T. C.iSTANBUL UNivEkSiTESiSOSYAL BILIMLER ENSTITÜSÜ
YAKINÇAG TARIHI ANABILIM DAlı
NlzAM-1 CEDlo'E DA'iR ISLAHAT LAViHALARI
(Yüksek Lisans Tezi)
Tez Danışmanı:
Prof. Dr. Kemal BEYDILLI
Hazırlayan :Ahmet Ö~RETEN
Istanbul 1989
T.C.. .....ISTANBUL UNIVERSITESISOSYAL BILIMLER ENSTITÜSÜ
YAKINÇAG TARİHİ ANA BILIM DALı
• .... ...... • ........ A. A
NlZAM-1 CEDID'E DA'IR ISLAHAT LAYIHALARI
(Yüksek Lisans Tezi)
Tez Danışmanı:Prof. Dr. Kemal BEYDiLLi
1'-loC9'\
Hazırlayan:
AhmetÖGRETEN
İstanbul 1989
'T'. c.1'fikseköğretfm Kurulu»O~taaYOD :Merke~
İ ç t N D E K İ LER
KISALTıw.ALAR • • ••••.•..•• • • • • • • • VIB!BLtYOGRAFYA • • • • • • .• • • • . . • • • • • • • • VIIÖNSÖZ • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • XI
GİRİş • • . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • xvLayihaların verildiği asrın umumi ahvali • • • • XV
Osmanlı İmparatorluğu'nda ıslahat hareketleri •• XXIUçUncU Selim ve ıslahat fikri ••••••••••XXVIüçüncü Selim'in layiha istemesi ve layihalar .XlVIII
NETtCE. • • • • • • • • • ••• • • • • • • • • • • • .XLIINüshaların tavsifi ••••••••••••••••••XLIV
M E T t NNizam-ı askere aa'ir Sadr-ı sabık Yusuf Paşa'nın la-
y1lıasıdır. • • • • . • • • • • • . • . . . • • • • 1TUfengei tertibine da'ir bu dahi Yusuf Paşa'nındır••• 2Bu dahi Tüfengc! maddesine da'ir Yusuf Paşa'nındır. i • 4Bu dahi nizam-ı askere da'ir Yusuf Paşa'nındır••••• 4Bu dahi Delil Ta'ifesi'ne da'ir Yusuf Paşa'nındır ••• 5Ahval.ve tertib-i askere da'!r Sadr-ı Rum-ı. sabık Ab-
dullah Molla Efendi'nin mukaddimesidir •••••••••.•• 6Mukaddime-i mezkUrenin nizamına da'ir muşarun-ileyh
Abdullah Molla Efendi'nin layihasıdır•••••••.••••• 7Bu dahi nizam-ı askere da'ir Abdullah Molla Efendi'nin. 9Bu dahi nizam-ı askere da'ir Abdullah Molla Efendi'nin.lDBu dahi tanzim-i askere da'!r muşarun-ileyh Abdullah
Molla Efendi' nindir. • • • • • • • • • • • • • • • . . • • • • • • • • • • •• 12Nizam-ı. askere da'ir sabıka Re'isü'l-ktittab, halen
Çavuşbaşı Mehmed Raşid Efendi'nin mukaddimesidir.14Bu dahi nizam-~ askere da'ir mukaddime nevCinden Raşid
Efendi' nindir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 14Bu dahi mukaddime nevCinden nizam-ı askere da'ir Raşid
Efendi t nindir. . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .'16Mukaddime-i mezkUren1n nizamına da'ir bu dahi Raşid
Efendi' nlndir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. 17Bu dahi nizam-ı askere da'ir Çavuşbaşı Raşid Efendi t -
nindir 19Nizam-ı askere da'ir hala Defterdar Şerif Efendi'nin
laylhasıdır 20
Bu dahi nizam-ı askere da' ir Defterdar Şerif Efendi'nin .23
'T. c.ytlkseköç,retiIJl Kurulu
Doki1maI1tasyon Merkezi
III
Ahval-i askerlyyeye da'ir hala Re'isü'l-kUttab AbdullahBirrt Efendi'nin mukaddimesidir ••.•••••••.•••••••• 24
Mukaddime-i mezkUrenin nizamına da'ir Abdullah BirriEfendi ' nin layihasıdır...........................24
Bu dahi Abdullah Hirri Efendi'nindir •••••..•.••...•..• 25Bu dahi nizam-ı askere da l ir Re~isü'l-kUttabAbdullah
Birri Efendi'nindir •••••••••..••....••••••••••••• 26Ahval-i askeriyyeye da'ir hala KethUda.-yı Sadr-ı aıt
Mustafa Reşid Efendi'nin mukaddimesidir•••.•••••• 28Bu dahi mukaddime nevcinden Mustafa Reştd Efendi'nin
ıaylhasıdır 29Mukaddime-i mezkUrenin niza.mına da'ir Reşid Efendi'nin
ıaylhasıdır.• • • • • • • • • . • • • . • . • . • • • • • • • . . . • . •. .••. 30Bu dahi tertib-i askere da' ir Mustafa Reşid Efendi'nin.. 33Bu dahi KethUda-yı Sadr-ı ali Reşid Efendi'nindir •.••• 33Asker maddesine da'ir hala Muhasebe-i evvel El-Hac İb-
rahim Efendi'nin layihasıdır.••••.•••.••••.•••.•.• 34Bu,dahi tanzim~i askere da'ir El-Hac İbrahim Efendi'-
nlndl r. . . . . . .. . , 35Ahval-i askere da'ir sabıka Rikab Kethüdası Rasih
Efendi' nin layiha sı. dır. • • • • • • . . • . . • • • . • . . • . . • . . .• 36Bu dahi nizam-ı askere da'ir Rasih Efendi'nindir •••••• 38Asker keyfiyyetine da'ir mevali-i ızamdan Salih-zade
. Hazretleri'nin layihasıdır•••.•.....•.•.••••••••• 39Ahvaı..J'aakere dar ir mevali-i ızamdan Veli Efendi-za-
de Hazretleri'nin layihasıdır••••••...•..••...••• 41Asker ahvalinl mUbeyyin Ali Ra'ik Efendi'nin layihası. 42Nizam-Jl. askere da'ir MabeYnci Mustafa İffet Bey-Efen-
di' nin mukaddiInesidir. • • • • • • • • • • • • • • . • • • . • • • . . . •. 43BU dahi mukaddime nevCinden Mabeynci Mustafa Bey-Efen-
di 'nin. . . . . . . . . . . .. . '. . . . . . . .. 4.,Bu dahi nizam-ı askere da'ir Mabeynci Mustafa Bey-
Efendi 'nindir 45Asker ahKaline da'ir hala Beylikci-i Divan-ı RUmayUn
Sun i Efendi'nin layihasıdır•••••..••••..••.•••• 45Tertib-i asker hususuna da'ir Hakkı Bey-Efendi'nin
laylhasıdır 47Bu dahi askere da'ir Hakkı Bey-Efendi'nindir •••••••••• 48Bu dahi asker tanzimine da'ir Hakkı Bey-Efendi'nindir. 48Bu dahi asker maddesine da'ir Hakkı Bey-Efendi'nindir. 49Yeniçeri yevmiyyesi nizamına da'ir hala Çavuşbaşı Meh-
med Raşid Efendi t nindir. • • • • • • • • • • • • • • • . • . . • • . • •. 49
IV
Yevmi"e nizamına diirdir............................. 5'Yevmiyye madde sine da' irdir. • . • . • • • • • . • • • • • • • . • . . . . • .• 54Yevmiyye maddesine da'ir Kethüda-yı Sadr-ı alt Mus-
tafa Reşid Efendi'nin· layihasıdır•••.••.••.•.•••• 54Yevmiyye maddesine da'ir Re'isü'l-kUttab Abdullan
Birri Efendi'nin' layihasıdır•..•••••.•.••••.••.•• 55Yevmiyye maddesine da'ir hala Muhasebe-i evvel Hacı
İbrahim Efendi'nin layihasıdır••••.•.•••••.•••••• 55Yerlü neferatı yevm1yyesine da'ir Defterdar Şerif
Efendi' nin layihası:.dır...........................56
Yevmiyye madde$ine da'ir bu dahi Muhasebe-i evvelHacı İbrahim Efendi'nin layihasıdır••••.••••••••• 57
Yevmiyye maddesine da' irdir. . . • . • . . . • • • • . . • • . . • • • • • • •• 58Yevmiyye nizamına da'1r mev&li-i ızamdan Hayrullah
~fendi 'nin layihasıdır•••.••••••.••.••••.•.••.•••. 58Yevmiyye maddesine da' irdir •••..••••.•.••••••....•...•• 59Yevmiyye maddesine da'ir mevali-i ızamdarn Salih-za-
de EfendilHazretleri'nin ıayihasıdır•...•.•••.•• 59Yevmiyye maddesine da'irdir ••••••••••••••••.•.•••••••• 60Yevmiyye nizamına da'ir hala Tezkire-i evvel Firdev-
si Efendi'nin layihasıdır••••.••.••.•.•.•••••..•• GlYevmiyye nizamına da'ir bu dahi Tezkire-i evvel Fir-
devsi Efendi' nindir. • • • . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •. 62A~avat ve yevmiyye maddesine da'fr sabıka Tezkire-i
evvel Enver! Efendi'nin layihasıdır•••••••••••••• 63Yeniçeri maddesine da'ir bu dahi Enveri Efendi'nindir. 63Yevmiyye nizamına da i ir bu dahi Tezklre-i evvel-.L.sa
bık Enveri Efendi'nindir ...•...•••...••.••••••.• 64Yevmiyye maddesine da' frdir. • • • • • • . • • . • . • . • . . . • . . • • • .• 65Yevmiyye nizamına da'ir hala Beylikcl SıınCt Efendl'-
nin laylhasıdır..................................65Yeniçeri yevmyyesfne da'ir sabıka KethUda~y~ Rikab-ı
HUmayündan Rasih Efendi'nin Laylhasıdır••.••••••• 66Yevmiyye maddesine da'ir bu dahi KethUda-yı Rikab-ı
sabıık Rasih Efendi' nindir. .•.••.••.......•...••. 67Yevmiyye maddesine da'ir bu dahi Rasih Efendi'nindir •• 68Yevmiyye nizamına da'ir Hakkı Bey-Efendi'nin ıayihasıı. 71Topcu maddesine da'ir Sadr-ı sabık Yusuf Paşa'nın la-
yılıasıdır. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 72Topcu maddesine da'irdir ••.•..•.............••••.••••• 73Cebeci, Topcu, Arabacı nlzamına da'ir hala Çavuşbaşı
Raşid Efendi'nin layıhasıdır.•....•••....•..•.... 73
v
Topcu nizamına da'ir hala Defterdar Şerif Efendi'ninlay1hasıdır . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. .. ..... 75
Topcu nizamına da'lr hala Muhasebe-i evvel Hacı !bra~him Efendi'nin layihasıdır•••..•..•..........•.•. ' 76
Topcu nizamına da'lr sabıka Defterdar-ı Rlkab-ı Hüma-yUn Osman Efendi'nin layıhasıdır••..•....•.....•• 17
Gebecl ve Topcu ve Arabacı Ocaklarına da'ir Tezkire-ievvel Firdevst ~fendi'nin layihasıdır•.••.•..••.• 78
Topcu ve SUrCatci nizamına da'ir KethUda-yı Rikab-ısabık-Rasih Efendi-nin mukaddimesidir ••...•....•• 79
Mukaddime-l mezkUrenin nizamına da'ir Rasih Efendi'-nin layıh-ı hatırıdır............................aı
~opcu ve SUrCatci nizamına da'irdir ••••.•.•.••.•...... 84Sipah ve Silahdar ve Bölükat-ı erbica.Ocakları niza-
mına da-ir Çavuşbaşı Raşid ~fendi'nin ıayihasıdır.85
Slpah ve Silahdar Ocakları nizamına da'irdir •.•.•.•••• 86Sipah ve Silahdar Ocakları nizamına datir Muhasebe-i
evvel Hacı İbrahim ~fendilnin layihasıdır•......• 87Sipah ve Silahdar Ocakları,nızamına:da'lrhala tezk1
re-l evvel F~rdevst Efendi'nin ıayihasıdır••.•••• 88SiPM ve Silahdar Ocakları nizamına da'ir Tezkire-i
evvel-i sabık ~nverl Efendi'nin layihasıdır••.•.• 89
Humbaracı ve Lağımcı Ocakları nizamına da'ir Sadr-~sabık Yusuf Paşa'nın layihasıdır••••.•••........• 91
Humbarac~ ve Lağımcı Ocakları nizamına da'ir sabıkaSadr-ı Rum Abdullah Molla Efendi~ nin ıayihasıdır.92
Humbaracı ve La~ımcı Ocakları nizamına da'ir Defter-dar Şerif Efendi'nin layihasıdır••.•••••.••.••.•• 93
Ba-emr-i aıt me'mur olan zevata Brentano n~m Fransıztarafından um~r-ı harbiyyeye da'ir ba zı mlilahazat ve mutala atı havi takdim eylediği varakıntercemes1dir 95
Bu dahi baczı umur-ı harbiyyeye da'ir mesfurundur ••••• 96Bu dahi muhafaza-i mülkiyyeye da'ir mesfurundur ••..... 96Bu dahi baczı müleihazat zımnında mes~urundur•.•.....•• 97Bu dahi me'muriyyetini havi mesfürundur ••.••.•..•••.•• 97
Bu dahi mesfu'Iı.lndur...................................98
Levend Çiftliğinde mucallem asker-i Sultan! tertibve nizarnı beyanındadır••..•.....•••....•......... 99
Medine-i Münevvere'de merhum olan Koca Yusuf Paşatnı~vakt-~ sadaretinde verilen nizamdır 104
E.Ziya Karal'ın "Nizam-ı Uedid'e dair Layihalar" başlığı altında yaptığı neşrin HATA CMDVELI ••...•.• 107
VI
K i SAL TMA LAR
a.g.e.: Adı geçen eser.a.g.mad.: Adı. geçen madde.'a.g.mak.: Adı geçen makale.Af1DTCFD: Ankara Universitesi Dil-Tarih-CoğrafyaFakültesi
Dergisi.C.: Cilt.!.A: İslam Ansiklopedisi.!üEFTD: İstanbul üniversitesi Edebiya~ Fakültesi Tarih
Dergisi.!U!FM: İstanbul Universitesi İktisat FakUltesi Mecmuası.
8.: Sayfa.TDK: Türk Dil Kurumu.TM: Türkiyat Mecmuası.
TSMA: Topkapı Sarayı. Müzesi Arşivi.
TOEM:· Tarih-i Osman! EneUmeni Mecmuası.
TTEM: Türk Tarih Enetimeni Mecmuası.
TV: Tarih Vesikaları (Dergisi).TY: Türkçe Yazmalar.
..
B İ B L İ Y O G RAF Y A
VII
ABDURRAHMAN ŞEREF i
AHMED ASIM"AHMED CEVAD,
AHMED CEVDET,AHMED REFIK,
AKÇDRA, Yusuf,
AKDAG, Mustafa,
> ,
AKTEPE, Münir,
-------,
---------,ALTUNDAU, Şinasi,
BARKAN, Ömer Lütfi,
BAYKALT Bekir Sıtk4'
BAYSUN, M. Cavid,
,
--------,BERKES, Niyazi,
BEYDİLLİ, Kemal,
CİN, Halil,
DANİşMEND, t. Ham,
Tarih-i Devlet-i OsmaniİYe, II,'Istanbul 1312.Tarih-i Asım, iı İstanbul tarihsiz.Tarih-i Asker!-i Osman!. İstanbul1299.Tarih-i Cevdet, VI, İstanbul 1309."Onsekizinci Asırda Fransa ve TürkAskerliği", TTEM, yeni ser!, 1/4Mart-Mayıs);-!Stanbul1930.s.17-33.
Osmanlı Devletinin Da ılma DevriVIII ve asırlarda, Ankara
1988.TUrk Halkının Dirlik ve DüzenlikKavfa1arı.ItCel!l! Isyanlattı". Anka-ra 975. _. ,"Yeniceri OCaK Nizamının BozUlU~U",AtfDTCFD, V/3, Ankara 1947.s.231- 09."Nevşehirli İbrahim Paşa", İ.A, n,İstanbul 1964, S~ 234-239."Mahmud I.", İ.A, VII, İstanbul tarihsiz, s. 158-164."Mustafa Paşa, Kemanke~'" İ.A, VIII,İstanbul 1979, s. 730- 32."Osman II.", İ .A, II, İstanbul 1964,s. 443-448."Timarlı, İ .A, XII/I, İstanbul 1979,a. 286"1'333."Mustafa III.", t.A, VIII, İstanbul1979, s. 700-708:--"Ahmed Pasa (Bonneval, Humbaracı-başı),İ.A, I, Istanbul 1978, s. 199."Abdülhamid I.", İ.A, I, İstanbul1978, s. 73-76."Murad I:", t.A. JTIII. İstanbul 1979,s. 625-647. - .Türkiye'de CaAdaşlaşma, İstanbul1978."İ atluscan Tosun an i , sayı
anbul 19 4. s. 241-314.Osmanlı Toprak Dazeni ve bu DüzeninBozulması, Istanbul 1985.İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi,III-IV, Istanbul 1972.
DEVELLİOGLU, Ferit,
EREN, Ahmet Cevat,
,
ERGİN, Osman Nur!,
GÖKBİLGİN, M.Tayyib,
,
HALAQOGLU, Yusuf,
H. KAzIM KADRI,RUSEYİN REMZİ,
İMRE, Vacide,
KARAL, Enver Ziya,
,,
•
LEW!S, Bernard,
MEHMED SALAHİ,
MERT, Özcan,
r.mALLİM NACİ,
MUSTAFAmiR! PAŞA,
ÖZCAN, Besim,
VIII
Osmanlıca-TürkçeAnsiklopedik Lugat,"Ankara 1984."Selim III.", İıA. X, tarihsiz. s.441-457.Selim III'ün Biyoğrafisi, İstanbul1964.
"TürkIye Maarif Tarihi, II, İstanbul1940."Köprülüler", İ.A, VI; İstanbul1977,s. 892-902.
UZUNÇARŞILI, t. Hakkı,
ÖZCAN, Besim,
ÖZKAYA, Yücel,
,
PAKALIN, M. Zeki,
REDHOUSE, James W••
SAHİLL!OGLU, Halil,
SERTOGLU, Mithat,SOYSAL, İsmail,
ŞEMSEDDİN SAMt,TABAKO(}LU, Ahmet,
TDK,
TOE,
TSMA,TURAN, Osman,
UNAT, Faik Reşit,
UTata,rcık Abdullah Efendi ve Islahatla ilgili Layihasııı , Türk Kültürü Ara7tırmaları, Prof. Dr. İbrahimYarkın a armağan sayısı, Ankara1987, s. 55-64.xyııı. Yüzyılda Osmanlı Kurumları
ve Osmanlı Toplum Yaşamı, Ankara1985.
Osmanlı tmparatorluğunda Ayanıık,Ankara 1977.Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri SözlüğU, I-III, İstanbul 1983.Turkish and English Lexıcon "Shewingin English the Sıggıfıcations of theTurkIsh Terrns", Beyrut 1974."Sıvış Yılı Buhranları", ttJİFM,xx VIII/l-2, .Istanbul 1969, s. 75lll.Osmanlı Tarih Lugatı, İstanbul 1986.Fransız İhtilali ve Türk FransızDiplomasi Münasebetleri, Ankara1987.Kamüs-ı Türk!, İstanbul 1978.Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı
Maliyesi, Istanbul 1985.XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış KitabIardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü,
ı-vı, Ankara 1963-1972."Sultan Selim-i Salis Devrinde N1z~m-ı Devlet Hakkında MUtalaat,TOEM,sene 7, cüz 38, Istanbul 1334, s.7488; sene 7, cüz 41, İstanbul 1334,s. 257-284; sene 7, cüz 42, İstanbul1334, s. 321-346; sene &cüz 43,İstanbul Nisan 1333, s. 15-34.E. 447 (Layiha).Türk Cihan Hakimiıyeti MefkÜresiTarihi, II, Istanbul tarihsiz.Osmanlı Setirleri ve Sefaretnameler,Ankara 1987."tyan" , İ .A, II, İstanbul 1979, s.4 -42."Halil Hamid Paşa", TM, e.v, İstanbul 1936, s. 213-236.
x
UZUNÇARŞILI, t. Hakkı, Osmanlı Devlet Teskilatında Kapıkulu Ocakları, I, Ankara 1988.
, Osmanlı Tarihi, III-IV, Ankara 1983., "Selim III'ün Veliahd İken Lui XVI
ile Muhaberelerl~ Belleten, II/5-6,Ankara 1938.
XI.
Ö N SÖZ
XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı
Devleti'nin, ictimai, iktisadi, siyasi ve askeri durumunda.bir inhitat ile ilmi, sanayi ve tekn~lojik sahalardabariz bir gerileme içine girmeye başladığı görülür. Bu
durum, Osmanlı devlet adamları tarafından ancak ikinciViyana muhasarasının hezimetle neticelenmesiyle daha iyianlaşılmaya başlanmıştır. Bunun Uzerine bazıları pek ehemmiyetli olmamakla birlikte, başta or4unun ve askeri müesseselerin ısıahı, yeni teknik ve taktiklerin orduya kakan dırılması olmak Uzere bir takım ıslahat tedbirleri alınma
sı olmak üzre bir takım ıslahat tedbirleri alınmaya çalı
şılmıştır. Fakat bu ıslahat çalışmalarına karşı en bü~k
tepki askerden gelmiştir. Islah yolunda atılan bazı isabetli adımlar infialle karşılanmış, kaydedilen müsbet gelişmeler engellenmiştir. Zaman idarenin kontrolünden çıkan
ve devlet içinde devlet halini alan Yeniçeri Ocağı, yapı
lacak her işte, atılacak her yeni adımda kendini hatırla~
tır hale gelmiştir. Genç Osman'dan başlamak Uzere padişah
Iar, sadrazamlar, şeyhUlislamlar ve salr pek çok devletadamı Yeniçeri şekavetinin kurbanı olmuşlardır. Bu hareketlerin hemen hepsi Yeniçerinin ve onu alet ederek menfaat temin edenlerin işlediği şenaatlerdir.
Mevzumuzu teşkil eden "Nizam-ı Cedid'e dal ir L~yi
halar", bilhassa bu durumdaki aslteri zabt u rabt altına
almak maksadıyla Osmanlı Padişahı UçtincU Sel!m'in," xvııı.
yüzyılın sonunda Osmanlı DevletiInin bozulan bUtün müesseselerinin yeniden nizam ve intizamlı hale getirilebilmesi için neler yapılması gerektiği hususunda devletadamlarından istediği layihaların, o zaman için daha çokaciliyet kesbeden askerin nizamına dair olan kısmıdır.
Hemen bUtUn layiha sahipleri asker mevzuuna temas etmiş-
lerdir. Bunun yanında siyasi, iktisadi ve ietima! duruma temas edenler de vardır. Metnin! arzetmeye çalıştı~x
mız risale, layihaları incelemek ve değerlendirmek üzere
XII
meydana getirilen heyet tarafından, layihaların askerimevzulara dair olan kısımlarının biraraya getirilmesi ileortaya çıkmıştır. Osmanlı tarihinin yakınçağını, bilhassaUçtincti Selim devrini inceleyen hemen her tarihçinin müracaat etmeden geçemediği bir kaynak olmasına rağmen, yazmaların karşılaştırıldığı sıhhatli bir metin elde edilememiştir. Bu çalışmayı böyle bir eksikliğin telafisinitemin maksadıyle yapmış bulunuyoruz.
Layihalar üzerinde ilk defa duran Ahmed CevdedPaşa'dır. Meşhur tarihinin 1309 baskısının VI. cıltinde
elli sayfalık bir kısmı (s.4~5;}:bu mevzüya ayırmıştır.
Layihaların bazılarını göremediğini beyan eden Cevded Paşa, Koca Yusuf'Paşa, Qavuşbaşı. Raşid,Tatarcık AbdullahEfendi ve Defterdar Şerif Efendi Inin layihalarına daha geniş bir yer ayırmışt~r. Diğerlerineise ya kısaca temasetmiş, ya da hiç temas etmeyip, layiha verenin isminizikredip geçmiştir. Bu bazı layihaları görmemiş olmasın
dan olabileceği gibi, "Layiha takdimedenlerin bazısı •••asla vukuf sahibi değildiler." diyerek tenkitte bulunuşu
na nazaran ehemmiyyet vermediğinden olabileceği hükmünevarılabilir.
Layihalardan Deftardar Mehmed Şerif Efendi veTatarcık Abdullah Efendilere ait olanları tam metin olarak lı.Tarih-l Osman! Enctimeni Mecmuas}"nın 7. sene cüz 38.41, 42 ve 8.sene cüz 43 t de neşredilmişlerdir.
Çalışmamızın mevzuu olan risalenin İstanbul FatihMillet Kütüphanesindeki nushası, Enver Ziya Karal tarafın
dan yapılan çevirisi 1942-1943 senelerinde "Tarih Vesik~
ları" dergisinde, Cilt I, Sayı 6. Cilt II, Sayı 8, ıı, 12'de neşredilmiştir. NUshanın kötü olması yanında, 9ugUnUnharflerine yapılan aktarına daha.da kötüdür. Aktarmadakihatalardan terkib hataları hariç. manaya tesir edebilecekdurumda olanları bir doğru-yanlış cedveli tarzında metinsonuna konulmuştur.
Diğer bir çalışma. 1946 yılında t.U. ~debiyat
~akültesi, Tarih Zümresinden Vacide İmre'nin mezuniyyettezi olarak yapılan çalışmadır. E.Z. Karal'ın yaptığı
XIII
sözü geçen yayından büyük ölçüde istifade edildiği anlaşı
lan çalışmada, layiha sahibIerinden altısının kısa biyoğ
rafileri verilerek layihaları hulasa edilmiş ve Tatarcık
Layihası sadeleştirilerek tam metin verilmeye çalışılmış
olup, karışık, düzensiz, bol tekrarlı ve gayrı ciddi birtarz etmektedir.
1985 yılında Atatürk üniversitesi, Fen-Edebiyat FakUltesi Tarih Bölümünde Besim Özcan tarafından "Islahatlaİlgili III. Selim'e Sunulan Layıhalar (Tatarcık AbdullahEfendi Layihası)" adı altında bir master tezi yapılmıştır.
Layihanın kütüphanelerdeki mevcud nushaları görülmeden vemevzunun icab ettirdiği yazmalara müracaat edilmeden yapı
lan çalışmada, Tatarcık Layihasıtnın III. Selimin yaptığı
ıslahatlar üzerindeki etkileri incelenmiş ve layihanın metni verilmiştir. AYnı şahıs tarafından Türk Kültürünü Araş
tırma Ensti tüsU 'nün "Türk Kül türü Dergisi", İbrahim Yarnn' aarmağan sayısı, Ankara 1987'de "Tatarcık Abdullah Efendive Islahatla İlgili Lay1hası" başlığı altında bir makalesi yayınlanmıştır.
Yapmış olduğumuz çalışma, layihaların verildiği devirde acilen halledilmesi gereken bir problem vaziyyetindeki askeri durum hakkında layiha sahiplerinin görüşleri
ni ihtiva. etmektedir. Mevcud iki ayrı nüshanın metin tenkidi yapılarak sağlam bir metnin ortaya konulmasına çalı
şılmıştır.
Çalışma esnasında karşılaştığımız en mUhim zorluklardan biri, imla meselesi oldu. tmla meselesinin harf ın
kılabından altmış yıl geçmesine rağman hala belli bir sisteme oturmamış ve ilm! sisteminin yerleştirilememiş olmasınıüzülerek müşahede etmekteyiz.
Çalışmamızda, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde bulunan nüshayı esas kabul ettiğimizden, metinde verilen varak numaraları bu nüshaya göredir. LUzum üzerine tarafımızdan metne yapılan ilaveler parantez içine alındığı
gibi nUshalar arasındaki farklılıklar, hatalı yazılmalar
ve gerekli izahatlar dipnotlarında gösterilmiştir.
XIT
Beni bu mevzuda çalışmaya teşvik eden, müşkiııeri
min hallinde, eksiklerimin tamamlanması_ hususunda değer
li vakitlerini ve yardımlarını esirgemeyen, sayg~ değer
Hocam Prof. Dr. Kemal Beydilli'ye, zaman zaman görüş vebilgilerine müracaat ettiğim Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu veDoç. Dr. Nezihi Aykut'a, teşvik ve tavsiyeleriyle yakın
ilgilerini esirgemeyen Prof. Dr. Mehmet İpşirli ve Doç.Dr. Ali İhsan Gençer'e teşekkürü bir borç bilirim.
Ahmet Öğreten
X-V
G İ R İ Ş
Lay i lı ala r ı n ver i 1 d i ğ i a s r ı n u m ü m tah v ali:
XVIII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu artık satvetdevirlerindeki düzenini kaybetmiştir. Devletin merkezindeki bozukluklar, taşradaki müesseselere ve halka da yansımış, şer'! ve ör!! uygulamalarda yolsuzluklar ve eşkıya
lık hadiseleri alabildiğine artmışl, ülke toprakları üzerinde yer yer başına buyruk ayanlar türemiş2, devlet çarklarının döndürülebilmesi için lüzumlu gelirler bulunamazolmuştur3 •
XVIII. yüzyılda MUsliman ahalinin vergi yUkündekiartışlar, bunların perişanıığına sebeb olmuş, pek çok kim
se yerini, yurdunu terk etmiştir4 • Ayrıca az nüfusluyerlerdeki köy ve nahiyeler halkı, kendilerini gUveniçinde hissedemediklerinden, yerlerini terk edip kendileri için daha gUvenilir yerler aramışlar ve büyük şehirle
ri tercih etmişlerdirS • Bu da şehirlerin nüfusunun hızla
artmasına, çift-çubukla uğraşan kesimin azalmasına, dolayısıyle tarım gelirlerinin düşmesine sebeb olmuştur. AnadolJnun çoğu yeri, bilhassa köyler harab hale gelmiştir6 •Bu yUzyılda ayan, voyvoda, muhassıl, mütesellim ve şehir
kethüdalarının sayısında artışlar olmuştur. Gerek bunlar,gerekse vali ve kaymakamlar, göreve gelebilmek için ödedikleri yüksek harç ve rüşveti çıkarmak için halk~ soymaya başlamışlardır7~
.- TT
l- Teferruatlı bilgi için bak•.~u~t~~a.Akdağ, T"rk Halkı
nın Dirlik Düzenlik Kav ası Celaıi Is a 1 r , Ankara 1975. ~
2- Bak. Yücel Özkaya, Qsmanlı İmparatorluğu'ndaAıanlık,Ankara 1977; Mustafa Nuri Paşa, Netsyicü'l-vukuAt.IIIIV, (Neşet çağatay neşr.), Ankara 1980, s. 97-99;İ.Hakkı uzunçarşııı'''{ısnlt road. İ.A, II, İstanbul 1979:, s.40-42; Özcan "Mer , X. VIII. veTtı.. Yüzyıllarda Çapano-ğULlar~, Ankara 1980, s. 1-16. -
3- Bak. Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Os manlı MaliyesI, İstanbul 1985, s. 115-298.
4- Yücel Özkaya, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşamı, Ankara, 1985, s. ıa;Yusuf Halaioğlu,XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun İskan Siyasetive Aşiretlerin YerleştirIlmesi, Ankara 1988, s. 31.
5- Abdurrahman Şeref, Tarih-I Dev1et-i Osmaniyye,II, İstanbul 1312. s. 160; Halil Cin, Qsmanlı Toprak Düzeni ye budüzenin Bozulması. İstanbul 1985, s. 246; Y.Halaço~lu.a.g.e. s~33-39; Y.Özkaya, a.g.e. B. 6.
XVI
Savaşlarda başarı kazanılamadığından, sefer giderleri yanında, devlet eski gelir ve ganimetIerini elde edemez olduğu gibi, gelir getiren pek çok topraklarını dakaYbetmiştira.
Mukataa, malikane ve zeametler ağır bedellerle açık
artırma usulü iltizama verilmeye başlamış, mir! mukataalarkayd-ı hayat şartıyle ve peşin para karşılığı satışa çıka
rılmıştır. Mültezimler halkı gözetmedikleri gibi yatırılan
parayı katlayarak geri almak istediklerinden, halk ezilmiş
tir. Mukataalar, tarım ile uğraşanların değil gelişigüzel
kişilerin eline geçmiştir9 •
Voyvoda bulunmayan kazalarda, kadılar ve naiblermahkemelerde, mııhzırbaşılar da konaklarda reayaya zulmyapmakta, hapse~mekde ve haksız olarak parasını almaktaydılarlO • Yine adaleti temsil eden kadılar, ehl-i örfemensub yöneticilerin oyuncağı haline geldikleri gibi,büyük hanedanların sözlerinden çıkamaz, kendi menfaatlarını -dUşUnen.ve suiistimale başvuran şahıslar durumunagelmişlerQ.irl~.
XVIII.yüzyılın başından itibaren meydana gelensosyal değişmeler neticesinde timar sistemi değerinden
çok şey kaybetmiştir. Enflasyon neticesi paranın değeri
nin düşmesi, buna karşılık timar gelirlerinin artmaması
neticesi timarlılar fakirleşmiş ve kendilerinden isteneni yerine getiremez veya kaçınır olmuşlardır. Savaşa katılmak angarya kabül edildiğinden, timar sahipleri katıl
mamak için ellerinden geleni yapar1ardı12 • Zaten bu devirde timar sistemi iyice ehemmiyetini kaybetmişti, Timar1ılarXVI. yüzyılın ortalarına kadar deYletin asker!kuvvetinin onda dokuzu iken, ce1a1i ısyanları, toprağın
veriminin düşmesi, üretimin azalması,nüfus hareketleri
6- A.Tabakoğ1u, a.g.e. s.217-235;' Y. Özkaya, a.g.e. s.17.7- TSMA, LaYiha, E. 447/9.8- A. Tabakoğlu, a.g.e. s. 207-212; Y. Özkaya, a.g.e.
s. 17.9- Y. Özkaya, a.g.e. s. 12, 40.
10- Y. Özkaya, a.g.e. s. 21.11- Y. Özkaya, a.g.e. s. 23.l2-TSMA, Layih~, E 447/10; Y. Özkaya, a.g.e. s.lO; H.Cin,
a.g.e. s. 246.
xvn.
ve enflasyon gibi sebeblerle timar sistemi ve'tima~l~ 8i-paht.5nemlnl yitirmiş, XVII. yUzyıl ortalarında timarlı
asker yeniçerinin onda biri nisbetine dUşmüştür13 • !lerleyen yıllarda bu daha da'azalmıştırl4 •
Tımar sisteminin bozulmasi neticesi, "eyaletlll"de denilen tımar askerinin azalmasıyle Yeniçeri Ordusunun sayısı artmış, fakat kalite ve disiplin son derece
15 'azalmıştır • Yeniçeri sayısının artmasında bazı ısyan-
ların bastır~labilmesl ile XVII. asrın son yarısından
itibaren zuhur eden uzun ve sürekli muharabeler sebebiyle ocağa açıktan asker kaydedilmeslndendir16 •
UçUncü Murad zamanında, Şehzade Mehmed'ln sünnetdüğününde hUner gösteren oyuncuların reniçeri Ocağı'na
alınmaları ile ocağa kanun hılafına olarak adam girmesiaçılmıştır17 • Aslında ilerleyen yıllarda, tımar sisteminin de bozulmasıyla tabii olarak Yeniçeri OrdUsunun sayı
sını artırmak kaçınılmaz hale gelecek, bu ihtiyacı devşirme usulUyle karşılamak da imkansız hale gelecekti18•Pakat bu ihtiyacı disipline halel getirmeden bir başka
şekilde de telafi etmek belki mümkün olurdu.
Ocağa kaide dışı aıınanlar,Acemi Ocağı'na girmeden, talim yapmadan yeniçeri olmalarıyle, Yeniçeri Ocağının düzeni bozulmuş oluyordu19 • Müteakıben genç kişiler yeniçerilikden emekli olmaya; yeniçeri ağaları, ocaksubayları, kalem katibleri esamileri ve terakkileri istediklerine satıyor "çıraklık ve irad" adıyla veriyorlardı20 • Nihayet yeniçeri esamtleri mukataa ve borç senedigibi alınıp satılıyor, çoğu Enderün ileri gelenleri veulema bunları ellerine geçirdi. 1778 senesinde Sadrazamtayin edilen Kalafat Mehmed Paşa azI ve mall~rı müsade-
13- Mustafa Akdağ, "Yeniçeri Ocak Nizamının Bozuıusu'ı
AUDTCFD, C.V. Sayı 3, Ankara 1947, s. 286-298.14- Ömer Lütfi Barkan,"Timar" mad. t.A. XII/I,s. 228-2"3l.15- Y. ÖZkaya, a.g.e. s. 17.16- ~H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Te~ktlatında Kapıkulu
Ocakları, I, Ankara 1988, s. 487-48 •17- İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 482.ı~- M. Akdağ, a.g.e. s. 296.19- A. Şeref, a •. '.e. s. 253-254;M. Nuri Paşa, a. '&. s.LL3.
XVIII
re edildi~inde, günlUk 12.700 akçelik gelir getiren esame senetleri,-haz1nedarının yanında da 9.000 akçelik esameler bulunmuştur21 • Yeniçeri esam~si sayıs~ gün geçtikceartmış, fakat savaşlara katılan yeniçeri sayısı azalmış
tır. Devlet ricali ve ileri gelenlerin kayırdıkları yeniçeriler savaşlara gitmiyor, yevmiyyelerine bol bol zamyapılıyor, her ulufede maaşın mühim miktarını bunlar alı
yordu. Bu hal, himayesiz olup düşman karşısında siperlerde çarpışan, hizmet eden yeniçerinin gayretini _kirıyordu22 •
Sefer için yeniçeri istendiğinde, İstanbul-dan
"orta" adıyle kazgan ve çorbacı, odabaşı ve aşçı, birkaçtane karakullukcu, yirmişer otuzar tutma adam ortaya çı
kar ve kendilerine soruldu~nda, askerin Rumeli'den veAnadoıJdan geleceğini söylerlerdi. Taşradan ise bunlarher kazanın serdarı emrinde tam olarak gelmezlerı beş onadamla gelirlerdi. Her bayrak yüzyirmişer kişi olması lazım gelirken, otuz kırk ya da elli altmış adamdan ibaretolurdu. Bunlar da geçtikleri yerlerde vatandaşın malını
yağmalar, namusuna tecavüz ederı ekserisi de sefer yerinde ulufesini aldıkdan sonra ordu~an kaçarıardı23 •
XVIII. yüzyılda yeniçeri kaydı sırasında rüşvet
alınması iyice artmıştır. Esnaf·ve ticaretle u~raşan,
şunun bunun himayesinde bulunan kişiler yeniçeri kaydolunmaya başladığından, artık kışlalarda bulunup taıım yapmak usullerine de çok a~ riayet ediliyor24 , "Bu talim gavur işidir" diyen yeniçeriler, talime yanaşmak istemiyorlardı. Yeniçerilik defterine yazılı ve para alan kimselerin sayısı Uçüncü Selim devrinde 400.000 oldu~ halde,faalolan ancak 60.000 kişi vardı. Bunlardan harbe işti
rak edenler ancak 25.000 kişi idi25 • Ölüm ve sair sebeblerle boşalan yeniçerilerin maaşları, hizmetde devam ediyormuş gibi ortaları subayları tarafından alınırdı26 •
20- Y. Özkaya, a.g.e. s.20.21- İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 498.22- İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 499.23- İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 486; Y. Özkaya, a.g.e.
s. 28,31.24- t.H. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 498; Y. Özkaya, a.g.e.
s.30,34; M. Nuri Paşa, a.g.e. s. 113-114.
