doktoratura ne ut - republika e shqipËrisË...
TRANSCRIPT
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË
DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË
PËRDORIMI I TEKNIKAVE DHE TEKNOLOGJIVE TË REJA NË
MËSIMDHËNIEN E GJEOGRAFISË
PUNOI: UDHËHEQËS SHKENCOR:
ROBERT HYKOLLARI Prof. Dr. AGIM SHEHU
Tiranë 2012
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË
DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË
DISERTACION
Tema: Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në
mësimdhënien e gjeografisë
I përgatitur nga Ma. ROBERT HYKOLLARI, nën drejtimin e udhëheqësit shkencor
Prof. Dr. AGIM SHEHU
Në kërkim të gradës shkencore “DOKTOR”
Mbrohet më date…………………2012, para jurisë së përbërë nga:
1)……………………………………………………….……………Kryetar
2) ……………………………………………………………………Antar (oponent)
3) ……………………………………………………………………Antar (oponent)
4) ……………………………………………………………………Antar
5) ……………………………………………………………………Antar
Tiranë 2012
[Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë]
III
PASQYRA E LËNDËS
PJESA E PARË
KAPITULLI I. DISA MENDIME TЁ KOHЁS
I.1 Hyrje……………………………………………………………………………….…..… 4
I.2 Qёllimi, rёndёsia, objektivi, detyrat e temёs………………………………………….… 8
I.3 Metodologjia e trajtimit të temës……………………………………………………….… 10
KAPITULLI II. LIDHJET E GJEOGRAFISЁ ME SHKENCAT GJEOMATIKE.
II.1 Hyrje……………………………………………………………………………………… 12
II.2 Lidhjet e gjeografisë me hartografinë…………………………………………………… 12
II.3 Teknologjia e programimeve…………………………………………………………... 15
II.4 Hartografimi dixhital…………………………………………………………………..… 19
II.5 Lidhjet e gjeografisë me fotogrametrinë dhe remote sensing………………….………. 21
II.5.1 Hyrje…………………………………………………………………………….. 21
II.5.2 Fotogrametria……………………………………………………………………. 22
II.5.3 Remote sensing {ose telededeksioni}…………………………………………… 23
II.5.4 Lidhjet e gjeografisë me Sistemet e Informacionit Gjeohapësinor……………… 24
KAPITULLI III. EDUKIMI ME ANËN E SHKENCAVE GJEOMATIKE
III.1 Hyrje………………………………………………………………………………….. 27
III.2 Edukimi në hartografi…………………………………………………………………. 29
III.3 Edukimi në Fotogrametri……………………………………………………………… 31
III.4 Edukimi në Remote Sensing (RS)…………………………………………………….. 36
III.5 Edukimi me Sistemet e Informacionit Gjeografik (SIG=GIS)……………………….. 38
III.6 Disa detyra dhe tendenca për të ardhmen……………………………………………... 41
KAPITULLI IV. TEKNIKAT DHE TEKNOLOGJITË
IV.1 Hyrje………………………………………………………………….……………….. 44
IV.2 Instrumentat e rilevimit……………………………………………………………….. 45
IV.3 Evoluimi i teknikave dhe teknologjive……………………………………………….. 50
IV.3.1 Hyrje…………………………………………………………………………….. 50
IV.3.2 Teknikat dhe teknologjitë bashkёkohore……………………………………….. 50
KAPITULLI V. DISA DETYRA DHE TENDENCA PЁR TЁ ARDHMEN V.1 Hyrje……………………………..……………………………………………………. 56
V.2 Përfundime për pjesën e pare……….………………………………………………..…. 58
[Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë]
IV
PJESA E DYTË: ANKETIMI
KAPITULLI VI
VI.1 Hyrje…………………………………………………………………………………..… 62
VI.2 Pyetjet për “testin” e nxënësve të klasës 10, 11 dhe 12…………………..……… 63
VI.3 Analiza dhe vlerësimi i anketimit……………………………………………………... 65
VI.4 Disa rezultate të karakterit gjeoinformativ(GI)……………………………..……........ 68
VI.5 Rezultate të karakterit logjik e njohës………………………………………………… 70
VI.6 Sondazh mbi përdorimin internetit nga nxënësit…………………………………...... 72
VI.7 Harta, fotografi ajrore dhe imazhe satelitore për testin e nxënësve, sipas klasave…… 74
VI.8 Kriteret baze te vleresimit te permbajtjes se informacionit gjeografik…………......... 80
VI.9 Vlerësimi i nxënësve me nota sipas klasave………………………………………….. 81
VI.10 Paraqitja grafike e tabelave të vlerësimit me nota sipas klasave dhe gjimnazeve……. 82
VI.11 Histogramet e rezultateve sipas klasave viti 2011………………………………...... 85
VI.12 Numri i vajzave dhe djemve sipas klasave dhe gjimnazeve……………………...... 88
VI.13 Nota mesatare (n) dhe mediana (m)………………………………………………… 89
VI.14 Ekuacionet e regresit. Tabelat e përgjithshme dhe grafikët....................................... 92
VI.15 Ndryshimet e notave ndërmjet klasave…………………………………………………. 101
VI 16 Grafikёt e ndryshimeve sipas klasave…………………………………………………
104
KAPITULLI VII. PËRPUNIMI STATISTIKOR I MADHËSIVE TË RASTIT
VII.1 Hyrje…………………………………………………………………………………... 105
VII.2 Formulat bazë të përdorura nga statistika gjeografike………………………….. 106
VII.3 Entropia (E)…………………………………………………………………………. 109
VII.4 Rezultatet e anketimit……………………………………………………………….. 110
VII.5 Perfundime dhe rekomandime të përgjithshme……………………………………… 112
LITERATURA E PËRDORUR…………………………………………………………….. 114
[Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë]
V
LISTA E FIGURAVE
KAPITULLI I
Fig. I.1 Etapat kryesore të metodologjisë së temës…………………………………………. 10
KAPITULLI II
Fig.II.1 Metodё e zgjeruar e krijimit të hartave……………………………………………... 16
Fig.II.2 Metodë moderne dhe e thjeshtë në krijimin e hartës dhe dokumenteve………… 17
Fig.II.3 Pyetsori-Kontrolli i etapave dhe proçeseve të krijimit të hartës…………...……… 18
KAPITULLI III
Fig.III.1 Natyra dinamike e zhvillimit të kurrikulave dhe ristrukturimit………………..….. 30
Fig.III.2 Pёrshkrim paksa i detajuar nё fushёn e subjektit FG………………………….. 35
Fig.III.3 Detaje nё fushёn e subjektit DND (RS)………………………………………….. 37
KAPITULLI IV
Fig. IV.1 Fotografimi ajror i territorit……………………………………………………… 46
Fig. IV.2 Përfytyrimi i dyfishtë i bazuar në ndërtimin e kamerës ajrore…………………. 47
Fig. IV.3 Etapat e punës deri në krijimin e plotë të produktit hartografik………………… 49
Fig. IV.4 Aparatura fotografimi nga ajri………………………………………………….. 54
Fig. IV.5 Aparatura fotografimi nga toka…………………………………………………. 55
HARTA, INAZHE SATELITORE DHE FOTO AJRORE
KAPITULLI VI
Fig.VI.1 Harta fizike e gadishullit të Ballkanit …………………………………………… 74
Fig.VI.2 Harta fizike e Shqipërisë …………………………………………………….…… 75
Fig.VI.3 Harta fizike e Kosovës ………………………………………………………….... 76
Fig.VI.4 Imazh satelitor i përdorur për anketim në klasën e 10......................................... 77
Fig.VI.5 Imazh satelitor i përdorur për anketim në klasën e 11……………………….….. 77
Fig.VI.6 Imazh satelitor i përdorur për anketim në klasën e 12.............................................. 79
Fig.VI.7 Foto ajrore e përdorur për anketim në klasën e 10................................................ 79
Fig.VI.8 Foto ajrore e përdorur për anketim në klasën e 11............................................... 79
Fig.VI.9 Foto ajrore e përdorur për anketim në klasën e 12................................................. 79
[Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë]
VI
LISTA E TABELAVE
KAPITULLI IV
Tabela.IV.1 Klaifikim i satelitëve sipas përmasave dhe peshave të tyre………………….… 43
KAPITULLI VI
RREGULLA TЁ KARAKTERIT GJUHЁSOR
Tabela VI.1. Gjimnazi “Sami Frashëri”.………………………………………………… 66
Tabela VI.1.1. Gjimnazi Sami Frashëri, (viti 2007). …...................................................... 66
Tabela VI.2 . Gjimnazi Petro Nini Luarasi, (viti 2011). ………………………………… 67
Tabela VI.3. Gjimnazi Arben Broci ,viti 2011. …………………………………………. 67
REZULTATE TЁ KARAKTERIT GJEOINFORMATIV
Tabela VI.4. Gjimnazi Sami Frasheri (V.2011)…………………………………………… 68
Tabela VI.4.1. Gjimnazi Sami Frasheri (V.2007)…………………………………………. 68
Tabela VI.5. Gjimnazi Petro Nini Luarasi (V.2011)……………………………………. 69
Tabela VI.6. Gjimnazi Arben Broci (V.2011)…………………………………………… 69
REZULTATE TЁ KARAKTERIT LOGJIK E NJOHЁS
Tabela VI.7. Gjimnazi Sami Frasheri(V.2011)…………………………………………... 70
Tabela VI.7.1. Gjimnazi Sami Frasheri (V.2007)…………………………………………. 70
Tabela VI.8. Gjimnazi Petro Nini Luarasi (V.2011)………………………………….…. 71
Tabela VI.9. Gjimnazi Arben Broci(V.2011)…………………………………………… 71
Tabela VI.10. Sondazh mbi përdorimin internetit nga nxënësit……………………………. 72
VLERЁSIMI I NXЁNЁSVE ME NOTA SIPAS KLASAVE
Tabela VI.11. Gjimnazi Sami Frasheri…………………………………………….……… 81
Tabela VI.12. Gjimnazi Petro Nini Luarasi………………………………………………. 81
Tabela VI.13. Gjimnazi Arben Broci…………………………………………………….. 81
EKUACIONET E REGRESIT. TABELAT E PЁRGJITHSHME
DHE GRAFIKЁT
Tabela VI.14. Gjimnazi “Petro Nini Luarasi”; klasa 12……………………………….... 92
Tabela VI.15. Gjimnazi “Petro Nini Luarasi”; klasa 11………………………………..... 93
Tabela VI.16. Gjimnazi “Petro Nini Luarasi”; klasa 10…………………………………. 94
Tabela VI. 17. Gjimnazi “Sami Frasheri”; klasa 12……………………………………... 95
Tabela VI.18. Gjimnazi “Sami Frasheri”; klasa 11……………………………………… 96
Tabela VI.19. Gjimnazi “Sami Frasheri”; klasa 10………………………………………. 97
Tabela VI.20. Gjimnazi “Arben Broci”; klasa 12……………………………………….. 98
Tabela VI.21. Gjimnazi “Arben Broci”; klasa 11………………………………………... 99
Tabela VI.22. Gjimnazi “Arben Broci”; klasa 10……………………………………….. 100
NDRYSHIMET E NOTAVE NDЁRMJET KLASAVE
Tabela VI.23. Gjimnazi “Sami Frasheri” (viti 2011)……………………………………… 101
Tabela VI.24. Gjimnazi “Petro Nini Luarasi” (viti 2011)…................................................ 102
Tabela VI.25. Gjimnazi “Arben Broci” (viti 2011)……………………………………….. 103
KAPITULLI VII
ENTROPIA
Tabela VII.26. Gjimnazi “Sami Frasheri”………………………………………………… 109
Tabela VII.27. Gjimnazi “Petro Nini Luarasi”……………………………………………. 109
Tabela VII.28. Gjimnazi “Arben Broci”…………………………………………………... 109
[Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë]
VII
LISTA E GRAFIKËVE
KAPITULLI VI
GRAFIKЁT E TABELAVE TЁ VLERЁSIMIT ME NOTA SIPAS KLASAVE
DHE GJIMNAZEVE
Gjimnazi Sami Frashëri……………………………………………………………………... 82
Gjimnazi Petro Nini Luarasi………………………………………………………………… 83
Gjimnazi Arben Broci………………………………………………………………………. 84
HISTOGRAMET E REZULTATEVE SIPAS KLASAVE (viti 2011)
Gjimnazi Sami Frashëri…………………………………………………………………….. 85
Gjimnazi Petro Nini Luarasi………………………………………………………………… 86
Gjimnazi Arben Broci……………………………………………………………………… 87
NUMRI I VAJZAVE DHE DJEMVE SIPAS KLASAVE DHE GJIMNAZEVE
Gjimnazi Sami Frashëri……………………………………………………………………... 88
Gjimnazi Petro Nini Luarasi………………………………………………………………… 88
Gjimnazi Arben Broci………………………………………………………………………. 88
GRAFIKЁT E NDRYSHIMEVE SIPAS KLASAVE
Gjimnazi Sami Frashëri……………………………………………………………………..... 104
Gjimnazi Petro Nini Luarasi………………………………………………………………… 104
Gjimnazi Arben Broci……………………………………………………………………...…. 104
1
PARATHËNIE
Ky punim ndahet në dy pjesë. Pjesa e parë përmban pesë kapituj, ndërsa pjesa e dytë
përmban dy kapituj, të shoqëruara këto me harta, fotografi ajrore dhe toksore, imazhe
satelitore, diagrama, tabela statistikore dhe grafikë të ndryshëm.
Punimi synon në këto drejtime kryesore:
Në evidentimin e teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e
gjeografisë,
në vlersimin e nivelit të përdorimit të teknikave dhe teknologjive të reja në
mësimdhënien e gjeografisë,
në përgatitjen e kushteve metodike dhe materjale, për rritjen e nivelit dhe
cilësisësë së mësimdhënies me teknika e teknologji bashkëkohore.
Problemet e sipërpërmendura shtjellohen në të gjithë kapitujt e disertacionit, duke
filluar që nga kapitulli i parë. Në këtë kapitull jepet një pasqyrë e qartë dhe relativisht e gjerë mbi zhvillimet në kohë e hapësirë
për 4 teknologji, siç janë, hartografia, fotogrametria, remotesensing, sistemet e informacionit
gjeografik {SIG=GIS }, të cilat përfshihen nën termin Gjeomatikat.
Në kapitullin e dytë tregohen lidhjet e ngushta ndërmjet gjeografisë me shkencat
gjeomatike që u përmendën më lart. Prania e këtyre gjeomatikave është mëse e
domosdoshme së bashku me teknikat e teknologjitë e reja, me qëllim që të përftohen
informacionet e nevojshme për të realizuar me sukses produktin gjeografik.
Në kapitullin e tretë flitet për edukimin konkret gjeomatik si një metodë që
transmeton informacion, sqaron kuptimin e koncepteve dhe jep mundësira që nxënësit,
mësuesit dhe pedagogët të vazhdojnë aktivitetet kërkimore dhe ato të trajnimit.
Në kapitullin e katërt përshkruhen teknikat dhe teknologjitë e reja si dhe evoluimi i
tyre në kohë. Evoluimi i tyre ka mundësuar të përdoren metoda të reja në krijimin dhe
komunikimin e informacionit gjeografik.
Në kapitullin e pestë flitet për disa detyra dhe tendenca në funksion të zhvillimit
dinamik, të përsosjes së disa etapave dhe proçeseve që kanë të bëjnë me fushat e
shkencave si psh:
a) nё teknikё, teknologji dhe metodologji.
b) nё infrastrukturёn e tё dhёnave hapësinore.
c) nё vizionin kompjuterik etj.
Detyra dhe tendenca të cilat dëshmojnë për një angazhim serioz e plot përgjegjësi
pёr plane shkencore dhe zbatuese. Por gjithashtu ato dëshmojnë qartë se me realizimin e
tyre, parashikimet do të jenë më të sigurta, në veçanti në mbrojtjen e mjediseve nga
rreziqet e ndryshme gjeofizike dhe teknologjike. E gjithë shkenca botërore tashmë është
angazhuar për një integrim e përsosje të sofistikuar të detyrave që u vihen përpara
shkencëtarëve në botë. Në këtë detyrë madhore nuk përjashtohet as shkenca shqiptare,
organizimi i së cilës kërkon një impenjim serioz dhe urgjent.
2
Pjesa e dytë e disertacionit fillon me kapitullin e gjashtë,, në të cilin flitet konkretisht
mbi anketimin e nxënësve. Në materialet e zgjedhura për anketim, për herë të parë janë
vendosur dhe vlerësuar fotografi ajrore dhe imazhe satelitore, të cilat po përdoren
gjerësisht në fusha të ndryshme të jetës dhe të aktivitetit njerëzor në vendin tonë.
Vëmendje e veçantë i është kushtuar përpunimit të të dhënave nga anketimet e
zhvilluara në tre gjimnazet e Tiranës, duke përdorur formulat bazë të statistikës
gjeografike.
Gjithashtu jepen rezultatet e anketimit (për tre gjimnazet në studim) me anën e
tabelave, histogramave, bllokdiagramave, si dhe paraqitjes grafike të çdo elementi të
programuar, etj.
Në paragrafin “Përfundime dhe rekomandime” theksi vihet në domosdoshmërinë e
edukimit gjeografik të nxënësve në shkollat tona. Nga ana tjetër, jepen edhe drejtimet e
rritjes së nivelit teknik e shkencor të metodave të mësimdhënies së gjeografisë në arsimin
parauniversitar. Gjithashtu paraqiten detyra të reja në edukimin gjeografik të nxënësve
dhe studentëve tanë, sepse propozohen teknika, teknologji, metodologji dhe mënyra të
reja të të mësuarit.
Gjatë punës time me disertacionin kam ndjerë nga afër ndihmën konkrete të kolegëve
hartografë e gjeografë, të Departamentit të Gjeografisë të Fakultetit të Historisë dhe
Filologjisë të Universitetit të Tiranës. Por në veçanti kanë qënë tё gatshëm dhe më kanë
dhënë kurajo udhëheqësi i disertacionit Prof.Dr Agim Shehu, Prof. Dr. Sabri Laçi, Prof.
As. Pal Nikolli, e shumë të tjerë. Të gjithë i falenderoj përzemërsisht, dhe do të ruaj gjatë
respektin më të lartë. Një falenderim të çmuar ia dedikoj dhe familjes sime për mundësinë
që më krijuan në realizimin e këtij studimi.
Autori
Robert HYKOLLARI
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
3
PJESA E PARЁ
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
4
KAPITULLI I Disa mendime tё kohёs
I.1 Hyrje
Edukimi gjeografik i nxënësve dhe studenteve në shkollat tona përbën një kërkesë
dhe një problem tepër të rëndësishëm dhe të domosdoshëm dhe për faktin se mendimi
gjeografik është ai që shpjegon botën, proçeset dhe dukuritë që ndodhin brenda dhe
jashtë saj, nëpërmjet konceptimeve, gjykimeve, arsyetimeve dhe argumenteve te
mirëfillta. Në bazë të këtyre proçeseve realizohet sinteza {unitetet gjeografike},
jepen udhëzime dhe rekomandime në përsosjen e mëtejshme të teorisë, të koncepteve,
të strukturave vertikale dhe atyre horizontale. Në këtë kontekst, në njohjen e
realiteteve objektive dhe në shfrytezimin racional të diversiteteve gjeografiko-
ekologjike, mendimi gjeografik konsiderohet si parësor.
Realizimi me sukses i mendimit gjeografik varet nga faktorë të ndryshem si :
përgatitja shkencore e stafit gjeografik dhe e shkencave të lidhura ngushtë
me të si dhe impenjimi i tyre në procesin e edukimit dhe trajnimit,
shkalla e përmbajtjes së realiteteve në punimet shkencore mbi edukimin
gjeografik ,
shfrytëzimi maksimal i burimeve të informacionit dhe të komunikimit
hapësinor bashkëkohor,
shkalla e zbatimit në jetë e mendimit shkencor me ligjet përkatëse të
natyrës,
shfrytëzimi maksimal i teknikave, teknologjive dhe i metodave të reja dhe
efektive ,
kontrolli i vazhdueshëm i dijeve gjeografike dhe përfundimet e rezultateve,
probleme të organizimit institucional dhe koordinues ,
probleme të botimeve ,
etj.
Mendoj se për të gjitha çeshtjet e renditura më sipër, gjeografët tanë, në punimet
e tyre shkencore kanë evidentuar arritjet dhe mangesitë e vërejtura. Në kapitujt që
vijojnë trajtohen dhe këto probleme, të cilat i kemi studjuar me kujdes duke u
mbështetur në sugjerimet dhe përvojën shkencore bashkëkohore. Dihet se edukimi
gjeografik nuk është proçes i përkohshem d.m.th. me realizimin e disa detyrave dhe
udhëzimeve që shtron koha dhe perspektiva, por është proces i vazhdueshëm, i
përhershëm i mbështetur në arritjet bashkëkohore, të cilat në kohën e sotme dhe në
vetvete karakterizohen nga një dinamikë parabolike. Madje, për realizimin e këtij
studimi më është dashur të shfrytëzoj një literaturë të gjerë shkencore, historikisht të
konfirmuar. Kështu në librin “Didaktika e gjeografise”1 me bashëkautore G.Trëndafili
dhe M. Karaguni, botuar në vitin 2008 në Tiranë, në faqet 7-8 shkruhet:
“Metodat dhe teknikat që përdor mësuesi gjatë orëve të mësimit të gjeografisë,
përfaqësojnë sisteme didaktike që përmbledhin në vetvete mënyrat dhe rrugët e
veprimtarisë së përbashkët të mësuesit dhe individit për arritjen e objektivave. Ato
ndihmojnë në zhvillimin e aftësive njohëse, sigurojnë të menduarit e pavarur e
krijues, nxisin interesat, motivimin, vëmendjen. vullnetin dhe emocionet e
nxënësve. Si të tilla, metodat dhe teknikat vepruese ndikojnë në edukimin qytetar
dhe demokratik të brezit të ri.”
Nga ky citat kuptohet qëllimi, rëndësia, objektivat dhe detyrat e temës në studim.
1 Trendafili,G, Karaguni,M :Didaktika e Gjeografise .Tirane 2008
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
5
Shekulli XXI paraqet detyra të reja në edukimin gjeografik të nxënësve dhe
studentëve tanë, sepse propozohen teknika, teknologji, metodologji, dhe mënyra të
reja të të mësuarit .
Arritjet në teknikë e teknologji u përhapën me shpejtësi dhe në problemin e
edukimit gjeografik. Me anën e internetit edukimi në strukturat hapësinore u bë
shumë interaktiv dhe më pak i kushtueshëm. Megjithatë, pa pjesëmarrjen e
pedagogut, edukimi në largësi akoma nuk funksionon si duhet, sepse edukimi ballë
për ballë me pedagogun është më funksional dhe i rëndësishëm .
Procesi i edukimit është në dinamikë të vazhdueshme, sepse në dinamikë janë
edhe etapat që e zhvillojnë atë. Tashmë përdoruesit e informacioneve të integruara,
të regjistruara dhe përpunuara me anën e teknikës e teknologjisë bashkëkohore janë
të mahnitshme, duke filluar me teknikat e pajisjet elektronike, dixhitalizimit të
drejtpërdrejtë me skanimin lazer, me shfrytëzimin më të gjerë të spektrit
elektromanjetik të dritës së bardhë, me përdorimin e modeleve tripërmasore {3D} dhe
dinamikën e tyre, me këmbimin e shpejtë të informacionit, me futjen e intranetit
{intrasetit }dhe sateliteve të vegjël, me anën e analizave e sintezave logjike në
përpunimin e informacioneve vizualisht e shumë të tjera si këto, për të cilat do të
flasim në kapitujt e këtij punimi.
Por nga ana tjetër mund të themi se deri sot nuk është bërë gjithçka që shkenca
ka parashikuar mbi përmbytjet e zjarret, situatat alarmante nga degradimi i tokës,
humbjet e biodiversitetit, ndotjet e mjedisit, degradimin e ekosistemeve në zonat
bregdetare, rritjen e vullnetshme të një popullsie të gjerë, shkatërrimin e mjedisit
etj.Të gjitha këto kanë bërë imperative adaptimin e metodave të konservimit e
përdorimit optimal të resurseve natyrore si dhe për një kuptim më të gjerë të
proçeseve të ndryshme mbi ekosistemet. Prandaj dhe energjia jonë kolektive duhet të
zhvillohet dhe të zbatohet në uljen e proçeseve shkatërrimtare si dhe në vlerësimin
dhe menaxhimin e duhur shkencor të tyre. Impakti i gjerë që shkaktuan kohët e fundit
cunamet e tajfunet, rrëshqitjet e tokave, formimin e lumenjve me baltovina, dëmtimet
e zonave bregdetare dhe ato që u përmendën më sipër, dëshmojnë se rreziqet
natyrore dhe ato teknologjike mund të ndryshojnë jetën e mirëqënien e miliona
njerëzve në botë, të pasur e të varfër, madje brenda pak minutave. Prej këtej kuptohet
se jemi ende larg asaj që predikohet dhe propagandohet, për të cilat ndonjëherë flitet
me shumë pompozitet. Por faktet tregojnë se njeriu akoma nuk i ka aftësitë e duhura
për të njohur ligjet e natyrës, për t’i luftuar me efikasitet: dmth se ka akoma shumë
për të bërë, për të mbrojtur të ardhmen e gjeneratave të reja.
Në ditët tona informacioni gjeografik {IG} është më i kërkuari dhe i vlerësuari,
ndaj është detyrë e shkollës moderne që të ofrojë mundësi të shumta, t’u mësojë të
tjerëve se si punohet me këtë informacion gjeografik, duke u mbështetur në metoda e
teknika bashkëkohore, për të proçeduar në kompiutera dhe në Sistemet e
Informacionit Gjeografik {SIG}, etj. Por edukimi gjeografik nuk është privilegj i
individëve, sepse është rezultat i proçesit edukativ dhe bëhet pjesë e jetës normale për
çdo individ.
Edukimi gjeografik ekziston ne 2 forma:
1-Natyral, që përbën një kapacitet vetiak të individëve, çka është e natyrshme
për ata, si pjesë e koshiencës së tyre për të mësuar e menduar.
2-E përftuar nga të mësuarit.
Për sa u tha deri tani, dhe të tjera si ato, kuptohet rëndësia e edukimit gjeografik, i
cili me superlativa ndihmon në këtë proçes të madh për mënjanimin apo për
minimizimin e efekteve dhe proçeseve shkatërrimtare.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
6
Si rezultat i zhvillimit shkencor të deritanishëm { dhe për ato që parashikohen}
po kështu edhe i zhvillimeve të mirëfillta, në fushat që trajtohen në këtë punim,
konstatojmë se tashmë disiplinat shkencore, të lidhura ngushtë me gjeografinë, po
bashkëpunojnë më mirë me gjeografinë, proçes që është në vazhdim dinamik, duke e
bërë shkencën e gjeografisë dhe më të fuqishme {duke krahasuar strukturën e
gjeografisë para 100 vitesh }. Edhe ky fakt dëshmon për një rritje të potencialit
shkencor e zbatues, ku produktet janë më të lira, serviren më shpejt, me saktesi në
përmbajtje e cilësi te avancuar. Prandaj kjo situatë duhet të ndikojë më ndjeshëm
dhe në proçesin e edukimit gjeografik.
Me shkencën e gjeografisë lidhen shumë shkenca te tjera. Në studimin tim kam
analizuar bashkëveprimin e katër shkencave me gjeografinë. Këto shkenca janë të
lidhura ngushtë me njëra tjetrën dhe njëkohësisht me gjeografinë. Ato janë:
hartografia,
fotogrametria ,
remote sensing {RS },
sisteme të informacionit gjeografik .{SIG =GIS ).
Konteksti bazë, në të cilën përfshihen edukimi dhe trajnimi, teknika dhe
teknologjia, metodat dhe metodologjia, të përdorura më parë dhe ato në përdorim{të
shkencave të sipërpërmendura }, vitet e fundit kanë ndryshuar në mënyrë drastike.
Dikur ato karakterizoheshin si fusha të veçanta{të pavarura},ndërsa sot konsiderohen
me një rritje të fuqishme të simbiozës konceptuale dhe teknologjike.2
Në të njëjtën kohë kjo teknologji e sofistikuar u bë qendër absolute për të
udhëhequr shkencën, qeverinë dhe bisnesin. Si shoqëri globale, edhe në vendin tonë,
vazhdon tranzicioni nga një informacion gjeohapësinor i pavarur, në informacionin
gjeohapësinor të varur, ky një faktor i domosdoshëm dhe oportun edhe për edukimin
dhe trajnimin me këtë paradigmë të re. Kurset tradicionale, kurrikulat dhe programet
kërkimore, po zëvendësohen gradualisht me këtë paradigme të re. Prandaj është
gabim i rëndë të thuhet se në aspektin e edukimit gjeo-hapësinor dhe trajnimit ka
vetëm ndryshim. Përkundrazi kanë lindur paradigma të reja në teknikë e teknologji,
në institucionalizëm dhe ekologji, të cilat ndikojnë në një edukim e trajnim më të
mirë se më parë, duke adaptuar gjithçka që është e mirë në shpjegimin e dukurive dhe
objekteve në kërkime dhe përsosjen e programeve, jo vetëm për ta çuar më përpara
teorinë dhe teknologjinë e informacionit gjeohapësinor, por edhe në përsosjen
maksimale të vlerave shkencore, sociale, dhe ato komerciale. Në studimin tim
përmenden vetëm disa ndryshime, të realizuara këto nga shkenca botërore, të
përshtatura në kushtet e vendit tonë. Vendi ynë është në gjendje të rritë të ardhurat
për frymë nga një menaxhim më i mirë i resurseve natyrore, duke përdorur
teknologjitë e integruara GIS =SIG, fotogrametrinë, remote sensing, hartografinë, si
dhe nga teknologjitë e tjera të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën, të cilat karakterizohen
si mjete plotësuese, por cilësore, për zgjidhje integrale të problemeve. Vendi ynë ka
qënë anëtar i disa shoqatave shkencore ndërkombëtare në të cilat janë trajtuar dhe
vazhdojnë të trajtohen probleme që lidhen kryesisht me përdorimin e teknologjive të
përmendura më sipër, të cilat u frekuentuan pjesërisht nga disa studiues shqiptarë,
ndërsa sot pjesëmarrja në to është shumë e kufizuar. Angazhimet e reja
ndërkombëtare për të realizuar krijimin e hartave dixhitale tematike për Shqipërinë
edhe me anën e ortoimazheve, është një nga sukseset e çmuara shkencore, sepse do të
plotësohen boshllëqe të ndjeshme në seritë e hartave dhe atlaseve tematikë. Këto harta
dhe atlase përveçse do të shërbejnë për zgjidhjen e shumë problemeve ekonomike dhe
2 Ahmed,A etj: UAN and object detectjon technique development. Pekin 2008
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
7
shkencore, do të ndikojnë ndjeshëm edhe në edukimin gjeografik të nxënësve dhe
studentëve tanë.
Disiplinat shkencore mbi rilevimet e ndryshme {tokësore, ajrore, kozmike} dhe
hartografimi i tyre japin kontribut te çmuar në shumë aktivitete edhe të shoqërisë sonë
nga të cilat veçojme:
në monitorimin global dhe integrimin e të dhënave,
në monitorimin e biosferës dhe në zbatime tematike {problem për
zhvillim të qëndrueshëm, në ndërtime humane, rreziqet natyrale dhe ato
teknologjike etj },
në sistemet hartografike {hartografinë dixhitale , ortiomazhe, modelet
3D, 4D, 5D etj },
në fotogrametrinë tokësore {evidentimin dhe mirëmbajtjen e kulturës
së trashëguar, imazhe mjedisore etj },
në rikonstruimin e sipërfaqeve {nxjerrja e informacionit, grupimi,
njohja dhe analiza e tyre matjet nga imazhi etj },
në kooperimin ndërkombëtar dhe transmetimin e teknologjive si dhe
në edukim etj},
në ngjarje të padëshiruara, si luftrat, konfliktet etj ,
etj.
Pra shkencat teknike nuk mund të jenë të izoluara nga e gjithë jeta njerëzore,
përkundrazi ato japin kontribut të çmuar në botë. Përdorimi i tyre në problemet
parësore me teknologji të reja dhe të argumentuara, që ndihmojnë në jetën sociale, si
në ekonomi, kulturë etj për të gjithë njerëzimin, rrit dukshëm standartin dhe kualitetin
e jetës së tyre.3
Në paragrafët dhe kapitujt që vijojnë në këtë punim, është hedhur dritë mbi
ndikimin e teknikave dhe teknologjive në metodat dhe metodologjinë e shkencës se
gjeografisë, në veçanti në edukimin gjeografik. Ky edukim përfshin në vetvete edhe
shkenca të tjera si gjeologjia, gjeomorfologjia, hidrologjia, mjedisi, etj. Në
përmbajtjen e këtij punimi ne jemi mbështetur në shkencat gjeomatike, të cilat lidhen
ngushtë me njëra-tjetrën dhe trajtojnë probleme të tjera gjeo-ekologjike.
