T. C.iSTANBUL UNivEkSiTESiSOSYAL BILIMLER ENSTITÜSÜ

YAKINÇAG TARIHI ANABILIM DAlı

NlzAM-1 CEDlo'E DA'iR ISLAHAT LAViHALARI

(Yüksek Lisans Tezi)

Tez Danışmanı:

Prof. Dr. Kemal BEYDILLI

Hazırlayan :Ahmet Ö~RETEN

Istanbul 1989

T.C.. .....ISTANBUL UNIVERSITESISOSYAL BILIMLER ENSTITÜSÜ

YAKINÇAG TARİHİ ANA BILIM DALı

• .... ...... • ........ A. A

NlZAM-1 CEDID'E DA'IR ISLAHAT LAYIHALARI

(Yüksek Lisans Tezi)

Tez Danışmanı:Prof. Dr. Kemal BEYDiLLi

1'-loC9'\

Hazırlayan:

AhmetÖGRETEN

İstanbul 1989

'T'. c.1'fikseköğretfm Kurulu»O~taaYOD :Merke~

İ ç t N D E K İ LER

KISALTıw.ALAR • • ••••.•..•• • • • • • • • VIB!BLtYOGRAFYA • • • • • • .• • • • . . • • • • • • • • VIIÖNSÖZ • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • XI

GİRİş • • . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • xvLayihaların verildiği asrın umumi ahvali • • • • XV

Osmanlı İmparatorluğu'nda ıslahat hareketleri •• XXIUçUncU Selim ve ıslahat fikri ••••••••••XXVIüçüncü Selim'in layiha istemesi ve layihalar .XlVIII

NETtCE. • • • • • • • • • ••• • • • • • • • • • • • .XLIINüshaların tavsifi ••••••••••••••••••XLIV

M E T t NNizam-ı askere aa'ir Sadr-ı sabık Yusuf Paşa'nın la-

y1lıasıdır. • • • • . • • • • • • . • . . . • • • • 1TUfengei tertibine da'ir bu dahi Yusuf Paşa'nındır••• 2Bu dahi Tüfengc! maddesine da'ir Yusuf Paşa'nındır. i • 4Bu dahi nizam-ı askere da'ir Yusuf Paşa'nındır••••• 4Bu dahi Delil Ta'ifesi'ne da'ir Yusuf Paşa'nındır ••• 5Ahval.ve tertib-i askere da'!r Sadr-ı Rum-ı. sabık Ab-

dullah Molla Efendi'nin mukaddimesidir •••••••••.•• 6Mukaddime-i mezkUrenin nizamına da'ir muşarun-ileyh

Abdullah Molla Efendi'nin layihasıdır•••••••.••••• 7Bu dahi nizam-ı askere da'ir Abdullah Molla Efendi'nin. 9Bu dahi nizam-ı askere da'ir Abdullah Molla Efendi'nin.lDBu dahi tanzim-i askere da'!r muşarun-ileyh Abdullah

Molla Efendi' nindir. • • • • • • • • • • • • • • • . . • • • • • • • • • • •• 12Nizam-ı. askere da'ir sabıka Re'isü'l-ktittab, halen

Çavuşbaşı Mehmed Raşid Efendi'nin mukaddimesidir.14Bu dahi nizam-~ askere da'ir mukaddime nevCinden Raşid

Efendi' nindir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 14Bu dahi mukaddime nevCinden nizam-ı askere da'ir Raşid

Efendi t nindir. . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .'16Mukaddime-i mezkUren1n nizamına da'ir bu dahi Raşid

Efendi' nlndir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. 17Bu dahi nizam-ı askere da'ir Çavuşbaşı Raşid Efendi t -

nindir 19Nizam-ı askere da'ir hala Defterdar Şerif Efendi'nin

laylhasıdır 20

Bu dahi nizam-ı askere da' ir Defterdar Şerif Efendi'nin .23

'T. c.ytlkseköç,retiIJl Kurulu

Doki1maI1tasyon Merkezi

III

Ahval-i askerlyyeye da'ir hala Re'isü'l-kUttab AbdullahBirrt Efendi'nin mukaddimesidir ••.•••••••.•••••••• 24

Mukaddime-i mezkUrenin nizamına da'ir Abdullah BirriEfendi ' nin layihasıdır...........................24

Bu dahi Abdullah Hirri Efendi'nindir •••••..•.••...•..• 25Bu dahi nizam-ı askere da l ir Re~isü'l-kUttabAbdullah

Birri Efendi'nindir •••••••••..••....••••••••••••• 26Ahval-i askeriyyeye da'ir hala KethUda.-yı Sadr-ı aıt

Mustafa Reşid Efendi'nin mukaddimesidir•••.•••••• 28Bu dahi mukaddime nevcinden Mustafa Reştd Efendi'nin

ıaylhasıdır 29Mukaddime-i mezkUrenin niza.mına da'ir Reşid Efendi'nin

ıaylhasıdır.• • • • • • • • • . • • • . • . • . • • • • • • • . . . • . •. .••. 30Bu dahi tertib-i askere da' ir Mustafa Reşid Efendi'nin.. 33Bu dahi KethUda-yı Sadr-ı ali Reşid Efendi'nindir •.••• 33Asker maddesine da'ir hala Muhasebe-i evvel El-Hac İb-

rahim Efendi'nin layihasıdır.••••.•••.••••.•••.•.• 34Bu,dahi tanzim~i askere da'ir El-Hac İbrahim Efendi'-

nlndl r. . . . . . .. . , 35Ahval-i askere da'ir sabıka Rikab Kethüdası Rasih

Efendi' nin layiha sı. dır. • • • • • • . . • . . • • • . • . . • . . • . . .• 36Bu dahi nizam-ı askere da'ir Rasih Efendi'nindir •••••• 38Asker keyfiyyetine da'ir mevali-i ızamdan Salih-zade

. Hazretleri'nin layihasıdır•••.•.....•.•.••••••••• 39Ahvaı..J'aakere dar ir mevali-i ızamdan Veli Efendi-za-

de Hazretleri'nin layihasıdır••••••...•..••...••• 41Asker ahvalinl mUbeyyin Ali Ra'ik Efendi'nin layihası. 42Nizam-Jl. askere da'ir MabeYnci Mustafa İffet Bey-Efen-

di' nin mukaddiInesidir. • • • • • • • • • • • • • • . • • • . • • • . . . •. 43BU dahi mukaddime nevCinden Mabeynci Mustafa Bey-Efen-

di 'nin. . . . . . . . . . . .. . '. . . . . . . .. 4.,Bu dahi nizam-ı askere da'ir Mabeynci Mustafa Bey-

Efendi 'nindir 45Asker ahKaline da'ir hala Beylikci-i Divan-ı RUmayUn

Sun i Efendi'nin layihasıdır•••••..••••..••.•••• 45Tertib-i asker hususuna da'ir Hakkı Bey-Efendi'nin

laylhasıdır 47Bu dahi askere da'ir Hakkı Bey-Efendi'nindir •••••••••• 48Bu dahi asker tanzimine da'ir Hakkı Bey-Efendi'nindir. 48Bu dahi asker maddesine da'ir Hakkı Bey-Efendi'nindir. 49Yeniçeri yevmiyyesi nizamına da'ir hala Çavuşbaşı Meh-

med Raşid Efendi t nindir. • • • • • • • • • • • • • • • . • . . • • . • •. 49

IV

Yevmi"e nizamına diirdir............................. 5'Yevmiyye madde sine da' irdir. • . • . • • • • • . • • • • • • • . • . . . . • .• 54Yevmiyye maddesine da'ir Kethüda-yı Sadr-ı alt Mus-

tafa Reşid Efendi'nin· layihasıdır•••.••.••.•.•••• 54Yevmiyye maddesine da'ir Re'isü'l-kUttab Abdullan

Birri Efendi'nin' layihasıdır•..•••••.•.••••.••.•• 55Yevmiyye maddesine da'ir hala Muhasebe-i evvel Hacı

İbrahim Efendi'nin layihasıdır••••.•.•••••.•••••• 55Yerlü neferatı yevm1yyesine da'ir Defterdar Şerif

Efendi' nin layihası:.dır...........................56

Yevmiyye madde$ine da'ir bu dahi Muhasebe-i evvelHacı İbrahim Efendi'nin layihasıdır••••.••••••••• 57

Yevmiyye maddesine da' irdir. . . • . • . . . • • • • . . • • . . • • • • • • •• 58Yevmiyye nizamına da'1r mev&li-i ızamdan Hayrullah

~fendi 'nin layihasıdır•••.••••••.••.••••.•.••.•••. 58Yevmiyye maddesine da' irdir •••..••••.•.••••••....•...•• 59Yevmiyye maddesine da'ir mevali-i ızamdarn Salih-za-

de EfendilHazretleri'nin ıayihasıdır•...•.•••.•• 59Yevmiyye maddesine da'irdir ••••••••••••••••.•.•••••••• 60Yevmiyye nizamına da'ir hala Tezkire-i evvel Firdev-

si Efendi'nin layihasıdır••••.••.••.•.•.•••••..•• GlYevmiyye nizamına da'ir bu dahi Tezkire-i evvel Fir-

devsi Efendi' nindir. • • • . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •. 62A~avat ve yevmiyye maddesine da'fr sabıka Tezkire-i

evvel Enver! Efendi'nin layihasıdır•••••••••••••• 63Yeniçeri maddesine da'ir bu dahi Enveri Efendi'nindir. 63Yevmiyye nizamına da i ir bu dahi Tezklre-i evvel-.L.sa­

bık Enveri Efendi'nindir ...•...•••...••.••••••.• 64Yevmiyye maddesine da' frdir. • • • • • • . • • . • . • . • . . . • . . • • • .• 65Yevmiyye nizamına da'ir hala Beylikcl SıınCt Efendl'-

nin laylhasıdır..................................65Yeniçeri yevmyyesfne da'ir sabıka KethUda~y~ Rikab-ı

HUmayündan Rasih Efendi'nin Laylhasıdır••.••••••• 66Yevmiyye maddesine da'ir bu dahi KethUda-yı Rikab-ı

sabıık Rasih Efendi' nindir. .•.••.••.......•...••. 67Yevmiyye maddesine da'ir bu dahi Rasih Efendi'nindir •• 68Yevmiyye nizamına da'ir Hakkı Bey-Efendi'nin ıayihasıı. 71Topcu maddesine da'ir Sadr-ı sabık Yusuf Paşa'nın la-

yılıasıdır. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 72Topcu maddesine da'irdir ••.•..•.............••••.••••• 73Cebeci, Topcu, Arabacı nlzamına da'ir hala Çavuşbaşı

Raşid Efendi'nin layıhasıdır.•....•••....•..•.... 73

v

Topcu nizamına da'ir hala Defterdar Şerif Efendi'ninlay1hasıdır . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. .. ..... 75

Topcu nizamına da'lr hala Muhasebe-i evvel Hacı !bra~him Efendi'nin layihasıdır•••..•..•..........•.•. ' 76

Topcu nizamına da'lr sabıka Defterdar-ı Rlkab-ı Hüma-yUn Osman Efendi'nin layıhasıdır••..•....•.....•• 17

Gebecl ve Topcu ve Arabacı Ocaklarına da'ir Tezkire-ievvel Firdevst ~fendi'nin layihasıdır•.••.•..••.• 78

Topcu ve SUrCatci nizamına da'ir KethUda-yı Rikab-ısabık-Rasih Efendi-nin mukaddimesidir ••...•....•• 79

Mukaddime-l mezkUrenin nizamına da'ir Rasih Efendi'-nin layıh-ı hatırıdır............................aı

~opcu ve SUrCatci nizamına da'irdir ••••.•.•.••.•...... 84Sipah ve Silahdar ve Bölükat-ı erbica.Ocakları niza-

mına da-ir Çavuşbaşı Raşid ~fendi'nin ıayihasıdır.85

Slpah ve Silahdar Ocakları nizamına da'irdir •.•.•.•••• 86Sipah ve Silahdar Ocakları nizamına datir Muhasebe-i

evvel Hacı İbrahim ~fendilnin layihasıdır•......• 87Sipah ve Silahdar Ocakları,nızamına:da'lrhala tezk1­

re-l evvel F~rdevst Efendi'nin ıayihasıdır••.•••• 88SiPM ve Silahdar Ocakları nizamına da'ir Tezkire-i

evvel-i sabık ~nverl Efendi'nin layihasıdır••.•.• 89

Humbaracı ve Lağımcı Ocakları nizamına da'ir Sadr-~sabık Yusuf Paşa'nın layihasıdır••••.•••........• 91

Humbarac~ ve Lağımcı Ocakları nizamına da'ir sabıkaSadr-ı Rum Abdullah Molla Efendi~ nin ıayihasıdır.92

Humbaracı ve La~ımcı Ocakları nizamına da'ir Defter-dar Şerif Efendi'nin layihasıdır••.•••••.••.••.•• 93

Ba-emr-i aıt me'mur olan zevata Brentano n~m Fransıztarafından um~r-ı harbiyyeye da'ir ba zı mlilaha­zat ve mutala atı havi takdim eylediği varakıntercemes1dir 95

Bu dahi baczı umur-ı harbiyyeye da'ir mesfurundur ••••• 96Bu dahi muhafaza-i mülkiyyeye da'ir mesfurundur ••..... 96Bu dahi baczı müleihazat zımnında mes~urundur•.•.....•• 97Bu dahi me'muriyyetini havi mesfürundur ••.••.•..•••.•• 97

Bu dahi mesfu'Iı.lndur...................................98

Levend Çiftliğinde mucallem asker-i Sultan! tertibve nizarnı beyanındadır••..•.....•••....•......... 99

Medine-i Münevvere'de merhum olan Koca Yusuf Paşatnı~vakt-~ sadaretinde verilen nizamdır 104

E.Ziya Karal'ın "Nizam-ı Uedid'e dair Layihalar" baş­lığı altında yaptığı neşrin HATA CMDVELI ••...•.• 107

VI

K i SAL TMA LAR

a.g.e.: Adı geçen eser.a.g.mad.: Adı. geçen madde.'a.g.mak.: Adı geçen makale.Af1DTCFD: Ankara Universitesi Dil-Tarih-CoğrafyaFakültesi

Dergisi.C.: Cilt.!.A: İslam Ansiklopedisi.!üEFTD: İstanbul üniversitesi Edebiya~ Fakültesi Tarih

Dergisi.!U!FM: İstanbul Universitesi İktisat FakUltesi Mecmuası.

8.: Sayfa.TDK: Türk Dil Kurumu.TM: Türkiyat Mecmuası.

TSMA: Topkapı Sarayı. Müzesi Arşivi.

TOEM:· Tarih-i Osman! EneUmeni Mecmuası.

TTEM: Türk Tarih Enetimeni Mecmuası.

TV: Tarih Vesikaları (Dergisi).TY: Türkçe Yazmalar.

..

B İ B L İ Y O G RAF Y A

VII

ABDURRAHMAN ŞEREF i

AHMED ASIM"AHMED CEVAD,

AHMED CEVDET,AHMED REFIK,

AKÇDRA, Yusuf,

AKDAG, Mustafa,

> ,

AKTEPE, Münir,

-------,

---------,ALTUNDAU, Şinasi,

BARKAN, Ömer Lütfi,

BAYKALT Bekir Sıtk4'

BAYSUN, M. Cavid,

,

--------,BERKES, Niyazi,

BEYDİLLİ, Kemal,

CİN, Halil,

DANİşMEND, t. Ham,

Tarih-i Devlet-i OsmaniİYe, II,'Istanbul 1312.Tarih-i Asım, iı İstanbul tarihsiz.Tarih-i Asker!-i Osman!. İstanbul1299.Tarih-i Cevdet, VI, İstanbul 1309."Onsekizinci Asırda Fransa ve TürkAskerliği", TTEM, yeni ser!, 1/4Mart-Mayıs);-!Stanbul1930.s.17-33.

Osmanlı Devletinin Da ılma DevriVIII ve asırlarda, Ankara

1988.TUrk Halkının Dirlik ve DüzenlikKavfa1arı.ItCel!l! Isyanlattı". Anka-ra 975. _. ,"Yeniceri OCaK Nizamının BozUlU~U",AtfDTCFD, V/3, Ankara 1947.s.231- 09."Nevşehirli İbrahim Paşa", İ.A, n,İstanbul 1964, S~ 234-239."Mahmud I.", İ.A, VII, İstanbul ta­rihsiz, s. 158-164."Mustafa Paşa, Kemanke~'" İ.A, VIII,İstanbul 1979, s. 730- 32."Osman II.", İ .A, II, İstanbul 1964,s. 443-448."Timarlı, İ .A, XII/I, İstanbul 1979,a. 286"1'333."Mustafa III.", t.A, VIII, İstanbul1979, s. 700-708:--"Ahmed Pasa (Bonneval, Humbaracı-başı),İ.A, I, Istanbul 1978, s. 199."Abdülhamid I.", İ.A, I, İstanbul1978, s. 73-76."Murad I:", t.A. JTIII. İstanbul 1979,s. 625-647. - .Türkiye'de CaAdaşlaşma, İstanbul1978."İ atluscan Tosun an i , sayı

anbul 19 4. s. 241-314.Osmanlı Toprak Dazeni ve bu DüzeninBozulması, Istanbul 1985.İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi,III-IV, Istanbul 1972.

DEVELLİOGLU, Ferit,

EREN, Ahmet Cevat,

,

ERGİN, Osman Nur!,

GÖKBİLGİN, M.Tayyib,

,

HALAQOGLU, Yusuf,

H. KAzIM KADRI,RUSEYİN REMZİ,

İMRE, Vacide,

KARAL, Enver Ziya,

,,

•

LEW!S, Bernard,

MEHMED SALAHİ,

MERT, Özcan,

r.mALLİM NACİ,

MUSTAFAmiR! PAŞA,

ÖZCAN, Besim,

VIII

Osmanlıca-TürkçeAnsiklopedik Lugat,"Ankara 1984."Selim III.", İıA. X, tarihsiz. s.441-457.Selim III'ün Biyoğrafisi, İstanbul1964.

"TürkIye Maarif Tarihi, II, İstanbul1940."Köprülüler", İ.A, VI; İstanbul1977,s. 892-902.

UZUNÇARŞILI, t. Hakkı,

ÖZCAN, Besim,

ÖZKAYA, Yücel,

,

PAKALIN, M. Zeki,

REDHOUSE, James W••

SAHİLL!OGLU, Halil,

SERTOGLU, Mithat,SOYSAL, İsmail,

ŞEMSEDDİN SAMt,TABAKO(}LU, Ahmet,

TDK,

TOE,

TSMA,TURAN, Osman,

UNAT, Faik Reşit,

UTata,rcık Abdullah Efendi ve Isla­hatla ilgili Layihasııı , Türk Kültü­rü Ara7tırmaları, Prof. Dr. İbrahimYarkın a armağan sayısı, Ankara1987, s. 55-64.xyııı. Yüzyılda Osmanlı Kurumları

ve Osmanlı Toplum Yaşamı, Ankara1985.

Osmanlı tmparatorluğunda Ayanıık,Ankara 1977.Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimle­ri SözlüğU, I-III, İstanbul 1983.Turkish and English Lexıcon "Shewingin English the Sıggıfıcations of theTurkIsh Terrns", Beyrut 1974."Sıvış Yılı Buhranları", ttJİFM,xx VIII/l-2, .Istanbul 1969, s. 75­lll.Osmanlı Tarih Lugatı, İstanbul 1986.Fransız İhtilali ve Türk FransızDiplomasi Münasebetleri, Ankara1987.Kamüs-ı Türk!, İstanbul 1978.Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı

Maliyesi, Istanbul 1985.XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türk­çesiyle Yazılmış KitabIardan Topla­nan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü,

ı-vı, Ankara 1963-1972."Sultan Selim-i Salis Devrinde N1­z~m-ı Devlet Hakkında MUtalaat,TOEM,sene 7, cüz 38, Istanbul 1334, s.74­88; sene 7, cüz 41, İstanbul 1334,s. 257-284; sene 7, cüz 42, İstanbul1334, s. 321-346; sene &cüz 43,İs­tanbul Nisan 1333, s. 15-34.E. 447 (Layiha).Türk Cihan Hakimiıyeti MefkÜresiTarihi, II, Istanbul tarihsiz.Osmanlı Setirleri ve Sefaretnameler,Ankara 1987."tyan" , İ .A, II, İstanbul 1979, s.4 -42."Halil Hamid Paşa", TM, e.v, İstan­bul 1936, s. 213-236.

x

UZUNÇARŞILI, t. Hakkı, Osmanlı Devlet Teskilatında Kapıku­lu Ocakları, I, Ankara 1988.

, Osmanlı Tarihi, III-IV, Ankara 1983., "Selim III'ün Veliahd İken Lui XVI

ile Muhaberelerl~ Belleten, II/5-6,Ankara 1938.

XI.

Ö N SÖZ

XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı

Devleti'nin, ictimai, iktisadi, siyasi ve askeri durumun­da.bir inhitat ile ilmi, sanayi ve tekn~lojik sahalardabariz bir gerileme içine girmeye başladığı görülür. Bu

durum, Osmanlı devlet adamları tarafından ancak ikinciViyana muhasarasının hezimetle neticelenmesiyle daha iyianlaşılmaya başlanmıştır. Bunun Uzerine bazıları pek ehem­miyetli olmamakla birlikte, başta or4unun ve askeri müesse­selerin ısıahı, yeni teknik ve taktiklerin orduya kakan ­dırılması olmak Uzere bir takım ıslahat tedbirleri alınma­

sı olmak üzre bir takım ıslahat tedbirleri alınmaya çalı­

şılmıştır. Fakat bu ıslahat çalışmalarına karşı en bü~k

tepki askerden gelmiştir. Islah yolunda atılan bazı isa­betli adımlar infialle karşılanmış, kaydedilen müsbet ge­lişmeler engellenmiştir. Zaman idarenin kontrolünden çıkan

ve devlet içinde devlet halini alan Yeniçeri Ocağı, yapı­

lacak her işte, atılacak her yeni adımda kendini hatırla~

tır hale gelmiştir. Genç Osman'dan başlamak Uzere padişah­

Iar, sadrazamlar, şeyhUlislamlar ve salr pek çok devletadamı Yeniçeri şekavetinin kurbanı olmuşlardır. Bu hare­ketlerin hemen hepsi Yeniçerinin ve onu alet ederek men­faat temin edenlerin işlediği şenaatlerdir.

Mevzumuzu teşkil eden "Nizam-ı Cedid'e dal ir L~yi­

halar", bilhassa bu durumdaki aslteri zabt u rabt altına

almak maksadıyla Osmanlı Padişahı UçtincU Sel!m'in," xvııı.

yüzyılın sonunda Osmanlı DevletiInin bozulan bUtün mües­seselerinin yeniden nizam ve intizamlı hale getirilebil­mesi için neler yapılması gerektiği hususunda devletadamlarından istediği layihaların, o zaman için daha çokaciliyet kesbeden askerin nizamına dair olan kısmıdır.

Hemen bUtUn layiha sahipleri asker mevzuuna temas etmiş-

lerdir. Bunun yanında siyasi, iktisadi ve ietima! duru­ma temas edenler de vardır. Metnin! arzetmeye çalıştı~x­

mız risale, layihaları incelemek ve değerlendirmek üzere

XII

meydana getirilen heyet tarafından, layihaların askerimevzulara dair olan kısımlarının biraraya getirilmesi ileortaya çıkmıştır. Osmanlı tarihinin yakınçağını, bilhassaUçtincti Selim devrini inceleyen hemen her tarihçinin müra­caat etmeden geçemediği bir kaynak olmasına rağmen, yaz­maların karşılaştırıldığı sıhhatli bir metin elde edile­memiştir. Bu çalışmayı böyle bir eksikliğin telafisinitemin maksadıyle yapmış bulunuyoruz.

Layihalar üzerinde ilk defa duran Ahmed CevdedPaşa'dır. Meşhur tarihinin 1309 baskısının VI. cıltinde

elli sayfalık bir kısmı (s.4~5;}:bu mevzüya ayırmıştır.

Layihaların bazılarını göremediğini beyan eden Cevded Pa­şa, Koca Yusuf'Paşa, Qavuşbaşı. Raşid,Tatarcık AbdullahEfendi ve Defterdar Şerif Efendi Inin layihalarına daha ge­niş bir yer ayırmışt~r. Diğerlerineise ya kısaca temasetmiş, ya da hiç temas etmeyip, layiha verenin isminizikredip geçmiştir. Bu bazı layihaları görmemiş olmasın­

dan olabileceği gibi, "Layiha takdimedenlerin bazısı •••asla vukuf sahibi değildiler." diyerek tenkitte bulunuşu­

na nazaran ehemmiyyet vermediğinden olabileceği hükmünevarılabilir.

Layihalardan Deftardar Mehmed Şerif Efendi veTatarcık Abdullah Efendilere ait olanları tam metin ola­rak lı.Tarih-l Osman! Enctimeni Mecmuas}"nın 7. sene cüz 38.41, 42 ve 8.sene cüz 43 t de neşredilmişlerdir.

Çalışmamızın mevzuu olan risalenin İstanbul FatihMillet Kütüphanesindeki nushası, Enver Ziya Karal tarafın­

dan yapılan çevirisi 1942-1943 senelerinde "Tarih Vesik~­

ları" dergisinde, Cilt I, Sayı 6. Cilt II, Sayı 8, ıı, 12'de neşredilmiştir. NUshanın kötü olması yanında, 9ugUnUnharflerine yapılan aktarına daha.da kötüdür. Aktarmadakihatalardan terkib hataları hariç. manaya tesir edebilecekdurumda olanları bir doğru-yanlış cedveli tarzında metinsonuna konulmuştur.

Diğer bir çalışma. 1946 yılında t.U. ~debiyat

~akültesi, Tarih Zümresinden Vacide İmre'nin mezuniyyettezi olarak yapılan çalışmadır. E.Z. Karal'ın yaptığı

XIII

sözü geçen yayından büyük ölçüde istifade edildiği anlaşı­

lan çalışmada, layiha sahibIerinden altısının kısa biyoğ­

rafileri verilerek layihaları hulasa edilmiş ve Tatarcık

Layihası sadeleştirilerek tam metin verilmeye çalışılmış

olup, karışık, düzensiz, bol tekrarlı ve gayrı ciddi birtarz etmektedir.

1985 yılında Atatürk üniversitesi, Fen-Edebiyat Fa­kUltesi Tarih Bölümünde Besim Özcan tarafından "Islahatlaİlgili III. Selim'e Sunulan Layıhalar (Tatarcık AbdullahEfendi Layihası)" adı altında bir master tezi yapılmıştır.

Layihanın kütüphanelerdeki mevcud nushaları görülmeden vemevzunun icab ettirdiği yazmalara müracaat edilmeden yapı­

lan çalışmada, Tatarcık Layihasıtnın III. Selimin yaptığı

ıslahatlar üzerindeki etkileri incelenmiş ve layihanın met­ni verilmiştir. AYnı şahıs tarafından Türk Kültürünü Araş­

tırma Ensti tüsU 'nün "Türk Kül türü Dergisi", İbrahim Yarnn' aarmağan sayısı, Ankara 1987'de "Tatarcık Abdullah Efendive Islahatla İlgili Lay1hası" başlığı altında bir makale­si yayınlanmıştır.

Yapmış olduğumuz çalışma, layihaların verildiği de­virde acilen halledilmesi gereken bir problem vaziyyetin­deki askeri durum hakkında layiha sahiplerinin görüşleri­

ni ihtiva. etmektedir. Mevcud iki ayrı nüshanın metin ten­kidi yapılarak sağlam bir metnin ortaya konulmasına çalı­

şılmıştır.

Çalışma esnasında karşılaştığımız en mUhim zorluk­lardan biri, imla meselesi oldu. tmla meselesinin harf ın­

kılabından altmış yıl geçmesine rağman hala belli bir sis­teme oturmamış ve ilm! sisteminin yerleştirilememiş olma­sınıüzülerek müşahede etmekteyiz.

Çalışmamızda, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'n­de bulunan nüshayı esas kabul ettiğimizden, metinde veri­len varak numaraları bu nüshaya göredir. LUzum üzerine ta­rafımızdan metne yapılan ilaveler parantez içine alındığı

gibi nUshalar arasındaki farklılıklar, hatalı yazılmalar

ve gerekli izahatlar dipnotlarında gösterilmiştir.

XIT

Beni bu mevzuda çalışmaya teşvik eden, müşkiııeri­

min hallinde, eksiklerimin tamamlanması_ hususunda değer­

li vakitlerini ve yardımlarını esirgemeyen, sayg~ değer

Hocam Prof. Dr. Kemal Beydilli'ye, zaman zaman görüş vebilgilerine müracaat ettiğim Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu veDoç. Dr. Nezihi Aykut'a, teşvik ve tavsiyeleriyle yakın

ilgilerini esirgemeyen Prof. Dr. Mehmet İpşirli ve Doç.Dr. Ali İhsan Gençer'e teşekkürü bir borç bilirim.

Ahmet Öğreten

X-V

G İ R İ Ş

Lay i lı ala r ı n ver i 1 d i ğ i a s ­r ı n u m ü m tah v ali:

XVIII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu artık satvetdevirlerindeki düzenini kaybetmiştir. Devletin merkezin­deki bozukluklar, taşradaki müesseselere ve halka da yan­sımış, şer'! ve ör!! uygulamalarda yolsuzluklar ve eşkıya­

lık hadiseleri alabildiğine artmışl, ülke toprakları üze­rinde yer yer başına buyruk ayanlar türemiş2, devlet çark­larının döndürülebilmesi için lüzumlu gelirler bulunamazolmuştur3 •

XVIII. yüzyılda MUsliman ahalinin vergi yUkündekiartışlar, bunların perişanıığına sebeb olmuş, pek çok kim­

se yerini, yurdunu terk etmiştir4 • Ayrıca az nüfusluyerlerdeki köy ve nahiyeler halkı, kendilerini gUveniçinde hissedemediklerinden, yerlerini terk edip kendile­ri için daha gUvenilir yerler aramışlar ve büyük şehirle­

ri tercih etmişlerdirS • Bu da şehirlerin nüfusunun hızla

artmasına, çift-çubukla uğraşan kesimin azalmasına, dola­yısıyle tarım gelirlerinin düşmesine sebeb olmuştur. Ana­dolJnun çoğu yeri, bilhassa köyler harab hale gelmiştir6 •Bu yUzyılda ayan, voyvoda, muhassıl, mütesellim ve şehir

kethüdalarının sayısında artışlar olmuştur. Gerek bunlar,gerekse vali ve kaymakamlar, göreve gelebilmek için öde­dikleri yüksek harç ve rüşveti çıkarmak için halk~ soyma­ya başlamışlardır7~

.- TT

l- Teferruatlı bilgi için bak•.~u~t~~a.Akdağ, T"rk Halkı­

nın Dirlik Düzenlik Kav ası Celaıi Is a 1 r , Anka­ra 1975. ~

2- Bak. Yücel Özkaya, Qsmanlı İmparatorluğu'ndaAıanlık,Ankara 1977; Mustafa Nuri Paşa, Netsyicü'l-vukuAt.III­IV, (Neşet çağatay neşr.), Ankara 1980, s. 97-99;İ.Hak­kı uzunçarşııı'''{ısnlt road. İ.A, II, İstanbul 1979:, s.40-42; Özcan "Mer , X. VIII. veTtı.. Yüzyıllarda Çapano-ğULlar~, Ankara 1980, s. 1-16. -

3- Bak. Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Os ­manlı MaliyesI, İstanbul 1985, s. 115-298.

4- Yücel Özkaya, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Os­manlı Toplum Yaşamı, Ankara, 1985, s. ıa;Yusuf Halaioğlu,XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun İskan Siyasetive Aşiretlerin YerleştirIlmesi, Ankara 1988, s. 31.

5- Abdurrahman Şeref, Tarih-I Dev1et-i Osmaniyye,II, İstan­bul 1312. s. 160; Halil Cin, Qsmanlı Toprak Düzeni ye budüzenin Bozulması. İstanbul 1985, s. 246; Y.Halaço~lu.a.g.e. s~33-39; Y.Özkaya, a.g.e. B. 6.