XIX
Orduya lmdad kuvveti olarak 'toplanan ortalar için odabaşılar onUçbin mevcud üzerinden tayinat almışlarken, Küçükçekmece KöprUsü~nden geçerlerken gizlice sayılarak topu topu bin altıyliz neferden mürekkeb oldukları görUlmUş
tUr27 •Sayıları bu derece, artan yeniçerilerin maaşlarıdev
let hazInesine a~ır gelmeye başlamıştı;~ Ulütelerin öden-mesinde görülen gecikmeler büylik bunalımlara sebeb olmuş,
öncelikle ulüfesi geciken askeri birlikten başlayarak genişleyen ayaklanmalar çıkmış, katI hadiseleri ve taht değişiklikleri meydana gelmiştir29 •
Orduya savaş malzemesi sevki de bozuktu. Asker mühimmatı yollarda dökerek, döktUkleri mühimmatın arabalarını esnafa ve diğerlerine kiraya vererek, İstanbul'dan
çıkan mühimmatın ancak yarısı varacağı ~re varırdı. Onuda dUşman tarafından gördükleri ufak bir patırtıda yeri~
de bırakıp, topcular ve arabacılar~ topları çeken beygirlerin koşumlarını kesip, top ve arabaları savae meydanın
da bırakarak beygirlere biner kaçarlardı30 •
Zaman zaman talan hareketlerinde de bulunan yeniçeriler ve sair ocak askerleri, köy köy dolaşıp zorla para, at, deve toplar, halkın mal ve mülkini ellerindenalıp, imece usulU angarya çalıştırırlar, çarşı pazar talan ederler, engelolmak isteyenleri cerh ve katlederlerdi3l •
Yeniçeri zümresinin bazen kötü emellere alet oldukları da görülUr. Gözlerini menfaatinin hırsı bUrUyenbazı devlet adamları, askeri ocakları kendi kötü emellerine alet edip kışkırtmak suretiyle ayaklanmalara sevk
• i ,
25- Enver Ziya Karal, Selim III 'Un Hat-tı HUmayunları-Nizam~l-Cedij; Ankara 1988, ş.9; 1.H.azunçarşılı,
26- "Halil ıam1.d PYC\"J..1MT C.V. Istanbul 1936. s.232.TSMA. L yTli~, _ 441/3. .
27- İ.H. Uzunçarşılı. a.g.e. s. 499.28- Y. Özkaya. a.g.e. s. 36.29- A. Tabakoğlu, a.g.~. s. 205-201.; Halil Sahiııioğlu,"~
vış Yılı Buhranları, İUDM, XXVIII/1-2, İstanbul 1969,s. 89-102.
30- Bak. Metin kısmı, Raşid Efendi Layihaaı, s. 74.31- M. Akdağ, a.g.mak. s. 303, 305-306, 308.
xx
etmişlerdir32 • Ocaklar efradı bazen de kendi aralarında~atışmalara gl~işıer, ortalar arasında günlerce sokakçatışmaları şeklinde cereyan edenhadiselerde mukateleler vuku bulmuştur33 •
Artık Yeniçeri Ocağı, her haliyle asıl maksadını
ve hakiki değerini kaybetmiş. bu Unvanı devlete ısyan
etmek üzere biraraya gelmeye, birleşmeye mesnet teşkil
eder, seferlerde bir işe yaramaz olmuştur34 •
.32- İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 510-511; !fet,"Türk-Osmanlı Tarihinin Karekteristik Noktalarına bir Bakış",
Belleten, Cilt II, Sa~ 5/6, 1938, B. 128.
33- t.H. Uzunçarşılı, a.g.e. a. 514-515.34- M. Tayyib GBkbilgin,"Nizam-ıCedid" mad. t.A.IX. İs
.tanbul 1964, s. 311.
XXI
o s m a n i ı t m p rat o r i u ğ u' nd a ı s i aha t har e k e t i e r i:
Osmanlı İmparatorluğu'nda, Kanunt'nin son zamanlarından itibaren görülmeye başlayan ve giderek artanaksaklık1arın ve çözülmelerin önUnü almak maksadıyle
muhtelif çalışmalar yapılmıştır. Bunların ilki ve engeniş a~islisi, Genç Osman'ın mutasavver hareketidir.Genç Osman, çıktığı Lehistan seferi (1621) esnasında,
ordunun nizam ve intizamının bozulduğunu, harbde cengetmediği gibi sulh halinde rahat durmayan bir gürlih haline geldiğini görmüş ve yeni bir ordu toplayarak bu gürUbuortadan kaldırmayı düşünmüş, fakat muvaffak olamadığı gibi, teşebbüsünUn bedelini canıyle ödemiştirl •
Genç Osman'ın hal ve katlinden sonra daha da edepsizleşen Yeniçeriler, kendileri için bir engel tanımaz
hale gelmişlerdi. Bu hallerini Dördüncü Murad'ın saltanatının başlarında da devam ettirdiler. Ancak ilerleyen yıl
larda iktidarı ele alan DördUncü Murad, pilanlı davranı
şıyle asilerin ileri gelenlerini ortadan kaldırıpaskeri
talifeyi yeniden disiplin altına aldı. Ancak bu disiplinköklü olmayıp, devletin diğer mekanizmalarına da teşmil
edilen uzun vadeli bir çözüm getirmemiş, ancak O devrindirlik ve asayişinin temIninden ibaret kalmıştır2 •
Dördüncü Murad'ın ölümünden sonra da sadaret! de vam eden Kemankeş Kara Mustafa Paşa, idari teşkilatta ıs
lahat yapmak, yeniçeri ve sipahilerin sayısını azaltmak,mahlUlleri kaldırmak, vilayetlerde tahrir yaptırarak vergileri muntazam bir hale getirmek istemiştir. Osmanlı parasını yeniden ayarlayıp ıslah etmiş, hazinenin gelir ve- --- . _ .. _. ~ - ~. -
1- Şinasi Altuğj" "Osman II" mad., islam Ansiklopedisi,Ix, İstanbul 1964, s.443-448; tsmail HAmi Danişmend,İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi,III, İstanbul 1972,s. 290.299' Ahmed uevad, Tarih-i Askeri-i Osmani,I,İstanbul 1299, s.237-239. İsmail Hakkı Uzunçarşılı,Osmanlı Tarih!,III,kısım I, Ankara 1983, s.133-ı46.
2- Cavid Baysun,"Murad IV." mad.,İsıam Ansiklopedisi,VIII, İstanbul 1979, s.625-647; I.H. Danişmend, a.g.~.
s.384-386.
XXII
giderini düzene koymuştur. Narh meselesi ele alınmış, piyasada bolluk ve ucuzluk sağlanmıştır. Sarayın bazı kısım
larında da dUzenlemeler yapmıştır. Mustafa Paşa'nın yaptiğı ıslahat neticesinde hazineye senede 6.000 keselik birtasarrur temin edilmiştir3 •
XVII. asrın ortalarından itibaren devlet hizmetinde bulunan Köprülüler ailesine mensup vezirler de imparatorıu~n inhitatının bir müddet içinde olsa durdurulmasın
da ve bazı ıslahatların gerçekleştirilmesindehizmetleriolmuştur4 •
1683 ikinci Viyana muhasarasıyle başlayan ve1699'akadar deTam eden uzun harblerde, yeni asker yazılması
na ihtiyaç duyulmuştur. Uzun süren harb ve kaide dışı
alınan askerin tesiriyle disiplinde dikkat çekici birgevşeme olmuştur. Bu durumda Sadrazam Amca-zade KöprUlUHüseyin Paşa (1699-1702) düzenli bir ordu kurmaya çalxş
mış ve Kapıkulu Ordusunun yoklama maaşlarını teftiş, yeniçerilerin görevlerinf tam olarak yapmadıklarınL tesbitetmiştir. Barıştan önce Yeniçeri Ordusunun sayısı 70.000kadar olduğu halde, gerçek hizmet yapanların sayısı ancak lO.OOn"kadardı. Hüseyin Paşanın sadaret! zamanında
bu. sayı 70.000 1 den 34.000 1 e indirildi. Topcu Ordusu da6.000'den 1250'ye indi5 •
Osmanlı Imparatorlu~u'ndaXVII. yüzyılda yapılan
bu ıslahatlarda Batı Medeniyetinin tesiri yoktur. Bozulandüzeni kuvvete dayanarak yeniden temin etme "temeline dayanır. Bu bakımdan disipline dayalı bir karekter taşır. Buçalışmalar, ıslahata girişenlerin gösterdikleri şiddet vekararlılık derecesinde muvaffak olmuşlar ve onların mukadderine bağlı kalmıştır. Islahatçıların ölümUnden sonra dadurum eski halini almıştır6. .
3- Münir Aktepe,lIMustafa Paşa. Kemanke§" mad.,t~A. VIII.a.731. o
4- M. Tayyih Gökbııgin,"KöprUlüle~"ma~~, t.A. VI. s.892908; t.H. Uzunçarşılı, psmanlı Tarihi,III, kısım I,s.361-433.
5- Yücel Özkaya, ıvııı. Yüzyılda Qsmanlı Kurumları:. yepsmanlı Toplum Yaşantıs~, Anka~a 1985. s.29; t.H. Uzunçarşılı, Osmanlı Deylet Teşkilatında Kapıkulu Ocaklahı,"I, Ankara 1988, B. 490-491.
XXIII
XVIII. yUzyılın ıslahat çalışmaları Lale Devri veDamat İbrahim Paşa'nın yenilikleri ile başlar. Batı tesiride ilk olarak burada görUıür. Pasarofça muahedesinde (1718),devlet toprak kaybına. uğramış olmasına rağmen yeni seferleri göze alamayan İbrahim Paşa, sulh içinde sef.ahet yolunu tercih etti. Paris'e elçi olarak gönderdiği YirmisekizÇelebi Mehmed Efendi'nin sefaretnamesinin zahiri ahvaledair olan vechesinden ilham alınarak parkIar, bahçeler,mesire yerleri ile köşk ve yalılar inşa e~ilmiş,yalnızca
Avrupa'nın tekni~inden olarak matbalanın kurulmasına müsaade edilmiştir. Ayrıca bazı vergilerde düzenleme yapıla
rak hazineye gelir kaydedildiği gibi, malılUI bulunan Yeniçeri ulüfelerinin kontrol altına alınmasıyla bin beşyüz
7keselik tasarruf sağlanmıştır •1730 ayaklanmasından evvel, Haydarpaşa Sahrasında
Bostancı Ocağı'ndan seçilen Uçyüzkadar askerle Avrupausülünde talimlere başlanmışsa da, Patrona ayaklanmasının
zuhur etmesi, bu faaliyeti neticesiz bırakmıştır8 •i. Mahmud devrinde (1730-1745) Patrona Halii ve sair
isyank~rlar ortadan kaldırılmış ve sükünet sağıanmışsa-da9
Yeniçeri esamelerinin alınıp satılmasına da ilk defa budevirde izin verilmek suretiyle bozukluklara bir yenisidaha eklendil~ Bu devirde askeri Avrupa tarzında yetiştirmek isteyen ~opal Osman Paşa, aslen Fransız olup ihtida ile Osmanlı'ya iltica eden Humbaracı Ahmet Paşa (DeBonneval) 'yı Humbara Ocağı'nın ıslahına me'mür edilmiş
tir. Usküdarda topçu zabitlerine modern riyaziyat dersleri de vermeğe başlayan (1731) Ahmet Paşa'dan sonra bu işi
evlatlığı mühtedi Süleyman devam ettirmiştir. Bu teşebbüs
6- Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, V, Ankara 1983. s.55.7- MUn1r Aktepe,"Nevşehirli İbrahim Paşa" mad. t.A. II,
İstanbul 1964, s. 234-239; İ.H. Uzunçarş~lı,-rrsmanlıTarihi,IV, kısım I, Ankara 1982, s. 147-162; E.Z. Karal, a.g.e. 8.55-57; Faik Reşit Unat, Osmanlı Sef1rleri ve Sefaretnameleri, Ankara 1987, s. 53-59; I.H.Uzunçarşılı, Kap~kulu Ocak1ar~,I, Ankara 1988.s.l92-19~
Y. Ha1aço~1u, a.g«ı. s. 30.8- Niyazi Berkes,Türk ye'de Cağdaş1aşm~,İBtanbu11978,s.65;
İ.H.Uzunçarşı1ı,"HalilHamid Pasa~I T.M. C.V.İst.1936s:21.39- M.Münir Aktepe,"Mahmud I." mad. !.A.VII, İstanbuı,s~158-
160; İ.H.Danişmend, a.g.e. ıv. s. 20-21. .10- İ.H.Uzunçarşı1ı, Kapıkulu Ocakları,I, s.193~M. Nuri Pa
şa, a..e. 8. 114.
XXIV'.
sonraki mühendishanelerin nuvesini teşkil etmiştir. "Hen:"desehane" adı verilen bu m~kteb, yeni gelişmelerden ho~lan
mayan yeniçerilerin girişimleri neticesinde kapatıldıl.XVIII. asır Osmanlı ~adişahlarının en samtmi ısla
hatçı olanlarının başında üçUncü Mustafa gelir. Çalışkan,
ilme ve ulemaya hurmetkar bilhassa Garb kUltür ve tekniği·
ni çok iyi takdir eden Uçüncü Mustafa, bilhassa günden gUne belir.ı:ı . Rus tehlikesine karşı devleti ve orduyu ıslah
etmek istediği halde etrafında kendisine yardım edecek veböyle büyük işleri başarabilecek kıymetde devlet adamı bulamamıştır~ Hele Koca Ragıb Paşatnı.n ölümünden sonra artık
büyük iş görecek kimse kalmamıştır. Ordu ve donanmanın
ehemmiyetini hakkı ile kavramış olan Üçüncü Mustafa'nın
o~lu Selim ile yaptığı konuşmalardan Yeniçeri Ocağinın ıs
liha muhtac oldukunu g~Ndüğü, fakat bunun yapılamayacağı-
na 1na~dı~ı aalaşılıyor12 • Yine de bu şartlar altında ördunun bilhassa topcu sınıfını ıslah, Tophaneyi tanzim ve MÜ
hendis meKtebinin tesisi için elinden gelen gayreti sarfetti. ÜçUncü Mustafa bu hususlarda Baron de Tott adındaki
Fransızdan faydalandı. Hu devirde, 1747'de yeniçerilerinitirazı üzerine kapatılmış olan tiumbarahane ve Mühendishane mekteoleri Kağıthane'de yeniden faaliyete geçti. Kağıt-
hanede bir kışla kurularak ilk anda altıyUz nefer ileüarb tarzında yeni bir asker! ocak tesis edilerek Osmanlı
Ordusu ilk defa olarak süngü ile teehize başlanmıştır veOsmanlı topçuluğu ıslaha çalışılmıştır. Tott'un Tophane'de yaptığı ıslahatlar neticesinde yeni biçimde toplar do.-.külmUştür. Topçu arabalarının ıslahı ve sürat topçu kıta
larının teşkili de yine bu devirde olmuştu~3.
11- M. Cavid Baysun, "Ahmed Pasa(Bonneval, Humbaraeıbaşı)·mad. İ.A. I. İsta~bul 1978, s. 199; E.Z. Karal, a.g.e.s. 57; Bernard Lewis, Modern Türkiye'nin Doğusu,Metin
Kıratlı tereemesi, Ankara 1984, s. 48-49; N. Berkes,a.g.e. s. 66-68.
12- İ.H.Danişmend, a.g.e. IV, s. 40,56; Bekir Sıtkı Baykal,"Mustafa III." mad .. ·t.A.VIII. İstanbul 1979, s. 701; E.
Z Karal "Tanzimatta:r1'Evve1 Garblılaşma I!areketleri'JT~nzimat'Ifden ayrı bası~, Istanbul 1940;" s. 9.
13- İ.H.Uzunçarşılı,'a.g.mak.225-226;A.Cevad, a.g.e. s.250;E.Z.Karal. a.g.e. s.57-59; B.Lewis, a.g.e. s.49-50;Mithat Sertoğlu,"Sürat Topçularl.nmad. Osmanll. Tarih Lugall, İstanbul 1986, s.319.
.....
XXV
Sultan nçUncU Mustafa, bu delerli hizmetlerbuİen
!lIoıu;a geı;iye" ı.818h~t",,,-El y-~~lik.<.taraftarı, ı.sl8ha't ml~asıni d~V~~~~ttl;e~-ek''~e~erll; bir şehzAde olan Selimt 1
, -14 . .b.ırakmıştı~'" _ '
. . 'Birin~i .bdU'lh'am-id 'deVrinin başlarında ortadan kaı-
dırılan sUrat topçuları·HalilHamid Paşa'nın sadaret! sı
rasında daha mUkemmel olarak yeniden ihdas edilmesi yoluna gidilmiştir. ~Bki SUratci topcularınL yetiştiren Oberttekrar İstanbul'a geldi{l782). Sadrazam H.Hamid Paşa oc~a
ehemmiyet vererek mevcudunu ikibine çıkardı. Beyoğlu'nda 've Kağıthanelde talim gBren Sürat topçuları, dakikada yedi,sekiz merml atacak kadar tekamfil 'etmişlerdi ki, bu o deviriçin, çok iyi bir netice idi15 '. ~ .
Sultan i. Abdülhamid zamanında Fransız mütehasaısta
rılU.n d~la!e:~.1y~eyapılm~sı.düştiniilen' sal~ :ısl,ihatıa:r;4vus
~a'JlıJ1Da~kı-.;·,tı.~~i.~sa'HtUdimeti t nl. l;-');U:tehassıala...
, *~-_~.~!~i~~~~,~,~~;:~~.~.~,~·~:~1n~~ ,~~i~'~~.~:~Ş!~~~~"~' .H~lii~ Hamid. Paşa, .Yeniçeri .~lııiadıkıarı halde u1ufe alan. ve milnhalleri n gtz +:e~e~JiyI.:~ hazinenin zarara sokulmasının BuUne geçmeye ça-
, lıgmışsa da, bu lıak.şız, durUmdan menfaat temin edenlerin yay
g~r.aıarındclı1'çelrln~lş'. ve' bu işin tedrici suretde ocak e~r!dına faYdalarını gBstererek halletmek gerektiğine kanaatgetirmişti~;';'i{.'~i1'1ebude,!!~l:e yerli malı kullanılması mec-buri hAleg&tir:l.imiş, metYUk bulunan İbrahim MUtef'errika
>m~tbaas.ı·' lhyt~dıiı;iştlr~8,'
~4~ Ahmed Cevad.-a.g.e. s. 250-251, Bekir Sıtkı Baykal.a. Jt • mad. ;s. , 'lOS.
15- M. Sertollu.ıöa.:: tyer' t.H. iJn'uçarşılı, a.g.mak~ '\~,,~: 8., 2~6-22'l·.; ,,'i:' ' ..••...•,. '. ' ....•....' .
. ı·6;';;':lbii~,'t: ıe~$k;!ODseJc!zlnel> Ası-rda',ıpo.sa-'ve Tilrk Asker-.... :; ~ili" ,:'TBM', ~':yenlserl,' Cilt I.·SaY~·'4, Mart-Mayıs.
'stanbul' 19'3fh' ,Osman., Ergin, TUrkiye Maarlt Tarihi,lI.İstanbul 1940, s •. 266; E.Z.Kara1, 'SeliaIII!U1'1Hat-tıHUma;yunlar:ı -Bizam.-ı Cedit-" Ankara 1988,. s. 73.
11- t.H.Uzunçar,i1ı. a.s •.ak. s. 231-232.
18- M.Cavid :BaysUJl.•. "AbdU1hamld L"mad. İ.A,I. İstanbul1978, 8,-74.
XXVI
tt q tl n e tl Se 1 im ve ı s 1 a lı a 1f i k r !:
xvııı. yüzyılın başlarından itibaren tahta geçenpadişahların hemen hepsi Osmanlı Devleti'nin müesseselerinin bozuıdu~nu görmüş ve Batı kUltür ve medeniyyetinden faydalanarak ıslahat yapma arzusunu göstermişlerdirI.
Birçok Türk müellifinin kanaatina göre, Selim'deıslahat fikrinin daha genç yaşta yerleşmiş olmasında
babasının bUyük tesiri olmuştur2 , UçüncU Mustafa, Avrupa medeniyetinden faydalanarak vücuda getirdi~i müesseseleri teftiş ederken, oğlu Selim'i de yanında götürürve O'nu devlet işlerine alışt~rır, ö~renmesine çalışır
dı3 • Bu arada Selim, Avrupa'dan getirtilen mUtehaS31.sların çalışmalarını da görüyordu.
Uçüncü Mustafa oğlu Selim ile memleket meselelerini konuşuyor, bilhassa Yeniçeri Ocağı!nın.ısıahamuhtac oldu~nuı ancak şimdilik bunun mümkin olmadı~ını anlatıyor4 veltJeni bir ordu kurmadıkca düşmanlarımıza ga.lib gelmemiz imkansızdır ve Yeniçeri Ocağı ıslah kabiliyyetinde değildin" demekle, oğlunun yapması gerekenicraatı telkin ediyordu5•
Selim, babasının saltanatı zamanında, küçük yaş
ta olmasına rağmen, imparatorluğun içinde bulunduğu güçve fenadurumu görerek, o zamanlar başarılmasına çalışı
lan ıslahat ve yeni nizam hareketlerini, ara sıra buyolda girişilen teşebbüsleri ilgi ile takib etmiştfr6 •
l- Ahmet Cevat Eren, Selim III 'ün Bivo~rafisl, .İstanbulı964, s. 27.' .- ..:~~:., ... ,.
2- A.C. Eren, "Selim III." mad. İ.A, X. 8. 44.3- A.e. Eren, a.g.e. 8.6; Osman Turant Türk Cihan Hakl
mtrıeti mefküresi~II, İstanbul tar hsIz, s. 588.4- Bekir Bıtkı Baykaı,"Mustafa III.:" mad. t.A. vııı.
s. 701.5- C. Turan, a.g.e. s. 588-589.6- M.Tayylb Gökbilgin, "Nizam-ı eedid" mad. İ.A. Il,
s. 301.
XXVII
Şehzade Selim, babası Uçüncü Mustafa'nın ölümündensonra da serbest yaşayışına devam etti. Amcası l. Abdülhamid, ve1iahd şehzade1erin mecbur oldukları hapis hayatını
Selimte tatbik etmedi. Bu f%rsattan istifade eden Selim,çeşitli sanat dallarıyanında, memleket meseleleri ile dealakadar olmuştur. Yirmi yaşına geldiği zaman, devlet iş
lerine dair haricden malumatlar almaya başlayan Selim,Avrupa devletlerinin siyasetini, idari ve askeri teşkilat
larını öğrenmek için, Fransa Kralı XVI. Lui ile gizlicemuhabereleşme imkanı bulmuştur7 •
Hulasa edecek olursak, tlçüncü Selim'de ıslahat
fikrinin meydana gelmesinde, babası üçüncü Mustafa'nın,
devlet ve memleketin içinde bulunduğu hal ve Avrupa ilemuhabere ederek, oradaki gelişmeleri yakından takib etmesinin tesirleri olmuştur.
7- A.C. Eren, a.g.m. s. 441; E.Z. Karal, Selim III 'ünHat-tı HUmayunları, Ankara 1988, s. 13-19; İsmail·Soysal, Fransız Ihtilali ve Türk-Fransız Diplomasimünasebetleri, Ankar 1987, s.55-6l1 I.H. Uzunçarşılı,"SelIm III 'ün Veliahd iken Lui XVI ile Muhabereleri,Belleten, Ciıt II, Sayı 5/6, 1938, s. 194-216.
tt ç U n c U S e 1 i
i s t e m e s i v e
XXVIII
m' i n 1 a y i lı a1 a y i hal a r:
Umümi ahval izaha çalıştığımız merkezde iken; 1787/l788'de başlayan Avusturya ve Rusya savaşlarında ordununağır mağlübiyyetlere sürüklendiği bir sırada tahta çıkan
(1791) ÜçüncU Selim, harbin elde edilecek bir galibiyyetle ve yUz aklığı ile neticelendirilmesi, hatta Kırım'ın
kurtarılması için bütün gayretlerini sarfetmesine rağmen,
istenilen muvaffakıyeti elde edemedi. Savaştan yüzü olmayan yeniçeri ve süvari bölUkleri, daha savaşın başların
da ısyan etmişler, ordugahı yağmalayıp, kumandanlar.ına .saldırmışıardıl • Memleket ve devletin hemen her müessesesinde eksiklik ve aksaklıklar olmakla birlikte, bilhassabu savaş esnasında en fazla göze çarpanı, askerlyyenindurumu idi. Devletin düşman nazarında küçük düşmesine sebeb, Osmanlı Ordusu'nun son asırda Avrupa'da icad olunan.ve gUnden güne gelişen yeni harb teknikleri ile asker eği
timinden habersiz kalmasıydı2 •Bu gidişe engelolmak isteyen Üçüncü Selim'i, iki
Rus harbinden ve Kırım Hanlığ~ gibi bUyük bir İslam memleketinin kaybedilmesinden doğan3 ve "Askeri·taife cengeylemez ve zabitan etdirmez, cümlesi hain.·•• 114 dediği ordudan Umit kesmesi,bu tehlikeli ve zarüri işe daha fazlabir ciddiyet ve azimlebaşlamaya sevk etmiştir5 •
Ocak subaylarının;şu itirafı Üçüncü Selim'in nekadar haklı olduğunu açıkca göstermektedir; Koca YusufPaşa ile Yeniçeri Ağası ve sair subaylar arasında, henüz sona eren seferdeki vaziyyet hakkında konuşulurken,
subaylar hep bir ağızdan şu itirafda bulunmuşlardır,"Biz
bu defa yüzyirmibin'den ziyade ocaklu askeri iken, sekizbin Moskov askeri Tunayı geçti ve üzerimize gelüp sebatgösterdi. Düşmanın böyle nizamlı askerine bizim askerimiz
1- A. Cevad, a.g.e. s. 250-260; Ahmed Cevdet, Ta.rih-iCevdet, İstanbul 1309, s. 4.
2- A. Şeref, a.g.e. s. 284.3- Yusuf Akçura, Osmanlı Devletinin Dagılma Dönemi, Anka
ra 1988, s. 45.4- A.C. Eren, a.g.e. s. 25.5- Y. Akçura, k~za.
xx.ıx
böyle nizamlı askerine bizim askerimiz yeni harb usullerini bilmeyince karşı gelemedi. Bu hal ile kıyamete kadar zafer görülemez." demişlerdir4 •
Artık Osmanlı devlet adamlarınca da, Osmanlı Devleti'nin mUtemadiyen dUşmanlarının tecavlizlerine maruzkalmasının Türk ordularının yeni harb usullerine göreteşkilatlanmamış bulunmasında görülüyor ve Osmanlı Devleti'nin yeni bir harb sanayii vUcuda getirmedikee dUş
manlarına asla mukabale edemeyeee~i biliniyordu5• Sonharblerde meydana gelen hezimetler, devlet adamlarının
dikkat ve uyanmalarına ve bilhassa son savaşta herkesin"Muntazam bir ordu 'vUeuda getirilmesinden başka çareolmadı~ı"nı iyice anlamala~ına sebeb oldu6 •
Rus seferinin devam etti~i esnada tahta çıkan III.
Selim, Devletin her yönden ıslaha muhtae olduğunumüşahede
ile yeni usule niyyet ve bilhassa nizamlı asker meydana getirilmesine kesin olarak azmetmişti. Fakat bu hususda yapılması lazım gelenin ittifakla yapılmasını, muvaffakolunabilmesi için lUzu~lu gör.en Seıim, ulema ve ileri·gelenlerden "nizam-ı devlete dair" birer layiha kaleme almalarını emir ve irade etmiştir. Hatta ordu henUz Silistre'de iken Serdar-ı ekrem Koca Yusuf Paşa'ya gönderilmiş
olan hatt-ı hUmayunda, nizam-ı devlete dair herkesin mütalaaları kaleme alınıp sonra hepei birden dikkatle seçilip tahkik edilerek, yeni kanunlar konulması ile bundan sonra bunlarla amel edilmesinin arz-ı şahaneleri olduğu Te şimdiden başlanmak lazım geldi~i. bu hususda rÜtbe ve memüriyyet aranmayup kimseye suç lsnad olunmayacaktır. Herkes din ve devletin menfaatine kabul ettiği mütalaalarını kaleme alıp. sonra maddeler biraraya getiriliphulaseten yazılarak, her hangisi beğeniImiş ise bUtün teferruatı ve lazım olan şartlar ve kayıtlar tafsilatıyle
4- A.• Cevdet, a.g.e. s. 5.5- A.O. Eren, a~g.e. g. 27.6- A. Cevdet. ~.
xxx
tekrar kaleme alınmak lazım gelece~i,tenbihleriniihtivaediyordu? Bunun Uzerine devletin ileri gelenleri birerlayiha arz etmişlerdira.
Bu layihalar, Koca Yusuf Paşa'nın Sadaret'den azIolunması üzerine, Melek Mehmed Paşa'nın sadareti zamanın
da hulasa ve tetkik olunmuştur. Asıl maksad en acil ihtiyac olan taliml~ asker tertibi idi9 •
III. Selim'in üzerinde ehemmiyetle durduğu mes'ele,yenibir askeri teşkilatın kurulması idi. Hatta daha ısla
hat programının hazırlanmasından evvel bu husu.sda harekete geçmiş ve İstanbul'a dönen askerin bir kısmını A~ayeri
(Arkeoloji Müzesi'nin olduğu yer) denilen talimgaha naklettirip, Avrupa ordularının talim ve terbiye usu.llerinegöre yetiştirilmelerine başlanmıştılO.
Ahmed Cevded Paşa'nın "Layihalar Sultan Selim HanHazretlerine erz edilip, tek tek Padişah tarafından mütalaaolundu. İşin usulüyle ve kolaylıkla yürütülebilmesi içinelbir1i~i ile layihaların hepsinden bir nUsha telhis olunmasını irade buyurmasıyle bu layihalardan önce asker tanzimine, ikinci olarak yevmiyye hUBuBuna yani askerin ulüfesine, sonra da Topcu, Humbaracı ve sair ocakların ısla
hına dair olan fıkralar hulasa vechile derc olunarak işbu
yedi S'ene evailinde bir risale tertib olunmuştur"~~ demesinden çalışma mevzümuz . olan risalenin bu risale oldu~
ve 1207 senesi başlarında yani Miladi 1792 yılı sonların
da meydana getirildi~i anlaşılmaktadır.
Elimizdeki risaleye göre 1ayiha verenler şunlardır:
i. Koca Yusuf Paşa: Layihasını verdi~inde SadaretMakamında bulunuyordu. Onun için layihasının süreti Uze~'
rine maili olarak, "Tarar-~ Hazret-i Sadaret-penahi'denlayıh-ı hatırı••• nı Kaydı konmuştur. Askeri hususlara dair görUşlerit'Nizam-ı askere, tüfengci tertibine, tüfengcl
7- A. Cevdet, a.g.e. s. 6.8,9- lfeza.10- A.C. Eren, a.g.mad. s. 447a.11- A. Cevdet, a.g.e. s. 10.1 - Bak. ~SMA. E.447/9'a.
XXXI
maddesine, Delil tiifesine~ Topcu maddesine? ve Humbaracıve Lağımcı nizamlarına dair4 başlıkları altında risalemetnine kaydolunmuştur.
Yusuf Paşa layihas~nda bunlarda~ başka, yapılan
mUba~aalarda ve vergi toplanmasında usUlsUzlük ve zulmyapıldı~ını, sefer levazımitının temini sırasında kulve yetim hakkına tecavüz edildi~ini, taşralarda ağalar,
derebeyler, ayan, hUkkim ve mübayaacıların halka zulmettikleri, mansıblarından azledilen vezirlerin geçtikleriyerlerde halkdan zorla vergi topladıkları ve di~er devlet görevlilerinin de buna alet olduğu, rUşvetle kendinibir mansıba tayin ettirenlerin, verdiklerini elde edebilmek için halkdan kanunsuz vergi topladıkları, sık sık yenilenen tayinlerle bu zulmün de tekrarlandığı, bundan sakınmak gerektiğini beyan eder ve vezirlerin kendi malları gibi koruyup, halkın rahat etmesi için mansıblara ömUrboyu kaı~ak Uzre tayin edilmelerini teklif eder. Vüzerave havassa verilen malikane usülü hassların ibtal edilmesini tavsiye ede. Yusuf Paşa, halka zulm edenlerin azIile kalmayıp kanun üzre cezalandırılmalarını istemektedir.
2. Defterdar Mehmed Şerif EfeDdl: Layiha istendiginde, orduda defterdarlık vaztfesinde bulunuyordu. Bilahere vezir olmuştur. Layihasının yazma halindeki suretiTSMA. E.447/3'dedir. Bu layiha "Tarih-i Osman! EnctimeniMecmuası"nın 7. sene, cUz' .38, İstanbul 1334, s.74-88'deneşredilmiştir. Askert hususlardaki görüşleri; Nizam-ı
askere: YerlU neferatı yevmiyyesine? Topcu nizamına? veHumbaracı ve Lağımc~ ocakları nizamına dair8 olmak Uzreelimizdeki eserde verilmiştir. Layıhanın tam metni neşr
edilmiş olduğu için diğer teferruatı vermekten sarf-ı
nazar ettik.3. Muhasebe-i evvel El-Hac İbrahim E!endl:"Gizli
sıtma" lakabıyla meşhur olup, "Nizam-ı Ced!d" devrinin
2- Bak.Metin kısmı, .s~ 1-6.3- :Bak.Metin kısmı, s. 72.4- Bale.Metin kısmı, s. 91-92.5- Bak.Metin kısmı, s. 20-24.6- Bak.Metin kısmı, s. 56-57.7- Bak.Metin kısmı, s. 75-76.
XXXII
en mam! ve menfur şahsiyetlerdendir. Bilahare SadaretKethtldalı~ı g~revinde bulunmuştur. Layihasının suretiTSMA. E.447/5 ve 6'dadır. Layihasına isim kaydedilmemiş
tir, fakat elimizdeki risale ile karşılaştırmak suretiyle layihanın kendisin~ ait oldu~nu tesbit ettik. Asker! meselelerle ilgili g~rüşlerl elimizdeki risalede şu
başlıklar altında verilmiştir: "Asker maddesine da'ir~
"Asker tanzImine da'ir19 "Yevmiyye maddesine da'ir1l0 ve"Sipah ve Silahdar ocai:ları nizamına datir~ll
Di~er g~rüşleri; Devlet düzeninin bozulmasının sebebini şeriatdan ayrılmış olmakta g~rür ve eski gUce yeniden kavuşmanın yegane yolunun yine şeriata tamamen uyulması.- şartına ba~lı olduğunu söyler. Memleketin içinde bulundu~ı karışıklıklar sebeb ve kaynakları araştırılarak
ve işten anlayanlarla istişa.re ederek "şer-i şer!f" hükümleri çerçevesinde adaletden ayrılmadan halletmek gerekti~i g~rüşündedir.
Devlet hizmetinde çalışacaklar ehliyetli ve liya~
katli kimseler arasından seçilmeli, kabiliyyetlerine g~
re de~let ~~zmetinde istihdam edilmelidirıer,g~rUşünUmüdafaa eden İbrahim Efendi, öevlet düzeninin bozulmasının
sebebi olarak rüşvet, g~steriş ve israfı g~sterir. Bununyanında hatır için mevki ve makam verilmesinin sakıncala
rı da ele alınmıştır. İsrafa sebeb olan malların idhalinin önlenmesi, taşralardan vergiler ve mezalim dolayısıy
la İstanbul'a g~ç yüzünden nüfusun ve dolayısıyle hayatpahalılığının arttığı, bunun ~nüne geçmek için narhds düzenleme yapılması ve paranın yeniden ayarlanması gerektiğini ifade eder12 •
Vilayetlere ehliyetli valiler tayin edilmesi veen az Uç yıldan evvel azI edilmemeleri; vali, hakim,ayan ve zabitlerin halka zulüm yapıp onların sırtından
geçinmelerinin ~nlenmesi; Rumeli'de halka zulm ve taarruz eden eşkıyanın da~ıtılmasını-8ng~rUr.
8- Bak. Metin kısmı, 8 ..93-94.9- Bak. Metin kısmı, s. 34-35.
10- Bak. Metin kısmı, s. 55-56.11- Bak. Metin kısmı, s. 87-88.12- Bak. TSMA'~ E.447/5.
XXXIII
İbrahim Efendi, mali konularda, devletin', gelirleri -'nin giderlerini karşılayamadığını ifade ile tasarrufa gayet önem verilmesini ister. Halka yüklenen vergilerin gittikce arttığını, müıteziml~rin halkdan zulm ile vergileripeşin olarak toplamakda ve bu arada tefecilik yapmakda olduklarını, bu yUzden devletin gelirleri hatır için mechulkişilere teslim edilmemesini ve bu işlerin mutemed kişile
re havalesini taleb eder.Askeri. mühimmat hususunda; sadece savaşta değil,
barış zamanında da harb mühimmatına önem verilmeli, hertürlü silah ve cebhanenin ve bilhassa barutun temini sağ
laDmalı, Cebehane, Tophane, topcular, arabacılar mühimmatına da önem verilmelidir. Malzemenin eskimiş ve kullanılmış ~lanları terk edilmeli, yerine sağlam olarakyenisi imal edilmelidir, diyen İbrahim Efendi, ateşli silahlar fenninde işe yarayacak usta topcu neferatının sayı
sının arttırılmasını ve eğitimlerine ihtimam gösterilmesini ister.
İbrahim Efendi netice olarak, en mühim meseleninKırımf.1i.l1 yeniden fethi oldu~nu, bunun için donanmanın
kuvvetlendirilmesinin, tersanenin mükemmel bir nizama kavuşturulmasını. neferat ve mühimmatının takviyesini elzem görür. Ayrıca, Anapa taraflarının öncelikle kontrolve zabt u rabt altına alınması gerektiği kanaatindedir13•
4. Tevkii El-Hac Mehmed Hakkı Bey: Sözünü esIrgemeyen biri olarak tanınırdı. Bilahare vezir ve paşa unvanlarını almıştır. Asker tertibi ve tanztmi~4 ile yevmiyyenizimına15dair görüşleri m~tin kısmındadır. TSMA,. E.447/7'deki layihasının suretine bakdığımızda daha başka görüş
ve tekliflerinin olduğunu da görüyoruz.Devlet işlerindeki aksama ve bozuklukların kayna
ğı ve sebebi, tayinler yapılırken, rüşvet, adaıı kayırma
ve yolsuzlukların olması, ehliyetsiz ve işten anlamayancahil kimselerin işbaşına getirildiği; devlet müesseselerindeki bozukluklar müzmin hale geldiğinden kısa zamanda
13- Bak. TSMA. E.447/6.14- Bak. Metin kısmı. s. 47-49.15- Bak. Metin kısmı. s. 7l~72.