Ne besojme nё ripёrtёritjen e ndёrgjegjes publike dhe sociale pёrmes edukimit dhe
kulturёs. Ajo gjithashtu ndikon tek nxёnёsit dhe studentёt qё tё pёrvetёsojnё sa mё
mirё shkencёn e gjeografisё dhe ato tё pёrafёrta me atё, me qёllim qё tё perceptojnё
sa mё mirё situatat dhe problemet qё ka kaluar dhe qё po kalon shoqёria njerёzore, si
dhe ato tё prespektivёs.Madje, kjo detyrё duhet tё realizohet me pёrgjegjёsi shoqërore
dhe me kёrkesa serioze dhe tё sinqerta ndaj vetes.
Nё kёtё konteks, edukimi gjeografik nё shkollat tona është detyrё e pёrhershme,
pavarёsisht nga trajtat dhe format qё pёrmbajnё udhёzimet e programet pёrkatёse.
Prandaj, proçesi i edukimit duhet tё shoqёrohet domosdoshmёrisht me koncepte
shkencore bashkёkohore. Pikёrisht, nё punimin tim jam mbёshtetur nё tre koncepte
shkencore bashkëkohore shumё tё rendёsishёm siç janё:
1. Arkitektura e programit tё edukimit, qё do tё thotё se nёpёrmjet
krahasimeve, gjykimeve dhe arsyetimeve tё problemeve qё kёrkohen, tё arrihet nё
pёrfundime dhe rekomandime shkencore tё mirёfillta, me qёllim pёr t’u shkёputur
pёrfundimisht nga metodat statike dhe tё pёrdoren metodat dinamike tё sotme.
2. Gjeoreferimi, me anёn e të cilit kёrkohet qё tё studiohen me imtёsi territoret
qё kanё probleme te mprehta shoqёrore me karakter politik, ekonomik, mjedisor,
3 Blaha,J: Possibiliter of creative expression in present –day Cartography.Bratislava 2007
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
8
ekologjik, etj, duke evidentuar, monitoruar, analizuar e menaxhuar shkallёt e
ndryshimeve nё mjedis. Ne rastin tim, u jam referuar tre gjimnazeve te Tiranës.
3.Burimi njerёzor, nё rastin tim janё nxёnёsit e klasave tё dhjeta, njëmbedhjeta
dhe dymbëdhjeta tё tre gjimnazeve tё Tiranёs. Nёpёrmjet anketimeve tё herё pas
herёshme, u jepen materiale konkrete {hartat, fotoharta, imazhe ajrore dhe ato
satelitore } konform lëndёs sё gjeografisё qё zhvillohet nё kёto klasa.
Konceptet e sipërpërmendura në jetë kanë ndikuar pozitivisht në këto drejtime
kryesore:4
*së pari në përftimin sasior të informacionit gjeografik, përmes përsosjes së
teknikave dhe të metodologjive ekzistuese.
*së dyti në përftimin cilësor të informacionit, ku rezolucioni i imazheve tashmë
ka arritur në 3-5 cm, edhe në zonat e spektrit elektromanjetik të dritës së bardhë.
*së treti në përshpejtimin e transmetimin e informacioneve { edhe në formë
harte}përdoruesve, nëpërmjet transmetimit në qendër të grumbullimit të informacionit
të drejtpërdrejtë, marrë nga ajri ose nga toka, si dhe me përpunimin e automatizuar
të informacionit e deri në paraqitjen në internet të hartës bardhë e zi apo me ngjyre
natyrale ose artificiale etj.
*së katërti në uljen e kostos së prodhimit hartografik {hartë, atlas, modele 3D
4D , 5D} si rezultat i përsosjes së teknikave dhe metodologjive etj.
Në këtë konteks, jam i bindur se nxënësit nuk do të kenë vështirësi në
perceptimin e informacioneve të marra nga burime të ndryshme. Për arsye të
sipërpërmendura e të tjera si këto, kuptohet edhe rëndësia e të katër shkencave që
futen në gjeomatikat, por edhe për detyrat e përsosjeve të mëtejshme në të gjithë
spektrin metodik të punës për krijimin e hartave, atlaseve dhe prodhimeve të tjera të
hartografisë tematike apo speciale.
Megjithëse gjeomatikat tona kanë një zhvillim drastik në këto vitet e fundit,
përsëri puna vazhdon në përsosjen e mëtejshme të tyre drejt absolutes.
I.2 Qёllimi, rёndёsia, objektivi, detyrat e temёs
Qёllimi i temёs synon:
në futjen e dashurisë për shkencën e gjeografisë dhe vlerave të saj, si qëllim i
natyrshëm dhe i domosdoshëm tek nxënësit dhe studentët,
në përsosjen e planeve dhe programeve mësimore që përfshin shkenca e
gjeografisë dhe shkencat e tjera që lidhen ngushtë me gjeografinë si: hartografia,
gjeodezia, topografia, fotogrametria e remote sensing {telededeksioni} dhe sistemet
e informacionit gjeohapësinor {SIG}, ku reflektohen arritjet shkencore dhe përvoja
zbatuese,
në rritjen ndjeshme të lidhjeve dhe komunikimit reciprok me shkencat afine
të përmendura më siper,
në përsosjen e nivelit shkencor të përmbajtjes së literaturës gjeografike, të
revistave dhe botimeve të tjera,
në pjesëmarrjen më të gjerë të profesoriatit gjeograf në kongreset
ndërkombëtare të shoqatave për gjeografinë, hartografinë, fotogrametrinë, remote
sensing në hapësirë, gjeodezinë dhe SIG,
në përshkallëzimin e aktiviteteve shkencore në vend dhe jashtë shtetit etj.
4 Me Keoun,D: Performance evalution for automatic feature extraction .Istambul 2003
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
9
Rёndёsia e temёs
Është e konsiderueshme sepse ka të bëjë :
me rritjen cilësore të shkencës së gjeografisë dhe të produkteve të saj,
me evidentimin e talenteve të reja të cilët duhen mbajtur pranë me synim
aktivizimin gradual te tyre në shoqata gjeografike dhe me tema të studiuara mirë,
me shkallën e përvetësimit të lëndës së gjeografisë,
me evidentimin e të metave dhe mangësive shkencore e praktike në provimin
e mësimdhënies si dhe në marrjen e masave për mënjanimin e tyre,
me shkallën e zbatimit të mendimit gjeografik në fushat e jetës të vendit tonë
etj.
Objektivi i temёs
Qëndron në këto probleme kryesore:
në përsosjen e metodave dhe metodologjive, teorive, koncepteve, teknikave
dhe teknologjive bashkëkohore më cilësore e me leverdi ekonomike,
në rekomandime materialesh burimore informimi dhe komunikimi më
efikase për edukimin gjeografik,
në evidentimin e lidhjeve tepër të ngushta ndërmjet gjeografisë si
hipershkencë, nga njëra anë, dhe shkencave të tjera që lidhen ngushtë me të,
Detyra e temёs synon:
të akumulojë, të përpunojë dhe të komunikojë të gjithë informacionin
gjeografik bashkëkohor si dhe të argumentojë domosdoshmërinë e tij në metodikat e
mësimdhënies të gjeografisë në shkollat tona,
për interpretimin e rezultateve të kurrikulave vjetore, të përdoren metoda
matematikore si: statistika gjeografike, diversiteti dhe entropia,
me fakte konkrete të bindë nxënësit dhe studentët se gjeografia është shkencë
që garanton jo vetëm zhvillim kulturor vetiak, por dhe zhvillim për të gjithë
shoqërinë tonë,
të sigurojë vlerësime progresive nga viti në vit, për konkuruesit si dhe stimuj
për shkollat dhe individët me rezultate më të mira etj.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
10
I.3 Metodologjia e trajtimit të temës
Etapat kryesore të kësaj metodologjie tregohen në figurën I.1.
Fig I.1. Etapat kryesore të metodologjisë së temës
TEMA
Anketimi i nxënësve
Analiza dhe vlerësimi i
anketimit
Vlerësimi i statistikave
përfundimtare dhe
rekomandime
Formulimi i disertacionit
Burime hartografike
fotogrametrike etj:
Materiale burimore:
grumbullimi
Monografi dhe artikuj
shkencore nga vendi dhe
bota
Përzgjedhje e materialeve
burimore
Përzgjedhje e
hartave,ortofotove dhe
formularëve
Shumëfishimi i hartave
ortofotove dhe
formularëve
Shumfishimi i materialeve burimore
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
11
Nga figura 1.1. kuptohet rëndësia e përzgjedhjes së materjaleve burimore edhe në
trajtimin e disertacionit tim. Për këtë qëllim kam shfrytëzuar:
a) artikuj e monografi shkencore ndërkombëtare, kryesisht të zhvilluara gjatë
shekullit XXI,
b) libra dhe broshura shkencore që lidhen me temën,
c) evidenca dhe hulumtime që janë mbajtur dhe që ekzistojnë në arshivat e
gjimnazeve Sami Frashëri, Petro Nini Luarasi dhe Arben Broci,
d) harta gjeografike me tematikë të ndryshme, formularë, ortofoto, imazhe
satelitorë, grafikë, histograma etj.
Prej këtyre burimeve janë përzgjedhur harta, fotografi ajrore, imazhe satelitore si dhe
formularët e nevojshëm për anketimin e nxënësve. Studimi i vëmendshëm i
materjaleve burimore ka ndikuar pozitivisht në përzgjedhjen e përvojës së shteteve të
tjera që merren me këtë problem, si dhe me momentet më të spikatura në jetëgjatësinë
dhe sukseset e shkollës sonë.
Metodologjia e paraqitjes në figurën 1.1 përfshin edhe zbatimin e anketimit të
nxënësve, analizën dhe vlerësimin e anketimit dhe të statistikave përfundimtare, të
cilat përbëjnë etapën më të rëndësishme të temës së disertacionit. Kjo etapë përfshin
veçoritë e gjeomatikave që marrin pjesë në këtë studim, sepse lidhet me zbatimin e tre
koncepteve shkencore bashkëkohore, të përmëndura në paragrafin e parë, të pjesës së
parë të këtij punimi.
Trajtimi shkencor i materjalit të këtij disertacioni përbën themelin e gjithë punimit.
Në këtë mënyrë arsyeja shkon drejt qëllimit të temës që trajtohet. Ajo është logjika
dhe ligji i qëllimit të temës. Pra është dhe shkalla e suksesit të temës.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
12
KAPITULLI II
LIDHJET E GJEOGRAFISЁ ME SHKENCAT GJEOMATIKE.
II.1 Hyrje
Shekulli XXI trashëgoi nga shekulli XX zhvillime të konsiderueshme edhe në
fushën e shkencave gjeografike, së bashku me shkencat e tjera të lidhura ngushtë me
të. Kështu Sistemet e Pozicionimit Global Dixhitale (SPGD=DGPS), sistemet
inteligjente (eksperte), Sistemet e Informacionit Gjeohapësinor Dixhitale
(SIGD=DGIS), tenknika elektronike etj, së bashku me metodat dhe metodologjinë e
tyre, në ditët e sotme kanë pësuar ndryshime progresive. Përftimi i tё dhënave nga
automatizimi shumë i lartë nga ajri dhe nga toka, siguroi grumbullimin e një mase të
madhe të dhënash në intervale kohore edhe më të shkurtra se më parë, shtrirë këto
tashmë në sipërfaqe të konsiderueshme, me detaje e saktësi të padëgjuara më parë.5
Progresi në fushën e kompjuterizimit grafik e vizual, metodat e paraqitjeve tri
përmasore (3D) të objekteve e situatave, shpërndarja e informacionit nëpërmjet
internetit dhe shumë të tjera si këto, kanë ndikuar ndjeshëm edhe në përsosjen e
metodave të komunikimit të informacionit gjeohapësinor, me nivel e cilësi shumë të
lartë, duke përdorur gjerësisht pajisjet e teknikat elektronike.6 Në paragrafët që vijojnë
në këtë kapitull, jepen shembuj konkretë të këtij progresi, i cili nuk ka të ndalur.
II.2 Lidhjet e gjeografisë me hartografinë
Sot hartografia konsiderohet si“krahu i djathë i gjeografisë”. Lidhjet reciproke
ndërmjet tyre janë evidente dhe të stërlashta. Me këtë rast shkurtimisht po renditim
etapat kryesore të zhvillimit të hartografisë.
Në periudhën prehistorike, hartat-skica janë krijuar për mjedise lokale me
mjete rrethanore, me materiale rrethanore, në kushte rrethanore dhe me kulturë
rrethanore. Por, iu desh një kohë e gjatë për t’u ndërkombëtarizuar. Harta-skica të
kësaj periudhe janë gjetur të gdhendura në pllaka guri, në kocka kafshësh të kësaj
periudhe etj. Si më e vjetra deri më sot është harta e gjetur në Afrikën Jugore, në vitin
2003, gdhendur në gur para 70.000 vitesh.
Nga antikiteti, janë ruajtur akoma disa harta-skica të punuara në papiruse, në
lëkurë, në mëndafsh etj (shek. III para e.r).
Në mesjetë, veçojmë botimin dhe proçeset litografike ( mesi i shek.XV e deri në
pjesën e dytë të shek.XIX).
Në kohën e re, veçojmë zbatimin e fotogrametrisë tokësore dhe atë ajrore ( që nga
gjysma e parë e shek.XX)
Në kohën e sotme, rëndësi kanë:
5 Emmolo,D etj: Radiometric and Geometrik Evaluation .Pekin 2008
6 Ebadi,H etj: A new model for automatic change detection.Pekin 2008
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
13
Përdorimi i teknologjive dixhitale, skanuese, elektronike dhe ato kompjuterike në
proçesin e përpilimit dhe të formulimit të hartave si dhe krijimi i të dhënave bazë si
dhe banka e të dhënave ( mesi i shek.XX)
Përdorimi i Sistemeve të Informacionit Gjeopërmasor (SIG) dhe zhvillimi i
gjeoinformacionit hartografik, përpilimi i atlaseve dhe hartave në sistemin
kompiuterik me origjinë teknologjike virtuale (fund i shek.XX)
Përdorimi i internetit, intranetit, modelimeve dinamike, zhvillimi i
teknologjisë SIG, i modelimeve trepërmasore (3D), 4D, 5D, (fillim i shek.XXI), të
ortofotove, hologrameve etj.
Përsosja e teknologjisë SIG dhe internetit ishte e arsyeshme, e paevitueshme, një
etapë e pritshme, si rezultat i zhvillimit historik të tyre.
Sot hartografia ka të bëjë me sistemin informativ, me simulimin hartografik dhe
me njohjen e gjeosistemeve. Koncepti gjeoinformativ integron dy aspekte në natyrën
e hartës: së pari, si model i realitetit në unitet të plotë me potencialin evristik (njohës)
dhe, së dyti, si mjet akumulimi, analize si dhe shndërrimin e komunikimin e të
dhënave hapësinore. Për këto arsye, degë të ndryshme të hartografisë kanë pësuar
ndryshime të thella nga rikonstruimi i tyre.7 Kjo është e vërtetë për teknologjinë e
përpilimit dhe përdorimit të hartave, ku dallimi mes tyre zvogëlohet progresivisht.8
Zgjedhja e projeksioneve dhe matjet hartometrike janë shndërruar në operacione
teknike të thjeshta. Ndërkohë kanë lindur degë të reja, si për shembull hartografia
dixhitale, SPG, (Sisteme të pozicionimit Global) hologramat, ortofotot, anamorfet
dixhitale etj. Tashmë hartave dhe atlaseve nuk u vjen më era e bojës tipografike.
Prandaj përpjekjet për të parashikuar fizionominë e produkteve hartografike në një të
ardhme të largët do të dështojnë, sepse prognozimi i këtij lloji nuk mund të kapërcejë
dot nivelet e ekstrapolimeve të thjeshta. Në këtë kontekst, akoma nuk dihet me siguri
se cila shkencë e avancuar do të na prezantojë diçka radikalisht të re, të paparë dhe të
pa parashikueshme. Përderisa vlera e hartave u bë e njohur me anën e të dhënave të
paraqitura grafikisht dhe vizualisht, filloi investigimi dhe zbulimi si forma të vetme të
pranuara para dixhitalizimit hapësinor, ku lindën zbatime të reja , siç janë hartat
topografike, madje në shkallë nacionale edhe në vendin tonë. Këto harta u bënë
shprehje e fuqisë së shteteve përkatëse. Filloi krijimi masiv i atlaseve. tek të cilat u
reflektua karakteri i shteteve dhe regjioneve, sidomos në perëndim, ku shumë prej të
cilave u bënë produkte komerciale. Tashmë u mbushën 550 vjet nga botimi i hartave
të cilat u bënë ikonë e vërtetë për moshën dhe kulturën tonë, madje më tej do të jetë
edhe më e sukseshme. Përveç sa më sipër, ndikim patën edhe kërkesat e shumta të
shoqërisë për zgjidhjen e problemeve hapësinore duke kryer ankimime për leximin
dhe interpretimin e hartave. Në këtë kontekst, përmbajtja e hartave pati rritje cilësore
edhe në paraqitjen saktë të objekteve gjeografike, duke ndikuar në këtë mënyrë në të
gjithë aktivitetin e saj. Në vitet 60 të shek.XX u zgjidhën shumë probleme (në vendin
tonë në vitet ’90) me anën e teknologjisë kompjuterike ( i mbiquajtur “djali i ri i
gjeografisë”), që ndryshoi gjithçka (me përjashtim të disa ligjeve, koncepteve e
teorive bazë).Shpejtësia e përgatitjes së prodhimeve hartografike, me anën e
teknologjisë së re i befasoi shkenctarët dhe u përkrah prej tyre , sidomos me
përdorimin e gjerë të teknologjisë SIG/GIS, e cila jo vetëm që realizoi shpejtësinë e
punës, por edhe saktësinë gjeometrike e shkencore të përmbajtjes së hartave, në
estetikën e botimeve etj, tashmë shumë të njohura.
7 Mitasova,M: Impact of new mapping technologres.Bratislava 2003
8 Ip,A etj: Airborne Mapping and Remote Sensing. Pekin 2008
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
14
Paralelisht zhvillimeve në studimet gjeohapёsinore, në vitet ’80 pati të reja edhe
në shkencat inxhinierike. Megjithëse u përdorën modelet grafike dhe fizike për të
mbështetur problemet komplekse të kohës ( dhe prezenca e shumë të dhënave ), nuk u
la pas dore përsosja e aftësive kompiuterike, edhe në vendin tonë, për krijimin e
vizualizimeve . Përpjekjet e reja për këtë qëllim, me anën e kompjuterizimit shkencor,
njohën forcën e vizionit human me eksplorimin e shumë të dhënave të tjera, për t’u
njohur me kuptimin dhe brendësinë e tyre. Këta lloj kompjuterash gjeneruan edhe
figura dinamike, duke e mundësuar përdoruesin të veprojë në mënyrë dinamike gjatë
eksplorimit të të dhënave tri përmasore, etj. Takime të rëndësishme të shkencëtarëve
gjeografë dhe hartografë, fotogrametristë dhe informatistё etj, mundësuan krijimin e
Shoqatave Ndërkombëtare, ndër të cilat janё edhe ato tё gjeografisë, hartografisё,
gjeodezisë, fotogrametrisë, Remote Sensing, dhe Sistemeve të informacionit
Gjeohapёsinor. Bashkë me to u organizuan dhe vazhdojnë të funksionojnë edhe në
ditët tona kongrese, konferenca, simpoziume shkencore, kontributi i të cilave në
proçesin e zhvillimeve të mëtejshme ka qënë dhe mbetet të jetë i padiskutueshëm. Në
veçanti zhvillime të reja u dukën në programet, teknikën, teknologjinë, metodologjinë
dhe konceptet teorike.
Gjatë revolucionit sasior e cilësor në gjeografi, matematikë, statistikë, etj.,
zgjidhja e problemeve u bë edhe më e sigurt. Përdorimi i sistemeve inteligjente të
elektronikës, dixhitalizimit të drejtpërdrejtë nga skanimet lazer, hartografimi dinamik,
rritje e shkallës së automatizimit të proçeseve të botimit të prodhimeve hartografike
deri në masën 98% -100% dhe shumë të tjera si këto, ndikuan ndjeshëm në cilësinë
dhe përshpejtimin e përmbajtjes së hartave dhe në metodat e komunikimit të
informacioneve etj. Kërkesat e shumta të shoqërisë për informacionin dhe
komunikimin janë në rritje të vazhdueshme, ç’ka bën që shkencёtarët dhe zbatuesit e
punimeve të jenë të sigurt për suksesin e mëtejshëm në të gjitha drejtimet që kanë të
bëjnë me problemet teorike dhe zbatuese.
Rezultatet e arritura në vendin tonë në fushën e hartografisë gjatë shekullit XX, në
veçanti në mbulimin e territorit me harta topgrafike, kanë qenë materialet burimore
më të mira në studimet gjeografike e më gjerë. Por ndryshimet që kanë ndodhur mbi
këtë truall janë të shumta, prandaj azhornimi i tyre ( në interval të shkurtra kohore)
me harta topografike të reja si edhe me harta e atlase tematike me teknikë e teknologji
bashkëkohore, përbën një domosdoshmëri sublime për prosperitetin e mëtejshëm të
shoqërisë tonë.
Nga ana tjetër, zhvillimi i gjeoinformatikës dhe gjeotelekomunikimit janë
absolutisht të pamundura pa suportimin e hartografisë. Ato mbeten të verbëra pa
hartografinë sepse perceptimi vizual mbetet mënyra bazë në njohjen e hapësirave nga
njeriu. Prandaj hartografia bashkohore dhe gjeoinformatika ( në kuptimin e gjerë të
tyre), nuk mund të ekzistojnë pa njëra-tjetrën, sepse ato përbëjnë unitetin e tyre. Çdo
tentativë për ndarjen e tyre do të ketë pasoja të thella në uljen cilësore të përmbajtjes
së hartave edhe të produkteve gjeoinformatike.9,10
Në shumë aspekte të analizës së të dhënave hapësinore dhe në metodat e
integruara përdoret matematika diskrete, të dala këto nga teoria dhe praktikat
përkatëse. Këtu përfshihen disa probleme metodologjike që kanë të bëjnë me fushat e
rilevimeve dhe me disiplinat hartografike ,të cilat përdoren kur punohet me teknikën
praktike ,të afta për t’i përdorur në fusha dhe situata të ndryshme.
9 Fei,D etj: Automatic Registration .Pekin 2008
10 Soares,M etj: Cartographic Initiation for Young Students .Amsterdam 2000
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
15
Teoria e përafrimeve (lindur kjo në fushën e gjeodezisë integrale) përbën një kontribut
të përshtatshëm në fushat e filtrimit të imazheve dhe sinjaleve, në dixhitalizimin e
objekteve, në modelimin e terrenit, në monitorimin e shformimeve etj. Kjo metodë
është klasike me shkencat e tokës, me të cilat punohet shumë mirë kur modelet dhe të
dhënat janë përcaktuar qartë, duke përdorur hibride në zgjidhjen e metodës së
katrorëve të vegjël dhe në disa teknika të caktuara (si p.sh., në analizat variant, në
vlersimet kovariancë etj.) Në të kundërtën, menaxhimi i të dhënave dhe proçedimet në
terren të teknologjisë informative shpeshherë punohen me të dhëna jo përfundimtare
dhe me modele jo të plota. Aktualisht punohet edhe me të dhëna të sakta, të afta për
zgjidhjen e shumë problemeve (si p.sh në përftimin e objekteve dhe në grupimin e
tyre, në njohjen e menjëhershme të imazheve dhe në interpretimin e përmbajties së
tyre, në analizat e veçanta, sidomos në rilevimet dinamike, në rritjen e kualitetit të
imazheve në azhornimin e mbulesës së tokës dhe përdorimin e tokës, në evidentimin e
ndryshimeve të sipërfaqeve urbane, në shtrirjen e pyjeve, në prodhimet e agrikulturës,
në rreziqet natyrore e humane, në zhvendosjet e tokave etj.)
II.3 Teknologjia e programimeve
Shfrytëzimi pa kriter, keqmenaxhimi dhe neglizhenca dëmtojnë shumë burimet
natyrore dhe kërcënojnë jetën e shoqërisë njerëzore. Nga ana tjetër, në shekullin XXI,
kërkesat e shoqërisë janë më të larta për sasinë dhe cilësinë e prodhimeve, në
restaurimin e tokave të degraduara dhe në mundësitë për t’i bërë ato më produktive
ose në përdorimin e tokave të tjera.
Burimet ujore, tokësore e nëntokësore përcaktojnë qëndrueshmërinë e florës dhe
faunës. Nga ana tjetër, mbishfrytëzimi i ujrave tokësore dhe prezenca e ndotësve
duhen llogaritur mirë në kontekstin e zhvillimit të qëndrueshëm . Ndotja e ujit nga
mbeturinat e minierave dhe llojet e tjera duhen marrë në konsideratë , sepse të gjitha
këto duhen paraqitur në harta tematike, me simbole dhe ngjyra, me përmasa dhe
intensitete përkatëse. Ndryshimet klimatike (në zonat bregdetare ndikimi i tyre është
edhe më i madh), derdhja e naftës nga anijet, ndotja e masave ujore nga shpërthimet
në dete dhe oqeane, ndotja nga derdhjet industriale, ndikojnë negativisht në këto
mjedise. Ato duhen hartografuar vazhdimisht, por dhe të tjera si këto, ku teknologjia
dhe metodologjia e hartografimit është pasqyruar mjaft mirë edhe në literaturën tonë
hartografike (fig.II.1, II.2, II.3)
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
16
Fig. II.1. Metodё e zgjeruar e krijimit të hartave
Bota reale
Info
rmac
ion
i
Harta
DVD etj
Përdoruesi
Etapat dhe proceset kryesore për krijimin e hartës
1 2 3 4 5
Inventarizimi Njohje shqisore Njohje logjike Drafti dhe
projekti
Krijimi i
hartës/atlasit
*Studimi i
materialeve
burimore
*studimi i
legjislacionit
*për njohje në
terren etj
*vizualizim
*perceptim
*krahasim
*fantazi
*konceptim
*gjykim
*arsyetim
*perfundime
*rekomandime
*përgatitje e
draftit
*analizë e
konflikteve
*projekti
shkencor e
teknik
*përgatitja e
origjinaleve të
përpilimit të
botimit
*botimi
*përpunimi
Selektimi i
materialit
burimor
Përgjithësime Njohje e
ligjësive cilësore
Miratimi i
projektit
shkencor e
teknik
Përzgjedhje dhe
administrim
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
17
Fig. II.2. Metodë moderne dhe e thjeshtë në krijimin e hartës dhe dokumenteve.
Metoda që paraqitet në figurën II.2 përmban etapat kryesore në krijimin e hartave
bashkëkohore dhe që parashikohet të përdoret për një kohë të gjatë, pavarësisht nga
përsosjet në kohë të elementeve që përbëjnë proçeset e veçanta të metodës. Kjo
metodë përdoret gjerësisht sot gjatë rilevimeve topografike tokësore me përmbajtje
cilësore të lartë dhe kosto të ulët.
Lokalizimi i objekteve për rilevim
Botimi i hartës Krijimi i produkteve te tjera si statistika,
raporte ,dokumente etj
Llogaritja dhe ndërtimi i bazës matematike
Modelimi i objekteve gjeografike sipas të dhënave
Grumbullimi i objekteve {informacioneve} në një produkt
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
18
Fig.II.3. Pyetsori-Kontrolli i etapave dhe proceseve të krijimit të hartës.
Modeli i figurës II.3 është i domosdoshëm të realizohet për çdo hartë që krijohet.
Kjo për të kontrolluar përmbajtjen e çdo proçesi, harresat në plotësimin e detyrës,
vendosjen e të rejave nga teknika dhe teknollogjia e përsosur etj.
Mbaron
A ka materiale burimore
të nevojshme?
Fillon
Krijimi i origjinaleve në
kompiuter
Përnjohja e përmbajtjes grafike
A është përmbajtja e
hartës konform
projektit?
Dixhitalizim rastër
po jo
Përgatitja në SIG element të vecanta
Provo kopje dhe botimi
jo
po
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
19
Sot, tokat në botë përmbajnë tri herë më shumë rezerva të karbonit organik, në
krahasim me bimësinë. Degradimi i tokave kontribuon negativisht me rritjen e
dioksidit të karbonit atmosferik nga dekompozimi organik. Duke shtuar këtu
zhvillimin e shpejtë të industrisë, shpyllëzimet etj, që shkaktojnë çlirimin e gazrave të
ngrohtë në atmosferë, çka ndikojnë në ngrohjen globale dhe në rritjen e nivelit të detit
, në zhvillimin e proceseve erozive etj. Për këto arësye dhe të tjera si këto janë marrë
masa që zhvillimi i qëndrueshëm të mbrojë mirë balancin ndërmjet funksioneve
prodhuese dhe praktikave konservuese. Kjo nëpërmjet identifikimit dhe monitorimit
të problemeve, çka kërkon zbatime në praktikat agrikulturore, rotacionin e drithërave ,
përdorimin e biofertilizimeve me metoda efiçente dhe të reklamohen mbi
përshtatshmërinë, ose jo të përdorimit të tokave. Për këtë qëllim , metodat dhe
teknologjitë më të përdorura sot, janë kryesisht hartografimi në bashkëpunim të
ngushtë me remote sensing dhe SIG, sepse mbështeten në pesë shtylla të
qëndrueshmërisë siç janë : ekologjia mbrojtëse, pranimi social, produktiviteti
ekonomik, ekonomia e jetës dhe reduktimi i rrezikut.11
Informacioni në natyrë dhe shtrirja hapësinore e tyre, potenciali dhe kufizimet e
burimeve natyrore janë kushte të domosdoshme për planifikimin dhe strategjinë për
zhvillim të qëndrueshëm . Po kështu kërkohet informacioni socialo – ekonomik dhe ai
meteorologjik me anën e të cilit merren masa preventive nga rreziqet dhe ndotjet. Për
këto qëllime përftohen të dhëna multispektrale me rezolucion të lartë për krijimin e
hartave me shkallë të mëdha dhe të mesme, për monitorimin e ndryshimeve sipas
periudhave kohore të përcaktuara.Imazhet polarometrike të realizuara nga energjia
mikrovalore dhe me polarizime të ndryshme, kanë mundësuar të depërtojnë në
brendësi të strukturave fluoristike të bimësisë, tek veçoritë e tokave dhe materialeve
parësorë . Nga ana tjetër interferometrimi me radar ka mundësuar gjenerimin e
Modeleve Lartësorë Dixhitale( DEM), me anën e të cilave monitorohen rreziqet
natyrale dhe ato teknologjike. Të dhënat hapësinore jepen me një komponent
gjeografik si hartë, fotografi, imazh etj. Shumë nga këto të dhëna mund të kenë
projeksione hartografike dhe shkallë të ndryshme, sisteme të ndryshme të shenjave
hartografike dhe sisteme koordinative të ndryshme. Të gjitha këto sillen në një hartë
të përbashkët, sipas metodave të reja, të argumentuara mirë.
II.4 Hartografimi dixhital
Që nga fillimet e civilizimit, informacioni hapësinor ka qënë mënyra më e
përshtatshme në përshkrimin e ngjarjeve që zhvilloheshin në kohë dhe në hapësirë.
Me përftimin e të dhënave nga remote sensing, me organizimin e SIG-ut dhe të
kombinuara me SPG, përftimi i informacioneve u bë edhe me komod. Para tre
dekadash kombinimi i teknologjisë kompjuterike me teknologjinë e komunikimit dhe
11
J .Kaufmann etj: Cadastre 2014 Paris 2010
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
20
të hartografisë dixhitale etj, u bë emergjente krijimi i sistemeve të tilla si gjeo-të
dhëna bazë për shpërndarjen e informacioneve.
Sukseset e arritura gjatë zbatimeve me multindjesuesa, multispektral,
multirezolucion, sukseset e arritura gjatë njohjes së objekteve nga teknikat e reja
proçeduese të imazhit gjatë vjeljes së informacionit tematik etj, mundësuan
informacionin hapësinor unik për burimet natyrore dhe për mjedisin. Në mjaft
procese për krijimin e hartës u arrit shkalla e automatizimit 100%.
Rezolucioni i lartë i ndjesuesve satelitorë dhe kamerat e reja dixhitale kanë
zgjeruar teknikat dhe operacionet e hartografimit dhe kanë mundësuar të krijohen
oportunitete të reja hartografimi,si për shembull hartografimi 3D në një imazh të
vetëm, apo holograma, ortofoto etj. Përftimi i imazheve dhe metodat multindjesuese
kanë mundësuar jo vetëm rritjen cilësore të të dhënave reabilituese, por kanë ofruar
edhe tipe të reja informimi. Kёtu futet marrja e informacioneve që japin shtresat
nëntokësore, ato në brendёsi tё ndërtesave, rrjetin e drenazhimit, strukturat
morfologjike etj. Përshtatshmëria e imazheve orbitale shtoi interesimin në zhvillimin
e gjeneratave të ortofotohartave, në hartografimin tematik dhe ne rinovimin e
objekteve, përsa i përket ekstradimit të informacionit etj.