XVI

Savaşlarda başarı kazanılamadığından, sefer gider­leri yanında, devlet eski gelir ve ganimetIerini elde ede­mez olduğu gibi, gelir getiren pek çok topraklarını dakaYbetmiştira.

Mukataa, malikane ve zeametler ağır bedellerle açık

artırma usulü iltizama verilmeye başlamış, mir! mukataalarkayd-ı hayat şartıyle ve peşin para karşılığı satışa çıka­

rılmıştır. Mültezimler halkı gözetmedikleri gibi yatırılan

parayı katlayarak geri almak istediklerinden, halk ezilmiş­

tir. Mukataalar, tarım ile uğraşanların değil gelişigüzel

kişilerin eline geçmiştir9 •

Voyvoda bulunmayan kazalarda, kadılar ve naiblermahkemelerde, mııhzırbaşılar da konaklarda reayaya zulmyapmakta, hapse~mekde ve haksız olarak parasını almak­taydılarlO • Yine adaleti temsil eden kadılar, ehl-i örfemensub yöneticilerin oyuncağı haline geldikleri gibi,büyük hanedanların sözlerinden çıkamaz, kendi menfaatla­rını -dUşUnen.ve suiistimale başvuran şahıslar durumunagelmişlerQ.irl~.

XVIII.yüzyılın başından itibaren meydana gelensosyal değişmeler neticesinde timar sistemi değerinden

çok şey kaybetmiştir. Enflasyon neticesi paranın değeri­

nin düşmesi, buna karşılık timar gelirlerinin artmaması

neticesi timarlılar fakirleşmiş ve kendilerinden istene­ni yerine getiremez veya kaçınır olmuşlardır. Savaşa ka­tılmak angarya kabül edildiğinden, timar sahipleri katıl­

mamak için ellerinden geleni yapar1ardı12 • Zaten bu de­virde timar sistemi iyice ehemmiyetini kaybetmişti, Ti­mar1ılarXVI. yüzyılın ortalarına kadar deYletin asker!kuvvetinin onda dokuzu iken, ce1a1i ısyanları, toprağın

veriminin düşmesi, üretimin azalması,nüfus hareketleri

6- A.Tabakoğ1u, a.g.e. s.217-235;' Y. Özkaya, a.g.e. s.17.7- TSMA, LaYiha, E. 447/9.8- A. Tabakoğlu, a.g.e. s. 207-212; Y. Özkaya, a.g.e.

s. 17.9- Y. Özkaya, a.g.e. s. 12, 40.

10- Y. Özkaya, a.g.e. s. 21.11- Y. Özkaya, a.g.e. s. 23.l2-TSMA, Layih~, E 447/10; Y. Özkaya, a.g.e. s.lO; H.Cin,

a.g.e. s. 246.

xvn.

ve enflasyon gibi sebeblerle timar sistemi ve'tima~l~ 8i-paht.5nemlnl yitirmiş, XVII. yUzyıl ortalarında timarlı

asker yeniçerinin onda biri nisbetine dUşmüştür13 • !ler­leyen yıllarda bu daha da'azalmıştırl4 •

Tımar sisteminin bozulmasi neticesi, "eyaletlll"de denilen tımar askerinin azalmasıyle Yeniçeri Ordusu­nun sayısı artmış, fakat kalite ve disiplin son derece

15 'azalmıştır • Yeniçeri sayısının artmasında bazı ısyan-

ların bastır~labilmesl ile XVII. asrın son yarısından

itibaren zuhur eden uzun ve sürekli muharabeler sebe­biyle ocağa açıktan asker kaydedilmeslndendir16 •

UçUncü Murad zamanında, Şehzade Mehmed'ln sünnetdüğününde hUner gösteren oyuncuların reniçeri Ocağı'na

alınmaları ile ocağa kanun hılafına olarak adam girmesiaçılmıştır17 • Aslında ilerleyen yıllarda, tımar sistemi­nin de bozulmasıyla tabii olarak Yeniçeri OrdUsunun sayı­

sını artırmak kaçınılmaz hale gelecek, bu ihtiyacı dev­şirme usulUyle karşılamak da imkansız hale gelecekti18•Pakat bu ihtiyacı disipline halel getirmeden bir başka

şekilde de telafi etmek belki mümkün olurdu.

Ocağa kaide dışı aıınanlar,Acemi Ocağı'na girme­den, talim yapmadan yeniçeri olmalarıyle, Yeniçeri Oca­ğının düzeni bozulmuş oluyordu19 • Müteakıben genç kişi­ler yeniçerilikden emekli olmaya; yeniçeri ağaları, ocaksubayları, kalem katibleri esamileri ve terakkileri is­tediklerine satıyor "çıraklık ve irad" adıyla veriyorlar­dı20 • Nihayet yeniçeri esamtleri mukataa ve borç senedigibi alınıp satılıyor, çoğu Enderün ileri gelenleri veulema bunları ellerine geçirdi. 1778 senesinde Sadrazamtayin edilen Kalafat Mehmed Paşa azI ve mall~rı müsade-

13- Mustafa Akdağ, "Yeniçeri Ocak Nizamının Bozuıusu'ı

AUDTCFD, C.V. Sayı 3, Ankara 1947, s. 286-298.14- Ömer Lütfi Barkan,"Timar" mad. t.A. XII/I,s. 228-2"3l.15- Y. ÖZkaya, a.g.e. s. 17.16- ~H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Te~ktlatında Kapıkulu

Ocakları, I, Ankara 1988, s. 487-48 •17- İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 482.ı~- M. Akdağ, a.g.e. s. 296.19- A. Şeref, a •. '.e. s. 253-254;M. Nuri Paşa, a. '&. s.LL3.

XVIII

re edildi~inde, günlUk 12.700 akçelik gelir getiren esa­me senetleri,-haz1nedarının yanında da 9.000 akçelik esa­meler bulunmuştur21 • Yeniçeri esam~si sayıs~ gün geçtikceartmış, fakat savaşlara katılan yeniçeri sayısı azalmış­

tır. Devlet ricali ve ileri gelenlerin kayırdıkları yeni­çeriler savaşlara gitmiyor, yevmiyyelerine bol bol zamyapılıyor, her ulufede maaşın mühim miktarını bunlar alı­

yordu. Bu hal, himayesiz olup düşman karşısında siperler­de çarpışan, hizmet eden yeniçerinin gayretini _kirıyor­du22 •

Sefer için yeniçeri istendiğinde, İstanbul-dan

"orta" adıyle kazgan ve çorbacı, odabaşı ve aşçı, birkaçtane karakullukcu, yirmişer otuzar tutma adam ortaya çı­

kar ve kendilerine soruldu~nda, askerin Rumeli'den veAnadoıJdan geleceğini söylerlerdi. Taşradan ise bunlarher kazanın serdarı emrinde tam olarak gelmezlerı beş onadamla gelirlerdi. Her bayrak yüzyirmişer kişi olması la­zım gelirken, otuz kırk ya da elli altmış adamdan ibaretolurdu. Bunlar da geçtikleri yerlerde vatandaşın malını

yağmalar, namusuna tecavüz ederı ekserisi de sefer yerin­de ulufesini aldıkdan sonra ordu~an kaçarıardı23 •

XVIII. yüzyılda yeniçeri kaydı sırasında rüşvet

alınması iyice artmıştır. Esnaf·ve ticaretle u~raşan,

şunun bunun himayesinde bulunan kişiler yeniçeri kaydolun­maya başladığından, artık kışlalarda bulunup taıım yap­mak usullerine de çok a~ riayet ediliyor24 , "Bu talim ga­vur işidir" diyen yeniçeriler, talime yanaşmak istemiyor­lardı. Yeniçerilik defterine yazılı ve para alan kimse­lerin sayısı Uçüncü Selim devrinde 400.000 oldu~ halde,faalolan ancak 60.000 kişi vardı. Bunlardan harbe işti­

rak edenler ancak 25.000 kişi idi25 • Ölüm ve sair sebeb­lerle boşalan yeniçerilerin maaşları, hizmetde devam edi­yormuş gibi ortaları subayları tarafından alınırdı26 •

20- Y. Özkaya, a.g.e. s.20.21- İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 498.22- İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 499.23- İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 486; Y. Özkaya, a.g.e.

s. 28,31.24- t.H. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 498; Y. Özkaya, a.g.e.

s.30,34; M. Nuri Paşa, a.g.e. s. 113-114.

XIX

Orduya lmdad kuvveti olarak 'toplanan ortalar için odaba­şılar onUçbin mevcud üzerinden tayinat almışlarken, Kü­çükçekmece KöprUsü~nden geçerlerken gizlice sayılarak to­pu topu bin altıyliz neferden mürekkeb oldukları görUlmUş­

tUr27 •Sayıları bu derece, artan yeniçerilerin maaşlarıdev­

let hazInesine a~ır gelmeye başlamıştı;~ Ulütelerin öden-mesinde görülen gecikmeler büylik bunalımlara sebeb olmuş,

öncelikle ulüfesi geciken askeri birlikten başlayarak ge­nişleyen ayaklanmalar çıkmış, katI hadiseleri ve taht de­ğişiklikleri meydana gelmiştir29 •

Orduya savaş malzemesi sevki de bozuktu. Asker mü­himmatı yollarda dökerek, döktUkleri mühimmatın arabala­rını esnafa ve diğerlerine kiraya vererek, İstanbul'dan

çıkan mühimmatın ancak yarısı varacağı ~re varırdı. Onuda dUşman tarafından gördükleri ufak bir patırtıda yeri~

de bırakıp, topcular ve arabacılar~ topları çeken beygir­lerin koşumlarını kesip, top ve arabaları savae meydanın­

da bırakarak beygirlere biner kaçarlardı30 •

Zaman zaman talan hareketlerinde de bulunan yeni­çeriler ve sair ocak askerleri, köy köy dolaşıp zorla pa­ra, at, deve toplar, halkın mal ve mülkini ellerindenalıp, imece usulU angarya çalıştırırlar, çarşı pazar ta­lan ederler, engelolmak isteyenleri cerh ve katlederler­di3l •

Yeniçeri zümresinin bazen kötü emellere alet ol­dukları da görülUr. Gözlerini menfaatinin hırsı bUrUyenbazı devlet adamları, askeri ocakları kendi kötü emelle­rine alet edip kışkırtmak suretiyle ayaklanmalara sevk

• i ,

25- Enver Ziya Karal, Selim III 'Un Hat-tı HUmayunları-Nizam~l-Cedij; Ankara 1988, ş.9; 1.H.azunçarşılı,

26- "Halil ıam1.d PYC\"J..1MT C.V. Istanbul 1936. s.232.TSMA. L yTli~, _ 441/3. .

27- İ.H. Uzunçarşılı. a.g.e. s. 499.28- Y. Özkaya. a.g.e. s. 36.29- A. Tabakoğlu, a.g.~. s. 205-201.; Halil Sahiııioğlu,"~­

vış Yılı Buhranları, İUDM, XXVIII/1-2, İstanbul 1969,s. 89-102.

30- Bak. Metin kısmı, Raşid Efendi Layihaaı, s. 74.31- M. Akdağ, a.g.mak. s. 303, 305-306, 308.

xx

etmişlerdir32 • Ocaklar efradı bazen de kendi aralarında~atışmalara gl~işıer, ortalar arasında günlerce sokakçatışmaları şeklinde cereyan edenhadiselerde mukatele­ler vuku bulmuştur33 •

Artık Yeniçeri Ocağı, her haliyle asıl maksadını

ve hakiki değerini kaybetmiş. bu Unvanı devlete ısyan

etmek üzere biraraya gelmeye, birleşmeye mesnet teşkil

eder, seferlerde bir işe yaramaz olmuştur34 •

.32- İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 510-511; !fet,"Türk-Os­manlı Tarihinin Karekteristik Noktalarına bir Bakış",

Belleten, Cilt II, Sa~ 5/6, 1938, B. 128.

33- t.H. Uzunçarşılı, a.g.e. a. 514-515.34- M. Tayyib GBkbilgin,"Nizam-ıCedid" mad. t.A.IX. İs­

.tanbul 1964, s. 311.

XXI

o s m a n i ı t m p rat o r i u ğ u' n­d a ı s i aha t har e k e t i e r i:

Osmanlı İmparatorluğu'nda, Kanunt'nin son zaman­larından itibaren görülmeye başlayan ve giderek artanaksaklık1arın ve çözülmelerin önUnü almak maksadıyle

muhtelif çalışmalar yapılmıştır. Bunların ilki ve engeniş a~islisi, Genç Osman'ın mutasavver hareketidir.Genç Osman, çıktığı Lehistan seferi (1621) esnasında,

ordunun nizam ve intizamının bozulduğunu, harbde cengetmediği gibi sulh halinde rahat durmayan bir gürlih hali­ne geldiğini görmüş ve yeni bir ordu toplayarak bu gürUbuortadan kaldırmayı düşünmüş, fakat muvaffak olamadığı gi­bi, teşebbüsünUn bedelini canıyle ödemiştirl •

Genç Osman'ın hal ve katlinden sonra daha da edep­sizleşen Yeniçeriler, kendileri için bir engel tanımaz

hale gelmişlerdi. Bu hallerini Dördüncü Murad'ın saltana­tının başlarında da devam ettirdiler. Ancak ilerleyen yıl­

larda iktidarı ele alan DördUncü Murad, pilanlı davranı­

şıyle asilerin ileri gelenlerini ortadan kaldırıpaskeri

talifeyi yeniden disiplin altına aldı. Ancak bu disiplinköklü olmayıp, devletin diğer mekanizmalarına da teşmil

edilen uzun vadeli bir çözüm getirmemiş, ancak O devrindirlik ve asayişinin temIninden ibaret kalmıştır2 •

Dördüncü Murad'ın ölümünden sonra da sadaret! de ­vam eden Kemankeş Kara Mustafa Paşa, idari teşkilatta ıs­

lahat yapmak, yeniçeri ve sipahilerin sayısını azaltmak,mahlUlleri kaldırmak, vilayetlerde tahrir yaptırarak ver­gileri muntazam bir hale getirmek istemiştir. Osmanlı pa­rasını yeniden ayarlayıp ıslah etmiş, hazinenin gelir ve- --- . _ .. _. ~ - ~. -

1- Şinasi Altuğj" "Osman II" mad., islam Ansiklopedisi,Ix, İstanbul 1964, s.443-448; tsmail HAmi Danişmend,İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi,III, İstanbul 1972,s. 290.299' Ahmed uevad, Tarih-i Askeri-i Osmani,I,İstanbul 1299, s.237-239. İsmail Hakkı Uzunçarşılı,Osmanlı Tarih!,III,kısım I, Ankara 1983, s.133-ı46.

2- Cavid Baysun,"Murad IV." mad.,İsıam Ansiklopedisi,VIII, İstanbul 1979, s.625-647; I.H. Danişmend, a.g.~.

s.384-386.

XXII

giderini düzene koymuştur. Narh meselesi ele alınmış, pi­yasada bolluk ve ucuzluk sağlanmıştır. Sarayın bazı kısım­

larında da dUzenlemeler yapmıştır. Mustafa Paşa'nın yapti­ğı ıslahat neticesinde hazineye senede 6.000 keselik birtasarrur temin edilmiştir3 •

XVII. asrın ortalarından itibaren devlet hizmetin­de bulunan Köprülüler ailesine mensup vezirler de impara­torıu~n inhitatının bir müddet içinde olsa durdurulmasın­

da ve bazı ıslahatların gerçekleştirilmesindehizmetleriolmuştur4 •

1683 ikinci Viyana muhasarasıyle başlayan ve1699'akadar deTam eden uzun harblerde, yeni asker yazılması­

na ihtiyaç duyulmuştur. Uzun süren harb ve kaide dışı

alınan askerin tesiriyle disiplinde dikkat çekici birgevşeme olmuştur. Bu durumda Sadrazam Amca-zade KöprUlUHüseyin Paşa (1699-1702) düzenli bir ordu kurmaya çalxş­

mış ve Kapıkulu Ordusunun yoklama maaşlarını teftiş, ye­niçerilerin görevlerinf tam olarak yapmadıklarınL tesbitetmiştir. Barıştan önce Yeniçeri Ordusunun sayısı 70.000kadar olduğu halde, gerçek hizmet yapanların sayısı an­cak lO.OOn"kadardı. Hüseyin Paşanın sadaret! zamanında

bu. sayı 70.000 1 den 34.000 1 e indirildi. Topcu Ordusu da6.000'den 1250'ye indi5 •

Osmanlı Imparatorlu~u'ndaXVII. yüzyılda yapılan

bu ıslahatlarda Batı Medeniyetinin tesiri yoktur. Bozulandüzeni kuvvete dayanarak yeniden temin etme "temeline da­yanır. Bu bakımdan disipline dayalı bir karekter taşır. Buçalışmalar, ıslahata girişenlerin gösterdikleri şiddet vekararlılık derecesinde muvaffak olmuşlar ve onların mukad­derine bağlı kalmıştır. Islahatçıların ölümUnden sonra dadurum eski halini almıştır6. .

3- Münir Aktepe,lIMustafa Paşa. Kemanke§" mad.,t~A. VIII.a.731. o

4- M. Tayyih Gökbııgin,"KöprUlüle~"ma~~, t.A. VI. s.892­908; t.H. Uzunçarşılı, psmanlı Tarihi,III, kısım I,s.361-433.

5- Yücel Özkaya, ıvııı. Yüzyılda Qsmanlı Kurumları:. yepsmanlı Toplum Yaşantıs~, Anka~a 1985. s.29; t.H. Uzun­çarşılı, Osmanlı Deylet Teşkilatında Kapıkulu Ocaklahı,"I, Ankara 1988, B. 490-491.

XXIII

XVIII. yUzyılın ıslahat çalışmaları Lale Devri veDamat İbrahim Paşa'nın yenilikleri ile başlar. Batı tesiride ilk olarak burada görUıür. Pasarofça muahedesinde (1718),devlet toprak kaybına. uğramış olmasına rağmen yeni sefer­leri göze alamayan İbrahim Paşa, sulh içinde sef.ahet yolu­nu tercih etti. Paris'e elçi olarak gönderdiği YirmisekizÇelebi Mehmed Efendi'nin sefaretnamesinin zahiri ahvaledair olan vechesinden ilham alınarak parkIar, bahçeler,mesire yerleri ile köşk ve yalılar inşa e~ilmiş,yalnızca

Avrupa'nın tekni~inden olarak matbalanın kurulmasına mü­saade edilmiştir. Ayrıca bazı vergilerde düzenleme yapıla­

rak hazineye gelir kaydedildiği gibi, malılUI bulunan Yeni­çeri ulüfelerinin kontrol altına alınmasıyla bin beşyüz

7keselik tasarruf sağlanmıştır •1730 ayaklanmasından evvel, Haydarpaşa Sahrasında

Bostancı Ocağı'ndan seçilen Uçyüzkadar askerle Avrupausülünde talimlere başlanmışsa da, Patrona ayaklanmasının

zuhur etmesi, bu faaliyeti neticesiz bırakmıştır8 •i. Mahmud devrinde (1730-1745) Patrona Halii ve sair

isyank~rlar ortadan kaldırılmış ve sükünet sağıanmışsa-da9

Yeniçeri esamelerinin alınıp satılmasına da ilk defa budevirde izin verilmek suretiyle bozukluklara bir yenisidaha eklendil~ Bu devirde askeri Avrupa tarzında yetiş­tirmek isteyen ~opal Osman Paşa, aslen Fransız olup ih­tida ile Osmanlı'ya iltica eden Humbaracı Ahmet Paşa (DeBonneval) 'yı Humbara Ocağı'nın ıslahına me'mür edilmiş­

tir. Usküdarda topçu zabitlerine modern riyaziyat dersle­ri de vermeğe başlayan (1731) Ahmet Paşa'dan sonra bu işi

evlatlığı mühtedi Süleyman devam ettirmiştir. Bu teşebbüs

6- Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, V, Ankara 1983. s.55.7- MUn1r Aktepe,"Nevşehirli İbrahim Paşa" mad. t.A. II,

İstanbul 1964, s. 234-239; İ.H. Uzunçarş~lı,-rrsmanlıTarihi,IV, kısım I, Ankara 1982, s. 147-162; E.Z. Ka­ral, a.g.e. 8.55-57; Faik Reşit Unat, Osmanlı Sef1r­leri ve Sefaretnameleri, Ankara 1987, s. 53-59; I.H.Uzunçarşılı, Kap~kulu Ocak1ar~,I, Ankara 1988.s.l92-19~

Y. Ha1aço~1u, a.g«ı. s. 30.8- Niyazi Berkes,Türk ye'de Cağdaş1aşm~,İBtanbu11978,s.65;

İ.H.Uzunçarşı1ı,"HalilHamid Pasa~I T.M. C.V.İst.1936s:21.39- M.Münir Aktepe,"Mahmud I." mad. !.A.VII, İstanbuı,s~158-

160; İ.H.Danişmend, a.g.e. ıv. s. 20-21. .10- İ.H.Uzunçarşı1ı, Kapıkulu Ocakları,I, s.193~M. Nuri Pa­

şa, a..e. 8. 114.

XXIV'.

sonraki mühendishanelerin nuvesini teşkil etmiştir. "Hen:"desehane" adı verilen bu m~kteb, yeni gelişmelerden ho~lan­

mayan yeniçerilerin girişimleri neticesinde kapatıldıl.XVIII. asır Osmanlı ~adişahlarının en samtmi ısla­

hatçı olanlarının başında üçUncü Mustafa gelir. Çalışkan,

ilme ve ulemaya hurmetkar bilhassa Garb kUltür ve tekniği·­

ni çok iyi takdir eden Uçüncü Mustafa, bilhassa günden gU­ne belir.ı:ı . Rus tehlikesine karşı devleti ve orduyu ıslah

etmek istediği halde etrafında kendisine yardım edecek veböyle büyük işleri başarabilecek kıymetde devlet adamı bu­lamamıştır~ Hele Koca Ragıb Paşatnı.n ölümünden sonra artık

büyük iş görecek kimse kalmamıştır. Ordu ve donanmanın

ehemmiyetini hakkı ile kavramış olan Üçüncü Mustafa'nın

o~lu Selim ile yaptığı konuşmalardan Yeniçeri Ocağinın ıs­

liha muhtac oldukunu g~Ndüğü, fakat bunun yapılamayacağı-

na 1na~dı~ı aalaşılıyor12 • Yine de bu şartlar altında ördu­nun bilhassa topcu sınıfını ıslah, Tophaneyi tanzim ve MÜ­

hendis meKtebinin tesisi için elinden gelen gayreti sarfetti. ÜçUncü Mustafa bu hususlarda Baron de Tott adındaki

Fransızdan faydalandı. Hu devirde, 1747'de yeniçerilerinitirazı üzerine kapatılmış olan tiumbarahane ve Mühendisha­ne mekteoleri Kağıthane'de yeniden faaliyete geçti. Kağıt-

hanede bir kışla kurularak ilk anda altıyUz nefer ileüarb tarzında yeni bir asker! ocak tesis edilerek Osmanlı

Ordusu ilk defa olarak süngü ile teehize başlanmıştır veOsmanlı topçuluğu ıslaha çalışılmıştır. Tott'un Tophane'­de yaptığı ıslahatlar neticesinde yeni biçimde toplar do.-.külmUştür. Topçu arabalarının ıslahı ve sürat topçu kıta­

larının teşkili de yine bu devirde olmuştu~3.

11- M. Cavid Baysun, "Ahmed Pasa(Bonneval, Humbaraeıbaşı)·mad. İ.A. I. İsta~bul 1978, s. 199; E.Z. Karal, a.g.e.s. 57; Bernard Lewis, Modern Türkiye'nin Doğusu,Metin

Kıratlı tereemesi, Ankara 1984, s. 48-49; N. Berkes,a.g.e. s. 66-68.

12- İ.H.Danişmend, a.g.e. IV, s. 40,56; Bekir Sıtkı Baykal,"Mustafa III." mad .. ·t.A.VIII. İstanbul 1979, s. 701; E.

Z Karal "Tanzimatta:r1'Evve1 Garblılaşma I!areketleri'JT~nzimat'Ifden ayrı bası~, Istanbul 1940;" s. 9.

13- İ.H.Uzunçarşılı,'a.g.mak.225-226;A.Cevad, a.g.e. s.250;E.Z.Karal. a.g.e. s.57-59; B.Lewis, a.g.e. s.49-50;Mit­hat Sertoğlu,"Sürat Topçularl.nmad. Osmanll. Tarih Luga­ll, İstanbul 1986, s.319.

.....

XXV

Sultan nçUncU Mustafa, bu delerli hizmetlerbuİen

!lIoıu;a geı;iye" ı.818h~t",,,-El y-~~lik.<.taraftarı, ı.sl8ha't ml­~asıni d~V~~~~ttl;e~-ek''~e~erll; bir şehzAde olan Selimt 1

, -14 . .b.ırakmıştı~'" _ '

. . 'Birin~i .bdU'lh'am-id 'deVrinin başlarında ortadan kaı-

dırılan sUrat topçuları·HalilHamid Paşa'nın sadaret! sı­

rasında daha mUkemmel olarak yeniden ihdas edilmesi yolu­na gidilmiştir. ~Bki SUratci topcularınL yetiştiren Oberttekrar İstanbul'a geldi{l782). Sadrazam H.Hamid Paşa oc~a

ehemmiyet vererek mevcudunu ikibine çıkardı. Beyoğlu'nda 've Kağıthanelde talim gBren Sürat topçuları, dakikada yedi,sekiz merml atacak kadar tekamfil 'etmişlerdi ki, bu o deviriçin, çok iyi bir netice idi15 '. ~ .

Sultan i. Abdülhamid zamanında Fransız mütehasaısta­

rılU.n d~la!e:~.1y~eyapılm~sı.düştiniilen' sal~ :ısl,ihatıa:r;4vus­

~a'JlıJ1Da~kı-.;·,tı.~~i.~sa'HtUdimeti t nl. l;-');U:tehassıala...

, *~-_~.~!~i~~~~,~,~~;:~~.~.~,~·~:~1n~~ ,~~i~'~~.~:~Ş!~~~~"~' .H~lii~ Hamid. Paşa, .Yeniçeri .~lııiadıkıarı halde u1ufe alan. ve milnhalleri n gtz ­+:e~e~JiyI.:~ hazinenin zarara sokulmasının BuUne geçmeye ça-

, lıgmışsa da, bu lıak.şız, durUmdan menfaat temin edenlerin yay­

g~r.aıarındclı1'çelrln~lş'. ve' bu işin tedrici suretde ocak e~r!dına faYdalarını gBstererek halletmek gerektiğine kanaatgetirmişti~;';'i{.'~i1'1ebude,!!~l:e yerli malı kullanılması mec-buri hAleg&tir:l.imiş, metYUk bulunan İbrahim MUtef'errika

>m~tbaas.ı·' lhyt~dıiı;iştlr~8,'

~4~ Ahmed Cevad.-a.g.e. s. 250-251, Bekir Sıtkı Baykal.a. Jt • mad. ;s. , 'lOS.

15- M. Sertollu.ıöa.:: tyer' t.H. iJn'uçarşılı, a.g.mak~ '\~,,~: 8., 2~6-22'l·.; ,,'i:' ' ..••...•,. '. ' ....•....' .

. ı·6;';;':lbii~,'t: ıe~$k;!ODseJc!zlnel> Ası-rda',ıpo.sa-'ve Tilrk Asker-.... :; ~ili" ,:'TBM', ~':yenlserl,' Cilt I.·SaY~·'4, Mart-Mayıs.

'stanbul' 19'3fh' ,Osman., Ergin, TUrkiye Maarlt Tarihi,lI.İstanbul 1940, s •. 266; E.Z.Kara1, 'SeliaIII!U1'1Hat-tıHUma;yunlar:ı -Bizam.-ı Cedit-" Ankara 1988,. s. 73.

11- t.H.Uzunçar,i1ı. a.s •.ak. s. 231-232.

18- M.Cavid :BaysUJl.•. "AbdU1hamld L"mad. İ.A,I. İstanbul1978, 8,-74.

XXVI

tt q tl n e tl Se 1 im ve ı s 1 a lı a 1f i k r !:

xvııı. yüzyılın başlarından itibaren tahta geçenpadişahların hemen hepsi Osmanlı Devleti'nin müessesele­rinin bozuıdu~nu görmüş ve Batı kUltür ve medeniyyetin­den faydalanarak ıslahat yapma arzusunu göstermişlerdirI.

Birçok Türk müellifinin kanaatina göre, Selim'deıslahat fikrinin daha genç yaşta yerleşmiş olmasında

babasının bUyük tesiri olmuştur2 , UçüncU Mustafa, Avru­pa medeniyetinden faydalanarak vücuda getirdi~i müesse­seleri teftiş ederken, oğlu Selim'i de yanında götürürve O'nu devlet işlerine alışt~rır, ö~renmesine çalışır­

dı3 • Bu arada Selim, Avrupa'dan getirtilen mUtehaS31.sla­rın çalışmalarını da görüyordu.

Uçüncü Mustafa oğlu Selim ile memleket meselele­rini konuşuyor, bilhassa Yeniçeri Ocağı!nın.ısıahamuh­tac oldu~nuı ancak şimdilik bunun mümkin olmadı~ını an­latıyor4 veltJeni bir ordu kurmadıkca düşmanlarımıza ga.­lib gelmemiz imkansızdır ve Yeniçeri Ocağı ıslah kabi­liyyetinde değildin" demekle, oğlunun yapması gerekenicraatı telkin ediyordu5•

Selim, babasının saltanatı zamanında, küçük yaş­

ta olmasına rağmen, imparatorluğun içinde bulunduğu güçve fenadurumu görerek, o zamanlar başarılmasına çalışı­

lan ıslahat ve yeni nizam hareketlerini, ara sıra buyolda girişilen teşebbüsleri ilgi ile takib etmiştfr6 •

l- Ahmet Cevat Eren, Selim III 'ün Bivo~rafisl, .İstanbulı964, s. 27.' .- ..:~~:., ... ,.

2- A.C. Eren, "Selim III." mad. İ.A, X. 8. 44.3- A.e. Eren, a.g.e. 8.6; Osman Turant Türk Cihan Hakl­

mtrıeti mefküresi~II, İstanbul tar hsIz, s. 588.4- Bekir Bıtkı Baykaı,"Mustafa III.:" mad. t.A. vııı.

s. 701.5- C. Turan, a.g.e. s. 588-589.6- M.Tayylb Gökbilgin, "Nizam-ı eedid" mad. İ.A. Il,

s. 301.

XXVII

Şehzade Selim, babası Uçüncü Mustafa'nın ölümündensonra da serbest yaşayışına devam etti. Amcası l. Abdülha­mid, ve1iahd şehzade1erin mecbur oldukları hapis hayatını

Selimte tatbik etmedi. Bu f%rsattan istifade eden Selim,çeşitli sanat dallarıyanında, memleket meseleleri ile dealakadar olmuştur. Yirmi yaşına geldiği zaman, devlet iş­

lerine dair haricden malumatlar almaya başlayan Selim,Avrupa devletlerinin siyasetini, idari ve askeri teşkilat­

larını öğrenmek için, Fransa Kralı XVI. Lui ile gizlicemuhabereleşme imkanı bulmuştur7 •

Hulasa edecek olursak, tlçüncü Selim'de ıslahat

fikrinin meydana gelmesinde, babası üçüncü Mustafa'nın,

devlet ve memleketin içinde bulunduğu hal ve Avrupa ilemuhabere ederek, oradaki gelişmeleri yakından takib et­mesinin tesirleri olmuştur.