XXXIV
dUzeltilemeyece~i, bunun için pratik çözUmler getireceknizamnameler hazırlanması ve bunlara harfiyyen uyulması,
işlerin yUrUtUlmesinde ortaya çıkacak engellerin kaldırıl
ması gerektiği tal~b vegörUşUndedir.
Boğdan bölgesinin elde tutulabilmesi için, Ruslarakarşı mUstahkem kilit durumunda kaleler inşası, asker,malzeme ve diğer ihtiyacların her zaman hazır bulundurulması gerektiği kanaatind_dir.
Reayanın ayanlara ezdirilmemesi, devlet tarafından
korunması, her kazaya ehil ve iş görecek ayanlar tayinedilmesi ve sefer zamanında bunlardan istifade edilmesiniteklif eder.
Barış zamanında Rumeli'den sağlanacak zaAtreniumUnasib yerlerle hıfzedilmesi, gerektiğinde gereken yerlere sevkedilmesindeki önemi bilhassa vurgular.
5. De~ter Em!ni Ali Ra'ik Efendi: Layihasının sureti T8MA. E.447/S'dedir. "Asker ahvaline da'ir" görUşleri
metin kısmındadır16 •Ayrıca layihasında, sefer için lazım olan para,
asker, zahlre ve mühimmat oldu~nu, lUzumlu mühimmatın
sevkine ihtimam gösterilmesi, satın alınmasında vazife~
lendirilecek kişilerin doğru ve namusIu kimselerden seçilmesine dikkat edilmesi ve bu esnada halka ve esnara zulmedilmemesi gerektf~ine işaret eden Ali Ra'ik, eşkıyanın
Rumeli'de halka her türlU zulmU yapmakta olduğunu, haksız vergi ~oplandığını ve bir takım kims~lerin halkı köle dunımuna getirdiğini anlatır, Memleketin mamur halegelebilmes! için halkın huzuru ve idarecilerin adaletliolması gerektiğine inanan Ali Ra'ik Efendi, layihasının
son kısmında Rumeli'deki sosyal karışıklıklara temas ermiştir.
6. Firdevst Efendi: Layiha verdiğinde Ordu-yı HUmayUn'da Re'isü'l-küttab idi. Layihasının sureti T8MA.E.447/l0'dadır. Risalemizde "Tezklre-i evvel" olarak geçmektedirI? Asker! hususdaki görüşü metin kısmındadırlS.
16- Bak. s. 42.17- Bak. Metin kısmı, s. 61.18- Keza.
xxxv
Bunun dışında şu hususlara temas eder; Müteferrikave çavuş gediklerinin ehline verilmediği,ve verilirkenusule riayet edilmediği; Ey~let Askerinden alaybeyi ve diğer yüksek zümreye akraba ve yakınlı~ı olanlarla rüşvet
verenlerin seferlere katılmayıp, kimsesiz ve zavallıların
sefere gittikleri, bu durumda iyi bilinmeyen ve erbabı olmayan kimselere alaybeyilik verilmemesi gerektiği, rUşvet,
rica ve şefaatle kimseye timar ve zeamet verilmemesi, veren alaybeyi olur ise, cezalandırılıp, verdiği t!mar vezeametin geri alınması, Eyalet Askeri·nin nizamına çalı
şılması, bu sağlandığı takdirde daha çok zaferler kazanı
labileceği görüşündedir.
Devletin zahire anbarı durumundaki'Rumeli, bir takım asIler elinde, köy ve kasabalar harab hale gelmiş,
devlet memurları vazIfe mahalline gidemez olmuştur. Buasiler te'dib ile Anadolutda bir adaya yahüd memleketinuzak bir mahalline sürülmelidirler, diyen Firdevst Efendi,timar ve zeamet sahibIerinin sefere çağrıldıklarında gitmeyip, hazineden karşılık beklediklerini beyan ve alaybeyibayrağı altına_toplananlarında R~ell'nin eşkıya ve serseri takımından ibaret oldu~nu, bunların da hiç bir işe
yaramadıklarını beyan eder.Rumelitde mılunan ve harblerde bir işe yarayacağı
umulan Tatar taifeslnin ise, uzak mahallerdeki bIr yereyerleştirilmedikleri takdirde, eşkıyayı başlarına toplayarak Rumeli'yI isttlaya kalkışabilecekleri endişesini taşı
yan Firdevst Efendi, Anadolu ve Rumelildeki halkın zayıf
lığını, sefer vukuunda asker çıkarılarnamasınınmesüllyyetini ayan, zorba ve mütegallibeye yükler ve bunların bu~tlm, hıyanet ve şekivete yeltenmelerini kendilerinin bazı
mahallerden destek görmelerine bağlar.
Zahtre hususundaki görüşü de şöyledir; Anadolu veRumelideki bol zahtre üretilen yerlerden, rayic bedellealınacak zahire uygun yerlerde depolanmalı, gerek harb zuhuru', gerekse bir kıtlık halinde ihtiyac duyulan yerleresevk edilmelidir.
XXXVI
7. Sun't Ef'endi: Divan-ı Hümayıin Beylikcisi.Askerin durumul9 ve yevmiyyesinin nizamı20 hususundaki görüş-oleri metin kısmında verilmiştir. TSMA. E.447/11 de suretibulunan layihasında şu görüşlar. de yer verir;
Devletin zayıf düşmesinin sebebIerinden biri, rütbeli vezirlerin, mirimiranların, kapueubaşılarınve sairgörevlilerin çoğalmasıdır. Taşradan gelip asker tayinatı
alanların, devlet hizmetine girenlerin ço~alması, üretimin düşmesi pahalılığın sebeblerinden.gösteril1r ve bundan böyle devlet hizmetine adam alınmaması, tayin verUtbe vermede titiz davranılması tavsiye edilir.
Ekonomik konularda da, israfdan kaçınmayı, yabancı mallara'rağbetin azaltılmasını ve nakit paranın hazinede tutularak sefer zamanında sarf edilmesini tekllfeder.
8. ERver! Efendi: Sabık Tezkire-i evvel. TSMA. E.447/l'deki isimsiz layiha suretinin Envert'ye ait olduğu
nu tesbit ettik. VakanUvislik hizmetinde de bulunan Envert'nin askert hususlardaki görUş ve tavsiyeleri, Ocakağaları ve yevmiyyeleriyle yeniçeri ve yeniçerinin nizamına dairdir2ı..
Envert Efendi askert meselelerden başka, devletişlerinden sorumlu olanların kanun ve şeriate uygun hare~
ket etmeleri gerektiği, devletin ancak böyle gUçlti ve payidarolabileceği, me'muriyyetlerin ehil kimsel're verilmesi, ım1ktedlr olmayanlara yapamayacakları işlerin hav4le edilmemesini ve vezirlerin sayılarının sınırla.dırı~
masını beyan ve tavsıye eder.Envert Efendi devamla, timar sisteminin nizam altı
na alınmasını ve bunun için mutemed alaybey~er tayin edilmesini ve ttmarların sefere gUcü yeten kimselere verilmesini ve değiştirilmemesinitavsıyeeder •
•19- Bak. Metin kısrnı;, s. 45-47.20- Bak. Metin kısmı, s. 65. '21- Bak. Metin kısmı, s. 63-64.
XXXVII
9. Kırım!-zade Tatarcık Abdullah Molla Efendi: Anadolu ve Rumeli Kazaskerliği gö~evlerinde bulunmuştur. Layihası Cevded Paşa'nın üzerinde en çok durduğu layihaların
başında gelir. Oldukca teferruatlı ve uzundur. İstanbul
Universitesi kütüphanesi TY.2708'de ve 3377'de, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı.Mahmud Bölümü no-4890'da, ayrıca yine Süleymaniye Kütüphanesi Mikrofilm Arşivi no-2393'de Paris Milli Kütüphane '.deki nüshasının mikrofilmi bulunmaktadır. Abdullah Molla'nın layihası TOEM'nın 7. sene, cUz 41,s. 257-284; cUz 42, s. 321-346 ve 8. sene, cüz 43, s. 1534'de neşredilmiştir. Bu neşr nlishasının enclimen azaların
dan Ahmed Tevhid Bey'in Kütüphanesinden te'min edildiği deaynı yerde belirtilmiştir. Abdullah Efendi layihasının bu
yayın nlishasınıesas alan ve yazmalarına inmeden yapılan
bir tez çalışmasından önsözde bahsetmiştik. Layihanın asker maddesine dair olan eihetleri için bak. metin kısmı
s. 6-14 ve 92-93.10. Rasih Efendi: Rikab Xethüdası. LaYihasının as
lı ve tam metni tesbit edilememiştir. Asker husüsundakigörüş ve mütalaaları metin kısmında s. 36-38, 66-71 ve79-83'dedir.
ll. Salih-zade 'nin layihasının asker husüsuna da-'ir görüşler metin kısmı s. 39~40 ve 59-60'dadır.
12. Çavuşbaşı ·Mehmed Raşid: Ordu-yı HümayUn'da Re~
isU'l-küttablık ve Rikab-ı RUmayUn Re'isliğl hizmetlerinde de bulunmuştur. "Nizam-ı askere da'ir" görüşleri metinkısmında s. l4-20'de, "Yeniçeri yevmiyyesine da'ir" görüş
leri 4e s. 49-53'dedir. Layihasının aslı veya süretinerastlanamamıştır.
13. Abdullah Birrr Efendi: Re'isU'l-küttab. Ziştovi
ve Yaş görüşmelerine birinci murahhas olarak katılmış kıy
metli bir ilim adamıy:d~. "Askerin ahva,li ve nizamına da'ir"görUşleris. 24-28; "yevmiyye- husüsundaki görüşleri ises. 55'dedir.
XXXVIII
14. Mustafa Raşid Efendi: Kethüda-yı Sadr-ı ali."Köse Kahya" nainıyle de tanınırdı. Asker ahvali, nizarnı
ve yeni bir asker tertib' edilmesine da'ir görüşleri s.28-34'dedir.
15. Veli Efendi-zade Emin Efendi: "Asker ahvalineda'ir" beyanlari çalışmamızın metin kısmı s. 4l-42'dedir.
16. Mustafa. tffet Efendi: Mabeynci. "Asker niza-mı
na da'ir" görüş ve beyanları s. 43-45'dedir.17. Hayrullah Efendi: O devrin ileri gelenlerinden
olan Hayrullah Efendi'nin askerin yevmiyye nlzamına da'lrgörUşleri s. 58-59'dad1r.
18. Osman Efendi: Defterdar-ı rikab-ı Hümayıin. Tersane Eminliği de yapan Osman Efendi, "Moralı" unvanıyle
tanınırdı. İki defa Dertardar olmuştur. Maıi işlerde liyakat sahibi olduğu biırnir. Layihasının aslı bulunamayanOııman Efendi'nin "Topcu nizamına da'ir" görüşleri metinkısmında, s. 77-78'dedir.
19. Brentano22 : Layihasınınba~ tarafınd~n bir_kısım risalemize aYnen aıınmıştır23 • TSMA. E.447/4'de suretibulunan layihasının risaleye alınmayan kısmında şu hususlara temas edilmiştir;
Devlet-i Aliyye'nin askeri meseleleri düzene girdiği takdirde, düşmana galib geleceği muhakkaktır. bu düzeni sağlamak için önce, askerin askerlik mizacına ters düşen mesleklerle olan ilgisi, subayları ikna ediler.k kesilmelidir. Sonra peyder pey askeriyyenin tasfiyesi ve dü
zene sokulması düşünülmelidir. Bunu yapabilmek, subayların
hoşnut edilmeleri, bolca menfaatlendirilmeleri ve hoşgörü
ile muamele edilmelerine bağlıdır.
Askerin tanzim ve tertibinin takımlar halinde nasıl
olacağını ve nasıl talim yapacağını,' bu takımların kaçarkişiden meydana geleceğini ve subaylarının durumunun neolacağını anlatır ve bu düzenin aYnı zamanda harb düzeniolacağını teyid eder. Müteakıben şunları beyan eder;
22- Hakkında daha fazla bilgi için bak. Kemal Beydilli,"İ atius Mourad ea D'ohason Muradcan Tosun a n, !tt
, Sayı 34, stanbul 1984, s. 264-266, dipnot 85.
23- Bak. Metin kısmı, s. 93-98.
i .
XXXIX
Askerin harb harekatı Uzre tertibIenmesi kısa zamanda mümkündür. Bunun için bir seneye ihtiyac vardır.
Eğer Yeniçeri taifesi gayret ederse bu kadar bile slirmez.Bu düzen taşralarda da meydana getirilebilir. Harb harekatı nizamı sağlandıkdan SOBra ortaların düzenlenmesine ge~
çilebilir. Böylece yavaş yavaş askerin düzene sokulması
ve memleketin muhafazası sağlanacaktır.
Serhaddın takviyesi ve ıslahı hakkında da tedbirlerileri süren Erentano, bu konu için üç senelik bir plan su-nar.
Brentano, kendisinden önce, gerek Fransız, gereksesair subayların umur-ı harbiyyeye dair arz ettikleri mUtalaalarda, Osmanlı askerini Avrupa askeri usulünce tanzimetmeye kalkışmalarını eksiklik ve hata olarak kabul ederve askerin menfaatine uygun tatbikata ihtimam göstermeyipkalem ehlini ve subayları nefret ve dehşete düşürerek Yeni çeriden ayrı bir asker tertibine kalkıştıklarını beyaneder. Buna karşı kendisinin, devletin kanunlarını esasalarak ve ortaların düzenini değiştirmeden, yavaş yavaş
mevcud askerin talim ve terbiyesine ihtimam ve gayreti 'tercih ettiğini kaydeder. Bu durumda Erentano'nun yenibir askeri teşkilatdan ziyade eski ocakların ıslah vemodernize edilmesi fikrinde olduğu anlaşılmaktadır.'Düşün
düğü yenileştirme ve tedbirlerinimaddeler halinde sıra-··
layarak göstermiştir.
Ahmed Cevded Paşa, bunlardan başka iki kişiyi dahalayiha verenler arasında zikreder. Bunla~ görüş ve teklfflerini ikişer satı,rla geçiştirdiği Laleli Mustafa Efendi24
ile aşir Efendi'dir25 •Aşir Efendi, "Yeniçeri Ağasılnın padişa.hın itimad
ettiği kimseler arasından seçilmesini ve subaylarda olanyevmiyyelerin kayıtlarının silinmeslni" tavsiye eder.
Laleli Mustafa Efendi ise, "Yeniçerilerin, ağaları
marifetiyle tertib ve disiplin altına alınmasını" tavsiyeeder.24- A. Cevdet, a.g.e. s. 32.25- A. Cevdet, a.g.e. s. 35.
XL
İgnatius Mouradgea D'ohsson (Muradcan Tosunyan) 'ın
da bu meyanda bir layiha verdi~i şübhesizdir. Fakat layihasını bunlardan sonra. verdiği için', mevzumuz olan risalenin meydana getirildi~i de~erlendirmeye girememiştir.
Şöyle ki; Risaleye al~nanlayihalarKoca Yusuf Paşa'nın
sadareti zamanında verilip Melek Mehrned Paşa zamanında
tesbit edilen bir heyet tarafından değerlendirmeye alın
dığı halde, Drohsson o tarihlerde henüz Fransa'dan İstan
buıra yeni gelmiş, aa.ha sonra da layihasını vermiştir26 •Bundan dolayı Drohsson'un layihası risale haricinde kal-
27mıştır •
Bunlardan başka TSMA. E.~47/2'de, "muharririninkaleminden çıktığı gibi orjinal haIiyle~ tahmin ettiğimiz
bir layiha vardır ki, kime ait Olduğunu tesbit etmek mümkün olmadı. Öncelikle askeri vaziyete temas edilen bu layihada hulaseten şöyle denilmektedir;
Asker zümresini düzene koymak düşünüldüğünde, yeni,bir askeri zümre meydana getirmek mümkün değildir. Fakatbaşıbaş,perişan, tembelliğe ve firara alışmış mevcud askeri. derece derece düzene koymak, Unvan, ıstılah ve kılık
kıyafetlerini eski hali ile bırakarak, frenk usulünce talimli bir hale getirmek mümkündür. Şöyle ki,'askeri talimve tertibde frenk usdIleri tatbik edildiği halde, tatbikedilen usulün mahiyetini açı~a-vurmayup, Yeniçeri zlimresini iltifat ve ihsanlarla oyalayıp gayet gizli tutma~.
Frenkce tabirIeri ocağın eskiden kullana geldikleri taairlere tebdtl ederek, durumu açığa vurmamak. Bu arada birtaraftan da durumu askerlik vasıflarına uymayan ocak mensublarının çaresine bakılması tavsiye edilen layihada,asker zUmresinin ilmiye zümresine üstün gelmesi de tehlikeli görülmekte ve askerlere yapılan ıltifatın· onları
26~ Teferruatlı bilgi için bak. Kemal Beydilli, a.g.mak.s.'257-260.
27- R.Z. Karal, önsözde bahsi geçen neşriyatının ilk sayfasında layiha veren zevatı sıralarken, Sun'i'yi Safiolarak kaydettiği gibi, ItEnveri" ismini yanlış okuyarak layiha verenler arasına bir de "Nuri "yi katmıştır•.Brentano ismi de Bertrand şeklinde imla edilmiştir.
XLI
şımartaca~ı beyan edildikten sonra, zamanın en kuvvetlisilahı ile silahlanmanın dinibir vecibe olduğu deliıle
riyle anlatılmaya çalışılmıştır.
XLII
NET t e E
III. Selimtin, devletin ıslahıyla ilgili olarak"layiha"lar istemesi ve bundan ne gibi bir amaç gUttüğU
hakkında çeşitli fikirler ileri sürülmüştür. III. Selim'in daha şehzadeliğinde devletin gidişatından memnun olmadığı ve tahta çıktığı andan itibaren bu kötü gidişe
bir son verme azminde olduğu bilinmektedir.III. Selimtin devl~t ricalinden birer layiha is
temesindeki maksat, muhakkak ki yalnızca uzun yıllar
devlet hizmetinde bulunarak tecrübe kazanmış kimseleringörüşlerinden istIfade etmek değildi. Padişahın, planladığ~ geniş çaplı reform uygulamaları, daha geniş tabanlı
mes'ul bir kaideye iatinad etdirmeği de düşündüğü şübhe
sizdir. Ancak eserine "Eğer layiha istemekden maksad,yapılacak nlzamlarda devlet adamlarının retylerini toplamak davası olaa idi, bir'umumi mecliade yeni nizamın
.yapılma~ı gereğini onlara ~a$dik ittirmek kafi gelirdi"l.kaydını düşen Cevdet Paşa, layihalarda serdedilen fikirlerin kifayetsizliğini de dile getirmiştir. Gerçekdende layihalar, III. Selim'e devlet adamlarının liyakat vedirayetlerini ölçme imkanını vermiş olmalıdır.
III. Selim'in giriştiği ıslahat hareketi, özellikle 1768'den beri devam eden, Kırım'ın kaybı dahil uzun veiki cepheli savaşlar ve bunların ac~lı safahatının bütünçıplaklığı ile gözler önüne serdiği kötü gidişin bir tedbiri idi. Layihalarda ortak olarak ifadesini bulan, ordunun içinde bulunduğu durumun fevkalade yetersizliği,
öncelikle bu sahada acil bir takım düzenlemelere gidilmesi zarUretini ortaya çıkartıyordu. Ancak bu hayati konuda bile, layihalarda herkesin iştirak ettiği köklü birtedbir serdedilememes!, refarm zarüretinin idrakine rağ
men, hala bir büyUk fikrt boşluk içinde bulunuldu~nu isbatlar.
1- Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, V, İstanbul 1309, s. 8.
XLIII
Layİhalarda asker! konular ve bunların nasıl ısıah
edilmeleri lazım geldiği hakkındak!.fikir zaf!yet!. dl~er
konularda da kendini göstermektedir. İmparatorluğun yenilenmesi hakkında düşüncelerine başvurulanların içinde ~ı
lundukları bu durum. III. Selim'in başlattığı reform faaliyetlerinin de bilinen neticesine etkili olduğunda şüphe
yoktur.
XLIV
N li s hal arı n tav s i f i :
A nlishası, İstanbul Fatih Millet Kütüphanesi, AliEmtri Bölümü, Layihalar kısmı eski kayıt no:7l, yeni kayıt no:80'dedir. 240 x 140. (15Ox73) mm ebadında, cildikırmızıya yakın renkde meşin ciltli, zencirekli, 'şemsesi~
miklebli bir ciltle kaplıdır. Şirazesi yoktur. Baş tarafında kapağı müteakib iki boş varak vardır. Birincisinin
"a" yUzünde kırmızı kalemle kaydedilmiş "Islahat Layihaları/134" ibaresi vardır. AharIı, suyollu ve arslan filigranlı, açık nohudi renk bir kağıd Uzerine ince ve işlek
talik bir hadla yazılmıştır. Serlevha~ı gUzel tezhibli,diğer cedvelleri altun cedvelli ve hatiınesi altun cedvelle kapalıdır. 31 varaklık bir eser olup, her sahife 23satırdan meydana gelmektedir. Mukaddime ve söz başlar~
kırmızı mürekkeble yazılmıştır. Müstensihin dalgın veözentisi oldu~, yer yer harf ve kelime atlamaları veyanlış yazılmalardan anlaşılmaktadır. 1217 tarihinde Derviş İsmail tara:fından'istiIl:sahedilmiştir.
Y nüshası, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Yen!Yazmalar, eski kayıt 4050, yeni kayıt no:703'dedir.240 x 142 (162x60)mm ebadındadır. Kabı, pembe renk Avrupa ebrUsu kağıt kaplı, şirazesiz ve miklebsizdir. Sayfaları suyollu, filigransız, lekeli ve harabdır. İnce, aha:rlı nohudt renk kağıd üzerine, düzgUn talik hatla yazılmış
tır. 42 varakdan ibarettir ve her sayfa 23 satırdan meydana gelmiştir. Cadvelsiz ve serlevhasızdır. Bahis baş
ları ve derkenarlar kırmızı kalemle yazılmıştır. 1207'den sonra yazılmış olmakla birlikde kim tarafından vehangi tarihde yazıldığına dair bir kayıt yoktur. Eserinsonunda "ilm li haberli tabir olunan kısmın bitimindeki25 Ş (1)206 tarihi, ilm ü habere aittir. A nüshasıyle yapılan karşılaştırma her iki nüshanın da ana nüsha olmadı
ğını göstermiştir.
- W; 8.1'fiksekö~retim Kurulu
Dokümantasyon Merkezi
•METIN
1
B ! s M ! L L A.H ! R R A H MA N ! R R:A H t ML
(lb} Bin iki yüz yedi senesi nizAm-ı devlete da'
ir baczı zevat-ı kiramın layıh-ı hatırları olan mukad
dimat ve tedabirin hulasa'vechıle2 l1yıhalarıdır ki, zikr
olunur.
N i zam -ı a 8 k e r e3 d a~ i rS a d r -ı
s a b ı k Y u s u f P a Ş a' n ı n
lay ı h a 8 ı d ı r
., Askerln4 hal 11 nizamına dikkat farz mesabesinde
t ... 5 6 .... .. ..,.;ltolup z ra Ocaklu başka bir hale girmiş Hazıne-i hUmaJ~n'-
dan ihrac olunan bu kadar blnkese akçe mevaclbi.zabltan-~
me'.kE,!l. V'e sa',irleri duc!gii-yı vazIfe, gibi irad ittihaz
etmişler, neferatın eline giren cUz'iyyat makÜlesi olup,
htn-i iktisada kendtllerdenasker ve neferat mutalebe
olunaaJ "MUceddeden tashlh edelim, dal-kılıç yazalım" d&
YU cevab eyledikleri meşhudum olmuşdur. MUceddeden Oca~
ların kavantn-i ka~tmeslni arayup ve mUnaslb mahallere,
başka 'fophane ve Humbarahane7 ve TaCIimhaneler Icad \1.'
ihdas ve bu Ocakların semtine u~ramamış ve8 Anadolu ve
Rumali caniblerinden eva'ilde oldu~ misillU genç uşak
lardan evvel-emirde on-on iki bin neferat-ı cedtde teda
rUk ve az vaktin içinde fenn-i top ve humbarayı kemaliyle
1- Bismillahirrahmanirrahim A: - Y.2- vechile Y: A.3- askere Y: asakire A.4- askerinY: asakirin A.
, 5- ocaklu Y: + bir A.6- bir A: - Y.
7- Humbarahane Y: humbara A.8- ve Y: - A.
'f. CI."t'lksekö~retim Kurulu
DoJd1ıııaııtasyon .Merkal{
2
taeIlm tt tahsil etdlrmek ve sa'ir Ocaklara dahi neferat~ı
cedlde tedarUkiyle fUnnn-ı harb-i vef!reye her mahalde
ale 'd-devam taClim etdirerek hazır u amade bulunmaları
ve hln-i iktizada sefere lUzUmu olan askerin sUlüsU mik
darı bu vechile mucallem8 ve rabıtalı oldu~u halde ba
_cavn- i Bart murad Uzre düşmene cevab verilmek (2a) mU~
kIn olaca~ı zahirdir.
T tt f e n g c i ter t 1 b i n e d a 'i r b u
d a h i Y u s u f P a Ş a' n ı n d ı r
Bundan ma-cad! Vüzera-y~ ızam ve mlr-i mlran-ı ki
ram taht-ı hükUmetIerinde olan eyalat u elviyyenin hav!
olduğu kaza YÜ mevahl l ve kuralarında vakıc hane ve bU
yütları ve içlerinde sakin olan zUküru re'y-i vUlat ve
macrifet-i şercle taCdad ve bir hanede iki veya Uç nefer
olanların birer neferini ism U şöhretiyle ol vali kendUye
"Tüfengci" namıyle asker olmak Uzre2 kayd U tahrtr ve
"TUfengci" namıyle tahrlr olunan neferat ne mikdara ba
li~ olur ise cemlc-ı tekalifden muc!f ve mUsellem olmak
,artıyle on nefere bir onbaşı ve on3 nefer onbaşıya bir
yUzbaşı ve bu siyak Uzre, UçyUzbaşı ve beşyUzbaşı4 ve bln
başılar tert!b ve tahsis olunup neferat-ı merkimenin n!k
tt bedt ve kaffe-i ahval1eri başlarından su'!l ve tesviye-l
1- nevaht A: ı.J' ',;' Y.2- tlzre A: - Y.3- on Y: o A.4- başı Y: - A.
3
umurları ve te'lif U ter~ibleri5 ve te'dib U terhiblerfzabitleri maCrifetiyle icra oluna ve neferat-ı merkÜ-
meye haftada iki gUn zabttleri maCrifetiyle taClim-i harb
ü ceng oluna. Neferat-ı merkürne her ne mikdara bali~ olur
ise, Uç mahda bir defca teftIş ve içlerinde vefat etmiş
var ise, yerine aharı kayd oluna ki, tenakus iras etmeye.
valileri sefere ve yahud lede ' 1-hace bir mahalle kendU
sUnUn veya k.thUdasının me'muriyyeti iktiza eder ise,
maCiyyet1erinde mevcud bulunmak içUn binbaşı1ara haber
vürudunda der-cakab (2b) maC~yyetde mevcud bulunup ihti
şada mtlSaraCat eylemeleri7 rabıtasına rabt oluna8 ve9
bu tertIb mUcerred sefer-l hUmayun içUn olup bu bahane
ile gerek yüzera, gerek kudat tl nUvvab ve zabitan-ı sati
re. hin-i tahrIr U tanzIm ve tertib ü tertiş ve'e~kat-ı
satirede bunlara da t lr husus lçUn fukara-yı raCiyyetden
habbe-i vahide talebinde olmayalar10.ve ,almayalar11 ve
bu gine fezahata12 mUtecasir olanlar her kim olur ise
ledett-tahkık tertib-i ceza oluna ve ahz-ı rişvet ve
satir vechile istishab ve şefaeat ederi olur ise, te'
bid-i nizam içUn ibreten li t1-gayr şefici dahi tetdlb
oluna.
5- ter~ibleri Y: ter~ib A.6- terhib1eri A: ter~ib1eri Y.7- eylemeleri A: eylemedi A.S- oluna Y: o A.9- ve Y: - A.
10- olmayalar A: olmayanlar Y.11- almayalar (+ve almayalar) A: almayanlar Y.
4
B u d a h i T U f e n g c i m a d d e s i n e
d a 'ir Y u S'u f P a Ş a' n ı n d ı r
Balada mezkur kaza vu kuradan "TUfengci" namıyle
tahrtr olunacak neferat ne mikdara bali~ olur ise, Uç
mahda bir defcada tebdil olunmak şartıyle, iki yüz ne
feri Da'ire-i yüzera'da makam-ı hidmetde bulunup mUddet-i
merkÜme hıtamında anlar mahallerine gidüp yerlerine ahar
iki yUz neferi gelüp vUrudları günden zikr olunan iki
yüz neferin icab eden taCyinatları külle yevmin .~ynı
taCyinat olarak iCta ve mah be-mah uıafeleri verilmesi
ve anlar dahi haftada iki gün taClim-i harb tl cengden
hali olmamaları lazımedendir.
B u d a h i n i z a ro -ı a 9 k e r e
d a 'i r Y u s u f P a Ş a' n ı n d ı r
Yeniçerilik iddicasında olanlar !sitane'ye gelUp
"Kışlalarında ikametleril ne vechile olabilUr 1" su'ali
varid olur ise, bu teklif (3al mUcerred lsitane'ye gel
meleri meramına mebni ol~ayup o makÜleler çift ü çubuk
ve ziraCatlarını terk ile Asltane'ye gelmeyecekleri ba
hir olmakdan naşi, Yeniçerilik iddıcasında~ nUkul vehavza-i raC1yyete duh~lleri meramına mebnidir ve maCıy-
yet-i vUzerada3 olmakdan firar ve raCıyyeti dahi irtikab
1- ikametleri Y: +teklifi hususunda bu kadar bin ademinAsitane'ye gelUp kışlalarında ikametleri A.
2- iddicasından Y: daC1yyesinden A.3- yüzerada Y: yüzera hem A.
5
etmeyüp Yeniçerilik daCiyyesinde olarak Asitane~ye kışla
larında sakin olmak Uzre vürud ederi olur ise de, ClizCiy
yat maküıesi gelece~i bi-şUphe olup YÜrud edenler ve ge
rek ASitanetde mukim Yeniçeri tatifesi bi-hude aram ve
izaCat-ı evkat etmeyüp tertib-i kadim olan "Acemi Gıl
ma:oca~ııı gibi bir terttb-i mUstahseneye rabt olunup
haftada iki gUn Ka~ıthane ve Baruthane civarlarında
taClim-i ceng eylemeleri ve masarif-i taCıimleri, orta
ları mliteveııtleri taraflarından rUtyet olunması ve
'evan-ı şitada kar u kesbe ruhsat verilmesi ve terakUm et
dikce taClimli neferat aCda üzerine gBnderildikde5 ni
zamlu olmalarına vestle olaoa~ı zahirdir.
B u d a h i D e 1 i 1 f a 'i f e s it n e
d a 'i r Y u s u f P a Ş at n ı n d ı r
Delil Tatifesi, fUkaraya zulm li taCaddiden
gayrı. seferlerde ve da'ire-i YÜzeradal y.Brarlıkları
mUşahede olunmadı~ından başka htn-i iktizada bir mahal
le taCytn olunmaları lazım gelse: "Bahşiş vermeyince
gitmeziz." a~azesiyle teklifi ma-la-yutak edUp 01 ve
ziri tazyik ve bJ bahaneler ile datire-i yüzeradan tef
rik ve karyelerde geşt U gUzar ve ebna-i sebile isal-i
4- gı.lman Y: gılmanı A., .
5- gönderildikde A: gönderikde Y.
l- yüzerada Y: +(kırmızı kalemle) Tatife-i merkümeninfukaraya mezalimden gayrı bir işe yaramadıkları be yanıyle, bunların Levend miaillU kUlliyyen refolerimukaddime-i mazhariyyet~i tevffk oldu~u Hakkı BeyEfenditnin layıhasında mezkUrdur A. (Bu metin yldesayfa kenarına yazılmıştır).
2- bu Y: böyle A.
6
hasar etmek (3b) -adet4-müstemlrreleri olmağla fI-mabacd
da'lre-i vUzerada Del!l Talifesi istihdam olunmayup Le
vend Ocağı I n1njiıinıfuCiyyetl gibi Delil Oca~ı dahi refc
olunup da'ire-i yüzerada ancak harb ü darbe k~dir Ende
ran A~avatı ve süvari ve Piyade3 olmak üzre balada mes
tur TUfengcl neferatından ma-cada askeri olarak cins-i
ahar istihdam olunmaya.
A h v a 1 vet ert i b -i
d ... ii S d 'R ... 1a 'r a r -1 u m -ı
a s k e r e
s' a b. ı k
A b d u 1 lah M o 1 1 a E f e n d ii n i n
m u k a d d i m e s i d i r
Evkat~mazıyyede Yeniçeri dilaverlerinin mukabe
1e-i dUşmende sebat u kararlarından ve Ocaklarının kava
nin U ravabıt-ı müstahsenelerlnden ve bir mUddetden beru
zavabit ve kavantn-i kadImelerine ad~m-i riCayet ile
arız olan vehn U ihtilalden ve dUşmen-i di~ ıUnun a aanA
yie_i harbiyye ile tagallUb etmekle fl-mabac d Devlet-i
Allyye2 .dahi mukibele-i düşmen içün mUretteb ü mucallem
ve fUnun-ı harbiyyeye vakıfasker tertibi, derece-i vü
cubda olduğundan, ber-vech-i tafsl1-1 mebhas ile bu bab
da lazım gelen tedabtr tl tertib zlrde beyan olundu.
3- piyade A: piya (sehv) Y.
l- sadr-ı RÜJn A: f'J.>' (sehv) Y.2- aliyye Y: a1iyyeye A.
3- mebhas A: bahs Y.
7
M u k a d d i m e -i z k A im e u r e n n
n i zam ı d ! 'i r An a m u Ş a r u n -
i i e y h A b d u i i ah M o i i a
E f e n d i\ n i n lay ı h a s ı d ı r
Devlet-i 'Aliyye bundan böyle cümle Ocak ricalini
ve cUmleden ziyade Ta'ife-i Bektaşiyye'Yi suret-i iCti
bar-ı hakikide taltif u nevaziş ile Devlet-i Aliyye'nin
hin-i zuhurundan beru2 işbu Ocakların dilaverleri hususa
Yeniçeri bahadırları (4a) din ~devlet u~runda can u baş
larını feda ederek caleme galib4 ve nice dar u diyar-ı
kefereyi bilad-ı tslamiyye ve kena'is ft mecabidlerini
cevamic u savamiCS edUp nam u şanları afakgir iken ne s&
bebe mebnidir ki. seksen iki tarihinden beru vukuc:.yafte
olan esfarda adem-i gayret ile işler bu sureti kesb ey-A
ledi, vadilerinde istintak olunarak ve dilhah u meramları
i ·· A A,...6 A t i U AC d i A, k i kAfi'emr ne mumaşaıı ve sure - m sa a e ra e ı ınara ma- z-
-zamirlerini beyan etdikce matlub u meramlarının iscafı
suret! ibraz oıunup beherhal kendUleri dahi1 özr U kaba
hatlarını setr içUn. nOca~a iCtibar kalmadı, fukara olduk~
makalelerin! beyandan sonra. "Devlet-i "Aliyye'nin TUrk
ve TUrkman'a ra~beti oldu, bizim elimizden ne gelUr."
l- Efendi Y: - A.2- beru A: +ve Y.
'3- ve A: - Y.4- galib Y: galebe A.5- ve savami Y: - A.6- mUmaşah Y: ö l:.ll (galat) A.7- dahi A: - Y.
8
diyerek akıbetü t l-emr, ·"Kafirin ate,ine ve top ve tüfen
gine takat gelmez ve çarh-ı feleklerine girilmez." maka
lesini serd ü lrad eyleyecekleri bedih! olma~la Devlet-i
Aliyye tarafından mukaddemce intihab-ı akıl ve mUdebblr
ve kar-azmude8 ve belki afv II tenztl-i ca'ize ile memnUn
kılınan Yeniçeri A~ası ve Kul Kethudası ve beş-on kadar
dahi muCteber Ocak A~aları vasıtasıyle, "Devlet-i Aliy
ye baCde'l-yevm Sultan SUleyman Han Hazretleri zamanları
gibi Oca~ımıza iCtibar ve kanun-ı kadtme riCayet buyurup
Yeniçeri zümresini satir zümreden mümtaz buyuracakları
muhakkakdır," deyü tava'if-i merkümenin kulubunU celbe
ibtidar ve usülle nXanun-ı Sultan SU1eyman (4b) Hazret
leri'dir," diyerek kendUlerini terttb U taCllm hususuna9
tallb ve ateşfeşanlık fennini tahsIl ve icraya ragıb et-
dikden sonra düvel-i Nasar!nın fUn~ı harbiıyaya di'ir
mU'e1lefat-ı cadtdeleri dost olan düvel yediyle celb ve
sahthan terceme etdirilUp terttb tl taCltm-i sunuf-ı as
keriyyeyi ve ateşbazlık keyfiyyatını bir hoşca tava'if-i
~skeriyyeye ifade YÜ tefhtm ile Ta'ife-ilO Bektaşiyye'den
şimdilik beharl1 ortadan kırkar-ellişer dahi ziyadece şab. 13
u tüvana12 ~ayr-ı .müte'ehhil Kulo~lu olmak Uzre ortalar.ı-
8- kar-a,zmude (;.)~)1)~) Y: f)"')'JK (sehv) A.9- hususuna Y: hususa A.ıo-ta'ifa A: tatif (sehv) Y.11- beher Y: her bir A.12- tüvana Y: +va A.13- kulo~lu Y: kul A.
9
nın ihtiyar ve zabltleri tekeffUleylemek şartıyle nefe
rat-ı mahsusa matlub-ı Hazret-i Cihandar! olma~la ber
-vech-l istiCcal neferat-ı matlübeyi cemc u tedartik et
di~lniz halde iktiza eden ulufeleri mah be-mah eda ve
taCyinat-ı yevmiyyeleri ve elbise YÜ ealihaları dahi ca
nib-i miriden iCta YÜ ınayet ve zabitan u sergerdelerine
dahi ziyade ulüfe ve taCyinat ihsan buyurulur, deyu tah
r!s14 il teşvik ve Ocak Eskileri'ne dahi mevacid ve iktizi
eden taltİfat izhar olunarak, merkümlar kemal-i şevk u
hahiş ile15 ıcaleten neferat-ı matlubeyi tehyite etdik
lerinde ter~iben ve teşvıkan elbise ve eslihaları iCta
ve taCyİnat-ı yevmiyyeleri lfa ve mah be-mah 'ulufe ve
muCteber sergerdelerine iltitat-ı zalide nllmayişi icra
olunarak şevk u ra~betleri mutezayid kılına.
B u d a h i lt i zam -ı . a s k e r e d a. tir
A b d u Ila h M o Ila
E f 8 n d it n i n d i r
(5a) Bir gÜne tertib ve tedartik olunan1 neferat-ı
mevcüde ism U resm ve kıyafetleriyle defter-i mahsusa
kayd olunduxdan sonra her sınıfa mUtercem fenn-i ced!d-i
muharebe üzre tUfengendazlık ve cümleden ehem belki teda
rtik ü iCmali derece-i vUcubda olan sürCat toplarıyla ateş
bazlık ve her ortaya neferatına göre iki, Uç. dört sürCat
14- tahris (~~) Y: ~4(sehv) A.15-i1e Y: ... A.