Vitet e fundit u maturua teknologjia e hartografimit WEB dhe vazhdojnë studimet
dhe zbatimet 3D WEB, ndjesuesa WEB për mjedisin, shërbimet WEB ,shpërndarja
e informacionit etj.Përbërësit hapësinorë nuk kanë qënë kurrë kaq të dukshëm sa sot
në hartografimin dinamik, në SIG-un dinamik etj. Një numër shumë i madh global po
ndihmojnë në mbrojtjen e mjedisit, po punohet në rritjen e nivelit tё detajeve dhe në
specifikimin e tyre, në përcaktimin e kufijve të paqartë, në konceptime më të qarta për
aspektet linguistikë mbi informacionin gjeografik, në konceptualizimin dhe
formalizimin e qartë gjeometrik e tematik të objekteve hapësinorë.12
Të dhënat e përftuara nga misionet planetare kanë hapur një kapitull të ri
hartografimi në sistemet ndërplanetare dhe në krijimin e të dhënave bazë hapësinore.
Përveç hartografimit të plotë të Hënës, janë hartografuar edhe planete të tjerë të
sistemit tonë diellor me rezolucion nën 0.5 m dhe po planifikohen hartografime të
tjera të këtij sistemi me stereokamera të saktësisë të lartë dhe me imazhe
multispektrale. Me anën e të dhënave të reja do të përcaktohen më saktë përmasat e
elipsoidit, shkalla e hartografimit, emërtesat, shkrimet, formatet e hartave etj, të
domosdoshme këto për krijimin e të dhënave bazë për sistemet jashtëtokësore.13
Qysh në vitet e para të shekullit XXI kërkesat për gjeoinformacion, për harta dhe
atlase elektronike cilësorë janë rritur shumë. Kjo shpjegohet nga sukseset e realizuara
në fushën e teknikës dhe të teknologjisë, nga rritja cilësore e imazheve dhe vlerave të
tyre, me zhvillimet në fushat e tjera të përafërta etj.
Disa përpjekje studimore në të ardhmen përfshijnë përsosjen e algoritmave
semantikë, në përftimin e parametrave biofizikë e gjeografikë me anën e ndjesuesve të
rinj hiperspektrale/mikrovalorë etj. Vëmendje e veçantë do t’i përkushtohet integrimit
të sistemeve monitoruese, sidomos në fushat e ekosistemeve bregdetare, ngjyrave të
oqeanit e përdorimit të tokave, në burimet ujore dhe në pyje, në integrimin e
teknikave dhe përsosjen e teknologjisë egzistuese për hartografim dhe në klasifikimin
e tyre, si dhe në fusha të tjera që kanë të bëjnë me rritjen cilësore dhe përshpejtimin e
proceseve për krijimin e prodhimeve hartografike.
12
Caprioli,M etj: Methods for Change Detection Analysis.Pekin 2008 13
Zhang,L etj: Coordinate Model for Framing Topographic Maps.Pekin 2008
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
21
II.5 Lidhjet e gjeografisë me fotogrametrinë dhe remote sensing
II.5.1 Hyrje
Me përftimin e fotografive ajrore dixhitale dhe përpunimin e automatizuar të të
dhënave prej tyre, ndryshimet ndërmjet fotogrametrisë dhe remote sensing mbeten të
jenë të vogla. Ato janë vetëm në problemet që kanë të bëjnë me përmasat që përftojnë
fotografitë nga imazhet satelitore( ku imazhet përfshijnë sipërfaqe edhe më të mëdha
më krahasim me ato që jep fotogrametria ajrore dhe ajo tokësore), dhe rrjedhimisht ka
ndryshim edhe të bazës matematike etj.14
Proçeset e njohjes së të dhënave nga
fotografitë dhe imazhet dhe shndërrimi i tyre në informacion, vjeljes dhe shpërndarjes
së informacioneve etj, mbeten të njëjta për të dy sistemet . Teknika dhe teknologjia e
përdorur gjithashtu ndryshon edhe për faktin se fotogrametria mbështetet në
fotografitë e marra nga mjete fluturuese(avion, helikopter) dhe teknika nga toka.
Ndërsa imazhet përftohen nga satelitët (me orbitë rreth tokës) dhe në lartësi të
ndryshme, por edhe me satelitë të vegjël, kryesisht për monitorimin e rreziqeve
natyrale dhe mjedisin, për raste urgjente etj.15
Për njohjen e objekteve nga fotografitë dhe imazhet janë përdor tri etapa pune:16
1. Segmentimi i objekteve që na interesojnë, d.m.th identifikimi i regjioneve , të
cilët janë homogjenë dhe të ndryshëm në të gjithë hapësirën e regjioneve.
2. Vjelja e objekteve , qëllimi kryesor i së cilës është të reduktojë të dhënat, duke
matur disa objekte apo veçori që dallohen në regjion, për tematikën e dhënë.
3. Klasifikimi i objekteve, nëpërmjet teknikave elektronike
Pra, vjelja e objekteve ka rëndësinë e vet, por objektet në fotografi dhe imazh janë
të shumta. Kjo kërkon përdorimin e algoritmeve të ndryshme për të zbuluar objektet
që na interesojnë, duke u mbështetur në veprime matematiko-statistikore. Pastaj
operohet në rastrimin (copëzim i figurës) e objekteve (nëse nuk rastrohen paraprakisht
gjatë fotografimeve), të cilat futen në SIG, ku kryhet procesi i harmonizimit të
objekteve të zgjedhura.
Për një kohë shumë të gjatë, përftimi i të dhënave nga fotografitë dhe imazhet
realizohej me një angazhim të vështirë njerëzor dhe me një teknikë me përmasa dhe
pesha të mëdha, madje edhe rezolucion të ulët. Ndërsa sot, të dhënat realizohen
lehtësisht, pavarsisht se fotot dhe imazhet përmbajnë shumë herë më tepër të dhëna në
krahasim me ato që kërkohen. Në këtë proçes përzgjedhja e të dhënave realizohet me
anën e ekspertëve inteligjentë, duke i shndërruar të dhënat në informacione të sigurta.
Pjesa tjetër e të dhënave të pashfrytëzuara ruhet në SIG. Përdorimi i modeleve
matematikore, statistikore dhe algoritmave semantike ka mundësuar që edhe këto
probleme të zgjidhen me korrektësi. Zhvillimet e kohëve të fundit në fushën e
teknikës dhe teknologjisë, të metodave dhe metodologjive të reja, në të gjitha etapat e
proçeset e punës, kanë mundësuar të kontribuohet me përparësi. Në këtë situatë,
bashkëpunimi i institucioneve tona me institucionet si motra jashtë vendit edhe në
fushën e teknikës dhe teknologjisë ka dhënë kontributin e dëshiruar.
14
Roder,A etj: Remote Sensing and GIS. Trier 2005 15
Bashofen,D etj: New Development on pushbroom sensors.Pekin 2008 16
Heipke,CH: Automated geospatial data .Istambul 2005
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
22
II.5.2 Fotogrametria
Ështё shkenca qё merret me fotografimin e sipёrfaqes sё tokёs, me pёrpunimin e
tё dhёnave dhe informacioneve nga fotografimi, si dhe me matjen e objekteve qё
paraqiten nё fotografi. Fotografimi mund të kryhet nga toka nëpërmjet instrumentave
të quajtur, fototeodolitë, ose nga ajri, ku aparati fotografik vendoset në bordin e
avionit apo të helikopterit. Rasti i parë zakonisht përdoret pёr fotografimin e zonave
kodrinore e malore, ndërsa rasti i dytë përdoret për të gjitha format e relievit
{terrenit}, prandaj ky rast gjen në praktikë zbatime në shumë fusha të shkencës.
Përsosja e punimeve fotogrametrike ka kaluar në disa etapa siç janë: metodat
grafike, analoge, analitike dhe dixhitale. Në këtë etapë të fundit dhe në proçedimet e
fotografive dhe imazheve, të dhënat janë përftuar nga kamera të kalibruara, me
restaurimin e imazhit me rindërtime, dhe automatizimit të mjediseve multiplanare
maksimalisht të sigurta. Nga ana tjetër nga përpunimi i të dhënave bashkë me
teknologjinë SIG, janë evidentuar dëmet e shkaktuara nga tërmetet dhe dukuritë e
tjera shkatërruese natyrore dhe njerëzore. Rezultatet e skanimit me lazer dhe teknikat
e animuara , vërtetojnë interesa të pakundërshtueshme në shumë aspekte të tjera, në
aktivizimin e njeriut për dokumentizimin dhe restaurimin e trashëgimisë botërore etj.
Rreziqet natyrale janë ngjarje ekstreme me pasojë vdekjen e sakatimin e njerëzve
e kafshëve si edhe me dëme të konsiderueshme të të mirave materiale të tilla si:
ndërtimet, sistemet e komunikimit, tokat bujqësore, pyjet, në mjedisin natyror etj. Pra
edhe humbjet ekonomike kanë qenë të shumta e në rritje. Kështu që për menaxhimin e
rreziqeve natyrore dhe ato humane jepen të dhëna të shumta, ku fotogrametria dhe më
shumë remote sensing japin kontribut të pazëvendësueshëm sepse janë teknologji
ideale edhe për menaxhimin e rreziqeve të ndryshme. Por të gjitha të dhënat e
nevojshme për menaxhim nuk mund të përftohen vetëm nga fotogrametria dhe remote
sensing, duhen edhe informacione nga burime të tjera siç janë hartat, stacionet e
matjeve, SIG-un etj.17
,18
Rritja e lartë e dëmeve materiale dhe popullsisë së prekur nga rreziku natyror
shpjegohet edhe nga ekspozimi më i madh i popullsisë ndaj rrezikut. Kështu nëse në
vitin 1960 popullsia botёrore ishte tre miliard, në vitin 2011 u bë shtatё miliard dhe
parashikohet që në vitin 2050 të arrijë 10 miliard. Në rritje ka qënë dhe është
popullsia e vendit tonë, nga lëvizjet e së cilës pa kritere në vendet e hapura janë
përballur me përmbytje, zjarre, rrëshqitje dheu etj.19
Në kohët e sotme rreth tokës rrotullohen me qindra satelitë, të mëdhej e të vegjël
si: MODIS, EOS, EROS, IKONOS, CARTOSAT, QUICKBIRD, EYEGLAS,
ORBVIE etj. Sinjalet e përftuara prej tyre kanë gjeneruar dhe po gjenerojnë planet
dhe hartat mbi përdorimin e tokave, për një zhvillim të qëndrueshëm etj. Janë këto të
dhëna nga të cilat tashmë mundësohet monitorimi objektiv i planeve egzistuese dhe
ato të reja.
Në kohën e sotme dhe kurdoherë teknikat dhe teknologjitë e sofistikuara janë për
rastet kur kërkohet cilësi dhe saktësi e lartë gjeometrike e imazhit. Këto raste
diferencohen për faktin se ndonjëherë shpenzimet janë të tepërta, dhe të panevojshme
nga ana ekonomike.
Me progresin e nanoteknologjisë, komuniteti i remote sensing fillon të pajiset me
sisteme të reja platformash, programe e ndjesuesa si dhe me punën e robotit me
17
Van Werten,C: Remote Sensing in Management of natural disasters. Amsterdam 2000 18
Small,Ch: A global Analysis of Urban Reflectance. Istambul 2003 19
Blumerg,D etj: Spatial and Temporal environmental Changes. Istambul 2005
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
23
përmasa të vogla , me anën e të cilave i ofruan remote sensing edhe më shumë detyra,
sidomos në monitorimin e zonave ku zhvillohen dhe parashikohen të zhvillohen
proçese të rrezikshmërisë natyrore e njerëzore, që nuk janë vëzhguar më pare. Këtu do
të përmëndim vullkanet në veprim, zjarret në pyll, ndotjet lokale, derdhja e naftës dhe
deri në aksidentet nukleare. Prandaj pa ndjesuesa dhe platforma, nuk mund të ketë
proçese në përftimin e të dhënave, as metoda optimale, as zbatime për zhvillim, as
proçese integruese etj. Por pa proçedimet e imazhit, pa bazat e të dhënave dhe
zbatimet, ndjesuesit dhe platformat do të ishin pa vlera konkrete. Sot po rritet shpejt
numri i imazheve dixhitale me video ndjesuesa, por nga ana tjetër, në rritje është
numri i përdoruesve me teknikën kompjuterike dinamike, të cilat tashmë përftojnë,
vëzhgojnë, proçedojnë dhe shpërndajnë menjëherë informacionin.20
II.5.3 Remote sensing {ose telededeksioni}
Ka të bëjë me fotografimin e sipërfaqes së Tokës si dhe të planeteve të tjerë të
sistemit tonë diellor.
Fotogrametria dhe remote sensing kanë historikun e tyre. Fotografimi i tokës nga
lartësitë u realizua për herë të parë nga francezi Feliks Nadar, i cili vendosi në vitin
1859 aparatin fotografik në koshin e një baloni dhe fotografoi një pjesë të Parisit.
Fotografitë e përftuara nuk kishin atë cilësi që kanë sot, por triumfi, entuziazmi, dhe
fama ishte në lartësinë ekstreme. Në vitet 1860-1862 gjatë luftës civile në Amerikë,
fotografimi i pozicioneve ushtarake të palëve kundështare u realizua nga aparati
fotografik i vendosur gjithashtu në koshin e balonit. Kjo metodë fotografimi {por jo e
vetmja } u përdor dhe më vonë nga superfuqitë deri në vitet 60 të shekullit XX.
Madje dhe në teritorin e Shqipërisë kanë kaluar balona të tilla njëri prej të cilëve u
rrëzua [në 1963] bashkë me filmimet me format të vogël {0.8x0.8 cm}. Mirëpo
kërkesat e shumta për informacione ushtarako-ekonomike etj, nuk plotësoheshin dot
nga fotografimet me balona, prandaj këto u zëvendësuan nga avionë, në bordin e të
cilёve montohej aparati fotografik, stabilizatori dhe teknika të tjera për të siguruar
një fotografim normal. Kjo metodë e re fotografimi u përdor për herë të parë gjatë
Luftës së Parë Botërore dhe vetëm më vonë u vendos që nga avionët të kryhej dhe
bombardimi i pozicioneve dhe municioneve të armikut. Këto dy lloje funksionesh u
intensifikuan edhe më vonë, por me më pak intensitet, sepse fotografimet nga avioni
filluan {vitet 60 të shekullit XX} të zëvendësohen nga fotografimet satelitore. Gjatë
100 viteve të lindjes së Fotogrametrisë dhe 60 vjet të Remote Sensing, teknikat e
teknologjitë e përdorura për të përftuar informacionin e objekteve të paraqitura në
fotografitë, kanë ndryshuar në mënyrë drastike që nga pajisjet e thjeshta mekanike, në
sisteme tërësisht dixhitale në ditët tona. Për më tepër që puna me to u lehtësua
gradualisht nё tё gjitha drejtimet. Për një kohë shumë të gjatë, përftimi i të dhënave
nga fotografitë dhe imazhet realizohej me një angazhim të vështirë njerëzor dhe me
një teknikë me përmasa dhe pesha të mëdha, madje edhe rezolucion të ulët . Ndërsa
sot të dhënat realizohen lehtësisht, pavarësisht se fotot dhe imazhet përmbajnë shumë
herë më tepër të dhëna në krahasim me ato që kërkohen. Në këtë proçes përzgjedhja e
të dhënave realizohet me anën e ekspertëve inteligjentë, duke i shndërruar të dhënat
në informacione të sigurta. Pjesa tjetër e të dhënave të pashfrytëzuara ruhet në SIG.
Përdorimi i modeleve matematikore, statistikore dhe algoritmave semantikë ka
mundësuar që edhe këto probleme të zgjidhen me korrektësi. Zhvillimet e kohëve të
fundit në fushën e teknikës dhe teknologjisë , të metodave dhe metodologjive të reja ,
20
Leberi,F :Photogrametric computer vision .Istambul 2005
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
24
në të gjitha etapat e proçeset e punës , kanë mundësuar të kontribuohet me përparësi.
Në këto situata bashkëpunimi i institucioneve tona me institucionet si motra jashtë
vendit edhe në fushën e teknikës dhe teknologjisë ka dhënë kontributin e dëshiruar.
II.5.4 Lidhjet e gjeografisë me Sistemet e Informacionit Gjeohapësinor
Në stadin fillestar të mendimit gjeografik hapësinor (vitet ’60 të shek XX) u fut
fusha e re e “vizualizimit gjeografik”, në të cilin kryhej kombinimi i përvojës të
kompjuterizimit, të problemeve analitike dhe mendimit të ri, të cilat mundësuan të
krijohen mjetet e para për realizimin e kërkimeve shkencore. Si shembull i këtij
kombinimi është metoda e ndërtimit të njohjes nëpërmjet eksplorimit e të dhënave të
shumta hapësinore e kohore. Kjo u realizua me përdorimin e vizualizimit gjeografik
dhe të programeve KDD (Knoeeledge Discovery in Databases). Kjo fazë “pioniere”,
që zëvendëson metodat klasike me metodën e kompjuterizimit, në vendin tonë u
realizua fillimisht në Qendrën e Studimeve Gjeografike pranë Akademisë së
Shkencave Tiranë në vitin 1992, por shpejt u përfshi edhe nga istitucione të tjera
publike e private. Kjo situatë e re kërkoi përgatitjen e specialistëve përkatës, me anën
e studimeve afatshkurtra dhe afatgjata brenda dhe jashtë vendit. Me bashkëveprimin
e mjeteve për investigime komplekse, me anën e të dhënave, gjeoinformacioni u
konsolidua si disiplinë shkencore dhe Sistemet e Informacionit Gjeografik (SIG) si
zbatuesa të problemeve teorike, të cilat ndikuan edhe në krijimin e hartave me
përmbajtje të plotë e më të saktë. Gjatë gjeneratave në vazhdim, përpilimi u përsos
nga zbatimi i përvojës njerëzore dhe nga ndjeshmëria grafike.
Shekulli XXI pati në dispozicion shumë programe e mjete teknike e teknologji, teori
dhe metodologji por që në vitet e para të këtij shekulli, në bazë të përpjekjeve të
shumëfishta lindin të tilla akoma edhe më të sofistikuara dhe më racionale si : analiza
logjike, paraqitja tripërmasore (3D)21
e objekteve, prerjet në çdo drejtim të këtyre
objekteve, rilevime dinamike, dixhitalizimi i drejtpërdrejtë me rreze lazer, holograme
si dhe shumë të tjera si këto, të cilat kanë bërë që sot gjeoinformacionet të jenë më të
kërkuarat dhe më të rëndësishmet. Gjeoinformacioni tashmë konsiderohet si burim
virtual në zgjidhjen e problemeve që kanë të bëjnë me shoqërinë njerëzore, përfshi
këtu edhe edukimin gjeografik. Kjo situatë ka ndryshuar me shpejtësi në sajë të disa
tendencave të rëndësishme siç janë:22
a) Prezenca e teknologjive të reja në monitorimin e informacionit, duke rritur
shkallen e automatizimit në masën 98%, me tendencë për të arritur shifrën e plotë
100%.
b) Në shpërndarjen e të dhënave online ku është shkurtuar ndjeshëm koha
ndërmjet përftimit të të dhënave me kohën e shpërndarjes së tyre, me sistemin 3G.
c) U përshpejtua koha e krijimit të gjeneratave të reja.
d) Planifikimi industrial, në agrikulturë, në transport, planifikimi në energjitikë,ai
financiar dhe në degë të tjera të ekonomisë.
e) Në kadastrimin e tokave.
f) Në monitorimin e situatave mjedisore.
g) Në mbështetje të sigurisë ekologjike dhe statistikore.
h) Në standartin e jetës dhe në aktivitetet e biznesit.
i) Në shëndetin publik etj.
21
Willnes,C etj: A tool for the visualisation of earthquake data. Pekin 2008 22
Rao,D: Role of Remote sensing and GIS. Amsterdam 2000
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
25
Megjithatë problemet që i dalin shoqërisë akoma nuk janë ezauruar tërësisht,
akoma mbeten për t’u zgjidhur probleme të tilla si:
a) Rritja e mёtejshme e shkallës së saktësisë në përftimin, përpunimin dhe
transmetimin e informacioneve.
b) Probleme ekonomike dhe edukative etj.23
Rruga për të arritur deri sot ka qenë e gjatë dhe e suksesshme, ashtu si tregohet
më poshtë të përfshira në gjashtë etapa kohore :
Etapa e I-rë: thjeshtim dhe përshpejtim. Integrimi intensiv i automatizimit në
hartografi dhe në degët e tjera të shkencës dhe teknikës, vunë si kërkesë të
domosdoshme reduktimin e punës së lodhshme gjatë përpilimit të hartave dhe
atlaseve. Në këtë etapë u realizua ndërtimi automatik i rrjetit gjeografik dhe atij
kilometrik, baza gjeografike, simbolet, interpolimi i izolinjave dhe hartograma të
thjeshta. Hartat filluan të krijohen me algoritme tepër të thjeshta, me anën e ploterave
(paisjeve) dhe printerave, por kualiteti i këtyre hartave i përafrohej hartave
tradicionale.24
Etapa e II-të: imitimi i hartave tradicionale. Automatizimi i hartave u orientua
në imitimin tërësor të proçeseve që kryheshin me dorë dhe me po atë kualitet.
Etapa III-të: integrimi i përvojës. Në këtë etapë progresi u zgjerua më shumë në
proçeset e lokalizimeve gjeografike dhe përgjithësimit, me teknikat e përputhjeve të
shtresave informuese etj. Pra në të gjithë përvojën e përpilimit dhe krijimit të hartave,
të akumuluara gjatë viteve. Por proçesi i përpilimit të hartave në shumë raste
realizohej nga specialistё pa provojën e nevojshme.
Etapa e IV-t: të bëhet më mirë. Zhvillimi i dukshëm u realizua në këtë etapë me
futjen e teknologjive speciale siç janë ndarja e ngjyrës me metoda elektronike,
sistemet e botimit kompjuterik etj. Këto të kombinuara me teknologjitë e reja dhe me
përvojën tradicionale, realizuan krijimin e produkteve me metoda elektronike dhe me
kualitet tepër të lartë. Gjithashtu u rrit saktësimi gjeometrik i përmbajtjes së hartave,
u zgjerua ndarja e ngjyrave etj.
Etapa e V-të: të realizohen me mënyra të tjera. Hartografimi gjeoinformatik u
realizua me teknologji të reja, të cilat ndryshojnë nga ato tradicionale, kanë lindur
metoda të reja në krijimin e hartave 2D dhe 3D madje në dinamikë, sistemi 3G etj.
Etapa e VI dhe ato që do të vijojnë do të pasqyrojnë suksese të mëtejshme , ku
retorikat e sotme do të bëhen realitet. Për shembull, teknika e teknologji të reja do të
lindin gjatë përzgjedhjeve që do të bëhen duke shfrytëzuar pjesët e padukshme të
spektrit elektromanjetik të dritës së bardhë, etj..
Koncepti dinamik i rilevimit, integrimi i ndjesuesve dhe sistemeve, modelet
analitike për vlerësimin e imazheve të veçanta dhe variablat dinamike, ndërthurja me
informacionin teknologjik dhe atë gjeomatik kanë ofruar një vështrim spektakolar në
botën e SIG-ut.25
Imazhi, rekonstruksioni dhe vizualizimi i automatizuar i objekteve, formimi i
metodave tripërmasore (3D), teknika artificiale/inteligjente, përdorimi në sipërfaqe të
mëdha dhe kooperimi i teknologjive është suksesi që ka mundësuar të nxirren nga
harta apo imazhet të gjitha llojet e informacionit, duke i futur këto informacione në
shtresa të ndryshme SIG-u, madje të klasifikuara. Prandaj dhe metodologjitë që
përfshihen në saktësinë e automatizimit, mbështeten në fushën e inteligjencës dhe të
statistikës. Në këtë kontekst prespektiva e studimeve profesionale do të vazhdojë të
23
Bartos,P: Temporal ,Spectral and Spatial Resolution of the RS data .Bratislava 2006 24
Neumann,K: Trends for Digital Aerial Mapping Cameras .Pekin 2008 25
Virrantans,K etj: Curriculum of GIS . Amsterdam 2000
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
26
mbështetet në hartografimin nga hapёsira, ç’ka është e rëndësishme, sepse do të
mundësojë të realizohen skenarë të panjohur më parë, ku SIG do të kontribojë
bindshëm.26
Interneti është bërë i lirë dhe mënyrë e lehtë në shpërndarjen e çdo lloj
informacioni edhe në vendin tonë, ndërsa intraneti sapo ka hyrë (vitin 2010). Në
internet përdoruesi është i aftë të proçedojë me të dhënat hapësinore, me modulet
zbatuese të SIG-ut në WEB, pa i patur ato në pajisjen lokale, ndërsa fut, shpërndan
dhe analizon të dhënat me mjetet modulare dhe realizon vizualizimin.
SIG-u përdoret edhe për menaxhimin e territoreve mjedisore, në veçanti në
evidentimin e nivelit dhe shkaqet e ndotjeve në mjediset industriale, duke ju përbajtur
koncepteve mbi artitekturën e të dhënave bazë ( aspektet përshkrimore, analizat
fiziko-kimike etj), si dhe mbi të dhënat gjeneruese (të dhëna të sakta gjeoreference).
Të dhënat që kërkohen për menaxhimin e rrezikut vijnë nga disiplina shkencore të
ndryshme dhe që mund të integrohen. Pikërisht, integrimi i të dhënave përbën një nga
pikat më të fuqishme të SIG-ut. Zakonisht , tipet e të dhënave që kërkohen janë:27
,28
,29
Të dhëna mbi mjedisin, ku ngjarjet e rrezikut mund të përhapen ( topografia,
gjeologjia, tokat dhe përdorimi i tyre, hidrologjia, bimësia etj.),
Të dhëna për elemente që mund të dëmtohen nëse ngjarjet zhvillohen
(infrastruktura, vendbanimet, popullsia, të dhëna social-ekonomike etj.)
Të dhëna mbi vendodhjen e spitaleve, zjarrfikseve, stacionet e policisë etj.
Sasia dhe tipi i të dhënave që grumbullohen në SIG për menaxhimin e rrezikut,
varet shumë nga niveli i zbatimit ose nga shkolla e menaxhimit të projektit.
Në kohën e sotme, Sistemet e Informacionit Gjeografik / gjeohapёsinor, janë në
gjendje të përdoren gati në të gjitha fazat e menaxhimit të rreziqeve natyrore dhe ato
njerёzore. Krijimi i skenarëve, përcaktimi i rrezikut, gjenerimi i planeve të
qëndrueshëm, implementimi i rezultateve janë shembuj të përdorimit të SIG-ut në
fazën fillestare për menaxhimin e ciklit të rrezikut. Aktivitetet për planifikimin urban
dhe regjional gjithashtu luajnë rol të rëndësishëm në fazën fillestare. Ashtu si në
procesin e planifikimit, menaxhimi i rrezikut kërkon integrimin e të dhënave nga
shumë burime institucionale të koordinuara.
Të gjitha këto arritje të çojnë në përfundimin se një nga mjetet më të rëndësishme
për edukimin gjeografik dhe në modelimin e dukurive të botës reale janë Sistemet e
informacionit Gjeografik. Pra edhe teknologjitë e zgjedhura në disertacionin tim
justifikojnë plotësisht problemin e edukimit gjeografik.
26
Vender,O etj: Advansed Learning Space in GIS .Amsterdam 2000 27
Barbarella,M etj: Evaluation of Landslide volume using Photogrammetric Techniques.Amsterdam 2000 28
Gruber,M etj:Ultracam X .Pekin 200 M.Shoshani :Expert System in RS tasks.Pekin 2008 29
Shoshani,M: Expert System in RS tasks.Pekin 2008
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
27
KAPITULLI III
EDUKIMI ME ANËN E SHKENCAVE GJEOMATIKE
III.1. Hyrje
Edukimi gjeomatik është një metodë që transmeton informacion, sqaron kuptimin
e koncepteve si edhe në zbatimin e teknikave dhe teknologjive që përdoren në
sistemin e shkollës, kolegjit apo të universitetit. Njëkohësisht, edukimi jep mundësira
që nxënësit, mësuesit dhe pedagogët të vazhdojnë aktivitetet kërkimore dhe ato të
trajnimit. Në këtë kontekst, studimi sistematik përbën një mekanizëm të fuqishëm dhe
unikal për mësimdhënie dhe ofron oportunitete të reja për të modeluar dhe përdorur
informacionin në mënyrë racionale dhe efektive. Këtë mekanizëm do ta shpreh në
punimin tim kryesisht në fushën e shkencave: hartografi, fotogrametri, remote sensing
(telededeksion), Sistemet e Informacionit Gjeohapësinor (SIG) si dhe për kontributin
që japin shkencat: gjeodezi, topografi, matematika, fizika, statistika dhe
kompjuterizimi. U përmendën shkencat e mësipërme sepse të gjitha këto janë të
lidhura ngushtë me hipershkencën:gjeografinë. Dihet se gjeografia bashkëpunon
ngushtë edhe me gjeologjinë, gjeomorfologjinë, hidrologjinë, mjedisin etj, si shkenca
të mirëfillta por, në këtë studim jam mbështetur në katër shkencat e para. Ҫ do
tentativë për të vecuar njërën prej tyre, do të arrinte në rezultate jo të plota. Kjo situatë
shpjegohet prej faktit se në kohën e sotme nuk ka më shkenca tërësisht të pavarura,
sepse ato janë të varura, të integruara me shkenca të tjera, në kuptimin pozitiv të kësaj
shprehje, pasi informacionet që ato japin janë më reale, më të shpejta, më ekonomike
dhe më të bukura se më parë etj. Këto cilësi i ka për shembull harta e sotme e
prodhuar në letër apo e paraqitur në ekranin e kompjuterit/lap topit, sepse:
Baza e informacionit që ka harta merret nga fotografitë ajrore, apo nga
imazhet satelitore,
Saktësia gjeometrike e gjithë përmbajtjes së hartës sigurohet nga punimet
gjeodezike,
Sistemet e shenjave hartografike janë përpunuar, grumbulluar dhe dalë nga
SIG.
Estetika e saj garantohet nga shkenca kompjuterike nga teknikat elektronike
nga dixhitalizimi dhe skanimi me lazer etj.
Për këto arsye dhe të tjera si këto, ka filluar grupimi i shkencave afine kështu:
hartografia, fotogrametria, remote sensing dhe SIG-u, përfshihen nën termin
Gjeomatikat. Ky term njihet si i tillë {përvec Fakultetit tonë }edhe në institucione
tona shkencore-mësimore si për shembull në Institutin Gjeografik të Ushtrisë, në
Departamentin e Gjeodezisë, pranë Fakultetit të Ndërtimit në Tiranë e gjetkë.
Në sajë të këtij integrimi janë rritur kapacitetet në fushat e menaxhimit të
burimeve të shumta, si dhe në zgjidhjen e shpejtë të problemeve mjedisore dhe ato
hapësinore edhe si teknologji e vetme. Për shembull remote sensing dhe fotogrametria
gjithashtu krijojnë dhe revizionojnë të dhënat në SIG, të cilat janë komponentë
esencialë si të dhëna që depozitohen, analizohen dhe shndërrohen në vlera informimi
edhe në krijimin e produktit përfundimtar, me të cilat zgjidhen probleme të shumta në
jetën e shoqërisë njerëzore.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
28
Në këtë paragraf dhe në paragrafët e kapitujve që vijojnë, edukimin sistematik
në studime dhe trajnime në fushat e gjeomatikave, e kemi përfshirë në katër detyra
investigimi.
Në adaptimin e metodës sistematike (për shembull, në edukimin me anën e
hartografisë), e cila të përqëndrohet në katër aspekte integrimi, d.m.th.:
a) integrimi i hartografisë me fotogrametrinë, remote sensing, SIG-un, shkencat
kompjuterike dhe gjeodezinë,
b) në kërkime të nevojshme për t’u futur në fusha të tjera si: matematika, fizika,
statistika etj,
c) në aktivitete trajnimi të konsoliduara,
d) në progresin e teknikave dhe teknologjive të disiplinave të sipërpërmendura,
përfshirë këtu edhe kooperimin me institutcione të tjera, brenda dhe jashtë vendit
tonë,
e) në zbatimin e rrugëve të reja, që ndikojnë në rritjen dhe në avancimin cilësor të
edukimit,
f) në hartografinë dhe vizualizimin gjeoinformatik, që kanë të bëjnë me formatet
me përgjithësimin hartografik si dhe me paraqitjen dixhitale të informacionit,
g) lidhur me menaxhimin dhe infrastrukturën e informacionit gjeohapësinor, që
kanë të bëjnë me standartet e të dhënave, me implementimin e kërkesave dhe me
optimizimin e proceseve gjeoinformatike etj.