7- A.C. Eren, a.g.m. s. 441; E.Z. Karal, Selim III 'ünHat-tı HUmayunları, Ankara 1988, s. 13-19; İsmail·Soysal, Fransız Ihtilali ve Türk-Fransız Diplomasimünasebetleri, Ankar 1987, s.55-6l1 I.H. Uzunçarşılı,"SelIm III 'ün Veliahd iken Lui XVI ile Muhabereleri,Belleten, Ciıt II, Sayı 5/6, 1938, s. 194-216.

tt ç U n c U S e 1 i

i s t e m e s i v e

XXVIII

m' i n 1 a y i lı a1 a y i hal a r:

Umümi ahval izaha çalıştığımız merkezde iken; 1787/l788'de başlayan Avusturya ve Rusya savaşlarında ordununağır mağlübiyyetlere sürüklendiği bir sırada tahta çıkan

(1791) ÜçüncU Selim, harbin elde edilecek bir galibiyyet­le ve yUz aklığı ile neticelendirilmesi, hatta Kırım'ın

kurtarılması için bütün gayretlerini sarfetmesine rağmen,

istenilen muvaffakıyeti elde edemedi. Savaştan yüzü olma­yan yeniçeri ve süvari bölUkleri, daha savaşın başların­

da ısyan etmişler, ordugahı yağmalayıp, kumandanlar.ına .saldırmışıardıl • Memleket ve devletin hemen her müessese­sinde eksiklik ve aksaklıklar olmakla birlikte, bilhassabu savaş esnasında en fazla göze çarpanı, askerlyyenindurumu idi. Devletin düşman nazarında küçük düşmesine se­beb, Osmanlı Ordusu'nun son asırda Avrupa'da icad olunan.ve gUnden güne gelişen yeni harb teknikleri ile asker eği­

timinden habersiz kalmasıydı2 •Bu gidişe engelolmak isteyen Üçüncü Selim'i, iki

Rus harbinden ve Kırım Hanlığ~ gibi bUyük bir İslam mem­leketinin kaybedilmesinden doğan3 ve "Askeri·taife cengeylemez ve zabitan etdirmez, cümlesi hain.·•• 114 dediği or­dudan Umit kesmesi,bu tehlikeli ve zarüri işe daha fazlabir ciddiyet ve azimlebaşlamaya sevk etmiştir5 •

Ocak subaylarının;şu itirafı Üçüncü Selim'in nekadar haklı olduğunu açıkca göstermektedir; Koca YusufPaşa ile Yeniçeri Ağası ve sair subaylar arasında, he­nüz sona eren seferdeki vaziyyet hakkında konuşulurken,

subaylar hep bir ağızdan şu itirafda bulunmuşlardır,"Biz

bu defa yüzyirmibin'den ziyade ocaklu askeri iken, sekiz­bin Moskov askeri Tunayı geçti ve üzerimize gelüp sebatgösterdi. Düşmanın böyle nizamlı askerine bizim askerimiz

1- A. Cevad, a.g.e. s. 250-260; Ahmed Cevdet, Ta.rih-iCevdet, İstanbul 1309, s. 4.

2- A. Şeref, a.g.e. s. 284.3- Yusuf Akçura, Osmanlı Devletinin Dagılma Dönemi, Anka­

ra 1988, s. 45.4- A.C. Eren, a.g.e. s. 25.5- Y. Akçura, k~za.

xx.ıx

böyle nizamlı askerine bizim askerimiz yeni harb usulle­rini bilmeyince karşı gelemedi. Bu hal ile kıyamete ka­dar zafer görülemez." demişlerdir4 •

Artık Osmanlı devlet adamlarınca da, Osmanlı Dev­leti'nin mUtemadiyen dUşmanlarının tecavlizlerine maruzkalmasının Türk ordularının yeni harb usullerine göreteşkilatlanmamış bulunmasında görülüyor ve Osmanlı Dev­leti'nin yeni bir harb sanayii vUcuda getirmedikee dUş­

manlarına asla mukabale edemeyeee~i biliniyordu5• Sonharblerde meydana gelen hezimetler, devlet adamlarının

dikkat ve uyanmalarına ve bilhassa son savaşta herkesin"Muntazam bir ordu 'vUeuda getirilmesinden başka çareolmadı~ı"nı iyice anlamala~ına sebeb oldu6 •

Rus seferinin devam etti~i esnada tahta çıkan III.

Selim, Devletin her yönden ıslaha muhtae olduğunumüşahede

ile yeni usule niyyet ve bilhassa nizamlı asker meydana ge­tirilmesine kesin olarak azmetmişti. Fakat bu hususda ya­pılması lazım gelenin ittifakla yapılmasını, muvaffakolunabilmesi için lUzu~lu gör.en Seıim, ulema ve ileri·ge­lenlerden "nizam-ı devlete dair" birer layiha kaleme al­malarını emir ve irade etmiştir. Hatta ordu henUz Silist­re'de iken Serdar-ı ekrem Koca Yusuf Paşa'ya gönderilmiş

olan hatt-ı hUmayunda, nizam-ı devlete dair herkesin mü­talaaları kaleme alınıp sonra hepei birden dikkatle se­çilip tahkik edilerek, yeni kanunlar konulması ile bun­dan sonra bunlarla amel edilmesinin arz-ı şahaneleri ol­duğu Te şimdiden başlanmak lazım geldi~i. bu hususda rÜt­be ve memüriyyet aranmayup kimseye suç lsnad olunmayacak­tır. Herkes din ve devletin menfaatine kabul ettiği müta­laalarını kaleme alıp. sonra maddeler biraraya getiriliphulaseten yazılarak, her hangisi beğeniImiş ise bUtün te­ferruatı ve lazım olan şartlar ve kayıtlar tafsilatıyle

4- A.• Cevdet, a.g.e. s. 5.5- A.O. Eren, a~g.e. g. 27.6- A. Cevdet. ~.

xxx

tekrar kaleme alınmak lazım gelece~i,tenbihleriniihtivaediyordu? Bunun Uzerine devletin ileri gelenleri birerlayiha arz etmişlerdira.

Bu layihalar, Koca Yusuf Paşa'nın Sadaret'den azIolunması üzerine, Melek Mehmed Paşa'nın sadareti zamanın­

da hulasa ve tetkik olunmuştur. Asıl maksad en acil ihti­yac olan taliml~ asker tertibi idi9 •

III. Selim'in üzerinde ehemmiyetle durduğu mes'ele,yenibir askeri teşkilatın kurulması idi. Hatta daha ısla­

hat programının hazırlanmasından evvel bu husu.sda hareke­te geçmiş ve İstanbul'a dönen askerin bir kısmını A~ayeri

(Arkeoloji Müzesi'nin olduğu yer) denilen talimgaha naklettirip, Avrupa ordularının talim ve terbiye usu.llerinegöre yetiştirilmelerine başlanmıştılO.

Ahmed Cevded Paşa'nın "Layihalar Sultan Selim HanHazretlerine erz edilip, tek tek Padişah tarafından mütalaaolundu. İşin usulüyle ve kolaylıkla yürütülebilmesi içinelbir1i~i ile layihaların hepsinden bir nUsha telhis olun­masını irade buyurmasıyle bu layihalardan önce asker tan­zimine, ikinci olarak yevmiyye hUBuBuna yani askerin ulü­fesine, sonra da Topcu, Humbaracı ve sair ocakların ısla­

hına dair olan fıkralar hulasa vechile derc olunarak işbu

yedi S'ene evailinde bir risale tertib olunmuştur"~~ deme­sinden çalışma mevzümuz . olan risalenin bu risale oldu~

ve 1207 senesi başlarında yani Miladi 1792 yılı sonların­

da meydana getirildi~i anlaşılmaktadır.

Elimizdeki risaleye göre 1ayiha verenler şunlardır:

i. Koca Yusuf Paşa: Layihasını verdi~inde SadaretMakamında bulunuyordu. Onun için layihasının süreti Uze~'

rine maili olarak, "Tarar-~ Hazret-i Sadaret-penahi'denlayıh-ı hatırı••• nı Kaydı konmuştur. Askeri hususlara da­ir görUşlerit'Nizam-ı askere, tüfengci tertibine, tüfengcl

7- A. Cevdet, a.g.e. s. 6.8,9- lfeza.10- A.C. Eren, a.g.mad. s. 447a.11- A. Cevdet, a.g.e. s. 10.1 - Bak. ~SMA. E.447/9'a.

XXXI

maddesine, Delil tiifesine~ Topcu maddesine? ve Humbaracıve Lağımcı nizamlarına dair4 başlıkları altında risalemetnine kaydolunmuştur.

Yusuf Paşa layihas~nda bunlarda~ başka, yapılan

mUba~aalarda ve vergi toplanmasında usUlsUzlük ve zulmyapıldı~ını, sefer levazımitının temini sırasında kulve yetim hakkına tecavüz edildi~ini, taşralarda ağalar,

derebeyler, ayan, hUkkim ve mübayaacıların halka zulmettikleri, mansıblarından azledilen vezirlerin geçtikleriyerlerde halkdan zorla vergi topladıkları ve di~er dev­let görevlilerinin de buna alet olduğu, rUşvetle kendinibir mansıba tayin ettirenlerin, verdiklerini elde edebil­mek için halkdan kanunsuz vergi topladıkları, sık sık ye­nilenen tayinlerle bu zulmün de tekrarlandığı, bundan sa­kınmak gerektiğini beyan eder ve vezirlerin kendi malla­rı gibi koruyup, halkın rahat etmesi için mansıblara ömUrboyu kaı~ak Uzre tayin edilmelerini teklif eder. Vüzerave havassa verilen malikane usülü hassların ibtal edil­mesini tavsiye ede. Yusuf Paşa, halka zulm edenlerin azIile kalmayıp kanun üzre cezalandırılmalarını istemektedir.

2. Defterdar Mehmed Şerif EfeDdl: Layiha istendi­ginde, orduda defterdarlık vaztfesinde bulunuyordu. Bila­here vezir olmuştur. Layihasının yazma halindeki suretiTSMA. E.447/3'dedir. Bu layiha "Tarih-i Osman! EnctimeniMecmuası"nın 7. sene, cUz' .38, İstanbul 1334, s.74-88'deneşredilmiştir. Askert hususlardaki görüşleri; Nizam-ı

askere: YerlU neferatı yevmiyyesine? Topcu nizamına? veHumbaracı ve Lağımc~ ocakları nizamına dair8 olmak Uzreelimizdeki eserde verilmiştir. Layıhanın tam metni neşr

edilmiş olduğu için diğer teferruatı vermekten sarf-ı

nazar ettik.3. Muhasebe-i evvel El-Hac İbrahim E!endl:"Gizli

sıtma" lakabıyla meşhur olup, "Nizam-ı Ced!d" devrinin

2- Bak.Metin kısmı, .s~ 1-6.3- :Bak.Metin kısmı, s. 72.4- Bale.Metin kısmı, s. 91-92.5- Bak.Metin kısmı, s. 20-24.6- Bak.Metin kısmı, s. 56-57.7- Bak.Metin kısmı, s. 75-76.

XXXII

en mam! ve menfur şahsiyetlerdendir. Bilahare SadaretKethtldalı~ı g~revinde bulunmuştur. Layihasının suretiTSMA. E.447/5 ve 6'dadır. Layihasına isim kaydedilmemiş­

tir, fakat elimizdeki risale ile karşılaştırmak suretiy­le layihanın kendisin~ ait oldu~nu tesbit ettik. Aske­r! meselelerle ilgili g~rüşlerl elimizdeki risalede şu

başlıklar altında verilmiştir: "Asker maddesine da'ir~

"Asker tanzImine da'ir19 "Yevmiyye maddesine da'ir1l0 ve"Sipah ve Silahdar ocai:ları nizamına datir~ll

Di~er g~rüşleri; Devlet düzeninin bozulmasının se­bebini şeriatdan ayrılmış olmakta g~rür ve eski gUce ye­niden kavuşmanın yegane yolunun yine şeriata tamamen uyul­ması.- şartına ba~lı olduğunu söyler. Memleketin içinde bu­lundu~ı karışıklıklar sebeb ve kaynakları araştırılarak

ve işten anlayanlarla istişa.re ederek "şer-i şer!f" hüküm­leri çerçevesinde adaletden ayrılmadan halletmek gerekti­~i g~rüşündedir.

Devlet hizmetinde çalışacaklar ehliyetli ve liya~

katli kimseler arasından seçilmeli, kabiliyyetlerine g~­

re de~let ~~zmetinde istihdam edilmelidirıer,g~rUşünUmü­dafaa eden İbrahim Efendi, öevlet düzeninin bozulmasının

sebebi olarak rüşvet, g~steriş ve israfı g~sterir. Bununyanında hatır için mevki ve makam verilmesinin sakıncala­

rı da ele alınmıştır. İsrafa sebeb olan malların idhali­nin önlenmesi, taşralardan vergiler ve mezalim dolayısıy­

la İstanbul'a g~ç yüzünden nüfusun ve dolayısıyle hayatpahalılığının arttığı, bunun ~nüne geçmek için narhds dü­zenleme yapılması ve paranın yeniden ayarlanması gerekti­ğini ifade eder12 •

Vilayetlere ehliyetli valiler tayin edilmesi veen az Uç yıldan evvel azI edilmemeleri; vali, hakim,ayan ve zabitlerin halka zulüm yapıp onların sırtından

geçinmelerinin ~nlenmesi; Rumeli'de halka zulm ve taar­ruz eden eşkıyanın da~ıtılmasını-8ng~rUr.

8- Bak. Metin kısmı, 8 ..93-94.9- Bak. Metin kısmı, s. 34-35.

10- Bak. Metin kısmı, s. 55-56.11- Bak. Metin kısmı, s. 87-88.12- Bak. TSMA'~ E.447/5.

XXXIII

İbrahim Efendi, mali konularda, devletin', gelirleri -'nin giderlerini karşılayamadığını ifade ile tasarrufa ga­yet önem verilmesini ister. Halka yüklenen vergilerin git­tikce arttığını, müıteziml~rin halkdan zulm ile vergileripeşin olarak toplamakda ve bu arada tefecilik yapmakda ol­duklarını, bu yUzden devletin gelirleri hatır için mechulkişilere teslim edilmemesini ve bu işlerin mutemed kişile­

re havalesini taleb eder.Askeri. mühimmat hususunda; sadece savaşta değil,

barış zamanında da harb mühimmatına önem verilmeli, hertürlü silah ve cebhanenin ve bilhassa barutun temini sağ­

laDmalı, Cebehane, Tophane, topcular, arabacılar mühim­matına da önem verilmelidir. Malzemenin eskimiş ve kul­lanılmış ~lanları terk edilmeli, yerine sağlam olarakyenisi imal edilmelidir, diyen İbrahim Efendi, ateşli si­lahlar fenninde işe yarayacak usta topcu neferatının sayı­

sının arttırılmasını ve eğitimlerine ihtimam gösterilme­sini ister.

İbrahim Efendi netice olarak, en mühim meseleninKırımf.1i.l1 yeniden fethi oldu~nu, bunun için donanmanın

kuvvetlendirilmesinin, tersanenin mükemmel bir nizama ka­vuşturulmasını. neferat ve mühimmatının takviyesini el­zem görür. Ayrıca, Anapa taraflarının öncelikle kontrolve zabt u rabt altına alınması gerektiği kanaatindedir13•

4. Tevkii El-Hac Mehmed Hakkı Bey: Sözünü esIrge­meyen biri olarak tanınırdı. Bilahare vezir ve paşa unvan­larını almıştır. Asker tertibi ve tanztmi~4 ile yevmiyyenizimına15dair görüşleri m~tin kısmındadır. TSMA,. E.447/7'deki layihasının suretine bakdığımızda daha başka görüş

ve tekliflerinin olduğunu da görüyoruz.Devlet işlerindeki aksama ve bozuklukların kayna­

ğı ve sebebi, tayinler yapılırken, rüşvet, adaıı kayırma

ve yolsuzlukların olması, ehliyetsiz ve işten anlamayancahil kimselerin işbaşına getirildiği; devlet müessesele­rindeki bozukluklar müzmin hale geldiğinden kısa zamanda

13- Bak. TSMA. E.447/6.14- Bak. Metin kısmı. s. 47-49.15- Bak. Metin kısmı. s. 7l~72.

XXXIV

dUzeltilemeyece~i, bunun için pratik çözUmler getireceknizamnameler hazırlanması ve bunlara harfiyyen uyulması,

işlerin yUrUtUlmesinde ortaya çıkacak engellerin kaldırıl­

ması gerektiği tal~b vegörUşUndedir.

Boğdan bölgesinin elde tutulabilmesi için, Ruslarakarşı mUstahkem kilit durumunda kaleler inşası, asker,malzeme ve diğer ihtiyacların her zaman hazır bulundurul­ması gerektiği kanaatind_dir.

Reayanın ayanlara ezdirilmemesi, devlet tarafından

korunması, her kazaya ehil ve iş görecek ayanlar tayinedilmesi ve sefer zamanında bunlardan istifade edilmesiniteklif eder.

Barış zamanında Rumeli'den sağlanacak zaAtreniumUnasib yerlerle hıfzedilmesi, gerektiğinde gereken yer­lere sevkedilmesindeki önemi bilhassa vurgular.

5. De~ter Em!ni Ali Ra'ik Efendi: Layihasının sure­ti T8MA. E.447/S'dedir. "Asker ahvaline da'ir" görUşleri

metin kısmındadır16 •Ayrıca layihasında, sefer için lazım olan para,

asker, zahlre ve mühimmat oldu~nu, lUzumlu mühimmatın

sevkine ihtimam gösterilmesi, satın alınmasında vazife~

lendirilecek kişilerin doğru ve namusIu kimselerden seçil­mesine dikkat edilmesi ve bu esnada halka ve esnara zulmedilmemesi gerektf~ine işaret eden Ali Ra'ik, eşkıyanın

Rumeli'de halka her türlU zulmU yapmakta olduğunu, hak­sız vergi ~oplandığını ve bir takım kims~lerin halkı kö­le dunımuna getirdiğini anlatır, Memleketin mamur halegelebilmes! için halkın huzuru ve idarecilerin adaletliolması gerektiğine inanan Ali Ra'ik Efendi, layihasının

son kısmında Rumeli'deki sosyal karışıklıklara temas er­miştir.

6. Firdevst Efendi: Layiha verdiğinde Ordu-yı HU­mayUn'da Re'isü'l-küttab idi. Layihasının sureti T8MA.E.447/l0'dadır. Risalemizde "Tezklre-i evvel" olarak geç­mektedirI? Asker! hususdaki görüşü metin kısmındadırlS.

16- Bak. s. 42.17- Bak. Metin kısmı, s. 61.18- Keza.

xxxv

Bunun dışında şu hususlara temas eder; Müteferrikave çavuş gediklerinin ehline verilmediği,ve verilirkenusule riayet edilmediği; Ey~let Askerinden alaybeyi ve di­ğer yüksek zümreye akraba ve yakınlı~ı olanlarla rüşvet

verenlerin seferlere katılmayıp, kimsesiz ve zavallıların

sefere gittikleri, bu durumda iyi bilinmeyen ve erbabı ol­mayan kimselere alaybeyilik verilmemesi gerektiği, rUşvet,

rica ve şefaatle kimseye timar ve zeamet verilmemesi, ve­ren alaybeyi olur ise, cezalandırılıp, verdiği t!mar vezeametin geri alınması, Eyalet Askeri·nin nizamına çalı­

şılması, bu sağlandığı takdirde daha çok zaferler kazanı­

labileceği görüşündedir.

Devletin zahire anbarı durumundaki'Rumeli, bir ta­kım asIler elinde, köy ve kasabalar harab hale gelmiş,

devlet memurları vazIfe mahalline gidemez olmuştur. Buasiler te'dib ile Anadolutda bir adaya yahüd memleketinuzak bir mahalline sürülmelidirler, diyen Firdevst Efendi,timar ve zeamet sahibIerinin sefere çağrıldıklarında git­meyip, hazineden karşılık beklediklerini beyan ve alaybeyibayrağı altına_toplananlarında R~ell'nin eşkıya ve ser­seri takımından ibaret oldu~nu, bunların da hiç bir işe

yaramadıklarını beyan eder.Rumelitde mılunan ve harblerde bir işe yarayacağı

umulan Tatar taifeslnin ise, uzak mahallerdeki bIr yereyerleştirilmedikleri takdirde, eşkıyayı başlarına toplaya­rak Rumeli'yI isttlaya kalkışabilecekleri endişesini taşı­

yan Firdevst Efendi, Anadolu ve Rumelildeki halkın zayıf­

lığını, sefer vukuunda asker çıkarılarnamasınınmesüllyye­tini ayan, zorba ve mütegallibeye yükler ve bunların bu~tlm, hıyanet ve şekivete yeltenmelerini kendilerinin bazı

mahallerden destek görmelerine bağlar.

Zahtre hususundaki görüşü de şöyledir; Anadolu veRumelideki bol zahtre üretilen yerlerden, rayic bedellealınacak zahire uygun yerlerde depolanmalı, gerek harb zu­huru', gerekse bir kıtlık halinde ihtiyac duyulan yerleresevk edilmelidir.

XXXVI

7. Sun't Ef'endi: Divan-ı Hümayıin Beylikcisi.Aske­rin durumul9 ve yevmiyyesinin nizamı20 hususundaki görüş-oleri metin kısmında verilmiştir. TSMA. E.447/11 de suretibulunan layihasında şu görüşlar. de yer verir;

Devletin zayıf düşmesinin sebebIerinden biri, rüt­beli vezirlerin, mirimiranların, kapueubaşılarınve sairgörevlilerin çoğalmasıdır. Taşradan gelip asker tayinatı

alanların, devlet hizmetine girenlerin ço~alması, üreti­min düşmesi pahalılığın sebeblerinden.gösteril1r ve bun­dan böyle devlet hizmetine adam alınmaması, tayin verUtbe vermede titiz davranılması tavsiye edilir.

Ekonomik konularda da, israfdan kaçınmayı, yaban­cı mallara'rağbetin azaltılmasını ve nakit paranın hazi­nede tutularak sefer zamanında sarf edilmesini tekllfeder.

8. ERver! Efendi: Sabık Tezkire-i evvel. TSMA. E.447/l'deki isimsiz layiha suretinin Envert'ye ait olduğu­

nu tesbit ettik. VakanUvislik hizmetinde de bulunan Enve­rt'nin askert hususlardaki görUş ve tavsiyeleri, Ocakağaları ve yevmiyyeleriyle yeniçeri ve yeniçerinin niza­mına dairdir2ı..

Envert Efendi askert meselelerden başka, devletişlerinden sorumlu olanların kanun ve şeriate uygun hare~

ket etmeleri gerektiği, devletin ancak böyle gUçlti ve pa­yidarolabileceği, me'muriyyetlerin ehil kimsel're veril­mesi, ım1ktedlr olmayanlara yapamayacakları işlerin hav4­le edilmemesini ve vezirlerin sayılarının sınırla.dırı~­

masını beyan ve tavsıye eder.Envert Efendi devamla, timar sisteminin nizam altı­

na alınmasını ve bunun için mutemed alaybey~er tayin edil­mesini ve ttmarların sefere gUcü yeten kimselere verilme­sini ve değiştirilmemesinitavsıyeeder •

•19- Bak. Metin kısrnı;, s. 45-47.20- Bak. Metin kısmı, s. 65. '21- Bak. Metin kısmı, s. 63-64.

XXXVII

9. Kırım!-zade Tatarcık Abdullah Molla Efendi: Ana­dolu ve Rumeli Kazaskerliği gö~evlerinde bulunmuştur. La­yihası Cevded Paşa'nın üzerinde en çok durduğu layihaların

başında gelir. Oldukca teferruatlı ve uzundur. İstanbul

Universitesi kütüphanesi TY.2708'de ve 3377'de, Süleymani­ye Kütüphanesi Hacı.Mahmud Bölümü no-4890'da, ayrıca yi­ne Süleymaniye Kütüphanesi Mikrofilm Arşivi no-2393'de Pa­ris Milli Kütüphane '.deki nüshasının mikrofilmi bulunmakta­dır. Abdullah Molla'nın layihası TOEM'nın 7. sene, cUz 41,s. 257-284; cUz 42, s. 321-346 ve 8. sene, cüz 43, s. 15­34'de neşredilmiştir. Bu neşr nlishasının enclimen azaların­

dan Ahmed Tevhid Bey'in Kütüphanesinden te'min edildiği deaynı yerde belirtilmiştir. Abdullah Efendi layihasının bu

yayın nlishasınıesas alan ve yazmalarına inmeden yapılan

bir tez çalışmasından önsözde bahsetmiştik. Layihanın as­ker maddesine dair olan eihetleri için bak. metin kısmı

s. 6-14 ve 92-93.10. Rasih Efendi: Rikab Xethüdası. LaYihasının as­

lı ve tam metni tesbit edilememiştir. Asker husüsundakigörüş ve mütalaaları metin kısmında s. 36-38, 66-71 ve79-83'dedir.

ll. Salih-zade 'nin layihasının asker husüsuna da-'ir görüşler metin kısmı s. 39~40 ve 59-60'dadır.

12. Çavuşbaşı ·Mehmed Raşid: Ordu-yı HümayUn'da Re~

isU'l-küttablık ve Rikab-ı RUmayUn Re'isliğl hizmetlerin­de de bulunmuştur. "Nizam-ı askere da'ir" görüşleri metinkısmında s. l4-20'de, "Yeniçeri yevmiyyesine da'ir" görüş­

leri 4e s. 49-53'dedir. Layihasının aslı veya süretinerastlanamamıştır.

13. Abdullah Birrr Efendi: Re'isU'l-küttab. Ziştovi

ve Yaş görüşmelerine birinci murahhas olarak katılmış kıy­

metli bir ilim adamıy:d~. "Askerin ahva,li ve nizamına da'ir"görUşleris. 24-28; "yevmiyye- husüsundaki görüşleri ises. 55'dedir.

XXXVIII

14. Mustafa Raşid Efendi: Kethüda-yı Sadr-ı ali."Köse Kahya" nainıyle de tanınırdı. Asker ahvali, nizarnı

ve yeni bir asker tertib' edilmesine da'ir görüşleri s.28-34'dedir.

15. Veli Efendi-zade Emin Efendi: "Asker ahvalineda'ir" beyanlari çalışmamızın metin kısmı s. 4l-42'dedir.

16. Mustafa. tffet Efendi: Mabeynci. "Asker niza-mı­

na da'ir" görüş ve beyanları s. 43-45'dedir.17. Hayrullah Efendi: O devrin ileri gelenlerinden

olan Hayrullah Efendi'nin askerin yevmiyye nlzamına da'lrgörUşleri s. 58-59'dad1r.

18. Osman Efendi: Defterdar-ı rikab-ı Hümayıin. Ter­sane Eminliği de yapan Osman Efendi, "Moralı" unvanıyle

tanınırdı. İki defa Dertardar olmuştur. Maıi işlerde liya­kat sahibi olduğu biırnir. Layihasının aslı bulunamayanOııman Efendi'nin "Topcu nizamına da'ir" görüşleri metinkısmında, s. 77-78'dedir.

19. Brentano22 : Layihasınınba~ tarafınd~n bir_kı­sım risalemize aYnen aıınmıştır23 • TSMA. E.447/4'de suretibulunan layihasının risaleye alınmayan kısmında şu husus­lara temas edilmiştir;

Devlet-i Aliyye'nin askeri meseleleri düzene girdi­ği takdirde, düşmana galib geleceği muhakkaktır. bu düze­ni sağlamak için önce, askerin askerlik mizacına ters dü­şen mesleklerle olan ilgisi, subayları ikna ediler.k ke­silmelidir. Sonra peyder pey askeriyyenin tasfiyesi ve dü­

zene sokulması düşünülmelidir. Bunu yapabilmek, subayların

hoşnut edilmeleri, bolca menfaatlendirilmeleri ve hoşgörü

ile muamele edilmelerine bağlıdır.

Askerin tanzim ve tertibinin takımlar halinde nasıl

olacağını ve nasıl talim yapacağını,' bu takımların kaçarkişiden meydana geleceğini ve subaylarının durumunun neolacağını anlatır ve bu düzenin aYnı zamanda harb düzeniolacağını teyid eder. Müteakıben şunları beyan eder;

22- Hakkında daha fazla bilgi için bak. Kemal Beydilli,"İ atius Mourad ea D'ohason Muradcan Tosun a n, !tt­

, Sayı 34, stanbul 1984, s. 264-266, dipnot 85.

23- Bak. Metin kısmı, s. 93-98.

i .

XXXIX

Askerin harb harekatı Uzre tertibIenmesi kısa za­manda mümkündür. Bunun için bir seneye ihtiyac vardır.

Eğer Yeniçeri taifesi gayret ederse bu kadar bile slirmez.Bu düzen taşralarda da meydana getirilebilir. Harb hareka­tı nizamı sağlandıkdan SOBra ortaların düzenlenmesine ge~

çilebilir. Böylece yavaş yavaş askerin düzene sokulması

ve memleketin muhafazası sağlanacaktır.

Serhaddın takviyesi ve ıslahı hakkında da tedbirlerileri süren Erentano, bu konu için üç senelik bir plan su-nar.

Brentano, kendisinden önce, gerek Fransız, gereksesair subayların umur-ı harbiyyeye dair arz ettikleri mUta­laalarda, Osmanlı askerini Avrupa askeri usulünce tanzimetmeye kalkışmalarını eksiklik ve hata olarak kabul ederve askerin menfaatine uygun tatbikata ihtimam göstermeyipkalem ehlini ve subayları nefret ve dehşete düşürerek Ye­ni çeriden ayrı bir asker tertibine kalkıştıklarını beyaneder. Buna karşı kendisinin, devletin kanunlarını esasalarak ve ortaların düzenini değiştirmeden, yavaş yavaş

mevcud askerin talim ve terbiyesine ihtimam ve gayreti 'tercih ettiğini kaydeder. Bu durumda Erentano'nun yenibir askeri teşkilatdan ziyade eski ocakların ıslah vemodernize edilmesi fikrinde olduğu anlaşılmaktadır.'Düşün­

düğü yenileştirme ve tedbirlerinimaddeler halinde sıra-··

layarak göstermiştir.

Ahmed Cevded Paşa, bunlardan başka iki kişiyi dahalayiha verenler arasında zikreder. Bunla~ görüş ve teklff­lerini ikişer satı,rla geçiştirdiği Laleli Mustafa Efendi24

ile aşir Efendi'dir25 •Aşir Efendi, "Yeniçeri Ağasılnın padişa.hın itimad

ettiği kimseler arasından seçilmesini ve subaylarda olanyevmiyyelerin kayıtlarının silinmeslni" tavsiye eder.

Laleli Mustafa Efendi ise, "Yeniçerilerin, ağaları

marifetiyle tertib ve disiplin altına alınmasını" tavsiyeeder.24- A. Cevdet, a.g.e. s. 32.25- A. Cevdet, a.g.e. s. 35.

XL

İgnatius Mouradgea D'ohsson (Muradcan Tosunyan) 'ın

da bu meyanda bir layiha verdi~i şübhesizdir. Fakat layi­hasını bunlardan sonra. verdiği için', mevzumuz olan risa­lenin meydana getirildi~i de~erlendirmeye girememiştir.

Şöyle ki; Risaleye al~nanlayihalarKoca Yusuf Paşa'nın

sadareti zamanında verilip Melek Mehrned Paşa zamanında

tesbit edilen bir heyet tarafından değerlendirmeye alın­

dığı halde, Drohsson o tarihlerde henüz Fransa'dan İstan­

buıra yeni gelmiş, aa.ha sonra da layihasını vermiştir26 •Bundan dolayı Drohsson'un layihası risale haricinde kal-

27mıştır •

Bunlardan başka TSMA. E.~47/2'de, "muharririninkaleminden çıktığı gibi orjinal haIiyle~ tahmin ettiğimiz

bir layiha vardır ki, kime ait Olduğunu tesbit etmek müm­kün olmadı. Öncelikle askeri vaziyete temas edilen bu la­yihada hulaseten şöyle denilmektedir;

Asker zümresini düzene koymak düşünüldüğünde, yeni,bir askeri zümre meydana getirmek mümkün değildir. Fakatbaşıbaş,perişan, tembelliğe ve firara alışmış mevcud as­keri. derece derece düzene koymak, Unvan, ıstılah ve kılık

kıyafetlerini eski hali ile bırakarak, frenk usulünce ta­limli bir hale getirmek mümkündür. Şöyle ki,'askeri talimve tertibde frenk usdIleri tatbik edildiği halde, tatbikedilen usulün mahiyetini açı~a-vurmayup, Yeniçeri zlimresi­ni iltifat ve ihsanlarla oyalayıp gayet gizli tutma~.