1- olunan A: olan Y.
10
topları tahsis olunup, neferat-ı cedideden her bir topa
on neferi "SUrCatci" namıyle taCyin ve topculukda maharet
kesb eylemelerine ıkdam u saCy ve ihtimam oluna.
B u d a h i n i zam -ı a s k e r e d a 'i r
A b d u Ila h M o i ı a
E f e n d i' n i n d i r
Taclimat u terttbat-ı mezkure içUn baczı mUhtedi
efrenc ta'ifeleri ve yahud mukaddemce Sultan Mustafa Han
Hazretleri zamanlarında Fransız beyzadelerinden Tot nam
efrenc, sürCat toplarını isağal ve taCıtm etdiği gibi İn
giliz ve Fransız ve sa'ir dUvel-i nasaradan itmaC ile cel
bi mUmkin olan sanayiC~i harbiyye mucallimleri tedarük
olunarak fırka fırka envic-ı ateşbazi taCllm li tertibine
kUlli lhtimam olundukda2 ber-mukteza-yı istiCdad-ı zati
sa'ir nassın beş-on senede taClim edecekleri sanayiC-i
fünunu bu iklimin ahalisi bir kaç sene zarfında taClim
ve cUmleden ziyade kesb-i maharet edecekleri bi-iştibah
olup, el-hasıl evvelemirde3 Oeakluyu hahişger ederek kış
lalarda ve mahall-i sa'irede bu gune taClim U tertib hu
susuna dikkat olunarak tedrici tezayid-i neferat-ı mucal
leme ile cemrneferatın (5b) 1sitine'de ictimacı4 na~mü
nasib fehm olunmağla ale'ı-cacele, bir-iki sene zarfında
1- isağa A: izica (sehv) Y.2- olundukda A: >i~,r (sehv) Y.3- evelemirde Y: emirde (sehv) A.4- ictimacı A: ictimac Y.5- sene Y: ay (sehv) A.
II
taClim U tefennUn eden neferat-ı mahsusadan iktizasına
göre birer mikdarı imtiyaz ve sergerdeleriyle birer
macmur kazaya irsal ve ol kazada yoldaşlık iddicasında
olup nefer olma~a şayeste olan şebabe sergerde-i neferat
başbu~ ve mucalllm olmak Uzre fUnun-ı tUfengendazı ve top
ve humbara ile ateşbazi suretlerine mübaşeret ve muCafiyet
ile tergib U taClim olunup zevatid-i evkaf ve satir itla
fatdan6 ve bir mikdar taCyinat dahi kazalardan tahsis olu
narak belki masarifi dahi kalil olup bu suratde gerek de
rUn-~ Asitanetde ve gerek etrafda vakıc bilad-ı cestme ve
satir kazalarda mUretteb U mucallem kırk - elli binden
mUtecaviz say! u7 şitada ıemal olunacak fUnUn-ı harbiyyede
mahir, mUretteb U mucallem asker beş - altı, nihayet
yedi - sekiz sene zarfında tedarUk U tehiyye olunmak emr-i
sehl olup, lakin bu hususa ihtimam, ıkdam~~ mehammdan 01mağla, iktiza eden tedabir ve tasarrufatdan YUkela-yı dev-
let taraflarından leyl U nehar nezaret tl dikkat ve bu ba
hane ile garet-i beyttl'l-malden mUcanebet dahi vacibatdan
olup ber-vech-! muharrer bilad-ı cestmede ve sa'ir kaza
larda tertib tl taClim olunan asakire, vüzera-yı ızam ve
mir-i miran-ı kiram ve mUtesellimin ve zabitan u hUkkam
dahi nezaret ve masariflerine dikkat ve defter etmek la
zım olup, gerek Asitanetd~ve gerek satir mahallerde
6- !tla!atdan Y: ilifatdan (sehv) A.7- ve Y: -A.8- ıkdam Y: akdem (sehv) A... ..9- Asi tane' de Y:· Asi tane' dir A.
12
terttb U taCıım olunan10(6a) 'asakir, ASitıine'ye getUrdilU?
vakit vakit huzur-ı hUmaYUnda ve prşgah-ı sadr-ı aCzamt
de ızhar-ı hUner etdikce ter~iben Bergerdelerine baczan
çıra~lık ve neferstına iktlzasına göre bahş!ş tl ınCAmat
iCta u -inayat ve da'ima mevacld lle i~ra' olunarak nefe
rat-ı merküme tekessUr II tezayüd etdikce serhaddata tacyin
ve ol tarafda mUatekar u mlltemekkin olmamalarıyçun gah 1si
tane'ye celb ve gah serhaddat-ı sa'ireye tahrik u taCytn
dahi dekayık-ı umur-ı 'askeriyyedendir.
B u d a h i tan z i m -i asa k i r e
d a '1 r m u ş a r u n - 1 1 e y h
A b d u 1 1 a h M o 1 1 a E f e n d l' n i n d 1 r
Balada mezkur taClim II taCallüm-ı fünttn-ı harbiy
ye-i ced!de, Yeniçeri Oca~ına mahsus olmayup Cebeci ve
Topcu ve, Arabacı ve sa'ir Ocaklara dahi taCırm etdirilmek
lazımdır. Ez-cUmle TersAne'de dahi mucallem U zu-fünun
bahrt kalyoncular, topcular ve neferat-ı lazıme-i sa'ire
muktezi olmağla el-hasıl fünUn-ı cedide-i harbiyye üzre
kaffe-i askeriye taCltm ü tertib mukteziyyatdan olduğu
ganiyyUn ani'l-beyandır. Devlet-l Aliyye tarafından zu
hur eden pertşanlı~ın sebeb-i zahir!si, keferenin ateşbaz
lı~ı oldu~ cümle indinde azher olma~la işbu tahrtr ü ter
tib olunan taClim hususunu taevİk u lfsad zımnında neşr
10- olunan A: - Y.11- getUrdilüp A: getürdilir Y.
13
olunacak eracif il ekazibe tevclh-i samica buyurulmayup,
biıa-tefhirl cümleden akdem şuruc buyurulmak aklen v4cib
dir ve Sipahİ ve Silahd4r Ocakları muhtell ve kUlli nizama
muht4c ise dahi acele buyrulmayup, Yeniçeri Oca~ı bu vec
hile terttb ve mUnkad2 Yeniçeri tedarUk olundukdan sonra
mUbaşeret buyrulup asakir-i mUrettebenin bir3 fafidesi
dahi tavafif-i (Gb) askeriyyeyi dahil-i havze-i itaCat
etmek hususu olma~la bu suretde Sipah ve Silahdar zabita
nı namına olan hüne-i tahrik-i fitneye kudretleri kalma
yup gere~i4 gibi tanzİm olunmak emr-i sehldir ve askerin
1taCati namdar vUzera ü vUkela ve Ocaklardan muCteber za
bitana menüt olma~la her tarikda emanet ehline . tefviz
olunmak emrine riCayet ve asakir-i mürettebe içiln iktiza
edenmasarif-i zafide erbab-ı istifa ve ümenanın refyle
riyle tedrIcen baczı mas4rif~'gayr-ı lazıme derc ve bac
zısı tenzıı ve israfat kUlliyyen menc ile ttıaf olunan
emval-ı miriyyenin mahallerini bulup müstahsen vechile
niz4m-ı kavIye rabt olunmağa muhtacdır.
~
1- tefhİr Y: ~~. (sehv) A..
2- mUnkad Y: +ve. A.•3- bir A: - Y.4- gere~i A: ger (sehv) Y.
N i zam -ı
14
a s k e r e d a 'i r s a b ı k aR e 't s ll' 1 -k U t tab, hal e n ç a v u ş
b a Ş ı M e h m e d R a ş 1 d E f e n d i'n i nm u k a d d 1 m e s i d 1 r
Bir mUddedden beru Devlet-i Aliyye'nin asakir
ve hususat-ı sa'iredel şiraze-i nizarnı münhall olup düş
men-i d!nin suret-i galebeslnden2 bahisle fi-mabacd,
düşmenden ahz-ı i~tlkam ve isttla ey1edl~i mahallerln nez~
U istlhl!sı nefIr'-i !mm askeriyle olamayup, zlrde beyan
olundu~ vechile mUretteb ve başıbağlu asker tedarUkine
muhtacdır.
B II 4 a A 1 n 1 zam -1 "a s k e r e d a 'I r
ro II k a d d 1 m e n e v ci n d e n R a ş i d
E f e n d i' n i n d i r
Mecmuc-ı dUvelin muhafaza-i memallkl ve müdafaca-i
aCdaya iktidar~nı2 ve husima galiblyyeti esbab-ı zahireden
mUretteb tanztm-i asakir (7a) ile husule geldiği ashab-ı
basIret indIerinde muhtac-ı beyan değildir. Devlet~i .
.Aliyye'nin li 'I-asıl piyade ve sUvarİasakirimUretteb
U muntazam olup, Asya ve Avrupa'da bu kadar memalik-i ve
sicanın kefere-i fecere yedlerinden nezcII teshiri anla
rın nizamları hasebiyle sehat u metanet-i gayr~tlerlyle
1- sa'irede Y: sa'ire A.2- galebesinden Y:aliyyesinden A.,~ neflr Y: nefer A.
1- memalik Y: - A.2- iktidarını Y: iktidarı A.
15
husule gelmişidi. Sunuf-ı mezkureden Yeniçeri cAskeriyle
sunuf-ı sa'ireye fa'ik ve cihad-ı mütenevvica ile mümtaz
olup "Kırkı bir kıl ile yedilür~ taCbiri haklarında cari
idi. Sebeb-i nizamları Anadolu ve Rumeli'ye ademler irsa
liyle "devşirme" taCbir olunur genC o~lancıklar ve reca
ya uşakları3 tahrir U cemc ve ASitane'ye celb ve Acemi
O~lanları Kışlası'na vazc ve terbiye ve bacdehu içlerinde4
Enderun-ı HUmayUn A~aıığı'na5 şayeste olanları EnderUn-ı
HUmayunıa çıra~ ve ma-cadası Yeniçeri Ocağıına tashih olu
nup aletd-devam taCl!mhanelerde taCallUm ve istihsal-l
funun-ı harbiyye ile iştigal ederler idi ve sefer6 vukücunda her Orta kazganını ve neferatını alup kemal-i hahiş
LLe sefere aztmet ve yollarda ve konak yerlerinde reCaya
ya edna mertebe taCaddiden mUbacadet ve zabitana kemal-i
inkıyad u itaCat ederler idi ve içlerinden kavantn ve
erkan-ı Oca~a muhalif hareket ederi olur ise, OcakluBu
dacvacı olup bir vechile himaye etmeyerek kanunları Uzre
derhal siyaset ve te'dtb ederlerdi. Bu mlnval Uzre mahall-i
gazaya varup düşmen karşusunda gö~s gerUp dururlar idi.
Muharebeye ağazlarında adab-ı heyca'yavlicuhla (7bJ rici
yet ve zabitan u rfi'esalarına inkıyad u ltaCat ve muhare
bede katca yüz çevirmeyUp kemal-i metanet birle ekser-i
3- reCaya uşakları Y:~~~) (sehv) A.4- içlerinde Y: içlerinden A.5- ağalığına A: a~alına Y.6- sef~r Y: - A.
16
evkatda mansur olurlar idi. El-hasıl şera'it-i nizam ve
kavan!n-i sabıkalarını mübeyyin ve? mufassal baczı mU'el
lefleri olma~la ınde'l-mütalacamaclüm olur.
B u d a h i m u k a d d i m e n e v ci n d e n
n i zam -ı a s k e r e d a 'i r
E f e n d i' n i n d i r
R a ş i d
Balada mezkur şera'itin cümlesi bu Ocak'da mert!
iken el-haletü haziht ne kılı~a girdi~i ~~ bu nizamları
icra şöyle dursun, hayaline getürmiş dahi mefküd olduğu
ve esamtleri cihat-ı evkaf miaillü beyc u şira kabul ede
rek ittibac ve Enderun- .ve Btrun ricali ve ulema da'ire
lerine geçüp bu kapulu esamtlerinin mevacibleri biraz
noksan verilmeği kışlalar mütevellilerl iCtiyad u me'kel
edinüp "kul mevaeibi" namıyle çıkan bu kadar beytU'I-mal-i
Müslimin bu vechile garetgeran ellerine girüp telef olmak
da idü~i vJ sefer lçUn şöyle dursun, kulluk beklemek içUn
lazım olan neferat, kışla taraflarından ücret ile tutul
du~u ve sefer zuhuriyle Yeniçeri taleb olundukda, Asitane~
den "Orta" namıyle Kazgan ve Çorbacı ve Odabaşı ve Aşcı
ve çend nefer Karakullukeu ve yi~i~işer otuzar mikdarı
tutma nefer çıkup su'al olunsa, "Neferatımız Anadolu ve
Rumeli caniblerinden gelür"~ deyü cevab verüp anlar ise
7- ve Y: - A.
1- ve A: - Y.
17
her kazanın serdarı maCıyyetiyle gelmek lazım iken, ser
darlar beşer - onar adem (8a) ile çıkup kusur bir2 mikda
rı serdengeçdi bayrağıyle geldikleri, anlar dahi her bir
bayrak yUz yiğirmişer nefer olmalu iken, otuzar, kırkar,
nihayet ellişer, altmışar nefer dUzme ırgat makulesiyle
gelUp yol ve erkan bilmeyUp, geçdikleri yerlerde gasb-ı
emval ve hetk-i aCraz ederek gidUp, dUşmen karşusunda
sebat etmeyup bir tarafdan firara iğaz ve ceng vukücunda
bir top atıldığı gibi, bakıyyesi dahi hıyam u esgal ve
safir her ne bulurlar ise ya~ ve firar birle Ortaları
Çarbacıları ve satir çend nefer zabitan ile kaldığı ve'l
-hasıl bunların envacı görülmUş' ve4 bilinmiş mevaddan
olmağla tafsile hacet yokdur.
M u k a d d i m e -1 m e z k ii r e n i n
n i zam ı n ada 'i r b u d a h iRa ş i d
E f e n d it n i n d i r
Fi-mabacd Anadolu ve Rumeli'den gene uşaklarI dev
şirilUp Asitane'ye celb ve manavlık ve küfecilik ve sa'ir
sunu! cıdadına duhulleri 'bir vechile teeviz olunmayup,
li-ecli'l-lmtiyaz hey'et-i libasları nesak-ı vahid Uze
rine tertib ve üzerlerine zabitan ve mucallimler taCyin
ve me'kulat u2 melbusatları canib-i mtriden verilerek
2- bir Y: birer A.3- gö--rü-lmUş Y: )j(sehv) A.4- ve Y: - A.
1- uşaklar Y: uşaklardan A.2- ve-Y: - A.
ıa
aletd-devam sanayic_i harbiyye taClim etdirilmek ve
bun~ar eğerçi başka başka' nevc-ı ihtirac asker olu~ lakin
Yeniçeri olmayarak tertib olunsa ihtilaf girüp, fesadı
mU'eddt 3 olur. Bu mahzura4 binafen bunlar dahi Yeniçeri
ye mUlhak olsa be'is yok zann olunur. (8b) Lakin dikkat
olunmalu ki SUrCatciler'in ~opcu Ocağı'na ilhak olunduk
ları gibi, bunların mahviyyetlerinl mucib olmaya. İşte
bunlar bu vechile bir tarafdan celb ve bir tarafdan taC_
ıtm olunarak refte refte yiğirmi-otuz bine iblağ olunma
ludur. Lakin aralık aralık vekil-i mutlak bulunanlar,
belki Padişih-ı alempenah Hazretleri sahralara biniş
~
edüp bunlardan birazını getürdUp ve di~er binişde başka
bir mikdarını dahi getUrdtlp taCallUm etdikleri funnn-ı
harbiyyeyi icra etdirdUp maharat kesb edenleri tahsin
ve ikram olunmak lazımdır ki, kendUlere mucib-i şevk
olup mucallim ve zabitleri taeltm tl terbiyelerinde zUhu.1
u5 gaf.let ve kusu.r u rehavet etmeyeler ve sırren ve ale
nen datima taharrt olunup bunlardan aharkara iştigal ede
ri olur ise, derhal ahz u te'dib ve ruhsat veren ve haber
vermeyen zabitanı dahi sa'ire ibret kılınmak lazımdır ki,
refte refte nizamlarına halel gelmeye.
3- mUteddi Y: ...5'>)-' (sehv) A.
4- mahzura Y: OJ'~ (sehv) A.
5- ve A: - Y.
19
B u d a h i n 1 zam -ı a s k e r e d a 'i r
ç a v u ş·b a Ş ıRa ş i d
E f e n d i' n i n d i r
Fi'l-asıl Yeniçeri esarnesi yedi sekiz akçeden iba
ret olup, ol vaktin escarına nazaran ol mikdar ile taCay
yUş mümkin imiş. Mesela, bu mikdar yevmiyye takdtm olun
duğu zamanda lahm-ı ganemin kıyyasi beş akçeye, nan-ı azl-
zin iki yüz dirhemi bir akçeye; revgan-ı zeyt'in kıyyesi
beş-altı akçeye imiş. Sair escar dahi buna kıyas imiş.
Bu suretde şimdi bunlara taCyin olunacak yevmiyye' ., esca
rın tefavüt-i mezkaresine (9a) tatbIk ile üç-dört kat
ziyade tertlb olunmalıdır ki, !harkara mecbur olmayalar.
Lakin madam ki bunlar muharebede mecrUh ve amelmande ve
yahud Ocak'da ptr ve sefere adtmU'I-ıktidar2 olmaya,
esamtleri Yeniçeri Ocağı gibi tekicüd olmaya. Bu vechile
amelmande ve adimü'l ıktidar olanlarına; zümresi4 mahlul
lerinden terakkI iCtasıyle mUtekicid olmaları iktiza eder
ve bunların esamtleri başkaca defter olunup Yeniçeri Oca
ğı'nın defterine mahlut olmamaludur. kaldı ki hem Yeniçe
ri Ocağı'nın ve hem bunların mevaciblerini beytU'l-mal
ihata edeceği ve bunun bir ilacı bulunması lazımeden
olmağla, Yeniçeri Ocağı esamtlerine ztrde mastur nizam
1- akçeye A: akçe Y.2- adimü'l-ıktidarA:3- olanlarına Y: + ~.
4- zümresi Y: zümre A.
.J'.>:i..i ~,~.>i: (sehv) Y.A.
20
verildiği halde, bunların mevacibleri refte refte husule
gelmiş olur. İşte bunlar bu süret ile mikdar-ı mezkura
iblağ olundukdan sonra sefer-i hUmayun vukicunda taht-ı
zabttada bulunmuş olup beraber istishab olunduğu suretde
satir taşradan getUrdilen neferat bunlara ilave olunup an
lar dahi bunların zabıta ve nizamlarını görüp muhalefet
edemeyUp climlesinin cengde sebatlarını müceb olur.
N i zam -ı a s k e r e d a 'i r h ala
D e f ter dar Ş e rif E f e n d i'n i n
lay ı h a s ı d ı r
Asker-i İslamiyye kış gUnünde muharebe ile me'lüf
olmadıklarına bina'en dlişmenin galebesi esbabından biri
dahi budur ve taClimlU asker taClimsiz askere galib olmak
bedihiyyatdan olmağla Ocaklar askerini taht-ı taClime ko
mak mUmkfn değil (9b) ise dahi bar! meşta askerimiz ta~
limlü bulunsun. TaclimlU meştal askeri peydi etmenin tar!kı şöyle hatıra gelUr ki, vUzara-yı ızam ve m!r-i miran-ı'
kiram mansıblarında mUstakarr olup vechen mine'l-vücüh
azI oluamaya. MacazallahU Tacala tert!b cezasını mücib
olur. CUrm-l gal!zi zuhür eder ise, olduğu mahalde kaydı
görUlUp bir halaline v.e etbaCına mir!den taCarruz olumma
yup yerine nasb olunacak her kim lse, ana lhsan buyurula
1- meşta A: - Y.
21
ki, halef olan adem bir kurulu dola~ın içine girtip çevi~
rneğe başlaya ve anın dahi.kazand~ğı Uzerine munzamm ola
rak gUnden güne2 da'iresine ~JsCat ve haline kuvvet gelüp
sefer tl hazarda işe yaraya. Böyle olıcak her bir vezir
ve paşa hal II mikdarınaa piyade ve süvarı asker taCltm
edüp sayfen ve şita'en çadırlarında ve zemliklerde tutup
me 'leUlat u melbusatlarına ve harekat (u) sekenatlar.tna
dUvel-i efrenciyyede olduğu gibi rabıta verüp hazır u
amade olalar. Şöyle ki, asaklr-i mezkUre bir yere geldik
de, kırk bin mi olur dahi ziyade ve noksan mi olur, nesak-ı
vahid llzre öylece iCmal olunmanın tarikı buluna. Aralık
aralık3 Padişah-ı İslam Hazretleri Haleb ve Bağdad ve
Şam ve sa'ir eyaIat II eIviyyeden birinin, ikisinin askeri
ni getUrdtlp taCIimlerini seyr tl temaşa buyurup yine paşa
larının yanlarına irsal ve UBat u buğat üzerine4 asker
taCyini lazım geldikde, falan ve filan sancaklarının aske
rini falan vezir yanına alup (IO~)varup ol hizmeti gördük
den sonra, yine asker yerlü yerine gitmek ve sefer zuhü
runda nakl-i zahs'ir ve ahmalleriyçUn lazım olacak hay
vanat u merakibi şimdiden nehc-l merğub tlzre bir rabıtaya
bend edeler ki, vakt-ı seferde "Bize ŞU lazım idi." deme
yüp heman ferman vardığı gibi, yaz ve kış demeyüp, kalkup
2- gUne Y: - A.3- aralık Y: - A.4- Uzerine Y: ~j,i (aehv) A.
22
re's-i hududa gelUp bir, iki, Uç sene ve dahi ziyade kış
lasalar, katCa tekeııüfSOolmaya. Bunlar böyle rabıtasın
bulup Padişah-ı tsl~m Hazretleri dahi her birinin aske
rini birer, ikişer kere İstanbul~a getUrdUp nizam u inti
zamlarını re'yU'l-cayn mUşahede buyurdukdan sonra, sefer-i
hUmayun vukucunda bunlar sırf fazla TÜ za'icftutulup yaCnI,
tl Bunlar kış askeridir." denilerek kanun-ı kadIm üzre Ocak
lar askeriyle ordu düzilüp7 işbu8meşta askeri veradan ge
lUp ceng takarrub eyledikde, sekiz-on9 saCat gerüde ordu
kurup hazır u amade dura ve her bin neferine Topcu ve
mühimmatıyle bir top verile. Asker-i İslam mansüren ve
muzafferen ilerliye gitdikce bunlar dahi ilerliye yara. Ta
şol vaktedek ki, asker-i İslam avdet eyledikde, bunlar
ol mahalde durup, ta mevsim-i sayf gelüp asker gelinceye
dek anda ikimet eyleyeler. Bir hatve ilerU gidüp gerU
gelmiyeler. düşmen e~er üzerlerine gelür Ise, mUdafaca
ve tahaffuz edUp, düşmen gelmez ise bunlar tecavüz etme
yeler. Macazallahü Tacala asker-i İslam münhezim olur lse,
bunlar olduğu mahalde durup, düşmenin tahattIsine müma
naCat eyleyeler.
5- tekellüf Y: ~ (sehv) A•.,6- zat id Y: ~ i) (sehv) A.7- ordu düzilüp A: y~j,)J)' (sehv) Y.8- işbu Y: ~ (sehv) A.9- sekiz-on Y: - A.
23
(IOb) B u d a h i n i zam -ı a s k e r e d a '1 r
D e f ter dar Ş e r 1 f
E f e n d it n i n d"i r
BirI kerre sefer açıldıkdan sonra meram husüle
gelmeksizin kapanmak muhal olduğunu herkes cezmen bilüp,
Girid Adası seferi gibi iş bitmedikce ferağat olunmasun.
ztra asker fitl-cümle bedeviyyete alışdıkca işe yaramağa
başlıyor. Evvelki seferde askerin hazarlığı ziyade olmak
takrtbiyle her mukibelede münheztm olup, sefer ber-taraf
iken, düşmen Kamçı2 Suyuna gelüp, !klim-i Kırım elden
gitdi. Bu seferde dört mukabele vakıc olup birinde Dev
let-i Aliyye galib, birinde mağlüb, ikisinde müsavt oldu
ve düşmen Tuna'nın beru tarafında takarrur edemedi ve
işbu iki seferin birine hayırlu denmez. Ancak birbirine
nisbet olunsa, sefer-i evvel bunda eşerr idi. Bunun Bırr~,
hazariyyet ve bedeviyyet maddesidir ve Ocaklara evvela
sadık ve mütedeyyin ve akl u dirayet sahibi birer Ağa
intihab ve bila calize nasb u istihdam edüp ila maşa
AllahU Tacala azI etmemek üzre rabıta-i kaviyye veril
dikden sonra Eşkinci neferat sayfen ve şitaten seferde
l- bir. A: bu Y.2- Kamçı Y: Kamhı A. (Aslı Kamcık= ~W'dır. Bulgaris tan'da Yama'nın on sekizkm. gUneyinde Kara Deniz,~e dö kUlür bir nehir olup, Balakan Dağlarından gelen iki çay··
da. mUrekkebdir. kuzeyden gel8D kola Akıllı Kamcık, DoğuRumelitden gelene Deli Kamcık denir. Mecraı kırk km. kadardır. Emine Dağlarını Balkanlar silstlesinden ayırır. Bak.Şemseddin sami, Kamüsu'l-Alsm,V, 8.3571.)
24
mevcud bulunup bir ferdi noksan olmamasının tarIk-ı suhu
leti ve mahlulat, bila ketm hazIne-mande olmak ve serhad
dat mevacibine rabıta verilmek hu8Üsları.-anı.ıılamüzakere
olunarak tanzIm oluna. İşbu nlzam açılacak seferde kUl
liyyen rabıta-gIr olmaz ise dahi nısfı mertebe rabıta bu~
lup gUnden gUne yoluna girer.
A h v A .1 -i a s k eri y y e y e d a tL r
h alS. R e 't s il 'I -K ti t t .... b A b d 1 laha u
13 i r r t E f en di in i n mu k a d d i m e s 1 d i r
(Ila) Devlet-i aliyyetyel tez2 · elden yi~irmi biri piyade vJ
beş bin süvart tedarük! vacibeden olmağla asak~ri mezküre-
nin tedarilki tartkı ztrde beyan olundu.
M u k a d d i m e -i m e z k üre n ı n
n 1 z·s. m ı n a d a ii r 'A b d u ı 1 a.h B i r r i
E f e n d i in i n lay1ha s ı d ı r
Asker gene olmalıdır. Yazılacak asker onl on bır,ve on iki yaşından yiğirmi beş yaş~nadek olmaludur ve bun
lar seferde bulunmuş ademler olmaz, belki şehir ve kasaba
ya dahi girmemiş kura ahaıtsinden olmalu. tstanbulla bacid
bir mahalde beş bin askere vefa edecek bir mahal inşa olu
nup etrafı mahfuz ve bt-gane kimesne dahilolmamak Uzre
nizam verilmelUdtir. İbtlda nef~rat-ı merkÜmeyı taraf taraf
1- aliyyeye Y: aliyye A.2- tez Y: ~ (sehv) A.3- ve Y: - A.
l- on Y: - A.
25
fermanlar ve muCtemed mübaşirler gönderüb karyelerden celb
U cemc ederler. TacaYyUş-eylemekdenaciz nice kimesneler
vardur ki, bir ekmek tedarUkiyçUn gice U gUnduz hıdrnet
eder. Niceler. dahi vardur ki, evladını besleyemeyüp2 bir
ekmek verecek adem arar. İstanbul ve tlskUdar'da dahi bu
makÜle kati çok bulunur. Ale'l-husus bi-kes eytam taşra
larda kati çokdur. Bu makÜle neferat delikanlu şahbaz
yiğitler isticlab olunup evvelemirde sUnnet olmamışları
sUnnet ve taClim-i mesa'll-l diniyye etdirdUp, Prusya'dan
elli ve yahud yUz mikdar oficyal celb olundukda her biri
nin hizmetinde onar adem verilse, bir senede tahsil .li
taClim edUp yUz oficyal Uç-dört bini taCıtm edebilUr.
İki-üç sene zarfında yi~irmi bin piyade ve beş bin süvari
mucallem (llb) asker cemc ;olmak3 me'müldUr.
B u d a h i A b d u Ila h B i r r i
E f e n d i 'n i n d i r
01 mikdar asker ibtida-yı emirde cemc olup birkaç
sergerde maCıyyetine tertib olundukdan sonra memallk-i
mahrusada her ne mahalde bir emr olur ise, derhal icrası
suhulet kesb eder.
2- besleyemeyUp Y: beslemeyemeyUp A.3- olmak Y: olunmak A.
26
B u d a h 1 n 1 zam -ı a s k e r e d a tL r
R e ti s Ü tL -K ü t tab A b d u Ila h
B 1 r r i E f e n d 1 tn i n d i r
Neferat-ı merkÜmenin tertibi aynıyle düşmenlerimi
zin asker tertibi gibi olmalu, suret-i aharda asir olmak
gerekdir. zira tatife-i efrenc birkaç yüz seneden berU ve
katıl çok tecrübe ile bu sureti intihab etmişler. "Ehl-.f
İslamtın kefereye taklidi yakışmaz~ denUr ise, Devlet-i
aliyyetnin ibtldada Donanması olmayup efrenc tatifesine
taklid ile tanzim etdiği cümlenin maclumudur ve hala ter
sanede istiemal olunan taCbirat u ıstılahat elimle frenk
taCbtratıdır. Bu sutal bunun ile defC olundukdan sonra,
Moskov Devleti terttb-i askeri ibtida2 Devlet-i aliyyetye
takıtd etmiş. lakin nizamında iCtina etmekle rabıtası ~
günden tetktd olunmuş, işbu vechile belki Uç sene zarfın
da yiğlrmi beş bln mikdar asker taClim olunup cema olaca
ğı işcar olundu. Lakin Devlet-i allyye lhtimam buyurup bu
hususa sarf-ı makdur eyledikleri halde avn-i Hakktla dört
beş sene zarfında matl~bdan ezyed asker cemc etdirilmesi
melhuzdur. 01 mikdar askerin tartk-ı taClimi beher hal
Prusya ve sa'ir devletlerden Ustad4 oficyaller (12a) ceı~
ne mUtevakkıf5 olup evvelemirde taClim olunacak neferatın
1- katı A: ~ (sehv) Y.
2- ibtida A{ - Y.3- gUn A: - Y.
4;- üstad Y: J \::.- (sehv) A.5- mUtevakkıi' Y: CJy.:. (sehv) A.
27
süret-l tedarUkl mUzakere lle mahzürdan saıtm olacak vec
hile rabıta bulmağa muhtacdır. ztra hatıra gelen her bir
suretlerde mahzurları mUteCakıben tebadUr edegeldiğinden
mahzür add etdiğimiz nefsinde mahzür mudur, yohsa vehm
midir ve tartk-ı suhulet dediğimiz vakıchal midir, yohsa
fakat bir mUlahaza-i mUcerred midir ? mUzakere ile zahi
re çıkar. Yohsa yalnız bir -iklademln mtitalaCaları böyle.
. biy6 emr-l cestmde l!l'l!kayyed _.olmamak gerek. Bina' en~aleyh
her mUlaha~a zikr.U~tacda.d olunmad ı. Asa,ki,r..:.l me.zkUreziin
suret~i taCltm U terbiyyeleri ve lUzumu olan fUnunun Ö~·
dilmesi ve baczı sanayiC taCltmi ve say! U şita' karar u
hareketleri ve sefer ü hazarda mucameleleri, hasılı başka
bir kanunname olarak kaleme alınmak lazımdar. Keyfiyyet-i
tafstli kanun u kacide olarak birer risaleleri terttb
olunmak iktiza eder ve cUmle elbise ve eslihaları eski
dikce taraf-ı mtrtden verilmek Uzre terttb olunup taCyt
natları dahi7 kadr-ı kifayede yevmiyye sahthan terttb ve
zabitanı taCytnat sirkatine muhtac olmamak üzre ulüfele
ri hallerine göre tanztm olunmak ve piyade neferata otuz
ve sUvartye elli akçe yevmiyye kitayet eder zann olunur
ve her yUz nefere on oltı mikdarı zabit iktiza eder~
Bu dahi kanunnamesinde beyana muhavveldlr. Kezalik
6- bir Y: - A.7- dahi A: - Y.8- eder Y:) J.!. (sehv) A.
28
te'dib ve tekrim ü tevkirleri kanundan olmalu ve külliy~
yetli mucallem topcu neferatından la-bUdd olma~la bu
dahi askerden macdud olduğundan başka yazılmadı.
A h v a i -i a s k e r i y y e y e d a 'ir
h ala K e t h U d a -y 1 S a d r -ı aıt
M u s t a f a (12b) R e Ş i d E f e n d iln i n
m u k a d d i m e s i d i r
Kavanin ü kavacid-i Devlet-i aliyye'nin mUrUr-ı
eyyam ile inhilal-pezir olup bu babda neş'et eden fesa
dın izalesiyle tahsil-i esbab-ı kuvvet etmek muktezi
olduğundan ve kavacid-i atikanın iCadesi mlzac-ı asra
tatbik olunmakdan la-bUdd idü~nden bahisle _esas-ı
mevadd, iktiza edenler ile etrafıyle mUtaıaca ve leva
yıh cerhlU taCdil U tenkih olunarak manzur-ı sadaret
penahi buyuruldukdan sonra rikab-ı hUmayüna arz ve
kangısı istisvab olunur ise icrasına lbtidar olunmak
iktiza eder2 ve mUtedavil olan fesada nazaran mUcedde
den kanun tertib ile Devlet-i aliyye3 nizam-ı cedide
muhta,cdır.
1- cerh Y: t~ (sehv) A.2- istisvab olunur ise icrasına ibtidar olunmak iktiza
eder A: - Y.3- Devlet-i aliyye Y: - A.
29
B u d a h i m u k a d d i m e n e v 'I n d e n
Mu s t a f a R e Ş i d.. E :t: $ n d i 'n i n
1 '" ı h a s ıL da y ı r
Devlet ıtlak olunan hey'et-i ",cPadişah-ımecmu a,
İslam Efendi'mizin zir-i idarelerinde fermanber kulları
olarak muhtelifU'r-ruteb, mUttefiku'l-kelime vUzera ve
ru'esa ve asakirin tecemmucundan ibaretdir. Faraza bir
devlet, mUttefeku'l-kelime on bin nüfusdan ibaret ise
ahali ve reCayadan muhtelifU'I-kelime yüz binJdahi ziya
de nüfusa hükm eder. Her devletin ru'esa ve askerisl
ahali ve reCaycisından çok kerre noksan iken, kesret ü
vefret üzre olan ahaıi ve reCciyaya hUkm edüp emr ü neh
yinl icra ve düvel-i ahar lle muharebe etmesi ancak itti
fak-ı kelime ile hasıl olageldiği aşikardır. Devlet-i
OsmaniyYe dahi kendü asabiyyetiyle nice gaza vu cihad
edUp Selçukllerin asabiyyeti dahi zamm2 oldukda nice
futuhata mazhar olup bacdehu Devlet-i aliyyetye vUsCat
(13a) gelüp istiklcil snreti lazım geldikde ~sabiyyet3
makamına ka'im Ocakları tertib ve gitdikce tekstr ede
rek hem~hudud olan düşmenIere galebe ile müddet-i kali
lede bir devletin na'il olamadığı futuhat-ı celileye ve4
vUsCat ti ftishate na'il olmuşdur ve bu keyfiyyet Padişah-ı
1- lciyıhası A: - Y.2- zamm Y: munzam A.3- asabiyyet A: ~~ Y.4;; ve A: - Y.
30
rüy-ı zemin ve vüzera vu vUkela ve ru'esa vü guzat-ı
mücahidinin derUni saCy u gayretlerinden5 neş'et etdi
ği zahirdir. Sultan Orhan Hazretleri'nin zamanlarında
Anadolu'dan vazife ile bir mikdar piyade derinti asker
tahrir olunup, aCmal U idareleri bir vechile mUmkin
olamadığından erbab-ı şura6 ve mazınne-i kiram ittifa
kıyle devşirme oğlanına" karar verilUp nice bin tıfl,
nevcivan cemcve din-i İslamı ve fera'izi telkin ile
erbab-ı diyanetden asker peyda ve gaza8YÜ cihada kÜl
olarak istihdam olunup bu vechile gaza YÜ cihada revnak
verilmiş iken hasbe'l-iktiza yüz elli seneden beru terk
olunduğu meşhuddur.
M u k a d d i m e -i m e z k u r e n 1 n n i z a~
m ı n ada 'i r R e Ş i d E f e n d 1 'n i n
1 ayı h a s ı d ı r
Devlet-i aliyye'nin ft-mabacd bir düşmeni zuhur
etmeyecekI ise şimdiki halde elverir. Lakin dUşmen
zuhur etmemek bir vechile tecviz olunur mevaddan olma.
mağla, beherhal düşmene mukabele edecek bir kuvvet-i
cedide tahsili Devlet-i aliyye'ye farz mesabesinde oldu
ğu müsellem-i cumhur olup inkara mecal yokdur ve asakiri
da'ire-i ltaCate idhaı,esas-ı nizamdandır. Akl-ı kasrı-
ma göre kuvvet tahsili dahi gitdikce (13b)
5- gayretlerinden A: gayretlerinde Y.6- şura Y: )y (sehv) A.7- oğlanına Y: o (sehv) A.8- ve gaza Y: _ A.
l- etmeyecek Y: etmeye (sehv) A.
tekessür
31
etmek üzre on beş bin piyade asker terttbinemuhtac olup
ve nevc-i cedtd~ 'asker tertibi ibtida-yı emirde bir um~~
istişaresinie3 tanztm-i bilad içüm bir mikdar askere muh
tac alunduğundan başka, bizim askerlmiz Kasıma kadar dur
mayup avdet eylediklerinde, düşmen dahi ortalı~ı hali bu
lup dilediği mahallere4 hücum ile din-i İslamta rahne ede
yor. Askerimizin avdetinde duracak muvazzaf sekban gibi
bir mikdar askere muhtac olunduğunu7 beyan birle, cümle
huzzar6 tesltm eyledikden sonra on beş bin yahud yi~irmi
bin "sekban" namıyle asker tertib II taClimine mübaşeret
olunur. : Kaldı ki her ne kadar asker terttbine mübaşere~
olunur ise tanzim-i bilad şayieasıyle olmak iktiza eder
ve bu terttb olunacak asker erbab-ı fesad ile mülakatA - c
etmemiş, on beş yaşında sıbyan makulesinden cem ve şehr
u kuradan bacid bir mahalda kışlak inşas~yle anda terbi
ye II taCltm etdirilüp bu madde birak gecce h8sıl olur.
Eğer mevcüd olan askerden terbiye olunup tezce hasıl"
olmas4 irade' olunurT ise, mevcud olan asakirin da'i
re-i itaCate idhali bir vechile tasavvur olunamayup bf
na'en-aleyh bir mUtebassır adem Avrupa'ya gönderilUp as-
t A - A A 8 ~ker hus\.lsunun dakayık-ı umuruna vak:ıı.f' olmağa muhtl:icdır.
