan snfnn imdiki borsa tellal-l gnleri, valyece spor karlamalar gnleri deil. Sicledeki42 yaz yle:

5 Mays perembe gn, Fransz posta gemisinin hareket gn Babli kutsal yerler sorununun zmn aydnlatan fermanlarn kopya-larn Bay Delacoura ve Prens Menikova gnderdi. Gn, herhangi bir bil-diride bulunulmadan, Prens Menikov tarafndan herhangi bir giriimde bulunulmadan geti, ve btn eliler, sorunu zlm sanarak, iban-daki hkmetlerine ilerin mutlu getiini haber vermek iin Fransz posta gemisinin hareketinden yararlandlar. Bununla birlikte, kutsal yerlerle ilgili ferman dorudan alm olan Prens Menikov, kutsal mezar sorununun -zmn ve Yunan kilisesinin gelecekteki ayrcaln ve baklklarn ie-ren, yani bu kilisenin en geni himayesinin Rusyaya balanmasn, byle-likle, Trkiyede iki ayr hkmdar mslmanlar iin sultan ve hristiyan-lar iin ar ilamn ieren bir senet verilmesini istedii bir ltimatomu s-radan bir kavasla, yani bir jandarmayla, gece yansna doru dileri [sayfa 51] bakanna gnderdi. Prens, bu ltimatomun yantlandrlmas iin Babliye yalnz drt gn tanyor, bundan baka, o sarada ltimatomun alndnn bir hkmet grevlisince hemen dorulanmasn istiyordu, dileri baka-n, ona, aas ile, bir jandarma assubay ile, bir eit alnt belgesi gnderdi. Ayn gece prens, Odessaya bir vapur gnderdi, 6 Mays cuma gn, sultan,

* Amacna ulaamad. -.** Bizans Rumu. -.


49

byle allmam tarzda iletilen ltimatom kendisine bildirildikten sonra, Divan toplantya ard ve Lord Redcliffei Bay Delacouru olanlardan res-men haberdar etti. Bu iki bykeli ortak bir politika iin hemen nlem al-d, ve bu arada Babliye sz ve biim bakmndan byk bir lllk gs-tererek ltimatomu reddetmeyi tledi. Bundan baka Bay Delacourun, Fransann kutsal yerlerle ilgili 1740 Antlamasnn kendisine tand hak-lara dokunan her antlamaya kar kacan son derece biimsel olarak aklamas gerekiyordu. Prens Menikov bu arada Bykdereye ekilmi-ti (tpk Ailin adrna ekildii gibi), Bay Canning, 9 Maysta, prensin tem-kinli bir tavr ortaya koymasna vesile olmak amacyla, onunla bir gr-me yapmak dileinde bulundu. Reddedildi. Ayn sonunda, sava ve dile-ri bakanlar, mantkl bir zme ulamay denemek iin Prens Menikova kendisini ziyaret etmesini dilemi olan sadrazamn yanndaydlar. Gene ret. Bununla birlikte Prens Menikov, sreyi gn daha uzatmaya hazr oldu-unu bildirdi. Bunun zerine sultan ve bakan, kararlarnn verilmi olduu, zamann bir deiiklik yapmayaca yantn verdiler. Bablinin bu olum-suz yant, ayn 10unda, gece yansna doru, btn Rus eliliinin toplan-m bulunduu ve yaplacak olan yolculuun hazrlklarnn gnlerden beri grld Bykdereye gnderildi. Bu koullardan haberdar edilmi olan Trk bakanl, sanki sultan sorunu zm ve yeni bir hkmet kurmu gi-bi, neredeyse bundan vazgeiyordu.*

Trkiye olaylaryla ilgili raporumu, btn bu iler olup biterken Rum rahiplerinin takndklar tutumu gsteren, Constitutionnelden bir alntyla sonulandryorum:

Bu sorunla derinden ilgilenen Rum rahipler, statu qoudan, yani Babliden yana olduklarn bildirdiler. Rusya imparatoru tarafndan kendi-lerine zorla kabul ettirilmek istenen koruyuculuk tehdidine kar en mas-se** protestoda bulunuyorlar. Genellikle, Rumlar, Rusyann desteini arzu-larlar, ama ancak onun dorudan egemenliine bal olmamak kouluyla. Rus kilisesine baml [sayfa 52] duruma gelmesini, Petersburg kabinesinin ta-sarmlar kabul edilirse zorunlu olarak ortaya kacak byle bir eyi dn-mek, onlara iren geliyor. [sayfa 53]

New-York Daily Tribune KARL MARXn 3791,10 Haziran 1853

* Sicleden yaplan alnt, ngilizce metinde zetlenerek verildii iin (s. 31), Almanca metinden evrilmitir (Werke, 9, s. 112-113). -Sol Yaynlar.

** Kitle halinde. -.


50

KARL MARX

NGLZ VE FRANSIZ DONANMALARI* THE TMES RUSYA GENLEMES

Londra, Sal, 31 Mays 1853

Amiral Corrynin donanmas, Amiral Dundasn donanmas-n takviye edecei Malta yolunda Miscay Krfezinde grld. The Morning Herald hakl olarak u gzlemi ortaya koyuyor:

Haftalar nce amiral Dundasn, Salamisde Fransz donan-masna katlmasna izin verilseydi olaylarn bugnk dununu hayli farkl olurdu.

Rusya, salt grn kurtarmak iin olsa bile, Menikovun g-ln gsterilerini, gerek sava manevralaryla destekleyecekse, ilk iki adm, olas ki, Tuna Prensliklerini yeniden igal etmek ve Edirne Antlamasyla ele geirmek iin her abay gsterdii Ermenistann ili olan Kars ve Batum limann almaktan ibaret olacaktr. Batum li-man, Dou Karadenizde gemiler iin tek gvenli snak olduun-dan, bu limann Rusyann eline gemesi, Trkiyeyi Pontustaki son deniz ssnden yoksun brakacak ve o kesimi Ruslarn zel denizi durumuna getirecektir. Ermenistann en zengin ve en iyi ekilip-bii-len blgesi Karsa ek olarak bu liman, Rusyaya, ngilterenin Trabzon zerinden ranla yapt ticareti kesme ve Kk Asyaya olduu ka-dar ngiltereye kar bir harekette kullanlacak bir s elde etme ola

doğu sorunu (türkiye) - kurtuluscephesi.com · marx ve engels’in the eastern question...

Documents