Frenkce tabirIeri ocağın eskiden kullana geldikleri taair­lere tebdtl ederek, durumu açığa vurmamak. Bu arada birtaraftan da durumu askerlik vasıflarına uymayan ocak men­sublarının çaresine bakılması tavsiye edilen layihada,asker zUmresinin ilmiye zümresine üstün gelmesi de tehli­keli görülmekte ve askerlere yapılan ıltifatın· onları

26~ Teferruatlı bilgi için bak. Kemal Beydilli, a.g.mak.s.'257-260.

27- R.Z. Karal, önsözde bahsi geçen neşriyatının ilk say­fasında layiha veren zevatı sıralarken, Sun'i'yi Safiolarak kaydettiği gibi, ItEnveri" ismini yanlış okuya­rak layiha verenler arasına bir de "Nuri "yi katmıştır•.Brentano ismi de Bertrand şeklinde imla edilmiştir.

XLI

şımartaca~ı beyan edildikten sonra, zamanın en kuvvetlisilahı ile silahlanmanın dinibir vecibe olduğu deliıle­

riyle anlatılmaya çalışılmıştır.

XLII

NET t e E

III. Selimtin, devletin ıslahıyla ilgili olarak"layiha"lar istemesi ve bundan ne gibi bir amaç gUttüğU

hakkında çeşitli fikirler ileri sürülmüştür. III. Selim'in daha şehzadeliğinde devletin gidişatından memnun ol­madığı ve tahta çıktığı andan itibaren bu kötü gidişe

bir son verme azminde olduğu bilinmektedir.III. Selimtin devl~t ricalinden birer layiha is­

temesindeki maksat, muhakkak ki yalnızca uzun yıllar

devlet hizmetinde bulunarak tecrübe kazanmış kimseleringörüşlerinden istIfade etmek değildi. Padişahın, planla­dığ~ geniş çaplı reform uygulamaları, daha geniş tabanlı

mes'ul bir kaideye iatinad etdirmeği de düşündüğü şübhe­

sizdir. Ancak eserine "Eğer layiha istemekden maksad,yapılacak nlzamlarda devlet adamlarının retylerini top­lamak davası olaa idi, bir'umumi mecliade yeni nizamın

.yapılma~ı gereğini onlara ~a$dik ittirmek kafi gelirdi"l.kaydını düşen Cevdet Paşa, layihalarda serdedilen fikir­lerin kifayetsizliğini de dile getirmiştir. Gerçekdende layihalar, III. Selim'e devlet adamlarının liyakat vedirayetlerini ölçme imkanını vermiş olmalıdır.

III. Selim'in giriştiği ıslahat hareketi, özellik­le 1768'den beri devam eden, Kırım'ın kaybı dahil uzun veiki cepheli savaşlar ve bunların ac~lı safahatının bütünçıplaklığı ile gözler önüne serdiği kötü gidişin bir ted­biri idi. Layihalarda ortak olarak ifadesini bulan, or­dunun içinde bulunduğu durumun fevkalade yetersizliği,

öncelikle bu sahada acil bir takım düzenlemelere gidil­mesi zarUretini ortaya çıkartıyordu. Ancak bu hayati ko­nuda bile, layihalarda herkesin iştirak ettiği köklü birtedbir serdedilememes!, refarm zarüretinin idrakine rağ­

men, hala bir büyUk fikrt boşluk içinde bulunuldu~nu is­batlar.

1- Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, V, İstanbul 1309, s. 8.

XLIII

Layİhalarda asker! konular ve bunların nasıl ısıah

edilmeleri lazım geldiği hakkındak!.fikir zaf!yet!. dl~er

konularda da kendini göstermektedir. İmparatorluğun yeni­lenmesi hakkında düşüncelerine başvurulanların içinde ~ı­

lundukları bu durum. III. Selim'in başlattığı reform faa­liyetlerinin de bilinen neticesine etkili olduğunda şüphe

yoktur.

XLIV

N li s hal arı n tav s i f i :

A nlishası, İstanbul Fatih Millet Kütüphanesi, AliEmtri Bölümü, Layihalar kısmı eski kayıt no:7l, yeni ka­yıt no:80'dedir. 240 x 140. (15Ox73) mm ebadında, cildikırmızıya yakın renkde meşin ciltli, zencirekli, 'şemsesi~

miklebli bir ciltle kaplıdır. Şirazesi yoktur. Baş tara­fında kapağı müteakib iki boş varak vardır. Birincisinin

"a" yUzünde kırmızı kalemle kaydedilmiş "Islahat Layihala­rı/134" ibaresi vardır. AharIı, suyollu ve arslan filig­ranlı, açık nohudi renk bir kağıd Uzerine ince ve işlek

talik bir hadla yazılmıştır. Serlevha~ı gUzel tezhibli,diğer cedvelleri altun cedvelli ve hatiınesi altun cedvel­le kapalıdır. 31 varaklık bir eser olup, her sahife 23satırdan meydana gelmektedir. Mukaddime ve söz başlar~

kırmızı mürekkeble yazılmıştır. Müstensihin dalgın veözentisi oldu~, yer yer harf ve kelime atlamaları veyanlış yazılmalardan anlaşılmaktadır. 1217 tarihinde Der­viş İsmail tara:fından'istiIl:sahedilmiştir.

Y nüshası, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Yen!Yazmalar, eski kayıt 4050, yeni kayıt no:703'dedir.240 x 142 (162x60)mm ebadındadır. Kabı, pembe renk Avru­pa ebrUsu kağıt kaplı, şirazesiz ve miklebsizdir. Sayfa­ları suyollu, filigransız, lekeli ve harabdır. İnce, aha:r­lı nohudt renk kağıd üzerine, düzgUn talik hatla yazılmış­

tır. 42 varakdan ibarettir ve her sayfa 23 satırdan mey­dana gelmiştir. Cadvelsiz ve serlevhasızdır. Bahis baş­

ları ve derkenarlar kırmızı kalemle yazılmıştır. 1207'­den sonra yazılmış olmakla birlikde kim tarafından vehangi tarihde yazıldığına dair bir kayıt yoktur. Eserinsonunda "ilm li haberli tabir olunan kısmın bitimindeki25 Ş (1)206 tarihi, ilm ü habere aittir. A nüshasıyle ya­pılan karşılaştırma her iki nüshanın da ana nüsha olmadı­

ğını göstermiştir.

- W; 8.1'fiksekö~retim Kurulu

Dokümantasyon Merkezi

•METIN

1

B ! s M ! L L A.H ! R R A H MA N ! R R:A H t ML

(lb} Bin iki yüz yedi senesi nizAm-ı devlete da'­

ir baczı zevat-ı kiramın layıh-ı hatırları olan mukad ­

dimat ve tedabirin hulasa'vechıle2 l1yıhalarıdır ki, zikr

olunur.

N i zam -ı a 8 k e r e3 d a~ i rS a d r -ı

s a b ı k Y u s u f P a Ş a' n ı n

lay ı h a 8 ı d ı r

., Askerln4 hal 11 nizamına dikkat farz mesabesinde

t ... 5 6 .... .. ..,.;ltolup z ra Ocaklu başka bir hale girmiş Hazıne-i hUmaJ~n'-

dan ihrac olunan bu kadar blnkese akçe mevaclbi.zabltan-~

me'.kE,!l. V'e sa',irleri duc!gii-yı vazIfe, gibi irad ittihaz

etmişler, neferatın eline giren cUz'iyyat makÜlesi olup,

htn-i iktisada kendtllerdenasker ve neferat mutalebe

olunaaJ "MUceddeden tashlh edelim, dal-kılıç yazalım" d&­

YU cevab eyledikleri meşhudum olmuşdur. MUceddeden Oca~

ların kavantn-i ka~tmeslni arayup ve mUnaslb mahallere,

başka 'fophane ve Humbarahane7 ve TaCIimhaneler Icad \1.'

ihdas ve bu Ocakların semtine u~ramamış ve8 Anadolu ve

Rumali caniblerinden eva'ilde oldu~ misillU genç uşak­

lardan evvel-emirde on-on iki bin neferat-ı cedtde teda­

rUk ve az vaktin içinde fenn-i top ve humbarayı kemaliyle

1- Bismillahirrahmanirrahim A: - Y.2- vechile Y: A.3- askere Y: asakire A.4- askerinY: asakirin A.

, 5- ocaklu Y: + bir A.6- bir A: - Y.

7- Humbarahane Y: humbara A.8- ve Y: - A.

'f. CI."t'lksekö~retim Kurulu

DoJd1ıııaııtasyon .Merkal{

2

taeIlm tt tahsil etdlrmek ve sa'ir Ocaklara dahi neferat~ı

cedlde tedarUkiyle fUnnn-ı harb-i vef!reye her mahalde

ale 'd-devam taClim etdirerek hazır u amade bulunmaları

ve hln-i iktizada sefere lUzUmu olan askerin sUlüsU mik­

darı bu vechile mucallem8 ve rabıtalı oldu~u halde ba­

_cavn- i Bart murad Uzre düşmene cevab verilmek (2a) mU~

kIn olaca~ı zahirdir.

T tt f e n g c i ter t 1 b i n e d a 'i r b u

d a h i Y u s u f P a Ş a' n ı n d ı r

Bundan ma-cad! Vüzera-y~ ızam ve mlr-i mlran-ı ki­

ram taht-ı hükUmetIerinde olan eyalat u elviyyenin hav!

olduğu kaza YÜ mevahl l ve kuralarında vakıc hane ve bU­

yütları ve içlerinde sakin olan zUküru re'y-i vUlat ve

macrifet-i şercle taCdad ve bir hanede iki veya Uç nefer

olanların birer neferini ism U şöhretiyle ol vali kendUye

"Tüfengci" namıyle asker olmak Uzre2 kayd U tahrtr ve

"TUfengci" namıyle tahrlr olunan neferat ne mikdara ba­

li~ olur ise cemlc-ı tekalifden muc!f ve mUsellem olmak

,artıyle on nefere bir onbaşı ve on3 nefer onbaşıya bir

yUzbaşı ve bu siyak Uzre, UçyUzbaşı ve beşyUzbaşı4 ve bln­

başılar tert!b ve tahsis olunup neferat-ı merkimenin n!k

tt bedt ve kaffe-i ahval1eri başlarından su'!l ve tesviye-l

1- nevaht A: ı.J' ',;' Y.2- tlzre A: - Y.3- on Y: o A.4- başı Y: - A.

3

umurları ve te'lif U ter~ibleri5 ve te'dib U terhiblerfzabitleri maCrifetiyle icra oluna ve neferat-ı merkÜ-

meye haftada iki gUn zabttleri maCrifetiyle taClim-i harb

ü ceng oluna. Neferat-ı merkürne her ne mikdara bali~ olur

ise, Uç mahda bir defca teftIş ve içlerinde vefat etmiş

var ise, yerine aharı kayd oluna ki, tenakus iras etmeye.

valileri sefere ve yahud lede ' 1-hace bir mahalle kendU­

sUnUn veya k.thUdasının me'muriyyeti iktiza eder ise,

maCiyyet1erinde mevcud bulunmak içUn binbaşı1ara haber

vürudunda der-cakab (2b) maC~yyetde mevcud bulunup ihti­

şada mtlSaraCat eylemeleri7 rabıtasına rabt oluna8 ve9

bu tertIb mUcerred sefer-l hUmayun içUn olup bu bahane

ile gerek yüzera, gerek kudat tl nUvvab ve zabitan-ı sati­

re. hin-i tahrIr U tanzIm ve tertib ü tertiş ve'e~kat-ı

satirede bunlara da t lr husus lçUn fukara-yı raCiyyetden

habbe-i vahide talebinde olmayalar10.ve ,almayalar11 ve

bu gine fezahata12 mUtecasir olanlar her kim olur ise

ledett-tahkık tertib-i ceza oluna ve ahz-ı rişvet ve

satir vechile istishab ve şefaeat ederi olur ise, te' ­

bid-i nizam içUn ibreten li t1-gayr şefici dahi tetdlb

oluna.

5- ter~ibleri Y: ter~ib A.6- terhib1eri A: ter~ib1eri Y.7- eylemeleri A: eylemedi A.S- oluna Y: o A.9- ve Y: - A.

10- olmayalar A: olmayanlar Y.11- almayalar (+ve almayalar) A: almayanlar Y.

4

B u d a h i T U f e n g c i m a d d e s i n e

d a 'ir Y u S'u f P a Ş a' n ı n d ı r

Balada mezkur kaza vu kuradan "TUfengci" namıyle

tahrtr olunacak neferat ne mikdara bali~ olur ise, Uç

mahda bir defcada tebdil olunmak şartıyle, iki yüz ne­

feri Da'ire-i yüzera'da makam-ı hidmetde bulunup mUddet-i

merkÜme hıtamında anlar mahallerine gidüp yerlerine ahar

iki yUz neferi gelüp vUrudları günden zikr olunan iki

yüz neferin icab eden taCyinatları külle yevmin .~ynı

taCyinat olarak iCta ve mah be-mah uıafeleri verilmesi

ve anlar dahi haftada iki gün taClim-i harb tl cengden

hali olmamaları lazımedendir.

B u d a h i n i z a ro -ı a 9 k e r e

d a 'i r Y u s u f P a Ş a' n ı n d ı r

Yeniçerilik iddicasında olanlar !sitane'ye gelUp

"Kışlalarında ikametleril ne vechile olabilUr 1" su'ali

varid olur ise, bu teklif (3al mUcerred lsitane'ye gel ­

meleri meramına mebni ol~ayup o makÜleler çift ü çubuk

ve ziraCatlarını terk ile Asltane'ye gelmeyecekleri ba­

hir olmakdan naşi, Yeniçerilik iddıcasında~ nUkul vehavza-i raC1yyete duh~lleri meramına mebnidir ve maCıy-

yet-i vUzerada3 olmakdan firar ve raCıyyeti dahi irtikab

1- ikametleri Y: +teklifi hususunda bu kadar bin ademinAsitane'ye gelUp kışlalarında ikametleri A.

2- iddicasından Y: daC1yyesinden A.3- yüzerada Y: yüzera hem A.

5

etmeyüp Yeniçerilik daCiyyesinde olarak Asitane~ye kışla­

larında sakin olmak Uzre vürud ederi olur ise de, ClizCiy­

yat maküıesi gelece~i bi-şUphe olup YÜrud edenler ve ge­

rek ASitanetde mukim Yeniçeri tatifesi bi-hude aram ve

izaCat-ı evkat etmeyüp tertib-i kadim olan "Acemi Gıl ­

ma:oca~ııı gibi bir terttb-i mUstahseneye rabt olunup

haftada iki gUn Ka~ıthane ve Baruthane civarlarında

taClim-i ceng eylemeleri ve masarif-i taCıimleri, orta­

ları mliteveııtleri taraflarından rUtyet olunması ve

'evan-ı şitada kar u kesbe ruhsat verilmesi ve terakUm et­

dikce taClimli neferat aCda üzerine gBnderildikde5 ni­

zamlu olmalarına vestle olaoa~ı zahirdir.

B u d a h i D e 1 i 1 f a 'i f e s it n e

d a 'i r Y u s u f P a Ş at n ı n d ı r

Delil Tatifesi, fUkaraya zulm li taCaddiden

gayrı. seferlerde ve da'ire-i YÜzeradal y.Brarlıkları

mUşahede olunmadı~ından başka htn-i iktizada bir mahal­

le taCytn olunmaları lazım gelse: "Bahşiş vermeyince

gitmeziz." a~azesiyle teklifi ma-la-yutak edUp 01 ve­

ziri tazyik ve bJ bahaneler ile datire-i yüzeradan tef­

rik ve karyelerde geşt U gUzar ve ebna-i sebile isal-i

4- gı.lman Y: gılmanı A., .

5- gönderildikde A: gönderikde Y.

l- yüzerada Y: +(kırmızı kalemle) Tatife-i merkümeninfukaraya mezalimden gayrı bir işe yaramadıkları be ­yanıyle, bunların Levend miaillU kUlliyyen refolerimukaddime-i mazhariyyet~i tevffk oldu~u Hakkı Bey­Efenditnin layıhasında mezkUrdur A. (Bu metin yldesayfa kenarına yazılmıştır).

2- bu Y: böyle A.

6

hasar etmek (3b) -adet4-müstemlrreleri olmağla fI-mabacd

da'lre-i vUzerada Del!l Talifesi istihdam olunmayup Le­

vend Ocağı I n1njiıinıfuCiyyetl gibi Delil Oca~ı dahi refc

olunup da'ire-i yüzerada ancak harb ü darbe k~dir Ende ­

ran A~avatı ve süvari ve Piyade3 olmak üzre balada mes ­

tur TUfengcl neferatından ma-cada askeri olarak cins-i

ahar istihdam olunmaya.

A h v a 1 vet ert i b -i

d ... ii S d 'R ... 1a 'r a r -1 u m -ı

a s k e r e

s' a b. ı k

A b d u 1 lah M o 1 1 a E f e n d ii n i n

m u k a d d i m e s i d i r

Evkat~mazıyyede Yeniçeri dilaverlerinin mukabe ­

1e-i dUşmende sebat u kararlarından ve Ocaklarının kava­

nin U ravabıt-ı müstahsenelerlnden ve bir mUddetden beru

zavabit ve kavantn-i kadImelerine ad~m-i riCayet ile

arız olan vehn U ihtilalden ve dUşmen-i di~ ıUnun a aanA­

yie_i harbiyye ile tagallUb etmekle fl-mabac d Devlet-i

Allyye2 .dahi mukibele-i düşmen içün mUretteb ü mucallem

ve fUnun-ı harbiyyeye vakıfasker tertibi, derece-i vü­

cubda olduğundan, ber-vech-i tafsl1-1 mebhas ile bu bab­

da lazım gelen tedabtr tl tertib zlrde beyan olundu.

3- piyade A: piya (sehv) Y.

l- sadr-ı RÜJn A: f'J.>' (sehv) Y.2- aliyye Y: a1iyyeye A.

3- mebhas A: bahs Y.

7

M u k a d d i m e -i z k A im e u r e n n

n i zam ı d ! 'i r An a m u Ş a r u n -

i i e y h A b d u i i ah M o i i a

E f e n d i\ n i n lay ı h a s ı d ı r

Devlet-i 'Aliyye bundan böyle cümle Ocak ricalini

ve cUmleden ziyade Ta'ife-i Bektaşiyye'Yi suret-i iCti ­

bar-ı hakikide taltif u nevaziş ile Devlet-i Aliyye'nin

hin-i zuhurundan beru2 işbu Ocakların dilaverleri hususa

Yeniçeri bahadırları (4a) din ~devlet u~runda can u baş­

larını feda ederek caleme galib4 ve nice dar u diyar-ı

kefereyi bilad-ı tslamiyye ve kena'is ft mecabidlerini

cevamic u savamiCS edUp nam u şanları afakgir iken ne s&­

bebe mebnidir ki. seksen iki tarihinden beru vukuc:.yafte

olan esfarda adem-i gayret ile işler bu sureti kesb ey-A

ledi, vadilerinde istintak olunarak ve dilhah u meramları

i ·· A A,...6 A t i U AC d i A, k i kAfi'emr ne mumaşaıı ve sure - m sa a e ra e ı ınara ma- z-

-zamirlerini beyan etdikce matlub u meramlarının iscafı

suret! ibraz oıunup beherhal kendUleri dahi1 özr U kaba­

hatlarını setr içUn. nOca~a iCtibar kalmadı, fukara olduk~

makalelerin! beyandan sonra. "Devlet-i "Aliyye'nin TUrk

ve TUrkman'a ra~beti oldu, bizim elimizden ne gelUr."

l- Efendi Y: - A.2- beru A: +ve Y.

'3- ve A: - Y.4- galib Y: galebe A.5- ve savami Y: - A.6- mUmaşah Y: ö l:.ll (galat) A.7- dahi A: - Y.

8

diyerek akıbetü t l-emr, ·"Kafirin ate,ine ve top ve tüfen­

gine takat gelmez ve çarh-ı feleklerine girilmez." maka­

lesini serd ü lrad eyleyecekleri bedih! olma~la Devlet-i

Aliyye tarafından mukaddemce intihab-ı akıl ve mUdebblr

ve kar-azmude8 ve belki afv II tenztl-i ca'ize ile memnUn

kılınan Yeniçeri A~ası ve Kul Kethudası ve beş-on kadar

dahi muCteber Ocak A~aları vasıtasıyle, "Devlet-i Aliy­

ye baCde'l-yevm Sultan SUleyman Han Hazretleri zamanları

gibi Oca~ımıza iCtibar ve kanun-ı kadtme riCayet buyurup

Yeniçeri zümresini satir zümreden mümtaz buyuracakları

muhakkakdır," deyü tava'if-i merkümenin kulubunU celbe

ibtidar ve usülle nXanun-ı Sultan SU1eyman (4b) Hazret ­

leri'dir," diyerek kendUlerini terttb U taCllm hususuna9

tallb ve ateşfeşanlık fennini tahsIl ve icraya ragıb et-

dikden sonra düvel-i Nasar!nın fUn~ı harbiıyaya di'ir

mU'e1lefat-ı cadtdeleri dost olan düvel yediyle celb ve

sahthan terceme etdirilUp terttb tl taCltm-i sunuf-ı as­

keriyyeyi ve ateşbazlık keyfiyyatını bir hoşca tava'if-i

~skeriyyeye ifade YÜ tefhtm ile Ta'ife-ilO Bektaşiyye'den

şimdilik beharl1 ortadan kırkar-ellişer dahi ziyadece şab. 13

u tüvana12 ~ayr-ı .müte'ehhil Kulo~lu olmak Uzre ortalar.ı-

8- kar-a,zmude (;.)~)1)~) Y: f)"')'JK (sehv) A.9- hususuna Y: hususa A.ıo-ta'ifa A: tatif (sehv) Y.11- beher Y: her bir A.12- tüvana Y: +va A.13- kulo~lu Y: kul A.

9

nın ihtiyar ve zabltleri tekeffUleylemek şartıyle nefe­

rat-ı mahsusa matlub-ı Hazret-i Cihandar! olma~la ber­

-vech-l istiCcal neferat-ı matlübeyi cemc u tedartik et­

di~lniz halde iktiza eden ulufeleri mah be-mah eda ve

taCyinat-ı yevmiyyeleri ve elbise YÜ ealihaları dahi ca­

nib-i miriden iCta YÜ ınayet ve zabitan u sergerdelerine

dahi ziyade ulüfe ve taCyinat ihsan buyurulur, deyu tah­

r!s14 il teşvik ve Ocak Eskileri'ne dahi mevacid ve iktizi

eden taltİfat izhar olunarak, merkümlar kemal-i şevk u

hahiş ile15 ıcaleten neferat-ı matlubeyi tehyite etdik ­

lerinde ter~iben ve teşvıkan elbise ve eslihaları iCta

ve taCyİnat-ı yevmiyyeleri lfa ve mah be-mah 'ulufe ve

muCteber sergerdelerine iltitat-ı zalide nllmayişi icra

olunarak şevk u ra~betleri mutezayid kılına.

B u d a h i lt i zam -ı . a s k e r e d a. tir

A b d u Ila h M o Ila

E f 8 n d it n i n d i r

(5a) Bir gÜne tertib ve tedartik olunan1 neferat-ı

mevcüde ism U resm ve kıyafetleriyle defter-i mahsusa

kayd olunduxdan sonra her sınıfa mUtercem fenn-i ced!d-i

muharebe üzre tUfengendazlık ve cümleden ehem belki teda­

rtik ü iCmali derece-i vUcubda olan sürCat toplarıyla ateş­

bazlık ve her ortaya neferatına göre iki, Uç. dört sürCat

14- tahris (~~) Y: ~4(sehv) A.15-i1e Y: ... A.

1- olunan A: olan Y.

10

topları tahsis olunup, neferat-ı cedideden her bir topa

on neferi "SUrCatci" namıyle taCyin ve topculukda maharet

kesb eylemelerine ıkdam u saCy ve ihtimam oluna.

B u d a h i n i zam -ı a s k e r e d a 'i r

A b d u Ila h M o i ı a

E f e n d i' n i n d i r

Taclimat u terttbat-ı mezkure içUn baczı mUhtedi

efrenc ta'ifeleri ve yahud mukaddemce Sultan Mustafa Han

Hazretleri zamanlarında Fransız beyzadelerinden Tot nam

efrenc, sürCat toplarını isağal ve taCıtm etdiği gibi İn­

giliz ve Fransız ve sa'ir dUvel-i nasaradan itmaC ile cel­

bi mUmkin olan sanayiC~i harbiyye mucallimleri tedarük

olunarak fırka fırka envic-ı ateşbazi taCllm li tertibine

kUlli lhtimam olundukda2 ber-mukteza-yı istiCdad-ı zati

sa'ir nassın beş-on senede taClim edecekleri sanayiC-i

fünunu bu iklimin ahalisi bir kaç sene zarfında taClim

ve cUmleden ziyade kesb-i maharet edecekleri bi-iştibah

olup, el-hasıl evvelemirde3 Oeakluyu hahişger ederek kış­

lalarda ve mahall-i sa'irede bu gune taClim U tertib hu ­

susuna dikkat olunarak tedrici tezayid-i neferat-ı mucal­

leme ile cemrneferatın (5b) 1sitine'de ictimacı4 na~mü­

nasib fehm olunmağla ale'ı-cacele, bir-iki sene zarfında

1- isağa A: izica (sehv) Y.2- olundukda A: >i~,r (sehv) Y.3- evelemirde Y: emirde (sehv) A.4- ictimacı A: ictimac Y.5- sene Y: ay (sehv) A.

II

taClim U tefennUn eden neferat-ı mahsusadan iktizasına

göre birer mikdarı imtiyaz ve sergerdeleriyle birer

macmur kazaya irsal ve ol kazada yoldaşlık iddicasında

olup nefer olma~a şayeste olan şebabe sergerde-i neferat

başbu~ ve mucalllm olmak Uzre fUnun-ı tUfengendazı ve top

ve humbara ile ateşbazi suretlerine mübaşeret ve muCafiyet

ile tergib U taClim olunup zevatid-i evkaf ve satir itla­

fatdan6 ve bir mikdar taCyinat dahi kazalardan tahsis olu­

narak belki masarifi dahi kalil olup bu suratde gerek de­

rUn-~ Asitanetde ve gerek etrafda vakıc bilad-ı cestme ve

satir kazalarda mUretteb U mucallem kırk - elli binden

mUtecaviz say! u7 şitada ıemal olunacak fUnUn-ı harbiyyede

mahir, mUretteb U mucallem asker beş - altı, nihayet

yedi - sekiz sene zarfında tedarUk U tehiyye olunmak emr-i

sehl olup, lakin bu hususa ihtimam, ıkdam~~ mehammdan 01­mağla, iktiza eden tedabir ve tasarrufatdan YUkela-yı dev-

let taraflarından leyl U nehar nezaret tl dikkat ve bu ba­

hane ile garet-i beyttl'l-malden mUcanebet dahi vacibatdan

olup ber-vech-! muharrer bilad-ı cestmede ve sa'ir kaza ­

larda tertib tl taClim olunan asakire, vüzera-yı ızam ve

mir-i miran-ı kiram ve mUtesellimin ve zabitan u hUkkam

dahi nezaret ve masariflerine dikkat ve defter etmek la ­

zım olup, gerek Asitanetd~ve gerek satir mahallerde

6- !tla!atdan Y: ilifatdan (sehv) A.7- ve Y: -A.8- ıkdam Y: akdem (sehv) A... ..9- Asi tane' de Y:· Asi tane' dir A.

12

terttb U taCıım olunan10(6a) 'asakir, ASitıine'ye getUrdilU?

vakit vakit huzur-ı hUmaYUnda ve prşgah-ı sadr-ı aCzamt­

de ızhar-ı hUner etdikce ter~iben Bergerdelerine baczan

çıra~lık ve neferstına iktlzasına göre bahş!ş tl ınCAmat

iCta u -inayat ve da'ima mevacld lle i~ra' olunarak nefe ­

rat-ı merküme tekessUr II tezayüd etdikce serhaddata tacyin

ve ol tarafda mUatekar u mlltemekkin olmamalarıyçun gah 1si­

tane'ye celb ve gah serhaddat-ı sa'ireye tahrik u taCytn

dahi dekayık-ı umur-ı 'askeriyyedendir.

B u d a h i tan z i m -i asa k i r e

d a '1 r m u ş a r u n - 1 1 e y h

A b d u 1 1 a h M o 1 1 a E f e n d l' n i n d 1 r

Balada mezkur taClim II taCallüm-ı fünttn-ı harbiy ­

ye-i ced!de, Yeniçeri Oca~ına mahsus olmayup Cebeci ve

Topcu ve, Arabacı ve sa'ir Ocaklara dahi taCırm etdirilmek

lazımdır. Ez-cUmle TersAne'de dahi mucallem U zu-fünun

bahrt kalyoncular, topcular ve neferat-ı lazıme-i sa'ire

muktezi olmağla el-hasıl fünUn-ı cedide-i harbiyye üzre

kaffe-i askeriye taCltm ü tertib mukteziyyatdan olduğu

ganiyyUn ani'l-beyandır. Devlet-l Aliyye tarafından zu­

hur eden pertşanlı~ın sebeb-i zahir!si, keferenin ateşbaz­

lı~ı oldu~ cümle indinde azher olma~la işbu tahrtr ü ter­

tib olunan taClim hususunu taevİk u lfsad zımnında neşr

10- olunan A: - Y.11- getUrdilüp A: getürdilir Y.

13

olunacak eracif il ekazibe tevclh-i samica buyurulmayup,

biıa-tefhirl cümleden akdem şuruc buyurulmak aklen v4cib­

dir ve Sipahİ ve Silahd4r Ocakları muhtell ve kUlli nizama

muht4c ise dahi acele buyrulmayup, Yeniçeri Oca~ı bu vec­

hile terttb ve mUnkad2 Yeniçeri tedarUk olundukdan sonra

mUbaşeret buyrulup asakir-i mUrettebenin bir3 fafidesi

dahi tavafif-i (Gb) askeriyyeyi dahil-i havze-i itaCat

etmek hususu olma~la bu suretde Sipah ve Silahdar zabita­

nı namına olan hüne-i tahrik-i fitneye kudretleri kalma ­

yup gere~i4 gibi tanzİm olunmak emr-i sehldir ve askerin

1taCati namdar vUzera ü vUkela ve Ocaklardan muCteber za­

bitana menüt olma~la her tarikda emanet ehline . tefviz

olunmak emrine riCayet ve asakir-i mürettebe içiln iktiza

edenmasarif-i zafide erbab-ı istifa ve ümenanın refyle­

riyle tedrIcen baczı mas4rif~'gayr-ı lazıme derc ve bac ­

zısı tenzıı ve israfat kUlliyyen menc ile ttıaf olunan

emval-ı miriyyenin mahallerini bulup müstahsen vechile

niz4m-ı kavIye rabt olunmağa muhtacdır.

~

1- tefhİr Y: ~~. (sehv) A..

2- mUnkad Y: +ve. A.•3- bir A: - Y.4- gere~i A: ger (sehv) Y.

N i zam -ı

14

a s k e r e d a 'i r s a b ı k aR e 't s ll' 1 -k U t tab, hal e n ç a v u ş­

b a Ş ı M e h m e d R a ş 1 d E f e n d i'n i nm u k a d d 1 m e s i d 1 r

Bir mUddedden beru Devlet-i Aliyye'nin asakir

ve hususat-ı sa'iredel şiraze-i nizarnı münhall olup düş­

men-i d!nin suret-i galebeslnden2 bahisle fi-mabacd,

düşmenden ahz-ı i~tlkam ve isttla ey1edl~i mahallerln nez~

U istlhl!sı nefIr'-i !mm askeriyle olamayup, zlrde beyan

olundu~ vechile mUretteb ve başıbağlu asker tedarUkine

muhtacdır.

B II 4 a A 1 n 1 zam -1 "a s k e r e d a 'I r

ro II k a d d 1 m e n e v ci n d e n R a ş i d

E f e n d i' n i n d i r

Mecmuc-ı dUvelin muhafaza-i memallkl ve müdafaca-i

aCdaya iktidar~nı2 ve husima galiblyyeti esbab-ı zahireden

mUretteb tanztm-i asakir (7a) ile husule geldiği ashab-ı

basIret indIerinde muhtac-ı beyan değildir. Devlet~i .