2- cedid A: cedtde Y.3- istişaresinde Y: tJ~ D)~ (sehv) A.4- mahallere Y: mahalle A.5- olunduğunu A: olduğunu Y.6- huzzar Y: J~ (sehv) A.7- olunur Y: ,)~,I '' (sehv) A.8- vakıf olmağa Y: tVJ,1, (sehv) A.
32
Faraza, anlar kuradan asker yazmak murad eylediklerinde.
her karyenin sehmine isabet edeni taleb edUp, karye aha
lisi dahi kendUlerinin zabtına (14a) kadir olamadıkları
kimesneleri verirler. OL kimesneler dahi "sQltat" oldukda
bir rabıta tahtına dahil olıyorlO ki, kendU nefsine ita
Catden gayrı bulamıyor. Bu itaCat ne vechile oluyor,
tahkıkına muhtaedıt. Ala-külli't-t~kdiringerek sıbyandan
ve gerek tuvanadan cedid asker tertib ve top ve humbara
andahtı ve tUfeng endazlık ve meteris 'taCbiyyesi va tabye
inşası ve sa'ir sanayi~l narbiyye taClim olundukda, her
devletin kuvveti memallk ile hasıl olduğundan evvelemirde
bu askerin kuvvetiyle Rumeli memaliki mUceddeden feth u
tanzim olunup fukara-yı MUslimin ve ıbad-ı Rabbi'l-caıe
min zaleme ve eşkıya yedinden tahsil birlelI emr U nehy
kema-hUve hakkuhu memalik U vilayetlerde cari Q~dukda aha
Li va reCayaya kuvvet gelUp irad-ı.cedtd tabiCatiyle hasıl
Qldukda 01 İrad ile yine asker tahririnemübaşeret olunur.
?anzim~l bil&d mUyesser oldukda~umür-ı mUhimmenin rti'yeti
suhulet kesb' edece~i bi~iştibahdır.
10- ..J~'l Y: ~~,ı A.
11- birle Y: ıJ'"r: (sehv) A.
33
B u d a h i ter t i b -i a s k e r e d ~ ~i r
M u s t a faR e Ş i d E f e n d i 'n i n d i r
fertlb olunacak işbu asakir-i cedlde iCmaline ve
memalikin tanzImine şimdilik dört yüz mikdarı rtl'esanın
lüzumu olmağla, ol mikdar kimesne akl-ı selım ashabından
olarak intihab ve kavanln-i askeriyye ve umur-ı harbiyye
ve tanztmat-ı mülkiyyel taCılm2 olunarak herkesin müste
cidd olduğu hıdmetde istihdam olunup hal ü şanlarına göre
mikdar-ı kifaye vazIfe taCyın ~lunmak iktiza eder. Bu
mikdar rtl'esa ve on beş yiğirmi bin asker ile vafirce
mema1ik nizam-ı hale idhal lle trad-ı cedtd (14b) hasıl
oldukca rulesa ve askeri3 teksır etmek lktiza eder.
B u d a h i K e t h ü d a -y ı s a d r -ı aıı
R e Ş t d E r e n d i in i n d i r
Hasıl-ı kelam derc-ı mezalim ve refc-ı israfat ve ahaııyi
da'ire-i itaCate idhal ve tenflz-l evimlr ve1 ahkam husus
larında mutiC u münkad olarak bir mikdar asker terttbine
muhtac olup bu suretde akl-ı kasrıma göre zikri mUrUr
eden mutl CYÜ mucallem asker cümle nizamdan ehemm ü akdem
görünür. Himem-i şahane ve işbu asker-i mezkür ile bilad
1- mülkiyye Y: ~A.2- taCllm A: - Y.3- askeri Y: asakir A.
1- ve A: - Y.
34
u ibad2 muntazam oldukda, düşmenIerin hala vakıc olan
şerr u mazarratları tenezzül eyleyeceği ve gah (u) bt-gah
trad eyledikleri tekıtfleri gUn be-gUn za'il olup Devlet~'
aliyye'nin memalikinde3 eyledikleri menatiClerine nOksin
terettüb4 eyleyecaği ve Devlet-i aliyye'ye kuvvet hasıl
oldukda düşmenIerine muharebesiz iradesini tenftz edeceği
bt-iştibah olmağla Hakk muvaffak eyleye, amin.
A s k e r m a d d e s i n e d a ti r hal aM u h a s e b' e -1 e v·v el' E 1 :-h a c ! b r a h i m
E f e n d',i·tn in" 1 a ~ ~ h a' e ı d ı r
Devlet-i aliyyetye müceddeden asker tedarliki haza
tin-i külliyyeye menüt olmağla taşralarda vUzera-yı ıza
mın mansıblarda istimrar ile takviye-i hallerine bakılup
ıkdar olunduklarında kapuları halkının tahammüllerine
göre tekstri ledetl-hace mtrilü ve zt-kttdret asakirinden
ziyade işe yarayacağı melhuz ise dahi müceddeden asker
tedartikinde hatıra gelen tedabtrdan biri, mesela, Devlet-i
aliyye tarafından ve Ocaklardan mübaşirler taCytniyle
taşralarda dirlik (15$) iddieasında olanlar semt semtl
defter2 olunup isimleri ve şöhretleri ve yerleri ve3
yurtları tasrihiyle yazılup bu vechile tahrir II defter
2- ibad A: +ve Y.3- memalikinden Y: memalikinde A.4- terettüb Y: tertib A.
l- semt Y: - A.2- defter Y: ?' (sehv) A.3- yerleri ve A: - Y.
35
olunan askeri ztimresini efrad-ı raCıyyetden imtiyaz ile
ber-muceb-i defter her sanca~ın askeri münavebe ile vali
si maCıyyetinde taCıim-i harb etmek ve yahud semt semtA A A i CAmünavebe vechile Asitane- sa adet~e celb ile kışlalarına
verilUp civar-ı Asitanelde bir mUnasib mahalde ta~lim
etdirilmek ve şeralit U nizam ve rabıtasına bakılmak
e~erçi tasavvur u tahayyUl olunur, ancak evvelemirde Ocak
luya ve askeri ta'ifesine bacis-i ra~bet U hahiş olacak
nice mukaddemat ile tedabir-i hakimaneye tevekkuf eder.
B'u d a h i tan z i m -i a s k e r e d a ii r
E i -h a c ! ~ r a h i m E f e n d i 'n i n d i rI
Yeniçeri Ocağı'nın hali macıumdur. Bunun nizarnı ted
rici hakimane tedbire tevakkuf eder. Bu kadar vakitden
beril temekkün etmiş bunca fesadı defCaten defc mUteCassil
olma~la bu Oca~a dahi evvelemirde bir sadık u mUstakım
Ağa bi "l-intihSb nasb olunup, Oca~ının halini ve nizamın1
mUlahaza ile icraya saCy eylemek Uzre mansıbında müstemirr
olmak ve Oca~ının3 nizamıri1 kendUden matlub etmek ile ted
ric! nizama girmesi mUlahaza olunur.
1- efendinindir Y: +(kırmızı kalemle) Yeniçeri talifesinetaşra memleketlerde i Ctlbar olunmak ve an-asıl memnucolan tekalif kengUlerden alınmamak ve gcaklarının/Ocakların kanun u ka ıde-i kadimelerine ri ayet olunmak halaTersane Emini Osman Efendi'nin layıhasında mezkUrdur.Ocak nizamı, vakt-i asayişde ricalinden matlub olunmakledell-hace kifayet mikdarı asker savb-ı melmuretde mevcud bulunup hin-i mUdafa ada ızhar-ı sebatı mUcibdir,deyU Enver! EfendiInin layıhasında masturdur. A. (Bumetin Y' de sayfa kenarında kırmJ.zı kalemle mukayyetdir)•.
2- müteCassir Y: ~ (sehv) A.3- ocağının A: ocağın Y.
36
A h v a 1 -1 a 8 k e r e d a 'I r 8 a b ı k a
R i k a b K e t h li d a s ıRa 8 i h
E f e n d 1 tn i n lay ı h a s ı d ı r
Devlet-i aliyye'nin müretteb asakiri Piyade ve
Süvari Ocaklar olup asakir-l markÜmenin mukabele-i dUş
mende adem-i sebatları nizam u kanun-ı kadimlerine fesad
u halel tetarruk eyledi~inden (15b) başka kefere devlet
leri funun-ı harbiyyede envac-ı gÜne sanaylC-ı ~teşbazi
icad etmeleriyle Devlet-i aliyye'nln kadim olup asl-1
vazclarına halel gelmiş tertibat-ı muharebesiyle muka
bele·· düşvar ve edevat 11. esbablı harbiyyede Devlet-i
aliyye'nin düşmene mukabele-l bi'l-mis1 halatı mefkÜd
olup beherhAl Devlet-i aliyye dahi düşmen-i dinin tehiy
ye eylediği envac-ı sanayiC-i harbiyyeye da'ir2 eşyayı
tedarUk birle ale 'd-devam taClim-i funun-ı harbiyye ile
asakiri işgaı3 ve iktisab-ı maharet etdirmeğe sarf-ı
himmet etmek akdem-l mehamdan olmağla lede'l-müzakere
ittifak-ı aahab-ara ile gerek piyade ve gerek aUvart4
tertib ve tant-ı rabıtaya tdhal olundukdan sonra fUnun-ı
harbiyyede düvel-i efrenciyyenin tertib ü tedvin eyledik-
leri5 kitabIari tedarük II terceme etd1rilllp havi'oldu-
1
2
345-
esbab Y: ~L.- (sehv) A.. .da'ir Y: - A.asakiri işgal Y: asakir iştigal A.süvarİ Y: Ü)J~ (sehv) A.eyledikleri A: ~~~J Y.
37
ğu sanayic_i ateşbaziyi bi-temamiha ve belki dahi ziyade
tedarük U tehiyye ve sUver-i iCmal' asakir- edevatı
istihsal birle bizim askerimize6 taCıtm etdirmek ve
vakt-i hazarda askerimize bedeviyyet halatını kesb içUn
mUceddeden tertib olunacak senede bir defca bir kaıcadan
c A Abir kal aya nakl etdirilmek ve gerek Asitane'de ve serhad-
datda ve gerek vUzera ve mtr-l miran yanlarında mUretteb
II mucallem asakir da'ima mevcud bulunmak ve dost olan
efrenc devletlerinden fUnun-ı harbiyyede mahir üstadlarA
celb U tedarUkiyle Asitane'de sunuf-ı askeriyyeye tertib-i
sufüf ve top ve humbara ve tUfeng taClim etdirilmek ve'l
hasıl ittifak-ara-yı hayr- (16a) -hahan-ı saltanat üzre
karar verilecek suret-i rabıta Uzre bundan sonra Ocakla
rın ashab-ı dirayet ve zu'1-cukÜ1 zabitan~ macr!fetleri~
le Ocaklarının kanUn-ı kadimlerine mUğayir olan halatı
yine kendU macrifet ve re'yleriyle muhavve17 tl izale
etdirerek ve baczı kanun-ı kadimlerinden olup bu zamanın
ahkamına muvaffxk olan8 keyfiyyatlarını teşytd ederek ve
baczı nizamlar ki, vazcı vaktinde hUkm-i zaman~ mukteza
sıyle iken tebeddUlat-ı aCsar hasebiyle şimdiki mtzac~~
vakte göre. mUceddeden nizam-ı ahara muhtac olmuşdur.
6- askerimize A: askerimiz +ve Y.7- muhavvel A: mahv Y.8- olan A: - Y.
38
Anın dahi fesadını kendUlere ikraru iCtiraf ve suret-i
haseneye ifrağına yine kendUlerine hahiş U taleb suretle
rini izhar etdirerek9 tabica~ı zamana ve iktiza-yı vakte
göre mUceddeden kanun u nizam vazc olunmak ile baczı Oca
ğınll umur-ı meştası12 defCaten ve baczısının refte refte
vakti geldikde tanzim olunarak Devlet-i aliyye'nin piyade
ve sUvari mUretteb asaKirinintevfir'ü·tekstrl.esbabını
istihsal, lazıme-l zimmet-i himmet olduğu mUstağni-i
ani~l-beyan .olup, lakin bu misillU Ocakla~ nizamı husu
su yine kendli içlerinden tedartik ve tecribe olunarak
emin U muCtemed ve sadık zevatın re'y U macrifetlerlyle
tanzim olunmağa muhtacdır.
B u d a h i n i zam -ı a s k e r el d a 'i r
R a s i h E f e n d i 'n i n d i r
Vüzera-yı ızam hazeratı dahi oldukları mansıbda
asakir tertib ve iCmal eylemek ve lede'l-iktiza bir mahal
le me'mur olduklarında mutiC u mUnkad ve ism U mahalleri
maclum u muCayyen Uç-beş bin (16b) nefer tedartik U is-tis
hab ve meirnur olduğu mahalle beraber getUrtip hıdemat-ı
lazımede istihdam eylemek suretleri ittifak-ara-yı asha~ı
vukUrla rabıtabend olmak me'muldtir.
9- etdirerek A: ederek Y.10- tabtCat Y} ~•.:.:l- (sehv) A.
11- ocağın Y: ocağının A.12- meştası A: şitası Y.
1- askere Y: asakire A.2- ashab A: - Y.
39
A s k e r k e y f i Y Y e t i n e d a 'ir
m e v ali -i ı zam d a n Sal i h -
z a d e Haz r e tl e r i 'n i n
1 ayı h a s ı d ı r
Yeniçeri Ortaları sUkkanından merhum Sultan SUley
man Han Hazretleri'nin taCytn buyurup el-yevm tamamen
ihrac ve adem-i isti~aya mebni eyadi-i mütecasirin ile
telef olan taCyinaJLı kadimeyi ne~erat-ı atiyyfttz-zikrin
havayic-i asliyyesine tahsis ve bacde't-te'emmUl mebde-l
emirde tahammülü mikdarı mUceddeden neferat taCYİn buyu
rulup vukuC-yafte olan mahlulatdan ulufe-i muCayyene
ihsan ve peyder-pey mahlulat-ı vakıcadan yevmen fe-yevmen
eşhas-ı neferat ve taCyin u uıüfe tezayüd bulacağı zahtr
dir. Lakin2 bu serrişte ile esfar-ı sabıkada bezl-i can
u beden edUp uğÜr-ı din U devletde sarf-ı tab u tüvan ve
yahud unfuvan-ı 5mrUnde3 hıdmet-i Ocakda ciğerin pUryan
edUp kanun üzre refte refte ihraz~ı rütbe ederek tahsil-i
nemek ü nan etmiş emekdaranın yevmiyyelerine taCarruzdan
mübaCadet vacibe-i zimmet-macdelet olup, bu emrin husulü
ancak mahlülat ile zımn-ı irtikabda olan zayiCatı mülaha
zaya maksür idiğ1n e~m~·-·yı.temşiyetdeYeniçeri A~ası bu'lu"
nana tefhim~i ekid etmek lazıme~i haldendir. Sa'ir Ocaklar
l- taCyinat Y: tacayyUnat A.2- lakin A: - Y.3- ömrUnde Y: ömründen A.4- ihraz A: + ve Y.
ft./J,ı (sehv) A.
40
hususunda bu vechile iltizam ile resm ü kanunlarını icra
mirCat-ı kargah-ı imkanda suretnümadır. Lakin Tophane
(17a) Ocağına tertibi irade olunan neferat-ı cedidenin
haftada iki gUn taClim-i tOP~endazi etmeleri iltizam olu-
nup, reside-i derece-i maharet olanlar dahi terakki ve
ataya ile mümtaz olunmak ve bacd-ezin işbu tertib ile ta
cayyün eden Yeniçeri ve Topcu neferatı, Asitane'de mlk-
dar-ı kifaye iskan ve macadası ulufe ü taCyinat ile
baczan hudud (u) sınurlarda ve baczan eyaletler maCiyye
tine taCyin olunup valiler5 dahi taht-ı eyaletinde vakıc
kaza u6 elviyede7 istihdam ve bir kazada beş seneden zi
yade tevakkufa ruhsat olunmayup tebdil-i mekan etdirerek
bi'l-münavebe Asitane'de kışlak sükkanıyle mübadele olun
mak üzre vücud~pezir-i intizam olundukda8 tertib-i asker
den garaz-ı asli olan meleke-i idman-ı seferberi fa'ide
sinin husuliyle hin-i iktizada hazır u amade olup mucal
lem ve mukabele-i aCdada sabit~kadem olmaları melhuz ve
nicefeva'ldi mUstelzimdir.
5- olunup valiler Y:6- ve Y: - A.7- elvlyede A: OJ C'!.,dl (sehv) Y.8- olundukda Y: oldukda A.
41
A h v a 1 -i a s k e r e d a ii r m e v a 1 t-i
ı zam d a n V e 1 i E f e n d i z a d e
Haz ret 1 e r i in i n 1 ayı h a s ı d ı r
Devlet-i aliyyelnin mukaddem! her seferde asa
kir-i kaıtle ile galib-i mutlak olarakl düşmen-i dtni
kahr u tedmir ve nice memaliki feth tl teshir edegeldiği
zahirdir. Bacdehu kuvve~-i Devlet-i aliyye mütezayid
oldukca emirber asker3 olduğunun4 sebebine imcan olunsa
kavanin-i kadİmeye adem-i rağbet olup fitl-asıl sergarde
olan zabitler aShab-ı sadakatden olduklarından kavanin-i
(l?b) kadimeye riCayet edere~ zir~destlerinde olan nefe
ratın terbiyye5 ve zabitlerine ihtimamlarından naşi ne
ferat zabitlerine kemer§beste-i itaCat olmağla Devlet-i
aliyyelye hin-i iktizada vech-i layıkı üzre hidmet ede
gelmişler iken, el-haletü hazihi serkarde olanların li
yakat ve istiCdatlarına nazar olunmayup mücerred baczı
esbab zımnında istihdam olunduklarından, neferatın nazar
larında muhakkar olup nüfuzları olmamağla zabt u rabta
adem-i kuvvetlerinden? naşi askeri talifesinin kimi mu
kabele~i düşmende ticaretle meşgUl ve kimi ehl-i İslamın
malını yağma arzusuyle macaz-Allahtl Tecala heztmete
1- olarak Y: ~.J.,ı,f A.2- kuvvet Y: - A.3- asker Y: u-k (sehv) A.4- olduğunun Y: aldığının A.5- terbiyye Y: ~.;; (sehv) A.6- kemer Y: üJ.J(sehv) A.?- kuvvetlerinden Y: kudretlerinden A.
42
muntazır bir ala~perişan ta'ife olduklarından, hin-i
muharebede zabt usebatları mümkin olamayacağı bedihidir.
Evvela zabitan ile neferat dikkat ile taht-ı rabıtaya
idhal olundukdan sonra vakt-ı hazarda imkanı mertebe
istiCmal-i esliha ve tertib-i sufuf hususları taClim ulu
nup hin-i iktizada mucallem bulunmaları vacibat-ı umur
dandır.
A s k e r a h v ali n 1 rn II b e y y i nAl i
R a 'i k E f e n d i 'n i n 1 ayı h a s d ı r
Devlet-i aliyye'nin sefer ü hazarda muCtemedUn-bih
olan askeri Ocaklarından ibaret olmağla bunların nizarnı
hayr-hahan ve muCteber ve akıbet-endiş kimesneler nasbıy
le mütebassırane hareket ve ittifak-ara ile bi'l-müzakere
tedrici tedabir-i nafiCaya muhtac olup defCaten ıslahı mU y
yesser olamadı~ı ve her ne kadar fikr-i dakik ve re'y-i
rezin ile saCyolunsa sinin-i vefireden beru tabiCat-ı
saniye olmuş (lSa) fesadın müddet-i kaıilede ıslahı mu
halolup zamana ihtiyacı bi-reybdir ve miri kazalardanI
mUretteb asker tefrikave perişanı sebeb-i nehb U garetden
gayrı bir fa'ideyi mUntic olmayup rniri ve kura vu kasabata
hasaretleri bi'd-defeCat rneşhuddur.
8- mukabele A: - Y.9- alay Y: ay (sehv) A.
1- kazalardan Y: o..ı)WJ (sehv) A.
43
N i z am -ı a s k e r e d a ii r M a b e y n ci
M u s t a fat f fet B e y-E f e n d i tn i n
m u k a d d i m e s i d i r
Tavs'if-i efrenciyye'nin tahstl-i sanayiC-i ateşba
zi ile tefennününden ve mukabele-i bi'l-misil içUn her
Ocakdan rabıtalul asker tertibi iktiza edenler ile bi'l
ittifak müzakere olunmasına mUssraCat lazım idiğinden ve
asakir-i mürettebe zabitanının efrenc2 misillU 9nbaşıya
varınca tertib U teksir ve vakt-ı seferde te'dtb ve ten
k!l'(U)terhis olunması lazımeden idUğünden bahsile layıh-ı
hatırı olan halat zirde beyan olundu.
B u d a h i M u k a d d i m e n e v ci n d e n
M a. b e y n c i M u s t a f a B e y-E f e n d i i
n i n d i r
Nemçe ve Moskovlu'nun beş-altı yüz bin mucallem U
mUretteb askerleri oldu~ maclum olmağla, Devlet-i aliyye
dahi hiç olmaz tse askerini yüz bine iblağ etmek vacibe
dendir. Bunların masarifleri efrenc terttbatına tatbikI
olunmadığı takdirce, Devlet-i aliyye'nin tradatının sülü
sanı yalnız cUnud-i mürettebeye kafi olacağı mevhum olm~
la aCmal-i efkara muhtacdır. Zira mahiyye-i ulufeleri ve
taCyinat u kisve ve2 eslihaları ve masarif-i levazım-ı
1- rabıtalu Y: ~,..lız;t~ (sehv) A.2- efrenc Y: ijı (eehv) A.
l- tatbik Y: ~ (eehv) A.
2- ve Y: - A.
44
taCltm ü taCallümleri ve nice nice tertibatı masarıfın
dan gayrı3 Devlet-i aliyye'nin edevat4..ı harbiyyesi Na
sara edevatına mümaseleti lazım geldiğine (18b) nazaran
mecmucu sağ u salim ve kavi yapıldığı suretde miri fi'atı
pesmande olacağı müstağni2i ani'l-beyandır. Ta'ife-i ef
renc, levazım-ı harbiyye ve esliha-i seferiyyelerinde.
masarifden kaçmıyarak her ne mertebe ihtimam6 eylerler ise
dahi askerisinin taCyinat u telebbUsat ve levazım-ı sa'i
relerinde kemal-i dikkat ile ihtisar ederler. Ocaklunun
amiziş ü muhaletası derkar' olarak Tulumbacı ve SUrCatci
misillü kendülerinden cUz,7 olmak suretiyle her Ocakdan
ve Odalardan bekar u bi-kar ve kesb ve ceste ceste yüzer
ikişer yüzer genc taleb ve bidayetinde kışlalarında ika
met ve Ocaklarının senevi çırağlıkları kanun üzre zabi
tandan maCadaya tekacüd-i esamt ve terakki verilmeyUp ve
ihbariyyeleri Uzerine zamime ile mahlulata dikkat ve ref
te refte bi't-te'enni ferde gadr olmayarak cebr ve noksSn
tartkı ile bunlar ifkad ve anlar tcad olunmakdan gayrı8
idare mUmkin olmayup sefer tl hazarda ısda~maniCatU'I
cemc hatırası ber-tarafdır.
3- gayrı Y: - A.
4- edevat Y: .::..,.,1 (sehv) A.5- olacağı mustağni Y: CJ"': -.A3'4,J,I (sehv) A.
6- ihtimam A: - Y.7- cüz' Y: ,~ A.8- gayrı Y: - A.9- ısdar Y: J1RI (sehv) A.
45
B u d a h i n i zam -ıa s k e r e d a 'i r
Ma b e y n c i M·u s t a f a B e y-E f e n d it
n i n d i r
VUzera4yı ızam hazeratı ve mtr-i mtran-ı kiram, me
nasıbda mUstakar olarak Bağdad ve Mısır ve Şam ve tsken
deriyye ve şimdiki halde Yanya mUstesna olarak her biri
nin mansibına göre birkaçar yüz ve biner, mesela, Rumeli
Vaıtsini bin, Bosna ve Anadolu ve Erzurum Vaıtlerine be
şer yUz, Rumeli ve Anadolu'da vakıc mecmuc eyalat u elvi
ye vaıt ve mutasarrıflarına ve çaparzade ve Kara Osman
zade~ye ve Eflak ve Boğdan Voyvodolarına hallerince iha
le olunup (19a) mecmucı kesb-i tefennUn ve on-on beş bi
ne ibıağından sonra yine Yeniçeri ve sa'ir Ocaklar2 namıy
le birden mUmkin olmaz ise mUteCakiben Asitane'ye idhil
ve ocaklar3 kışlaklarına iskan olunmak hatıra gelUr.
A s k e r a h v ali n e d a ti r hal aB e y i i k c i -i D 1 van -ı H II m a y ü n
S u n Ct E fe n d i tn i n 1 ayı h a s ı d ır
Esfar-ı sabıkada~ hususa bu seferde asakir-i me'
mure her ne kadar ikdam u tehdtd olunsalar NevrUztda ge
lUp erişmeyUp ve gelenler dahi rUz-ı Kasım'a kadar meks U
l- ve Kara Osmanzade Y: - A.
2- Ocaklar Y: Ocaklu A.3- Ocaklar Y: ~JJ)I (sehv)
1- sabıkada Y: sa.bıkadır A.
46
karar etmeylip bir tarafdan gelüp ve bir tarafdan gidegel
dikleri cümlenin macIUmudur. Düşmen ise vasat-ı sayfda
icra edemedi~i2 meıcanetleri bahar evaiilinde ve bacdehü
eyyam-ı şita takarrubunda ve mevsim-i şitada icraya icti
sar ve bu iki vakt-ı haliyyede memalik-i İslamiyye'ye3
hticum u istila edegeldiği zahir tl aşikardır. Bina'en
aleyh Devlet-i aliyyedahi asakirini iki sınıfa taksim
edUp, bir sınıfı sayfiyye ve bir sınıfı şita'iyye olarak
tertib ile sayf asakiri vaktiyle yerlerinden hurı1c ve
savb-ı me'murlarına rUz-ı Hızır'da vürüd ve iSbat-ı vticud
ile altı ay kıyam ve rUz-ı K~sım'da iCade ve yerlerine
şita4 askeri ~ezalik Taktiyle hurüc-verüz-ı Kasım'daS
avdet etdirilmek ve bu tertib tlzre her sınıf asakir al
tışar ay bekleyUp vakt-ı muCayyenlerinde avdet edecekleri
ni bildiklerinde cümlesi vaktiyle gelUp, vaktiyle gitmele
rine ba'is bir halet olur. B u iki sınıf asakirin meşta
askeri6 umumen Rumeli'nin ve Silistre'nin eyaletlüleri
(19b) ve Ocaklu Yeniçeri Serdar ve Serdengecdi bayrakları
olup, sayf asakiri dahi Anadolu'da ka'in eyaletler halkı
ve Ocaklu7 Yeniçeri Serdar ve Serdengeedi ve safir Ocak-
lar dahi bunlara kıyasen tertib ye sayfen ve şitaten bU
2- edemediği= J(J.A o.>t.' Y: ~~..>:.1 A.3- İslamiyye'ye Y: İslamiyye A.4- şita Y: meşta A.5- Kasımıda A: H~zır'da Y.6- askeri Y: asakiri A.7- Ocaklu Y: Ocaklar A.
47
mUretteb U muvazzaf asakir sefere tertib ve Anadolu ve
Rumeli'nin sa'ir mliteCayyinanı erbab-ı harb U darbı
ile vUzera ve mir-i miran ve sa'irleri dahi hadd li mik
dar taCyinle kapularını tanzim ve bu tertib Uzre ordu-yı
hümayüna ve sa'ir iktiza eden mahallere ve asakir-i me'
murenin ihracIarına iktizası üzre me'murkılınsalarba
cavn- i Bari beher altışar ayda dinc asakir tevarUd edlip
düşmen, memalik-i İslamiyye ve serhaddatı haıi bulamayup
kesr-i Unuf-ı nahvet ve istidraclarına badi bir halet-i
mer~beden olur zann olunur.
Ter t i b -i a s k e r hususuna
d a ti r H a k k ı B e y-E f e n d il'n i n
lay ı h a s ~ d ı r
Hin-i iktizada ucaleten tertib ve savb-ı me'murla
rına tesyir olunacak asakirin2 vUru.duna kadar Tuna'nın
karşu tarafları askerden haıi kalmağla şimdiYedek Dev
let-i aliyye'nin işine yaramayan Anadolu'da ka'inaşa'ir
den şecaCat ile macrıif olanlardan mUnasibi hin-i ihtiyac
da karşu taraflarda istihdam3 içün Tuna'ya semt ü civar
olan Dobruca'ya mı iskan irade olunur, yohsa Bucak mı mü
nasib görülUr, ne vechile mlistahsen görüıur4 1se 01 semt
lerde bir mikdar asker bulunmak maslahata evfak olmak zannolunur.
1- efendi A: - Y.2- asakirin A: asakir Y.3- istihdam Y: f'~ (seınv) A.4- görülür Y: görUlü A.
48
Bu dahi askere da'ir Hakkı
B e y-E f e n d i 'n i n d i r
(20a) Başsız ve buğsuz Rumeli'de perişan olmuş ta
'ife-i Tatarın Uzerlerine bir baş taCyinle bir mahalde is
kanları refte reftel tekessUri mucib ve lede'l-iktiza işe
yararnalarını müstevcib olmak hatıra gelUr.
B u d a lı i a 8 k ert a n z İ m i n e d a 'i r
H a k k ı B e y-E f e n d i 'n i n d i r
Sefer u hazarda işe yarayacak yüzera dahi mutasar
rıf oldukları eyalat u elviyenin nemalarına göre kapuları
nı tertib ve da'ima taCltm U taCallUm ile imrar-ı vakt
ederek rabıta-i nizamlarına nezaret etmek beher yüz nefe
re birer imam taCytnle taClim!i dtn ve eda-yı salat etdir
mek ve aaakir-i mUrettebenin me'kUlat u melbuaatları eya
letden bila veled malılul olan timar u zeCamet fatizinden
ve bir mikdarı karyelerden ve bir mikdarı manaıb nemasın
dan idare ve bir mikdarı canib-i mİrtden iCtaolınmak ve
01 terttbin top ve mühimmatı neferatıyle macan valisi
indinde müheyya olmak, sefer U hazarda bir metmuriyyet
zuhurunda derhal hareketlerini mucibdir ve Rumeli ve Si
listre Eyaletlerini2 ziyade ihtimam olmak ve Mora ve
1- refte Y: - A.
1- taCltm Y: - A.2- eyaletlerini Y: ~ W~, (sehv) A.
49
Bosna ve Anadolu Eyaletlerine ol kacide üzre üçer bin ter
tib ve macada eyaletlere biner tertib ve cümlesinin top
ve mühimmatı neferatıyle yanlarında bulunmak münasib zann
olunur.
B u d a h i a s k e r m a d d e s i n e d a 'i r
H a k k ı B e y-E f e n d i 'n i n d i r
Deliorman ve havalilerinde olan eşkıya ve selatin
kUlliyyen menc olundukdan sonra kura söz sahibIeri kefa
letiyle asker tertib (20b) ve masarif-i lazımeleri Ef
lak ve Boğdan memleketlerinden ve dahilolduğu eyaletin
mahlul zecamet ü timarından tanzim ve taCıtm II taCallUm
etmek ve bunlara Silistre Valisi nezaret etmek üzre ter
tib olunduğu suretde lede'l-iktiza Silistre Valisi tertib
gerdesi olan asakir ve kapu halkı ve Dobruca ve Bucak'da
iskan olınacak aşatir ve top ve mUhimmatı istishab ile
ucaleten kalkup Boğdan1 a azimet birle muhafaza-i memleke
te kıyam etmek maddesi husule gelür.
Yen i ç e r i y e v m i y Y e s i n i z a. m .1.
n ada 'i r h ala ç a v u Ş b a Ş ı
M e h m e d R a ş i d E f e n d 1 'n i n d 1 r
"Yeniçeri Oca~ının yevmiyyelerinin fesadı," kavl1
nin eababı çok. EzcUmle Yeniçeri A~ası'nın hin-i nasbında
hafi ve celi küll! ca'ize ve ubüdiyyet alunurI ki, sırf
l- alunur A: olunur Y.
50
rUşvetdir. Anlar dahi Kul KethUdası ve Samsuncu ve Zağar
cı ve Turnacı ve Orta Çorbacılarını ve serhaddat Yeniçeri
Zabitlerlni tecdtd ile htn-i nasblarında küılt rüşvet al
ma~a mecbur olup anlar dahi macdunlarını tecrime ve kış
la müteveııtleri ve ihtiyarları verdikleri cerayim ve
rüşveti çıkarmak ve me'kellerinden devr olmamak içün mah
lulat ketmine mecbur olurlar. Bunlar emsali fesadlarının
nihayeti olmama~la tafstli ka~ıdlara sığmaz. Bunun nlza
mı yaCnt mevacibin tanztmi vacibedendir. Lakin hakimane
teşebbUs olunmaludur ki, söz esafile dUşüp fesad tekevvUn
eylemeye. Evveıa Ocakda kadtm ve nUfuz u iCtibarı (2la)
derkar ve Devlet-i aliyye rızacuylu~nda ikdam u sad~kati
bedidar mlicerrebü'l-etvar biri intihab, ceva'iz li ava'id
ve hediyye namıyle bir akçe ve bir habbe alınmayarak Ye
niçeri A~ası nasb ve anın macrifetiyle refte refte bila
ceva'iz li ava'id, Ocak A~aları ve zabitanı emsallerine
nisbet ile sadakatkarandan olarak intihab u nasb ve vesa
ya-yı lazıme tavsıye ve telkin olundukdan sonra, biraz
eyyam mUrUrunda, ŞevketlU Efendimiz Hazretleri hakimane
Enderdn-ı hlimayUnı taharri ve Yeniçeri Oca~ından esami
ye mutasarrıf olanları tahkık ve ashabını irza birle ye
dinden senedIerini ahz ve bir destmale vazc ve bir rikab
gUnü ve yahud Sadraczam Hazretleri li-maslahatin tebdilen
vardı~ı gün, "Bunlar EnderUn'da imiş. Yeniçeri esamiai
51
EnderUn Ağalarında durmanın ne münasebeti var? BunlarL
Ocağa ver, haztnemande olmayup nefer esamtsi olsun," deyU
Sadraczam Hazretlerilne tesltm edUp, Sadraczam Hazretleri
dahi defCaten Ocağa göndermeyUp ve ferman dahi yazmayup
çahar-ı şenbe günU yahüd cumca gUnü Yeniçeri Ağası huzur
larına geldikde, esna-yı sohbetde, "Geçen gUn huzur-ı hU
mayüna rUhaude olmuşidim. Şevketlli Efendimiz şu esamileri
verdi, EnderUn Ağalarında imiş. Ocak esamisinin Ağalarda
mtinasebeti olmamağla Ocağa verilstin. Lakin haztnemande
olmayup Eşk!nci nefer esamisi olsun ve verilen ce~g erba
bı tüvana yiğitlerden olsun,deyü emr-i hümayün buyurdı
lar, deyüp Yeniçeri Ağası'na şöylece teslim eyledikden
sonra, Sadraczam (2lb) Hazretleri dahi kendU da'iresini
usul ile2 taharri ve 1eniçeri esamesi olanları tahkık ve
ashabı ırzasıyla senedIerini ahz ve bir iki hafta murU
runda Yeniçeri Ağası geldikde, "Ağa Hazretleri, geçenler
de ŞevketlU Efendimiz da'ire-i hUmayünda olan ocak esami
lerini Eşkinci nefer esamia! tanzim olunmak üzre verdi
ler. Biz de size teslim etdik, sizin dalirenizde dahi
vardır, deyU bizi ihtar3 lazım idi, niçUn etmediniz?
Benim sonradan hatırıma geldi. Şevketlü Efendimiz verdük
de biz niçün vermeyelim? Sonra sulal ederse ne cevab ve
relim\ Hele taharri ve tahsil etdik, al, bunları dahi
2- ile Y: - A.3- ihtar Y: ihtarınız A.4- verelim Y: verirsiz A.
52
Eşkinci ne~er esamtsi tanztm ey.le~ deyü tenbth U tesıtm
buyurdular? Bacdehu KethUda Bey ve Re'tsEfendi ve De~
terdar E~endi ve bunlar emsali kübera-yı rical-i Devlet-i
aliyye dahi sonra istimac etmiş olarak da'ireleri esamt
leri cemc- Ye bu minval Uzre tesıtm olunur ve bu kazıyye
yalnız ŞeyhUlislam Efendi Hazretleri'ne işrab olunup, an
lar dahi tebCiyyeten karthalarından 01arak6 böylece et
diklerinde sudur-ı kiram istimacile tabiCatıyle bu esere
iktiza ederler. Refte refte ulema ve ricalin madunları
dahi bu sureti icraya mecbur olurlar. Bir mUddet muru
runda Yeniçeri Ağasından e.amilerin Eşkinci neferatına
tanztmi keyfiyyeti nice oldığı ve kaç nefere baliğ oldu
ğı su'al olunur ve şayet ŞevketlU efendimiz su'al eder,
bu neferat başkaca olsa ve belki bir sahraya istenUr ise
cümlesi mevcud bulunup, diyar-ı aharda olmasa hoş olur.
Ağa Hazretleri buna bir gUzelce (22a) nizam verirseniz;
hem Oca~ın8 ~hyasına ve hem Şevketlü Efendimizin tahsil-r
rızasına muvaffak olmuş olursuz, denilmek ve bu suret az
vaki tde olmayup bir sene kadar9 vakte muhtac vttO al. vak
te kadar Ocağa iCtibar olınayor. Padişahımız, "Esame ha
zinemande etmeyUp nefere vereyor-:- -şayicası ahad-ı nefe-
5- buyurdular Y: buyururlar A.
6- olarak Y: J,)/,ı (sehv) A.7- verirseniz A: verseniz Y.8- Ocağın A: Ocak Y.
9- kadar Y: - A.
10- ve' A: .... Y.
53
rat lisanlarına dlişlip bundan sonra kapulı esamesi aran
dıkda, Ocak kokonozları SÖZÜ aya~a dUşürmek ve fitne li
havadis çıkarmak esbabından mahrüm olurlar. Bu takdtrce
Ağa ile söyleşilUp, işte EnderUn ve Birün ve ulemada olan
esam~rden bir akçesi haztnemande olunmayup Eşkinci ne
fer "esamtsi tanztm olundu ve Oca~ınll yüzü gUldli~2
Bunlardan macada kapulı olarak ne mikdar esamt var ise,
yin~ bunlar gibi neferat tanzimi içün takdim edesiz, de
yü ol vakt ferman yazıldıkda şematet olmaz, mahfuz olarak
takdtm-i defter ederler.