Pra, për çdo fushë të cituar, subjektet bazë do të jenë edhe shkencat matematike
(sidomos lidhur me teorinë e përgjithshme, me teorinë e grafeve dhe me topologjinë),
me shkencat kompjuterike, inteligjenca artificiale, sistemet eksperte etj. Të gjitha këto
kanë ndikuar që të përmirësohet përmbajtja e leksioneve dhe praktikat në edukimin
me anën e anketimeve dhe kurrikulave. Sa u thanë deri tani mendoj se kërkojnë
riformulimin e programeve ekzistuese, si ato të shkollave ashtu edhe atë të
kurrikulave të anketimeve, apo të formave të tjera të edukimit gjeomatik apo
gjeografik.
Në këtë mënyrë, informacionet e reja do të jenë me shumë vlera, të kapshme, të
ndërlidhur me njëri-tjertrin, që ndikojnë në një zhvillim efiçient dhe të miratuar.
Prandaj një nga qëllimet e këtij punimi është që të kontribuojë në përshpejtimin e
transmetimit të rezultateve shkencore të arritura (teknike e teknologjike), në mënyrë
që edukimi dhe formimi i sigurt të realizohet duke reduktuar barrikadat që i dalin
përpara.
Në vendin tonë edukimi në të katër shkencat e gjeomatikave është zhvilluar
kryesisht pas Luftës së II Botërore. Në vitin 1946, në Tiranë u hap kursi gjashtëmujor
në përgatitjen e disa topografëve të mesëm për nevojat e Ministrisë së Bujqësisë dhe
të Ndërtimit lidhur me rilevimet kadastrale me shkallë të madhe (1:2500) në zonat
fushore të vendit. Në vitin 1951 u ngrit në Tiranë Instituti Politeknik, në strukturën e
të cilit përfshihej edhe dega e Gjeodezisë, me detyrë përgatitjen e specialistëve të lartë
në këtë fushë të inxhinerisë. Në vitin 1957 Instituti Politeknik u fut në strukturën e
Universitetit të Tiranës ku, fillimisht gjeodezia dhe gjeografia përfshihen në një
katedër të vetme por, pas një viti ato u ndanë. Gjeografia kaloi pranë Fakultetit
Histori e Filologji, ndërsa Gjeodezia pranë Fakultetit të Inxhinerisë.
Në departamentin e gjeografisë, në programet e planet mësimore të saj dhe për
herë të parë, në vitin 1957, u planifikua lënda e hartografisë, në vitin 1998 lënda e
SIG-ut, ndërsa në vitin 2000 edhe lënda e fotogrametrisë (me zgjedhje). Ngarkesa
mësimore për secilën nga këto lëndë fillimisht u planifikua për një semestër .
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
29
Në dëgën e gjeodezisë, në programet e planet mësimore të saj u planifikua që
lënda e hartografisë të zhvillohej në dy semestra; në vitin 1957 lënda e fotogrametrisë
të zhvillohej në dy semestra dhe SIG-u në një semestër (viti 1993).
Si në Departamentin e Gjeografisë, ashtu edhe në atë të Gjeodezisë, gjatë viteve
janë bërë mjaft ndryshime pozitive në azhurnimin e programeve mësimore me të rejat
e shkencës dhe zbatimet e tyre. Të gjitha lëndët e sipërpërmendura, kanë litëraturën
përkatëse, botuar gjatë viteve. Artikujt shkencorë janë të shumtë, po kështu edhe në
mbrojtjen e punimeve shkencore Doktor i Shkencave etj. Përsa i përket historikut të
zhvillimit të Gjeomatikave në vendin tonë, përgatitjes së stafit inxhinerik e
profesional, ai është reflektuar në një literaturë relativisht të gjerë nga autorë të
ndryshëm.
III.2 Edukimi në hartografi
Si rezultat i përsosjeve teknologjike në fushën e kompjuterizimit dhe atë
hapësinore, hartografia topografike (rilevimet) dhe ajo tematike janë revolucianizuar
totalisht. Metodat dhe teknikat konvencionale të përdorura me pare, kaluan në metoda
analitike dhe tërësisht dixhitale. Madje, progresi në këto fusha vazhdon në rritje edhe
në ditët tona duke përsosur në vazhdimësi detyrat profesionale(shkencore e zbatuese )
në mënyre eficiene dhe efektive. Në këtë mënyrë, në vend te termit “rilevime”, sot
përdoret termi gjeoinformatik ose gjeomatikat.
Në këtë kontekst, është e padiskutueshme rëndesia e formimit hartografik si pjesë
e te gjithë procesit të edukimit për nxënësit dhe studentet duke marrë parasysh edhe
kërkesat e raportit human në hapësirën gjeografike së bashku me terminologjitë
modern, që përdoren për krijimin e hartave. Procesi i të mësuarit të alfabetit ka qënë
gjithmonë nje problem, që ka tërhequr vëmendjen e mësuesve, duke u mësuar
nxënesve të lexojnë dhe të shkruajnë drejt dhe në disa gjuhë. Në vendin tonë hartat
nuk janë trajtuar si duhet si mjete shprehese dhe komunikimi. Kjo sepse, fillimisht
kanë munguar materialet dixhitale për edukimin hartografik fillestar. Vetëm në librat
e tekstet e gjeografisë, historisë e gjetkë janë dhënë harta-skica, pa bazën e duhur
matematike (shkalla, projeksioni,etj), pa sistemin e duhur të shenjave hartografike etj.
Sot, në literaturën gjeografike edhe për shkollat, jepen fotografi ajrore dhe imazhe
satelitore bardh e zi e me ngjyra që jep spektri elektromanjetik i drites së bardhë.
Por kjo pa komponentin e duhur njohës, pa shpjeguar (shkurtimisht) etapat e proçesit
që kanë të bëjnë me krijimin e hartave dhe përdorimin e tyre, pa nje orientim bazë.
Këto mangësi, në kohë kanë pësuar përmirësime të dukshme jo vetem për studentët e
universiteteve tona, por edhe për nxënesit e shkollave te mesme dhe të shkollave 9-
vjecare, ku zhvillohet lënda e gjeografisë.
Harta është nje formë e gjuhës së shkruar, më e vjetër se shkrimi, e krijuar
fillimisht nga njeriu i shpellave. Popujt e vjetër nuk ishin të aftë të regjistronin
ngjarjet e proçeset që ndodhnin e zhvilloheshin në boten reale, veçse nëpërmjet gjuhës
grafike.30
Prandaj, arti i paraqitjes së ideve e njohurive mbi hapësirën gjeografike
është aq i hershëm sa vete civilizimi njerëzor. Përgatitja e hartave u shfaq si
manifestim i kërkesave të nevojshme për jetën, si presion i kërkesave bazë të
shoqërisë njerezore të tilla si: vendndodhja, orientimet, mbrojtja, siguria, dhe lëvizjet.
Pak harta, të përgatitura nga popujt e hershëm kanë mbetur deri në ditët tona dhe kjo,
kryesisht falë materialit që kanë përdorur.
30
Caroli,G etj:An integrated syrvey for knowledge and Presentation of a cultural heritage: the Albanian Fortified Citadel of Elbasan.Pekin 2008.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
30
Historia na dëshmon, gjithashtu, se qëllimi kryesor i hartave ndryshon sipas
kulturave te ndryshme. Gjatë kohërave, hartat regjistronin kulturat, njohuritë
gjeografike dhe hartografike me anën e teknikave kohore.
Pavarësisht nga përpjekjet e komunitetit shkencor, sot konsiderohet se pak punë
është bërë për hartografinë shkollore në Shqipëri. Prandaj, duke u mbështetur në
këtë situatë, është e domosdoshme të botohen materiale të nevojshme edukative
specifike për nocionet baze të hartografisë në të gjithë hapësirën e aktivitetit te saj,
përfshi këtu edhe njohuri për fotografitë ajrore, ato satelitore dhe SIG-un.
Për realizimet e këtyre detyrave është e domosdoshme të kryhen disa proçedura
metodologjike në planifikimin e strukturave, të teksteve dhe kapitujve përkatës. Këto
në fushat e nocioneve bazë të hartografisë, mbi leximin e hartës, për edukimin e
nxënësve etj. Për botimin e këtyre materialeve në fig. III.1 tregohet struktura e tekstit
mësimor apo e kapitujve, kur materiali i aneksohet tekstit të gjeografisë, apo librave të
tjera.
Fig.III.1 Natyra dinamike e zhvillimit të kurrikulave dhe ristrukturimit
Domosdoshmëria e rikonstrukturimit të herë pas hershëm të kurrikulave në
hartografinë topografike dhe tematike, sot bazohet në dy faktorë të rëndësishëm:
a) në zhvillimin e shpejtë të teknikës dhe teknologjisë, që kanë të bëjnë me
krijimin e hartave,
Qëllimi, detyrat, objektivat,
bazuar në kërkesat e shoqerisë
e paracaktimit për zhvillim
Strukrurimi i përmbajtjes të
pjesëve, kapitujve të
librit apo të kurrikulave
Metodat dhe
strategjitë
në zbatim
Vlerësimi dhe
asistencat
Analiza
përfundimtare
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
31
b) si kërkesë e domosdoshme nga rritja e pandërprerë e aftësive njerëore në
përvetësimin e të rejave shkencore e teknike dhe në zbatimin e tyre.31
Faktori i dytë është mjaft i rëndësishëm për shkak të standarteve globale të
hartografimit. Për këtë arsye, çdo strukturë kurrikule duhet t’i përshtatet jo vetëm
kërkesave të dy faktorëve të mësipërm, por edhe për mbajtjen e një balancimi të mirë
ndërmjet tyre. Qëllim i rëndësishëm i rikonstruksionit ka të bëjë edhe me përgatitjen e
duhur të specialistëve (lektorëve) me teknikën modern. Teknikë kjo që sot po
ndryshon nga muaji në muaj dhe në mënyrë që nxënësit e studentët në kurrikula të
mbeten të kënaqur jo vetëm nga efiçenca e lartë, por edhe me kualitetin e tyre si dhe
me koston e reduktuar.
III. 3 Edukimi në Fotogrametri
Balonat e Montgolfier-it në vitin 1783, nuk mund të imagjinonin që fotografimi
nga lartësitë do të zhvillohej deri në stadin aktual. Me këto balona toka fotografohej
nga lartësi të vogla me avion deri në 20 km, ndërsa në kohën e sotme ajo fotografohet
me anën e satelitëve lëvizës mbi 685 km lartësi, kurse tre satelitë stacionarë
fotografojnë tokën pa ndërprerje nga lartësi 360 000 km. Objektivi i teknikës së
montuar në satelitët stacionarë është elektronik me diametër 91 cm, ndërsa cilësia e
fotografive/imazheve të përftuara prej tyre është marramendëse.32
Me rritjen e lartësisë së fotografimeve u mundësua të përftohen më shumë të
dhëna në çdo fotografi të dixhitalizuara e skanuara, të përftuara me metoda të
automatizuara dhe duke i transmetuar drejtpërdrejt në stacione të caktuara. Në kohën
e sotme përftohen fotografi tripërmasore (3D) mjaft të qarta dhe ekonomike,
fotografime dinamike (4D) të shoqëruara me zë (5D), të bazuara në ortofoto dhe
holograma cilësore etj. Të gjitha këto po habitin dhe gëzojnë njerëzimin. Nga ana
tjetër kanë konsoliduar shkencën e fotogrametrisë dhe Remote Sensing(RS) si dhe
bashkëpunimin e ngushtë me gjeomatikat e tjera në radhë të parë. Pra edhe
fotogrametria e sotme nuk është ajo që ka qënë “dje” dhe ajo që do të jetë “nesër”
,por më e përsosur në të gjitha aspektet. Këto ndryshime kanë ndikuar në modifikimin
dhe në përsosjen e planeve e programeve mësimore edhe në vendin tonë, madje
fotogrametria ka filluar të shtrihet edhe në klasa më të ulëta.
Në vendin tonë, para vitit 1957 fotogrametria u zhvillua në shkollën e mesme
profesionale (topografi) në Tiranë, jo si lëndë e veçantë por e aneksuar në lëndën e
topografisë, me disa paragrafe të veçantë. Duke filluar që nga viti 1957, fotogrametria
si lëndë e veçantë u fut në planet dhe programet e degës Gjeodezi, pranë Fakultetit të
Inxhinierisë të Universitetit të Tiranës dhe në dy semestra, e më vonë në tre semestra.
Për këtë lëndë u botuan edhe tekstet mësimore (v.1981-1982) ku lënda e
fotogrametrisë (tokësore, ajrore, stereo), gjithashtu ka pësuar modifikime të
rëndësishme.
Modifikimet e herë pas hershme në lëndën e fotogrametrisë në shkollat tona, si
dhe në konkurime, kanë shkaktuar një evoluim relativ në mësimdhënien e kësaj lënde.
Kjo sidomos në aspektin metodik dhe teorik, me përcaktime të reja mbi objektet
specifike të fotogrametrisë.
Gjatë 50 viteve të fundit fotogrametria ka dhënë një kontribut të çmuar në shumë
drejtime të jetës dhe aktiviteteve të shoqerisë njerëzore ndër të cilat përmendim se me
anën e fotografimeve ajrore:
31
Sasaki,H etj: Digital Terrain Analysis using airborne laser skanner data.Pekin 2008 32
Shaker,A etj: Açuracy assessment. Istambul 2003
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
32
1. u saktësuan pozicionet gjeografike të kontinenteve dhe ishujve të tokës,
2. në krahasim me informacionin që jepnin hartat topografike dhe ato detare, u
shtua dhe u saktësua ndjeshëm informacioni gjeografik (gjeo-informacioni),
3. filloi regjistrimi i relievit nënujor,
4. u vu nën kontroll dhe u shfrytëzuan informacione të reja nga pjesët e
padukshme të spektrit elektromanjetik të dritës së bardhë,
5. u kalua nga shikimi stereoskopik, në përftimin e modeleve dinamike 3D, nga
një fotografi e vetme ,
6. u rrit shkalla e përpunimit automatik të informacionit në kompjuter, deri në
masën 100% me përsosjen e softeve (programeve) teknikave dhe sistemeve eksperte
inteligjente,
7. u realizua përmasa 4D e modelit d.m.th kalimi nga fotografitë statike në ato
dinamike dhe në përmasën 5D të modelit, të cilat shoqërohen me shpjegime, duke
realizuar paraqitjen e modeleve dinamike,33
8. u mundësua lidhja e drejtpërdrejtë e informacionit online me publikun
{përdoruesin} nëpërmjet internetit dhe intranetit ,
9. u zgjidhën problemet lidhur me fotografimin natën, në ditët me shira dhe
borë, pra edhe në kushte me mjaft probleme klimatike ,
10. u mundësua krijimi i atlaseve elektronike edhe me të dhëna standarte,
11. fotografitë ajrore dhe ato tokësore dixhitale përfshijnë sipërfaqe më të mëdha
se më pare,
12. përdorimi i hologramës ka mundësuar përftim edhe më shumë të
informacioeve gjeografike dhe në fusha të tjera, të cilat së bashku mbulojnë të gjitha
aspektet e jetës në natyrë, në shoqëri e në bashkëveprimin midis tyre.
Tërësia e përvojës evidenton se shumë humbje dhe të meta në ekonomi në krizat
mjedisore, në lapsuset e ngërçet politike, shpjegohen nga mosmarrja në konsideratë
e informacioneve fotografike të mirëfillta, përfshi dhe vetë gjeografinë.
U deshën gati 100 vjet që nga koha e fotografimit të Parisit që të përftoheshin
fotografitë e para të tokës të marra nga satelitë artificialë. Dhe në këtë rast, megjithëse
fotografitë e para patën të meta në qartësinë e objekteve të fotografuara, jehona në
botë ka qënë e jashtëzakonshme për këto arsye:34
35
1. Pozicionimi gjeografik i objekteve gjeografike në to do të përcaktohej me
saktësi edhe më të lartë sipas një sistemi unik ndërkombëtar që do të realizonte këto
detyra:
a) në përcaktimin e përmasave të elipsoidit tokësor, çka u realizua në sistemin
VVG84, sipas të cilit gjysmëboshti i madh i elipsoidit tokësor a=6378,136 km,
d.m.th. më e vogël se madhësia që përdorej më parë edhe në vendin tonë ku
a=6378,245 km;
b) u rrit shkalla e bashkëpunimit ndërkombëtar për problemet e parashikuara
çka dha dhe po jep rezultate të shumta, të evidentuara në kongrese, konferenca,
simpoziume nderkombëtare etj. Në këto aktivitete ka marrë pjesë dhe vendi ynë dhe
është angazhuar për disa probleme;
c) filloi dhe vazhdon të rritet përdorimi i përbashkët i standarteve që kanë të
bëjnë me sistemet e shenjave hartografike dhe me bazën matematike të hartave si
dhe në fushat e tjera të aktivitetit shoqëror .
d) ka ndryshime në strukturën e njohjes,
33
Sasagawa,A etj: Automatic Change Detection. Pekin 2008 34
Du,P etj: RS education .Pekin 2008 35
Nikolli,P: Sistemet e Informacionit Gjeografik .Tirane 2010
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
33
2. Procesi i vizualizimit hartografik dhe i komunikimit të gjeoinformacionit,
kryesisht përmes internetit dhe intranetit kompjuterik dhe më konkretisht:
a. në planifikimin industrial, agriculture, transport. energjitikë, financë dhe degë
të tjëra të ekonomisë së vendit ,
b. në kadastrimin e tokave ,
c. në monitorimin e situatave mjedisore dhe rreziqeve natyrale, në vlerësimin
e impaktit mjedisor në mbështetje të sigurisë ekologjike dhe stabilitetit, në
inspektimin ekologjik etj,
d. në standartin e jetës, në aktivitetet e biznesit, në shëndetin publik, në
rikrijimin dhe kontrollin e shërbimit social,
e. në aktivitetin legjislativ me autoritetet ekzekutive dhe partitë politike, në
krijimtarinë e masmedias,
f. në edukimin e zhvillimin e cultures,
g. në realizimin e prerjeve të modeleve 3D në të gjitha drejtimet etj.36
Pra është e pamundur të jepet një listë e plotë për të gjitha fushat ku zbatohen
gjeoinformacionet dhe SIG =GIS. Por dihet se gjeografia dhe shkencat e tjera janë
ndikuar nga zhvillimi i shpejtë i teknologjisë gjeoinformative. Megjithatë, po japim
më gjerë disa fusha zbatimi të Remote Sensing si:
Ndotjet e mjedisit, teknologjitë e programeve, në zhvillimin e qëndrueshëm të
vendit etj.37
Fotogrametria dixhitale, intraneti dhe komunikimi në largësi, hologramat
ortofotot, hartat dhe modelet e relievit shumë përmasore, elektronika dhe inteligjenca
artificiale etj, kanë ndryshuar në mënyrë drastike edhe situatën mbi edukimin. Në
kohën e sotme, materiale të ndryshme në internet, në intraset e gjetkë janë më të
shumta dhe interesante për edukimin e brezave të rinj, ku çdo njeri mund të
informohet lehtësisht për çdo problem që i intereson. Tashmë informacionet
përftohen në fraksionet e sekondës. Teknologjia www mundëson të gjithë njerëzit të
futen në materialet që dëshirojnë, material i cili vazhdon të mbushë teknikën që
grumbullon dhe shpërndan informacionin fotogrametrik edhe nga “largësitë” për
qëllime edukimi.
Fotogrametria dixhitale sot regjistron zhvillime të kënaqshme. Evoluimi i saj ka
arritur të pasqyrojë edhe objekte e dukuri që më parë as që mund të mendoheshin, të
cilat kanë të bëjnë me zbulimin e pasurive nëntokësore, në arkeologji, në depërtimin
në brendësi të ndërtesave, në parashikimin e lëvizjes të dherave dhe erozionit etj. Me
arritjet e deritanishme në fushën e fotogrametrisë, është hapur rruga në përsosjen e
mëtejshme të programeve për zhvillimin e kurrikulave (dhe edukimit në përgjithësi),
në fushën e fotogrametrisë dhe në gjeomatikat e tjera. Në këtë mënyrë kurrikulat për
fotogrametrinë, horizontalisht dhe vertikalisht mund të zhvillohen në këto drejtime
kryesore:
1. Koncepte bazë të fotogrametrisë dixhitale.
2. Gjenerimi i imazheve fotogrametrike dhe orientimet e tyre.
3. Proceset e automatizimit të etapave që kanë të bëjnë me përmbushjen e
detyrave.
4. Gjenerimi i modeleve dhe ortofotoimazheve.
5. Përftimi i hartave nga fotografitë tokësore, ajrore dhe imazhet satelitore.
6. Përfitimi i hologramave dhe hartogramave, rëndësia e tyre.
36
Sengul,A etj: 3D GIS example. Istambul 2004 37
Roi,P etj: Atmospheric Smog Modelling. Istambul 2003
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
34
7. Spektri elektromanjetik i dritës së bardhë dhe shfrytëzimi i tij në fotogrametri
dhe RS , etj.
Drejtimet e mësipërme përfshijnë këto probleme bazë:
“Konceptet bazë” të fotogrametrisë dixhitale fillojnë me qëllimin kryesor të
fotogrametrisë e kanë të bëjnë me rikonstruimin e objekteve hapësinore nga
mbivendosja (ose jo) e fotografisë ajrore apo tokësore. Por dhe në formimin e rrjetit
të triangolacionit e nivelimit hapësinor në tokë dhe në model, metodat analoge,
analitike dhe dixhitale, në sistemet e vëzhgimet stereoskopike etj.
“Gjenerimi i imazheve të fotogrametrisë dixhitale “ fillon që nga koncepti i
imazhit dixhital, vazhdon me kërkesat e rezolucionit (aftësitë lejuese) të
imazhit/fotografisë. Ushtrimi i parë laboratorik është gjenerimi i çiftit stereoskopik të
fotografive ajrore. Këto imazhe do të përdoren në ushtrimet e mëtejshme laboratorike
që do të flitet më poshtë.
“Orientimi i brëndshëm” i imazheve, fotografive, rivendos pozicionin e tyre në
momentin e fotografimit me anën e 6 pikave orientuese të njohura. Kjo përbën punën
e dytë laboratorike. Një video-plotter ose me teknikën disponuese përdoret për këtë
qëllim.
“Orientimi i jashtëm” ka të bëjë me orientimin e imazhit stereoskopik kundrejt
sistemit gjeodezik tokësor (d.m.th. me koordinatat GPS të 6 pikave korresponduese
me pikat e orientimit të brendshëm), duke përdorur ekuacione kolineare. Me këto
procese përfundon etapa e orientimeve.
Orientimi i jashtëm realizohet gjithashtu me teknikën që përdoret për orientimin e
brendshëm. Së fundi, rezultatet krahasohen dhe rektifikohen (korrigjohen) kundrejt
koordinatave GPS.
“Automatizimi i matjes së pikave të ndryshme” është një nga etapat kyçe të
sistemit. Këtu nxënësit dhe studentët njihen me proçeset fondamentale të matjeve të
pikave që ndodhen në stereoçiftin e parë, për të siguruar saktësinë maksimale të
matjes së pikave/objekteve në stereoçiftin e dytë, të tretë, e kështu deri në stereoçiftin
e fundit të itinerarit. Së fundi, nxnënësit/studentët krahasojnë saktësinë e matjeve
reale me atë të parashikuar dhe, po të jetë e nevojshme, bëhen korrigjimet përkatëse.
“Rektifikimi dhe normalizimi i imazheve” përbën etapën e diskutimit të
koncepteve që kanë të bëjnë me rektifikimin e objekteve, përveç relievit. Këtu
kërkesat teorike mbi ngjashmërinë e stereoimazheve me realitetin përkatës, realizohen
me anën e gjeometrisë epipolare.
Për “Gjenerimin e Modelit Lartësor Dixhital” ekzistojnë dy metoda. Metoda e
parë ka të bëjë me zgjidhjen e ndërprerjeve hapësinore, duke përdorur ekuacione
kolineare dhe parametrat e orientimit të jashtëm të stereoçiftit. Metoda e dytë ka të
bëjë me paraqitjen e relievit nga stereomodeli, duke u mbështetur në ekuacionet e
parallakseve.
“Gjenerimi i ortoimazheve dixhitale” është etapa e fundit e problemit dhe ka të
bëjë me zbërthimin e teorisë që përfshihet në dy metodat e sipërpërmendura.
Etapat e sipërpërmendura së bashku me gjeomatikat dhe me shkenca të tjera,
tregohen grafikisht në fig.III.2, të cilat ndihmojnë në përftimin e njohurive të
nevojshme për fotogrametrinë.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
35
Fig.III.2. Pёrshkrim paksa i detajuar nё fushёn e subjektit FG
Baza Teorike
Bazat e
fotogrametrisё
Remote
Sensing (RS )
Hartografi dhe
SIG
Shkenca
kompjuterike
Matematikё
Fizikё
Statistikё
Parimet bazё tё fotogrametrisë
Proçedimi i tё dhёnave
Teknika e fotogrametrisë
Vёzhgimet fushore dhe tё dhёnat
Analiza e tё dhёnave
Metodat e pёrpunimit të tё dhёnave
etj.
Hyrje nё sistemin gjeoinformativ
Hyrje nё gjeografinё fizike ,ekonomike dhe
oqeanografi
Tё dhёna bazё nё FG
Teknikat moderne dhe teknologjitё
Historiku i fotogrametrisë
Valёt dhe mikrovalёt nё fotogrametri
Fotogrametria nё menaxhimin e resurseve
Fotogrametria nё menaxhimin e mjedisit
Interpretimi i fotografive
etj
Sistemi gjeoinformativ
Satelitёt e vegjёl e tё mёdhenj
Mikrovalёt nё RS .Imazhet
RS nё menaxhimin e resurseve
Pёrpunimi i tё dhёnave etj
etj
Fotogrametria nё pёrftimin e hartave dhe
atlaseve
Lidhjet e hartografisё me fotogrametrinë
Modelet me 3D ,4D,5D dhe interpretimi i tyre
etj
Grafika kompjuterike pёr fotogrmetrinë
Programe kompjuterike
Sistemet e tё dhёnave bazё
Struktura e tё dhёnave
Automatizimi i proceseve .
Etj.
FOTOGRAME
TRI (FG)
Matematikё
Fizikё
Statistikё gjeografike
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
36
III.4 Edukimi në Remote Sensing (RS)
Remote Sensing (= telededeksion) është një teknologji që zhvillohet me shpejtësi,
që nga vitet 60 të shekullit të kaluar dhe është një nga faktorët më të rëndësishëm në
kërkimet hapësinore. Remote Sensing gjithmonë është konsideruar si disiplinë
shkencore që integrohet me disiplinat e tjera të gjeomatikave e në rradhë të parë me
hartografinë, fotogrametrinë, Sistemet e Informacionit Gjeohapësinor (SIG) dhe me
shkencën kompiuterike. Me përdorimin e Remote Sensing dhe teknologjive të tjera, si
gjeologjia, gjeomorfologjia, mjedisi etj, edukimi edhe në këto shkenca po luan një rol
parimor. Në këtë mënyrë edukimi sistematik në Remote Sensing vazhdon të shtyjë
ndikimin e vet dhe në fusha të tjera, të integruara më parë. Në kohën e sotme, me
lëshimin e satelitëve të vegjël, Remote Sensing po “shkrihet” në fotogrametrinë, të
cilët përdoren gjerësisht për probleme urgjente, siç janë përmbytjet , zjarret, erozioni
bregdetar etj.38
39
40
Imazhet satelitore, të përftuara nga lartësi të ndryshme janë mjaft
cilesore, sepse janë dixhitale dhe të skanuara, të marra në zona të caktuara të spektrit
elektromanjetik të dritës së bardhë. Tjetër përparësi të Remote Sensing ndaj
fotogrametrisë është se ato përfshijnë në imazhet e tyre sipërfaqe të mëdha të globit
tokësor dhe planeteve të tjerë çka nuk mund të merren me anën e rilevimit
fotogrametrik. Nga ana tjetër, rilevimet satelitore dhe imazhet e tyre krijohen pa
prezencën e njeriut dhe të pilotit.
Për këto arsye dhe të tjera si këto, skema e integrimit të Remote Sensing , dallohet
nga skemat e gjeomatikave të tjera, fig. III.3. Nga ana tjetër, edukimi në Remote
Sensing në vendin tonë ka hyrë me vonesë, për shkak të mungesës së ekspertizës dhe
përvojës, realizimit me vonesë të teknologjisë dhe sistemeve të tjera publike, etj.
Vetëm në fillim të shek. XXI filluan të vijnë ne Shqiperi imazhet e para satelitore
IKONOS edhe për pjesë të shkëputura të vendit tonë. Fillimi i shek XXI i dha një
shtysë të paparë teknologjisë Remote Sensing, sepse mjaft specialistë të institucioneve
publike e private morën pjesë në kurrikula për Remote Sensing, në vende të ndryshme
të Evropës. Kjo situatë solli me vete edhe importin e teknikes dhe të teknologjisë
Remote Sensing, me anën e të cilave u kualifikua një pjesë e konsiderueshme e
punonjësve tanë që sot punojnë me imazhet satelitore .
38
Erener,A etj: Analysis of Landslide Hazard Mapping. Pekin 2008 39
Ushtun,B: Soil Erosion modelling. Pekin 2008 40
Hua,Eh etj: Urban Change Detection. Pekin 2008
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
37
Fig.III.3. Detaje nё fushёn e subjektit DND (RS)
Konceptet bazë të RS
Procedimi i tё dhënave
Ndjesimet dhe teknikat e RS
Analiza e të dhënave hapёsinore
Punimet fushore .
Hyrje në sistemin e Gjeoinformacionit
Hyrje në gjeografinë fizike dhe në oqeanografi
Lidhjet e RS me fotogrametrinë
Fizika atmosferike
Mikrovalet . e RS
RS në menaxhimin e resurseve botërore
RS dhe zbatimet për mjedisin
Sistemi satelitor dhe transmetimi i të dhënave
Aspekte legale .
RS dhe menaxhim i ndryshimeve të mjedisit
Dixhitalizimet e skanimet
RS dhe SIG
RS dhe hartografia topografike
RS dhe hartografia tematike
Interpretimi i imazheve satelitore
Përftimi i modeleve 3D,4D,5D
Përftimi dhe përpunimi i të dhënave
Projektet dhe sistemet e shenjave
Grafika kompjuterike për RS
Teknika inteligjente
Programimi kompjuterik
SPG dhe saktësia e tyre
Integrimi në gjeomatikat
Matematikё
Fizikё
Informatikё
Statistikё gjeografike hapёsinore
Baza Teorike
Remote
Sensing
Bazat e RS
Hartografia
Shkenca
kompjuterike
Matematikë
Fizikë
Statistikë
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
38
Për gjimnazet (niveli i parë), rekomandojmë që nxënësit të njhen mirë edhe me
këto probleme të remote sensing.
Hyrje në RS dhe imazhet satelitore. Rëndësia dhe veçoritë e tyre.
Ndryshimet ndërmjet fotografive ajrore dhe imazheve satelitore në fusha të
ndryshme.
Teknikat që përdoren.
Për studentët (niveli i dytë), rekomandojmë që të njihen mirë me këto probleme:
Bazat e RS, konceptet dhe detyrat.
Gjeometria e imazheve satelitore.
Spektri elektromanjetik i dritës. Ngjyrat.
Teknika dhe teknologjia e RS.
Përdorimi i imazheve në fusha të shkencës. (Hyrje)
Për kandidatët e Doktoraturës (niveli i tretë), rekomandojmë që të njihen me
problemet e poshtshënuara:
Imazhet dhe RS. Lidhjet e RS me shkencën e gjeografisë dhe shkencat e tjera.
Korrigjimet gjeometrike.
Klasifikimet multispektrale.
Automatizimi dhe dixhitalizimi. Teknikat dhe teknologjitë.
Përvoja shqiptare në përdorimin e RS dhe imazheve.
Veçoritë e programeve të RS dhe prespektivat e tyre.
Termat që u përmendën më sipër për të tre nivelet, duhet të diskutohen me
specialistët përkatës, për krijimin e programeve përfundimtare si dhe strukturën e
literaturës mësimore.
III. 5 Edukimi me Sistemet e Informacionit Gjeografik (SIG=GIS)
Para shumë kohësh, informatika ka dëshmuar se ajo do ta ndihmojë njerëzimin.
Zhvillimi i shpejtë dhe cilësor i informatikës, me anën e programeve (softwares) dhe
teknikave (hardwares), ka bërë njerëzit të ndryshojnë mënyrën e punës. Mbi të gjitha,
informatika ka ndikuar fuqishëm në zhvillimin e shekncave të tjera, përfshi këtu edhe
gjeomatikat. SIG-u jep informacione të shumta (që ndahen në gjeografike dhe
atribute), të përftuara nga dixhitalizimi apo skanimi me lazer. Nëse hartografia,
fotogrametria dhe vëzhgimet satelitore përbëjnë burim informacioni, SIG-u mundëson
integrimin e të dhënave gjeo-referuese nga të gjitha burimet. Ai bën analizën e tyre
dhe mbi të gjitha jep paraqitjen dhe konceptimin e bazave të të dhënave, të
harmonizuara më së miri. Pra, SIG-u i shndërron të dhënat hapësinore/gjeografike në
informacion dhe në elemente vendimtare. Tashmë dihet se mjeti qëndror i
gjeoinformatikës është SIG-u. Rrjeti hartografik dhe ai gjeodezik gjithashtu përfshihet
në zbatimet e SIG-ut, instrumentet dhe metodat e së cilës shpejt u bënë “kuti e zezë”
(në kuptimin pozitiv të saj) dhe mbështetja kryesore e shkencave gjeomatike. Në
fillimet e shek.XXI hartografët dhe fotogrametristët u përballën me SIG-un për
zgjidhjen e problemeve që dalin nga informacioni gjeohapësinor, për të njohur më
mirë vlerat e SIG-ut për zgjidhjen e problemeve që kanë të bëjnë me menaxhimin e
burimeve tokësore dhe ato ujore etj. Këto kërkuan që përvoja tradicionale të
kombinohej me ato të teknologjisë së re. Në këtë aspekt, u rritën shumë kërkesat për
zhvillimin e kurseve e seminareve që adaptonin ndryshimet. Kjo do të thoshte se
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
39
skemat e edukimit dhe ato të trajnimit të zëvendësoheshin menjëherë me të rejat që
pasqyroheshin në skemat e reja.