.Aliyye'nin li 'I-asıl piyade ve sUvarİasakirimUretteb

U muntazam olup, Asya ve Avrupa'da bu kadar memalik-i ve­

sicanın kefere-i fecere yedlerinden nezcII teshiri anla ­

rın nizamları hasebiyle sehat u metanet-i gayr~tlerlyle

1- sa'irede Y: sa'ire A.2- galebesinden Y:aliyyesinden A.,~ neflr Y: nefer A.

1- memalik Y: - A.2- iktidarını Y: iktidarı A.

15

husule gelmişidi. Sunuf-ı mezkureden Yeniçeri cAskeriyle

sunuf-ı sa'ireye fa'ik ve cihad-ı mütenevvica ile mümtaz

olup "Kırkı bir kıl ile yedilür~ taCbiri haklarında cari

idi. Sebeb-i nizamları Anadolu ve Rumeli'ye ademler irsa­

liyle "devşirme" taCbir olunur genC o~lancıklar ve reca ­

ya uşakları3 tahrir U cemc ve ASitane'ye celb ve Acemi

O~lanları Kışlası'na vazc ve terbiye ve bacdehu içlerinde4

Enderun-ı HUmayUn A~aıığı'na5 şayeste olanları EnderUn-ı

HUmayunıa çıra~ ve ma-cadası Yeniçeri Ocağıına tashih olu­

nup aletd-devam taCl!mhanelerde taCallUm ve istihsal-l

funun-ı harbiyye ile iştigal ederler idi ve sefer6 vukü­cunda her Orta kazganını ve neferatını alup kemal-i hahiş

LLe sefere aztmet ve yollarda ve konak yerlerinde reCaya­

ya edna mertebe taCaddiden mUbacadet ve zabitana kemal-i

inkıyad u itaCat ederler idi ve içlerinden kavantn ve

erkan-ı Oca~a muhalif hareket ederi olur ise, OcakluBu

dacvacı olup bir vechile himaye etmeyerek kanunları Uzre

derhal siyaset ve te'dtb ederlerdi. Bu mlnval Uzre mahall-i

gazaya varup düşmen karşusunda gö~s gerUp dururlar idi.

Muharebeye ağazlarında adab-ı heyca'yavlicuhla (7bJ rici­

yet ve zabitan u rfi'esalarına inkıyad u ltaCat ve muhare­

bede katca yüz çevirmeyUp kemal-i metanet birle ekser-i

3- reCaya uşakları Y:~~~) (sehv) A.4- içlerinde Y: içlerinden A.5- ağalığına A: a~alına Y.6- sef~r Y: - A.

16

evkatda mansur olurlar idi. El-hasıl şera'it-i nizam ve

kavan!n-i sabıkalarını mübeyyin ve? mufassal baczı mU'el­

lefleri olma~la ınde'l-mütalacamaclüm olur.

B u d a h i m u k a d d i m e n e v ci n d e n

n i zam -ı a s k e r e d a 'i r

E f e n d i' n i n d i r

R a ş i d

Balada mezkur şera'itin cümlesi bu Ocak'da mert!

iken el-haletü haziht ne kılı~a girdi~i ~~ bu nizamları

icra şöyle dursun, hayaline getürmiş dahi mefküd olduğu

ve esamtleri cihat-ı evkaf miaillü beyc u şira kabul ede­

rek ittibac ve Enderun- .ve Btrun ricali ve ulema da'ire­

lerine geçüp bu kapulu esamtlerinin mevacibleri biraz

noksan verilmeği kışlalar mütevellilerl iCtiyad u me'kel

edinüp "kul mevaeibi" namıyle çıkan bu kadar beytU'I-mal-i

Müslimin bu vechile garetgeran ellerine girüp telef olmak­

da idü~i vJ sefer lçUn şöyle dursun, kulluk beklemek içUn

lazım olan neferat, kışla taraflarından ücret ile tutul ­

du~u ve sefer zuhuriyle Yeniçeri taleb olundukda, Asitane~

den "Orta" namıyle Kazgan ve Çorbacı ve Odabaşı ve Aşcı

ve çend nefer Karakullukeu ve yi~i~işer otuzar mikdarı

tutma nefer çıkup su'al olunsa, "Neferatımız Anadolu ve

Rumeli caniblerinden gelür"~ deyü cevab verüp anlar ise

7- ve Y: - A.

1- ve A: - Y.

17

her kazanın serdarı maCıyyetiyle gelmek lazım iken, ser ­

darlar beşer - onar adem (8a) ile çıkup kusur bir2 mikda­

rı serdengeçdi bayrağıyle geldikleri, anlar dahi her bir

bayrak yUz yiğirmişer nefer olmalu iken, otuzar, kırkar,

nihayet ellişer, altmışar nefer dUzme ırgat makulesiyle

gelUp yol ve erkan bilmeyUp, geçdikleri yerlerde gasb-ı

emval ve hetk-i aCraz ederek gidUp, dUşmen karşusunda

sebat etmeyup bir tarafdan firara iğaz ve ceng vukücunda

bir top atıldığı gibi, bakıyyesi dahi hıyam u esgal ve

safir her ne bulurlar ise ya~ ve firar birle Ortaları

Çarbacıları ve satir çend nefer zabitan ile kaldığı ve'l­

-hasıl bunların envacı görülmUş' ve4 bilinmiş mevaddan

olmağla tafsile hacet yokdur.

M u k a d d i m e -1 m e z k ii r e n i n

n i zam ı n ada 'i r b u d a h iRa ş i d

E f e n d it n i n d i r

Fi-mabacd Anadolu ve Rumeli'den gene uşaklarI dev­

şirilUp Asitane'ye celb ve manavlık ve küfecilik ve sa'ir

sunu! cıdadına duhulleri 'bir vechile teeviz olunmayup,

li-ecli'l-lmtiyaz hey'et-i libasları nesak-ı vahid Uze­

rine tertib ve üzerlerine zabitan ve mucallimler taCyin

ve me'kulat u2 melbusatları canib-i mtriden verilerek

2- bir Y: birer A.3- gö--rü-lmUş Y: )j(sehv) A.4- ve Y: - A.

1- uşaklar Y: uşaklardan A.2- ve-Y: - A.

ıa

aletd-devam sanayic_i harbiyye taClim etdirilmek ve

bun~ar eğerçi başka başka' nevc-ı ihtirac asker olu~ lakin

Yeniçeri olmayarak tertib olunsa ihtilaf girüp, fesadı

mU'eddt 3 olur. Bu mahzura4 binafen bunlar dahi Yeniçeri­

ye mUlhak olsa be'is yok zann olunur. (8b) Lakin dikkat

olunmalu ki SUrCatciler'in ~opcu Ocağı'na ilhak olunduk­

ları gibi, bunların mahviyyetlerinl mucib olmaya. İşte

bunlar bu vechile bir tarafdan celb ve bir tarafdan taC_

ıtm olunarak refte refte yiğirmi-otuz bine iblağ olunma­

ludur. Lakin aralık aralık vekil-i mutlak bulunanlar,

belki Padişih-ı alempenah Hazretleri sahralara biniş

~

edüp bunlardan birazını getürdUp ve di~er binişde başka

bir mikdarını dahi getUrdtlp taCallUm etdikleri funnn-ı

harbiyyeyi icra etdirdUp maharat kesb edenleri tahsin

ve ikram olunmak lazımdır ki, kendUlere mucib-i şevk

olup mucallim ve zabitleri taeltm tl terbiyelerinde zUhu.1

u5 gaf.let ve kusu.r u rehavet etmeyeler ve sırren ve ale­

nen datima taharrt olunup bunlardan aharkara iştigal ede­

ri olur ise, derhal ahz u te'dib ve ruhsat veren ve haber

vermeyen zabitanı dahi sa'ire ibret kılınmak lazımdır ki,

refte refte nizamlarına halel gelmeye.

3- mUteddi Y: ...5'>)-' (sehv) A.

4- mahzura Y: OJ'~ (sehv) A.

5- ve A: - Y.

19

B u d a h i n 1 zam -ı a s k e r e d a 'i r

ç a v u ş·b a Ş ıRa ş i d

E f e n d i' n i n d i r

Fi'l-asıl Yeniçeri esarnesi yedi sekiz akçeden iba­

ret olup, ol vaktin escarına nazaran ol mikdar ile taCay­

yUş mümkin imiş. Mesela, bu mikdar yevmiyye takdtm olun ­

duğu zamanda lahm-ı ganemin kıyyasi beş akçeye, nan-ı azl-

zin iki yüz dirhemi bir akçeye; revgan-ı zeyt'in kıyyesi

beş-altı akçeye imiş. Sair escar dahi buna kıyas imiş.

Bu suretde şimdi bunlara taCyin olunacak yevmiyye' ., esca­

rın tefavüt-i mezkaresine (9a) tatbIk ile üç-dört kat

ziyade tertlb olunmalıdır ki, !harkara mecbur olmayalar.

Lakin madam ki bunlar muharebede mecrUh ve amelmande ve

yahud Ocak'da ptr ve sefere adtmU'I-ıktidar2 olmaya,

esamtleri Yeniçeri Ocağı gibi tekicüd olmaya. Bu vechile

amelmande ve adimü'l ıktidar olanlarına; zümresi4 mahlul­

lerinden terakkI iCtasıyle mUtekicid olmaları iktiza eder

ve bunların esamtleri başkaca defter olunup Yeniçeri Oca­

ğı'nın defterine mahlut olmamaludur. kaldı ki hem Yeniçe­

ri Ocağı'nın ve hem bunların mevaciblerini beytU'l-mal

ihata edeceği ve bunun bir ilacı bulunması lazımeden

olmağla, Yeniçeri Ocağı esamtlerine ztrde mastur nizam

1- akçeye A: akçe Y.2- adimü'l-ıktidarA:3- olanlarına Y: + ~.

4- zümresi Y: zümre A.

.J'.>:i..i ~,~.>i: (sehv) Y.A.

20

verildiği halde, bunların mevacibleri refte refte husule

gelmiş olur. İşte bunlar bu süret ile mikdar-ı mezkura

iblağ olundukdan sonra sefer-i hUmayun vukicunda taht-ı

zabttada bulunmuş olup beraber istishab olunduğu suretde

satir taşradan getUrdilen neferat bunlara ilave olunup an­

lar dahi bunların zabıta ve nizamlarını görüp muhalefet

edemeyUp climlesinin cengde sebatlarını müceb olur.

N i zam -ı a s k e r e d a 'i r h ala

D e f ter dar Ş e rif E f e n d i'n i n

lay ı h a s ı d ı r

Asker-i İslamiyye kış gUnünde muharebe ile me'lüf

olmadıklarına bina'en dlişmenin galebesi esbabından biri

dahi budur ve taClimlU asker taClimsiz askere galib olmak

bedihiyyatdan olmağla Ocaklar askerini taht-ı taClime ko­

mak mUmkfn değil (9b) ise dahi bar! meşta askerimiz ta~­

limlü bulunsun. TaclimlU meştal askeri peydi etmenin tar!­kı şöyle hatıra gelUr ki, vUzara-yı ızam ve m!r-i miran-ı'

kiram mansıblarında mUstakarr olup vechen mine'l-vücüh

azI oluamaya. MacazallahU Tacala tert!b cezasını mücib

olur. CUrm-l gal!zi zuhür eder ise, olduğu mahalde kaydı

görUlUp bir halaline v.e etbaCına mir!den taCarruz olumma­

yup yerine nasb olunacak her kim lse, ana lhsan buyurula

1- meşta A: - Y.

21

ki, halef olan adem bir kurulu dola~ın içine girtip çevi~

rneğe başlaya ve anın dahi.kazand~ğı Uzerine munzamm ola­

rak gUnden güne2 da'iresine ~JsCat ve haline kuvvet gelüp

sefer tl hazarda işe yaraya. Böyle olıcak her bir vezir

ve paşa hal II mikdarınaa piyade ve süvarı asker taCltm

edüp sayfen ve şita'en çadırlarında ve zemliklerde tutup

me 'leUlat u melbusatlarına ve harekat (u) sekenatlar.tna

dUvel-i efrenciyyede olduğu gibi rabıta verüp hazır u

amade olalar. Şöyle ki, asaklr-i mezkUre bir yere geldik­

de, kırk bin mi olur dahi ziyade ve noksan mi olur, nesak-ı

vahid llzre öylece iCmal olunmanın tarikı buluna. Aralık

aralık3 Padişah-ı İslam Hazretleri Haleb ve Bağdad ve

Şam ve sa'ir eyaIat II eIviyyeden birinin, ikisinin askeri­

ni getUrdtlp taCIimlerini seyr tl temaşa buyurup yine paşa­

larının yanlarına irsal ve UBat u buğat üzerine4 asker

taCyini lazım geldikde, falan ve filan sancaklarının aske­

rini falan vezir yanına alup (IO~)varup ol hizmeti gördük­

den sonra, yine asker yerlü yerine gitmek ve sefer zuhü ­

runda nakl-i zahs'ir ve ahmalleriyçUn lazım olacak hay­

vanat u merakibi şimdiden nehc-l merğub tlzre bir rabıtaya

bend edeler ki, vakt-ı seferde "Bize ŞU lazım idi." deme­

yüp heman ferman vardığı gibi, yaz ve kış demeyüp, kalkup

2- gUne Y: - A.3- aralık Y: - A.4- Uzerine Y: ~j,i (aehv) A.

22

re's-i hududa gelUp bir, iki, Uç sene ve dahi ziyade kış­

lasalar, katCa tekeııüfSOolmaya. Bunlar böyle rabıtasın

bulup Padişah-ı tsl~m Hazretleri dahi her birinin aske­

rini birer, ikişer kere İstanbul~a getUrdUp nizam u inti­

zamlarını re'yU'l-cayn mUşahede buyurdukdan sonra, sefer-i

hUmayun vukucunda bunlar sırf fazla TÜ za'icftutulup yaCnI,

tl Bunlar kış askeridir." denilerek kanun-ı kadIm üzre Ocak­

lar askeriyle ordu düzilüp7 işbu8meşta askeri veradan ge­

lUp ceng takarrub eyledikde, sekiz-on9 saCat gerüde ordu

kurup hazır u amade dura ve her bin neferine Topcu ve

mühimmatıyle bir top verile. Asker-i İslam mansüren ve

muzafferen ilerliye gitdikce bunlar dahi ilerliye yara. Ta

şol vaktedek ki, asker-i İslam avdet eyledikde, bunlar

ol mahalde durup, ta mevsim-i sayf gelüp asker gelinceye­

dek anda ikimet eyleyeler. Bir hatve ilerU gidüp gerU

gelmiyeler. düşmen e~er üzerlerine gelür Ise, mUdafaca

ve tahaffuz edUp, düşmen gelmez ise bunlar tecavüz etme­

yeler. Macazallahü Tacala asker-i İslam münhezim olur lse,

bunlar olduğu mahalde durup, düşmenin tahattIsine müma ­

naCat eyleyeler.

5- tekellüf Y: ~ (sehv) A•.,6- zat id Y: ~ i) (sehv) A.7- ordu düzilüp A: y~j,)J)' (sehv) Y.8- işbu Y: ~ (sehv) A.9- sekiz-on Y: - A.

23

(IOb) B u d a h i n i zam -ı a s k e r e d a '1 r

D e f ter dar Ş e r 1 f

E f e n d it n i n d"i r

BirI kerre sefer açıldıkdan sonra meram husüle

gelmeksizin kapanmak muhal olduğunu herkes cezmen bilüp,

Girid Adası seferi gibi iş bitmedikce ferağat olunmasun.

ztra asker fitl-cümle bedeviyyete alışdıkca işe yaramağa

başlıyor. Evvelki seferde askerin hazarlığı ziyade olmak

takrtbiyle her mukibelede münheztm olup, sefer ber-taraf

iken, düşmen Kamçı2 Suyuna gelüp, !klim-i Kırım elden

gitdi. Bu seferde dört mukabele vakıc olup birinde Dev­

let-i Aliyye galib, birinde mağlüb, ikisinde müsavt oldu

ve düşmen Tuna'nın beru tarafında takarrur edemedi ve

işbu iki seferin birine hayırlu denmez. Ancak birbirine

nisbet olunsa, sefer-i evvel bunda eşerr idi. Bunun Bırr~,

hazariyyet ve bedeviyyet maddesidir ve Ocaklara evvela

sadık ve mütedeyyin ve akl u dirayet sahibi birer Ağa

intihab ve bila calize nasb u istihdam edüp ila maşa­

AllahU Tacala azI etmemek üzre rabıta-i kaviyye veril­

dikden sonra Eşkinci neferat sayfen ve şitaten seferde

l- bir. A: bu Y.2- Kamçı Y: Kamhı A. (Aslı Kamcık= ~W'dır. Bulgaris ­tan'da Yama'nın on sekizkm. gUneyinde Kara Deniz,~e dö ­kUlür bir nehir olup, Balakan Dağlarından gelen iki çay··­

da. mUrekkebdir. kuzeyden gel8D kola Akıllı Kamcık, DoğuRumelitden gelene Deli Kamcık denir. Mecraı kırk km. kadar­dır. Emine Dağlarını Balkanlar silstlesinden ayırır. Bak.Şemseddin sami, Kamüsu'l-Alsm,V, 8.3571.)

24

mevcud bulunup bir ferdi noksan olmamasının tarIk-ı suhu ­

leti ve mahlulat, bila ketm hazIne-mande olmak ve serhad ­

dat mevacibine rabıta verilmek hu8Üsları.-anı.ıılamüzakere

olunarak tanzIm oluna. İşbu nlzam açılacak seferde kUl ­

liyyen rabıta-gIr olmaz ise dahi nısfı mertebe rabıta bu~

lup gUnden gUne yoluna girer.

A h v A .1 -i a s k eri y y e y e d a tL r

h alS. R e 't s il 'I -K ti t t .... b A b d 1 laha u

13 i r r t E f en di in i n mu k a d d i m e s 1 d i r

(Ila) Devlet-i aliyyetyel tez2 · elden yi~irmi biri piyade vJ

beş bin süvart tedarük! vacibeden olmağla asak~ri mezküre-

nin tedarilki tartkı ztrde beyan olundu.

M u k a d d i m e -i m e z k üre n ı n

n 1 z·s. m ı n a d a ii r 'A b d u ı 1 a.h B i r r i

E f e n d i in i n lay1ha s ı d ı r

Asker gene olmalıdır. Yazılacak asker onl on bır,ve on iki yaşından yiğirmi beş yaş~nadek olmaludur ve bun­

lar seferde bulunmuş ademler olmaz, belki şehir ve kasaba­

ya dahi girmemiş kura ahaıtsinden olmalu. tstanbulla bacid

bir mahalde beş bin askere vefa edecek bir mahal inşa olu­

nup etrafı mahfuz ve bt-gane kimesne dahilolmamak Uzre

nizam verilmelUdtir. İbtlda nef~rat-ı merkÜmeyı taraf taraf

1- aliyyeye Y: aliyye A.2- tez Y: ~ (sehv) A.3- ve Y: - A.

l- on Y: - A.

25

fermanlar ve muCtemed mübaşirler gönderüb karyelerden celb

U cemc ederler. TacaYyUş-eylemekdenaciz nice kimesneler

vardur ki, bir ekmek tedarUkiyçUn gice U gUnduz hıdrnet

eder. Niceler. dahi vardur ki, evladını besleyemeyüp2 bir

ekmek verecek adem arar. İstanbul ve tlskUdar'da dahi bu

makÜle kati çok bulunur. Ale'l-husus bi-kes eytam taşra­

larda kati çokdur. Bu makÜle neferat delikanlu şahbaz

yiğitler isticlab olunup evvelemirde sUnnet olmamışları

sUnnet ve taClim-i mesa'll-l diniyye etdirdUp, Prusya'dan

elli ve yahud yUz mikdar oficyal celb olundukda her biri­

nin hizmetinde onar adem verilse, bir senede tahsil .li

taClim edUp yUz oficyal Uç-dört bini taCıtm edebilUr.

İki-üç sene zarfında yi~irmi bin piyade ve beş bin süvari

mucallem (llb) asker cemc ;olmak3 me'müldUr.

B u d a h i A b d u Ila h B i r r i

E f e n d i 'n i n d i r

01 mikdar asker ibtida-yı emirde cemc olup birkaç

sergerde maCıyyetine tertib olundukdan sonra memallk-i

mahrusada her ne mahalde bir emr olur ise, derhal icrası

suhulet kesb eder.

2- besleyemeyUp Y: beslemeyemeyUp A.3- olmak Y: olunmak A.

26

B u d a h 1 n 1 zam -ı a s k e r e d a tL r

R e ti s Ü tL -K ü t tab A b d u Ila h

B 1 r r i E f e n d 1 tn i n d i r

Neferat-ı merkÜmenin tertibi aynıyle düşmenlerimi­

zin asker tertibi gibi olmalu, suret-i aharda asir olmak

gerekdir. zira tatife-i efrenc birkaç yüz seneden berU ve

katıl çok tecrübe ile bu sureti intihab etmişler. "Ehl-.f

İslamtın kefereye taklidi yakışmaz~ denUr ise, Devlet-i

aliyyetnin ibtldada Donanması olmayup efrenc tatifesine

taklid ile tanzim etdiği cümlenin maclumudur ve hala ter­

sanede istiemal olunan taCbirat u ıstılahat elimle frenk

taCbtratıdır. Bu sutal bunun ile defC olundukdan sonra,

Moskov Devleti terttb-i askeri ibtida2 Devlet-i aliyyetye

takıtd etmiş. lakin nizamında iCtina etmekle rabıtası ~

günden tetktd olunmuş, işbu vechile belki Uç sene zarfın­

da yiğlrmi beş bln mikdar asker taClim olunup cema olaca­

ğı işcar olundu. Lakin Devlet-i allyye lhtimam buyurup bu

hususa sarf-ı makdur eyledikleri halde avn-i Hakktla dört

beş sene zarfında matl~bdan ezyed asker cemc etdirilmesi

melhuzdur. 01 mikdar askerin tartk-ı taClimi beher hal

Prusya ve sa'ir devletlerden Ustad4 oficyaller (12a) ceı~

ne mUtevakkıf5 olup evvelemirde taClim olunacak neferatın

1- katı A: ~ (sehv) Y.

2- ibtida A{ - Y.3- gUn A: - Y.

4;- üstad Y: J \::.- (sehv) A.5- mUtevakkıi' Y: CJy.:. (sehv) A.

27

süret-l tedarUkl mUzakere lle mahzürdan saıtm olacak vec­

hile rabıta bulmağa muhtacdır. ztra hatıra gelen her bir

suretlerde mahzurları mUteCakıben tebadUr edegeldiğinden

mahzür add etdiğimiz nefsinde mahzür mudur, yohsa vehm

midir ve tartk-ı suhulet dediğimiz vakıchal midir, yohsa

fakat bir mUlahaza-i mUcerred midir ? mUzakere ile zahi­

re çıkar. Yohsa yalnız bir -iklademln mtitalaCaları böyle.

. biy6 emr-l cestmde l!l'l!kayyed _.olmamak gerek. Bina' en~aleyh

her mUlaha~a zikr.U~tacda.d olunmad ı. Asa,ki,r..:.l me.zkUreziin

suret~i taCltm U terbiyyeleri ve lUzumu olan fUnunun Ö~·­

dilmesi ve baczı sanayiC taCltmi ve say! U şita' karar u

hareketleri ve sefer ü hazarda mucameleleri, hasılı başka

bir kanunname olarak kaleme alınmak lazımdar. Keyfiyyet-i

tafstli kanun u kacide olarak birer risaleleri terttb

olunmak iktiza eder ve cUmle elbise ve eslihaları eski­

dikce taraf-ı mtrtden verilmek Uzre terttb olunup taCyt­

natları dahi7 kadr-ı kifayede yevmiyye sahthan terttb ve

zabitanı taCytnat sirkatine muhtac olmamak üzre ulüfele­

ri hallerine göre tanztm olunmak ve piyade neferata otuz

ve sUvartye elli akçe yevmiyye kitayet eder zann olunur

ve her yUz nefere on oltı mikdarı zabit iktiza eder~

Bu dahi kanunnamesinde beyana muhavveldlr. Kezalik

6- bir Y: - A.7- dahi A: - Y.8- eder Y:) J.!. (sehv) A.

28

te'dib ve tekrim ü tevkirleri kanundan olmalu ve külliy~

yetli mucallem topcu neferatından la-bUdd olma~la bu

dahi askerden macdud olduğundan başka yazılmadı.

A h v a i -i a s k e r i y y e y e d a 'ir

h ala K e t h U d a -y 1 S a d r -ı aıt

M u s t a f a (12b) R e Ş i d E f e n d iln i n

m u k a d d i m e s i d i r

Kavanin ü kavacid-i Devlet-i aliyye'nin mUrUr-ı

eyyam ile inhilal-pezir olup bu babda neş'et eden fesa­

dın izalesiyle tahsil-i esbab-ı kuvvet etmek muktezi

olduğundan ve kavacid-i atikanın iCadesi mlzac-ı asra

tatbik olunmakdan la-bUdd idü~nden bahisle _esas-ı

mevadd, iktiza edenler ile etrafıyle mUtaıaca ve leva­

yıh cerhlU taCdil U tenkih olunarak manzur-ı sadaret­

penahi buyuruldukdan sonra rikab-ı hUmayüna arz ve

kangısı istisvab olunur ise icrasına lbtidar olunmak

iktiza eder2 ve mUtedavil olan fesada nazaran mUcedde­

den kanun tertib ile Devlet-i aliyye3 nizam-ı cedide

muhta,cdır.

1- cerh Y: t~ (sehv) A.2- istisvab olunur ise icrasına ibtidar olunmak iktiza

eder A: - Y.3- Devlet-i aliyye Y: - A.

29

B u d a h i m u k a d d i m e n e v 'I n d e n

Mu s t a f a R e Ş i d.. E :t: $ n d i 'n i n

1 '" ı h a s ıL da y ı r

Devlet ıtlak olunan hey'et-i ",cPadişah-ımecmu a,

İslam Efendi'mizin zir-i idarelerinde fermanber kulları

olarak muhtelifU'r-ruteb, mUttefiku'l-kelime vUzera ve

ru'esa ve asakirin tecemmucundan ibaretdir. Faraza bir

devlet, mUttefeku'l-kelime on bin nüfusdan ibaret ise

ahali ve reCayadan muhtelifU'I-kelime yüz binJdahi ziya­

de nüfusa hükm eder. Her devletin ru'esa ve askerisl

ahali ve reCaycisından çok kerre noksan iken, kesret ü

vefret üzre olan ahaıi ve reCciyaya hUkm edüp emr ü neh­

yinl icra ve düvel-i ahar lle muharebe etmesi ancak itti­

fak-ı kelime ile hasıl olageldiği aşikardır. Devlet-i

OsmaniyYe dahi kendü asabiyyetiyle nice gaza vu cihad

edUp Selçukllerin asabiyyeti dahi zamm2 oldukda nice

futuhata mazhar olup bacdehu Devlet-i aliyyetye vUsCat

(13a) gelüp istiklcil snreti lazım geldikde ~sabiyyet3

makamına ka'im Ocakları tertib ve gitdikce tekstr ede­

rek hem~hudud olan düşmenIere galebe ile müddet-i kali­

lede bir devletin na'il olamadığı futuhat-ı celileye ve4

vUsCat ti ftishate na'il olmuşdur ve bu keyfiyyet Padişah-ı

1- lciyıhası A: - Y.2- zamm Y: munzam A.3- asabiyyet A: ~~ Y.4;; ve A: - Y.

30

rüy-ı zemin ve vüzera vu vUkela ve ru'esa vü guzat-ı

mücahidinin derUni saCy u gayretlerinden5 neş'et etdi­

ği zahirdir. Sultan Orhan Hazretleri'nin zamanlarında

Anadolu'dan vazife ile bir mikdar piyade derinti asker

tahrir olunup, aCmal U idareleri bir vechile mUmkin

olamadığından erbab-ı şura6 ve mazınne-i kiram ittifa­

kıyle devşirme oğlanına" karar verilUp nice bin tıfl,

nevcivan cemcve din-i İslamı ve fera'izi telkin ile

erbab-ı diyanetden asker peyda ve gaza8YÜ cihada kÜl

olarak istihdam olunup bu vechile gaza YÜ cihada revnak

verilmiş iken hasbe'l-iktiza yüz elli seneden beru terk

olunduğu meşhuddur.

M u k a d d i m e -i m e z k u r e n 1 n n i z a~

m ı n ada 'i r R e Ş i d E f e n d 1 'n i n

1 ayı h a s ı d ı r

Devlet-i aliyye'nin ft-mabacd bir düşmeni zuhur

etmeyecekI ise şimdiki halde elverir. Lakin dUşmen

zuhur etmemek bir vechile tecviz olunur mevaddan olma. ­

mağla, beherhal düşmene mukabele edecek bir kuvvet-i

cedide tahsili Devlet-i aliyye'ye farz mesabesinde oldu­

ğu müsellem-i cumhur olup inkara mecal yokdur ve asakiri

da'ire-i ltaCate idhaı,esas-ı nizamdandır. Akl-ı kasrı-

ma göre kuvvet tahsili dahi gitdikce (13b)

5- gayretlerinden A: gayretlerinde Y.6- şura Y: )y (sehv) A.7- oğlanına Y: o (sehv) A.8- ve gaza Y: _ A.

l- etmeyecek Y: etmeye (sehv) A.

tekessür

31

etmek üzre on beş bin piyade asker terttbinemuhtac olup

ve nevc-i cedtd~ 'asker tertibi ibtida-yı emirde bir um~~

istişaresinie3 tanztm-i bilad içüm bir mikdar askere muh­

tac alunduğundan başka, bizim askerlmiz Kasıma kadar dur­

mayup avdet eylediklerinde, düşmen dahi ortalı~ı hali bu­

lup dilediği mahallere4 hücum ile din-i İslamta rahne ede­

yor. Askerimizin avdetinde duracak muvazzaf sekban gibi

bir mikdar askere muhtac olunduğunu7 beyan birle, cümle

huzzar6 tesltm eyledikden sonra on beş bin yahud yi~irmi

bin "sekban" namıyle asker tertib II taClimine mübaşeret

olunur. : Kaldı ki her ne kadar asker terttbine mübaşere~

olunur ise tanzim-i bilad şayieasıyle olmak iktiza eder

ve bu terttb olunacak asker erbab-ı fesad ile mülakatA - c

etmemiş, on beş yaşında sıbyan makulesinden cem ve şehr

u kuradan bacid bir mahalda kışlak inşas~yle anda terbi­

ye II taCltm etdirilüp bu madde birak gecce h8sıl olur.

Eğer mevcüd olan askerden terbiye olunup tezce hasıl"

olmas4 irade' olunurT ise, mevcud olan asakirin da'i­

re-i itaCate idhali bir vechile tasavvur olunamayup bf­

na'en-aleyh bir mUtebassır adem Avrupa'ya gönderilUp as-

t A - A A 8 ~ker hus\.lsunun dakayık-ı umuruna vak:ıı.f' olmağa muhtl:icdır.

2- cedid A: cedtde Y.3- istişaresinde Y: tJ~ D)~ (sehv) A.4- mahallere Y: mahalle A.5- olunduğunu A: olduğunu Y.6- huzzar Y: J~ (sehv) A.7- olunur Y: ,)~,I '' (sehv) A.8- vakıf olmağa Y: tVJ,1, (sehv) A.