Y i i A d aA 'i r d i rIe v m y yen zam ı n a
Askerin ita~l ~.da, muCteber zabitana menut 01
mağla emanat ehline tefvtz olunmak emrine riCayet2
ve asa
kir-i mürettebe içün iktiza eden masari!-i zalide ashab-ı
istifa ve limenanın relyleriyle tedricen baczı masarif-i
gayr-ı lazıme re!c ve baczısı tenzil ve israfat menc ile
itlaf olunan emval-i miriyyenin mahalleri bulunup mUstah
sen ve cümle nizam-ı kavtye rabt olunmak lazımedendir.
11- Ocağın Y: Ji ~i (sehv) A.12- güldU Y: - A.
1- da'irdir Y~ + (kırmızı kalemle) Abdullah Molla Efendilnin balada layıhasında bu madde mesfür ise dahiyine mlinasebet ile bu mahalle tahrtr olundu. A. (Bumetin Y'de sayfa kenarında mukayyetdir).
2- riCayet Y: ~ (sehv) A.
54
Y e v m i y yem a d d e s i n e d a 'i rI
(22b) Ocaklara evvela sadık ve mütedeyyin, akl u
dirayet sahibi birer Ağa intihab ve bila ceva'iz nasb u
istihdam2 olunup ila-maşa'-AllahüTecala azI olunmamak
üzre rabıta-i kaviyye veriıdikden sonra Eşkinci neferat
sayfen ve şita'en seferde mevcud bulunup bir ferdi nok
san olmamasının tarik=ı suhületi ve mahlulat bila ketm
hazinemande olmak hususları anlar ile müzakere olunarak
tanzim oluna. Işbu nizam, açılacak seferde külliyyen ra
bıtagir olma~ ise dahi, nısfı mertebe rabıta bulup gün
den gUne yoluna girer.
Y e v m i y Y e m a d d e s i n e d a 'i r
K e t h ü d .. -y ı S a d r -i .. i ia a
M u s t a f a R e Ş i d E f e n d i 'n i n
i a y 1 h a s ı d ı r
Ocakların mahlulatı ketm olunmakdadır. Mahlul ...esa-
mi ketm olunmamak üzre her ne kadar tedbir ü te'kid olun
sa, bir fa'ideyi mUntic olmaz. Heman otuz bin akçe yev
mlyyeden senevi beş bin akçe mahlü! verilmek üzre maktü
can Ocaklara bir rabıta verilmek tabiCat-ı maslahata mu
va:f'ıkl görünür.
l- da'ir Y: + (kırmızı kalemle) Bu madde dahi balada Def'terdar Şerif Efendi'nin layıhasında mastür ise dahimUnasebet ile tekrar bu mahalle tahrir olundu.A. (Bumetin Y nUshasında derkenardır), .
2- istihdamY: r~ A.
l- muvafık A: muvaffak Y.
55
Yse v m i y yem ~ d d e s i n e d i 'i r
R e 't s ü 'I -k ü v tab A b d u Ila h
B i r r t E f e n d i 'n i n 1 ayı h a -
s ı d ıL r
E1-h~letU h~ziht mevcud olan Ocakların nizam~ı hal
leri içlerinden muCtemed kimesneler istihd~mıyla hasıl
olup, kanun ve ka'ide bilmez kimesneler içlerinde bulunur
ise, defc u tard etmelUdUr ve el-yevm kem~l-i nizamları
mahlulat ketm etdirilmeyüp tevcth~tlarında tasarruf kifa
yet eder. Az vakitde kati çok nefc ! zuhur edece~i bedi;
hidir. Kanun u kicide-i kadimelerine riCayet olunup
(23a) hil~fına hareket etmemeleri cümlesine tenbih ve
hallü h~llerince niz~m~ı umurlarına dikkat etmeleri te~
kid20lunmak mühimdir.
Y e v m i y yem a d d e s i n e d a 'i r
hal aL M u h ~ s e b e -1 e v v e 1 H a c ı
t b r a h i m E f e n d i 'n i n 1 ~ Y ı h a-s ı d ı r
Hidmet oea~ı add oluna(n)2 Cebeci ve Topcu ve Ara
bacı Ocakları heman isimleri mevcud kabilinden olup, hid
met vaktinde Ocak z~bit~nı ve hademesinden3 gayrı neferat
n~mına4 kimesneler! olmadı~ı z~hir olmağla bu Ocaklarda
l- niz~m Y: - A.2- te'ktd Y: ~ bo (seliv) A.
l- hala Y: - A.2- olunaen) A: olan Y.3- hademesinden Y: c:.J~,... U. (sehv) A.
56
dahi faraza, Ağa ve KethUda ve Şavuş ve Çorbacı olanlar
hallerine göre Uç yUz, beş yUz ve bin akçe "yemeklik"
taCbiriyle yevmiyyepeyda-edüp nefer su'al olunsa anın
bunun etbaCını gösterUp maca-haza bu fesad kendU menfa
Catları içün yine kendüleri icad eylediğinden Ocaklarını
bu hale ifrağ etmeleriyle bunların nizarnı tedrici hakima
ne tedbire tevakkuf edüp bu kadar vakitden berU temekkün
etmiş bunca fesadı defCaten refc mUteCassir olmağla bu
Ocaklara evvelemirde birer sadık ve mUstekım Ağa ve Katib olmak Uzre bi\-intihab nasb olunup Ocakların halini
ve nizamını müıa.haza ile icraya saCy eylemek üzre mansıb
larında5 mUstemirr olmak ve Ocaklarının nizamını6 kendU
lerden matlub etmek ve bunların dahi tevcihatlarında ta
sarruf olunmak ile tedrici nizama girmeleri mUlahaza olu-
nur.
Yer 1 li n e f e rat ı y e v m i y y e s i n e
d L'i r D e f ter dar Ş e rif E f e d i t
n i n 1 a. y ı h a s ı d ı r
YerlU namına olan Devlet-i aliyye'nin muvazzaf as
kerinden katc! fatide olmayup bir cemaCatin kaç akçesi ve
senevi ne mikdar (23b) mevacibi var ise, ol cemaCatin
~ası bayağıca timar ve zeCamet gibi ekI edUp neferatın
vUcudu yokdur. Bosna serhadleri böyle değil iken biraz
4- namına-Y: namiye'A.5- mansıblarında Y: mansıblara A.6- nizamını Y: nizarnı A.
57
müddetden berü aleme sart olan fesad bunlara dahi siriyet
edUp sa'ir kaıcalar ne şekil ise, bunlar dahi böylecel
olmuşlardır. Bina-bertn ft~mabaed mahlul olan yerlü ku
lu yevmiyyesinin nısfı hazine~mande,nısfıRusya Devleti
mukabilinde olan serhadlerde Ağa ve Zabit ve neferatına
al~t-tertib2 terakki teveth olunarak ağaların' yevmiyye
leri ikişer yüz kırkar ve zabitanın yüz seksener ve nefe
ratın yüz yiğirmişer akçeye iblağı ea'iz4 0la ve sefer vl
k~c oldukda bunlardan olan haztne-mandeler ne mikdara ba
li~ olursa hisab olunup düşmen karşusunda olan serhadle
re yüz yiğirmişer akçe yevmiyye ile ol mikdar neferat ya
zıla ve mahlulat5 ketm olunmamak içün, on akçede6 bir ak
çe mukataCatdan ihbarıyye tevethi ca'lz ola.
Y e v rn i y yem a d d e s i n e d a ii r b u
d a h i M u h a s e b e -i e v v e i H a c 1.
! b r a h i rn E. f e n d i 'n i n 1 ayı h a s ı d ı r
Devlet-i aliyye'nin masarif-i mukarreresinin aCza
mi Asitane ve taşra serhaddatl mevacibi olmağla bu husus2
hakimane tedbtr ile tedrici tasarruf murad olundukda müm
kin zann olunur. Ancak esası sadık ve'müstekim Yeniçeri
2- böylece Y: öylece A~
2- tertib A: t~rettüb Y.,- ağaların A: + bu Y.4- ca'iz Y: ea'ize A.5- yazılave mahlulat Y: ~~~, ~L (sehv)A.6- on akçede Y: 0.>'-"j', (sehv) A.
1- serhaddat Y: serhaddin A.
58
A~ası, bila-ca'ize ve ava'id nasb olunmağa mütevakkıf ve
aralık aralık serhaddat4 mevacibi vüsCat oldukca Devlet-i
aliyye tarafından nakden gönderilüp (24a) muCtemed adem
ler macrifetleriyle tevztC olunarak ve Ocak ifsadatı5 ve
safir ~esadları zahire lhrac olunarak tenkiha muhtac 01
ma~la imkan müsa'id oldukca bu maddeye dikkat olunmak la-
zımdır.
Y e ·v m i y yem a d d e s i n e d a '1 r d 1 r
Ft-mabacd serhaddat mevacibi tara~-ı devletden
tahstı ve vaıt ve hakim macrifetleriyle mahallinde tevztC
ve noksan neferatınikmali müntic-i fa'ide olduğu Hakkı
Bey-Efendi layıhasında masturdur.
Y e v m i y yen i zam ı n ada '1 r m, e -
v al! -i ı zam d a n Hayrullah
E f e n d i 'n i n 1 ayı lı a s ~ d ı r
Tekicüd Ocaklar esamtleri ve safir gümrüklerde ve
malikane mtrtlerinde müteCayyin olan veza'if ve safir taC _
ytnat-ı miriyyeyi refC eylemek, katC-ı rızkıl mucib ve in
kisarı mtistevcib olmağla katCt bir vechile2 tecvtz buyrul
mayup mahlul oldukca haztne-mande olunup mUceddeden tevct
he adem-i mUsaoade ile mahlulat hususunda dikkat u ihti -
2- husus Y:ı:lJI> (sehv) A.
3- ve Y: - A.4- serhaddat Y: serhadat A.5- ifsadat Y: J i.., J.Ti' J (sahv) A.
1- rızkı Y: ~/~ (sehv) A.2- vechileY: ~,(sehv) A.
59
mam buyrulur ise kaıtlü'l-eyyamdanıs!ı mertebesi haztne
mande olacağı ve OcaklarAğaları mUstekım ve sadakatkar
olup bu husus içUn ubudiyyet ve belki ca'izeleri dahi
ri'l-climle afv buyrulup, mahlulat hususunda ihtimam u
dikkatleri zahir oldukda azl olunmasa3 ve kanun-ı kadim
üzre verilecek ulufelerden ma~ada mliceddeden tekicUa ve
çıraklık mlimkin mertebe verilmese, gerek Ocaklar ve gerek
beytU'l-mal-i Müsıtmtn kemaliyle muntazam olmak mukarre~
dir.
Y e v m i y yem a d d • s i n e d a 'i r d i r
Yeniçeri Ağalığı Ocaklardan olmayup kanun-ı kadtm
Uzre (24b) ŞevketlU Efendi'mizin hayr-hah Ağalarından
nasb ve zabitanda olan yevmiyye refte refte terkın olun
mak Sadr-ı Rum-ı sabık !şir Efendi Hazretleri layıhasındal
masturdur.
Y e v m i y y e m ci d d e s i n e d a 'i r m e -
v .... 1 t -i i ci m d a n S .... 1 i h-z ci d ea z a
E f e n d i H a z r e t 1 e r i 'n i n 1 t y ı. -h a s 1. d ı r
Dergah-ı aıt Yeniçeriler;Ağası olan mUdtr li mü
debbir ve umurunun uhdesinden gelmeğe muktedir olup Ocak
bazerganı yediyle olan dad u sitede ve masarif-i kılacda
3- olunmasa A: olunmaya Y.
1- layıhasında Y: layıha A.
1- Yeniçerileri A: Yeniçeriler Y.
60
ve muhafaza-i süğUr içUn ihrac olunanmevacibe mUstahak
esame ashabının mevcud veona-mevcuduna ıttılac-ı tam
buyurulmak ve kışla2 zabitleri dahi münhal olan ulufeleri
ketm II ıhfa etmeyüp vukÜcı üzre ihbar eylemeleri hususu
na nasb-ı nefs ihtimam olunmak ve miyan-ı nas4a !rad u
akar3 mis11lü ulufe alınup satılmamak hususu ba-emr-i alt
menc u defc ve A~a-yı muma-ileyhin madununda olan Ocak
A~aları ve mUba.şirtn.ve Odabaşılar ve sa'ir za,bitlere
tahmil-i bargiran-ı irtikabdan vukÜc bulan esame mahlüıi
tına ltale-l dest-i taCarruzdan mUbacadet içün hengam-ı
nasbında callze~i muCayyenesinden ma-cada masarlf-i zali
desi tah!!! olunmak lazımdır.
Y e v m i y yem a d d e s i n ada ii r d i r
Ocakların senevi çıra~lıkları kanun Uzre zab1tan
dan ma-Cadaya tekacUdl esami terakkI verilmeyüp lhbariyye
leri Uzerine dahi zamime ile mahlülata dikkat ve refte
refte bi't-te'ennt ferde gadr (25a) olmayarak bunlar ile
asakir-i cedide masarifi tanzim olunmak hususu Mabeynci
Mustafa Bey-Efendilnin asker maddesina da'ir balada olan
layibasında mezkUr ise de bi'l-mUnasebe bu mahalle dahi
işaret olundu.
2- kışla Y: c...; (sehv) A.3- akar Y: .}is: ( sehv) A.4- ca'ize Y: caliz A.
1- tekacUd A: - Y.
61
Y e v m i y yen i zam ı n ada 'i r hal aTez k i r e -i e v v elF i r d e v s t
E f e n d i 'n i n 1 ayı h a s ı d ı r
Cebeci ve Topcu ve Arabacı Ocaklarının mevcudu bili
nUp ve mahluıatı ketm olunmamak içUn neferatın ism U şöh
retleri ve vilayetleri ve sakin oldukları şehir ve mahal
leleri bilinmek ve Yeniçeri Oca~ılnın orta defterleri mi
sillU ortal katibleri defterlerine şöhretleri ~asttr ve
birer şöhret defterıeri piyade mukabelel~rine ve~ilUp hıfz
olunmak ile ft-mabacd mevcudu bilinüp ve mahlulatı ketm
olunmayup yevmen fe-yevmen tabtCatıyle tenezzUl edece~i
ve bu maddelerde Piyade Ocaklarının tekicUdlerine ziyade
ihtimam lazımdır. ztra bir tekacUd esamt, bir kaç 'sene
zarfında üç-beş kimesneye geçti~i yine ocaklusundan ve
sa'ir erbab-ı vukÜfdan istimac olunmuşdur ve Piyade Ocak
larının A~aları me'luf oldukları Uzre Çorbacı ve yahud ke
tebeden birini istishab ve katib taCbiriyle ulufe tevztCi
ve gerek şöhret defterı~ri2anlaramahsus ,olduğundan,_anlar.a
Ocak Katibleri heman mevacib tevztCinde sergtde kucud ve
hıtamında avalid namıyle bir mikdar şey vermeleriyle ge
rek deftere ve g~ek ru'yet-i hısaba müdahale etdirmezlen
Bu husus dahi bir nizama rabt olunmağa tevakkuf eder.
1- orta Y: ~" (sehv) A.2- defteri Y: 8~.) (sehv) A.
62
Yevmiyye nizamina di'ir bu
d a h i Tez k i-r e -i e v v e i
F i r d e v s t E f e n d i 'n i n d i r
(25b) Zikr olunan Ocaklar zabitanına dikkat lazı
meden olmağla yollarıyle gelUp Odabaşı ve Çorbacı ve
Qavuş ve KethUda olarak Cebeci ve Topcu ve Arabacıbaşı
olmaları ve ecnebtden içlerine zabit nasb olunmayup·yol
ve erkanıyle hizmet ederek zabit olup nan-pareye na'il
ve mecrUhlarına ve ocaklarında hidmet-ederek yoluyle ptr
U ihtiyar olanlara tekicUdlUk ihs!nı ve ahar vechile rica
yet ve ikram u inayet olunmak dahi yazılacak neferatın
Ocaklarına ziyadel, ra~bet ve hidmetlerinde devam U se
bata izhar-ı hahiş ve dikkatlerini mücib olmağla anlar
dahi ahara muhtac ve tamaC u irtikaba mecbür olmayacak
vechile refah-ı hal ve asayiş~i balleri istihsal olunduk
dan sonra hidmetlerinde kusurları zahir ve tamaC u irti~
kabları maclüm olur ise töhmet ve kabahatlerine göre te'
dtb olunmaları nizamlarına derc olunmak lazımdır.
l- ziyade Y: ziya (sehv) A.2- asayiş A: ~Goı (sehv) A.
,
63
Ağa v atv e y e v m i y yem a d d e s i n e
d a 'i r s a b ı k'i Tez k i r e -i e v v e 1
E n ver i E f e n d i 'n i n 1 ayı h a s ı -d ı r
Ocakların Ağalıkları çok zamandan berU mUkemmel
ca'ize eylenerekl birer zata2 verildiğinden Ocaklarda
olan ulufelerin na-ehl olanlara verilmesine bi'is olundu
ğundan lazım gelen hidmetleri kUlliyyen feramuş olunmuş
dur ve bu hale sebeb ağalarda kesret olmuşdur ve bu su
retle3 kimesneden inkisar olunmayarak tedricle ağalar
tahkik olunup, Ocaklara birer mUnasib Ağa, kendUsinden
matlub olan hidmet ki vaktiyle (26a) neferatın temamca
bulunmasıdır. Maclumu olarak biıi ca'ize nasb olunup mU
temadi Ağa olsa, Uç-'beş yıl zarfında bulunduğu Ocağa kuv
vet gelmeğe4 başlayup revnak u mUhimmatının artacağı mü
şahede olunmak melhuzdur.
Yen i ç e r i m a d d e s i n e d i 'i r b u
d a h i E n ver 1 E f e n d i 'n i n d i r
Yeniçerinin ashab-ı nizamları mesela, tez tez Oda
başı ve safir çırağlıklarl verilmemek ve baldırıçıplak
Yeniçeriden ma-Cadaya Ocaklar dirliği tevcih olunmaya ve
1- eylenerek Y: alınarak A.2- zata A: zevata Y.3- suretle A: suretde Y.4- gelmeğe A: gelmekle Y.
1- çırağlıklar A: çırağlıkları Y.
64
Yeniçeri Ağalığı, Serhadd Ağalığından gelen Ağalara veri~
lUp, Çorbacı ve Muhzır Ağalığından serhadd gezmeden Tur
nacı ve Samsuncu olarak az vakitde Ağa olmamak ve çokluk
tekicUdlUk verilmeyUp, ft-mabacd Eşkincilerinin esamtsi
artup tekicüd olanlar ala-halihi kalmakdır. Bunun emsali
her ne kadar fa'ide hatıra gelür ise, maksud olan vechile
nizamları kendtllerden matlub olmakdır.
Y e v m i y yen i zam ı n ada 'i r b u
d a h i Tez k i r e -i e v v e 1 -i
s a b ı k E n ver t E f e n d i 'n i n d i r
Sa'ir Piyade Ocaklarının neferatının tanzimi dahi
evvala birer münasib Ağa buldukdan sonra, veriıecek nizam
müstahkem olmazdan mukaddem azI olunmayarak anın macrife
tiyle ocakları ricalinden ma~lub olunsa, tedrici az vakit
de kuvvet bulması mUyesserdir zann olunur. Zira piyade
neferatı esamtleri ecanibde pek çokdur. DefCaten elle
rinden alınması müşkildir. Ekseri fukaradan ve belki hı
laf-ı kanun olarakl vech-i macişeti malik olduğu esamiye
mUnhasırdır. Pes bu makÜle ulufe (26b) verilmek yolu
sedd oldukdan sonra mahlul olanları dahi zabt ve erbabı~a
verilerek eski çığırına girmeğe başlar ve az vakitde mah
lul olurlar.
1- olarak Y: ola A.
Y e v m i y Y e
65'
m ~ d d ~ s i n e d i 'i r d i r
Yeniçeri neferatının vazc-ı kadtmi Uzre piyade ola
rak ağaları macrifetlyle tertibi ve refte refte niz~m-ı
hallerine dikkat olunması Lalelili Mustafa Efendi'nin la-
yıhasındandır.
Y e, v m i y yen i zam ı n ada 'i '!" hal a,.
B e y 1 i k c i S u n ci E f e n d i 'n i n
1 ayı h a s ı d 1 r
~ El-haletü hazihi ~eferber. olan OcaklarmYret~~batı
esamt II dirIikleri kasr-ı yeddenl ve yahud rica u şefaCat
le malik olarak ekser-i nass erbab-ı harbin sefer verüp
canlar feda ederek na'il oldukları meratib U al~yık ve
vazayif-i tasarrufunu iCtiyadları erbab-ı harbin sefer
vermekden istinkafını2 ve beytti'l-male hasaret-i aztmi
mUstevcib idUği ye satir bunlar emsal i fesadat derkar 01
mağla bu fesadların tedrici feshi ile ıslah-ı kabul etdi
rilmeleri ve kanun-ı kadimlerinin halet-i eVvelisine ir
ciCiyle htn-i iktizada eslafda vukÜc bulan seferlerde
na'il olduklar~ fUtuhat ve asara liyakat kesb etdirilmek
lazımedendir.
1- kasr-ı yedden Y: ..:JJ"':'~ (sehY) A.2- istinkafını Y: C?-~i (sehY) A.3- oldukları Y: S.",li" (sehY) A.
66
Y e n i ç e r i y e v m i y y e s i n e d i 'i r
s i b ı k - K e t h tl d ... R i k ... ba a -y ı a -ı
H li m ... y ... d a nI R a s i h E f e n d i '-a u n
n i n 1 a y ı h a s ı d ı r
Bir müddetden berü Yeniçeri Oca~ı zabitanı ve Yeni-
çeri a~aları ve kalemi kUttabı neferat esamilerini ve .te-
rakkilerin12 baya~ıca camic (27a) vaztfesi ve muka -
taCa misillU diledikleri kimesneye beyc u fÜrUht ve
çırağlık ve trid namıyle bahş u iCt! edüp bu keyfiyyet
hem fesad-ı askeri mUcib ve hem kesret-i mevaclb takrtbiyye~
tiyle masarifin galebesini mUstevcib olduğu bayanıyle bu
nun ilicı bi ' l-cUmle3 esimt müstahıkkına refte refte alı~
nup mukabele-i düşmende sebat ile muharebeye bezl-i vücud
edecek neferata verilUp ma-cadasından ve sefere eşmiş Ocak
ihtiyarlarının gayrısından her kimin yedinde trid edinmiş
esimt4 var ise Ocaklusunun re'y U macrifetleriyle nezc
olunup hasıl olan menzuCat-ı esamtden mikdar-ı kifaye mü
ceddeden Yeniçeri neferetı terttb ü tahrtr ve her bir Or
taya neferat-ı mUrettibe tahsİs ve sık sık5 birer tarİkle
yoklama şeklinde her bir Ortanın6 neferat-ı mürettibe-i
macdudesini bilmek ve aralarına bir takrtb girmiş
1- hUmayandan Y: hUmayan A.2- terakkilerini Y: ~~~., (sehv) A.3- bill-cümle A: - Y.4- esamt A: - Y.5- sık Y: - A.6- örtanın Y: + ve A.
67
kimeaneyi tebCtd ve mahlu~ini yine şahsı maclum nefere
vermek ve fesada cUrfet edenleri derhal te'dtb U gUşmal
etmek7 ve sahib-i esami olan neferatın mutasarrıf olduk
ları esamisi memhurı kendü yedinde olmak ve katCa yanından
"ayırmamak, Borcum var idi, rehin koydum." demernek ve işbı.
memhurları ashabına Kul KethUd~sı yediyle verilmek ve
htn-i teslimde ism U şekl ve mahall U vilayeti vazcını
beyanıyle Kul KethUdası defterine kayd olunmak ve lede'l
iktiza defteri mantükunca her bir Ortanın8 esamrıu kaç
aded neferi var ise, Kul KethUdası bilecek9ve işbu esamilU
olan neferlerden ma-cada, esamisiz (27b) yoldaşları dahi
kacide-i Ocakları üzre bir rabıta-i kaviyye tahtına gir
mek suretleri mUyesser olur iae, Devlet-i aliyye'nin hem
verdiği mevacibe müstahıkkı vasıl olmuşlO olur, hem müret
teb istediğiıı kadar asker dilediği anda bulup mukabele-i
düşmende dahi Yeniçerinin payidar olmas~ mümkin olur.
Y e v m i y yem a d d e s i n e d a 'i r b u
d a h i K e t h li d a ,:,-y ll. R i k a. b -ı s a b ı k
R a s i h E f e n d i tn i n d i r
Ecnebiden olup mlistahıkkına esami verilmesi Ocak
a~alarının ve kalemi ketebesinin ve Ortaları zabitanının
7- etmek Y: eylemek A.8- ortanın Y: orta A.9- bilecek Y: bilmek A.
10- olmuş A: - Y.11- istediği Y: ;;~ (sehv) A.
68
nizam-ı hallerine tevakkuf edüp ez-climle zabitan-ı Ocak
ki esami maddeleri yedlerindedir~ Odabaşı ve Odaeskisi
ve Çorbacı ve Kapu Halifesi, şagir(d)leri Halifesl~ Yeni
çeri Efendisi, Yeniçeri Ağalarıdır. İşte3 bunlarda iki
halet olmalu. İhtidat sadakati ikincisi~ kayd-ı zarUret
ve kesret-i masarifden vareste,olmak. YaCni oldukları"
hidmetde mübtela oldukları6 masarlf-i zarUriyyelerini
mlistahdem oldukları hıdmetin tabıCatıyle idaresine lazım
gelen masarifleri, hıdmetleri mukabili canib-i padişahi
den verillip. esamiye tamac ile hılafı irtikaba mecbur
olmak haletleri refc olunmakdır. Refc olundukdan sonra
irtikab u tamac ederler ise, eyyamen-kan haklarında siya
set ehemm li elzemdir. Dakika te'hir, fesad-ı nizam ve
izmihlal-i devleti muceb idiği bi-reybdir.
Y e v m i y yem a d d e s i n e d a 'i r b u
d a h 1 R a s i h E f e n d i in i n d i r
Odabaşı ve Alemdar ve Aşcı, bunların esamileri çok
(28a) olmak lazımdır ki, hatta esami mahlul oldukda kendU-
leri haber vere. Yoldaşlarının ism U resmi ve mahalleri
bunlardan bilinecek olmağla mahlul oldukda, doğruca haber
vermeleriy~Un bunların kayd-ı zarUretden vareate olmaları
l- yedlerindedir A: + ve Y.2- şagir(d)leri Halifesi Y: - A.3- işte Y: ~ (sehv) A.4- ibtida Y: ~J (sehv) A.5- ikincisi Y: ikinci A.6- hizmatde mUbtela oldukları A: - Y.
69
lazım gelür. Bunların refah-ı halleri olur ise,y~Cni na
mUatab~k olanlar yedIerinde olan esamtleri alınup müsta
hak olan neferata verilmekde kendilIere birer zarar teret
ttib etme~ ise ve'l-hasıl na-mUstahakkin yedIerinde esami
var iken, kendtilere a'id ve tas akçesi namıyle her birine
hasıl olan zevatid akçelerden filan esnafda filanda ve fa
lan kapuluda altmış, yetmiş akçe vardır. Padişah'ın se
ferine ve ortamızın bir işine yaramaz camic vaztfesi gibi
ekI eder, alınsun, Ortamız ile sefere eşecek falan falan
Beşelere Oca~ımız kacidesince ibtldalarl memhu~lar il;
verilsün, deme~e başlarlar ve zabitan eaami verecekleri
kimeanelerI na-mUstehı.k yedIerInde olan kimesnelere da~va
cı ederler, bu vechIle bunlar yoluna girer. Bunlardan
sonra ~alem küttabı ve Kapu Haıtfeai ve Şagirdler Haltfe
si olanlar: esamiden olarak bir akçe trada irtikab ve
tenezzülleri4 olmamak vechile canib-i miriden kendülere
oldukları hıdmetin masarifine vaft şey5 taCyin olunmak
ve tacytn6 olunan şey ihrac-ı mevacibde yedIerine vasıl
olmak ve bunlardan bir akçe ve bir habbe calize ve avalid
alınmamak ve kayd-ı hayatla hıdmetlerinde olmak ve azl~
leri, hıyanet ve pirt zımnında olmak ve bir akçe mahlül
ketm ederler7 ise, azI il te'dtb olunmak şurüt-ı tevcth
l- ibtidalar A: + ve Y.2- ile A: - Y.3- olanlar Y: ~~,1 (sehv) A.4- tenezzülleri Y: ~~~ (sehv) A.5- şey Y: + vafi A.6- olunmak ve taCytn Y: - A.7- ederler Y: eder A.
70
(28b) ve istihdamlarından 01mak8 ehemmdir ki zuhur eden
mahlulı ketm ve pare ile fUrdhte ve yahud Yeniçeri Ağası
ve sa'ir eCazim-i Ocak havf ve ibramiyle bir akçe mahlul
satmağa ve bahş u iCtaya bunlarda kudret olmaya. Belki
sözleri ol kadar mesmuc u muCteber ola ki hılaf-ı nizam-ı
Ocak bir akçe - taleb eden '-gerek _A~a- .v~ gerek sa' ir
kimesneden şikayet -ederler ise, iştika etdikleri kimesne
beher hal te'dib olunacağı suret. cUmlenin ezhanında mtis
takarr ola ve bunların azI u nasbı Ocak ağalarının yedIe
rinde 01mayarak9 ve kacide-i Ocak üzre her ulufede veri
lecek terakkiler ve kezalik mahlulat zabtı bunların re'y-i
macrifetleriyle ola ve beher yevm vukÜc bulan mahlulat
pusulası ism U resm ve mahlulleri velO ashabı beyan olu
narak tahrir o1unup sahh u iMZa ve mühUrleriyle beher haf
ta yeni bir kağıda tahrir ve 01 hafta cumca gUnü selamlık
da yeden bi-yedin Hazret-i Padişlhi'ye teslim oluna ve
mahlul olan esamiye nazaran Padişah-ı A1em-penSh Efendi'
miz dilediği kadar cedld nefer tahririni emr buyurur ise.
ismi ve mahallerilI beyanıyle müstahak ve sefer eşer ne
ferat ortalar zabitanı macrifetleriyle buldurup Kul Ket
hUdası macrifetiyle tahrir ~ tashih ve deftere kayd et
dirile. Şöyle ki; bir haftada12 ne mikdar mahlul yevmiy-
8- olmak Y: - A.9- yedIerinde olmayarak Y:
10- ve Y: - A.11- mahalleri Y: mahalli A.12- haftada Y: haftadan A.
~/O~ (sehv) A.
71
ye olur ve ne mikdar yevmiyye tevc!h olunur ve kaç nefer
fevt olur13 ve ~aç nefer ~ashİh olunur' cUm1esimaGIUm-i
hazret-i cihandaIli..olmak14 - ber-vech-ı1 ? suhuletasan16
olur. İşte zabitan ve küttabın macaşları yevmiyye tevct
hine ve ketm ü füruhtuna ve mecburen bahş u iCtasına muh
tac olmaz ise ve ecnebi yedIerine (29a) yevmiyye geçme
sinden bunlara bir fa'ide ve17 müstahakkına vüsulünden
bir zarar a'id olmamak sureti istihsal olunur ise nefe
rat-ı mürettebe-i macdude da'ima hazarda mevcud ve zabit
lerine mUnkad ve mukabele-i düşmende sabit olmamalarıyle
mUretteb u muvazzaf asker peyda olur ve askere iCtimad
ve sebat1ar~na iCtikad olunmak haletleri rU-nüma olur.
İşte bu Yeniçeri Oca~ı'nın bu suretine tevfik u tatbik
olunarak sa' ir O'cakların neferatı dahi i ttifak-ı ashab-ı
ara ile Ocakların iktiza1arına göre birer hüsn-i surete
ifr~~ olunarak nizamları ve neferatının teksİri ve düş
men karşusunda sebat u kıyamları mümkin olabiltir.
Y e v m i y yen 1 zam ı n ada '1 r
H a k k ı B e y-E f e n d i 'n i n
1 ayı h a s ı d ı r
Cebeci ve Topcu ve Arabacı Ocakları ağaları Devlet-i
a1iyyel bendesi oldukları suretde Ocaklarının yevmiyyeleri
13- fevt olur Y: - A.14- olmak Y: + ve A.15- ber-vech-i Y: ~~ (sehv) A.16- asan Y: - A.
17- ve A: - Y
1- aliyye Y: - A.
~Jtl . A.
72
neferat yedinde bulunmasına dikkat edecekleri zahir olup
ve Ocaklara münasib nazırlar taCyini ve maCrifetleriyle
mahluıatları bulup neferata tahsis ve neferat yedinde
bulunacak yevmiyyeler oldukca yevmlyyelice olmak terk-i
hıdrnet ve tekasüllerinden ictinabı2 mUstelzimdir ve nefe~
rat-ı merkÜme dahi şitada karhanelerinde ve sayfde sahra
larda' taClim4 ü taCallUm ile imrar-ı vakt etdirilmek la-
zımdır.
Top c u m a d d e B i n e d a 'i r S a d r -ı
s a b ~ k Y u s u f P a Ş a 'n ı n
lay ı h a s ı d ı r
-Taşranın baczı mahallerinde ihdas olunan sUrCat
topları hasaret-i mtriyyeden gayrı bir nesneyi mUftd ol
mayup (29b) esna~yı muharebede işe yaramadıklarından
bahisle zikr olunan sUrCat topları ve SUrCatci Ocakları
refc olunup anlara bedel Devlet-i aliyye'nin terbiyet!
gerdesi olup müCtemed ve sadakatIarı meşhud olan vUzera
ya ikişer top ve birer humbara tertib olunarak top ve hum
bara2 taCıtm etdirmeleri3 lazım gelse, her bir top ve hum
baraya ekallyedişer, sekizer adem muktazi idiği cihetle
sefer-i htimayUn vukÜcında vUzera maCiyyetiyıJbirkaçyliz
nefer Topcu ve Humbaracı cemc ve ihtişadı bahirdir.
2- ictinabı ( tl.~') Y:3- sahralarda Y: sahralar A.4- taCltm Y: + ile A.
l- terbiyet Y: tertib A.2- humbara Y: ~ + ve A.3- etdirmeleri Y: ~.>-)A i (sehv) A.4- maCiyyetiyle Y:- ~ (sehv) A•.. ..
Top c u
73
m a d d e s i n e d a 'i r d i rI
Balada muşarun-lleyh Abdullah Efendi'nin asker
terttbine da'ir layıhasında beyan olunduğu vechile teda
rük olunan neferat ism ve2 kıyafetleriyle deftere kayd3
olundukdan sonra her sınıfa4 mUtercem fenn-i cedtd-i mu
harebe üzre tUfeng-endazlık ve cümleden ehemm5 ve belki
tedarUk ve iCmali derece-i vUcubda6 olan sür'at toplarıy
la ateş-bazlık ve her Ortaya nefaratına göre iki, Uçt dört
sürCat topları tahsis olunup neferat-ı cedideden her bir
topa on neferi "SürCatci" namıyle taCyin ve topculukda
maharet kesb eylemelerine ıkdam ve saCy u ihtimam olun
mak lazımdır.
C e b e c it Top c u, Ara b a c ı n i z a
m ı n ada 'i r h ala ç a v u Ş b a Ş ı
R a ş i d E f e n d i 'n i n lay ı h a s 1 d ı r
Cebeci ve Topcu ve Arabacı Ocakları'nın fesad ve
ihtilalinin nizamı Yeniçeridan bed-ter ve kendU ~esadla
larıyla izmihlal derecesine vardıkları bedihi ve azherdlr.
l- da'irdir Y: + (kırmızı kalemle) Abdullah Efendi'ninbalada "asker" maddesinde olan layıhasındandır. Yinebi'l-mUnasebe tekrar tahrir olunmuşdur. A. (Y'de kırmızı kalemle derkenardır).
2- ve Y: - A.3- deftere kayd Y: - A.4- sınıfa Y: sınıfına A.5- ehemm Y: hem (sehv)A.6- vUcubda Y: o~}-!"J (sehv) A.
74
Bunlar hıdrnet Ocakları (30a) olup mecmuc neferat hıdmet
lerinde mevcud bulunmak lazım iken, esamilerinin öşri de~
AC dA 1recesi, Ocaklarının ise ma-a ası k~pulıdır • Kulluk nefe~
ri edecek ademleri yokdur. Fakat kışlalarında iri destar
lı stm dizgili bir mikdar karakullukcuları olup bunlar
dan ibaret olmuşdur. Zabitanı mu'!heze olundukda omuz
siıklip bahaneyi selefIerine bulurlar~ He'le mühimma,ta et
dikleri hıyanetin nihayeti yokdur. Sefer vukÜcında bir
alay sürgün adt etrak cemc ederler. Mühimmatı yollarda
dökerek ve dökdükleri mühimmat arabalarını esnafa ve gay
ra icar ederek As1tane t den ihrac olunan mühimmat nısf
A
olarak ancak mahalline varır. Anı dahi düşmen tarafından
cüz'! bir ayak patırdısı zuhurunda yerinde bırağup, Top
cılar ve Arabacılar dahi top-keşan bargirlerinin-koş~mla
rını'~esUp topları arabalarıyle bırağup, bargtrlerine
binüp firar ederler. Bunların buna kıyas etdikleri feza~
hat ve hıyanetin nihayeti olmamağla tafsiıı bir kitab
olur. Ahd-i kartbde müceddeden ihtirl olunan SürCatci
Ocağı'nın Topculara ilhakıyyeti hasebiyle Topcu'ların
bunları mahvedecek mertebe meşhud olan hıyanetlerinden
sa'ir hıyanetleri derecesi istidlal olunur. Bunların esa
mileri Yeniçeri esamilerinde ihtiyar olunacak tekellüfe
muhtac olmayup Yeniçeri Oca~ı'na balada mastur esami3
1- kapulıdır Y: + kapulıdır (mükerrer) A.2- bulurlar Y: },J)lx (sehv) A.3- esami Y: - A.
75
maddesinde beyan olunan suret, hazm etdirildikden sonra
bayağıca yoklanur. !Bbat~ı vUcud etmeyenlerin esam!leri
zabt ve yerlerine datima Ocakda (30b) bulunur, ahar-kara
gitmez ve Ocağına hayr eder, makÜleye vakte göre geçine
cekleri derecelerde tevzic olunup her bar nezaret ve dik
kat ve tecdİd olunan nizama riCayet eylemeyen zabitanı
mazhar-ı siyaset kılınur. SürCatci Ocağı ahd-i kartbde
ihtirac olunmuş olmağla iCade-i nizamları ve başkaca i8
bat-ı vUcudları esbabının4 istihsali hususuna sarf-ı mak-
deret kılınur.
Top c u n i zam ı n ada ti r hal a
D e f ter dar Ş e rif E f e n d i tn i n
lay 1 h -1 hat ı r ı d ı r
Topcu Ocağı müceddeden nizama muhtacdır. Hey'et-i
asliyyesiyle kalmak elvermez. Hatıra gelen şudur ki, Ara
bacı Ocağı dahi Topcu Ocağı'na ilhak oluna ve külle yevm
Sacdabad'dal top taCltm olunup, başlu baş~na balyemez t~
punu2 doldurup nişana uranıara' Ocak mahlulatından d~ksan
dokuz akçe verilUp Ocak mahlulatı kifayet etmediği halde
müceddeden verile ve sağtr ve kebtr iki yüz pare topun
keb!rine yüzer ve sağirine ellişer neferden on beş bin
4- esbabının Y: ..u..:.,-- (sehv) A.. .l- Sacdabad'da Y: Sacdabadta A.2- topunu A: topu Y.3- uranlara Y: tJ/l J.),' (sehv) A.