Si pasojë e realizimeve të reja, edukimi gjeoinformatik u rrit shumë brenda një
kohe mjaft të shkurtër, deri në nivele konceptuale. Kështu që përveç përdorimit të
paketës SIG, ka edhe paketën e zhvillimit të vetë SIG-ut. Në këtë mënyrë, përveç
njohjes mbi bazat e SIG-ut, u kërkua dhe vazhdohet të kërkohet , qё të përftohen
njohuri të reja (për edukim e trajnim) për hartografinë, fotogrametrinë, remote
sensing, gjeologjinë etj, me ndërgjegje të plotë që ky edukim të jetë i përsosur. Për
këtë qëllim, edhe në vendin tonë, puna kërkimore-shkencore u përqëndrua në këto
çështje kryesore:41
1. Në përftimin e të dhënave hapёsinore ( instrumentalizimi dhe metodat e reja).
rilevimi kompjuterik,
dixhitalizimi e skanimi fotogrametrik dhe RS,
konvertimi nga harta analoge e të dhënave gjeohapësinore në formë dixhitale,
koleksione të dhënash të ndryshme nga rilevimet speciale etj.
2. Menaxhimi i të dhënave hapësinore ( instrumentat dhe metodat).
njohuri të reja mbi bazat e të dhënave në përpilimin dhe krijimin e hartave,
njohuri të reja mbi sistemet e menaxhimit,
njohuri të reja mbi sistemet e transmetimit dhe shkëmbimit të informacioneve,
njohuri të reja mbi sistemet dhe statistikat hapësinore, etj.
3. Në hartografimin dhe vizualizimin gjeoinformatik, që kanë të bëjnë me:
bazën matematike të hartave,
ligjet e përgjithësimit dhe ato të automatizimit hartografik.
Sistemet e Pozicionimit Global (SPG),
sistemet e shenjave hartografike dhe paraqitja e informacionit,
4. Menaxhimi dhe infrastruktura e informacionit gjeohapёsinor, që kanë të bëjnë
me:
standartet e të dhënave,
politikat e SIG-ut,
implementimin e kërkesave,
optimizimin e proçeseve gjeoinformatike etj,
Të katër fushat e cilёsuara më sipër, si dhe matematikat dhe shkenca të tjera
përbëjnë subjekte-bazë, të cilat kërkuan dhe vazhdojnë të kërkojnë që të përmirёsohet
përmbajtja e leksioneve e seminareve dhe të kurrikulave , në programet përkatëse.
Më zhvillimet marramendëse të Remote Sensing dhe teknologjisë, kërkesat pёr
specialistë të Remote Sensing janë në rritje të vazhdueshme, tashmë edhe në vendin
tonë. Por rruga kryesore në përgatitjen e kualifikuar të specialistëve të tillë dhe me
nivel të lartë bashkëkohor ёshtё interesimi në botë për edukimin në fushën e Remote
Sensing qё është rritur shumë dhe vazhdon të rritet me shpejtësi. Për këtë edukim në
vendin tonë, pranë departamentit të Gjeodezisë (Fakulteti Inxhineri Ndërtimi,
Universiteti Politeknik i Tiranës), është ngritur sektori “Gjeomatikat,” ku zhvillohet
edhe lënda Remote Sensing. Nga bazat e këtij sektori kanë dalë specialistë për
41
Agouris,P: Geospatial Information Management.Istambul 2005
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
40
Remote Sensing, madje një pjesë e tyre janë specializuar jashtë vendit dhe sot punojnë
në institucione shtetërore dhe private. Por, meqënëse zhvillimet e Remote Sensing
(në sensin pozitiv) janë të vazhdueshme e me ritme të shpejta, dhe se kërkesat për
imazhe satelitore me literaturën përkatëse, gjithashtu janë në rritje. Kështu që dhe
planet e programet e RS duhet të jenë gjithashtu në dinamike, duke reflektuar situatat
bashkëkohore, qoftë kjo edhe nëpërmjet internetit, korrespondencës me institucione
shkencore të vendit dhe ato të huaja, apo shumë më mirë nëpërmjet ballafaqimit me
specialistët përkatës. Madje ballafaqimet janë më efikase, sepse komunikon më mirë
lidhur me zhvillimet e fundit në Remote Sensing, apo në shkencat e tjera të
gjeomatikave.
Përsa i përket niveleve të edukimit në Remote Sensing mund të adaptohen (edhe
tek ne) tri metoda mjaft të përhapura në botën e zhvilluar, të cilat janë: edukimi në
shkolla të mesme, të larta dhe pasuniversitare (master dhe doktoraturë). Teknologjia e
Remote Sensing po zhvillohet me shpejtësi, nga përdorimi i ndjesuesve të rinj, nga
burime të reja informimi, nga zbatime të reja dhe nga metoda të reja përpunimi të
informacionit. Të gjitha këto na detyrojnë të përgatisim/azhurnojmë programet e
edukimit të Remote Sensing, jo vetëm në aspektin teorik, por edhe në atë praktik, në
shkolla dhe kurse të shpejta trajnimi. Ҫ do strukturë kurrikulare përgatitet duke u
mbështetur në qëllimin dhe audiencën e tyre. Në këtë kontekst, në programet e
shkollave, në vecanti në Universitet, programet e edukimit në Remote Sensing , duhet
të jenë origjinale dhe jo si komponente të lëndëve të tjera si hartografi, fotogrametri ,
gjeografi e gjetkë. Kjo edhe sepse në fotogrametri situatat e zhvillimit dhe edukimi
në Remote Sensing, tashmë janë mbështetur në disiplina shkencore të mirëfillta.
Nga kontaktet që kam patur me pedagogë të shkollave të ndryshme (gjimnaze)
dhe ata të Universiteteve, kam konstatuar se lënda e Remote Sensing ose nuk jepet
fare (në gjimnaze) ose prezantohet si komponente e fotogrametrisë (Universitet). Kjo
do të thotë se për edukimin Remote Sensing, aq i domosdoshëm, duhen shtuar
përpjekjet tona për të vendosur në vendin e duhur, madje edhe me raportin teori-
praktikë 1:1. Në këtë mënyrë studentët do të shpalosin aftësitë e tyre në proçedimin e
informacioneve që jep Remote Sensing në fusha të ndryshme dhe të rëndësishme, çka
përbën një kërkesë jo thjesht teknike, por me pjesëmarrjen e tyre në projekte serioze.
Duke u mbështetur në ato që u thanë më sipër, konstatohet se RS ka fituar
familiaritet dhe zbatim në vendin tonë, ku kërkesat për informacion gjeografik po
rriten me shpejtësi.
Për gjimnazet (niveli i parë), rekomandojmë që nxënësit të njihen edhe me këto
probleme të fotogrametrisë dhe tё Remote Sensing :
gjeneralitetet dhe përcaktimet në fotogrametri dhe Remote Sensing ,
gjeometria e fotografive ajrore,
stereoskopia,
varësia ndërmjet fotogrametrisë dhe remote sensing,
njohuri mbi fotogrametrinë tokësore dhe fushat e përdorimit të tyre.
Për studentët (niveli i dytë), rekomandojmë që ata të njihen edhe me këto
probleme :
mozaikët dhe ortofotot,
rilevimet fotogrametrike,
orientimet e fotografive ajrore dhe ato tokësore,
teknikat e fotogrametrisë,
krijimi i modeleve stereoskopike,
përdorimi i fotografive ajrore dhe tokësore,
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
41
Për kandidatët e Doktoraturës (niveli i tretë), rekomandojmë që kandidatët të njihen
edhe me problemet e poshtëshënuara:
sistemet e Pozicionimit Global (SPG=GPS) dhe përdorimet e tyre,
krijimi i modeleve 3D,
orientimi epipolar,
veçoritë e krijimit të hartave topografike nga fotografitë ajrore e tokësore,
fotogrametria në monitorimin e ndryshimeve në natyrë dhe shoqëri,
fotogrametria dixhitale dhe skanimi me lazer,
krijimi i hologrameve,
prespektivat e zhvillimit të fotogrametrisë,
Temat që u përmendën më sipër për të tre nivelet duhet të diskutohen me
specialistë përkatës, për krijimin e programeve përfundimtare si dhe në strukturën e
teksteve mësimore.
Një tjetër tendencë është integrimi i hartografisë në metodat e gjeomatikave të
tjera, komponentët bazë të të cilave konsiderohen si plotësuese. Objektiva tjetër për
rikonstruimin e kurrikulave dhe anketimeve është jo përsëritja e kurrikulave
tradicionale, (në përgatitjen e ekspertëve përkatës topografë, hartografë,
fotogrametristë, SIG-u etj), por të përgatitë menaxherë të kualifikuar në të gjithë
komponentët që kanë të bëjnë me zhvillimin e mjedisit.
Revolucioni dixhital ka bërë që të lindë hartografia dixhitale (ashtu si edhe
fotogrametria dixhitale etj), ku automatizimi tashmë është më prezent në proçeset e
përcaktimit të koordinatave gjeodezike trepërmasore 3D (x,y,z). Për çdo pikë në hartë
dhe në fotografi etj, ky automatizim bën të mundur arritjen e saktësisë së lartë për
njohjen cilësore të të dhënave në fotografi dhe imazhe satelitore, në hologramë dhe
ortofoto dixhitale. Aspekti profesional dhe ai i kërkesave të të punësuarve, është një
tjetër objektiv që del në evidencë me forcë, në mënyrë që zgjidhjet e problemeve që
shtrohen të jenë të sakta e me vlera të pritshme.
Revolucioni dixhital dhe automatizimi i të gjitha proceseve që kanë të bëjnë me
krijimin e hartave ka mundësuar bashkëpunimin ndërmjet institucioneve hartografike
të vendit tonë me ato të mjaft vendeve të tjera të botës së zhvilluar. Kjo është bërë
nëpërmjet intrasetit, shkëmbimeve të përvojës, pjesëmarrjes së specialistëve dhe
shkencëtarëve tanë në kongrese , konferenca e simpoziume shkencore ndërkombёtare,
në të gjitha disiplinat e gjeomatikave. Për këto probleme do të flitet në fund të punimit
të pjesës së dytë, të disertacionit. Nga studimi i një litërature të gjerë për edukimin
hartografik, me anën e kurrikulave për shkollat/gjimnaze me nxënës deri në 18
vjeçarë, është më se e domosdoshme për ata përgatitja e një libri.
III. 6 Disa detyra dhe tendenca për të ardhmen
Pavarёsisht nga rezultatet e arritura në fushën e hartografisë, fotogrametrisë,
remote sensing dhe SIG, jeta e përditshme në fushën e mendimit shkencor ka nxjerrë
nevojën e përsosjes së mëtejshme të teknikave, teknologjive, metodave dhe
metodologjive ekzistuese. Kjo edhe për faktin se ligjet absolute të natyrës, në shumë
raste, qëndrojnë mbi ligjet relative të shoqërisë njerëzore. Gjithashtu edhe në mos
zbatimin me përpikmëri të projekteve të mirёfillta, në mungesën e mjeteve për të
përballuar vështirsitë e njohura, në vetedukimin profesional të specialistëve përkatës
etj. Duke u mbështetur në një literaturë të gjerë shkencore dhe zbatuese, pasqyruar në
një literaturë të gjerë shkencore, kryesisht në materialet e kongreseve, të
konferencave, të simpozimeve shkencore ndërkombëtare dhe në ato të zhvilluara në
vendin tone. Kështu që më poshtë po renditim disa detyra dhe tendenca në përsosjen
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
42
e disa etapave dhe proceseve që kanë të bëjnë me fushat e shkencave që u trajtuan në
kapitujt e pjesës së parë të këtij punimi, si për shembull:
1. Në teknikë, teknologji dhe metodologji:
në përsosjen e vizualizimit kompjuterik,
në përshpejtimin e azhornimit të informacioneve,
në plotësimin e kërkesave të shumta pёr krijimin e hartave të reja tripërmasore
(3D), të realizuara në metoda të automatizuara 100%,
në përsosjen e vazhdueshme të metodave, teknikave e teknologjive që kanë të
bëjnë me përftimin cilësor e të dhënave bazë,
në shtrirjen e përdorimit të algoritmave që realizojnë përgatitjen e
automatizuar të hartave modele me shumë përmasa, duke përdorur gjerësisht shumë
fotografi dhe imazhe të marra nga toka, ajri dhe hapёsira,
në dixhitalizimin e infrastrukturës hapёsinore, si fushë e re për investigim më
të gjerë,
në plotësimin e kërkesave në rritje për të dhëna bazë, të nevojshme për të
zbatuar në SIG, në veçanti për monitorimin e ndryshimeve dinamike,
në përsosjen e teknologjisë RADAR me rezolucion të lartë të imazheve
satelitore për të përshpejtuar përftimin e informacioneve të reja,
në vazhdimin e kërkimeve për zhvillim, përftim dhe menaxhimin e të dhënave
hapёsinore, kohore dhe hartografim për zgjedhje tërësore semantike,
në vazhdimin e kërkimeve në fushat e analizave dhe gjeostatistikave e të
dhënave etj..
2. Në infrastrukturën e të dhënave hapёsinore:
në zhvillimin dhe menaxhimin e të dhënave bazë në shkallë nacionale,
regjionale e globale,
në përpunimin e metodave që kanë të bëjnë me harmonizimin e të dhënave
dhe të imazheve,
në integrimin e të dhënave hapёsinore me të dhënat ekonomike e mjedisore
për sipërfaqe të ndryshme të informacionit gjeografik,
në standartizimin dhe përnjohjen e të dhënave, në vlerësimin e tyre dhe në
proçeset e vlerёsimit të informacionit,
në kooperimin me degë dhe organizata të tjera shkencore e zbatuese,
të përcaktohen saktë rezolucionet e ndryshëm të imazheve, në funksion të
kërkesave,
në analizën dhe përsosjen e metodave të modelimeve me përmasa të
ndryshme, shkallën e rezolucionit dhe me transmetimin e tyre
në metodologjinë e analizës së të dhënave, kur këto përdoren gjatë
proçedurave SIG etj…
3. Në vizionin kompjuterik:
në zhvillimin e mëtejshëm të teorisë në fushat hartografi, fotogrametri, remote
sensing dhe SIG, me moton: të përshpejtohet vizioni kompjuterik,
në përpunimin e algoritmeve të reja për të realizuar analizat gjeometrike të të
dhënave nga imazhet, pavarësisht nga shkalla e tyre,
në zhvillimin e teknikave dhe metodologjive për nxjerrjen automatike të të
dhënave multindjesuese, multirezolucion, multispektral, hiperspektral dhe multikohor,
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
43
në gjenerimin e modeleve dixhitale të lartësisë (DEM) dhe në integrimin e
koncepteve për modelimin 3D brenda analizës së përdorimit të imazhit.
Detyra dhe tendenca të tjera përmenden edhe në kapitujt e paraqitur në pjesën e
parë të këtij punimi, të cilat dëshmojnë për një angazhim serioz e plot përgjegjësi
pune shkencore dhe zbatuese. Ato dëshmojnë qartë se me realizimin e tyre
parashikimet do të jenë më të sigurta, në veçanti në mbrojtjen e mjediseve nga
rreziqet e ndryshme gjeofizike dhe teknologjike. E gjithë shkenca botërore tashmë
është angazhuar për një integrim e përsosje të sofistikuar të detyrave që u vihen
përpara shkencëtarëve në botë. Nga kjo detyrë madhore nuk përjashtohet as shkenca,
organizimi i së cilës kërkon një impenjim serioz dhe urgjent.
Me zhvillimet e SIG-ut bashkëkohor në vendin tonë ( në shkollat e mesme e të
larta, publike e private), teknikat dhe teknologjitë e së kaluarës i kanë kaluar
ekspozitave, jo vetëm në institucionet publike, por edhe në ato private. Kjo situatë i ka
imponuar shoqërisë ribotimin e teksteve mësimore për SIG-un, të planeve e
programeve të tyre, specializimet përkatëse, brenda e jashtë vendit, në komunikimin e
informacionit on-line, e-learning etj.
Informatika dhe Sistemet e Informacionit Gjeohapësinor kanë hyrë edhe në
shkollat tona 9-vjeçare, programet e të cilave parashikojnë:
Për nivelin e parë:
hyrje në informatikë,
përdorimi i mikroordinatorёve ,
teknikat dhe programet,
hyrje në bazën e të dhënave,
konceptet e klasifikimit dhe përdorimit etj.
Për nivelin e dytë (gjimnazet), programet fiksojnë:
hyrje në SIG,
hyrje në trajtimin e të dhënave,
nocionet mbi bazën e të dhënave gjeografike, (natyrore dhe të shoqërisë).
hyrje në programet bashkëkohore të SIG-ut etj.
Pёr nivelin e tretё (Universiteti), programet pёrfshijnё:
analiza e tё dhёnave nё SIG,
analiza hapёsinore,
projekte mbi krijimin e SIG-ut,
pёrdorimi i programeve pёr SIG-un,
hyrje nё programet bashkёkohore tё SIG-ut etj.
Për nivelin e katërt, pasuniversitar, programet përfshijnë (në nivel më të lartë
shkencor), programin e nivelit të tretë, por me teori, koncepte, përdorime më të gjera
e më të thelluara dhe krejtësisht bashkёkohore dhe të perspectives.
Në departamentin e Gjeografisë, pranë Fakultetit Histori dhe Filologji, të UT,
lënda e SIG-ut zhvillohet duke u mbështetur në një literaturë shkencore të kohës,
përgatitur nga Profesor Pal Nikolli si dhe e azhornuar herë pas here.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
44
KAPITULLI IV
TEKNIKAT DHE TEKNOLOGJITË
IV.1 Hyrje
Kohët e fundit, me zhvillimin relativ të teknologjisë dhe me rritjen e pandërprerë
të kërkesave nga marketingu, teknologjia LIDAR, si metodë e përftimit të
informacionit hapёsinor 3-përmasor të menjëhershëm, u zhvillua me një shpejtësi të
paparë. Sistemi LIDAR mundësoi të përftohet një sasi më e madhe të dhënash
efektive, të sakta, dixhitale dhe me rezolucion të lartë. Me anën e kësaj metode
konvertohen të dhënat e përftuara me metodën tradicionale në mënyrë automatike,
sipas algoritmeve të studjuara me kujdesin më të madh. Të gjitha këto ndihmojnë
thellësisht në proçedimin e të dhënave në mënyrë inteligjente. Të dhënat përftohen në
dy lloje: a) me anën e skanimit lazer dhe b) me imazh optik dhe dixhital, me
përparësitë dhe të metat e tyre.42
Megjithëse LIDAR përfton drejtpërdrejt modelin tre përmasor (3D) dhe
semantikёn e informacionit, përparësitë janë shumë të theksuara, prandaj edhe
vazhdojnë të përdoren me sukses, sidomos për strukturën e fotogrametrisë.
Ekzistojnë metoda të ndryshme në proçedimin me efikasitet të të dhënave edhe në
matematikat e tyre, d.m.th ndërmjet teknologjisë me traditë optike dhe me atë të
skanimit të të dhënave me lazer (RS). Pёr tё mёnjanuar disa defekte tё vogla, shumё
autorё mendojnё qё metodat e punёs tё mbёshteten nё ekuacione kolineare dhe nё
studime statistikore. Me fillimin e rilevimeve ndjesuese, u përgatitën shumë
instrumente. Vazhdimёsia e këtyre instrumenteve tashmë është e pandalshme me
qëllim për të realizuar objektivat e shumta pёr Remote Sensing. Meqёnёse teknologjia
RS ёshtё shumё e re, shikohet si domosdoshmёri vazhdimi i testimeve konkrete nё
terren, pёr tё realizuar klasifikimet e proçedimeve kryesore. Kjo me qëllim
evidentimin e marrëdhënieve reciproke ndërmjet disa parametrave, të cilët ndikojnë
në përzgjedhjen e duhur të ndjesuesve (sensorëve) që në etapat e para për krijimin e
hartave dhe produkteve të tjera.43
Studimet statistikore luajnë një rol të rëndësishëm edhe në përcaktimin e
përmasave të aparaturave dhe të instrumentave rilevues që vendosen në bordin e
avionit, të helikopterit apo të satelitit, sepse këto të fundit kanë përmasa dhe pesha të
ndryshme. Kështu, në tabelën IV.1, tregohet klasifikimi i satelitëve sipas përmasave
dhe peshave të tyre. Në kohën e sotme rreth Tokës sonë qarkullojnë mbi 600 satelitë
me përmasa e pesha të ndryshme, si dhe me perigje dhe apogje të ndryshme.44
42 Armenakis,K etj: Digital Mapping. Istambul 2005 43 Ehleri,M etj: New Developments and Chalenges. Istambul 2003 44
Dare,P: Small Format Digital Sensors. Pekin 2008
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
45
Tabela.IV.1
Instrumentet që vendosen në bordin e avionëve apo të satelitëve përftojnë imazhe
nga toka në disa pjesë të spektrit elektromanjetik (të quajtur kanale). Por , nëse
instrumentet duhet tё zbulojnë objektet e tokës, atёherё kёrkohen pajisje të tjera , të
quajtur spektometër, që identifikojnë dhe shndërrojnë të dhënat në informacione.
Parametrat më të rëndësishëm të këtyre instrumentave janë: rezolucioni hapësinor,
përmasat, pesha, fuqia dhe kosto, për të cilat kërkohet zvogёlimi i tyre dhe aftësitë për
futjen e teknologjisë së re. Kёto kërkesa po studjohen me interesim të madh në
shekullin që jetojmë.45
IV.2 Instrumentat e rilevimit
Instrumentet kryesorë të sotëm që përdoren në rilevim për qëllime hartografimi,
fotogrametrike dhe RS janë: aparatet, kamerat e fotografimit dhe aksesorët e tyre
(fig.IV.1), kryesisht dixhitalë, ku tregohen veçoritë dhe përparёsitë e kamerave
dixhitale me ato analoge. Në ditët e sotme, kamerat analoge janë zëvendësuar me
kamera dixhitale. Ky zëvendësim përbën ndryshim madhor për industrinë, në aspekte
të ndryshme të kësaj dukurie reale. Në markete “vërshojnë” ndjesues me
karakteristika të reja dhe me diferenca të mëdha, me saktësi në cilësinë e imazhit dhe
në formatin e të dhënave, pavarёsisht kostos së tyre më të lartë.
Parametrat e kamerave analoge që përdoren sot (në raste të veçanta ) janë ato që
kanë:
përmasat e filmit 23x23 cm,
largësinë vatërore f=150 mm (për kamerat me kënd shikimi të gjerë dhe
f=300 mm për kamerat me kënd shikimi normal) etj.
Rezolucion të lartë në kamerat me filma, d.m.th. me shumë se 100 çifte vijash
për milimetër (për filmat bardhë e zi) dhe 40-50 çifte vijash/mm për filmat me ngjyra.
Të dhënat e mësipërme, ndryshojnë në varësi të ndikimit atmosferik, tipit të filmit
dhe proçesit të zhvillimit të filmit. Në shumë raste imazhi analog mund të skanohet,
zakonisht me rezolucion 12.5-21 mikron (µ). Me dixhitalizimin e filmit rezolucioni
rritet ndjeshëm.
Për kamerat dixhitale nuk ka standarte për formatin e imazhit. Tregu ofron kamera
me format të madh (p.sh për Intergrafin DMC), kamera me format mesatar dhe
kamera me format të vogël. Shumica e këtyre kamerave kanë format katërkëndësh
këndrejtë, ku brinja më e madhe e formatit drejtohet në drejtim të fluturimit të avionit
(helikopterit,satelitit), për të zvogëluar numrin e fluturimit në zonën që rilevohet. Për
45 Kissiyar,O etj: Digital Cameras for a Photogrammetric Production. Pekin 2008
Klasaifikimi i satelitëve Pesha e satelitit
Satelitë të mëdhenj
Satelië të mesëm
Satelitë të vegjël
Mikro satelitë
Nano satelitë
Piko satelitë
Femto satelitë
Mbi 1000 kg
500-1000 kg
100-500 kg
10-100 kg
1-10 kg
0.1-1 kg
nën 100 gr
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
46
Intergrafin DMC formati mund të jetë 6.2x12.0 cm. Për kamerat dixhitale përmasat e
pikselit arrijnë nga 7-12 µ d.m.th për 12µ rezolucioni është afërsisht 50 çifte vijash
për milimetёr.
Kamerat që përdoren më shumë në ditë tona janë:
UltraCamX dhe Intergraf DMC
Leica SH51 dhe Leica SH52
Ndërsa si aksesore:
Spektometri
Radiometri
Fig. IV.1 Fotografimi ajror i territorit.
UltraCam-X ka filluar të përdoret që në vitin 2006, përgatitur nga kompania e
Microsoftit. Uniteti i ndjesuesve përbëhet nga tetë koka kamerash fig.IV.2, katër prej
të cilëve shërbejnë në përftimin e imazheve pankromatike, ndërsa katër të tjerat për të
përftuar imazhe me ngjyra, para të cilave vendosen filtrat me ngjyrat blu, jeshile,të
kuqe dhe infra të kuqe. Përmasat fizike të imazheve janë 10.39 cm me 6.78 cm, çdo
piksel ka përmasa 7.2µm dhe gjatësi lokale 100.5 mm, të shumta janë dhe nivelet e
ngjyrës gri. Të gjitha të dhënat e imazhit dixhitalizohen dhe depozitohen në paisje të
veçanta, sipas gjatësive valore të paracaktuara. Së fundi, realizohet kombinimi i
ngjyrave në funksion të tematikës së hartës, vazhdon me interpretimin automatik të të
dhënave dhe transmetimin e tyre në destinacion.
Kamera ёshtё dixhitale dhe përdoret gjerësisht për hartografim dhe monitorim të
biotopeve, në tipet e përdorimit të tokave etj. Si teknologji, ajo zhvillohet me ndjesues
të rinj,d.m.th. me rezolucion të lartë radiometrik dhe dinamik, ç’ka bëri që të rriten
shpejt kërkesat për to. Kjo rritje shpjegohet me faktin se proçeset e përftimit të
informacionit dhe vetitë radiometrike të imazheve dixhitale kanë një rëndësi të
veçantë për vlerёsime adeguate zbatimi në interpretimin dhe hartografimin e
objekteve sipërfaqësore. Kjo risi bëri që proçedimi i informacionit të realizohet në
mënyrë rigoroze si dhe në përsosjen e mënyrave të kontrollit të proçeseve.
Në dekadën (2000-2010) u përsos metodologjia në fokusimin e grumbullimit të të
dhënave si dhe në disa proçedime efikase, çka sollën dhe vlerёsime më të sakta në
shtrëngatat e erës, në hartografimin e përmbytjeve, dëmet nga zjarret në pyje, në
krijimin e planeve të sigurisë etj. Të gjitha këto shkurtuan ndjeshëm kohën e
grumbullimit të të dhënave dhe kohën e proçedimeve për gjenerimin e produktit
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
47
hartografik. Kjo teknikë e teknologji e futur në veprim, ka reduktuar edhe koston e
punimeve për tematikat e sipërpërmendura.
Ndjesuesit dixhitalë dhe gjeoreferimi i drejtpërdrejtë, e bëri këtë teknologji
parësore, ku llogariten drejtpërdrejt parametrat e orientimit të jashtëm të imazheve,
duke mënjanuar domosdoshmërinë e pranisë së tepruar të rrjetit të triangolacionit.
Fig. IV.2 Përfytyrimi i dyfishtë i bazuar në ndërtimin e kamerës ajrore.
Veçoria e kamerës UltraCam-X është se ajo funksionon në tri linja fluturimi fig.IV.2,
me 60% mbulesë të imazhit me njëri-tjetrin, si në drejtimin horizontal ashtu edhe në
atë vertikal me rezolucion objekti 5cm.
Skanimi i imazheve bëhet çdo 13 mikron, me gabim sistematik të papërfillshëm.
Gabimet në pikat e kontrollit gjeodezik arrijnë në 2cm (në rrafshin horizontal x,y) dhe
3cm në rrrafshin vertikal (z).
Etapat e punës me UltraCam-X dhe me format të madh, fillojnë me
parapërgatitjen e aerotrangolacionit automatik e deri në përftimin e produktit final
dixhital. Gjeometria e kamerës garanton kualitet të lartë dhe me gabime sistematike të
papërfillshme në produktin final.
Leica ADS-40 u hodh në treg në vitin 2000, me shumë sukses si një kamer
dixhitale, me kosto të ulët, me më pak unitet pajisjesh dhe me saktësi gjeometrike të
lartë, lehtësisht të përdorshme, me sistem stabiliteti dhe me kalibrim radiometrik
absolut. Gjatë viteve janë përsosur konceptet e funksionimit të kamerës dhe të
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
48
ndjesuesve, janë rritur aftёsitë e kanaleve në grumbullimin e të dhënave deri në 100
Mb etj.
Kamera preferohet në rilevime fotogrametrike për qëllime hartografimi tematik.
Bazohet në përftimin e imazheve me anën e 3-linjave fluturimi të menjëhershëm, por
edhe me 2-linja fig.IV.1 dhe IV.2. Gjithashtu mundësoi përftimin e shpejtë të
imazheve pankromatike e multispektrale, përpunoi stereomodelet e marra nga kënde
të ndryshme shikimi etj. Për shkak të skanimit linear, çdo imazh i marrë nga ASD-40
përmban shumë linja të skanuara. Sistemi ASD-40 operon jo vetëm me skanuesa
optikë, por edhe me sistemin GPS/IMU(Unitete të Matjeve Inerciale), sistem që gjatë
fotografimeve regjistron vazhdimisht pozicionin relativ dhe atë absolut si edhe
lartësitë e fotografimit (x,y,z). Në fig.IV.3, tregohen edhe etapat e punës deri në
krijimin e plotë të produktit hartografik.
Përveç kamerave të sipërpërmendura, përdoren edhe kamera të tjera, por cilësisht
konkuruese me UltraCam-X dhe Leica-40.
Spektometri shërben për të zbuluar dhe matur radiacionin e spekrtit
elektromanjetik të dritës që vjen nga objektet e fotografuara. Spektometri është një
nga aksesorët më të rëndësishëm në misionet hapёsinore dixhitale multispektrale,
sepse realizon detyra që nuk funksionojnë në misionet analoge.
Radiometria është shkenca e matjes së radiacionit në çdo pjesë të spektrit
elektromanjetik të dritës së bardhë, prandaj studion krijimin, transportimin dhe
absorbimin e energjisë elektromanjetike në çdo pjesë të saj duke përcaktuar sasinë,
cilësinë dhe efektet e radiacioneve të tilla.
Radiometri është një instrument që mat intensitetin e radiacionit elektromanjetik
në kanale të caktuara të spektrit si për shembull: gjatësinë valore të zonës së dukshme
të spektrit, në infra të kuqe, apo në zonat mikrovalore. Prandaj radiometri përbën
instrumentin që vlerёsohet pas spektrometrit.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
49
Fig. IV.3 Etapat e punës deri në krijimin e plotë të produktit hartografik.
Përftimi i parametrave te
orjentimit te jashtëm
vendosja e sistemit koordinativ
po , jo
vazhdo
vendosja e 4 ÇD
llogaritja analitike ndërmjet imazhit dhe
koordinatave relative të pikave
përcaktimi i vleres së pikselit
imazhe të reflektuara
mozaiku i imazheve
Po Jo
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
50
IV.3 Evoluimi i teknikave dhe teknologjive
IV.3.1 Hyrje
Është e vështirë të gjendet ndonjë degë e shkencës që të ketë evoluar me kaq
shpejtësi e saktësi sa teknika dhe teknologjia e krijimit të hartave dhe komunikimit të
gjeoinformacionit, që nga fillimi i shek.XXI e deri në ditët tona. Kjo shpjegohet nga
disa faktorë, ndër të cilët përmendim:
kërkesa të shumta për informacione sa më të sakta e cilësorë dhe sa më të
shpejta në përdorim,
zvogёlimit të përmasave dhe peshave të teknikave të reja dhe të saktësive,
zhvillimit të konkurencave ndërmjet shteteve e firmave të ndryshme, etj.