32

Faraza, anlar kuradan asker yazmak murad eylediklerinde.

her karyenin sehmine isabet edeni taleb edUp, karye aha­

lisi dahi kendUlerinin zabtına (14a) kadir olamadıkları

kimesneleri verirler. OL kimesneler dahi "sQltat" oldukda

bir rabıta tahtına dahil olıyorlO ki, kendU nefsine ita­

Catden gayrı bulamıyor. Bu itaCat ne vechile oluyor,

tahkıkına muhtaedıt. Ala-külli't-t~kdiringerek sıbyandan

ve gerek tuvanadan cedid asker tertib ve top ve humbara

andahtı ve tUfeng endazlık ve meteris 'taCbiyyesi va tabye

inşası ve sa'ir sanayi~l narbiyye taClim olundukda, her

devletin kuvveti memallk ile hasıl olduğundan evvelemirde

bu askerin kuvvetiyle Rumeli memaliki mUceddeden feth u

tanzim olunup fukara-yı MUslimin ve ıbad-ı Rabbi'l-caıe­

min zaleme ve eşkıya yedinden tahsil birlelI emr U nehy

kema-hUve hakkuhu memalik U vilayetlerde cari Q~dukda aha­

Li va reCayaya kuvvet gelUp irad-ı.cedtd tabiCatiyle hasıl

Qldukda 01 İrad ile yine asker tahririnemübaşeret olunur.

?anzim~l bil&d mUyesser oldukda~umür-ı mUhimmenin rti'yeti

suhulet kesb' edece~i bi~iştibahdır.

10- ..J~'l Y: ~~,ı A.

11- birle Y: ıJ'"r: (sehv) A.

33

B u d a h i ter t i b -i a s k e r e d ~ ~i r

M u s t a faR e Ş i d E f e n d i 'n i n d i r

fertlb olunacak işbu asakir-i cedlde iCmaline ve

memalikin tanzImine şimdilik dört yüz mikdarı rtl'esanın

lüzumu olmağla, ol mikdar kimesne akl-ı selım ashabından

olarak intihab ve kavanln-i askeriyye ve umur-ı harbiyye

ve tanztmat-ı mülkiyyel taCılm2 olunarak herkesin müste­

cidd olduğu hıdmetde istihdam olunup hal ü şanlarına göre

mikdar-ı kifaye vazIfe taCyın ~lunmak iktiza eder. Bu

mikdar rtl'esa ve on beş yiğirmi bin asker ile vafirce

mema1ik nizam-ı hale idhal lle trad-ı cedtd (14b) hasıl

oldukca rulesa ve askeri3 teksır etmek lktiza eder.

B u d a h i K e t h ü d a -y ı s a d r -ı aıı

R e Ş t d E r e n d i in i n d i r

Hasıl-ı kelam derc-ı mezalim ve refc-ı israfat ve ahaııyi

da'ire-i itaCate idhal ve tenflz-l evimlr ve1 ahkam husus­

larında mutiC u münkad olarak bir mikdar asker terttbine

muhtac olup bu suretde akl-ı kasrıma göre zikri mUrUr

eden mutl CYÜ mucallem asker cümle nizamdan ehemm ü akdem

görünür. Himem-i şahane ve işbu asker-i mezkür ile bilad

1- mülkiyye Y: ~A.2- taCllm A: - Y.3- askeri Y: asakir A.

1- ve A: - Y.

34

u ibad2 muntazam oldukda, düşmenIerin hala vakıc olan

şerr u mazarratları tenezzül eyleyeceği ve gah (u) bt-gah

trad eyledikleri tekıtfleri gUn be-gUn za'il olup Devlet~'

aliyye'nin memalikinde3 eyledikleri menatiClerine nOksin

terettüb4 eyleyecaği ve Devlet-i aliyye'ye kuvvet hasıl

oldukda düşmenIerine muharebesiz iradesini tenftz edeceği

bt-iştibah olmağla Hakk muvaffak eyleye, amin.

A s k e r m a d d e s i n e d a ti r hal aM u h a s e b' e -1 e v·v el' E 1 :-h a c ! b r a h i m

E f e n d',i·tn in" 1 a ~ ~ h a' e ı d ı r

Devlet-i aliyyetye müceddeden asker tedarliki haza­

tin-i külliyyeye menüt olmağla taşralarda vUzera-yı ıza ­

mın mansıblarda istimrar ile takviye-i hallerine bakılup

ıkdar olunduklarında kapuları halkının tahammüllerine

göre tekstri ledetl-hace mtrilü ve zt-kttdret asakirinden

ziyade işe yarayacağı melhuz ise dahi müceddeden asker

tedartikinde hatıra gelen tedabtrdan biri, mesela, Devlet-i

aliyye tarafından ve Ocaklardan mübaşirler taCytniyle

taşralarda dirlik (15$) iddieasında olanlar semt semtl

defter2 olunup isimleri ve şöhretleri ve yerleri ve3

yurtları tasrihiyle yazılup bu vechile tahrir II defter

2- ibad A: +ve Y.3- memalikinden Y: memalikinde A.4- terettüb Y: tertib A.

l- semt Y: - A.2- defter Y: ?' (sehv) A.3- yerleri ve A: - Y.

35

olunan askeri ztimresini efrad-ı raCıyyetden imtiyaz ile

ber-muceb-i defter her sanca~ın askeri münavebe ile vali­

si maCıyyetinde taCıim-i harb etmek ve yahud semt semtA A A i CAmünavebe vechile Asitane- sa adet~e celb ile kışlalarına

verilUp civar-ı Asitanelde bir mUnasib mahalde ta~lim

etdirilmek ve şeralit U nizam ve rabıtasına bakılmak

e~erçi tasavvur u tahayyUl olunur, ancak evvelemirde Ocak­

luya ve askeri ta'ifesine bacis-i ra~bet U hahiş olacak

nice mukaddemat ile tedabir-i hakimaneye tevekkuf eder.

B'u d a h i tan z i m -i a s k e r e d a ii r

E i -h a c ! ~ r a h i m E f e n d i 'n i n d i rI

Yeniçeri Ocağı'nın hali macıumdur. Bunun nizarnı ted­

rici hakimane tedbire tevakkuf eder. Bu kadar vakitden

beril temekkün etmiş bunca fesadı defCaten defc mUteCassil

olma~la bu Oca~a dahi evvelemirde bir sadık u mUstakım

Ağa bi "l-intihSb nasb olunup, Oca~ının halini ve nizamın1

mUlahaza ile icraya saCy eylemek Uzre mansıbında müstemirr

olmak ve Oca~ının3 nizamıri1 kendUden matlub etmek ile ted­

ric! nizama girmesi mUlahaza olunur.

1- efendinindir Y: +(kırmızı kalemle) Yeniçeri talifesinetaşra memleketlerde i Ctlbar olunmak ve an-asıl memnucolan tekalif kengUlerden alınmamak ve gcaklarının/Ocak­ların kanun u ka ıde-i kadimelerine ri ayet olunmak halaTersane Emini Osman Efendi'nin layıhasında mezkUrdur.Ocak nizamı, vakt-i asayişde ricalinden matlub olunmakledell-hace kifayet mikdarı asker savb-ı melmuretde mev­cud bulunup hin-i mUdafa ada ızhar-ı sebatı mUcibdir,deyU Enver! EfendiInin layıhasında masturdur. A. (Bumetin Y' de sayfa kenarında kırmJ.zı kalemle mukayyetdir)•.

2- müteCassir Y: ~ (sehv) A.3- ocağının A: ocağın Y.

36

A h v a 1 -1 a 8 k e r e d a 'I r 8 a b ı k a

R i k a b K e t h li d a s ıRa 8 i h

E f e n d 1 tn i n lay ı h a s ı d ı r

Devlet-i aliyye'nin müretteb asakiri Piyade ve

Süvari Ocaklar olup asakir-l markÜmenin mukabele-i dUş­

mende adem-i sebatları nizam u kanun-ı kadimlerine fesad

u halel tetarruk eyledi~inden (15b) başka kefere devlet­

leri funun-ı harbiyyede envac-ı gÜne sanaylC-ı ~teşbazi

icad etmeleriyle Devlet-i aliyye'nln kadim olup asl-1

vazclarına halel gelmiş tertibat-ı muharebesiyle muka­

bele·· düşvar ve edevat 11. esbablı harbiyyede Devlet-i

aliyye'nin düşmene mukabele-l bi'l-mis1 halatı mefkÜd

olup beherhAl Devlet-i aliyye dahi düşmen-i dinin tehiy­

ye eylediği envac-ı sanayiC-i harbiyyeye da'ir2 eşyayı

tedarUk birle ale 'd-devam taClim-i funun-ı harbiyye ile

asakiri işgaı3 ve iktisab-ı maharet etdirmeğe sarf-ı

himmet etmek akdem-l mehamdan olmağla lede'l-müzakere

ittifak-ı aahab-ara ile gerek piyade ve gerek aUvart4

tertib ve tant-ı rabıtaya tdhal olundukdan sonra fUnun-ı

harbiyyede düvel-i efrenciyyenin tertib ü tedvin eyledik-

leri5 kitabIari tedarük II terceme etd1rilllp havi'oldu-

1­

2­

3­4­5-

esbab Y: ~L.- (sehv) A.. .da'ir Y: - A.asakiri işgal Y: asakir iştigal A.süvarİ Y: Ü)J~ (sehv) A.eyledikleri A: ~~~J Y.

37

ğu sanayic_i ateşbaziyi bi-temamiha ve belki dahi ziyade

tedarük U tehiyye ve sUver-i iCmal' asakir- edevatı

istihsal birle bizim askerimize6 taCıtm etdirmek ve

vakt-i hazarda askerimize bedeviyyet halatını kesb içUn

mUceddeden tertib olunacak senede bir defca bir kaıcadan

c A Abir kal aya nakl etdirilmek ve gerek Asitane'de ve serhad-

datda ve gerek vUzera ve mtr-l miran yanlarında mUretteb

II mucallem asakir da'ima mevcud bulunmak ve dost olan

efrenc devletlerinden fUnun-ı harbiyyede mahir üstadlarA

celb U tedarUkiyle Asitane'de sunuf-ı askeriyyeye tertib-i

sufüf ve top ve humbara ve tUfeng taClim etdirilmek ve'l­

hasıl ittifak-ara-yı hayr- (16a) -hahan-ı saltanat üzre

karar verilecek suret-i rabıta Uzre bundan sonra Ocakla ­

rın ashab-ı dirayet ve zu'1-cukÜ1 zabitan~ macr!fetleri~­

le Ocaklarının kanUn-ı kadimlerine mUğayir olan halatı

yine kendU macrifet ve re'yleriyle muhavve17 tl izale

etdirerek ve baczı kanun-ı kadimlerinden olup bu zamanın

ahkamına muvaffxk olan8 keyfiyyatlarını teşytd ederek ve

baczı nizamlar ki, vazcı vaktinde hUkm-i zaman~ mukteza­

sıyle iken tebeddUlat-ı aCsar hasebiyle şimdiki mtzac~~

vakte göre. mUceddeden nizam-ı ahara muhtac olmuşdur.

6- askerimize A: askerimiz +ve Y.7- muhavvel A: mahv Y.8- olan A: - Y.

38

Anın dahi fesadını kendUlere ikraru iCtiraf ve suret-i

haseneye ifrağına yine kendUlerine hahiş U taleb suretle­

rini izhar etdirerek9 tabica~ı zamana ve iktiza-yı vakte

göre mUceddeden kanun u nizam vazc olunmak ile baczı Oca­

ğınll umur-ı meştası12 defCaten ve baczısının refte refte

vakti geldikde tanzim olunarak Devlet-i aliyye'nin piyade

ve sUvari mUretteb asaKirinintevfir'ü·tekstrl.esbabını

istihsal, lazıme-l zimmet-i himmet olduğu mUstağni-i

ani~l-beyan .olup, lakin bu misillU Ocakla~ nizamı husu­

su yine kendli içlerinden tedartik ve tecribe olunarak

emin U muCtemed ve sadık zevatın re'y U macrifetlerlyle

tanzim olunmağa muhtacdır.

B u d a h i n i zam -ı a s k e r el d a 'i r

R a s i h E f e n d i 'n i n d i r

Vüzera-yı ızam hazeratı dahi oldukları mansıbda

asakir tertib ve iCmal eylemek ve lede'l-iktiza bir mahal­

le me'mur olduklarında mutiC u mUnkad ve ism U mahalleri

maclum u muCayyen Uç-beş bin (16b) nefer tedartik U is-tis­

hab ve meirnur olduğu mahalle beraber getUrtip hıdemat-ı

lazımede istihdam eylemek suretleri ittifak-ara-yı asha~ı

vukUrla rabıtabend olmak me'muldtir.

9- etdirerek A: ederek Y.10- tabtCat Y} ~•.:.:l- (sehv) A.

11- ocağın Y: ocağının A.12- meştası A: şitası Y.

1- askere Y: asakire A.2- ashab A: - Y.

39

A s k e r k e y f i Y Y e t i n e d a 'ir

m e v ali -i ı zam d a n Sal i h -

z a d e Haz r e tl e r i 'n i n

1 ayı h a s ı d ı r

Yeniçeri Ortaları sUkkanından merhum Sultan SUley­

man Han Hazretleri'nin taCytn buyurup el-yevm tamamen

ihrac ve adem-i isti~aya mebni eyadi-i mütecasirin ile

telef olan taCyinaJLı kadimeyi ne~erat-ı atiyyfttz-zikrin

havayic-i asliyyesine tahsis ve bacde't-te'emmUl mebde-l

emirde tahammülü mikdarı mUceddeden neferat taCYİn buyu­

rulup vukuC-yafte olan mahlulatdan ulufe-i muCayyene

ihsan ve peyder-pey mahlulat-ı vakıcadan yevmen fe-yevmen

eşhas-ı neferat ve taCyin u uıüfe tezayüd bulacağı zahtr­

dir. Lakin2 bu serrişte ile esfar-ı sabıkada bezl-i can

u beden edUp uğÜr-ı din U devletde sarf-ı tab u tüvan ve

yahud unfuvan-ı 5mrUnde3 hıdmet-i Ocakda ciğerin pUryan

edUp kanun üzre refte refte ihraz~ı rütbe ederek tahsil-i

nemek ü nan etmiş emekdaranın yevmiyyelerine taCarruzdan

mübaCadet vacibe-i zimmet-macdelet olup, bu emrin husulü

ancak mahlülat ile zımn-ı irtikabda olan zayiCatı mülaha­

zaya maksür idiğ1n e~m~·-·yı.temşiyetdeYeniçeri A~ası bu'lu"

nana tefhim~i ekid etmek lazıme~i haldendir. Sa'ir Ocaklar

l- taCyinat Y: tacayyUnat A.2- lakin A: - Y.3- ömrUnde Y: ömründen A.4- ihraz A: + ve Y.

ft./J,ı (sehv) A.

40

hususunda bu vechile iltizam ile resm ü kanunlarını icra

mirCat-ı kargah-ı imkanda suretnümadır. Lakin Tophane

(17a) Ocağına tertibi irade olunan neferat-ı cedidenin

haftada iki gUn taClim-i tOP~endazi etmeleri iltizam olu-

nup, reside-i derece-i maharet olanlar dahi terakki ve

ataya ile mümtaz olunmak ve bacd-ezin işbu tertib ile ta­

cayyün eden Yeniçeri ve Topcu neferatı, Asitane'de mlk-

dar-ı kifaye iskan ve macadası ulufe ü taCyinat ile

baczan hudud (u) sınurlarda ve baczan eyaletler maCiyye­

tine taCyin olunup valiler5 dahi taht-ı eyaletinde vakıc

kaza u6 elviyede7 istihdam ve bir kazada beş seneden zi­

yade tevakkufa ruhsat olunmayup tebdil-i mekan etdirerek

bi'l-münavebe Asitane'de kışlak sükkanıyle mübadele olun­

mak üzre vücud~pezir-i intizam olundukda8 tertib-i asker­

den garaz-ı asli olan meleke-i idman-ı seferberi fa'ide­

sinin husuliyle hin-i iktizada hazır u amade olup mucal­

lem ve mukabele-i aCdada sabit~kadem olmaları melhuz ve

nicefeva'ldi mUstelzimdir.

5- olunup valiler Y:6- ve Y: - A.7- elvlyede A: OJ C'!.,dl (sehv) Y.8- olundukda Y: oldukda A.

41

A h v a 1 -i a s k e r e d a ii r m e v a 1 t-i

ı zam d a n V e 1 i E f e n d i z a d e

Haz ret 1 e r i in i n 1 ayı h a s ı d ı r

Devlet-i aliyyelnin mukaddem! her seferde asa­

kir-i kaıtle ile galib-i mutlak olarakl düşmen-i dtni

kahr u tedmir ve nice memaliki feth tl teshir edegeldiği

zahirdir. Bacdehu kuvve~-i Devlet-i aliyye mütezayid

oldukca emirber asker3 olduğunun4 sebebine imcan olunsa

kavanin-i kadİmeye adem-i rağbet olup fitl-asıl sergarde

olan zabitler aShab-ı sadakatden olduklarından kavanin-i

(l?b) kadimeye riCayet edere~ zir~destlerinde olan nefe­

ratın terbiyye5 ve zabitlerine ihtimamlarından naşi ne­

ferat zabitlerine kemer§beste-i itaCat olmağla Devlet-i

aliyyelye hin-i iktizada vech-i layıkı üzre hidmet ede­

gelmişler iken, el-haletü hazihi serkarde olanların li­

yakat ve istiCdatlarına nazar olunmayup mücerred baczı

esbab zımnında istihdam olunduklarından, neferatın nazar­

larında muhakkar olup nüfuzları olmamağla zabt u rabta

adem-i kuvvetlerinden? naşi askeri talifesinin kimi mu­

kabele~i düşmende ticaretle meşgUl ve kimi ehl-i İslamın

malını yağma arzusuyle macaz-Allahtl Tecala heztmete

1- olarak Y: ~.J.,ı,f A.2- kuvvet Y: - A.3- asker Y: u-k (sehv) A.4- olduğunun Y: aldığının A.5- terbiyye Y: ~.;; (sehv) A.6- kemer Y: üJ.J(sehv) A.?- kuvvetlerinden Y: kudretlerinden A.

42

muntazır bir ala~perişan ta'ife olduklarından, hin-i

muharebede zabt usebatları mümkin olamayacağı bedihidir.

Evvela zabitan ile neferat dikkat ile taht-ı rabıtaya

idhal olundukdan sonra vakt-ı hazarda imkanı mertebe

istiCmal-i esliha ve tertib-i sufuf hususları taClim ulu­

nup hin-i iktizada mucallem bulunmaları vacibat-ı umur ­

dandır.

A s k e r a h v ali n 1 rn II b e y y i nAl i

R a 'i k E f e n d i 'n i n 1 ayı h a s d ı r

Devlet-i aliyye'nin sefer ü hazarda muCtemedUn-bih

olan askeri Ocaklarından ibaret olmağla bunların nizarnı

hayr-hahan ve muCteber ve akıbet-endiş kimesneler nasbıy­

le mütebassırane hareket ve ittifak-ara ile bi'l-müzakere

tedrici tedabir-i nafiCaya muhtac olup defCaten ıslahı mU y

yesser olamadı~ı ve her ne kadar fikr-i dakik ve re'y-i

rezin ile saCyolunsa sinin-i vefireden beru tabiCat-ı

saniye olmuş (lSa) fesadın müddet-i kaıilede ıslahı mu­

halolup zamana ihtiyacı bi-reybdir ve miri kazalardanI

mUretteb asker tefrikave perişanı sebeb-i nehb U garetden

gayrı bir fa'ideyi mUntic olmayup rniri ve kura vu kasabata

hasaretleri bi'd-defeCat rneşhuddur.

8- mukabele A: - Y.9- alay Y: ay (sehv) A.

1- kazalardan Y: o..ı)WJ (sehv) A.

43

N i z am -ı a s k e r e d a ii r M a b e y n ci

M u s t a fat f fet B e y-E f e n d i tn i n

m u k a d d i m e s i d i r

Tavs'if-i efrenciyye'nin tahstl-i sanayiC-i ateşba­

zi ile tefennününden ve mukabele-i bi'l-misil içUn her

Ocakdan rabıtalul asker tertibi iktiza edenler ile bi'l­

ittifak müzakere olunmasına mUssraCat lazım idiğinden ve

asakir-i mürettebe zabitanının efrenc2 misillU 9nbaşıya

varınca tertib U teksir ve vakt-ı seferde te'dtb ve ten ­

k!l'(U)terhis olunması lazımeden idUğünden bahsile layıh-ı

hatırı olan halat zirde beyan olundu.

B u d a h i M u k a d d i m e n e v ci n d e n

M a. b e y n c i M u s t a f a B e y-E f e n d i i

n i n d i r

Nemçe ve Moskovlu'nun beş-altı yüz bin mucallem U

mUretteb askerleri oldu~ maclum olmağla, Devlet-i aliyye

dahi hiç olmaz tse askerini yüz bine iblağ etmek vacibe ­

dendir. Bunların masarifleri efrenc terttbatına tatbikI

olunmadığı takdirce, Devlet-i aliyye'nin tradatının sülü­

sanı yalnız cUnud-i mürettebeye kafi olacağı mevhum olm~­

la aCmal-i efkara muhtacdır. Zira mahiyye-i ulufeleri ve

taCyinat u kisve ve2 eslihaları ve masarif-i levazım-ı

1- rabıtalu Y: ~,..lız;t~ (sehv) A.2- efrenc Y: ijı (eehv) A.

l- tatbik Y: ~ (eehv) A.

2- ve Y: - A.

44

taCltm ü taCallümleri ve nice nice tertibatı masarıfın­

dan gayrı3 Devlet-i aliyye'nin edevat4..ı harbiyyesi Na­

sara edevatına mümaseleti lazım geldiğine (18b) nazaran

mecmucu sağ u salim ve kavi yapıldığı suretde miri fi'atı

pesmande olacağı müstağni2i ani'l-beyandır. Ta'ife-i ef­

renc, levazım-ı harbiyye ve esliha-i seferiyyelerinde.

masarifden kaçmıyarak her ne mertebe ihtimam6 eylerler ise

dahi askerisinin taCyinat u telebbUsat ve levazım-ı sa'i­

relerinde kemal-i dikkat ile ihtisar ederler. Ocaklunun

amiziş ü muhaletası derkar' olarak Tulumbacı ve SUrCatci

misillü kendülerinden cUz,7 olmak suretiyle her Ocakdan

ve Odalardan bekar u bi-kar ve kesb ve ceste ceste yüzer­

ikişer yüzer genc taleb ve bidayetinde kışlalarında ika­

met ve Ocaklarının senevi çırağlıkları kanun üzre zabi ­

tandan maCadaya tekacüd-i esamt ve terakki verilmeyUp ve

ihbariyyeleri Uzerine zamime ile mahlulata dikkat ve ref­

te refte bi't-te'enni ferde gadr olmayarak cebr ve noksSn

tartkı ile bunlar ifkad ve anlar tcad olunmakdan gayrı8

idare mUmkin olmayup sefer tl hazarda ısda~maniCatU'I­

cemc hatırası ber-tarafdır.

3- gayrı Y: - A.

4- edevat Y: .::..,.,1 (sehv) A.5- olacağı mustağni Y: CJ"': -.A3'4,J,I (sehv) A.

6- ihtimam A: - Y.7- cüz' Y: ,~ A.8- gayrı Y: - A.9- ısdar Y: J1RI (sehv) A.

45

B u d a h i n i zam -ıa s k e r e d a 'i r

Ma b e y n c i M·u s t a f a B e y-E f e n d it

n i n d i r

VUzera4yı ızam hazeratı ve mtr-i mtran-ı kiram, me­

nasıbda mUstakar olarak Bağdad ve Mısır ve Şam ve tsken­

deriyye ve şimdiki halde Yanya mUstesna olarak her biri ­

nin mansibına göre birkaçar yüz ve biner, mesela, Rumeli

Vaıtsini bin, Bosna ve Anadolu ve Erzurum Vaıtlerine be­

şer yUz, Rumeli ve Anadolu'da vakıc mecmuc eyalat u elvi­

ye vaıt ve mutasarrıflarına ve çaparzade ve Kara Osman­

zade~ye ve Eflak ve Boğdan Voyvodolarına hallerince iha­

le olunup (19a) mecmucı kesb-i tefennUn ve on-on beş bi­

ne ibıağından sonra yine Yeniçeri ve sa'ir Ocaklar2 namıy­

le birden mUmkin olmaz ise mUteCakiben Asitane'ye idhil

ve ocaklar3 kışlaklarına iskan olunmak hatıra gelUr.

A s k e r a h v ali n e d a ti r hal aB e y i i k c i -i D 1 van -ı H II m a y ü n

S u n Ct E fe n d i tn i n 1 ayı h a s ı d ır

Esfar-ı sabıkada~ hususa bu seferde asakir-i me'­

mure her ne kadar ikdam u tehdtd olunsalar NevrUztda ge­

lUp erişmeyUp ve gelenler dahi rUz-ı Kasım'a kadar meks U

l- ve Kara Osmanzade Y: - A.

2- Ocaklar Y: Ocaklu A.3- Ocaklar Y: ~JJ)I (sehv)

1- sabıkada Y: sa.bıkadır A.

46

karar etmeylip bir tarafdan gelüp ve bir tarafdan gidegel­

dikleri cümlenin macIUmudur. Düşmen ise vasat-ı sayfda

icra edemedi~i2 meıcanetleri bahar evaiilinde ve bacdehü

eyyam-ı şita takarrubunda ve mevsim-i şitada icraya icti­

sar ve bu iki vakt-ı haliyyede memalik-i İslamiyye'ye3

hticum u istila edegeldiği zahir tl aşikardır. Bina'en­

aleyh Devlet-i aliyyedahi asakirini iki sınıfa taksim

edUp, bir sınıfı sayfiyye ve bir sınıfı şita'iyye olarak

tertib ile sayf asakiri vaktiyle yerlerinden hurı1c ve

savb-ı me'murlarına rUz-ı Hızır'da vürüd ve iSbat-ı vticud

ile altı ay kıyam ve rUz-ı K~sım'da iCade ve yerlerine

şita4 askeri ~ezalik Taktiyle hurüc-verüz-ı Kasım'daS

avdet etdirilmek ve bu tertib tlzre her sınıf asakir al­

tışar ay bekleyUp vakt-ı muCayyenlerinde avdet edecekleri­

ni bildiklerinde cümlesi vaktiyle gelUp, vaktiyle gitmele­

rine ba'is bir halet olur. B u iki sınıf asakirin meşta

askeri6 umumen Rumeli'nin ve Silistre'nin eyaletlüleri

(19b) ve Ocaklu Yeniçeri Serdar ve Serdengecdi bayrakları

olup, sayf asakiri dahi Anadolu'da ka'in eyaletler halkı

ve Ocaklu7 Yeniçeri Serdar ve Serdengeedi ve safir Ocak-

lar dahi bunlara kıyasen tertib ye sayfen ve şitaten bU

2- edemediği= J(J.A o.>t.' Y: ~~..>:.1 A.3- İslamiyye'ye Y: İslamiyye A.4- şita Y: meşta A.5- Kasımıda A: H~zır'da Y.6- askeri Y: asakiri A.7- Ocaklu Y: Ocaklar A.

47

mUretteb U muvazzaf asakir sefere tertib ve Anadolu ve

Rumeli'nin sa'ir mliteCayyinanı erbab-ı harb U darbı

ile vUzera ve mir-i miran ve sa'irleri dahi hadd li mik­

dar taCyinle kapularını tanzim ve bu tertib Uzre ordu-yı

hümayüna ve sa'ir iktiza eden mahallere ve asakir-i me'­

murenin ihracIarına iktizası üzre me'murkılınsalarba­

cavn- i Bari beher altışar ayda dinc asakir tevarUd edlip

düşmen, memalik-i İslamiyye ve serhaddatı haıi bulamayup

kesr-i Unuf-ı nahvet ve istidraclarına badi bir halet-i

mer~beden olur zann olunur.

Ter t i b -i a s k e r hususuna

d a ti r H a k k ı B e y-E f e n d il'n i n

lay ı h a s ~ d ı r

Hin-i iktizada ucaleten tertib ve savb-ı me'murla­

rına tesyir olunacak asakirin2 vUru.duna kadar Tuna'nın

karşu tarafları askerden haıi kalmağla şimdiYedek Dev ­

let-i aliyye'nin işine yaramayan Anadolu'da ka'inaşa'ir­

den şecaCat ile macrıif olanlardan mUnasibi hin-i ihtiyac­

da karşu taraflarda istihdam3 içün Tuna'ya semt ü civar

olan Dobruca'ya mı iskan irade olunur, yohsa Bucak mı mü­

nasib görülUr, ne vechile mlistahsen görüıur4 1se 01 semt­

lerde bir mikdar asker bulunmak maslahata evfak olmak zannolunur.

1- efendi A: - Y.2- asakirin A: asakir Y.3- istihdam Y: f'~ (seınv) A.4- görülür Y: görUlü A.

48

Bu dahi askere da'ir Hakkı

B e y-E f e n d i 'n i n d i r

(20a) Başsız ve buğsuz Rumeli'de perişan olmuş ta­

'ife-i Tatarın Uzerlerine bir baş taCyinle bir mahalde is­

kanları refte reftel tekessUri mucib ve lede'l-iktiza işe

yararnalarını müstevcib olmak hatıra gelUr.

B u d a lı i a 8 k ert a n z İ m i n e d a 'i r

H a k k ı B e y-E f e n d i 'n i n d i r

Sefer u hazarda işe yarayacak yüzera dahi mutasar ­

rıf oldukları eyalat u elviyenin nemalarına göre kapuları­

nı tertib ve da'ima taCltm U taCallUm ile imrar-ı vakt

ederek rabıta-i nizamlarına nezaret etmek beher yüz nefe­

re birer imam taCytnle taClim!i dtn ve eda-yı salat etdir­

mek ve aaakir-i mUrettebenin me'kUlat u melbuaatları eya­

letden bila veled malılul olan timar u zeCamet fatizinden

ve bir mikdarı karyelerden ve bir mikdarı manaıb nemasın­

dan idare ve bir mikdarı canib-i mİrtden iCtaolınmak ve

01 terttbin top ve mühimmatı neferatıyle macan valisi

indinde müheyya olmak, sefer U hazarda bir metmuriyyet

zuhurunda derhal hareketlerini mucibdir ve Rumeli ve Si­

listre Eyaletlerini2 ziyade ihtimam olmak ve Mora ve

1- refte Y: - A.

1- taCltm Y: - A.2- eyaletlerini Y: ~ W~, (sehv) A.

49

Bosna ve Anadolu Eyaletlerine ol kacide üzre üçer bin ter­

tib ve macada eyaletlere biner tertib ve cümlesinin top

ve mühimmatı neferatıyle yanlarında bulunmak münasib zann

olunur.

B u d a h i a s k e r m a d d e s i n e d a 'i r

H a k k ı B e y-E f e n d i 'n i n d i r

Deliorman ve havalilerinde olan eşkıya ve selatin

kUlliyyen menc olundukdan sonra kura söz sahibIeri kefa­

letiyle asker tertib (20b) ve masarif-i lazımeleri Ef­

lak ve Boğdan memleketlerinden ve dahilolduğu eyaletin

mahlul zecamet ü timarından tanzim ve taCıtm II taCallUm

etmek ve bunlara Silistre Valisi nezaret etmek üzre ter­

tib olunduğu suretde lede'l-iktiza Silistre Valisi tertib­

gerdesi olan asakir ve kapu halkı ve Dobruca ve Bucak'da

iskan olınacak aşatir ve top ve mUhimmatı istishab ile

ucaleten kalkup Boğdan1 a azimet birle muhafaza-i memleke­

te kıyam etmek maddesi husule gelür.

Yen i ç e r i y e v m i y Y e s i n i z a. m .1.­

n ada 'i r h ala ç a v u Ş b a Ş ı

M e h m e d R a ş i d E f e n d 1 'n i n d 1 r

"Yeniçeri Oca~ının yevmiyyelerinin fesadı," kavl1 ­

nin eababı çok. EzcUmle Yeniçeri A~ası'nın hin-i nasbında

hafi ve celi küll! ca'ize ve ubüdiyyet alunurI ki, sırf

l- alunur A: olunur Y.