76
nefer topcu ale Id-devam mevcüd bulunup ve neferat topa
mensub oluna. YaCnt kalyonlara isim tesmiye olunduğu gibi
toplara dahi birer isim tesmiye ve topların Uzerine tah
rtr olunup "filan top gelsUn~' denilse, yüzer yahud elli
nefer topcusu dahi4 macan gelmek tabiCat-~ saniyye gibi
ola5 ve macaz-AllahU TeCala bir mahalde bir top kalmak
lazım gelUr ise, yUz mU, elli mi neferatıOcakldan tard
ve yevmiyyeleri dahi der-akab hazine-mande olunup (3Ia)
ve bir Ocağa ve dalireye kabaı olunmayup halk beyninde
rUsvay ve bed-nam kılınalar ve bir mahalle melmur kılın
dıklarında top-keşan camusları6 ve bargirleri kendU yed
lerine teslim olunup hıtam-ı hıdmetde ahz oluna ve halik
U telef olan hayvanatı Topcubaşı Ağa mahsus arz7 edUp
yerine başka hayvan verile ve taşralarda olan sUrCatci
neferatının fa'idesi mUşahede olunmayup ve muhdes 01
m~ğla kUlliyyen refe oluna.
!i! o p c u i z a m II n a d-a ii r h a 1 An a
M u h a s e b e -i e v v e 1 H a c ıl
t b r a h i m E f e n d i tn i n 1 ayı h a s ı d ı r
Seferde, fenn-i ateş-bazide işe yarayacak ve düş-.
mene mukabele edecek erbab-ı harbden Ustad topcu nefera
tının teksiri2 lazımeden olmağla, senede bir defca kisve-
4- dahi A: - Y.5- ola Y: ala A.6- camusları Y: samesleri A.7- arz Y: - A.
ı-- hacı A: - Y.2- tekstri Y: tekessürü A.
77
leri ve yevmiyye ve taCyinatıarı mtriden verilerek top us
taları yüz yi~irmişer ve neferatı altmışar akçe ile ra~bet
edenlerden mUceddeden irade buyu~lduğu mikdar topcu tah
riri ve ale'd-devam taCltm UteCalltim ile kesb-i maharet
eylemeleri lazımeden olup, lakin miriye3 . külli masarit
olmamak içUn bu dahi Topcu Ocağı'nda hatıra gelen tasarru
fat ile mUbaşeret olunmak kabilolduğu suretde bi'l-mUz~
kere nizamına haktmane tedbir ile şuruc olunmak muktazi-
dir.Top c u n i zam ı n ada 'i r s a b ı k aD e f ter dar -ı R i k a b -ı H U m a y u D
O s m a n E f e n d i 'n i n
1 ayı h a s ı d ı r
Cümleden ziyade Topcu Ocağı'nda mUtefennin top us
tası (3lb) olarak la-akal bir, iki bin neferin vücudu
darece-i vücubda olmağla ömründe top de~il tUfeng atmağı
bilmez ve Tophane Semtine geçmemiş vel sefer görmemiş
başı kavuklu etbaC ve esnaf makÜlesinden olan Topcu yev
miyyeleri alınup, işe yarar ve her biri bir kaıca de~er
ylğitlere, kimine terakki, kimine mUceddeden olarak ~op
cubaşı Ağa macrifetiyle verilUp amma kime verdiği2 bilin
mek içUn o makÜle yiğitleri bi'n-nefs huzur-ı sadr-ı ali~
ye ihrac u iClam ve her bar top taCıtmiyle kesb-i maharet-
3- mtriy~ A: mirıyyeYi Y.
1- ve Y: - A.2- verdiği A: ~ (sehv) Y.
78
lerine ıkdam olunmak ve topcubaşılar dahi idarelerine ka
dir, sahib-i nüfuz ve şectC ve mütedeyyin adem olup madam
ki bir hıyaneti zahir olmaya, az vakitde 3 azI olunmayup
devam u istikrar lazımdır.
C e b e c i veT op c-u v e Ara b a c ı
O c a k lar ı n ada ~i r Tez k i r e -i
e v v e i F i r d e v s t E f e n d i in i n
lay ı has. ı d ı r
Cebeci ve Topcu ve Arabacıl Ocakları'nın neferatı
metrts bekler makÜleden olmadığı bedtdardır ve sefer vukÜ":
cunda sağtr ve keb!r istishabı muktez! olan topa, her to
pun mühimmatını idareye kafI neferat ve kezalik htn-i mu
harebede2 her topu atmağa ve kullanmağa vaf! neferat ve
kezalik her topun arabalarını biIa-kusur götürmek ve mat
ldb olan mahalle tsal eylemek ve gerek top arabalarının3
edevatı ve"" gerek mUhimmatından birşey htn-i iktizada nok
san olmamak Uzre ve htn-i muharebede gerek Topcu ve gerek
Arabacı ve Cebeci topları ve mÜbimmat·ve edevatı bırakma
mak ve bir kusur ve tekasül etmemek ve eder ise (32a)
cürm li kabahatlarına4 göre teld!b olunmak şartıyle baczı
kura YÜ biladdan yarar kefilIeriyle tertib olunup mesela,
bir topun idaresi be-her hal on ademe muhtac olm~ğla,
3- vakitde Y: .~ (Behv) A.
1- ve Arabacı Y: - A.2- mubarebede Y: muharebedir A.3- top arabalarının Y: toplarının A.4- kabahatlarına Y: ~~ (sebv) A.
79
büyUk orduda veS haabe'l-iktiza etrafda bulunan seraakera
na iraal olunmak üzre ne mikdar topun vücudı lazım ise
Anadolu ve Rumelilde vakıc baczı kura ve biladdan şurıi.t-ı
meşrıi.h6 üzre herkes ile ihtilat etmem~ş ve yUzü gözü açıl
mamış mikdar-ı kifaye topcu neferatı tertib olunup, keza
lik cebehane mühimmatını ve arabalarını ve anın edevatını
idare edecek mikdarı cebecl ve arabacı dahi bu7 ,vechile
baczı kura ve biladdan yarar ketilleriyle tertib olunarak
be-her hal bu üç oca~ın neferatının kendülere kafi ü va
fi ve ahar kar u kisbe muhtac olmayacak taCyinat ve kis
ve ve sa'ir muhtac oldukları malzeme, canib-i miriden ve
rilmek üzre tanzim olunduğu suretde avn-i Hakk'la düşmene
galebe suretleri me'mul olur. Zira kefere ile vukuc bulan
muharebe bi'l-müşahede cümlenin maclumu olduğu üzre, top
dan ibaret- .olup şecaCatin her ne kadar harb ü cengde lü
zumu de~kar ise dahi, top ve ateş~bazlık oyunu şecaCate
gelmeme~le bu suretde galebe esbabı~ Cenab-ı Hakk icad
eder.
T o p c u v e ,S u.. r ca t c i mi sam.ı.hıa
da i i .;. K e t h li d .. R i k a b -ıa -y ı
s a b ı k R a s i h E f e n d i t nı i n
m u k a d d i m e s i d i r
Kesret Uzre Topcu neferatına Devlet-i aliyye t nin
eşedd ihtiyacı (32b) derkar ve bunların fenn-i top-en-
5- ve A: - Y.
6- meşru.h Y: meşru.ha A.7- bu Y: - A.
1- datir A: -- Y.
80
daztde kesb-i maharet li kemal eylemeleri ehemm li elzem
~diği bed!dar olup bunların2 zabitanı taht-ı rabıtaya gi
rUp ecnebt ve Ocaklusundan yemeklik namıyle alan külliy~
yetlU esamt nezc ~lunup ziyade yevmiyye ile mUceddeden
neferat tahrtr U terttb olunmağa muhtacdır. ztra bu Oca
ğın mukaddema esamtsinin dört bölükde iki bölUğü yemeklik
namıyle zabitan-ı Ocakda va bir -bölUğU kapulu taCbtr ey
ledikleri Çukadar ve İç Ağasi ve salir ecnebi yedIerin
de ve bir bölUğünün nısfı amel-mande ve ihtiyaranda ve
fakat nısfı topcu dedikleri neferatda idUği. bu kulları
fi'l-asıl Topcular Katibi ve bacdehü iki sene sUrCatci
nazırı olduğum evanda re'yül-ayn meşhudum olan keYfiyat
dandır. Hatta SUrCatci3 neferatının dahi adem-i ni
zamlarına ba'is olan keyfiyatın biri dahi budur ki. bun
ların yaCni Topcu Ocağı'nın hıdmetleri çokdur. Ez-cümle
kolluklarında4 nefer olmadığından ve hin-i iktizada kar
hanede ve yahud Tophane Meydanı'nda bir mahalle top hak
li lazım geldlkde attk Topcu Deferatı olmamağla mecmua
hıdmetlerine SUrCatci neferatını sürerler ve SUrCatci
kışlalarına mürettab alan nan u gUş§~taCytnatını zabita
nı ekI edüp neferatı aç gezdlrirler. Elerçi bu SUrCatci
neferatının yevmiyyeleri on beşer. yiğirmişer akçe olup
lakin mukabelesinde dahi bu taCdad olunan mihan derkar
2- bunların Y: ~ (sehv) A.3- sUrCatci Y: sUrCatciyan A.4- kolluklarında Y: kollarında A.5- gUşt A: ~(sehv) Y.
aı
olmağla heveskarı bulunmayar ve Topcu Ocağı'na rabt olu~~
duğundan naşt, stirCatciden,fevt olmuşların ve firar etmiş
lerin (33a) yerlerine Ocaklusu macrife~leriyle bulunan
kimesneleri nazırı alan kimeane e~erçi tahrtr eder, amma
heveskarı bulunmadığından 6 naşt Ocaklusının tedarUk ile
tahrtr etdirdikleri neferatın eksertsi sürrak ve bir ma
halle sığma~ ve bir tartkde kabul olunmaz Kıptt ve ne
idüği bilinmez eşhas makÜlesi olmağla, bir mahal teda
rük ve yahud bir şey sertka edinceyedek karar, bacdehu7
!irar etmeleriyle bu suretla bunların devamı8 ve taCallum
tl tekessUri mUmkin olmak muhsldir. Bu fakırin vakt-ı me'
muriyyetimde Tapcu ve Yeniçeri olarak üç bin nefere karfb
Süreatci esamta! var idi ve taşralarda dahi baczı mahal;
lerde mUretteb YerlU Süreatcisi mukayyed idi. tatimae
olundu~na göre, işbu seferde bir yararlık edemediklerf~
den bu kadar masarif ve zahmet ve ihtimam hevaya mUnkalib
oldu.
M u k a tl d. i m e -i .m e z. k u ]!', e n. i n
m i zam ı n ada ti r R a s i h
E f e n d i tn i n 1 ayı h -1 hat ı r ı d ı r
Neferat-ı merkÜmenin nizamına da'ir hatıra gelen
şu vechiledir ki, bunların adedi nısfı mikdarı ve yevmly
yeleri iki kat olsal ve bunlara yüzer nefer birer alamet
v'e nam lle Orta tahats olunsa ve her bir ortaya oirer:'·
---,...--:;...-----_.......-----:--6": 'bıilunmadı~ından Y: ~~ .:.>..JıJ:J~ (sehv) A.7- ~kar!r 'ba~dehu Yr - A. ~.
8- devamı Y: ..s i".> (sehv) A.
l~ olsa Y: ~" (sehv) A.
82
ZAbit taCytn ve cümlesine bir Ağa nasb olunup fakat ZAbit
taCytni ve yol ve erkAn icrası Topcu Ocağı'na mUlhak olsa
mA~ada cemtC hususları gerek nefer tedarüki ve gerek.
iCmAli ve sürCat taCIimi ve mevaeiblerinin iCtası, SürCat
Ağası ve SürCat Nazırı maCrifetleriyle rü'yet ve her bir
Ortaya onar top tahats olunsa ve tahsis olunan toplara ol
Ortanın alameti darb ve memhurlarına dahi kezalik (33b)
ol Ortanın alameti tahrir olunsa ve her bir Ortanın yol
daşı münavebe vechile eIlişer ellişer. birer hafta Ortala
rında beytntet etdirilüp ve bir mahalle taCytn olunmak
lazım geldikde 012 Ortada olan on topu cemtC edevatıyle
alup ol mahalle aztmet ve vakt-i seferde3 muharebe 01an4
mahalle taCyin olunmak iktiza etdikde avn-i Samedani'yle
fevz 5 II nusret zuhurunda, fakat ol mahalde bulunan topun
neferatına ziyade terakki6 yaCni on-om beş akçe terakki
verilmesi meşrUt olmak ve bu vechile nusretde bulunanla~
rın yevmiyeleri yUz yiğirmi akçeye değin restde olmak
mukarrer olması ve bu neferatdan birisi ahar dirlikde 01-
mamak ve herkesin rızaten kabul edeceği ve ziyy ü heytet
muhtass olsa bu zümre taht-ı rabıtaya girmek ve heveska
rı çok bulunmak sureti mümkin olabilür. zann olunur. Bu
suretle rabıta verildikden sonra bunlardan birer Ortayı
top ve neferatıyla serhaddat-ı hakaniyyeden birer kaıCaya
2- ol Y: - A.3- seferde Y: seferdir A.4- alan Y: olunan A.5- fevz Y: fevr A.6- terakki Y: j~/ (sehv) A.
83
ve Rumeli ve Anadolu valileri yanlarına ala-tarikı'l-mU
navebe iktizasına göre al~ışar ay yahud birer sene ikamet
eylemek üzre taCytn ü irsal olunmak ve vardıkları mahal
lerde bulunan vUzera bunlara taCyinat fC ta ve haftada bir
ve yahud iki defca taClim-1_BürCat etdirilerek ism li re
simleriyle her7 hafta yoklanmak ve fevt olmuşları oldukda,
01 mahalde bulunup heveskar olanlardan yerine taCyin u
tahrir ve atikın memhurını Dersacadet'e lede'l-irsal, ye
rine müceddeden memhur taleb ü tahsil ve 01 (34a) cedid
nefere iCta etdirmek ve hin-i yoklamada mevcud bulunmaya
nı taharri edUp firar etmişi var ise etrafa "buyruldu"
neşriyle adem taCyin ve buldurup te'dibine müsaraCat olun~
mak ve içlerinden şayeste-i iltifat olanlara inayet tl ik-i> i> - c niram Glunmak ve me'mur-ı ikamet olanların vakt-ı mu ayye
tekmil olundukda yerine Asitane'de olan Ortanın biri ne
feratıyle 01 mahalle metmur olup ol mahaldeki atik Ortai>
kezalik top ve neferatıyle Asitane'de olan kışlasına ge-
lUp bir' sene yahıid dahi ziyade mUddeta kışlasında ikarnet
ve yine taClime mUbaderet etse hem bedeviyyete alışur
ve hem da'ima rab~ta tahtında olmuş olur.
7- her~Y: - A.8- müddet A: - Y.
84
Top c u v e S li r ca t c i n i zam ı n a
da.'irdir
Merhum Halil Paşa'nın rcad eylediği SürCatciy~n
Oca~ıtnın tanzrm ve tekmtli ve Topcu Ocağı'nın dahi hiz
meti giran olmağla. yine zabitanı macrifetiyle yevmiyye-
leri hıdmetlerine göre tertib olunması ve Yeniçeri Orta
ları'nın her bir bölü~ne ikişer yahud üçer aded levazı
miyle sUrCat topları tesıtm ve her bir topa onar nefer
sUrCatci ol Ortadan taCytn birle mukabele-i düşmende ol
Ortanın zabitanı sUrCat toplarını iCmale mucavenet eyle
mek hususu. meval!-i ızamdanl Hayrullah Efendi'layıhasın
da ve mukabele-i düşmen içün esliha ve alat-ı garibe ih
tiraCıyle Topcular ve SürCatciler peyder pey taCllm ü
taCallüm etdlrilmek Veli Efendi-zade Hazretleri layıha
sında ve Tophane Ocağı'na tertib tl taCyİni irade olunan
neferat-ı (34b) cedidenin haftada iki gUn taCllm ile
kesb-i meharet edenlere terakki ve ataya ila teşvtk olun
ması Salih-zade Efendi Hazretleri layıhasında mestur-
dur.
1- ızamdan Y: aCzamdan A.
85
S i P a h S ila h dar v e B ö 1 ü k ...t""!ıv e a
e r b i c O c akl a r ıL n i z a m ıa n a
d a ti r ç Ş b a Ş ı R ... i d2 E :f d i .t-a v u a Ş e n
n i n 1 a y ı h a s ı d ı r
Bunların Ocakları Süvari Ocağı olup, otuz bine karib
esamileri var iken, sefer vukÜcında iki-üç bin adem çıka
ramazlar. Anlar dahi Asitanelden olmayup Sivas ve Tokat
ve sa'ir bir kaç yerdendir. Halleri böyle iken bir se
ferde dünya kadar terakki alurlar ve bu kadar serdengeçdi
rucüsı verilür, yine mahvolur. Bunların nizamında sucu
bet olmayup kıbel-i padişahiden bu Ocaklar safir askert
den hali bir mahalle taCytn olunur venİstanbul'da ve taş
ralarda olan neferatınızı dört aya kadar mahall-i merkÜrna
cemc edin: yoklanacakdır, ~~mevcudlarının4 esamileri
alınacakdır," deyü ferman yazılup evvelemirde yoklama
mahalline karib bir da'irelü Vezir vestle-i ahar ile
taCyin ve ikame etdirildikden sonra mütedeyyin ve afif
ve müdekkık ricaIden biri yoklamacı taCytn olunup ve
maCıyyetine sadık katibler taCytnle birer birerS yoklanıp
Ba-mevcüdlarının esamtleri zabt u sereyan eden fesadın
defci esbabı bi'l-mülahaza istihsal olunarak ve belki
"bozma,,6 dedikleri kar-ı habaset külliyyen refC: ve çavuşlar
1- ocakları A: - Y.2- Raşid Y: - A.3- eden A: etdik Y.4- mevcudlarının (sehv) Y: J:;).) "" ~ (sehv) A.5- birer Y: bir (sehv) A.6- bozma A: boz (sehv) Y.
86
havenesİ"takIiI .kılınarak mliceddeden yarar neferat tertib
ve ahar zeyy li kara girer, ise, esamesi refc ve kendüsin!
ve zabitani (35a) te' dib olunacakları şart7 kılınur,'.
Bunda dahi ağalardan ca'ize ve8 ağalar dahi kethüdaların
dan ava'id ve ala-meratibihim çavuşan ve küttabdan bir
şeyolmamak lazımdır ki, irtikab erbabına te'dib müsmir
ola.
S i P a h v e S i ı a h dar o c a k lar ı
n i zam ı n __a d a 'i r d i r
Sipah ve Silahdar Ocakları muhtell vel küııi2 ni
zama muhtac ise dahi acele buyurulmayup balada "asker"
maddesinde tahrir olunduğu vechile Yeniçeri Ocağı tertib
ve münkad Yeniçeri tedartik olundukdan sonra mUbaşeret bu
yurulması ve asakir-i mürettebenin bir fa'idesi dahi ta
va'if-i askeri dahil-i havze-i itaCat etmek hususu olmağ
la bu suretde Sipah ve Silahdar zabitanı namına olan ha
vene tahrik-i fitneye kudretleri kalmayup gereği gibi
tanzim olunmak emr-! sehl idiği Sadr-ı Rum-ı sabık Abdul
lah Molla Efendi'nin balada mezkUr ıayıhasınd;mastürdur.
7- şart A: şurüt Y.8- ve A: - Y.
l- ve Y: - A.
2- kUlli Y: + ve A.3- mezkük layiha Y: ~.. 1}J"r~ (sehv) A.
ÖI
S i P a hv e Silahdar Ocakları
n i zam ı n ada 'i r M u h a s e b e -i
e v v e 1 H a c ı ! b r a h i m E f e n d i '-
n 1 n lay ı h a s ı d ı r
M~vazzaf asakirln bir sınıfı Slpah ve Silahdar ve
BölUkat-ı Erbıca Ocakları olup bunlar süvart olmağla, bu
ocaklara arız olan ihtilalin ekseri be-her sene Sipah ve
Silahdar Ağalıkları kUlliyyetlU ubudiyyet ile tebeddül
eylediğinden ve ocaklarda yevmiyye beyc U şlrası memnu
Catdan iken bu fesad adet hUkmUne girdiğinden ve öteden
berti macdud u muCayyen olan çavuşan ve zabltan ve ketebe
sl mUrUr-ı vakitlel kacidesinden çıkup nice na-ehl etrak
(35b) ve eşhas birer vechile Ocağa duhıiı ve beş on boz
ma esamtsi tedartikiyle taCayyUş eylediklerinden ve ekser
bu ocaklarda ağır esamt etbaC ve hademe ve sa'lr kesan
yedIarinde olmağla, faraza sefer vukÜcunda ve yahud bir
mahalle me'muriyyet iktiza eyledikde o makülelerin bir
kaç kıst mevaclblerinl Ocaklusu ahz ile yerlerine bedel
tedarUk eylediklerinden peyder pey vukuc bulan tevc!hat
larına dikkat olunmadığından neş'et edUp kanun u kacide
leri kUlliyyen mahv olmağla nizam-ı halleri tedrtci vak
te tevakkuf edüp evvela bu ocaklara blrer sadık u mUs~
kim Sipah ve Silahdar Ağası ve kezalik fenn-i kitabetde
l- vakitle Y: ~ -' (sehv) Ao
88
mahir ve sahib-i dirayet birer kimesne Sipah ve Silahdar
katibi nasb ile bir kaç sene mUstemirr olarak Ocak niza
mı kendUlerden matlub olunup anlar dahi vukÜfı olanlar
ile mUzakere ederek suret-i nizam-ı hallerini arz eyle
mek ve bu ocaklarda2 çavuşan ve zabitan ve ketebe namına
olan kimesnelerin fill-asıl aded-i .muCayyenleri her ne
ise ol rUtbeye tenztl olunup ziyade olmamak ve bozma ve
an-yed taCbiri fi'l-asıl ne sebebe mebnt olunmuş olduğı.
maclum olmağl;'ancak tevcthatlarında iktiza eden tasarruf
mUlahaza olunarak icra olunmak ile tedrici matlub alan
nizama muvaffak olmak tasavvur olunur.
S i P a h v e S ila h dar O C akl arı
n i zam ı n ada ti r hal a T.e z k 1 re -i
e v v elF i r d e v s i E f e n d i in i n
layihasıdır
Sipah ve Silahdar ve BölUkat-ı Erbica Ocaklarının
mevcudu (36a) bilinUp mahlulatı ketm olunmamak içlin ne
feratının ism li şöhretleri ve vilayetleri ve sakin olduk
ları şehr li mahalleleri bilinmek ve Yeniçeri Ocağı'nın
Orta defterleri miaillU Orta katibleri defterlerine şöh
retleri tastir ve birer şöhret defteri SUvari mukabelesi
ne verilUp hıfz olunmak ile fi-mabacd mevcudu bilinUp ve
2- ocaklarda Y: D..ı~ \... ~J).i 4-,' (aehv) A.3- olmağla Y: olmağlu A.
89
mahlulatı ketm olunmayup yevmen fe-yevmen tabtCatıylel
tenezzülkabul edeceği ve. bu maddelerde yaCnt Süvarİ
Ocaklarının tekacüdlerine ziyade ihtimam lazımdır. zira
bir tekacUd eBami, birkaç Bene zarfında Uç beş kimesneye
geçdiği yine OcakluBundan ve sa'ir erbab-ı vukÜfdan i5-2
timac olunmuşdur. Bu hUBUS dahi bir nizama rabt olun-
mağa tevakkuf eder.
S i p a h v e S i i a h dar O c a k ı arı
n i z a ro n n ada 'i r Tez k i r e-i ev v e ı-i
s a b ı:. k . '.E n ver i E f e n d i 'n i n
lay 1 h a B ı d ı r
Sipah ve Silahdar Ocaklarında olan neferatın fi'l
asıl ibtidaları ellerinde imiş. Beher ulüfe hUrUcunda
yiğirmi bin ademden mUtecaviz eşhasl ulüfe ahziyçün Asi
tan~tye tecemmuc ederler imiş. Ulüfelerin alup gidinceye
kadar hayli fezahat ederler imiş. Defc-i mazarratları
zımnında her bölU~n neferatının lbtidaları çavuşlarına
verilmesi ve ulüfeleri hUrUcunda çavuşları ellerinde olan
ibtidalara göre ulufelerini kaldırup vilayetlerine tsaı
ile, umurnen neferatın Asitane l ye2 gelmemeBi re'y olunmuş,
bu tartkle esamileri3 tobralara girmiş ve giderek biri
fevt oldukda, çavuşlar (36b) esamtsini
l- tabiCatıyle A: - Y.2- istimac Y: ı\r- (sehv) A.
l- eşhas Y: t:'~ (sehv) A.2- Asitane~ye Y: .\:;...- (sehv) A.~~
3- esamileri Y: esa.miler A.
çaldırmayup
90
ulüfesin hayatda gibi aht eder olduğu şayiC'olmuş, he~.kim fevt olduğun haber verirse esamtsinin nısfı kendüsi
ne verilmesiyle beytU'l-mal sıyaneti tedbtr olunmuş, bu
sebebden esamtler na-ehle verilmeğe başlamış, zira her
mahlul haber veren esamtye mUstehak olamaz. Giderek ça
vuşlar mahlüllerin birer ikişer akçe zammile ve böIUğUn
tağyir ile ketme başlayup, bu süretle mahlülleri buluna
madığından, beytu' I-malı sıyanete o misillti sahib-i tob
ra zabitler vefatında tobraları ağaları tarafından zabt
olunup her kaç ibtida tobrası derUnunda var ise, mahlül
dar yok. Her ibtidaya miri içtin iki akçe verilUp ahara
verilmeğe başladı. Bacdehü Ocak Ağaları ikişer akçe seme
ni zamm edUp her vefat edenin tobrasında zuhur eden esa_o
miye dörder akçe mikdarı ca'ize ve "miri" namıyle satıl
mağa başladı ve4 bu süretda esamt tobrası alanlar verdiği
akçeyi çıkarmaksızın medyUnen fevt olup ocaklarına bir
nevc'dahi zacf geldi ve verdiği akçeyi ulüfe çıkdıkda
tobrada olan sa'ir neferatın ulüfelerinden tobra SahiBi
olanlar almağa başlayup, esimisi tobrada5 olan neferat
eline bir şey girmez oldu ve girer 'ise dahi şeyc._1 kaıiı
girUp, bu sebebden neferat sefere gelmez oldular. Bunla
rın nizamları6 tedricle mtimkln görünUr. Lakin hasbe'l
iktiza ağaları bila-ctinha tebdiı7 li tağyir olunmasa çok
4- ve A: - Y.5- tobrada A: - Y.6- nizamları A: nizarnı Y.7- tebdil Y: tebeddtil A.
91
fa'ide olur zann olunur. (37a) ztra tebdil oldukca calize
alınup bu Ise beherhal ulufeden çıkar ve masarif-i SalL
releri bunmı.. ~g1bidirve ft-mabaCd tobra sahibIerinden ve
fat edenlerin tobraları zabt olunsa, içinde olan esamt
lerden sahibisi, yacn! ismi kendU ismine mutabık olanla
rı, okunan sahibIerine verilUp ve ismi ismine mutabık
olmayarak esamt mutasarrıflarının esamilerinden on akçe'
de bir ve yahüd iki akçesi hazine-mande olunarak asıl is
mine tashih ve mUceddeden senedi yedine verilUp bila sa
hib kalanları hazine-mande olunsa, tedricle beş on senede
asla inkisar olunmayarak, belki duca olunarak nizam-ı ka
dtmine girmeğe başlayup, giderek evvelki kuvvetin bulura
zann olunur. DefCaten nizam-~ asir belki bedduCayı mu-
cibdir.
H u m bar a c ı ve L ağı m c ı O c akl a -
r ı n i zam ı n ada ii r S a d r -ı s SO -
b ı k Y u s u f P a Ş a in ı lt :n. a y'ı nı a ,B ı d ı r
El-yevm Lağımcı ve Humbaracı nizamına olan neferatı
fUnun-ı humbara ve lağımdan bi-haber olanların üzerlerin
de senevi Uçer, beşer, onar, on ikişer akçeye değin hasıl
olur zeCamet ve timarlarI olup tasarrufları telef kabilin
den olmağla, ledell-imtihan istihkakları nUmayan olan ne
ferat üzerlerinde ibka olup, fenn-i mezburdan gafil
8- bulur A: buluruz Y.
1- timarlar A: timar Y.
92
olanların zecamet ve timarları refc olunup mUceddeden. c
ber-vech-i muharrer ihtira' olunacak Humbaracı ve Lağı~
cıya mUnasib vechileulufe ver1lmek lqUn Uzerlerinden refC
olunan zeCamet ve ttmarlar verIlecek ulufeleri mukabil!
canib-i miriden (37b) zabt olunması ve ashab-ı istihkak
üzerinde lbka olunan zeCamet ve ttmar mahlul oldukca
evladına ve yahud ahara tevcih olunmayup kezalik canib-i
miriden.zabt olunmas~ ve ulufeler verildikden sonra faz-
lası olur ise, st'ir masarlf-i harbiyye içUn
nıf'z oluna.
başkaca
H u 111 bar a c ı ve. L' aı ğ ı m c ı O c akl a ır LL
n i zam ı n ada ii r s a b ı k aSa d ~ -ı
R u m A b d u Ila h MalI a E f e n d i '-
n i n lay ı h a s ı d ı r
Humbaracı ve Lağımcı Ocakları metrUk ve mensi kalup
maca-haza bu kadar kUlliyyetlU ttmar ve zeCametlere Hum~
baracı ve lağımcı namıyle ekseri RumeIildel ve Anadolu'~
da bir alay eşhas-ı bt-hude: mutasarrıf olup eyyam-ı ceng
ve sena-yı muharebede Humbaracı ve lağımcL ve Metria alı
cı bulunmamağla Humbaracı ve Lağımcıbaş~lara mülekked emr
buyurulup, her ne mahalde zac!m ve timarlu ve sa'ir Hum
baracı ve Lağımcı var ise kuyudat mucebince cümlesi .ge
türdilUp Kadıköyü ve sa'ir mUnas1b mevzilerde birer ma-
l- ekseri Rume11'de Y:/"
t)~1,)r" (sehv) A.
93
hall-i mahsus peyda ve Humbaracılık fennini2 ve Lağımcı
lık tartkın~ ala-vechi'l~ihtimamtaCıtm U taCallUme ibtl
dar eyleyüp ashab-ızecamet ve timardan gelmeyenlerin t!
mar ve zecametleri hassa çalınup tradatıyle müceddeden
neferat tahrir ve idare olunmak misillU tedabire teşeb
büs olunmak muktazi olup, zira keferenin medar-ı kuvvet!
top ve humbara o;lduğu ve3 tertib-i hurıibda fenn-i hende
st üzre metris kazup lağım aldığ1 cümlenin macıümu olup
bu tarafda zuhur eden hezimet ve pertşanlığLn sebeb-l za
hirtsi keferenin ateş-bazlığı olduğu gUn (38a) gibi cUm
lenin indinde zahir ü aşikardır.
H u m bar a c ı ve L ağı m c ı O c a k lar ı
n 1 zam ı n ada '1 r D e f ter dar
Ş e rif E f e n d 1 'n i n lay 1 h a s ı d ı r
Lağımcı ve Humbaracı Ocakları, Topcu Ocağı'na llhak
olunup Sacdabad'da taeıtm ü taCallüm ile fennlnde lbraz-ı
maharet edenlere doksan dokuz akçe verilUp zecamet ve
ttmarları mahlul oldukca havass-ı hUmayUna zab~ oluna ve
yüz pare humbaranın ellişer neferden beş bin nefer humba
racısı ola ve fenninde mahir lağımcı beş yüz nefer olsa
kifayet etmekle ziyadeye ruhsat verilmeye ve zlkr olunan
humbaracı neferatı humbaraya mensub ola. YaCnt kalyonla
ra tesmiye olunduğu gibi humbaralara dahi birer ism tes-
2- fennini A: - Y.3- ve Y: - A.
94
miye ve üzerlerine tahrtr Qlunup "filan humbara gelsUnilx
denilse, beher-hal yüz ya~ud elli nefer Humbaracı macan
gelmek tabtCat-ı saniye gibi ola. Maca~-Allahü TeCala
bir mahalde bir humbara kalmak lazım gelse. neferat1
Ocakdan tart ve yevmiyyeleri der-akab hazine-mande alu
nup bir ocağa ve da ' ireye4 kabul olunmayarak halk bey
ninde rusvayveS bed~nam kılınalar6
x- gelsUn A i da mükerre~·.
4- ve da'ireye A: - Y.S- ve A: - Y.6- kılınalar Y: + Tahr!ren ri gurre-i Rece~ sene (ı)2ı7
=(28 Ekim 1802) A.
95
(38b) 13 a -i ... 1 i m e' ... cr. ı a n-e m r a m u r.. t a B r t
,.Fz e v a e· n a n' o n a m ran s ıı. z
t ara f ı n d a n u ...-1:. h b i Y Ym u r a r e -
y e d a 'i r b a Cz ı m ü 1 ... h .... ta a z. a v e
m tl t ... 1 a c ... t ı h ... ! t a k d t 1a a a v m e y e-
d i ~ i var a k ı n t e r c e m e s i d i :ro
:pevlet-i' aliyye tarafından umur-ı harbiyyeye da'lr
hıdemata taCyin olunan Frençe oficyallerinin ihtimam u
gayretleri devleteynin meram-ı dtl-hahı üzre bir netice-i
hayriyyeyi mlintic olmaması zirde tafsil olunan esbaba meb
nidir. İbtida hudud-ı Devlet-i aliyye'yi aCdanın kasd u
h~yanetlerinden sıyanet zımnında ehemm olan tedabir-i hay
riyye ve kavacid-i külliyyenin icrasında ihmal ü' müsama
ha olundu~ zahirdir. Saniyen, tertib olunan tedarükat
ve tedl1bir-i harbiyyenin baczısında ihtimam vel baczı
sında ihmal-i tam olunma~la2 birbirlerine adem-l mutaba
kat hasebiyle metmül olunan semere husul-pezir olamadı.
Salisen, tertib li mUlahaza olunan tedabirin ekseriya kav.a
cid- i külliyyeye nefc u zarrını bila mülahaza semere-i ha
liyyelerine iktifa ile icra ve isbata mübaderet olundu.
Rabican mUteCayyinlerin menafic-i mahsusaları ve tamac-ı
hamlar ve ibtalini me'mttı eden muharriklerin nifak u
ifsadIarı ve baczısının adem-i gayret U hamiyyetlerinden
l- baczısında ihtimam ve Y: - A.2- olunma~la A: olmağla Y.
96
neş'et eden mevanicin defci ile vesa'il-i lazımenin tak
viye ve teshtllerine layıkı Uzre ihtimam olunmadı~
B u d a h i A
U m u r -ı har b i Y y~-
y e da 'i.r. m e s f 4 r u n d u r
Bacd-ezin künh umür-ı harbiyyede bu gUne ihmal ü
mUsamahadan lazım gelen mazarrat-ı mUtenevviCayı defC et
mek hususuna Devlet-i ebed-mUddetin irade-i aliyyesi taCal
luk eder ise, esas masIahat olmak (39a) Uzre muhafaza-i
umur-ı mUlkiyyeye da'ir baczı kavacid-i kUlliyyede tara
feynden ittifak u muvafakat lazıme-i haldendir ve mevadd-ı
mezknrenin temşiyetine me'mur olacak zevat, bu datirele
riyle bile gah u bt-gah Topcubaşı ve Humbaracıbaşıl kar
hanelerine ve mühendishane ve sUr~atciler taClimgahları
kamal-i taharrt vü dikkatle teftiş U tefahhus' olundukdan
sonra, rU-nUma olan baczı mehaztrin defc u tashthinde ve
istihsan olunan aCmalin taCctl ve tenkihinde metmurların
murahhas olmaları ehemm-i mühimmatdandır.
B u d a h i m u h a faz a -i m li 1 k i Y Y e
ye d a 'i ro m e s f u r u n d u r
Kavacid-i kUlliyye-i muhafaza-i sUğÜr u memleketden
murad-ı halisanem Devlet-i aliyye ale'l-ıtlak vech-i mUs
tahsenI Uzre umür-ı mülkiyyesini tanztm ü tesviye eyleye
3- olunmadı A: olundu (sehv) Y.
1- ve Humbaracıbaşı Y: - A.
97
ki, aCdası tarafından istila esnasında defc-i mazarrat ve
yahud istishab olunduğu esnada hod be-hod bila havf u haş
yet muharebeye2 mübaderete kesb-i iktidar ve miknet eyle
mek derecesine reside ola. Husus-ı mezkur !çün mükemmel
eslihö tertibiyle asakiri taClim ve sUrCat topları ve
topcuları tecfir ve tanzim ve kılac u bıkac ve aUğUr u hu
düdı Avrupa kavacidi Uzre tahatme ve zabitan ve seraskera
nın fenn-i muharebede kesb-i tefennUn eylemelerine mevkÜr
idiği meczumdur.
B u d a h i b a Cz ı m ü i aha z a ~
z ~ m n ı n d a m e s f u r u n d u r
Bu süretde defc u tashihi ehemm U elzem olup müd
det-i vefireye muhtac olan mehazirin şimdiden indifacını
akdem-i amal edinUp hin-i seferde dahi suhület ile defci
metmul-i mazarrat (39b) ve mahzuratı tethir ederek mesa
lih-i harbiyyeyi bir netice-i hayriyyeye isal zımnında
bezl-i nakdine-i gayret ü hamiyyet lev8zım-ı masIahatdır.
B u d a h i m et m U r i y y e t i n i h a v i
m e s f u r u n d u r
Françe Devleti tarafından bu havaliye metmuriyyeti
min muktezası Uzre evvela, hudud-ı devletde vakıc aUğÜru
kılacm tahaasun ve istihkamı zımnında tedabİr-i layıkayı
ifade. Saniyen, kavacid-i muharebe Uzre aaakir-i tslamiyye-
2- muharebeye A: muharebe Y.
,98
nin aCdaya mukabele zımnında muhtac oldukları baczı kava
ntn ü kavacid ira'e olunarak, fakat Yeniçerinin me'luf
oldukları tüfengIeri refCiyle Avrupa'da müstaCmel olan
tüfengIeri istiemalde kesb-i iCtiyad ü i'tilaf etdirmeğe
mermur olduğum ecilden, iki seneden berU kemal-i dikkat
li bastret ile nefc II zarrını bacde'l-rnuvazene muhafaza-i
hududa da'ir evvelki maddenin mülhakatından olan baczı eb
hasa mebnt mülahazatım mtlad-ı İsa'nın bin yedi yüz seksen
dört senesi Kanun~evvelin .on dördüncü ve yiğirmi birinci
gUnü tarihiyle ve bin yedi yüz seksen beş senesi Martının
üçüncü ve yiğirmi birinci gUnü tarihiyle takdtm olunan
evrak-ı acizanernde tarstı olundu ve ale'l-ıtlak cemtC
stiğUr u hududun istihkamına da'ir mütalaCat-ı acizanem!
tarsil bir risale, ik! üç mah zarfında tamamen tekmtl olu
nur. El-anI yalınız Tuna ve Turla havaıtsi ve Varna ca
nibinin istihkam ve muhafazası maddesi tekmtl olundu.