Sigurisht që evoluimi i mëtejshëm i teknikave dhe teknologjive do të jetë më
interesant e më me vlera, në favor të kërkesave gjithnjë në rritje për informacione të
shpejta dhe cilësore, si dhe në zgjidhjen e shumë problemeve të tjera ekonomike dhe
strategjike.
IV.3.2 Teknikat dhe teknologjitë bashkёkohore
Gjatë shekullit XXI teknikat dhe teknologjitë e trashёguara nga shekulli XX jo
vetëm që janë përsosur ndjeshëm, por kanë mundësuar të përdoren edhe metoda të
reja në krijimin dhe komunikimin e informacionit gjeografik. Zhvillimi i vrullshëm i
tyre shpjegohet edhe nga faktorët që renditen më poshtë:
1. Integrimi i ndjesuesve të vendosur në bordin e mjetit fluturues (helikopter,
avion, satelit) realizoi saktësinë e matjes së objekteve më pak se 1 piksel dhe u
sigurua orientimi i drejtpërdrejtë i imazheve.
Ky sistem përbëhet nga paisje dhe aparatura që kanë të bëjnë me Sistemin e
Pozicionimit Global (SPG), me sinkronizimin e punës së aparaturave dhe me
ndjesuesit (sensorёt) e imazheve.
2. Interferometriku SAR (InSAR=InRADAR) përdoret për gjenerimin e
Modeleve Dixhitale të Lartësive (MDL=DEM), të përftuara nga imazhet RADAR etj.
Ky sistem përmirёson ndjeshëm informacionet e përftuara nga imazhet RADAR
dhe shërben në parashikimin e lëvizjeve të terrenit topografik, në prag të erozionit,dhe
rrëshqitjeve të tokave. Me fjalë të tjera, kjo proçedurë mundëson të realizohet me
saktësi të lartë të gjeolokalizimeve që paraqiten në imazhe.
3. Përdorimi i satelitëve të vegjël, ka mundësuar rritje të madhe informacionesh
në më shumë se 100 variante gjeofizike, madje me saktësi gjeometrike shumë të lartë.
Përdorimi i imazheve shërben për njohje më të detajuar , në shkallë lokale, siç janë:
zjarret në pyll, përmbytjet, rrëshqitjet e dherave, erozioni bregdetar etj.
4. Përdorimi i Kamerave Modulare Dixhitale ka mundësuar të rritet saktësia
gjeometrike e imazheve të përfituara në disa kamera ( për ngjyrat e caktuara të
spektrit elektromanjetik të dritës së bardhë) dhe të grumbulluara në një imazh të
vetëm, me përmasa fikse.
5. Është zgjidhur përfundimisht problemi i paraqitjes së relievit nënujor dhe ai që
ndodhet nën dëborë gjatë gjithë vitit. Në këtë mënyrë janë mënjanuar trajtimet
skematike të informacioneve lidhur me relievin nënujor dhe nën dëborë.
6. Janë krijuar teknologji të reja për satelitët që vëzhgojnë tokën,si për shembull
tipi Advanced Land Observing Satelite (ALOS) etj, të cilët regjistrojnë edhe objektet
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
51
e dukuritë që emetojnë në zonën e spektrit të dritës valë Infra të Kuqe të afërta (0.89
µm) dhe të mesme (deri 3.8 µm) etj.
7. Janë përpunuar algoritma, me anën e të cilave realizohet automatikisht
ndryshimi i vijës bregdetare të paraqitur në imazhe. Vlerёsimi i erozionit bregdetar
tashmë realizohet duke zbatuar efektin e gjatësive valore në ndryshimin e transportit
ranor dhe drejtpërdrejt nga të dhënat e radarit, apo të mjeteve të tjera.
8. Rilevimet termale janë shtrirë tashmë në të gjithë spektrin e rrezatimeve
termale, ç’ka ndikon ndjeshëm në sasinë dhe cilësinë e imazheve të përftuara nga
fotoregjistrimi natën. Janë të vlefshme sidomos në:
identifikimin e uniteteve dhe të strukturave gjeologjike,
studimin e lagështirës së tokave,
hidrologji,
zonat bregdetare,
zjarret e pyllit dhe zjarret e qymyrit,
seizmologji dhe meteorologji,
shkencat mjekёsore dhe ato veterinare,
modelimet mjedisore dhe sistemet ekologjike,
zbatimet ushtarake,
humbien e të nxehtit nga ndërtesat,
etj.
9. Sistemi i ri 3D NAVIGATOR së bashku me konceptin Stereofotohartë kanë
mundësuar që fotohartat të realizohen me një kosto 30% më të ulët, në krahasim me
metodat e zbatuara më parë.
10. Përdorimi i kamerave fotografimi dixhital-modular me ndjesuesa linearë ose
me ndjesuesa matricorë, siguron rezolucion dhe saktësi të lartë në disa centimetra (për
fluturimet e ulta të avionit, helikopterit dhe satelitëve të vegjël).
11. Teknikat speciale mundësuan që të merrej informacion nga përpunimi i
imazheve me sipërfaqe më të mëdha, nё krahasim me atë që merrej më parë duke
përshpejtuar në këtë mënyrë ekstradimin e informacioneve me kosto më të ulët.
12. Zhvillimet në teknologjinë www mundësuan që informacioni nga imazhet të
merrej më shpejt e me kosto më të ulët dhe të mundësohej transmetimi i tij online.
Lindi edhe intraneti, që mundëson furnizimin e sektorëve shkencorë me informacione
më të shumta se interneti, por të specializuara në shumë degë të shkencave.
13. Ndërtimi i kamerave dixhitale me skaner lazeri, mundësoi të përftohen imazhe
trepërmasore edhe në zonat urbane.
14. Teknikat dhe teknologjitë e reja mundësuan të zbatohen edhe metoda të reja
për krijimin e hartave siç janë:
metoda diagram-hartogram,
metoda hologramë,
metoda ortofoto,
metoda 3-5 përmasore (3D-5D),
metoda anamorfe,
për të cilat shkurtimisht flitet më poshtë.
Metoda diagram-hartogram u propozua të përdoret për hartografimin e
njëkohshëm të vlerave absolute dhe atyre relative. Në këtë metodë vlerat absolute
paraqiten me anën e figurave gjeometrike (rreth, katror etj), ndërsa vlerat relative
tregohen me anën e një ngjyre por me intensitete të ndryshme dhe brenda figurave
gjeometrike, të llogaritura këto në funksion të vlerave absolute përkatëse. Në dallim
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
52
nga metoda e diagramës (hartogramës), përmasat e figurave gjeometrike llogariten me
sipërfaqe më të saktë, në krahasim me metodën e harto-diagramës (metoda e parë),
sepse raportet llogariten në funksion të raportit të sipërfaqeve dhe jo të rrezeve
(brinjëve) të figurave gjeometrike. Ky dallim ka mundësuar që të rritet entropia e
përmbajtjes së hartave tematike si edhe perceptimi më i shpejtë se çfarë përmbajnë
shenjat fqinje në tërësinë e sipërfaqes së hartës.
Metoda hologramë, deri në vitin 2008 nuk është përdorur për qëllime
hartografike, sepse deri atëherë përdorej për qëllime speciale dhe me format mjaft të
kufizuar. Ndërsa në këtë datë u demostrua se metoda u përdor edhe për situata me
hapёsirë e thellësi të përmasave të çfarëdoshme. Madje me një qartësi të njejtë të
objekteve, në çfarëdolloj pozicioni të objekteve që përfshihen në suazёn e
hologramës.
Metoda ortofoto është përdorur qysh në shek.XX, por tashmë e përsosur sepse
me anën e skanimeve me lazer (njëkohësisht me dixhitalizimin e përmbajtjes
fotografike), përcaktohen edhe lartёsitё e terrenit dhe objekteve të tjera që paraqiten
në fotografi. Kjo situatë ka lehtësuar saktësimin e pozicioneve gjeografike të
objekteve, duke mundësuar kështu përdorimin e kësaj metode sidomos në
hartografimin topografik të territoreve përkatëse.
Metoda 3D-5D gjeti zbatim më të plotë e metodologji më të saktë në vitin 2000.
Kjo metodë përdoret në hartografimin e shumë tematikave gjeografike, hidrologjike
etj, sepse 3D përfaqëson paraqitjen trepërmasore të objekteve, 4D përfaqëson
dinamikën e objekteve dhe 5D shoqërimin e dukurive me zë (me shpjegimin e
objekteve e dukurive që ndeshen në seksione të caktuara.
Metoda anamorfe njihet qysh në shek.XX, por tashmë ajo përftohet në bazë të
dixhitalizimeve speciale, në formë pikash apo figurash të tjera gjeometrike. Kjo
metodë është për t’iu dhënë lexuesve një ide të përafërt mbi pozicionin e
kontinenteve, të njësive administrative dhe për territore me sipërfaqe dhe tematika të
çfarëdoshme. Këtu mund të përdoret edhe ngjysrosja e figurave gjeometrike (me
ngjyra të ndryshme), kjo për një realizim më të mirë informacioni, ashtu si tregohen
në tekstet e hartografisë.46
Sikurse vërehet nga shënimet e mësipërme, shumica e metodave të reja,
mbështeten në fotografitë ajrore, apo në imazhet satelitore. Janë këto që kanë dhënë
fotografi dhe imazhe me informacione jashtzakonisht të shumta dhe të sakta, mbi
bazën e të cilave kanë lindur metoda të reja pune dhe janë përhapur metodologji
racionale.
Ndërmjet teknikave e teknologjive bashkëkohore, përmendim disa prej tyre:
1. Fotoskanuesa fotogrametrikë, përdoren gjerёsisht për dixhitalizimin e
fotografive ajrore, me saktësi gjeometrike më të lartë (në krahasim me teknikën që
përdorej më parë), duke rritur cilësinë radiometrike nëpërmjet zëvendësimit të ngjyrës
gri me ngjyrë blu, si dhe në modifikimin e programeve dhe teknikës.
2. Fotokamera dixhitale, me anën e të cilave përftohen imazhet trepërmasore
(3D) fig IV.4 dhe IV.5 dhe kanë këto përparësi kryesore:
kanë hapёsirë regjistrimi fotografik të territorit si përgjatë fluturimit të avionit
ashtu dhe në gjerësi, duke reduktuar kohën e fluturimit dhe koston e punës,
përmasat e fotokamerës janë relativisht të vogla dhe kanë aftësi të japin
saktësi hapёsinore të saktë. Kamera përmban disa kanale për të regjistruar gjatësitë
valore infra të kuqe të afërta e të mesme (IK-a, IK-m),
46
Shehu,A, Nikolli,P. Elementë të hartografisë. Tiranë 2005 etj.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
53
sistemi i ndjesuesit operon me një ekspozim kohe të shkurtër dhe ndjeshmëri
të lartë,
përdorimi i ndjesuesve të rinj, si p.sh. MATKART (v.2007), me anën e të cilit
konvertohen koordinatat hapësinore në çfarëdolloj sistemi koordinativ, në
projeksionet hartografike dhe në të dhënat gjeodezike,
etj.
E gjithë kjo teknikë e teknologji ka dhënë kontribut të shkëlqyer dhe ka ndikuar
ndjeshëm në reformat e reja që ka ndërmarrë shoqëria njerёzore. Duke evidentuar
edhe rolin në rritje të sektorit privat në realizimin e këtyre reformave, në globalizimin
dhe rritjen e bashkëveprimit duke zëvendësuar reformat tradicionale, veçanërisht në
vendet në zhvillim, siç është edhe vendi ynë. Madje, sistemet reformuese që u zbatuan
në vendet në zhvillim, rezultuan të jenë tepër të efektshme, sepse zëvendësuan
procedurat e vështira, të ngadalta, pak të sakta, në veçanti në mendimin gjeografik, në
hartografi, fotogrametri dhe SIG. Rinovimet e mëtejshme në sistemet e ndryshme të
aktivitetetit njerëzor dëshmuan se këto u shndërruan në Sisteme Informacioni.
Rritja e popullsisë në botë dhe prezenca e teknikave dhe teknologjive të reja
ndryshon në shfrytëzimin më intensive të burimeve natyrore. Kjo duke përpunuar
metoda e metodologji racionale, për të shfrytëzuar këto burime me kritere shkencore
të mirëfillta.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
54
Fig IV.4 Aparatura fotografimi nga ajri.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
55
Fig. IV.5 Aparatura fotografimi nga toka.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
56
KAPITULLI V
DISA DETYRA DHE TENDENCA PЁR TЁ ARDHMEN
V.1 Hyrje
Pavarësisht nga rezultatet e arritura nё fushёn e hartografisё, fotogrametrisё,
remote sensing dhe SIG, jeta e pёrditshme nё fushёn e mendimit shkencor,ka nxierrё
nevojёn e pёrsosjes sё mёtejshme tё teknikave, teknologjive, metodave dhe
metodologjive ekzistuese. Kjo edhe pёr faktin se ligjet absolute tё natyrёs, nё shumё
raste qёndrojnё mbi ligjet relative tё shoqёrisё njerzore. Gjithashtu edhe nё
moszbatimin me pёrpikmёri tё projekteve tё mirëfillta, nё mungesёn e mjeteve pёr tё
pёrballuar vёshtirёsitё, nё vetedukimin profesional tё specialistёve pёrkatёs etj. Duke
u mbёshtetur nё njё literaturё tё gjёrё shkencore dhe zbatuese, pasqyruar, kryesisht nё
materialet e kongreseve e konferencave, tё simpoziumeve shkencore ndёrkombёtare
dhe nё ato tё zhvilluara nё vendin tonё. Mё poshtё po rendisim disa detyra dhe
tendenca nё pёrsosjen e disa etapave dhe proceseve qё kanё tё bёjnё me fushat e
shkencave qё u trajtuan nё kapitujt e pjesёs sё parё tё kёtij punimi, si psh:
1. Nё teknikё, teknologji dhe metodologji:
nё pёrsosjen e vizualizimit komjuterik,
nё pёrshpejtimin e azhurnimit tё informacioneve,
nё plotёsimin e kёrkesave tё shumta nё krijimin e hartave tё reja
trepёrmasore(3D), tё realizuara 100% me metoda të automatizuara,
nё pёrsosjen e vazhdueshme tё metodave, teknikave e teknologjive qё kanё tё
bёjnё me pёrftimin cilёsor të tё dhёnave bazё,
nё shtrirjen e pёrdorimit tё algoritmave qё realizojnё pёrgatitjen e
automatizuar tё hartave modeleve me shumё pёrmasa, duke pёrdorur gjёrёsisht
fotografi dhe imazhe tё marra nga Toka, Ajri dhe Hapësira,
nё dixhitalizimin e infrastrukturёs hapësinore, si fushё e re pёr investigim mё
tё gjёrё,
nё plotёsimin e kёrkesave nё rritje pёr tё dhёna bazё, tё nevojshme pёr t’u
zbatuar nё SIG, nё veçanti pёr monitorimin e ndryshimeve dinamike,
nё pёrsosjen e teknologjive RADAR me rezolucion tё lartё tё imazheve
satelitore pёr tё pёrshpejtuar pёrfitimin e informacioneve tё reja,
nё vazhdimin e kёrkimeve pёr zhvillim, pёrftim dhe menazhimin e tё dhёnave
hapësinore-kohore dhe hartografim, pёr zgjidhje tёrёsore semantike,
nё vazhdimin e kёrkimeve nё fushat e analizave dhe gjeostatistikave të tё
dhёnave,
etj.
2. Nё infrastrukturёn e tё dhёnave hapësinore:
nё zhvillimin dhe menazhimin e tё dhёnave bazё nё shkallё nacionale,
regjionale e globale,
nё pёrpunimin e metodave qё kanё tё bёjnё me harmonizimin e tё dhёnave
dhe tё imazheve,
nё integrimin e tё dhёnave hapësinore me tё dhёnat ekonomike e mjedisore,
pёr sipёrfaqe tё ndryshme tё informacionit gjeografik,
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
57
nё standardizimin dhe pёrnjohjen e tё dhёnave, nё vlerësimin e tyre dhe nё
proçeset e vlerёsimit tё informacionit,
nё kooperimin me degё dhe organizata tё tjera shkencore e zbatuese,
tё pёrcaktohen saktё rezolucionet e ndryshme tё imazheve, nё funksion tё
kёrkesave,
nё analizёn dhe pёrsosjen e metodave tё modelimeve me pёrmasa tё
ndryshme, shkallёn e rezolucionit dhe në transmetimin e tyre,
nё metodologjinё e analizёs sё tё dhёnave rastёr, kur kёta pёrdoren gjatё
proçedurave nё SIG,
etj.
3. Nё vizionin kompjuterik:
nё zhvillimin e mёtejshёm tё teorisё nё fushat hartografi, fotogrametri, remote
sensing dhe SIG, me moton:Tё pёrshpejtohet vizioni kompjuterik,
nё pёrpunimin e algoritmave tё reja pёr tё realizuar analizat gjeometrike të tё
dhёnave nga imazhet, pavarsisht nga shkalla e tyre,
nё zhvillimin e teknikave dhe metodologjive pёr nxjerrjen automatikisht të tё
dhёnave multindjesuese, multirezolucion, multispectral e hiperspektral dhe
multikohor,
nё gjenerimin e modeleve dixhitale tё lartёsive(DEM)dhe nё integrimin e
koncepteve pёr modelimin 3D brenda analizёs tё proçedimit tё imazhit,
etj.
Detyra dhe tendenca të tjera përmenden edhe në kapitujt e paraqitur në pjesën e
parë të këtij punimi, të cilat dëshmojnë për një angazhim serioz e plot përgjegjësi pёr
plane shkencore dhe zbatuese. Por gjithashtu ato dëshmojnë qartë se me realizimin e
tyre parashikimet do të jenë më të sigurta, në veçanti në mbrojtjen e mjediseve nga
rreziqet e ndryshme gjeofizike dhe teknologjike. E gjithë shkenca botërore tashmë
është angazhuar për një integrim e përsosje të sofistikuar të detyrave që u vihen
përpara shkencëtarëve në botë. Në këtë detyrë madhore nuk përjashtohet as shkenca
shqiptare, organizimi i së cilës kërkon një impenjim serioz dhe urgjent.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
58
V.2 Përfundime për pjesën e pare
Sot, me zhvillimin e teknikave dhe teknologjive në botë është realizuar një
integrim i paparë edhe i shkencave gjeomatike, si dukuri e domosdoshme dhe reale.
Por konstatohet se në vendin tonë ky integrim sapo ka filluar, prandaj shtrohen detyra
të reja në konkretizimin më me forcë dhe urgjent. Në veçanti integrimi ndërmjet
hartografisë, fotogrametrisë, remote sening dhe sistemeve te informacionit
gjeohapёsinor. Realizimi me sukses i kësaj detyre do të përforcojë edhe më mirë
integrimin e këtyre shkencave të gjeografisë, në radhë të pare. Kjo do të thotë se
shkencat e sipërpërmendura në vendin tonë do të ecin paralelisht me hapin e
shkencave europiane dhe më gjerë, duke u shkëputur një herë e mirë nga koncepti i
vjetër se shkencat kanë “pavarёsi absolute”. Proçesi i ri “pavarësi relative” garanton
zhvillime të padiskutueshme pozitive në monitorimin, në menaxhimin dhe në
mbrojtjen e natyrës nga dëmet që i sjell shoqëria njerëzore, nё mirёqёnien e shoqёrisё
dhe nё mendimin logjik.
Në materialet e këtij disertacioni një rëndësi e veçantë i tregohet “edukimit
sistematik”, si metodë studimi dhe trajnimi, duke përfshirë këtu edhe shkencat
matematike, kompjuterike etj. Të gjitha këto kërkojnë riformulimin e programeve
ekzistuese si ato të shkollave ashtu edhe ato të kurseve, kurrikulave, anketimeve dhe
formave të tjera të edukimit e trajnimit.
Në këtë kontekst, mendoj se problemi i ngritur duhet t’i aktivizojë më shumë dhe
më mirë institucionet tona pёrkatёse. Ato duhet që të përshpejtojnë transmetimin e
rezultateve shkencore të arritura në botë dhe në vendin tonë në mënyrë që procesi i
edukimit dhe formimi i sigurt, të realizohet duke reduktuar barrikadat që i dalin
përpara. Në këtë kontekst, rëndësia e formimit hartografik në shkollat tona është më
se e domosdoshme, për të qënë mjet shprehës dhe komunikimi më i mirë. Ky formim
duhet të jetë efiçent dhe efektiv në të gjitha teknologjitë që trajtohen në këtë temë,
sepse:
a) sot në vendin tone, nё literaturën gjeografike (edhe për shkollat 9 vjeçare),
jepen fotografi ajrore dhe imazhe satelitore, bardh e zi dhe me ngjyra, që jep spektri
elektromagnetik i dritës së bardhë (por pa komentin e duhur njohës dhe rëndësinë e
tyre). Jepen harta pa treguar si ato janë krijuar (me përjashtim të literaturës
hartografike në Universitetet përkatëse) etj,
b) ka mbizotëruar koncepti i gabuar, jo vetëm në vendin tonë, por edhe në mjaft
vende të botës se hartografia dhe fotogrametria janë profesione dhe jo shkenca. Ky
koncept që ështё luftuar me vendosmëri, por që tashmë (shek XXI) është hedhur
poshtë me argumente shkencore të pakundështueshёm,
c) teza e njohur se hartat topografike janë përdorur kryesisht për zhvillimin e
luftimeve, hartat tematike i shpallin luftë varfërisë dhe injorancës, sëmundjeve dhe
mbrojtjes së natyrës nga degradimi, është një shembull i pakundështueshëm i
vërtetësisë se shkencat kanë pavarёsi relative.
d) mendimet pasive për Sistemet e Informacionit Gjeohapёsinor, që në fillimet e
saj si brenda vendit ashtu edhe jashtë vendit, gjithashtu kanë ndikuar negativisht në
zhvillim të mëtejshëm progresiv të tyre. Por në sajë të punës shkencore dhe praktike
dhe me argumente të pakundërshtueshme, SIG-u ngjit në” shkallët vertikale,”ku
ndodhet sot,
e) mendimet e gabuara të sipërpërmendura kanë ndikuar dhe vazhdojnë të
ndikojnë negativisht në formimin e shkencëtarëve dhe specialistëve në fushën e
gjeomatikave, pёrfshi kёtu edhe shkollat tona. Pёr kёtё arsye dhe tё tjera si kёto,
shkenca dhe zbatuesit e saj tashmё kanё mbetur prapa edhe nё fushёn e edukimit,
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
59
f) revolucioni dixhital ka bërë të lindin gjeomatikat dixhitale, ku automatizimi
është prezent në shumë proçese për krijimin e hartave (në masën 100%), në
përcaktimet e koordinatave gjeografike dhe atyre kilometrike (në sistemin e sotëm
global),
g) që nga balonat e Montgolfier-it në vitn 1783, nga baloni i F.Nadir, i cili
vendosi aparatin fotografik në koshin e balonit të tij, duke fotografuar Parisin në
vitin 1859, me fotografimet nga avioni që në fillim të Luftes i Botërore e deri në
ditët e sotme, me fotografimet satelitore etj, zhvillimi në të gjitha drejtimet është më i
qartë, përfshi këtu edhe vendin tone,
h) fotografimi ajror në vendin tonë, për krijimin e hartave topografike, është
kryer pjesërisht nga shërbimi gjeografik ushtarak Austro- Hungarez (gjatë Luftës I
Botërore), për krijimin e hartave me shkallë 1:75000 u realizua vetëm për Shqipërinë
veriore dhe atë të mesme. Në vitet 1935-1936 u krye fotografimi ajror tërësor për
Shqipërinë nga Instituti Gjeografik Ushtarak Italian, për krijimin e hartave me shkallë
1:50000. Në vitet 1957 nga shërbimet Ushtarake Sovietike dhe Instituti Topografik i
Ushtrisë Shqiptare, për krijimin e hartave topografike me shkallë 1:25000. Në po këtë
shkallë janë krijuar harta nga Instituti Gjeografik Çekosllovak, viti 1957. Imazhet e
para satelitore bardh e zi dhe me ngjyra për vendin tonë u morën kryesisht nga sateliti
IKONOS. Në kohën e sotme, në vendin tonë punohet me fotografi ajrore e tokësore
(për zona të pjesshme) dhe ato satelitore, për të gjithë territorin tonë dhe pjesëve të
veçanta të saj.
i) fotogrametria dixhitale sot jep imazhe me informacione më shumë se
fotografitë ajrore analoge edhe në zona të spektrit elektromanjetik të dritës, që u
shërbejnë gjeografisë dhe shkencave të tjera me cilësi të lartë. Mund të themi se hartat
e sotme topografike dhe të shkallëve të ndryshme kanë për bazë fotogrametrinë
dixhitale dhe ortofotot dixhitale. Ndërsa hartat tematike, në shumicën e tyre marrin
informacione të shumta prej fotografive ajrore dhe ato tokësore si edhe prej hartave të
botuara më pare,
j) kurrikulat për fotogrametrinë duhet të mbështeten mirë në shtatë detyra tё
paraqitura në paragrafin, III.3.1.
k) sa më sipër dhe të tjera, mendoj se fotogrametria sot i shërben edhe
gjeografisë më shumë se më parë. Prandaj lënda e fotogrametrisë së bashku me lëndën
e remote sensing të futen në programet mësimore në gjimnaze ( për njohuri të
përgjithshme) dhe me konceptet e proçeset bazë për universitetet përkatëse,
përshtatur nivelit shkencor bashkёkohor.
l) Remote Sensing (telededeksioni) është teknologji me zanafillë vitet 60 të
shekullit të kaluar me specifikat e veta shkencore e praktike, por me detyra globale.
Imazhet satelitore përfshijnë sipërfaqe më të mëdha se fotografitë ajrore, ç’ka e bën
të mundshëm përdorimin e tyre me prioritet edhe ne vendin tonë. Imazhet e satelitit
IKONOS-2 të përdorura edhe në vendin tone, kanë justifikuar investimet për to.
Prandaj, edukimi në fushën e shkencës së remote sensing është mëse i domosdoshëm
që të realizohet me seriozitet e shpejtësi pasi kërkesat për specialistё të tillë janë të
shumta.
m) dihet se mjeti qëndror i gjeoinformatikës janë Sistemet e Informacionit
Gjeografik (SIG). Rrjeti hartografik (projeksionet) dhe ai gjeodezik, ligjet e
hartografisë (ligjet e krijimit të gjuhës së hartës, ato të përgjithësimit, të matjeve etj),
komunikimi dhe transmetimi i informacionit etj, gjithashtu përftohen në zbatimet e
SIG-ut. Teknika dhe metoda e së cilës u bënë “kuti e zezë” (në kuptimin pozitiv të
saj) dhe mbështetja kryesore e shkencave gjeomatike. Të gjitha këto arritje janë
realizuar në një kohë relativisht të shkurtër ( në fillimet e shekullit XXI). Tek ne, për
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
60
realizimin e detyrave të mësipërme, janë përgatitur specialistë brënda e jashtë vendit.
Por që edukimi të jetë i plotë me këtë teknologji (që shpejt u bë shkencë) e me
ndërgjegje të plotë, duhet të jetë sistematik e në nivelet më të larta bashkohore
shkencore. Për këtë problem, në paragrafin III.5 jepen udhëzime për vazhdimin e
punës kërkimore-shkencore dhe zbatuese.
n) Një revolucion i vërtetë shkencor (gjatë shekullit XXI) është bërë në fushën e
teknikave që përftojnë imazhet.Kështu, nëse aparatet fotografikë të përdorura më parë
mbështeteshin nё fizikёn optike. Sot imazhet pёrftohen duke u mbёshtetur nё fizikёn
elektronike, ,madje me cilësi të lartë dhe kosto më të ulët. Përveç sa më sipër u tha,
nga përparësitë e teknikës dhe teknologjisë elektronike, më poshtë renditen edhe
përparësi të tjera:
pesha e aparaturave është më e reduktuar,
numri i itinerareve të fotografimit/shembullimit është reduktuar nga përdorimi
i dy dhe tre linjave,
zbërthimi i spektrit të dritës realizohet në aparatin marrës dhe regjistrues në
pajisje speciale,
në hapsirë funksionojnë satelitë me peshë nga 1000 kg, e më shumë, e deri në
100 gram e më pak për qëllime të ndryshme informacioni etj.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
61
PJESA E DYTË ANKETIMI
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
62
KAPITULLI VI
VI.1 Hyrje
Për të përftuar shkallën e njohjes të nxënësve në fushën e përmbajtjes gjeografike
të hartave tematike, fotografive ajrore dhe imazheve satelitore, u organizua anketimi
ne tre shkolla (gjimnaze) në Tiranë. Ato jane, gjimnazi Sami Frasheri, Arben Broci
dhe Petro Nini Luarasi. Shtoj se ne vitin 2007 nje anketim i tille është kryer në
gjimnazin Sami Frasheri, si detyre e vënë për mbrojtjen e mikrtotezes time. Në këtë
kontekst realizohet edhe ndryshimi (në rritje ose jo) i njohurive gjeografike të
nxënësve në këto gjimnaze. Ky proçes është arritur me përdorimin e koncepteve dhe
metodave që i permban shkenca e statistikës gjeografike. Për këtë qëllim paraprakisht
u ndërtua dhe u miratua nga ana jonë programi i anketimit dhe i materialeve burimore
për çdo klasë të gjimnazeve të sipërpërmëndur. Këto u përgatitën dhe në funksion të
programit të lëndës së gjeografisë që zhvillohet në klasat e 10, 11 dhe 12. Përsa i
përket materialeve të zgjedhura për anketim, për herë të parë janë vendosur fotografi
ajrore dhe imazhe satelitore të cilat po përdoren gjërësisht në fusha të ndryshme të
jetës dhe të aktivitetit njerëzor por kjo edhe në vëndin tonë.
Nga përgjigjet e nxënësve u bë vlerësimi me nota për cdo nxënës, rezultatet e të
cilave janë në këtë pjesë të disertaconit tim. Për vlerësimin e dijeve të nxënësve nuk
jemi bazuar vetëm nga pergjigjet e pyetesorit, por veças u bë dhe vlerësimi gjuhësor i
përgjigjeve të tyre. Në vazhdim jepen pyetjet e anketimit për çdo klasë si dhe
përmbajtjen e pyetësorit të përshtatur në bashkëpunim me mësuesit e gjeografisë të
gjimnazeve në studim.
E ndjej të nevojshme të përsëris mendimin se:
“Ne besojmë në ripërtëritjen e ndërgjegjes publike dhe sociale përmes edukimit
dhe kulturës, sepse gjithashtu ndikon tek nxënësit dhe sdudentët tanë që të
përvetësojnë sa më mirë situatat që ka kaluar dhe që po kalon shoqëria njerzore, si dhe
ato të prespektivës. Madje kjo detyrë duhet të realizohet me përgjegjësi shoqërore dhe
me kërkesa serjoze dhe të sinqerta ndaj vetes.
Nga sa më sipër kuptohet se edukimi dhe kultura janë të lidhura shumë ngushtë
dhe pazgjithshmërisht me njëra tjetrën si një domosdoshmëri reale dhe morale. Këtu
qëndron edhe forca dhe efektiviteti i progresit dhe zhvillimit të shoqërisë njerëzore,
për të cilat sot po dëshmohet historikisht me të vërtetën.
Për këto i është dashur shoqërisë shumë punë dhe përpjekje kolektive dhe
individuale, duke kërkuar më shumë nga vetja se nga të tjerët.
Jeta e gjatë e shoqërisë njerëzore dëshmon gjithashtu se kur ka patur dhe ka
shkëputje të proçesit të edukimit nga kultura, aty zotëron prapambetja dhe fanatizmi
në shoqërinë njerëzore dhe tek individët.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
63
VI.2 Pyetjet për “testin” e nxënësve të klasës 10, 11 dhe 12
Për testin e nxënësve u miratuan pyetjet e mëposhtme
1) Çfarë elementësh përmban harta? Cilët janë ato?
2) Me çfarë shenjash hartografike paraqiten elementët gjeografikë?
3) Me çfarë ngjyrash paraqiten elementët gjeografikë?
4) Si e vlerësoni paraqitjen estetike të elementëve që përmban harta? (vendosni
në një nga kutitë shenjën “X”)
5) Cili është vlerësimi i përmbajtjes së hartës?
6) Cilat janë të metat e kësaj harte në funksion të elementëve gjeografikë që ajo
përmban?
7) A është i pajisur sa duhet kabineti i gjeografisë në shkollën tuaj me bazën
materiale, në veçanti me harta, atlase, globe gjeografike, harta me tre përmasa
etj?
8) A janë të mjaftueshme orët e leksionit e të punës praktike tё projekteve për
përvetësimin e lëndës së gjeografisë?
9) A e përdorni kompjuterin?
10) A e përdorni internetin?
Shumë mirë mirë mesatar dobët
Shumë mirë mirë mesatar dobët
Shumë mirë mirë mesatar dobët
Shumë mirë mirë mesatar dobët
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
64
11) Si ju duket vendimi i M.A.SH për pajisjen e shkollave të mesme me teknikën
kompjkuterike.
12) Ku qëndron ndryshimi ndërmjet hartës dhe imazhit satelitor.