50

rUşvetdir. Anlar dahi Kul KethUdası ve Samsuncu ve Zağar­

cı ve Turnacı ve Orta Çorbacılarını ve serhaddat Yeniçeri

Zabitlerlni tecdtd ile htn-i nasblarında küılt rüşvet al­

ma~a mecbur olup anlar dahi macdunlarını tecrime ve kış­

la müteveııtleri ve ihtiyarları verdikleri cerayim ve

rüşveti çıkarmak ve me'kellerinden devr olmamak içün mah­

lulat ketmine mecbur olurlar. Bunlar emsali fesadlarının

nihayeti olmama~la tafstli ka~ıdlara sığmaz. Bunun nlza­

mı yaCnt mevacibin tanztmi vacibedendir. Lakin hakimane

teşebbUs olunmaludur ki, söz esafile dUşüp fesad tekevvUn

eylemeye. Evveıa Ocakda kadtm ve nUfuz u iCtibarı (2la)

derkar ve Devlet-i aliyye rızacuylu~nda ikdam u sad~kati

bedidar mlicerrebü'l-etvar biri intihab, ceva'iz li ava'id

ve hediyye namıyle bir akçe ve bir habbe alınmayarak Ye­

niçeri A~ası nasb ve anın macrifetiyle refte refte bila

ceva'iz li ava'id, Ocak A~aları ve zabitanı emsallerine

nisbet ile sadakatkarandan olarak intihab u nasb ve vesa­

ya-yı lazıme tavsıye ve telkin olundukdan sonra, biraz

eyyam mUrUrunda, ŞevketlU Efendimiz Hazretleri hakimane

Enderdn-ı hlimayUnı taharri ve Yeniçeri Oca~ından esami­

ye mutasarrıf olanları tahkık ve ashabını irza birle ye­

dinden senedIerini ahz ve bir destmale vazc ve bir rikab

gUnü ve yahud Sadraczam Hazretleri li-maslahatin tebdilen

vardı~ı gün, "Bunlar EnderUn'da imiş. Yeniçeri esamiai

51

EnderUn Ağalarında durmanın ne münasebeti var? BunlarL

Ocağa ver, haztnemande olmayup nefer esamtsi olsun," deyU

Sadraczam Hazretlerilne tesltm edUp, Sadraczam Hazretleri

dahi defCaten Ocağa göndermeyUp ve ferman dahi yazmayup

çahar-ı şenbe günU yahüd cumca gUnü Yeniçeri Ağası huzur­

larına geldikde, esna-yı sohbetde, "Geçen gUn huzur-ı hU­

mayüna rUhaude olmuşidim. Şevketlli Efendimiz şu esamileri

verdi, EnderUn Ağalarında imiş. Ocak esamisinin Ağalarda

mtinasebeti olmamağla Ocağa verilstin. Lakin haztnemande

olmayup Eşk!nci nefer esamisi olsun ve verilen ce~g erba­

bı tüvana yiğitlerden olsun,deyü emr-i hümayün buyurdı­

lar, deyüp Yeniçeri Ağası'na şöylece teslim eyledikden

sonra, Sadraczam (2lb) Hazretleri dahi kendU da'iresini

usul ile2 taharri ve 1eniçeri esamesi olanları tahkık ve

ashabı ırzasıyla senedIerini ahz ve bir iki hafta murU­

runda Yeniçeri Ağası geldikde, "Ağa Hazretleri, geçenler­

de ŞevketlU Efendimiz da'ire-i hUmayünda olan ocak esami­

lerini Eşkinci nefer esamia! tanzim olunmak üzre verdi ­

ler. Biz de size teslim etdik, sizin dalirenizde dahi

vardır, deyU bizi ihtar3 lazım idi, niçUn etmediniz?

Benim sonradan hatırıma geldi. Şevketlü Efendimiz verdük­

de biz niçün vermeyelim? Sonra sulal ederse ne cevab ve

relim\ Hele taharri ve tahsil etdik, al, bunları dahi

2- ile Y: - A.3- ihtar Y: ihtarınız A.4- verelim Y: verirsiz A.

52

Eşkinci ne~er esamtsi tanztm ey.le~ deyü tenbth U tesıtm

buyurdular? Bacdehu KethUda Bey ve Re'tsEfendi ve De~­

terdar E~endi ve bunlar emsali kübera-yı rical-i Devlet-i

aliyye dahi sonra istimac etmiş olarak da'ireleri esamt­

leri cemc- Ye bu minval Uzre tesıtm olunur ve bu kazıyye

yalnız ŞeyhUlislam Efendi Hazretleri'ne işrab olunup, an­

lar dahi tebCiyyeten karthalarından 01arak6 böylece et­

diklerinde sudur-ı kiram istimacile tabiCatıyle bu esere

iktiza ederler. Refte refte ulema ve ricalin madunları

dahi bu sureti icraya mecbur olurlar. Bir mUddet muru

runda Yeniçeri Ağasından e.amilerin Eşkinci neferatına

tanztmi keyfiyyeti nice oldığı ve kaç nefere baliğ oldu­

ğı su'al olunur ve şayet ŞevketlU efendimiz su'al eder,

bu neferat başkaca olsa ve belki bir sahraya istenUr ise

cümlesi mevcud bulunup, diyar-ı aharda olmasa hoş olur.

Ağa Hazretleri buna bir gUzelce (22a) nizam verirseniz;

hem Oca~ın8 ~hyasına ve hem Şevketlü Efendimizin tahsil-r

rızasına muvaffak olmuş olursuz, denilmek ve bu suret az

vaki tde olmayup bir sene kadar9 vakte muhtac vttO al. vak­

te kadar Ocağa iCtibar olınayor. Padişahımız, "Esame ha­

zinemande etmeyUp nefere vereyor-:- -şayicası ahad-ı nefe-

5- buyurdular Y: buyururlar A.

6- olarak Y: J,)/,ı (sehv) A.7- verirseniz A: verseniz Y.8- Ocağın A: Ocak Y.

9- kadar Y: - A.

10- ve' A: .... Y.

53

rat lisanlarına dlişlip bundan sonra kapulı esamesi aran ­

dıkda, Ocak kokonozları SÖZÜ aya~a dUşürmek ve fitne li

havadis çıkarmak esbabından mahrüm olurlar. Bu takdtrce

Ağa ile söyleşilUp, işte EnderUn ve Birün ve ulemada olan

esam~rden bir akçesi haztnemande olunmayup Eşkinci ne­

fer "esamtsi tanztm olundu ve Oca~ınll yüzü gUldli~2

Bunlardan macada kapulı olarak ne mikdar esamt var ise,

yin~ bunlar gibi neferat tanzimi içün takdim edesiz, de­

yü ol vakt ferman yazıldıkda şematet olmaz, mahfuz olarak

takdtm-i defter ederler.

Y i i A d aA 'i r d i rIe v m y yen zam ı n a

Askerin ita~l ~.da, muCteber zabitana menut 01­

mağla emanat ehline tefvtz olunmak emrine riCayet2

ve asa­

kir-i mürettebe içün iktiza eden masari!-i zalide ashab-ı

istifa ve limenanın relyleriyle tedricen baczı masarif-i

gayr-ı lazıme re!c ve baczısı tenzil ve israfat menc ile

itlaf olunan emval-i miriyyenin mahalleri bulunup mUstah­

sen ve cümle nizam-ı kavtye rabt olunmak lazımedendir.

11- Ocağın Y: Ji ~i (sehv) A.12- güldU Y: - A.

1- da'irdir Y~ + (kırmızı kalemle) Abdullah Molla Efen­dilnin balada layıhasında bu madde mesfür ise dahiyine mlinasebet ile bu mahalle tahrtr olundu. A. (Bumetin Y'de sayfa kenarında mukayyetdir).

2- riCayet Y: ~ (sehv) A.

54

Y e v m i y yem a d d e s i n e d a 'i rI

(22b) Ocaklara evvela sadık ve mütedeyyin, akl u

dirayet sahibi birer Ağa intihab ve bila ceva'iz nasb u

istihdam2 olunup ila-maşa'-AllahüTecala azI olunmamak

üzre rabıta-i kaviyye veriıdikden sonra Eşkinci neferat

sayfen ve şita'en seferde mevcud bulunup bir ferdi nok­

san olmamasının tarik=ı suhületi ve mahlulat bila ketm

hazinemande olmak hususları anlar ile müzakere olunarak

tanzim oluna. Işbu nizam, açılacak seferde külliyyen ra­

bıtagir olma~ ise dahi, nısfı mertebe rabıta bulup gün­

den gUne yoluna girer.

Y e v m i y Y e m a d d e s i n e d a 'i r

K e t h ü d .. -y ı S a d r -i .. i ia a

M u s t a f a R e Ş i d E f e n d i 'n i n

i a y 1 h a s ı d ı r

Ocakların mahlulatı ketm olunmakdadır. Mahlul ...esa-

mi ketm olunmamak üzre her ne kadar tedbir ü te'kid olun­

sa, bir fa'ideyi mUntic olmaz. Heman otuz bin akçe yev ­

mlyyeden senevi beş bin akçe mahlü! verilmek üzre maktü ­

can Ocaklara bir rabıta verilmek tabiCat-ı maslahata mu ­

va:f'ıkl görünür.

l- da'ir Y: + (kırmızı kalemle) Bu madde dahi balada Def'­terdar Şerif Efendi'nin layıhasında mastür ise dahimUnasebet ile tekrar bu mahalle tahrir olundu.A. (Bumetin Y nUshasında derkenardır), .

2- istihdamY: r~ A.

l- muvafık A: muvaffak Y.

55

Yse v m i y yem ~ d d e s i n e d i 'i r

R e 't s ü 'I -k ü v tab A b d u Ila h

B i r r t E f e n d i 'n i n 1 ayı h a -

s ı d ıL r

E1-h~letU h~ziht mevcud olan Ocakların nizam~ı hal­

leri içlerinden muCtemed kimesneler istihd~mıyla hasıl

olup, kanun ve ka'ide bilmez kimesneler içlerinde bulunur

ise, defc u tard etmelUdUr ve el-yevm kem~l-i nizamları

mahlulat ketm etdirilmeyüp tevcth~tlarında tasarruf kifa­

yet eder. Az vakitde kati çok nefc ! zuhur edece~i bedi;

hidir. Kanun u kicide-i kadimelerine riCayet olunup

(23a) hil~fına hareket etmemeleri cümlesine tenbih ve

hallü h~llerince niz~m~ı umurlarına dikkat etmeleri te~­

kid20lunmak mühimdir.

Y e v m i y yem a d d e s i n e d a 'i r

hal aL M u h ~ s e b e -1 e v v e 1 H a c ı

t b r a h i m E f e n d i 'n i n 1 ~ Y ı h a-s ı d ı r

Hidmet oea~ı add oluna(n)2 Cebeci ve Topcu ve Ara­

bacı Ocakları heman isimleri mevcud kabilinden olup, hid­

met vaktinde Ocak z~bit~nı ve hademesinden3 gayrı neferat

n~mına4 kimesneler! olmadı~ı z~hir olmağla bu Ocaklarda

l- niz~m Y: - A.2- te'ktd Y: ~ bo (seliv) A.

l- hala Y: - A.2- olunaen) A: olan Y.3- hademesinden Y: c:.J~,... U. (sehv) A.

56

dahi faraza, Ağa ve KethUda ve Şavuş ve Çorbacı olanlar

hallerine göre Uç yUz, beş yUz ve bin akçe "yemeklik"

taCbiriyle yevmiyyepeyda-edüp nefer su'al olunsa anın

bunun etbaCını gösterUp maca-haza bu fesad kendU menfa­

Catları içün yine kendüleri icad eylediğinden Ocaklarını

bu hale ifrağ etmeleriyle bunların nizarnı tedrici hakima­

ne tedbire tevakkuf edüp bu kadar vakitden berU temekkün

etmiş bunca fesadı defCaten refc mUteCassir olmağla bu

Ocaklara evvelemirde birer sadık ve mUstekım Ağa ve Ka­tib olmak Uzre bi\-intihab nasb olunup Ocakların halini

ve nizamını müıa.haza ile icraya saCy eylemek üzre mansıb­

larında5 mUstemirr olmak ve Ocaklarının nizamını6 kendU­

lerden matlub etmek ve bunların dahi tevcihatlarında ta­

sarruf olunmak ile tedrici nizama girmeleri mUlahaza olu-

nur.

Yer 1 li n e f e rat ı y e v m i y y e s i n e

d L'i r D e f ter dar Ş e rif E f e d i t­

n i n 1 a. y ı h a s ı d ı r

YerlU namına olan Devlet-i aliyye'nin muvazzaf as­

kerinden katc! fatide olmayup bir cemaCatin kaç akçesi ve

senevi ne mikdar (23b) mevacibi var ise, ol cemaCatin

~ası bayağıca timar ve zeCamet gibi ekI edUp neferatın

vUcudu yokdur. Bosna serhadleri böyle değil iken biraz

4- namına-Y: namiye'A.5- mansıblarında Y: mansıblara A.6- nizamını Y: nizarnı A.

57

müddetden berü aleme sart olan fesad bunlara dahi siriyet

edUp sa'ir kaıcalar ne şekil ise, bunlar dahi böylecel

olmuşlardır. Bina-bertn ft~mabaed mahlul olan yerlü ku­

lu yevmiyyesinin nısfı hazine~mande,nısfıRusya Devleti

mukabilinde olan serhadlerde Ağa ve Zabit ve neferatına

al~t-tertib2 terakki teveth olunarak ağaların' yevmiyye ­

leri ikişer yüz kırkar ve zabitanın yüz seksener ve nefe­

ratın yüz yiğirmişer akçeye iblağı ea'iz4 0la ve sefer vl­

k~c oldukda bunlardan olan haztne-mandeler ne mikdara ba­

li~ olursa hisab olunup düşmen karşusunda olan serhadle­

re yüz yiğirmişer akçe yevmiyye ile ol mikdar neferat ya­

zıla ve mahlulat5 ketm olunmamak içün, on akçede6 bir ak­

çe mukataCatdan ihbarıyye tevethi ca'lz ola.

Y e v rn i y yem a d d e s i n e d a ii r b u

d a h i M u h a s e b e -i e v v e i H a c 1.

! b r a h i rn E. f e n d i 'n i n 1 ayı h a ­s ı d ı r

Devlet-i aliyye'nin masarif-i mukarreresinin aCza­

mi Asitane ve taşra serhaddatl mevacibi olmağla bu husus2

hakimane tedbtr ile tedrici tasarruf murad olundukda müm­

kin zann olunur. Ancak esası sadık ve'müstekim Yeniçeri

2- böylece Y: öylece A~

2- tertib A: t~rettüb Y.,- ağaların A: + bu Y.4- ca'iz Y: ea'ize A.5- yazılave mahlulat Y: ~~~, ~L (sehv)A.6- on akçede Y: 0.>'-"j', (sehv) A.

1- serhaddat Y: serhaddin A.

58

A~ası, bila-ca'ize ve ava'id nasb olunmağa mütevakkıf ve

aralık aralık serhaddat4 mevacibi vüsCat oldukca Devlet-i

aliyye tarafından nakden gönderilüp (24a) muCtemed adem­

ler macrifetleriyle tevztC olunarak ve Ocak ifsadatı5 ve

safir ~esadları zahire lhrac olunarak tenkiha muhtac 01­

ma~la imkan müsa'id oldukca bu maddeye dikkat olunmak la-

zımdır.

Y e ·v m i y yem a d d e s i n e d a '1 r d 1 r

Ft-mabacd serhaddat mevacibi tara~-ı devletden

tahstı ve vaıt ve hakim macrifetleriyle mahallinde tevztC

ve noksan neferatınikmali müntic-i fa'ide olduğu Hakkı

Bey-Efendi layıhasında masturdur.

Y e v m i y yen i zam ı n ada '1 r m, e -

v al! -i ı zam d a n Hayrullah

E f e n d i 'n i n 1 ayı lı a s ~ d ı r

Tekicüd Ocaklar esamtleri ve safir gümrüklerde ve

malikane mtrtlerinde müteCayyin olan veza'if ve safir taC _

ytnat-ı miriyyeyi refC eylemek, katC-ı rızkıl mucib ve in­

kisarı mtistevcib olmağla katCt bir vechile2 tecvtz buyrul­

mayup mahlul oldukca haztne-mande olunup mUceddeden tevct­

he adem-i mUsaoade ile mahlulat hususunda dikkat u ihti -

2- husus Y:ı:lJI> (sehv) A.

3- ve Y: - A.4- serhaddat Y: serhadat A.5- ifsadat Y: J i.., J.Ti' J (sahv) A.

1- rızkı Y: ~/~ (sehv) A.2- vechileY: ~,(sehv) A.

59

mam buyrulur ise kaıtlü'l-eyyamdanıs!ı mertebesi haztne­

mande olacağı ve OcaklarAğaları mUstekım ve sadakatkar

olup bu husus içUn ubudiyyet ve belki ca'izeleri dahi

ri'l-climle afv buyrulup, mahlulat hususunda ihtimam u

dikkatleri zahir oldukda azl olunmasa3 ve kanun-ı kadim

üzre verilecek ulufelerden ma~ada mliceddeden tekicUa ve

çıraklık mlimkin mertebe verilmese, gerek Ocaklar ve gerek

beytU'l-mal-i Müsıtmtn kemaliyle muntazam olmak mukarre~

dir.

Y e v m i y yem a d d • s i n e d a 'i r d i r

Yeniçeri Ağalığı Ocaklardan olmayup kanun-ı kadtm

Uzre (24b) ŞevketlU Efendi'mizin hayr-hah Ağalarından

nasb ve zabitanda olan yevmiyye refte refte terkın olun­

mak Sadr-ı Rum-ı sabık !şir Efendi Hazretleri layıhasındal

masturdur.

Y e v m i y y e m ci d d e s i n e d a 'i r m e -

v .... 1 t -i i ci m d a n S .... 1 i h-z ci d ea z a

E f e n d i H a z r e t 1 e r i 'n i n 1 t y ı. -h a s 1. d ı r

Dergah-ı aıt Yeniçeriler;Ağası olan mUdtr li mü­

debbir ve umurunun uhdesinden gelmeğe muktedir olup Ocak

bazerganı yediyle olan dad u sitede ve masarif-i kılacda

3- olunmasa A: olunmaya Y.

1- layıhasında Y: layıha A.

1- Yeniçerileri A: Yeniçeriler Y.

60

ve muhafaza-i süğUr içUn ihrac olunanmevacibe mUstahak

esame ashabının mevcud veona-mevcuduna ıttılac-ı tam

buyurulmak ve kışla2 zabitleri dahi münhal olan ulufeleri

ketm II ıhfa etmeyüp vukÜcı üzre ihbar eylemeleri hususu­

na nasb-ı nefs ihtimam olunmak ve miyan-ı nas4a !rad u

akar3 mis11lü ulufe alınup satılmamak hususu ba-emr-i alt

menc u defc ve A~a-yı muma-ileyhin madununda olan Ocak

A~aları ve mUba.şirtn.ve Odabaşılar ve sa'ir za,bitlere

tahmil-i bargiran-ı irtikabdan vukÜc bulan esame mahlüıi­

tına ltale-l dest-i taCarruzdan mUbacadet içün hengam-ı

nasbında callze~i muCayyenesinden ma-cada masarlf-i zali­

desi tah!!! olunmak lazımdır.

Y e v m i y yem a d d e s i n ada ii r d i r

Ocakların senevi çıra~lıkları kanun Uzre zab1tan­

dan ma-Cadaya tekacUdl esami terakkI verilmeyüp lhbariyye­

leri Uzerine dahi zamime ile mahlülata dikkat ve refte

refte bi't-te'ennt ferde gadr (25a) olmayarak bunlar ile

asakir-i cedide masarifi tanzim olunmak hususu Mabeynci

Mustafa Bey-Efendilnin asker maddesina da'ir balada olan

layibasında mezkUr ise de bi'l-mUnasebe bu mahalle dahi

işaret olundu.

2- kışla Y: c...; (sehv) A.3- akar Y: .}is: ( sehv) A.4- ca'ize Y: caliz A.

1- tekacUd A: - Y.

61

Y e v m i y yen i zam ı n ada 'i r hal aTez k i r e -i e v v elF i r d e v s t

E f e n d i 'n i n 1 ayı h a s ı d ı r

Cebeci ve Topcu ve Arabacı Ocaklarının mevcudu bili­

nUp ve mahluıatı ketm olunmamak içUn neferatın ism U şöh­

retleri ve vilayetleri ve sakin oldukları şehir ve mahal­

leleri bilinmek ve Yeniçeri Oca~ılnın orta defterleri mi­

sillU ortal katibleri defterlerine şöhretleri ~asttr ve

birer şöhret defterıeri piyade mukabelel~rine ve~ilUp hıfz

olunmak ile ft-mabacd mevcudu bilinüp ve mahlulatı ketm

olunmayup yevmen fe-yevmen tabtCatıyle tenezzUl edece~i

ve bu maddelerde Piyade Ocaklarının tekicUdlerine ziyade

ihtimam lazımdır. ztra bir tekacUd esamt, bir kaç 'sene

zarfında üç-beş kimesneye geçti~i yine ocaklusundan ve

sa'ir erbab-ı vukÜfdan istimac olunmuşdur ve Piyade Ocak­

larının A~aları me'luf oldukları Uzre Çorbacı ve yahud ke­

tebeden birini istishab ve katib taCbiriyle ulufe tevztCi

ve gerek şöhret defterı~ri2anlaramahsus ,olduğundan,_anlar.a

Ocak Katibleri heman mevacib tevztCinde sergtde kucud ve

hıtamında avalid namıyle bir mikdar şey vermeleriyle ge ­

rek deftere ve g~ek ru'yet-i hısaba müdahale etdirmezlen

Bu husus dahi bir nizama rabt olunmağa tevakkuf eder.

1- orta Y: ~" (sehv) A.2- defteri Y: 8~.) (sehv) A.

62

Yevmiyye nizamina di'ir bu

d a h i Tez k i-r e -i e v v e i

F i r d e v s t E f e n d i 'n i n d i r

(25b) Zikr olunan Ocaklar zabitanına dikkat lazı ­

meden olmağla yollarıyle gelUp Odabaşı ve Çorbacı ve

Qavuş ve KethUda olarak Cebeci ve Topcu ve Arabacıbaşı

olmaları ve ecnebtden içlerine zabit nasb olunmayup·yol

ve erkanıyle hizmet ederek zabit olup nan-pareye na'il

ve mecrUhlarına ve ocaklarında hidmet-ederek yoluyle ptr

U ihtiyar olanlara tekicUdlUk ihs!nı ve ahar vechile rica­

yet ve ikram u inayet olunmak dahi yazılacak neferatın

Ocaklarına ziyadel, ra~bet ve hidmetlerinde devam U se ­

bata izhar-ı hahiş ve dikkatlerini mücib olmağla anlar

dahi ahara muhtac ve tamaC u irtikaba mecbür olmayacak

vechile refah-ı hal ve asayiş~i balleri istihsal olunduk­

dan sonra hidmetlerinde kusurları zahir ve tamaC u irti~

kabları maclüm olur ise töhmet ve kabahatlerine göre te'­

dtb olunmaları nizamlarına derc olunmak lazımdır.

l- ziyade Y: ziya (sehv) A.2- asayiş A: ~Goı (sehv) A.

,

63

Ağa v atv e y e v m i y yem a d d e s i n e

d a 'i r s a b ı k'i Tez k i r e -i e v v e 1

E n ver i E f e n d i 'n i n 1 ayı h a s ı -d ı r

Ocakların Ağalıkları çok zamandan berU mUkemmel

ca'ize eylenerekl birer zata2 verildiğinden Ocaklarda

olan ulufelerin na-ehl olanlara verilmesine bi'is olundu ­

ğundan lazım gelen hidmetleri kUlliyyen feramuş olunmuş ­

dur ve bu hale sebeb ağalarda kesret olmuşdur ve bu su­

retle3 kimesneden inkisar olunmayarak tedricle ağalar

tahkik olunup, Ocaklara birer mUnasib Ağa, kendUsinden

matlub olan hidmet ki vaktiyle (26a) neferatın temamca

bulunmasıdır. Maclumu olarak biıi ca'ize nasb olunup mU­

temadi Ağa olsa, Uç-'beş yıl zarfında bulunduğu Ocağa kuv­

vet gelmeğe4 başlayup revnak u mUhimmatının artacağı mü ­

şahede olunmak melhuzdur.

Yen i ç e r i m a d d e s i n e d i 'i r b u

d a h i E n ver 1 E f e n d i 'n i n d i r

Yeniçerinin ashab-ı nizamları mesela, tez tez Oda ­

başı ve safir çırağlıklarl verilmemek ve baldırıçıplak

Yeniçeriden ma-Cadaya Ocaklar dirliği tevcih olunmaya ve

1- eylenerek Y: alınarak A.2- zata A: zevata Y.3- suretle A: suretde Y.4- gelmeğe A: gelmekle Y.

1- çırağlıklar A: çırağlıkları Y.

64

Yeniçeri Ağalığı, Serhadd Ağalığından gelen Ağalara veri~

lUp, Çorbacı ve Muhzır Ağalığından serhadd gezmeden Tur ­

nacı ve Samsuncu olarak az vakitde Ağa olmamak ve çokluk

tekicUdlUk verilmeyUp, ft-mabacd Eşkincilerinin esamtsi

artup tekicüd olanlar ala-halihi kalmakdır. Bunun emsali

her ne kadar fa'ide hatıra gelür ise, maksud olan vechile

nizamları kendtllerden matlub olmakdır.

Y e v m i y yen i zam ı n ada 'i r b u

d a h i Tez k i r e -i e v v e 1 -i

s a b ı k E n ver t E f e n d i 'n i n d i r

Sa'ir Piyade Ocaklarının neferatının tanzimi dahi

evvala birer münasib Ağa buldukdan sonra, veriıecek nizam

müstahkem olmazdan mukaddem azI olunmayarak anın macrife­

tiyle ocakları ricalinden ma~lub olunsa, tedrici az vakit­

de kuvvet bulması mUyesserdir zann olunur. Zira piyade

neferatı esamtleri ecanibde pek çokdur. DefCaten elle ­

rinden alınması müşkildir. Ekseri fukaradan ve belki hı­

laf-ı kanun olarakl vech-i macişeti malik olduğu esamiye

mUnhasırdır. Pes bu makÜle ulufe (26b) verilmek yolu

sedd oldukdan sonra mahlul olanları dahi zabt ve erbabı~a

verilerek eski çığırına girmeğe başlar ve az vakitde mah­

lul olurlar.

1- olarak Y: ola A.

Y e v m i y Y e

65'

m ~ d d ~ s i n e d i 'i r d i r

Yeniçeri neferatının vazc-ı kadtmi Uzre piyade ola­

rak ağaları macrifetlyle tertibi ve refte refte niz~m-ı

hallerine dikkat olunması Lalelili Mustafa Efendi'nin la-

yıhasındandır.

Y e, v m i y yen i zam ı n ada 'i '!" hal a,.

B e y 1 i k c i S u n ci E f e n d i 'n i n

1 ayı h a s ı d 1 r

~ El-haletü hazihi ~eferber. olan OcaklarmYret~~batı

esamt II dirIikleri kasr-ı yeddenl ve yahud rica u şefaCat­

le malik olarak ekser-i nass erbab-ı harbin sefer verüp

canlar feda ederek na'il oldukları meratib U al~yık ve

vazayif-i tasarrufunu iCtiyadları erbab-ı harbin sefer

vermekden istinkafını2 ve beytti'l-male hasaret-i aztmi

mUstevcib idUği ye satir bunlar emsal i fesadat derkar 01­

mağla bu fesadların tedrici feshi ile ıslah-ı kabul etdi­

rilmeleri ve kanun-ı kadimlerinin halet-i eVvelisine ir­

ciCiyle htn-i iktizada eslafda vukÜc bulan seferlerde

na'il olduklar~ fUtuhat ve asara liyakat kesb etdirilmek

lazımedendir.

1- kasr-ı yedden Y: ..:JJ"':'~ (sehY) A.2- istinkafını Y: C?-~i (sehY) A.3- oldukları Y: S.",li" (sehY) A.

66

Y e n i ç e r i y e v m i y y e s i n e d i 'i r

s i b ı k - K e t h tl d ... R i k ... ba a -y ı a -ı

H li m ... y ... d a nI R a s i h E f e n d i '-a u n

n i n 1 a y ı h a s ı d ı r

Bir müddetden berü Yeniçeri Oca~ı zabitanı ve Yeni-

çeri a~aları ve kalemi kUttabı neferat esamilerini ve .te-

rakkilerin12 baya~ıca camic (27a) vaztfesi ve muka -

taCa misillU diledikleri kimesneye beyc u fÜrUht ve

çırağlık ve trid namıyle bahş u iCt! edüp bu keyfiyyet

hem fesad-ı askeri mUcib ve hem kesret-i mevaclb takrtbiyye~

tiyle masarifin galebesini mUstevcib olduğu bayanıyle bu­

nun ilicı bi ' l-cUmle3 esimt müstahıkkına refte refte alı~

nup mukabele-i düşmende sebat ile muharebeye bezl-i vücud

edecek neferata verilUp ma-cadasından ve sefere eşmiş Ocak

ihtiyarlarının gayrısından her kimin yedinde trid edinmiş

esimt4 var ise Ocaklusunun re'y U macrifetleriyle nezc

olunup hasıl olan menzuCat-ı esamtden mikdar-ı kifaye mü­

ceddeden Yeniçeri neferetı terttb ü tahrtr ve her bir Or­

taya neferat-ı mUrettibe tahsİs ve sık sık5 birer tarİkle

yoklama şeklinde her bir Ortanın6 neferat-ı mürettibe-i

macdudesini bilmek ve aralarına bir takrtb girmiş

1- hUmayandan Y: hUmayan A.2- terakkilerini Y: ~~~., (sehv) A.3- bill-cümle A: - Y.4- esamt A: - Y.5- sık Y: - A.6- örtanın Y: + ve A.

67

kimeaneyi tebCtd ve mahlu~ini yine şahsı maclum nefere

vermek ve fesada cUrfet edenleri derhal te'dtb U gUşmal

etmek7 ve sahib-i esami olan neferatın mutasarrıf olduk ­

ları esamisi memhurı kendü yedinde olmak ve katCa yanından

"ayırmamak, Borcum var idi, rehin koydum." demernek ve işbı.

memhurları ashabına Kul KethUd~sı yediyle verilmek ve

htn-i teslimde ism U şekl ve mahall U vilayeti vazcını

beyanıyle Kul KethUdası defterine kayd olunmak ve lede'l­

iktiza defteri mantükunca her bir Ortanın8 esamrıu kaç

aded neferi var ise, Kul KethUdası bilecek9ve işbu esamilU

olan neferlerden ma-cada, esamisiz (27b) yoldaşları dahi

kacide-i Ocakları üzre bir rabıta-i kaviyye tahtına gir­

mek suretleri mUyesser olur iae, Devlet-i aliyye'nin hem

verdiği mevacibe müstahıkkı vasıl olmuşlO olur, hem müret­

teb istediğiıı kadar asker dilediği anda bulup mukabele-i

düşmende dahi Yeniçerinin payidar olmas~ mümkin olur.

Y e v m i y yem a d d e s i n e d a 'i r b u

d a h i K e t h li d a ,:,-y ll. R i k a. b -ı s a b ı k

R a s i h E f e n d i tn i n d i r

Ecnebiden olup mlistahıkkına esami verilmesi Ocak

a~alarının ve kalemi ketebesinin ve Ortaları zabitanının

7- etmek Y: eylemek A.8- ortanın Y: orta A.9- bilecek Y: bilmek A.

10- olmuş A: - Y.11- istediği Y: ;;~ (sehv) A.

68

nizam-ı hallerine tevakkuf edüp ez-climle zabitan-ı Ocak

ki esami maddeleri yedlerindedir~ Odabaşı ve Odaeskisi

ve Çorbacı ve Kapu Halifesi, şagir(d)leri Halifesl~ Yeni­

çeri Efendisi, Yeniçeri Ağalarıdır. İşte3 bunlarda iki

halet olmalu. İhtidat sadakati ikincisi~ kayd-ı zarUret

ve kesret-i masarifden vareste,olmak. YaCni oldukları"

hidmetde mübtela oldukları6 masarlf-i zarUriyyelerini

mlistahdem oldukları hıdmetin tabıCatıyle idaresine lazım

gelen masarifleri, hıdmetleri mukabili canib-i padişahi ­

den verillip. esamiye tamac ile hılafı irtikaba mecbur

olmak haletleri refc olunmakdır. Refc olundukdan sonra

irtikab u tamac ederler ise, eyyamen-kan haklarında siya­

set ehemm li elzemdir. Dakika te'hir, fesad-ı nizam ve

izmihlal-i devleti muceb idiği bi-reybdir.