B u d a h i m e s f ü r u n d u rI
(40a) Cem~ asakir tüfengIerinin tağytrini münasib
görernem. ztra şeşhanelerin menzil-i bacide isabetini mli
şahede etdiğimden metrts altında muharebede ralidesi _mü~
sellemdir~
1- el-an A:.iııa Y.
1- Bu dahi mesfurundur Y: - A.2- müsellerndir Y: + Derviş İsmail A. (A nüshası (3Ia)va
rakda böylece bitti.)
99
L e v ~ n d Çif t 1 i ğ i n d e cmu allem
a s k e r -i S u 1 tan i ter t i b v e
n i zam ı b eya n ı n d a d ı r
Devle~-i aliyye-i datimiyyUtl-kararınfitl-aal mU
retteb U muvazzaf olan sunuf-ı askeriyyesinden başka, ge
rek Asitane-i aliyye kurbunda vakıc Levend Çiftliği nam
mahalde ve gerek taşralarda baczı mtinasib olan mahallerde
la-ekal on iki binden ziyade mucallem bir nevc asker-i
cedid tanztm ve tertibiyle bir kat dahi temhid-i bUnyan-ı
devlet ve te'yid-i erkan-ı saltanat, menvi-yi zamir-i Haz
ret-i Padişah-ı sUrUşix siret ve semir-i hatır-ı ilham
mezahir-i cenab-ı şehinşah-ı nasfet-haslet olmağla ol bab
da şere~-yafte-i sudur olan hatt-ı hUmayUn-ı inayet-makrUn
mucebince asakir-i cedide-i mezkUre tertibine mUbaşeret
ve etrafıyle tanztm tl rabıtasına mUbaderet alunup evvela
salifU'z-zikr Levend Çiftliği nam mahall bu asakire ta~
sts ile kışlalar ve iCmal-i envac-ı sanayic_i harbiyye
içUn müteCaddid mahaller ve ocaklar ve camic ve hamam
ve bÜyUt u dekakin ve malzemat-ı sa'ire ile me'mur kılın
dıkdan sonra, Devlet-i aliyye ve Saltanat-ı Seniyye-i Os
man.i:yye~'nin kavanin-i kadimesinden haric olmamak içUn iş
bu asakir-i cedtde kadim ocak olan Bostaniyan-ı Hassa
Ocağı'na mUlhak olarak "Bostani TUfengcisi Ocağı" namıyle
x- SÜrUşi = o Jr- (yanlış) Y.
100
tesmiye kılınup uzma-yı rical-i Devlet-i aliyye'den bir
·Nazır-ve canib-i mtr!den kadr-ı va!! ma~aş ve taCy!natla
Dergah-ı al! kapucubaşılarındanzabt (40b) u rabt-ı asak1
re muktedir bir kimesne ~~~nasb ve kaffe-i umur-ı Ocak Na
zır ve Ağa'm.n ma<i-ifet~ 1ttifaklarıyle olmak kanun kılıhdı
ve haeegan-ı Divan-ı HUmayUndan bir kimesne dahi kezalik
maeaş (u) tacy!nat-ı vaf! ile katib ve iki "Katib Yamağı"
ve iki "Nefer Katibi" taCyin olunup zirde tertibi beyan
olunduğu Uzre bin altı yüz iki nefer zabitan ve nererat
dan 1bArat on iki bölük olarak bir orta ıCtibar olundu ve
kaffe-i zabitan ve neferatı tertib ve canib-i mir!den es
lihaları ve zabitan-ı neferatın hey'etleri temyiz oluna
cak vechile elbiseleri tanzim ve iCta ve fakat sakkalar
kendUlere çaprastve kamçı ile temyiz'olmak ve karakulluk
cuların temyizi dahi cepraset ıle, olmak ve sa'ir zabitan
ve neferatın vakt-ı hazarda başlarına giydikleri imame,
berata olup lakin vakt-ı seferde berata giymek meşakkati
mucib olmağla vakt-ı seferde ve hin-i me'muriyyetlerinde
berata yerine yek-şakk olarak münasib bir gUne imame
tertib olunmak ve işbu on iki bölUğUn her birine birer'
top verilüp ve bunlar leyl U nehar kışlalarında mevcud
olup ale'd-devam taClim li taCallUm-i sanayiC-i harbiyye
yi kemal üzre tahsil eylemek ve cümlesi saff-ı vahid
hUkmüne girmek üzre tanzim olundu ve bir ortadan ibaret
101
olan on iki bölUğlin zabitan. ve neferatı tertibi şu vechi-
t A C dA Ale tanz m olunmuşdur ki, Ocak A~ası'ndan ma- a a erbab-ı
istihkakdan bir binbaş~ ve bir Ocak KethUdası ve Topcuba~
ş~ ve Topcu Çavuşu ve bir Arabacıbaş~ (41a) ve bir Ara
bacı Çavuşu ve bir Cebecibaşı ve bir Cebeci Çavuşu ve se
kiz nefer Cebehaneci ve iki nefer Cebeci Xarakullukcusu
ve her bölUğe birer İmam·ve bir nefer Mehterbaşı ve her
bölliğe birer nefer Sersürnazen ve Sertablzen ve Serzil
zen ve Sernakkarezen ve her birine birer nefer Mülazim
ve Ağa-yı yemin li yesar ünvanıyle iki nefer Beşeryüzbaşı
ve her birine birer Mülazim ve on iki nefer Bölükbaş~ ve
yiğirmi dört nefer Mülazim ve on iki nefer Alemdar ve on
iki nefer Çavuş ve yiğirmf nefer Onbaşı ve bin seksen
aded neferat ve on iki nefer Top Ustası ve on ik! nefer
Top Hal!fesi ve doksan altı aded Topcu neferatı ve on
iki nefer Arabacı Halifesi ve altm~ş aded Arabacı ve
on iki nefer SUrnazen ve on iki nefer tablzen ve her
bölUğe ikişer neferden yiğirmi dört nefer sakka ve her
bir bölüğ~ altışar neferben yetmiş iki nefer Karakullukcu
tertİb' -'. olundu ve Binbaşı maca zabi tan bin altı yüz ik!
neferden ibaret olan on ik! bölüğün zabiti ve Beşyüzbaşı
hükmünde olan yedi yüz seksen yedi neferden ibaret olan
altı bölüğün Zabiti ve Yüzbaş1 yüz otuz neferden ibaret
olan bir bÖlÜğUn zabiti Qlmak ve satir buna müteda'ir
revabıt u zavabıtları bi-cümletiha nizam-peztr olup
W.' ..YtıksekOOl'etfm Kurulu
Dokuı:rwıtasyoıı MerkeZi
102
cümlesini havt mufassal u meşrüh kanunname-i hümayUn tah
rtr ü tezytr olundukdan sonra bir tarafdan mucib u mukte
zasını:. icraya ihtimam ve asakir-i cedtde-i mezkure dahi.
külle-yevmin taCltm u taCallüm-i sanayic_i harbiyyeye ık
dam .edUpbaher sene eyyam-~ sayflarda (41b) baczan biz
zat şevketlU, kerametlU, mehabetlü, kudretlü Padişah-ı
dil-agah ve şehinşah-~ mekarim-destgah efendimiz hazret
leri baczan devletlU Sadraczam ve semahatlU ŞeyhUlislam
Efendi ve devletın Kapudan Paşa Hazer&~ı ve baczı uzma-yı
erkan-ı devlet biniş ta~tkıyle çiftlik-i mezkUra aztmet
ve ta'be~asr asakir-i mezkUrenin taClim ü ta~allUmlerin'
ve yeniden tcad u ihtirac olunan baCzl. sanayic_i harbiy'~_
yeleri temaşay3.himmet ve her birine bahştş ve ataya ve
hııCatler ihsanıyle peya-pey teşvik u ığralarina ıCtina
ve dikkat etmeleriyle fi'l-hakık:a bu asakir-l cedidenin
nizam u rabıtaları gayet mUstahsen olup baczan cümlesi
saff-ı vahid hUkmüne girmek ve baczan an-vahidde sufuf-ı
mUteCaddideye münkas:Il!1 olarak birden icra~yı sanayic·_ i
harbiyye ve ateş-bazt etmekde bir mertebe ızhar-ı maha
ret etmişlerdir ki, bidayet-i saltanat-ı seniyyeden beru
bu tertib-i dil-ferib-i mesbuk-ı bi'l-misl olmadığından
ma-cada milel-i aharın yiğirmi-otuz senede güçle tahsiı
edebilecekleri sanayic_i harbiyyeyi mücerred inayet-i
Rabb-i Bari ve himmet tl akdem-i Hazret-i Şehriyari ile
103
zaman-ı yesirde bir gUrU.h-ı ptlr.-şükve· tahsile muvaffak ve
mliceddeden böyle bir mucallem li mUretteb Ocak-ı amire
sunuf-~ asakir-i Devlet-i aliyye'ye munzam olup maye~ül
iftihar-ı dUvel olan taCıtm tl tertibin bu vechile asa
kir-i !slami~ede dahi tkaC u icrası bi-hamdihi Tecala
el-yevm calis-i evreng-i saltanat-ı Padişahi olan seT
ketlü efendimizin (42a) zaman-ı devletlerinde rU-numa
ve derece-i himmet-i şahaneleri cümle indinde ke'ş-şems
fi-vasati's-sema oldu.
104
(42b) M e d ... -i r-ı ü 'd e m e rh ...ı n e n e v v e r e u m
o 1 a n K o c a· Y 1.1 S u f P a Ş a in ı;, n
v a k t -ı sa d are t i n d e v e r i 1 e n
i z ... m dn a ı r
ŞevketlU, kerametlU, mehabet1U, kudretlü Padişah-ı
a1em-penah-~ mUteyyed min-ındi1lah efendimiz hazretleri
nin irade-i hayriyyet-ifade-i mülükaneleri Devlet-i aliy
ye-i ebed-müddetin nizam-ı kadImini mUnha1l olan israfat
ve rusum-~ muhaddesenin refCiyle vikaye-i nizama mUteCal
lık olmakdan naşt canib-i Sadaret-penahtden ve vüzera ve
satirleri taraflarından Ramazanda·yıllık-ıhUmayUn' taC
btriyle EnderUn-~ hümayUnta verilen ve Bab-ı asaf! ve
Bab-ı deftert'de canib-i Hazret-i SadraczamI'den ve
KethUda Bey ve Defterdar Efendi ve Retts Efendi tarafla
rından ve sa'irlerin caniblerinden da'irelere ve rical ve
ketebe ve sa'ire ve baczen birbirlerine "ıydiyye" taCbt
riyle verilen bolçalar ve ulema-yı kirama ve satire "ra
mazaniyye" saCatler rtma-baCd verilmeyUp ve sa'irleri
dahi buna makis olup israfa~~ı mezkÜrenin bi'l-küııiyye
refc u izalesi ve bu vechile hem nizam-~ devletin ihtila
fından sıyanet! ve hem emtiCa-i Hindiyye ve efrenciyye '
nin revac~ kesrt ve israfat u itlafat-ı bt-hudenin refci
ferman-ı hUmayUn buyurulup ft-nefsi'l-emr bunların ekseri
verilen mahallere göre şey'-i ayş olup alanlar eşya-i
105
mezkUrenin hassas~ nazaran kabulden müteneffir olarak
nmücerred resmdir" deyü zarUri kabule mecbur olduklarıı.
dahi zahir olmağla refci rety-i hüsn oldu~ ve baczı
eyalat ve baczı menasıbdan Rikab-ı hümayUn mahsus-ı kadi
mi muCtad olan yetmiş iki kise ve taraf-ı SadraCzami'ye
muCayyen altmış dört kise nükUddan ma-cada bo~ça ve
sa'ir ıydiyye taCbir olunan eşyanın cümlesi balada mez
kUr olduğu vechile EnderUn-ı hümayUn'a ve taşraya boğça
lar ve saCatler refc olunmak ve fakat Sadraczamlar taraf
larından eyyam-ı macdudede Rikab-ı hümayUn'a donanmış esb
keşidesi ca'iz olmak ve Da'ire-i Sadraczami'de ve safir
da'irelerde bulunan EnderUn Ağası ve Çukadar ve Karakul
lukcu taCbir olunur kendü hademelerinden ma-Cadaya yıl
lık verilmemek ve hademe-i m~zkUreye dahi çuka ve kumaş
verilmeyüp ancak nakd akçe iCta olunmak ve sa'ir bi~l
cümle kimesneler dahi bu vechile amel u hareket eylemek
ve balada mestur ıydiyye ve akmişe-i Hindiyye ve mücev
herat ve iftariyye ve saCat ve safir gUne bir nesne ve
bir habbe verilmemek ve alınmamak ve baCde'l-yevm 'bu
nizam cümle beyninde dUsturU'l-amel tutulmak mukteza-y~.
irade-i hümayUn olup fi-mabacd hılafına her kim hareket
eder ise mazhar-ı laCnet olmak mezmununda mübarek hatt-ı
hümayUn-ı nusre~makrUn.sadır olmağla suret-i hatt-ı
hümayUn teşrifat kalemine bacde'l-kayd mucebince amel
~- nusret = ~..~ (yanıış) Y.
106
olunmak içün başka başka ilm ü haberi verilmek babında su
dür eden emr-i ali cera'id-i teşrifata kayd olunup işbu
ilm li haber verildi. Pt 25 Şacban sene (1)2e6 =(18 Ni
san 1792)
Enver Ziya Karal'ın "N!ZAM-I CEDİDIE D!!RJ~Y!HALAR" başlığı altında "Tarih Vesikaları" dergisindeyaptığı neşriyatın F~TA CEDVEL!ldir. Terkib hataları haric olmak üzre, asıl metinden ayrıldığı ve hataya düştü
ğü yerler derginin sayfa numarası ve satırı ile gösterilmiştir.
Derginin cilt, sayı ve sayfaları:
Cilt I, Sayı 6, Nisan 1942, s. 414-425.Cilt II, Sayı 8, Ağustos 1942, s. 104-111.Cilt II, Sayı ll, Şubat 1943, s. 243-351.Cilt II, Sayı 12, Nisan 1943, B. 424-432.
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risile Metninde
108
415 2 hulasasıyle hulasa (velchiletl 2 askere 'asakiretl 4 asakitin gerek hal 'asakirin haltl 6 vazifeyi irad vazife gibi iradtl 1 edelim ve dalkılıç edel1m dal kılıç
tl 16 vermek verilmektl 18 eyalet eyalattl 20 bir birertl 22 ne kadara ne mikdaratl 23 müsIim müsellemtl 27 terfihleri terhibleritl 29 her ne kadara her ne mikdara
" 29 birden bir dera
416 3 ikUzada ihtişada
" 4 eylemeleri eylemedi (sehv]" 4 rabıtasma obir tertip rabıtasınarabt [,11 bu tertib." 5 zabitan ve saire zabltan-ı sa'iretl 8 olursa led-e-tahkik olur ise lede'd-tahkik
" 9 isUhsab ist1shabtl 15 gününden günden
" 24 daiyesinde? iddi'asmdan
" 36 zulümden mezal1mden
417 9 olan olarak" ı. başlık Abdullah Efendi'nin Abdullah Molla Efendi'nin
" 12 riayetten ri'ayet ile
" 13 vehen vehn
" 14 se:::llüb ta~al1üb........" 14 aliyye aliyye'ye
" 15 askeri tertibi asker tertibi
" 16 temşiyet mebhas
" 18 böyle ocak. böyle cümle ocak
" 19 bektaşiyanı bektaşiyyeyi
" 28 behemehal beherhal
" 31 çerhliklerine çarh-ı feleklerine
417-418 33-1 kar aromüde kar-azüde418 1 belki tahkir ve tenzil-i canda belki afv u tenz1l-1 ca'ize ile
öyle memnun kılman memnün kılınan
" 3 devlet Devlet-i Aliyye
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrlnde Risi1e Metnlnde
109
" 7 ~urusuna husUsa
" 8 fenn-i funün-ı
" 10 ettirilı1p ve talim-i etd1r1lüp tertıö ü ta'lim-i
" 11 ifade ve talim ifade ü te1bim
" 11 Bektaşiyandan Bektaşiyyeden
" 11 birer her bır
" 14 istlhsal IsU'cal
" 18 tahriz tahris
" 19 behemhal kemal-i
" 22 za1t nümayış lltifat-ı za'ıde nümayişi
" 24 Bugüne Btrgüne
" 25 mahsusuna mahsüsa
" 25 bır her
" 28 neferata neferatma
" 28 üç ve dört üç dört
" 29 b eber her bır
" 30 tapçulukta topçulukda
" 32 Fransa Fransız
419
" 3.4 taallüm ta'Um
" 7 tezayı1d-i tezayid
" 7 cemi-i cemi'
" 9 Ihtiyar sergerdeleriyle Imtiyaz ve serı:!erdeleriyle
" 11 şlibbana serı:!erde şebaba serR;erde-1
" 17 kırk Iki binden kırk elli binden
" 17 sayf [ul şitade sayf [ul şita
" 25 masraflanna masariflerine'
" 26 .Asitane .Asitane'dır
" 28 izhar-ı himmet ızhar-ı hiiner
" 28 bazı ba'zan
" 31,32 ıstanbul'a .Asıtane'ye
" 34 muntazam tanzim" 36 CebeclArabacıTopçu Cebecl ve Topcu ve Arabacı
" 38 topçular kalyoncular kalyoncular, topcwar
" 40 mlistaj!n1 ~anıyyı1n an
420 1 climlenin climle
" 2 tealllim ta'Um
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrlnde Rlsile Metninde
110
.. 2 ifsad için tfsad zımnında
.. 6 münkad Yeniçeri ml1nkad ve Yeniçeri
.. 9 olan tahr1k-i olan hüne-i tahrik-i
.. 9 gere~i tanzim gereID gibi tanzim.. II bir tar1kte her tarikda.. 17 muhtel münhall.. 17 aleniyyesinden D~~.. 19 nenr nefer.. 21 iktidarları iktidarı
.. 38 mertebede mertebe
421 2 eden edert.. 5 cihada heyca'ya.. 12 evkaf hey'ü evkaf mis1llü bey'.. 12-13 eşya ittiba'.. 13 kabil kapulu.. 17 sefer içl1n lazım sefer içün şöyle dursun
kulluk beklemek içün lazım
.. 21 bir her
.. 28 tebeası bakıyyesi
" 37-38 yeniçeri evvelce Yeniçeri olmayarak.. 39 çok yok.. 40 iltihak llhak
422 4 f!ötüıı1p dilter f!etürdüp ve d1~er
.. 5 götürüp f!etürdüp
.. 6 ettlrüp etdirdüp
.. 16 es'an es'ar
.. 16 bunda bunlara.. 18-19 Lakin bunlar mlidame ki Lakin madam ki bunlar.. 19 bir sefere pir ve sefere.. 24 halbuki kaldı ki.. 24 oca~hem oca1!:ınınve hem
" 26 muvacibleri mevacibleri.. 28 olduktan olundukdan.. 29 getür1len getürdllen.. 36 ta1imlü askeri peyda etmek ta'limlü meşta askeri peyda
etmenin
"423 5 ona ana.. 7 f!iinden~e giinden [rome]
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrlnde Risi1e Metnlnde
III
" 9 Sayfü şita Sayfen ve şitaen
" 9 zeminltklerde zemltklerde
" 13 olunmasının olunmanın
" 16-17 lazım filan lazım geldtkde filan
" 17 askerini vez1r askerini falan veztr
" 18 ı;tön1ldükten ~ördükden
.. 18 vukuunda zuhürunda
.. 19 alımaller içün ahmaJleriyçün
" 21 şol şu
" 22 sene dahi seneve dahi
" 23 rabıtasını rabıtasın
" 24 tktşer Istanbul'a getln1p tk1şer kere Istanbul'agetirdüp
" 26-27 bunlardan fazla ve za1d bunlardan sın fazla ve zaıd
tutulmayup matyyettnde tutulup ya'ni bunlarbunlar
" 28 üzerinde l1zre
" 28 şumeşm işbumeşta
" 30 her birtntn her bin
424 2 per mukabele her mukabelede
" 2 haddine suyuna
" 7 olan evvela.. LO sayfu şita sayfen ve şitaen
" II olmamanın olmamasının
" 16 her tez" 27 beslemeyüp beslemeyemeyüp
[besleyemeyüp]
" 28 taşralara da taşralarda
" 29 olunur olunup
" 30 ettirt1p etdirdüp
" 31 hizmetine htzmetinde
" 34 Cem olup sergerdeler cem' olup birkaç serı;terde
" 36 icra-yı suhület eder ierası suhület kesb eder425 1 düşmenlertmtztn tertibi düşmen1ertmtztn asker
tertibi.. 3 beri kati ben1 ve kati
" 6 fernk Frenk.. 9 ı!linden ı!line ı!iin günden
" 10 aşikar olmuşidi iş'ar olundu
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risile Metninde
112
" II makdiret makdur
" 14 herhal beherhal
" 19 vehim midir, tarik-ı vehtmmidir ve tarik-ı
" 21 mufid mukayyed104 1.Başlık Kethuda Mustafa Reşid Ahvaı-i askeriyye'ye da'ir
Efendi'nin ahvaı-i aske- hala Kethuda-yı Sadr-ı Aliriyeye dair mukaddimesi Mustafa Reşid Efen di'nin
mukaddimesidir.104 1 Kav8.nin-i Devlet Kav8.nin u kava'id-i Devlet
" 3 olunması olunmakdan
" 4 temsile bahisle
" 5 dere cerh
" 7-8 ml1cedded ml1ceddeden
" 13 daha fazla dahi ziyade
" 14 askeri 'askerisi
" 14 reayadan re'ayasından
" 14 kuvvet vefret" 16 itmesi ittlfakti'l-keltm etmesi ancak ittlfak-ı kelime
" 22 olmuşdur.Bu olmuşdurve bu
" 24 hazretlertnin Anadolu'dan hazretlertnin zamanında
" 25 piyade asker piyade dertntl asker
" 26 ittifaktyle ve şer'an ittifakıyle devşirme
105 8 ml1steşaresinde istişaresinde
" 8 bllad bir bilad içtin bir
" 9 oldul!tından olundujtundan
" 18 bubabda bu madde
" 19 gecikme gecce
" 22 hususunda husUsunun
" 26 nefsinde itaatden başka nefsine ita'atden gayrı
" 27 alakilet-takdireyn ala ktilli't-takdirin
" 27 sıbyan sıbyandan
" 33 kemahl1velhak ke-ma hl1ve hakkuhu
" 38 kimesneler kimesne
106 12 eyliyecegi g8.h eyleyecelti ve gM" 15 muharebesiz... tenfiz muharebesiz ıradesini temız
" 2. Başlık. dair. daır hala
" 22 verilmek dirIik
" 22 semt-efza ?i.;:-:-
il 28 temsil tahayyl1l
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risi1e Metninde
113
.. 29 taifesine ral!bet taifesine ba'is-i ra~et
.. 32 memnun memnü'
.. 3.Başlık muntazam tanzim
.. 40 defü refa müteassir defaten def müte'assir
107 5 ocaklu ocaklaril 9 vasıflanna vaz'lannaII II behemehal beherhal.. 12 harbiyeye eşya harbiyyeye dair eşyayı
II 19 asakir ve edevatı asakir edevatı
.. 20 mücedded müceddedenII 25 tedarüke tedarukiyle.. 25 askeriye tertib ~e asker1yyeye tertib-i sufuf ve.. 31 zamani iktlzasiyle zamanı muktezasıyle
.. 34 ifra~a kendÜlerine ifra~a yine kendülerlneII 35 zaruret tabiat
lOS 3 mevkide mansıbdail 5 malüm üç bin ma'lüm ve mu'ayyen üç beş
binil 9 adem-i istifaya adem-i istifnaya.. LO at-iz-zikr at1z-zikrtnII 16 veya hemen veyahüd.. 18 emekdaran emekdaranın
II 19 mümevvelat mahlülat.. 20 ldü~ini ıdl1~
.. 32 meleke idman-ı meleke-i idman
.. 37 müzayele mütezay1d
.. 39 ser-i karda ser-garda
.. 40 tertib (tertibiyye)
109 3 ser-i karda ser-~arde
.. 7 ticaretle ve ticaretle meşı:ı;ul ve.. 14 hayırhahan ve akıbet-end1ş hayır-habanve mu'teber vemuteber kimesneler akıbet-endiş kimes neler
.. 19 kura ve miri
.. 21 kasabat hasaratlan kasabata hasaretleriII 21 meşhurdur meşhüddur
II 22 Efrencenin Efrenciyyenin.. 25 on yaşına onbaşı
.. 25 teksır vakt-ı seferde teksir ve vakt-ı seferde
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde RisiIe Metninde
114
" 29 askeri askerini
" 31 aliyye aUyye'nin
" 35 harbiyesin harbiyyesi
" 36 peşmande pesmande
" 38 TÜtbe mertebe
" 39 sairelerini de sa'irelerinde
" 40 ihzar ihtlsar
" 40 ocaklannda ocaklunun
110 3 ocaklann ocaklannın
" 7 iktisad Ukad
" 7 olunmakdan idare olunmakdan gayr-ı idare
" 11 meşta müstesna
" 13 yüzer yüz
" 16 ocaklu ocaklar
" 2.Başlık hakkı sun'i
" 28 mah ay
" 29 kıyam TUZ-ı kıyam ve niz-ı
" 29 asakiri getirmek askeri getirilmek
" 35 askeri asakiri
11ı 1 her beber
" 3 temern1d nahved
" 6 asakirden askerden
" 11 olmuş olmak" 2.Başlık bu dahi Hakkı bu dahi 'askere daır Hakkı
" 18 bir imam tayinle ayin-i din birer imam ta'yiniyle din
" 21 miriye miriden
" 23 mueibdir. Rumili mucibdir ve Rumeli
" 25 eyaletlerlne de ol eyaletlerine ol" 28-SIt et1mle mzamdan ...eyleye -amin
342 1 s ellaUn selatın
.. 4 talim etmek ta'lim ü te'allüm etmek
" 6 valiSi ve valisi tertib-kerdesi
" 7 ist1hsaliyle istishabiyle.. 16 meeber mecbür
" 16 emsali !fsadlannın emsaı-i fesadlannın
.. 21 akça vechile akça ve bir habbe
.. 23 nisbet eyleye nisbet ile
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risi1e Metnlnde
LLS
.. 26 hO.mayune Hürruiyünu
.. 27 senetleri senedIerini
.. 27 istihale destınale
.. 28 rik8.b-ı hümayun rikab
343 7 a~ası altasma.. 8 dairesini taham da'ires1n1 usül [ile] tcııharri
.. 14-15 veririz verirsiz.. 18 buyunıldukdaKetbüda buyunırlarba'dehü Ketbüda
.. 20 biaynihi teb'iyyeten
.. 21 iktlfa iktlza
.. 27 verirsiniz verirseniz
.. 29 oluruz olursuz
.. 30 olunmayup olunuyor.. 30 padişahırnız hazine padişammız esame hazine-
.. 32,36 kabulü kapulu
.. 38 dahi dahi yine344 1 olmagla tefviz olma~la ernanat ehline tefviz
.. 1 emr1n1ilet ve emrine ~ "'1.
.. 2 ümeranın ümenanm
.. 3 lazımeden rer ve bazı tezy1t lazıme rer ve ba'zısı tenzfi
.. 4 nizam-ı kav1yyeye nlzam-ı kaviye..1.Başlık Defterdar Şerif Efendi'nin Yevmiyye maddeSine da'ir-
layıhasında yevmiye dir. Bu madde dahi baıadamaddesine daır Defterdar Şerif Efendi'nin
layıhasındamastur ise dahimün8.sebet ile tekrar bumahalle tahıir olundu.
.. 6 birer intlhab birer a~a ıntlhab
.. 8 azlolunmak azI olunmamak
.. 8 sayfa en sayfen
.. 9 olmamasında olmamasının
.. 11 nizama nizam
.. 12 bulunup bulup
.. 14 ocaklar ocakların
.. 14 esamisi esami
.. 15 vekeyd ve te1dd..3.Başlık Yevmiye maddesine dair Yevmiye maddesine da'ir
Abdullah Bim Efendi'nin Re'isü'l-kütt:ab Abdullahlayıhasıdır Birn Efendi'nin layıhasıdır
.. 25 hallerine hallerince
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde RisiIe Metninde
116
" 29 neferatı esame esamiye neferat namiye kimesnelerikimesneleri oldu11;u olmaclıg.
" 31 yemlik yemeklik
" "32 ubaı etba'ını
" 33 fesadı fesad
" 33 ocakları ocaklarını
345 7 bu sene Bosna" 7 biraz tedbir ve aleme biraz müddetden bem aleme
" LO serhadleri mukabili devleti mukabilinde
" 13 olan ola
" 15 serhadler serhadlere
" 16 mahlülat ve mah1ülat" 2.Başlık dair Hacı da'ir bu dahi muhasebe-i
evvel Hacı
" 23 marifetiyle ma'rifetIeriyle
" 23 efrad efradatı
" 24 teftişe tenItiha.. 26 taraf-ı Devlet-i Aliyye'den taraf-ı devletden.. 27 rnevali vali.. 27 marifetiyle ma'rifetIeriyle.. 27 ikmali faide ikmali müntic-i fa'ide.. 30 müteal1ık müte'ayyin.. 31 mazarratı rızkı
" 38 çıraklıklar mertebe çırak1ıklar mümkinmertebesi
.. 38 ocakların ocaklar
.. 39 tanzim muntazam
.. 39 mukadderdir mukarrerdir346 2 yevmiye terkin yevmiyye refte refte terkin
.. 3 RumAşir ROm-l sabık Aşir
.. 7 ıhsan esame
.. 8 fetih ~(kışla=............... ....)
.. 12 zabitleri zahill,re
.. 12 bar-i giram bar-ı!iran
.. 12-13 ,bulan mahtülatına bulan esame mah1ülatına
" 14 ceva'iz ca'iz.. 16 esanieler ihbariyyeleri
.. 18 olunmakla hususa olunmak husüsu
.. 23 mahalleri mahalleleri
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrlnde Risile Metninde
117
.. 25 öyle ile
.. 31 istihsal istishab
.. 32 şöhreti dahi şöhret defterilt
5.Başlık Firdevsi Efendi'nindir Yevm1yye nIZam.ına da'ir budahi Ttzkire-i evvel FirdevsiEfendi'nindir
.. 36 ocakla ocaklar
.. 38 olmalarıyla olmaları
lt 38 içlerinde içlerine
347 2 bir pir.. 3 olmak olunmak.. ve irtıkcibe ve tarna' u irtikaba..
I.Başlık Sabıka tezkfre-i Evvel Nuri Agavat ve yevmiye mad-desine da'ir sabıka Tezkire-iewel Enveri
.. 12-13 olmuştur.Bu olunmuşdurve bu
.. 13 kimseneden kimesnedenlt 14 ocaklarda ocaklara.. 15 hizmetine hizmet ki.. 16 olunmak muhzır olunup mntemadi.. 22 getirmeden tomacı gezmeden Tumacı.. 24 eşkincilerin eşkincilerinin
.. 25 kalmakda kalmakdır
.. 26 olmaktadır olmakdır
..2.Başlık Nuri Enveri
.. 27 tenzilini tanzimi
.. 28 esame nizam
.. 30 çıgınna başlar çıibrma J!irmei'!:e başlar
348 I.Başlık Efendi'nindir Efendi'nin layıhasıdır
.. 1 esamisi ve didikleri esami ve didikleri
.. tasarruftan :J.J'>P
.. 3 alayik-i vezaift alayık ve veza'1f
.. 4 itlyatlan ve erbab-ı i'tiyadlan erbab-ı
.. 5 fesadat olmakla fesadat der-kar olmaltla.. 6 ıslah ettirilmeleri ıslcih-ı kabul etdirilmeleri
.. 8 kesbettirmek kesbetdirilmek..2.Başlık sabıka Kethuda-yı Rikcib-ı Yeniçeri yevmiyyesine da'ir
ali sabıka Kethuda-yı Rlkcib-ı
hl1mayiindan.. 10 dirIiklerini terakkilerini
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrlnde Risi1e Metninde
118
" 12 bahşişile ita bahş u 1'ta
" 13 tahliyesini galebesini
" 16 ancak eşm1ş
" 17 ocaklunun ocak1usunun
" 17 marifetlerine ma'rifetleriyle
" 19 her ortaya her bir ortaya
" 20 sıkı bir sık birer
" 20 her yer ustanm neferat-ı her bir ortanın nefemt-ı
" 21 mukaddemini ma'düdes1n1
" 21 reylerine aralanna" 26 mahall-i vihldetl ve san'atı mahall ve vilayetl vaz'ını
" 35 ecnebtyyeden ecnebiden
" 37 zabitan daki zabitan-ı ocak ki
" 37 yedIerinde ve ortabaşı yedlerindedir odabaşı
349 2 zaruriyeleri zarüriyyelerini
" 4 verilür verilüp
" 4-5 olunacakdır olunmakdır
" 5 eyyen menkan eyyamen-kan" 2.Başlık Bu dahi Yevmiyye maddesine da'ir bu
dahi
" 3 oldukdan sonra kendülert oldukda kendülert
" 9-10 yoldaşlann yoldaşlannın
" 12 ise na-müstahik yedlerinde ise ya'ni na-müstehıkolanlar
" 16 esnaftan esnafda
" IS falan senelere falan falan Beşelere
" 19 versün verilsün
" 23 defterleri ve tenezzüllert" 24 me'anfine vafi tayin masanfine vafi şey vafi
ta'yin" 26 hayata hizmetlerinde ve hayatla hıdmetlerinde olmak.
ve
" 27 miri piri
" 30 havf ve ibmm1yle hazf ve iradIanyle
" 32 kimesneler kimesneden
" 39 her beber
350 3 ister eşer
" 3 ortalan ortalar
" 3 ma'r1fetlyle bulundurub ma'r1fetleriyle buldurup
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risi1e Metninde
119
" 4 ve deftere ve tashih ve deftere
" 1 blrvech bervech
" 1-8 teveihatın tevcihine
" 8 furuhta furuhtuna
" LO ve faıde a'id" II mertebe-i madudede huzur mürettibe-i ma'düde da'1ma
hazarda
" 13 olur askere olur ve askere
" 16 bir birer" 16 neferatın teks1rl düşman neferabmn teksiri ve düşmen
" 11 olur olabilür" L.Saşlık Hakkı Yevmfyye ntzamına da'lr
Hakkı
" 20 tayini marifetleriyle ta'yini ve ma'r1fetlertylelt
2.başlık .... da'lr sabık ... datr sadr-ı sabık
" 21 muharebede bir işe muharebede işe yarama-yaramadıklannda zikr dıklarından babisle ztkr
lt 30 vüzera ile vüzeraya.. 38 bir her
351 ·l.Başlık nizamına mütedair nizamma da'ir
" ," 9-11 hizmetlerinde bulunmak hıdmetlerindemevcud
bulunmak" II karakullukçulan bunlardan karakullukçulan olup
bunlardan
" 29 eyler eder
" 32 vücud vücüdlan
424 4 olma~m olunalt 1 J!ibi ve J!ibi ola ve
" LO mahalde mahalle
" II cameleri mmesleri (camüslan)
" II olunur olunup
" 12 olunarak heIak oluna ve hal1k
" 25 ocagına ocawnda425 8 arabalannı görmek ve arabalarmıblla kusur
matlüb götürmek ve
" 14 behemabal beher hal
" 15 buyura büyük orduda
" 19 mühimmatı mühimmahnı
" 21 behemabal beherhal
" 22 van ahar vafi ve ahar
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risile Metnınde
120
.. 22 muhtac ta'y1nat muhtsc olmayacak ta'yiruU
.. 26 her ne mikdar hernekadar
.. 37 ihUyarandır ihUyanlndait 37 fakat topçu fakat nısfı topçuit 40 tayinatdandır keyfiyatdandır
426 2 olmadıgIDdan ve yahud olmadıgmdanve mn-iikt1zada karhanede ve yBbüd
.. 5 goşt gı1şt
it 5 zabitan zabitanı
.. 6 ej!erçi süratçi ej!erçi bu sl1r'atci
.. 8 mihnet mihan
" II ocaklunun ocaklusunun.. 12 serrak bir silrn1k ve bir.. 23 odaya ortaya.. 24 cümlesine al!a cümlesine bir aj!a.. 23 top darb" 30 birer sene büytuet birer hafta ortalarında
beytütet
" 31 geldikde ortada ~eldikde ol ortada.. 33 yere mahalle.. 38 nzave nza'en.. 38 bır de heyet bir ztyy ü hey'et.. 40 0lunab1l1yor olabilür
427 1 ortacı ortayı
.. 2 ala talik Aga diye ala-tariki'l-ml1navebe
.. 7 heveskan heveskarit 7 birine yerine.. 7 memhurun memhürunı
.. 10 etmiş etmişi
.. 15-16 kışlalarında kışlasında
.. 22 tayini birle ta'yin-birle
.. 29 atayi atsya
.. 32 at1ar anlar
" 37 neferatlan neferatınızı
.. 37-38 merkumeye merkuma
.. 38 cemedersek cem' edin
428 4 yl1zme bozma.. 4 hıyanet habaset
Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risale Metninde
121
" 4 havnesl havenesi
" 6 kendüsı kendüslnl
" 13 mertebeslnln mürettebenin
" 23 mürur ve kış1a mürür-ı vakitle
" 26 salr terkesan sa'lr kesan
" 28 yedek bedel
" 31 ocaklarda ocaklara
" 26 zcibltan ocaklarda ve zabıtan
" 30 olmamak ve tabiri tn-asI olmamak ve bozma ve an-yedta'blri n'l-asıl
r---429 4 neferatın neferatınm
" 9 dahi ya'ni.. II ocaktusuna ocaklusundan.. 21 yeri kuvvet biri fevt
" 25 ehle na-ehle
" 25 bir her
" 30 mahIül var yok mahlt~aryok
" 31 temenni semenifO 33 süretle suretde
" 40 ta~ayyO.r tai!Yir
430 3 oluna olunsa
" 5 masraflanmn mutasarnflannın
" 6 mücedded müceddeden.. 8 alınmayarak olunmayarak.. 8 alınarak olunarak" 16 müceddet aynıcamuharrer müceddeden ber-vech-i
muharrer
" 17 vechtle verilmek vechile ulüfe verilmek.. 18 verilmek verilecek
" 23 muhafaza ma'a-haza.. 25 şahas eşhas
.. 26 muharebe muharebedett 27 metriscl metrls alıcı
" 28 her mahalde her ne mahaIde
" 34 tedblre tedabire
431 7 behemehal beher-hal
" 7-8 daha ma'antt II B. Gurre-lB.
Sayfa Satır Enver ZIya Ncşrlnde
ı22~R1si1e Metnlnde
il 13 zevattan zevatail 16 harbiye daire harbiyyeye da'iril 16 hıdemabna hıdemata
il 20 harbiyyeye hayriyyeyeil 24 husulı1neyer husul-peziril 28 nısfının ba'zısının
432 5 mübaderet mubadereteil 7 kıal kıla'
il 10 tashihi elzem tashihi ehemm u elzemil 20 istimale isU'maldeil 23 Hcaatma ebhasail 31 görmem görernem
•. ~.YtibeköOretiın Kurulu
Dokümantasyon t~crk~zl