13) Nga përfitoni më shumë nga imazhi satelitor, apo nga harta dhe pse?
14) Çfarë objektesh gjeografike shikon te kjo pamje imazhi satelitor . (nga 10 të
mundshmet)
15) Ҫ farë objektesh gjeografike shikoni në fotografine ajrore (deri 5 objekte )
16) Ku dalloni me shume elementë gjeografikë:
ne nje fotografi ajrore ……………………………
ne nje imazh satelitor…………………………….
17) A e shfrytezoni internetin për informacione gjeografike dhe sa?
……………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
--------------------------------------------
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
65
VI.3 Analiza dhe vlerësimi i anketimit
Materialet e dorëzuara nga nxënësit pjesëmarrës në anketim u analizuan dhe u
vleresuan nga grupi i mësueseve për të tre gjimnazet. Çdo grup pune përbëhet nga
mësuesi i lëndës së gjeografisë dhe i lëndës së gjuhës shqipe.
Analiza e materialit u krye për disa qëllime të caktuara. Kështu, në tabelat 1 & 2
jepen vlerësime të karakterit gjuhësor. Në tabelat 3 & 4 jepen vlerësime të karakterit
gjeo-informativ. Në tabelat 5 & 6 jepen disa rezultate të karakterit logjik dhe njohës,
ndërsa në tableat 7 & 8 jepen vlerësimet me nota për cdo klasë të gjimnazeve në
studim.
Klasa e dhjetё:
Pёrgjigje tё dhёna pёrgjithsisht me fjali tё shkurtra.
Mendime tё shprehura qartё.
Argumentim nё pёrgjithësi i plotё dhe i saktё i pёrgjigjeve.
Pёrdorimi i foljeve nё kohё tё pёrbёrё kryesisht nё kohёn e tashme.
Vihen re gabime tё dukshme drejtёshkrimore sidomos nё pёrdorimin e zanores |ё|
nё fund tё emrave nё numrin shumёs dhe shkrim jo tё plotё tё trajtёs sё shquar tё
emrave si dhe pёrdorim jo i drejtё tё nyjeve shquese.
Pёrdorimi i njё fjalori tё vakёt gjeografik.
Klasa e njembёdhjetё:
Pёrgjigje tё shkurtra.
Shprehje pёrgjithsisht tё sakta tё mendimit.
Argumentim i saktё i mendimit.
Pёrdorim nё pёrgjithsi i saktё si dhe i pasur i fjalorit gjeografik.
Foljet e pёrdorura janё nё kohёn e shkuar.
Gabime drejtshkrimore,sidomos pёrdorimi i gabuar apo mospёrdorimi i zanores |ё|
nё fund tё fjalive.
Klasa e dymbёdhjetё:
Pёrgjigje tё plota, dhe logjike.
Mendime tё shprehura qartё dhe të argumentuar saktё.
Folje nё kohёn e tashme.
Fjalor i pasur e i saktё i terminologjisё sё gjeografisё.
Koncepte tё shprehura saktё.
Gabime drejtёshkrimore mё tё rralla, tek-tuk të bie nё sy pёrdorimi apo
mospёrdorimi i zanores |ё| nё fund apo nё trup tё fjalёve. Qartёsi mendimi.
Saktёsi shprehjeje.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
66
Tabela VI.1: Gjimnazi “Sami Frashëri”. Rregulla të karakterit gjuhësor.
Nr
Karakteristika
Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12
Nxënës Nxënës Nxënës
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Numri minimal i fjalive
Numri maksimal i fjalive
Numri mesatar i fjalive
Fjali në kohën e tashme
Fjali në kohën e shkuar
Fjali në kohën e ardhme
Fjali dëftore
Fjali kushtëzore
Fjali pyetësore
Fjali me subjekt në njëjës
Fjali me subjekt në shumës
Fjali me disa subjekte
40
176
92
73
78
33
77
75
28
58
42
32
38
220
135
98
37
36
144
55
45
72
65
73
110
115
95
120
23
38
150
47
27
49
45
98
Tabela VI.1.1: Gjimnazi Sami Frashëri, (viti 2007). Rregulla të karakterit
gjuhësor.
sd
Nr.
Karakteristika
Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV
Nxënës Nxënës Nxënës Nxënës
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
1
Numri minimal i fjalive
Numri maksimal i fjalive
Numri mesatar i fjalive
Fjali në kohën e tashme
Fjali në kohën e shkuar
Fjali në kohën e ardhme
Fjali dëftore
Fjali kushtëzore
Fjali pyetësore
Fjali me subjekt në njëjës
Fjali me subjekt në shumës
Fjali me disa subjekte
30
156
84
62
71
30
70
60
25
55
35
30
35
210
125
90
35
30
135
50
40
65
60
65
50
235
140
97
26
23
135
45
35
55
45
100
102
100
79
116
13
33
145
45
20
45
40
95
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
67
Tabela VI.2 : Gjimnazi Petro Nini Luarasi, (viti 2011). Rregulla te karakterit
gjuhësor.
Tabela VI.3: Gjimnazi Arben Broci ,viti 2011. Rregulla te karakterit gjuhësor.
Nr.
Karakteristika
Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12
Nxënës Nxënës Nxënës
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Numri minimal i fjalive
Numri maksimal i fjalive
Numri mesatar i fjalive
Fjali në kohën e tashme
Fjali në kohën e shkuar
Fjali në kohën e ardhme
Fjali dëftore
Fjali kushtëzore
Fjali pyetësore
Fjali me subjekt në njëjës
Fjali me subjekt në shumës
Fjali me disa subjekte
29
178
98
62
18
18
120
50
15
55
45
44
33
182
100
70
25
23
122
55
20
58
50
45
35
185
110
75
25
25
130
60
25
60
55
60
Nr.
Karakteristika
Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12
Nxënës Nxënës Nxënës
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Numri minimal i fjalive
Numri maksimal i fjalive
Numri mesatar i fjalive
Fjali në kohën e tashme
Fjali në kohën e shkuar
Fjali në kohën e ardhme
Fjali dëftore
Fjali kushtëzore
Fjali pyetësore
Fjali me subjekt në njëjës
Fjali me subjekt në shumës
Fjali me disa subjekte
20
160
82
55
15
16
100
40
10
48
38
36
25
165
85
64
20
20
102
45
15
50
42
38
28
168
95
68
22
22
122
52
20
55
48
52
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
68
VI.4 Disa rezultate të karakterit gjeoinformativ(GI)
Tabela VI.4: Gjimnazi Sami Frasheri (V.2011)
NR.
Karakteristika
Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12
Nxënës Nxënës Nxënës
1
2
3
4
5
6
7
Vendbanimet
Objektet e turizmit
Relievi
Infrastruktura
Hidrografia
Bimesia
Elementë të tjerë
5
4
23
21
20
2
-
8
5
22
21
22
7
-
12
11
18
21
19
13
-
Tabela VI.4.1: Gjimnazi Sami Frasheri (V.2007)
NR.
Karakteristika
Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV
Nxënës Nxënës Nxënës Nxënës
1
2
3
4
5
6
7
Vendbanimet
Objektet e turizmit
Relievi
Infrastruktura
Hidrografia
Bimësia
Elementë të tjerë
4
4
22
22
21
2
8
7
3
23
23
23
8
12
8
5
18
18
18
14
16
9
5
19
18
19
4
16
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
69
Tabela VI.5: Gjimnazi Petro Nini Luarasi (V.2011)
Tabela VI.6: Gjimnazi Arben Broci (V.2011)
NR.
Karakteristika
Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12
Nxënës Nxënës Nxënës
1
2
3
4
5
6
7
Vendbanimet
Objektet e turizmit
Relievi
Infrastruktura
Hidrografia
Bimësia
Elementë të tjerë
5
5
24
23
22
1
-
6
4
22
22
23
6
-
10
6
19
18
19
11
-
NR.
Karakteristika
Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12
Nxënës Nxënës Nxënës
1
2
3
4
5
6
7
Vendbanimet
Objektet e turizmit
Relievi
Infrastruktura
Hidrografia
Bimësia
Elementë të tjerë
2
2
14
13
13
0
-
4
2
13
12
11
4
-
6
4
13
14
13
8
-
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
70
VI.5 Rezultate të karakterit logjik e njohës
Tabela VI.7: Gjimnazi Sami Frasheri(V.2011)
NR.
Karakteristika
Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12
Nxënës Nxënës Nxënës
1
2
3
4
5
6
Njohje e drejtpërdrejtë
Përfundime logjike
Përfundim logjik i drejtë
Përfundim logjik i veçantë
Përfundim i gabuar
Përfundim problematik
20
19
18
1
3
-
21
18
19
1
1
-
20
19
18
-
-
-
Tabela VI.7.1: Gjimnazi Sami Frasheri (V.2007)
NR.
Karakteristika
Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV
Nxënës Nxënës Nxënës Nxënës
1
2
3
4
5
Njohje e drejtpërdrejtë
Përfundime logjike
Përfundim logjik i drejtë
Përfundim i gabuar
Përfundim problematik
21
18
20
3
-
22
19
18
2
-
16
17
17
-
-
19
19
19
-
-
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
71
Tabela VI.8: Gjimnazi Petro Nini Luarasi (V.2011)
NR.
Karakteristika
Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12
Nxënës Nxënës Nxënës
1
2
3
4
5
6
Njohje e drejtpërdrejtë
Përfundime logjike
Përfundim logjik i drejtë
Përfundim logjik i veçantë
Përfundim i gabuar
Përfundim problematik
19
20
17
-
2
-
20
19
18
-
3
-
21
20
21
1
-
-
Tabela VI.9: Gjimnazi Arben Broci(V.2011)
NR.
Karakteristika
Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12
Nxënës Nxënës Nxënës
1
2
3
4
5
6
Njohje e drejtpërdrejtë
Përfundime logjike
Pëerfundim logjik i drejtë
Përfundim logjik i veçantë
Përfundim i gabuar
Përfundim problematik
16
14
13
-
4
-
17
14
14
-
4
-
18
15
16
1
2
-
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
72
VI.6 Sondazh mbi përdorimin internetit nga nxënësit.
Të dhënat e sondazhit mbi përdorimin e internetit nga nxënësit e gjimnazeve në
studim tregohen ne tabelën 10.
Tabela VI.10:
Në këtë tabelë vihet re se, në krahasim me të kaluarën, është rritur shumë numri i
nxënësve që përdorin internetin edhe për të përftuar informacion gjeografik.
Gjimnazi
Klasa
Numri i
nxënësve
Nxënësit që përdorin internetin për:
a) Informacione
te ndryshme
b) Informacion
gjeografik
1 2 3 4 5
Sami Frashëri
10
11
12
35
35
38
33
32
35
20
22
24
Petro Nini Luarasi
10
11
12
38
32
34
36
30
32
24
20
22
Arben Broci
10
11
12
30
34
29
27
32
27
18
22
20
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
73
Duke iu referuar tabelës 10 vihet re se nxënësit zënë një përqindje të
konsiderueshme që përdorin internetin për informacione të ndryshme. Ndërsa nxënësit
që e shfrytëzojnë për informacione gjeografike sic shikohet në kolonën (b) janë më të
pakët. Ata e përdorin internetin për informacione gjeografike gjatë pregatitjes së
projekteve. Projekti kurrikular është një përpjekje për të ushtruar nxënësit që të
hulumtojnë materjale dhe informacione gjeografike, t’i përpunojnë dhe të japin
zgjidhje problemeve të ndryshme që u kërkohen. Një nga burimet e rëndësishme është
teksti shkollor i një klase të caktuar, por në varësi të temës së projektit nxënësit
shfrytëzojnë dhe tekste të klasave të mëparëshme, sidomos kur projekti është
ndërlëndor. Burim tjetër informacioni është kërkimi në internet, si në kabinetin e
T.I.K.-ut, por dhe në familje dhe qëndra të internetit, shfrytëzimi i materjaleve në
biblotekën e shkollës, në median e shkruar dhe atë vizive, ku duhet të jetë dhe
orjentimi i mësuesit. Përveç këtyre informacioneve të shkruara, një vënd të
rëndësishëm duhet të zënë takimet me specialist të fushave të ndryshme, me zyrtarë,
me dëshmitarë ngjarjesh, me pedagog universiteti me prindër dhe më gjërë.
Duke iu referuar anketimit në përgjithsi nxënësit bëjnë një punë të mirë
hulumtuese, e cila shërben si një pikënisje për gjykime të drejta, për formimin e
individualitetit, dhe inteligjencës së tyre. Duke iu referuar tabelës 10 vihet re se
nxënësit në të tre gjimnazet që janë marrë në anketim, paraqesin ndjenjën e detyrës,
dhe të përgjegjësisë, gjithashtu tregojnë se ata kanë aftësi të punës në grup. Nxënësit
kanë aftësi në shfrytëzimin dhe interpretimin e informacioneve të marra nga harta të
ndryshme (fizike, tematike, turistike, politike, social-ekonomike) foto ajrore e
tokësore dhe imazheve satelitore. Interpretimi i të dhënave statistikore dhe grafikëve
të ndryshëm të popullsisë e të zhvillimit ekonomik dhe të temave të ndryshme
gjeografike tregon se një numër i konsiderueshëm i nxënësve, paraqesin aftësi në të
menduarit kritik e krijues.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
74
VI.7 Harta, fotografi ajrore dhe imazhe satelitore për testin e nxënësve, sipas
klasave.
Grupi pedagogjik dhe udhëheqësi i temës së disertacionit miratuan këto
materjale burimore:
A) Harta fizike e gadishullit të Ballkanit e përdorur për anketim në klasën e 10
Fig.VI.1 Marë nga “Atlasi Gjeografik” i shtëpisë botuese ALBAS
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
75
B) Harta fizike e Shqipërisë e përdorur për anketim në klasën e 12
Fig.VI.2. Marë nga “Atlasi Gjeografik” i shtëpisë botuese ALBAS
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
76
C) Harta fizike e Kosovës e përdorur për anketim në klasën e 11
Fig.VI.3. Marë nga “Atlasi Gjeografik” i shtëpisë botuese ALBAS
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
77
D) Imazh satelitor i përdorur për anketim në klasën e 10
Fig VI.4. Marë nga www.google.com
E) Imazh satelitor i përdorur për anketim në klasën e 11
Fig. VI.5. Marë nga www.google.com
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
78
F) Imazh satelitor i përdorur për anketim në klasën e 12
Fig.VI.6. Marë nga www.google.com
G) Foto ajrore e përdorur për anketim në klasën e 10
Fig.VI.7. Marë nga www.google.com
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
79
K) Foto ajrore e përdorur për anketim në klasën 11
Fig.VI.8. Marë nga www.google.com
L) Foto ajrore e përdorur për anketim në klasën e 12
Fig.VI.9 Marë nga www.google.com
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
80
VI.8 Kriteret baze te vleresimit te permbajtjes se informacionit gjeografik.
Ne teorinë e hartografisë etapat e vlerësimit e të kritereve mbi përmbajtjen e
sistemeve të shenjave hartografike, fillimisht kanë ecur me hapa të ngadaltë. Disa
prej kritereve ku ka munguar vërtetësia dhe plotësia sasiore e informacioneve etj,
krijuan bazen per vleresime subjektive të informacionit dhe veshtirsuan përsosjen e
mëtejshme të hartave dhe fotografimeve.
Në shek XX, me njohjen mbi formën hartografike të transmetimit të
informacionit, u mundësua të përcaktoheshin kritere të drejta mbi përmbajtjen dhe
formën e informacionit të materialeve burimore si dhe mbi rregullat e përdorimit të
tyre. Në kohën e sotme kriteret e vlerësimit jane shtuar dhe përsosur në mënyrë të
pandalshme dhe progresive. Kjo me anën e sistemeve të informacionit gjeografik
(SIG), të sistemit të pozicionit global (SPG = GPS) të teorive dhe praktikave të
shkencave perkatëse etj.
Këto arritje vihen re edhe nga vetë shpalosja e këtyre kritereve si për shembull
nga:
1. vërtetësia dhe aktualiteti i informacionit,
2. lexueshmëria e hartës, e fotografive ajrore e tokësore, të imazheve satelitore,
të SIG-ut,
3. shkalla e perceptimit vizual të paraqitjes hartografike, fotogrametrike dhe të
imazheve satelitore,
4. përbërja dhe sasia e përmbajtjes së informacionit,
5. përpunimi, saktësia dhe përkatësia e informacionit sipas destinimit të tyre,
6. ligjeshmëria statistikore e perceptimeve,
7. rregullat e projektimit të sistemit të shenjave hartografike,
8. mënyra e llogaritjes të informacionit, etj,
Mbi këto kritere shkencore jemi mbështetur në përzgjedhjen e materialeve
burimore të anketimit në disertacion, përfshi ketu dhe ortofotoimazhe, në paraqitjen
grafike si dhe në metodologjinë e përpunimit e të dhënave statistikore.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
81
VI.9. Vlerësimi i nxënësve me nota sipas klasave
Tabela VI.11. Gjimnazi Sami Frasheri
Nota
klasa
5 6 7 8 9 10 Σ Nota
Mes.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
10 2 4 5 6 8 10 35 8.3
11 3 3 4 7 7 11 35 8.3
12 1 4 5 6 8 14 38 8.1
Σ 6 11 14 19 23 35 108 8.23
Ne % 5.56 10.19 12.96 17.59 21.30 32.41 - -
Tabela VI.12. Gjimnazi Petro Nini Luarasi
Nota
klasa
5 6 7 8 9 10 Σ Nota
Mes.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
10 2 3 5 7 9 12 38 8.34
11 2 2 5 5 10 8 32 8.34
12 3 3 4 6 9 9 34 8.24
Σ 7 8 14 18 31 26 104 8.31
Ne % 6.73 7.69 13.46 17.31 29.81 25.0 - -
Tabela VI.13. Gjimnazi Arben Broci
Nota
klasa
5 6 7 8 9 10 Σ Nota
Mes.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
10 5 5 4 4 6 6 30 7.63
11 4 5 5 5 8 7 34 7.85
12 2 3 5 5 6 8 29 8.17
Σ 11 13 14 14 20 21 94 7.88
Ne % 11.83 13.98 15.05 15.05 21.51 24.58 - -
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
82
VI.10. Paraqitja grafike e tabelave të vlerësimit me nota sipas klasave dhe
gjimnazeve.
A) Gjimnazi Sami Frashëri
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 10
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 11
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 12
0
5
10
15
20
25
30
35
40
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Grafiku përmbledhës
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
83
B) Gjimnazi Petro Nini Luarasi
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 10
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 11
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 12
0
5
10
15
20
25
30
35
40
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Grafiku përmbledhës
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
84
C) Gjimnazi Arben Broci
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 10
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 11
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 12
0
5
10
15
20
25
30
35
40
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Grafiku përmbledhës
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
85
VI.11. Histogramet e rezultateve sipas klasave viti 2011
A) Gjimnazi “Sami Frashëri”
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 10
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 11
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 12
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
86
B) Gjimnazi Petro Nini Luarasi
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 10
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 11
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 12
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
87
C) Gjimnazi Arben Broci
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 10
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 11
0
5
10
15
5 6 7 8 9 10
Fre
kue
nca
Notat sipas nxënësve
Klasa 12
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
88
VI.12. Numri i vajzave dhe djemve sipas klasave dhe gjimnazeve
1820 19
0
10
20
30
40
Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12
A. Gjimnazi "Sami Frashëri"
1917
22
0
10
20
30
40
Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12
B. Gjimnazi "Petro Nini Luarasi
14
20
16
0
10
20
30
40
Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12
C. Gjimnazi "Arben Broci"
17 15
19
35 35 38 38
19
15
32 34
12
30
16
34
14 13
29
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
89
VI.13. Nota mesatare (n.m) dhe mediana (m)
A) Gjimnazi “Sami Frasheri”
Klasa 10
Klasa 11
Klasa 12
Numri i
nxënësve .. …. ….. …… …….. ……….
Notat 5 6 7 8 9 10
8.3 m
Numri i
nxënësve … … …. ……. ……. ………..
Notat 5 6 7 8 9 10
8.3 m
Numri i
nxënësve . …. ….. …… ……. …………..
Notat 5 6 7 8 9 10
8.1 m
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
90
B) Gjimnazi “Petro Nini Luarasi”
Klasa 10
Klasa 11
Klasa 12
Numri i
nxënësve .. … ….. ……. ……… …………
Notat 5 6 7 8 9 10
8.34 m
Numri i
nxënësve .. .. ….. ….. ………. ……..
Notat 5 6 7 8 9 10
8.34 m
Numri i
nxënësve … … …. …… ……… ………
Notat 5 6 7 8 9 10
8.24 m
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
91
C) Gjimnazi “Arben Broci”
Klasa 10
Klasa 11
Klasa 12
Numri i
nxënësve ….. ….. …. …. …… ……
Notat 5 6 7 8 9 10
7.63 m
Numri i
nxënësve …. ….. ….. ….. …….. …….
Notat 5 6 7 8 9 10
7.85 m
Numri i
nxënësve .. … ….. ….. …… ……..
Notat 5 6 7 8 9 10
8.17 m
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
92
VI.14. Ekuacionet e regresit. Tabelat e përgjithshme dhe grafikët
A) Gjimnazi “Petro Nini Luarasi”; klasa 12
Tabela VI.14
Në këtë tabelë ekuacioni i regresit rezulton të bjerë në kuadratin e dytë të sistemit koordinativ, ku vlerat e koefiçientit të regresit r ≈ 1.0 dhe mr = 0.067
Nr. Nota
xi
Frek
yi
)
)
)2
)2
)
Ekuacioni i regresit
1 5 3 -2.5 -2.667 6.25 7.11 6.668 y = a + bx
b = 1.371
a = -4.616
y = -4.616+1.371x
kur x = 0, y = -4.616
y = 0, x = 3.367
2 6 3 -1.5 -2.667 2.25 7.11 4.000
3 7 4 -0.5 -1.667 0.25 2.78 0.834
4 8 6 +0.5 +0.333 0.25 0.11 1.666
5 9 9 +1.5 +0.333 2.25 11.11 4.000
6 10 9 +2.5 +3.333 2.25 11.11 8.332
∑ 45 34 0 0 17.50 39.33 25.500
x 7.500
y 5.667
σ2 2.917 6.56
σ 1.708 2.560
S2
3.5 7.78
S 0.697 1.045
v 22.773 45.174
k 1.367 0.609
r 0.914
m r 0.067 -6
-5
-4
-3
-2
-1
0
0 1 2 3 4 5 6
y = -4.616+1.371x
x
-y
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
93
A) Gjimnazi “Petro Nini Luarasi”; klasa 11
Tabela VI.15
Nr. Nota
xi
Frek
yi
)
)
)2
)2
)
Ekuacioni i regresit
1 5 2 -2.5 -3.333 6.25 11.11 8.332 y = a + bx
b = 1.73
a = -7.64
y = -7.64 + 1.73x
kur x = 0, y = -7.64
y = 0, x = 4.42
2 6 2 -1.5 -3.333 2.25 11.11 5.000
3 7 5 -0.5 -0.333 0.25 0.11 1.667
4 8 5 +0.5 -0.333 0.25 0.11 1.667
5 9 10 +1.5 +4.667 2.25 21.78 7.000
6 10 8 +2.5 5.67 6.25 7.11 6.667
∑ 45 38 0 0 17.50 51.33 30.333
x 7.500
y 5.333
σ2 2.917 8.555
σ 1.708 2.925
s2
3.5 10.266
s 0.697 1.30
v 22.773
k 0.018 0.551
r 0.988
m r 0.010
Në tabelën VI.15 ekuacioni i regresit rezulton të bjerë në kuadratin e dytë në sistemin koordinativ, ku vlera e koeficientit të regresit është 0.988 dhe gabimi
mesatar katror i koeficientit të korelacionit mr = 0.010
-10-9-8-7-6-5-4-3-2-10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
y = -7.64+1.73x
x
-y
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
94
A) Gjimnazi “Petro Nini Luarasi”; klasa 10
Tabela VI.16
Nr. Nota
xi
Frek
yi
)
)
)2
)2
)
Ekuacioni i regresit
1 5 2 -2.5 -4.33 6.25 18.75 10.32 y = a + bx
b = 1.83
a = -7.40
y = -7.40 + 1.83x
kur x = 0, y = -7.40
y = 0, x = 4.04
2 6 3 -1.5 -3.33 2.25 11.09 5.0
3 7 5 -0.5 -1.33 0.25 1.77 0.66
4 8 7 +0.5 +0.67 0.25 0.45 0.34
5 9 12 +1.5 1.67 +5.67 32.15 8.50
6 10 9 +2.5 5.67 +2.67 7.13 6.68
∑ 45 38 0 0 17.50 7.13 32.0
x 7.500
y 6.33
σ2 2.917 11.89
σ 1.708 3.45
S2
3.5 11.89
s 0.697 1.408
v 22.77 46.0
k 1.829 0.448
r 0.9540 8.906
m r 0.073 0.073
Me të dhënat e tabelës VI.16 ekuacioni i regresit rezulton të bjerë në kuadratin e dytë të sistemit koordinativ, ku vlerat e koefiçientit të regresit r ≈ 1 dhe
mr = 0.073.
-10-9-8-7-6-5-4-3-2-10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
y = -7.40+1.83x
x
-y
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
95
B) Gjimnazi “Sami Frasheri”; klasa 12
Tabela VI. 17
Nr. Nota
xi
Frek
yi
)
)
)2
)2
)
Ekuacioni i regresit
1 5 1 -2.5 -5.33 6.25 28.41 13.325 y = a + bx
b = 2.25
a = 6.33-2.25.7.5=-10.55
y = -5.455 + 2.25x
kur x = 0, y = -10.55
y = 0, x = 4.69
2 6 4 -1.5 -2.33 2.25 5.43 3.495
3 7 5 -0.5 -1.33 0.25 1.77 0.665
4 8 6 +0.5 -0.33 0.25 0.11 0.165
5 9 8 +1.5 1.67 2.25 2.79 2.550
6 10 14 +2.5 5.67 2.25 58.83 19.175
∑ 45 38 0 0 17.50 97.34 39.375
x 7.500
y 6.833
σ2 2.917 16.223
σ 1.708 4.028
s2
3.5
s 0.697
v 22.773
k 0.023
r 0.9540
m r 0.007
Në tabelën VI.17 ekuacioni i regresit rezulton të jetë normal dhe ndodhet në kuadratin e dytë të sistemit koordinativ të miratuar, ekuacioni i regresit
r = 0.9540 dhe mr = 0.007, që dëshmon për lidhje të ngushtë ndërmjet xm, y
-6
-5
-4
-3
-2
-1
0
0 1 2 3 4 5 6
y = -5.455+2.25x
x
-y
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
96
B) Gjimnazi “Sami Frasheri”; klasa 11
Tabela VI.18
Nr. Nota
xi
Frek
yi
)
)
)2
)2
)
Ekuacioni i regresit
1 5 3 -2.5 -2.831 6.25 8.026 7.082 y = a + bx
b = 1.508
a = -5.455
y = -5.455 + 1.5x
kur x = 0, y = -5.455
y = 0, x = 3.62
2 6 3 -1.5 -2.833 2.25 8.026 4.250
3 7 4 -0.5 -1.833 0.25 3.360 0.916
4 8 7 +0.5 +1.167 0.25 1.362 0.584
5 9 7 +1.5 +1.167 2.25 1.362 0.584
6 10 11 +2.5 +5.167 6.25 26.700 12.918
∑ 45 35 0 0 17.50 48.848 26.334
x 7.500
y 5.833
σ2 2.917 8.141
σ 1.708 9.770
s2
3.5
s 0.697 0.763
v 22.773 28.467
k 1.505
r 0.901
m r 0.189
Tabela VI.18 përmban të dhëna me të cilat rezulton se ekuacioni i regresit ndodhet në kuadratin e dytë në sistemin koordinativ të pranuar, ku ekuacioni
i regresit është r = 0.901 dhe mr = 0.189, si edhe me x = 3.62 dhe y = -5.455.
-6
-5
-4
-3
-2
-1
0
0 1 2 3 4 5 6
y = -5.455+1.5x
x
-y
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
97
C) Gjimnazi “Sami Frasheri”; klasa 10
Tabela VI.19
Nr. Nota
xi
Frek
yi
)
)
)2
)2
)
Ekuacioni i regresit
1 5 2 -2.5 -3.833 6.25 14.692 9.582 y = a + bx
b = 1.51
a = -5.49
y = -5.49 + 1.51x
kur x = 0, y = -5.49
y = 0, x = 3.64
2 6 4 -1.5 -1.833 2.25 3.360 2.750
3 7 5 -0.5 -0.833 0.25 0.694 0.416
4 8 6 +0.5 +0.167 0.25 0.028 0.084
5 9 8 +1.5 +2.167 2.25 4.696 3.250
6 10 10 +2.5 +4.167 6.25 17.364 10.418
∑ 45 35 0 0 17.50 40.834 26.500
x 7.500
y 5.833
σ2 2.917
σ 1.708
s2
3.5
s 0.697 0.762
v 22.773 0.649
k 1.514
r 0.991
m r 0.007
Të dhënat e tabelës VI.19 na dëshmojnë për vlerën maksimale të ekuacionit të regresit r = 0.991 dhe mr = 0.007 d.m.th. me vlerë shumë të lartë të koefiçientit të
regresit dhe vlerë tepër të vogël të koefiçientit të korelacionit.
-6
-5
-4
-3
-2
-1
0
0 1 2 3 4 5 6
y = -5.49+1.51x
x
-y
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
98
D) Gjimnazi “Arben Broci”; klasa 12
Tabela VI.20
Nr. Nota
xi
Frek
yi
)
)
)2
)2
)
Ekuacioni i regresit
1 5 2 -2.5 -2.83 6.25 8.01 7.075 y = a + bx
b = 1.124
a = 3.600
y = 3.600+1.124x
kur x = 0, y = 3.6
y = 0, x = -3.20
2 6 3 -1.5 -1.83 2.25 3.35 2.745
3 7 5 -0.5 +0.17 0.25 0.03 0.085
4 8 5 +0.5 +0.17 0.25 0.03 0.085
5 9 6 +1.5 +1.17 2.25 1.37 1.755
6 10 8 +2.5 3.17 6.25 10.05 7.925
∑ 45 29 0 0 17.50 22.84 19.670
x 7.5
y 4.83
σ2 2.917 3.807
σ 1.708 1.951
s2
3.5
s 0.697
v 22.773
k 1.124
r 0.984
m r 0.032
Në këtë tabelë ekuacioni i regresit rezulton të jetë normal, për faktin se notat 5 dhe 6 janë të pakta në këtë klasë dhe se - r - është afërsisht e barabartë me një
(r = 1)
0
1
2
3
4
5
6
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0
y = 3.600+1.124x
y
-x
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
99
C) Gjimnazi “Arben Broci”; klasa 11
Tabela VI.21
Nr. Nota
xi
Frek
yi
)
)
)2
)2
)
Ekuacioni i regresit
1 5 4 -2.5 -1.667 6.25 2.78 4.168 y = a + bx
b = 0.724
a = 0.237
y = 0.237+0.724x
kur x = 0, y = 0.237
y = 0, x = 0.237
2 6 5 -1.5 -0.667 2.25 0.44 1.000
3 7 5 -0.5 -0.667 0.25 0.44 0.334
4 8 5 +0.5 -0.667 0.25 0.44 0.333
5 9 8 +1.5 +2.333 2.25 5.44 3.500
6 10 7 +2.5 +1.333 6.25 1.78 3.333
∑ 45 34 0 0 17.50 11.32 12.668
x 7.5
y 5.667
σ2 2.917 7.933
σ 1.708 2.817
s2
3.5
s 0.697
v 22.773
k 22.773
r 0.900
m r 0.078
Në këtë tabelë ekuacioni i regresit rezulton të ndodhet në kuadratin e katërt të sistemit koordinativ, por me sipërfaqe të vogël për faktin se notat 5 dhe 6 janë
relativisht të shumta dhe me koefiçientin e regresit r të madh.
0
1
2
-2 -1 0
y = 0.237+0.724x
y
-x
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
100
D) Gjimnazi “Arben Broci”; klasa 10
Tabela VI.22
Nr. Nota
xi
Frek
yi
)
)
)2
)2
)
Ekuacioni i regresit
1 5 5 -2.5 0 6.25 0 0 y = a + bx
b = 0.286
a = +2.87
y = +2.87+0.286x
kur x = 0, y = 2.87
y = 0, x = -10.035
2 6 5 -1.5 0 2.25 0 0
3 7 4 -0.5 -1.0 0.25 1.0 0.5
4 8 4 +0.5 +1.0 0.25 1.0 0.5
5 9 6 +1.5 +1.0 2.25 1.5 1.5
6 10 6 +2.5 +1.0 6.25 1.0 2.5
∑ 45 34 0 0 17.50 4.0 5.0
x 7.5
y 5.0
σ2 2.917 0.80
σ 1.708 0.89
s2
3.5
s 0.697
v 22.773
k 22.773
r
m r
Ekuacioni i regresit në këtë tabelë (klasë) rezulton të bjerë në kuadratin e katërt të sistemit koordinativ për arsye të prezencës së notave 5 dhe 6.
01234567891011
-11-10 -9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0
y = 2.87+0.286x
y
-x
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
101
VI.15. Ndryshimet e notave ndërmjet klasave.
Për të evidentuar ecurinë e nxënësve në proçesin mësimor, brënda gjimnazit ose
ndërmjet gjimnazeve, shpesh-herë përgatiten tabelat e ndryshimit të notave, sipas
modeleve që tregohen më poshtë:
A) Gjimnazi “Sami Frasheri”, viti 2011
Tabela VI.23.
klasa
nota
xi
yi
xi2
yi2
xi*yi
1 2 3 4 5 6 7
10-11
5
6
7
8
9
10
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Σ 6 6 6 6 6
10-12
5
6
7
8
9
10
1
0
0
0
0
4
1
0
0
0
0
4
1
0
0
0
0
16
1
0
0
0
0
16
1
0
0
0
0
16
Σ 5 5 17 17 17
11-12
5
6
7
8
9
10
2
1
1
1
0
4
2
1
1
1
1
3
4
1
1
1
0
16
4
1
1
1
1
9
4
1
1
1
0
12
Σ 9 9 23 17 19
Sipas kësaj tabele vihet re se ndryshimet më të vogla të notave (gjithsej 6) janë
ndërmjet klasës 10 dhe asaj 11, ndërsa ndryshimet më të mëdha ndërmjet klasave 11
dhe 12 (minimalja me vlerën 9 dhe maksimalja me vlerën 23). Këto të dhëna tregojnë
se progresi në klasën 11 është relativisht i ulët, ndërsa progresi në klasën 12 është më
i lartë.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
102
B) Gjimnazi “Petro Nini Luarasi” viti 2011
Tabela VI.24.
klasa
nota
xi
yi
xi2
yi2
xi*yi
1 2 3 4 5 6 7
10-11
5
6
7
8
9
10
0
1
0
2
2
1
0
1
0
2
2
1
0
1
0
4
4
1
0
1
0
4
4
1
0
1
0
4
4
1
Σ 6 6 10 10 10
10-12
5
6
7
8
9
10
1
0
1
1
3
0
1
0
1
1
3
0
1
0
1
1
9
0
1
0
1
1
9
0
1
0
1
1
9
0
Σ 6 6 12 12 12
11-12
5
6
7
8
9
10
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Σ 6 6 6 6 6
Sipas kësaj tabele vihet re se ndryshimet më të vogla të notave (gjithsej 6) janë
ndërmjet klasave 11 me atë 12, madje edhe në zonën e notave të larta. Kjo vihet re
edhe në tabelën e gjimnazit Sami Frashëri çka dëshmojnë për ecurinë pozitive të
nxënësve të këtyre klasave. Ndryshimet maksimale vërehen ndërmjet klasës 10 me atë
12, me vlerën 12, çka dëshmon edhe njëherë për ndikimin në këtë rezultat të notave të
nxënësve të klasës 12.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
103
E) Gjimnazi “Arben Broci”, viti 2011
Tabela VI.25.
klasa
nota
xi
yi
xi2
yi2
xi*yi
1 2 3 4 5 6 7
10-11
5
6
7
8
9
10
1
0
1
1
2
1
1
0
1
1
2
1
1
0
1
1
4
1
1
0
1
1
4
1
1
0
1
1
4
1
Σ 6 6 8 8 8
10-12
5
6
7
8
9
10
3
2
1
1
0
2
3
2
1
1
0
2
9
4
1
1
0
4
9
4
1
1
0
4
9
4
1
1
0
4
Σ 9 9 19 19 19
11-12
5
6
7
8
9
10
2
2
1
1
0
2
2
2
0
0
2
1
4
4
0
0
0
2
4
4
0
0
0
2
4
4
0
0
0
2
Σ 8 7 10 10 10
Sipas tabelës VI.25. vihet re se ndryshimet më të vogla të notave (gjithsej 8) janë
ndërmjet klasave 10 dhe 11, ndërsa ndryshimi më i madh ndodh në klasat 10 dhe 12
(me vlerën 19). Edhe në këtë gjimnaz, ecuria e nxënësve të klasës 12, ka ndikuar
pozitivisht në klasat 11 dhe 12 (gjithsej 10).
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
104
Në këto grafikë vihet re se në gjimnazin “Sami Frasheri” ka më shumë nota dhjeta
dhe nota 9-ta: në gjimnazin “Petro Nini Luarasi” ka më shumë nota 8-ta, ndërsa
gjimnazi “Arben Broci” ka më shumë nota 7-ta,6-ta dhe 5-sa.
VI. 16. Grafikёt e ndryshimeve sipas klasave
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
105
KAPITULLI VII
PËRPUNIMI STATISTIKOR I MADHËSIVE TË RASTIT
VII.1 Hyrje
Në studimin tim, përpunimi i të dhënave është realizuar me anën e metodës të
statistikës gjeografike, sepse kjo metodë ka këto përparësi:
Ndihmon për tu thelluar në njohjen e realitetit, pasi evidenton ligjësitë e
shpërndarjes së të dhënave, dukurive dhe proçeseve (ne rastin tone në një proçes
socialo-arsimor).
Bën vlerësime cilësore për të dhënat e matura, duke rekomanduar proçese,
metoda dhe modele dinamike bashkëkohore.
Tregon se ku ndodhen gabimet apo të metat gjate proçesit të përpunimit të të
dhënave.
Ul ndjeshëm vëllimin e punimeve të nevojshme për të arritur në perfundimet
e deshiruara etj.
Pra, veçoria kryesore e studimit statistikor është studimi i bashkësive e të dhënave të
grumbulluara.
Gjatë studimit të bashkësive, në rastin tonë (klasat, meshkujt, femrat etj) jemi ndalur
në:
a) ngjarje të rastit në të cilat klasifikohen klasat e nxënësit sipas veçorive të tyre
cilësore,
b) madhësi të rastit, me të cilat bëhet grupimi i përfundimeve sipas veçorive
sasiore,
c) funksione të rastit më të cilat tregohen ndryshimet në kohë të ngjarjeve dhe
madhësive të rastit, si dhe domethënia mbi asimilimin dhe zbatimin e lëndës së
gjeografisë që zhvillohet në shkollat tona dhe në të gjitha rangjet e institucioneve
arsimore në vëndin tonë.
Stabiliteti gjeometrik dhe rezolucioni i lartë i përmbajtjes së hartave, fotografive
ajrore dhe tokësore dhe të imazheve satelitore të çojne në zbatime që saktësojnë sot
ndryshimet që ndodhin edhe në studimin tim. Prandaj e kam konsideruar të
domosdoshëm faktin se njohja e objekteve dhe njohja e proçeseve të caktuara, janë dy
etapa të rëndësishme për të gjitha metodat që kanë të bëjnë me zbatimin e të gjitha
ndryshimeve. Kjo ndodh aty ku saktësia rezulton të jetë në zbatimin e ndryshimeve
gjeometrike, në funksion të përformancave të këtyre dy etapave duke përdorur
algoritmet e proçedimit të imazhit. Në këtë kontekst, kjo ka qënë baza e përpunimit të
materialit të përftuar nga anketimi i nxënësve në gjimnazet Sami Frasheri, Petro Nini
Luarasi, Arben Broci.
Në shkolla, përveç edukimit gjeografik të programuar, ekzistojnë dhe këto dy
forma të reja:
a) balle për ballë dhe b) me anën e internetit d.m.dh . online
Në rastin tonë kemi vepruar me formën e parë, ndërsa forma e dytë i përket
përdorimit në prespektivë. Por, pavarsisht formave të përdorimit, problemeve të
edukimit gjeografik të nxënësve (e më gjërë) duhet ti jepet rëndesi e veçante,
nëpërmjet anketimeve të studjuara me shumë kujdes.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
106
Kjo për faktin se qëllimi ynë nuk është vetëm të konstatojmë dijet e nxënësve, por
edhe aktualizimi i programeve dhe teksteve mësimore, të punës shkencore etj. Pra
kërkohet një punë e vazhdueshme dhe pambarim.
VII.2 Formulat bazë të përdorura nga statistika gjeografike.
Në përpunimin e të dhënave nga anketimet e zhvilluara në tre gjimnazet e Tiranës,
kam përdorur këto formula bazë të statistikës gjeografike:
1. E mesmja aritmetike x , y ku:
m
i
ixn
x1
1 dhe
m
i
iyn
y1
1 ( 1 )
2. Dispersioni 2 , ose mënjanimi mesatar katror, i cili tregon ndryshimin e
vlerave të veçanta të serisë statistikore nga e mesmja aritmetike. Dispersioni
si dhe e mesmja aritmetike janë madhesi faktike, të cilat shprehin anën sasiore
të serisë statistikore dhe llogaritet me formulen e pergjithshme teorike:
2
1222
yx ku: ( 2 )
2
1
2 1 m
i
ix xxn
dhe
2
1
2 1 m
i
iy yyn
( 3 )
Dispersioni i përgjithshëm dhe i qëndrueshëm 2 , ose siç quhet ndryshe kontrolli
i hipotezave statistikore, llogaritet me formulën:
2
1222
yx , ku: ( 4 )
2
1
2
1
1'
m
i
ix xxn
dhe
2
1
2
1
1 m
i
iy yyn
( 5 )
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
107
3. Mënjanimi standart , i cili së bashku me dispersionin sherbejnë për të
gjykuar mbi zhvendosjet e vlerave (notave) që studjohen kundrejt mesatares
aritmetike dhe llogaritet me formulen:
2
, 2'' ( 6 )
2xx
2yy ( 7 )
4. Gabimi standart, s llogaritet me formulat:
21n
s , dhe 211
''
ns , ( 8 )
Këto gabime duhet të jenë të vogla.
5. Koefiçienti i variacionit, tregon ndryshimet e madhësive që merren në
studim dhe shërbejnë për të bërë prognozën e tyre. Llogaritet me formulat:
x
100 ;
x
xx
100 ;
x
y
y
100 ; (9 )
x
'100 ;
x
xx
'100 ;
x
y
y
'100 ; ( 10)
6. Ekuacioni i regresit tregon lidhjet e ndërsjellta ndërmjet rezultateve në dy
klasa ose më shumë. Në rastin tonë lidhjet e ndërsjellta pranohen të jenë lineare,
prandaj formula e ekuacionit të regresit është:
bxay ( 11 )
ku a dhe b janë koefiçiente që llogariten me formulat:
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
108
2
11
/m
i
ii
m
i
i xxyyxxb dhe ( 12 )
xbya
7. Kovaracioni, cov tregon drejtimin e ekuacionit të regresit dhe llogaritet me
formulën:
yyxxn
Cov i
m
i
iyx
1
,
1 ( 13 )
8. Koefiçienti i korelacionit, r tregon lidhjet e ndërsjellta ndërmjet madhesive të
rastit. Në shpërndarjen dymasëshe (x dhe y) ky koefiçient llogaritet me formulën:
21
1
22
1
m
i
iii
m
i
i yyxxyyxxr ( 14 )
9. Gabimi mesatar katror i koefiçientit të korelacionit rm llogaritet kështu:
2121 nrmr ,ku: ( 15 )
a) statistika matematike konsideron lidhje të ngushta atëhere kur:
rmr 3 dhe ( 16 )
b) koefiçienti i korelacionit për tri madhesi të rastit llogaritet:
2
,
,,,
2
,
2
,
,,1
2
yz
yzzxyxzxyx
zyxr
rrrrrr ( 17 )
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
109
Shumica e këtyre formulave (1-17) qё janë zbatuar në këtë studim (të cilat
shprehen në tabela, histograme e grafikë përkatës ), janё formula që ndikojnë në
rezultatet e llogaritjeve.
VII.3 Entropia (E)
Entropia përfaqëson numrin mesatar të informacionit në ngjarjet e bashkësive. Në
rastin tonë me bashkesi të pavarura (diskrete). Entropia ka vetëm vlera pozitive
d.m.th. E > O
Këto vlera paraqiten në tabelat e mëposhtme ku përfaqëson problematikën e
ngjarjeve.
A) Gjimnazi “Sami Frasheri” B) Gjimnazi “Petro Nini Luarasi”
Tabela VII.26 Tabela VII.27
F) Gjimnazi “Arben Broci”
Tabela VII.28
Për llogaritjen e entropies, kemi përdorur formulën e Shenonit:
n
i
pxipxiE1
.log.
klasa Nota
Mesatare (Pi)
Entropia
Pi log Pi
10 8.33 7.6690
11 8.33 7.6690
12 8.10 7.3587
Σ 24.80 22.6967
Σmes 8.27 7.5656
klasa Nota
Mesatare (Pi)
Entropia
Pi log Pi
10 8.34 7.6825
11 8.34 7.6825
12 8.24 7.5477
Σ 24.92 22.9122
Σmes 8.31 7.6374
klasa Nota
Mesatare (Pi)
Entropia
Pi log Pi
10 7.63 6.7337
11 7.85 7.0247
12 8.19 7.4528
Σ 23.65 21.2112
Σmes 7.88 7.0704
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
110
VII.4 Rezultatet e anketimit
Ne paragrafet VI.10-VI.13 tregohen rezultatet e anketimit (për tre gjimnaze në
studim) me anën e tabelave, grafikëve, histogramave dhe bllokdiagramave. Vëmendje
të veçantë i kam përkushtuar notave mesatare për çdo gjimnaz, përqindjeve që zënë
notat nga 5 tek 10-ta. Por edhe drejtëshkrimeve përpunimit statistikor të rezultateve,
paraqitjes grafike të çdo elementi të programuar, pjesëmarrjes së vajzave e djemve
sipas klasave të gjimnazit, ndryshimeve te notave baze etj.
Duke studjuar paragrafët e sipër- përmëndur kam arritur në këto perfundime
kryesore:
1. Nota mesatare për tre klasat e gjimnazeve rezulton të jetë,
8.31, më e larta për gjimnazin Petro Nini Luarasi,
8.23, për gjimnazin Sami Frashëri,
7.88, për gjimnazin Arben Broci
Pra me ndryshime relativisht të vogla ndërmjet gjimnazeve.
2. Nota 10-të më shumë është marrë nga klasat e gjimnazit Sami Frashëri ku
gjithsej janë 35 ndër të cilat klasa e 12-të ka marrë 14 dhjeta. Në gjimnazin Petro
Nini Luarasi janë marrë 26 dhjeta, ndërsa për gjimnazin Arben Broci rezultojnë 21
dhjeta.
Notat 9-ta dhe 10-ta së bashku, përbëjne shumën 54.81 % për gjimnazin Petro
Nini Luarasi duke zënë vëndin e pare. Më pas vjen gjimnazi Sami Frasheri me
53.71% dhe në fund gjimnazi Arben Brcoi me 46.09 % .
Nota 5-sa më pak ka marrë gjimnazi Sami Frashëri (gjithsej 6). Mjaft afër vjen
dhe gjimnazi Petro Nini Luarasi me 7 nota. Ndërsa më shumë (11nota) janë marrë
në gjimnazin Arben Broci.
Notat 5-sa dhe 6-ta së bashku, përqindjen më të vogël e ka gjimnazi Petro Nini
Luarasi (me 14.48%), e ndjekur nga gjimnazi Sami Frashëri me 15.71% dhe së fundi
gjimnazi Arben Broci me 25.81%.
Sa më sipër, kuptohet se gjimnazet Petro Nini Luarasi dhe Sami Frashëri janë në
rivalitet të ngushtë, me prioritet të vogël të gjimnazit Petro Nini Luarasi. Në këtë
kontekst përpjekje më të shumta duhet përqëndruar për rritjen e notës mesatare në
gjimnazin Arben Broci .
Përfundim tepër inkurajus është fakti se 96% e nxënësve të tre gjimnnazeve sot
përdorin internetin , edhe për të përftuar informacion gjeografik. Në anketimin e vitit
2007 përdorimi i internetit ka qënë i kufizuar, duke përfshirë mesatarisht 5 nxënës në
çdo klasë të anketuar.
3. Të dhënat e tabelave në paragrafin VI.17 u shndërruan në paraqitje grafike në
çdo klasë të gjimnazeve në studim si dhe me grafikun përmbledhës në bazën e të
cilave përftohen informacione më shpejt e më saktë. Gjimnazi Sami Frashëri në
krahasim me dy gjimnazet e tjera ka një ecuri progresive nga nota 5-së dhe në drejtim
të notës 10-të, duke formuar parabola gjeometrike mjaft të rregullta, në veçanti siç
tregohet në grafikun përmbledhës.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
111
Një situatë e tillë dëshmon se në gjimnazin Sami Frashëri shkalla e njohurive
gjeografike të nxënësve është në rritje në drejtim të notave 9-ta dhe 10-ta kollonat e te
cilave mbizotërojnë në figurat përkatëse.
Rritje graduale të notave nga 5-sa te nota 10-të vërehen dhe në dy gjimnazet e
tjera sidomos te gjimnazi Arben Broci (sidomos ne klasen e 12-të).Gjithashtu në këtë
gjimnaz në klasën 10-të dhe të 11-të vërehen oshilacione të notave në grafik, në favor
të notave 5-sa dhe 6-ta. Madje konstatime të kësaj natyre vihen re më mirë në grupin e
histogramave ku në klasën e 10-të vërehet një kushtëzim i lehtë në të gjithë hapsirën e
shpërndarjes së notave.
4. Grafikët që paraqesin pjesëmarrjen e vajzave dhe djemve në anketim tregon se
numri i vajzave në të tre gjimnazet është më i madh se ai i djemve. Kjo pavarsishtë se
mbizotërojnë djemtë në grupmoshën e gjimnazit, që kohët e fundit kanë ardhur nga
zona të tjera të vëndit në Tiranë. Në grafikët e këtij grupi vetëm në klasën e 10-të të
gjimnazit Petro Nini Luarasi ka barazi vajza e djem ( nga 16 nxënës). Sipas mendimit
tim dhe të kolegëve të mij, konstatojmë se në të ardhmen numri i djemve do të rritet
akoma e më shumë në shkollat tona në funksion të prurjeve nga rrethet në Tiranë, nga
lindjet meshkuj më shumë dhe nga faktorë të tjerë.
5. Në grafikët nota mesatare dhe mediana (VI.14) tregohet për çdo klasë se ku
ndodhen dhe sa larg ndodhen nga njera-tjetra këto vlera. Preferohet si nota mesatare
ashtu dhe mediana të ndodhen brënda hapësirave me nota të larta (9-ta dhe 10-
ta).Gjithashtu ato të jenë sa më afër me njera tjetren, mundësisht që nota mesatare të
bjerë pas medianës dhe në hapësirat e notave 9-ta edhe 10-ta. Ne rastin tonë kjo
dukuri nuk ka ndodhur, por përpjekjet në të ardhmen duhet të jenë të shumëfishuara,
jo vetëm në përsosjen e planeve e programeve mësimore, por edhe në teknikat dhe
teknologjitë që shoqërojnë shkencën e gjeografisë.
Rasti i pranësisë së notës mesatare me medianën ka ndodhur edhe në disa klasa të
gjimnazeve në studim por brënda hapsirës së notës 8-të. Kjo ka ndodhur me klasat e
10-ta dhe të 11-ta për gjimnazin Sami Frashëri, për klasën e 12-të të gjimnazit Petro
Nini Luarasi dhe për klasën e 12-të të gjimnazit Arben Broci.
6. Ekuacionet e regresit, tabelat për çdo klasë dhe grafikët përkatës dëshmojnë
se:
llogaritjet janë kryer në rregull dhe të rendit të pare,
vlerat e mesatares x, y, për çdo klasë, janë relativisht të vogla, të cilat së
bashku me vlerat e dispersioneve, të mënjanimeve standarte, të gabimeve standarte, të
koefiçentit të variacionit, të koefiçentit të regresit etj, (gjithashtu relativisht të vogla),
dëshmojnë për ekuacione kolineare dhe jo logaritmike.
nota mesatare në gjimnazin ”Arben Broci” (7,88) d.m.th. pak më e ulët se dy
gjimnazet e tjera, si dhe notat për çdo klasë, kanë ndikuar në këtë gjimnaz në
paraqitjen e grafikëve në kuadratin e parë të sistemit koordinativ të zgjedhur.
Klasa e 10-të dhe e 11-të, në gjimnazin “Arben Broci” kanë marrë respektivisht
pesë pesa dhe katër pesa, çka kanë ndikuar ndjeshëm në notën mesatare të këtij
gjimnazi.
7. Tabelat që paraqesin ndryshimet e notave ndërmjet klasave, në të tre
gjimnazet, tregojnë për një nivel shkencor dhe në rritje në lëndën e gjeografisë në këto
gjimnaze. Pra kemi një staf pedagogjik mjaft të përgatitur dhe të devotshëm në këto
gjimnaze. Por nuk kemi arritur akoma maksimumin(ku nota mesatare të jetë në
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
112
hapsirën e notave 9-të dhe 10-të) drejt së cilës duhet tentuar të arrihet në një të ardhme
të afërt.
8. LLogaritja e entropisë, në çdo anketim ndikon fuqishëm në llogaritjen e
informacioneve të vjelura nga materjalet burimore. Por edhe nga përdorimi i
teknikave më të sofistikuara dhe nga aktiviteti shkencor e koishient i stafit pedagogjik
gjeograf në shkollat tona.
Nga anketimi i vitit 2011, rezulton që gjimnazi “Petro Nini Luarasi” ka dhënë
informacione më të shumta, e pasuar nga gjimnazi “Sami Frashëri” me një ndryshim
fare të vogël dhe pas tyre radhitet gjimnazi me perspektivë “Arben Broci”
Në përfundim themi se rezultatet e anketimit të vitit 2011 janë më të larta, në
krahasm me anketimin e realizuar në gjimnazin “Sami Frashëri” në vitin 2007, ku
nota mesatare arriti në vlerën 6.9.
VII.5 Perfundime dhe rekomandime të përgjithshme
1. Siç dihet mjedisi është hapsira që për shoqërinë njerëzore shpreh me forcë
pasionet shpresat dhe shqetësimet. Prandaj ai lidhet tepër ngushtë edhe me mocionin e
zhvillimit të qëndrueshëm, dalë nga konferenca e Rios (viti 1992) si preukupim
madhor jo vetëm për shtetet e pasura, por edhe për ato të varfra. Kjo dëshmon se
njeriu, si qënie jetësore, bën pjesë në një sistem kompleks relacionesh të pashkëputura
nga mjedisi natyror*.
2. Rezulton se të gjitha veprimet njerëzore kanë ndikim të drejtëpërdrejt, apo të
tërthortë dhe të pashkëputur nga mjedisi në të cilën jeton njeriu por dhe si tërësi
faktorësh që ndikojnë në të. Pra e drejta për mjedisin është një shprehje formale e një
politike të re që u shpreh në vitet 60-të, atëhere kur ndërgjegjja njerëzore u zgjua për
të patur një qëndrim më të mirë ndaj burimeve natyrore. Por edhe ndaj ndotjeve dhe
rreziqeve të shumta në natyrën e tyre të përgjithshme, si dhe në ndikimin e prodhimit
të të mirave materiale dhe komunikimin me to.
3. Domosdoshmëria e vëzhgimit të mjedisit lindi si refleks për të mbijetuar në këtë
botë në shkatërrim. Që nga ky moment vihet re një lëvizje e re në botë dhe e
menjeherëshme në nivel kombëtar, europian dhe ndërkombetar. Kjo nëpërmjet
deklaratave, akteve, traktateve, konferencave dhe kongreseve etj.
4. Nga të gjitha këto u rritën shumë vëmëndja dhe bashkëpunimi ndërmjet
shteteve, madje me punime të përbashkëta dhe në mënyrë solidare. Në këtë kontekst
nuk është për tu habitur që parimet bazë për të drejtat mbi mjedisin të pregatiteshin
me kaq inspirim kombëtar dhe ndërkombëtar.
5. Reçensionet dhe krizat financiare që po kalon sot Evropa e gjetkë, ka ndikuar
dhe do të ndikojnë negativisht në ritmet e monitorimeve dhe menaxhimeve edhe për
mjedisin. Kjo do të thotë për një përkushtim pune më serioze dhe sistematike në të
ardhmen e afërt, me qëllim rikuperimin e humbjeve e dëmeve mjedisore. Për këtë
arsye dhe të tjera si këto është e domosdoshme që vlera e mjedisit të ruhen dhe të
konsolidohen në atë mënyrë që tu sigurohen brezave të ardhshëm gjithçka të
nevojshme për jetën e tyre.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
113
Në këtë aspekt lind pyetja:
6. Si kanë ndikuar dhe si ndikojnë teknika dhe teknologjitë në fushat e
gjeomatikave: Hartografi, fotogrametri , remotesensing dhe sistemet e informacionit
gjeografik në shprehjet e pasioneve, të shpresave dhe shqetesimeve të shoqërisë
njerëzore në vëndin tonë dhe në botë.
7. Në këto aspekte mendojmë se edhe në pjesën e parë të disertacionit, çdo kush
do të gjejë përgjigjen e duhur.
8. Edukimi gjeografik i nxënësve dhe studentëve në shkollat tona përbën një
kërkesë dhe problem tepër të rëndësishëm dhe të domosdoshëm. Kjo për faktin se
mendimi gjeografik shpjegon botën, proçeset e dukuritë që ndodhin e zhvillohen
brënda dhe jashtë saj.
9. Realizimi me sukses i mendimit gjeografik varet nga këta faktorë kryesorë:
përgatitja shkencore e stafit gjeografik dhe i shkencave të tjera,që lidhen
ngushtë me të,
shkalla e përmbajtjes së realiteteve në punimet shkencore mbi edukimin
gjeografik,
shfrytëzimi maksimal i burimeve të informacionit dhe të komunikimit
hapësinor bashkëkohor,
shkalla e zbatimit në jetë e mendimit shkencor me ligjet përkatëse të natyrës,
kontrolli i vazhdueshëm i dijeve gjeografike,
probleme të organizimit institucional dhe koordinues etj.
10. Shekulli XXI paraqet detyra të reja në edukimin gjeografik të nxënësve dhe
studentëve tanë, sepse propozohen teknika, teknologji, metodologji dhe mënyra të reja
të të mësuarit. Prandaj, proçesi i edukimit është në dinamikë të vazhdueshme, sepse
në dinamikë janë edhe etapat që e zhvillojnë atë.
11. Nga ana tjetër, mund të themi se deri sot nuk është bërë gjithçka që shkenca ka
zbatuar dhe propozuar, lidhur me përmbytjet nga zjarret, nga degratimi i tokës,
ekosistemeve etj.
12. Të gjitha këto kanë bërë imperative adaptimin e metodave të konservimit e të
përdorimit optimal të resurseve natyrore, si dhe për një kuptim më të gjërë të
proçeseve të ndryshme mbi ekosistemet.
13. Për këtë arsye, energjia jonë kolektive duhet të zhvillohet dhe të zbatohet në
uljen e proçeseve shkatërrimtare dhe me një menazhim të duhur shkencor të tyre.
Këtu qëndron edhe detyra e shkollës moderne, e cila u ofron mundësi të tjerëve se si
të punohet me këtë informacion gjeografik.
14. Edukimi gjeografik nuk është privilegj i individëve dhe konsiderohet, si
rezultat i proçesit edukativ për çdo individ.
15. Në vëndin tonë vazhdon të përdoret një teknikë e teknologji e sofistikuar,
vazhdon tranzicioni nga një informacion gjeohapësinor i pavarur në informacion të
varur, çka përbën një faktor oportun dhe të domosdoshëm për edukimin dhe trajnimin
me paradigmë të re.
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
114
LITERATURA E PËRDORUR
1 Ahmed, A etj: UAN and object detectjon technique development. Pekin
2008
2 Brznak, A etj: Morphologic change detection. Pekin. 2008
3 Ip, A etj: Airborne Mapping and Remote Sensing. Pekin 2008
4 Erener, A etj: Analysis of Landslide Hazard Mapping. Pekin 2008
5 Puissant, A etj: Coastal extraction imagery using mathematic al morphologg.
Pekin 2008
6 Roder, A etj: Remote Sensing and GIS. Trier 2005
7 Sasagaëa, A etj: Automatic Change Detection. Pekin 2008
8 Sengul, A etj: 3D GIS example. Istambul 2004
9 Shaker, A etj: Accuracy assessment. Istambul 2003
10 Shehu, A. Nikolli, P: Cartographic education in Albania. Sofje 2001
11 Pradhun, B etj: Aplication of data mining model for landslide hazard
mapping.Istambul 2004
12 Ushtun, B: Soil Erosion modeling. Pekin 2008
13 Pitout, C etj: Database and GIS management. Amsterdam 2000
14 Van Werten, C: Remote Sensing in Management of natural disasters.
Amsterdam 2000
15 Willnes, C etj: A tool for the visualisation of earthquake data. Pekin 2008
16 Heipke,Ch: Automated geospatial data. Istambul 2005
17 Hua, Eh etj: Urban Change Detection. Pekin 2008
18 Small, Ch: A global Analysis of Urban Reflectance. Istambul 2003
19 Bashofen, D etj: Neë Development on pushbroom sensors. Pekin 2008
20 Blumerg, D etj: Spatial and Temporal environmental Changes. Istambul 2005
21 Emmolo, D etj: Radiometric and Geometrik Evaluation. Pekin 2008
22 Fei, D etj: Automatic Registration. Pekin 2008
23 Me Keoun, D: Performance evalution for automatic feature extraction.
Istambul 2003
24 Lu, D etj: Estimating impervions surface for the urban area expansions.
Istambul 2003
25 Rao, D: Role of Remote sensing and GIS. Amsterdam 2000
26 Patmios, E etj: Education of Photogrametry, RS and GIS. Amsterdam 2008
27 Leberi, F: Photogrametric computer visio. Istambul 2005
28 Caroli,G etj: An integrated syrvey for knowledge and Presentation of a
cultural heritage:the Albanian Fortified Citadel of Elbasan. Pekin 2008
29 Doxani,G etj: An PPROACH TO Urban Landcover Change Detection.Pekin
2008
30 Trendafili, G. Karaguni, M: Didaktika e Gjeografise. Tirane 2008
31 Waldhoff, G etj: Spectral Analysis of ASTER,HYPERION and QUICRBIRD
Data for Greomorphological and Geological Resourses. Pekin 2008
32 Wang, G etj: Hynespectral image feature extraction. Pekin 2008
33 Ebadi, H etj: A new model for automatic change detection. Pekin 2008
34 Frederik, H etj: Vers une restruction du curriculum de photogrammetrie dans
le system educative. Amsterdam 2005
35 Haggrent, H: Educational frameworks and metodologies. Istambul 2005
36 Mitasova, M: Impact of new mapping technologes. Bratislava 2003
37 Sasaki, H etj: Digital Terrain Analysis using airborne lasser scanner data.
Pekin 2008
Përdorimi i teknikave dhe teknologjive të reja në mësimdhënien e gjeografisë
115
38 Ion,I etj: Digital Photogrammetric product from aerial images .Pekin 2008
39 Blaha,J: Possibiliter of creative expression in present –day
Cartography.Bratislava 2007
40 Lichtenegger,J etj: Monitoring Urban Development from space.Istambul
2003
41 Kaufmann.J etj: Cadastre 2014 Paris 2010
42 Nunes,J etj: Teaching of Digital Photogrammetry.Amsterdam 2000
43 Armenakis,K etj: Digital Mapping .Istambul 2005
44 Cho,K: Report .Istambul 2005
45 Neumann,K: Trends for Digital Aerial Mapping Cameras .Pekin 2008
46 Virrantans,K etj: Curriculum of GIS .Amsterdam 2000
47 Zhang,L etj: Coordinate Model for Framing Topographic Maps.Pekin 2008
48 Barbarella,M etj: Evaluation of Landslide volume using Photogrammetric
Techniques.Amsterdam 2000
49 Caprioli,M etj: Methods for Change Detection Analysis.Pekin 2008
50 Ehleri,M etj: New Developments and Chalenges .Istambul 2003
51 Gruber,M etj: Ultracam X .Pekin 2008
52 Soares,M etj: Cartographic Initiation for Young Students .Amsterdam 2000
53 Shpaepmen,M: Fundamental Physics and Modelling .Istambul 2005
54 Shoshani,M: Expert System in RS tasks.Pekin 2008
55 Zeman,M: Using of Satellite Technologies in thematic mapping Bratislava
2004
56 Ayen,O: Curriculum restructuring in Geomatics education.Amsterdam 2000
57 Kissiyar,O etj: Digital Cameras for a Photogrammetric Production .Pekin
2008
58 Vender,O etj: Advansed Learning Space in GIS .Amsterdam 2000
59 Agouris,P: Geospatial Information Management.Istambul 2005
60 Bartos,P: Temporal ,Spectral and Spatial Resolution of the RS data
.Bratislava 2006
61 Dare,P: Small Format Digital Sensors.Pekin 2008
62 Du etj,P: RS education .Pekin 2008
63 Nikolli,P: Sistemet e informacionit Gjeografik .Tirane 2010
64 Roi,P etj: Atmospheric Smog Modelling .Istambul 2003
65 Schaer,P etj: Assessment of Airoborne Lasser Scanning .Pekin 2008