Y e v m i y yem a d d e s i n e d a 'i r b u

d a h 1 R a s i h E f e n d i in i n d i r

Odabaşı ve Alemdar ve Aşcı, bunların esamileri çok

(28a) olmak lazımdır ki, hatta esami mahlul oldukda kendU-

leri haber vere. Yoldaşlarının ism U resmi ve mahalleri

bunlardan bilinecek olmağla mahlul oldukda, doğruca haber

vermeleriy~Un bunların kayd-ı zarUretden vareate olmaları

l- yedlerindedir A: + ve Y.2- şagir(d)leri Halifesi Y: - A.3- işte Y: ~ (sehv) A.4- ibtida Y: ~J (sehv) A.5- ikincisi Y: ikinci A.6- hizmatde mUbtela oldukları A: - Y.

69

lazım gelür. Bunların refah-ı halleri olur ise,y~Cni na­

mUatab~k olanlar yedIerinde olan esamtleri alınup müsta ­

hak olan neferata verilmekde kendilIere birer zarar teret­

ttib etme~ ise ve'l-hasıl na-mUstahakkin yedIerinde esami

var iken, kendtilere a'id ve tas akçesi namıyle her birine

hasıl olan zevatid akçelerden filan esnafda filanda ve fa­

lan kapuluda altmış, yetmiş akçe vardır. Padişah'ın se­

ferine ve ortamızın bir işine yaramaz camic vaztfesi gibi

ekI eder, alınsun, Ortamız ile sefere eşecek falan falan

Beşelere Oca~ımız kacidesince ibtldalarl memhu~lar il;

verilsün, deme~e başlarlar ve zabitan eaami verecekleri

kimeanelerI na-mUstehı.k yedIerInde olan kimesnelere da~va

cı ederler, bu vechIle bunlar yoluna girer. Bunlardan

sonra ~alem küttabı ve Kapu Haıtfeai ve Şagirdler Haltfe­

si olanlar: esamiden olarak bir akçe trada irtikab ve

tenezzülleri4 olmamak vechile canib-i miriden kendülere

oldukları hıdmetin masarifine vaft şey5 taCyin olunmak

ve tacytn6 olunan şey ihrac-ı mevacibde yedIerine vasıl

olmak ve bunlardan bir akçe ve bir habbe calize ve avalid

alınmamak ve kayd-ı hayatla hıdmetlerinde olmak ve azl~

leri, hıyanet ve pirt zımnında olmak ve bir akçe mahlül

ketm ederler7 ise, azI il te'dtb olunmak şurüt-ı tevcth

l- ibtidalar A: + ve Y.2- ile A: - Y.3- olanlar Y: ~~,1 (sehv) A.4- tenezzülleri Y: ~~~ (sehv) A.5- şey Y: + vafi A.6- olunmak ve taCytn Y: - A.7- ederler Y: eder A.

70

(28b) ve istihdamlarından 01mak8 ehemmdir ki zuhur eden

mahlulı ketm ve pare ile fUrdhte ve yahud Yeniçeri Ağası

ve sa'ir eCazim-i Ocak havf ve ibramiyle bir akçe mahlul

satmağa ve bahş u iCtaya bunlarda kudret olmaya. Belki

sözleri ol kadar mesmuc u muCteber ola ki hılaf-ı nizam-ı

Ocak bir akçe - taleb eden '-gerek _A~a- .v~ gerek sa' ir

kimesneden şikayet -ederler ise, iştika etdikleri kimesne

beher hal te'dib olunacağı suret. cUmlenin ezhanında mtis­

takarr ola ve bunların azI u nasbı Ocak ağalarının yedIe­

rinde 01mayarak9 ve kacide-i Ocak üzre her ulufede veri­

lecek terakkiler ve kezalik mahlulat zabtı bunların re'y-i

macrifetleriyle ola ve beher yevm vukÜc bulan mahlulat

pusulası ism U resm ve mahlulleri velO ashabı beyan olu ­

narak tahrir o1unup sahh u iMZa ve mühUrleriyle beher haf­

ta yeni bir kağıda tahrir ve 01 hafta cumca gUnü selamlık­

da yeden bi-yedin Hazret-i Padişlhi'ye teslim oluna ve­

mahlul olan esamiye nazaran Padişah-ı A1em-penSh Efendi'­

miz dilediği kadar cedld nefer tahririni emr buyurur ise.

ismi ve mahallerilI beyanıyle müstahak ve sefer eşer ne­

ferat ortalar zabitanı macrifetleriyle buldurup Kul Ket­

hUdası macrifetiyle tahrir ~ tashih ve deftere kayd et­

dirile. Şöyle ki; bir haftada12 ne mikdar mahlul yevmiy-

8- olmak Y: - A.9- yedIerinde olmayarak Y:

10- ve Y: - A.11- mahalleri Y: mahalli A.12- haftada Y: haftadan A.

~/O~ (sehv) A.

71

ye olur ve ne mikdar yevmiyye tevc!h olunur ve kaç nefer

fevt olur13 ve ~aç nefer ~ashİh olunur' cUm1esimaGIUm-i

hazret-i cihandaIli..olmak14 - ber-vech-ı1 ? suhuletasan16

olur. İşte zabitan ve küttabın macaşları yevmiyye tevct­

hine ve ketm ü füruhtuna ve mecburen bahş u iCtasına muh­

tac olmaz ise ve ecnebi yedIerine (29a) yevmiyye geçme­

sinden bunlara bir fa'ide ve17 müstahakkına vüsulünden

bir zarar a'id olmamak sureti istihsal olunur ise nefe ­

rat-ı mürettebe-i macdude da'ima hazarda mevcud ve zabit­

lerine mUnkad ve mukabele-i düşmende sabit olmamalarıyle

mUretteb u muvazzaf asker peyda olur ve askere iCtimad

ve sebat1ar~na iCtikad olunmak haletleri rU-nüma olur.

İşte bu Yeniçeri Oca~ı'nın bu suretine tevfik u tatbik

olunarak sa' ir O'cakların neferatı dahi i ttifak-ı ashab-ı

ara ile Ocakların iktiza1arına göre birer hüsn-i surete

ifr~~ olunarak nizamları ve neferatının teksİri ve düş­

men karşusunda sebat u kıyamları mümkin olabiltir.

Y e v m i y yen 1 zam ı n ada '1 r

H a k k ı B e y-E f e n d i 'n i n

1 ayı h a s ı d ı r

Cebeci ve Topcu ve Arabacı Ocakları ağaları Devlet-i

a1iyyel bendesi oldukları suretde Ocaklarının yevmiyyeleri

13- fevt olur Y: - A.14- olmak Y: + ve A.15- ber-vech-i Y: ~~ (sehv) A.16- asan Y: - A.

17- ve A: - Y

1- aliyye Y: - A.

~Jtl . A.

72

neferat yedinde bulunmasına dikkat edecekleri zahir olup

ve Ocaklara münasib nazırlar taCyini ve maCrifetleriyle

mahluıatları bulup neferata tahsis ve neferat yedinde

bulunacak yevmiyyeler oldukca yevmlyyelice olmak terk-i

hıdrnet ve tekasüllerinden ictinabı2 mUstelzimdir ve nefe~

rat-ı merkÜme dahi şitada karhanelerinde ve sayfde sahra­

larda' taClim4 ü taCallUm ile imrar-ı vakt etdirilmek la-

zımdır.

Top c u m a d d e B i n e d a 'i r S a d r -ı

s a b ~ k Y u s u f P a Ş a 'n ı n

lay ı h a s ı d ı r

-Taşranın baczı mahallerinde ihdas olunan sUrCat

topları hasaret-i mtriyyeden gayrı bir nesneyi mUftd ol ­

mayup (29b) esna~yı muharebede işe yaramadıklarından

bahisle zikr olunan sUrCat topları ve SUrCatci Ocakları

refc olunup anlara bedel Devlet-i aliyye'nin terbiyet!

gerdesi olup müCtemed ve sadakatIarı meşhud olan vUzera­

ya ikişer top ve birer humbara tertib olunarak top ve hum­

bara2 taCıtm etdirmeleri3 lazım gelse, her bir top ve hum­

baraya ekallyedişer, sekizer adem muktazi idiği cihetle

sefer-i htimayUn vukÜcında vUzera maCiyyetiyıJbirkaçyliz

nefer Topcu ve Humbaracı cemc ve ihtişadı bahirdir.

2- ictinabı ( tl.~') Y:3- sahralarda Y: sahralar A.4- taCltm Y: + ile A.

l- terbiyet Y: tertib A.2- humbara Y: ~ + ve A.3- etdirmeleri Y: ~.>-)A i (sehv) A.4- maCiyyetiyle Y:- ~ (sehv) A•.. ..

Top c u

73

m a d d e s i n e d a 'i r d i rI

Balada muşarun-lleyh Abdullah Efendi'nin asker

terttbine da'ir layıhasında beyan olunduğu vechile teda ­

rük olunan neferat ism ve2 kıyafetleriyle deftere kayd3

olundukdan sonra her sınıfa4 mUtercem fenn-i cedtd-i mu ­

harebe üzre tUfeng-endazlık ve cümleden ehemm5 ve belki

tedarUk ve iCmali derece-i vUcubda6 olan sür'at toplarıy­

la ateş-bazlık ve her Ortaya nefaratına göre iki, Uçt dört

sürCat topları tahsis olunup neferat-ı cedideden her bir

topa on neferi "SürCatci" namıyle taCyin ve topculukda

maharet kesb eylemelerine ıkdam ve saCy u ihtimam olun­

mak lazımdır.

C e b e c it Top c u, Ara b a c ı n i z a ­

m ı n ada 'i r h ala ç a v u Ş b a Ş ı

R a ş i d E f e n d i 'n i n lay ı h a s 1 d ı r

Cebeci ve Topcu ve Arabacı Ocakları'nın fesad ve

ihtilalinin nizamı Yeniçeridan bed-ter ve kendU ~esadla­

larıyla izmihlal derecesine vardıkları bedihi ve azherdlr.

l- da'irdir Y: + (kırmızı kalemle) Abdullah Efendi'ninbalada "asker" maddesinde olan layıhasındandır. Yinebi'l-mUnasebe tekrar tahrir olunmuşdur. A. (Y'de kır­mızı kalemle derkenardır).

2- ve Y: - A.3- deftere kayd Y: - A.4- sınıfa Y: sınıfına A.5- ehemm Y: hem (sehv)A.6- vUcubda Y: o~}-!"J (sehv) A.

74

Bunlar hıdrnet Ocakları (30a) olup mecmuc neferat hıdmet­

lerinde mevcud bulunmak lazım iken, esamilerinin öşri de~

AC dA 1recesi, Ocaklarının ise ma-a ası k~pulıdır • Kulluk nefe~

ri edecek ademleri yokdur. Fakat kışlalarında iri destar­

lı stm dizgili bir mikdar karakullukcuları olup bunlar­

dan ibaret olmuşdur. Zabitanı mu'!heze olundukda omuz

siıklip bahaneyi selefIerine bulurlar~ He'le mühimma,ta et­

dikleri hıyanetin nihayeti yokdur. Sefer vukÜcında bir

alay sürgün adt etrak cemc ederler. Mühimmatı yollarda

dökerek ve dökdükleri mühimmat arabalarını esnafa ve gay­

ra icar ederek As1tane t den ihrac olunan mühimmat nısf

A

olarak ancak mahalline varır. Anı dahi düşmen tarafından

cüz'! bir ayak patırdısı zuhurunda yerinde bırağup, Top­

cılar ve Arabacılar dahi top-keşan bargirlerinin-koş~mla­

rını'~esUp topları arabalarıyle bırağup, bargtrlerine

binüp firar ederler. Bunların buna kıyas etdikleri feza~

hat ve hıyanetin nihayeti olmamağla tafsiıı bir kitab

olur. Ahd-i kartbde müceddeden ihtirl olunan SürCatci

Ocağı'nın Topculara ilhakıyyeti hasebiyle Topcu'ların

bunları mahvedecek mertebe meşhud olan hıyanetlerinden

sa'ir hıyanetleri derecesi istidlal olunur. Bunların esa­

mileri Yeniçeri esamilerinde ihtiyar olunacak tekellüfe

muhtac olmayup Yeniçeri Oca~ı'na balada mastur esami3

1- kapulıdır Y: + kapulıdır (mükerrer) A.2- bulurlar Y: },J)lx (sehv) A.3- esami Y: - A.

75

maddesinde beyan olunan suret, hazm etdirildikden sonra

bayağıca yoklanur. !Bbat~ı vUcud etmeyenlerin esam!leri

zabt ve yerlerine datima Ocakda (30b) bulunur, ahar-kara

gitmez ve Ocağına hayr eder, makÜleye vakte göre geçine­

cekleri derecelerde tevzic olunup her bar nezaret ve dik­

kat ve tecdİd olunan nizama riCayet eylemeyen zabitanı

mazhar-ı siyaset kılınur. SürCatci Ocağı ahd-i kartbde

ihtirac olunmuş olmağla iCade-i nizamları ve başkaca i8­

bat-ı vUcudları esbabının4 istihsali hususuna sarf-ı mak-

deret kılınur.

Top c u n i zam ı n ada ti r hal a

D e f ter dar Ş e rif E f e n d i tn i n

lay 1 h -1 hat ı r ı d ı r

Topcu Ocağı müceddeden nizama muhtacdır. Hey'et-i

asliyyesiyle kalmak elvermez. Hatıra gelen şudur ki, Ara­

bacı Ocağı dahi Topcu Ocağı'na ilhak oluna ve külle yevm

Sacdabad'dal top taCltm olunup, başlu baş~na balyemez t~

punu2 doldurup nişana uranıara' Ocak mahlulatından d~ksan

dokuz akçe verilUp Ocak mahlulatı kifayet etmediği halde

müceddeden verile ve sağtr ve kebtr iki yüz pare topun

keb!rine yüzer ve sağirine ellişer neferden on beş bin

4- esbabının Y: ..u..:.,-- (sehv) A.. .l- Sacdabad'da Y: Sacdabadta A.2- topunu A: topu Y.3- uranlara Y: tJ/l J.),' (sehv) A.

76

nefer topcu ale Id-devam mevcüd bulunup ve neferat topa

mensub oluna. YaCnt kalyonlara isim tesmiye olunduğu gibi

toplara dahi birer isim tesmiye ve topların Uzerine tah­

rtr olunup "filan top gelsUn~' denilse, yüzer yahud elli

nefer topcusu dahi4 macan gelmek tabiCat-~ saniyye gibi

ola5 ve macaz-AllahU TeCala bir mahalde bir top kalmak

lazım gelUr ise, yUz mU, elli mi neferatıOcakldan tard

ve yevmiyyeleri dahi der-akab hazine-mande olunup (3Ia)

ve bir Ocağa ve dalireye kabaı olunmayup halk beyninde

rUsvay ve bed-nam kılınalar ve bir mahalle melmur kılın­

dıklarında top-keşan camusları6 ve bargirleri kendU yed­

lerine teslim olunup hıtam-ı hıdmetde ahz oluna ve halik

U telef olan hayvanatı Topcubaşı Ağa mahsus arz7 edUp

yerine başka hayvan verile ve taşralarda olan sUrCatci

neferatının fa'idesi mUşahede olunmayup ve muhdes 01­

m~ğla kUlliyyen refe oluna.

!i! o p c u i z a m II n a d-a ii r h a 1 An a

M u h a s e b e -i e v v e 1 H a c ıl

t b r a h i m E f e n d i tn i n 1 ayı h a s ı d ı r

Seferde, fenn-i ateş-bazide işe yarayacak ve düş-.

mene mukabele edecek erbab-ı harbden Ustad topcu nefera ­

tının teksiri2 lazımeden olmağla, senede bir defca kisve-

4- dahi A: - Y.5- ola Y: ala A.6- camusları Y: samesleri A.7- arz Y: - A.

ı-- hacı A: - Y.2- tekstri Y: tekessürü A.

77

leri ve yevmiyye ve taCyinatıarı mtriden verilerek top us­

taları yüz yi~irmişer ve neferatı altmışar akçe ile ra~bet

edenlerden mUceddeden irade buyu~lduğu mikdar topcu tah­

riri ve ale'd-devam taCltm UteCalltim ile kesb-i maharet

eylemeleri lazımeden olup, lakin miriye3 . külli masarit

olmamak içUn bu dahi Topcu Ocağı'nda hatıra gelen tasarru­

fat ile mUbaşeret olunmak kabilolduğu suretde bi'l-mUz~­

kere nizamına haktmane tedbir ile şuruc olunmak muktazi-

dir.Top c u n i zam ı n ada 'i r s a b ı k aD e f ter dar -ı R i k a b -ı H U m a y u D

O s m a n E f e n d i 'n i n

1 ayı h a s ı d ı r

Cümleden ziyade Topcu Ocağı'nda mUtefennin top us­

tası (3lb) olarak la-akal bir, iki bin neferin vücudu

darece-i vücubda olmağla ömründe top de~il tUfeng atmağı

bilmez ve Tophane Semtine geçmemiş vel sefer görmemiş

başı kavuklu etbaC ve esnaf makÜlesinden olan Topcu yev­

miyyeleri alınup, işe yarar ve her biri bir kaıca de~er

ylğitlere, kimine terakki, kimine mUceddeden olarak ~op­

cubaşı Ağa macrifetiyle verilUp amma kime verdiği2 bilin­

mek içUn o makÜle yiğitleri bi'n-nefs huzur-ı sadr-ı ali~

ye ihrac u iClam ve her bar top taCıtmiyle kesb-i maharet-

3- mtriy~ A: mirıyyeYi Y.

1- ve Y: - A.2- verdiği A: ~ (sehv) Y.

78

lerine ıkdam olunmak ve topcubaşılar dahi idarelerine ka­

dir, sahib-i nüfuz ve şectC ve mütedeyyin adem olup madam­

ki bir hıyaneti zahir olmaya, az vakitde 3 azI olunmayup

devam u istikrar lazımdır.

C e b e c i veT op c-u v e Ara b a c ı

O c a k lar ı n ada ~i r Tez k i r e -i

e v v e i F i r d e v s t E f e n d i in i n

lay ı has. ı d ı r

Cebeci ve Topcu ve Arabacıl Ocakları'nın neferatı

metrts bekler makÜleden olmadığı bedtdardır ve sefer vukÜ":

cunda sağtr ve keb!r istishabı muktez! olan topa, her to­

pun mühimmatını idareye kafI neferat ve kezalik htn-i mu­

harebede2 her topu atmağa ve kullanmağa vaf! neferat ve

kezalik her topun arabalarını biIa-kusur götürmek ve mat­

ldb olan mahalle tsal eylemek ve gerek top arabalarının3

edevatı ve"" gerek mUhimmatından birşey htn-i iktizada nok­

san olmamak Uzre ve htn-i muharebede gerek Topcu ve gerek

Arabacı ve Cebeci topları ve mÜbimmat·ve edevatı bırakma­

mak ve bir kusur ve tekasül etmemek ve eder ise (32a)

cürm li kabahatlarına4 göre teld!b olunmak şartıyle baczı

kura YÜ biladdan yarar kefilIeriyle tertib olunup mesela,

bir topun idaresi be-her hal on ademe muhtac olm~ğla,

3- vakitde Y: .~ (Behv) A.

1- ve Arabacı Y: - A.2- mubarebede Y: muharebedir A.3- top arabalarının Y: toplarının A.4- kabahatlarına Y: ~~ (sebv) A.

79

büyUk orduda veS haabe'l-iktiza etrafda bulunan seraakera­

na iraal olunmak üzre ne mikdar topun vücudı lazım ise

Anadolu ve Rumelilde vakıc baczı kura ve biladdan şurıi.t-ı

meşrıi.h6 üzre herkes ile ihtilat etmem~ş ve yUzü gözü açıl­

mamış mikdar-ı kifaye topcu neferatı tertib olunup, keza­

lik cebehane mühimmatını ve arabalarını ve anın edevatını

idare edecek mikdarı cebecl ve arabacı dahi bu7 ,vechile

baczı kura ve biladdan yarar ketilleriyle tertib olunarak

be-her hal bu üç oca~ın neferatının kendülere kafi ü va­

fi ve ahar kar u kisbe muhtac olmayacak taCyinat ve kis­

ve ve sa'ir muhtac oldukları malzeme, canib-i miriden ve­

rilmek üzre tanzim olunduğu suretde avn-i Hakk'la düşmene

galebe suretleri me'mul olur. Zira kefere ile vukuc bulan

muharebe bi'l-müşahede cümlenin maclumu olduğu üzre, top­

dan ibaret- .olup şecaCatin her ne kadar harb ü cengde lü­

zumu de~kar ise dahi, top ve ateş~bazlık oyunu şecaCate

gelmeme~le bu suretde galebe esbabı~ Cenab-ı Hakk icad

eder.

T o p c u v e ,S u.. r ca t c i mi sam.ı.hıa

da i i .;. K e t h li d .. R i k a b -ıa -y ı

s a b ı k R a s i h E f e n d i t nı i n

m u k a d d i m e s i d i r

Kesret Uzre Topcu neferatına Devlet-i aliyye t nin

eşedd ihtiyacı (32b) derkar ve bunların fenn-i top-en-

5- ve A: - Y.

6- meşru.h Y: meşru.ha A.7- bu Y: - A.

1- datir A: -- Y.

80

daztde kesb-i maharet li kemal eylemeleri ehemm li elzem

~diği bed!dar olup bunların2 zabitanı taht-ı rabıtaya gi­

rUp ecnebt ve Ocaklusundan yemeklik namıyle alan külliy~

yetlU esamt nezc ~lunup ziyade yevmiyye ile mUceddeden

neferat tahrtr U terttb olunmağa muhtacdır. ztra bu Oca­

ğın mukaddema esamtsinin dört bölükde iki bölUğü yemeklik

namıyle zabitan-ı Ocakda va bir -bölUğU kapulu taCbtr ey­

ledikleri Çukadar ve İç Ağasi ve salir ecnebi yedIerin­

de ve bir bölUğünün nısfı amel-mande ve ihtiyaranda ve

fakat nısfı topcu dedikleri neferatda idUği. bu kulları

fi'l-asıl Topcular Katibi ve bacdehü iki sene sUrCatci

nazırı olduğum evanda re'yül-ayn meşhudum olan keYfiyat­

dandır. Hatta SUrCatci3 neferatının dahi adem-i ni­

zamlarına ba'is olan keyfiyatın biri dahi budur ki. bun­

ların yaCni Topcu Ocağı'nın hıdmetleri çokdur. Ez-cümle

kolluklarında4 nefer olmadığından ve hin-i iktizada kar­

hanede ve yahud Tophane Meydanı'nda bir mahalle top hak­

li lazım geldlkde attk Topcu Deferatı olmamağla mecmua

hıdmetlerine SUrCatci neferatını sürerler ve SUrCatci

kışlalarına mürettab alan nan u gUş§~taCytnatını zabita­

nı ekI edüp neferatı aç gezdlrirler. Elerçi bu SUrCatci

neferatının yevmiyyeleri on beşer. yiğirmişer akçe olup

lakin mukabelesinde dahi bu taCdad olunan mihan derkar

2- bunların Y: ~ (sehv) A.3- sUrCatci Y: sUrCatciyan A.4- kolluklarında Y: kollarında A.5- gUşt A: ~(sehv) Y.

aı

olmağla heveskarı bulunmayar ve Topcu Ocağı'na rabt olu~~

duğundan naşt, stirCatciden,fevt olmuşların ve firar etmiş­

lerin (33a) yerlerine Ocaklusu macrife~leriyle bulunan

kimesneleri nazırı alan kimeane e~erçi tahrtr eder, amma

heveskarı bulunmadığından 6 naşt Ocaklusının tedarUk ile

tahrtr etdirdikleri neferatın eksertsi sürrak ve bir ma­

halle sığma~ ve bir tartkde kabul olunmaz Kıptt ve ne

idüği bilinmez eşhas makÜlesi olmağla, bir mahal teda­

rük ve yahud bir şey sertka edinceyedek karar, bacdehu7

!irar etmeleriyle bu suretla bunların devamı8 ve taCallum

tl tekessUri mUmkin olmak muhsldir. Bu fakırin vakt-ı me'­

muriyyetimde Tapcu ve Yeniçeri olarak üç bin nefere karfb

Süreatci esamta! var idi ve taşralarda dahi baczı mahal;

lerde mUretteb YerlU Süreatcisi mukayyed idi. tatimae

olundu~na göre, işbu seferde bir yararlık edemediklerf~

den bu kadar masarif ve zahmet ve ihtimam hevaya mUnkalib

oldu.

M u k a tl d. i m e -i .m e z. k u ]!', e n. i n

m i zam ı n ada ti r R a s i h

E f e n d i tn i n 1 ayı h -1 hat ı r ı d ı r

Neferat-ı merkÜmenin nizamına da'ir hatıra gelen

şu vechiledir ki, bunların adedi nısfı mikdarı ve yevmly­

yeleri iki kat olsal ve bunlara yüzer nefer birer alamet

v'e nam lle Orta tahats olunsa ve her bir ortaya oirer:'·

---,...--:;...-----_.......-----:--6": 'bıilunmadı~ından Y: ~~ .:.>..JıJ:J~ (sehv) A.7- ~kar!r 'ba~dehu Yr - A. ~.

8- devamı Y: ..s i".> (sehv) A.

l~ olsa Y: ~" (sehv) A.

82

ZAbit taCytn ve cümlesine bir Ağa nasb olunup fakat ZAbit

taCytni ve yol ve erkAn icrası Topcu Ocağı'na mUlhak olsa

mA~ada cemtC hususları gerek nefer tedarüki ve gerek.

iCmAli ve sürCat taCIimi ve mevaeiblerinin iCtası, SürCat

Ağası ve SürCat Nazırı maCrifetleriyle rü'yet ve her bir

Ortaya onar top tahats olunsa ve tahsis olunan toplara ol

Ortanın alameti darb ve memhurlarına dahi kezalik (33b)

ol Ortanın alameti tahrir olunsa ve her bir Ortanın yol­

daşı münavebe vechile eIlişer ellişer. birer hafta Ortala­

rında beytntet etdirilüp ve bir mahalle taCytn olunmak

lazım geldikde 012 Ortada olan on topu cemtC edevatıyle

alup ol mahalle aztmet ve vakt-i seferde3 muharebe 01an4

mahalle taCyin olunmak iktiza etdikde avn-i Samedani'yle

fevz 5 II nusret zuhurunda, fakat ol mahalde bulunan topun

neferatına ziyade terakki6 yaCni on-om beş akçe terakki

verilmesi meşrUt olmak ve bu vechile nusretde bulunanla~

rın yevmiyeleri yUz yiğirmi akçeye değin restde olmak

mukarrer olması ve bu neferatdan birisi ahar dirlikde 01-

mamak ve herkesin rızaten kabul edeceği ve ziyy ü heytet

muhtass olsa bu zümre taht-ı rabıtaya girmek ve heveska­

rı çok bulunmak sureti mümkin olabilür. zann olunur. Bu

suretle rabıta verildikden sonra bunlardan birer Ortayı

top ve neferatıyla serhaddat-ı hakaniyyeden birer kaıCaya

2- ol Y: - A.3- seferde Y: seferdir A.4- alan Y: olunan A.5- fevz Y: fevr A.6- terakki Y: j~/ (sehv) A.

83

ve Rumeli ve Anadolu valileri yanlarına ala-tarikı'l-mU­

navebe iktizasına göre al~ışar ay yahud birer sene ikamet

eylemek üzre taCytn ü irsal olunmak ve vardıkları mahal­

lerde bulunan vUzera bunlara taCyinat fC ta ve haftada bir

ve yahud iki defca taClim-1_BürCat etdirilerek ism li re­

simleriyle her7 hafta yoklanmak ve fevt olmuşları oldukda,

01 mahalde bulunup heveskar olanlardan yerine taCyin u

tahrir ve atikın memhurını Dersacadet'e lede'l-irsal, ye­

rine müceddeden memhur taleb ü tahsil ve 01 (34a) cedid

nefere iCta etdirmek ve hin-i yoklamada mevcud bulunmaya­

nı taharri edUp firar etmişi var ise etrafa "buyruldu"

neşriyle adem taCyin ve buldurup te'dibine müsaraCat olun~

mak ve içlerinden şayeste-i iltifat olanlara inayet tl ik-i> i> - c niram Glunmak ve me'mur-ı ikamet olanların vakt-ı mu ayye

tekmil olundukda yerine Asitane'de olan Ortanın biri ne­

feratıyle 01 mahalle metmur olup ol mahaldeki atik Ortai>

kezalik top ve neferatıyle Asitane'de olan kışlasına ge-

lUp bir' sene yahıid dahi ziyade mUddeta kışlasında ikarnet

ve yine taClime mUbaderet etse hem bedeviyyete alışur

ve hem da'ima rab~ta tahtında olmuş olur.

7- her~Y: - A.8- müddet A: - Y.

84

Top c u v e S li r ca t c i n i zam ı n a

da.'irdir

Merhum Halil Paşa'nın rcad eylediği SürCatciy~n

Oca~ıtnın tanzrm ve tekmtli ve Topcu Ocağı'nın dahi hiz ­

meti giran olmağla. yine zabitanı macrifetiyle yevmiyye-­

leri hıdmetlerine göre tertib olunması ve Yeniçeri Orta

ları'nın her bir bölü~ne ikişer yahud üçer aded levazı­

miyle sUrCat topları tesıtm ve her bir topa onar nefer

sUrCatci ol Ortadan taCytn birle mukabele-i düşmende ol

Ortanın zabitanı sUrCat toplarını iCmale mucavenet eyle­

mek hususu. meval!-i ızamdanl Hayrullah Efendi'layıhasın­

da ve mukabele-i düşmen içün esliha ve alat-ı garibe ih­

tiraCıyle Topcular ve SürCatciler peyder pey taCllm ü

taCallüm etdlrilmek Veli Efendi-zade Hazretleri layıha­

sında ve Tophane Ocağı'na tertib tl taCyİni irade olunan

neferat-ı (34b) cedidenin haftada iki gUn taCllm ile

kesb-i meharet edenlere terakki ve ataya ila teşvtk olun­

ması Salih-zade Efendi Hazretleri layıhasında mestur-

dur.

1- ızamdan Y: aCzamdan A.

85

S i P a h S ila h dar v e B ö 1 ü k ...t""!ıv e a

e r b i c O c akl a r ıL n i z a m ıa n a

d a ti r ç Ş b a Ş ı R ... i d2 E :f d i .t-a v u a Ş e n

n i n 1 a y ı h a s ı d ı r

Bunların Ocakları Süvari Ocağı olup, otuz bine karib

esamileri var iken, sefer vukÜcında iki-üç bin adem çıka­

ramazlar. Anlar dahi Asitanelden olmayup Sivas ve Tokat

ve sa'ir bir kaç yerdendir. Halleri böyle iken bir se­

ferde dünya kadar terakki alurlar ve bu kadar serdengeçdi

rucüsı verilür, yine mahvolur. Bunların nizamında sucu­

bet olmayup kıbel-i padişahiden bu Ocaklar safir askert­

den hali bir mahalle taCytn olunur venİstanbul'da ve taş­

ralarda olan neferatınızı dört aya kadar mahall-i merkÜrna

cemc edin: yoklanacakdır, ~~mevcudlarının4 esamileri

alınacakdır," deyü ferman yazılup evvelemirde yoklama

mahalline karib bir da'irelü Vezir vestle-i ahar ile

taCyin ve ikame etdirildikden sonra mütedeyyin ve afif

ve müdekkık ricaIden biri yoklamacı taCytn olunup ve

maCıyyetine sadık katibler taCytnle birer birerS yoklanıp

Ba-mevcüdlarının esamtleri zabt u sereyan eden fesadın

defci esbabı bi'l-mülahaza istihsal olunarak ve belki

"bozma,,6 dedikleri kar-ı habaset külliyyen refC: ve çavuşlar

1- ocakları A: - Y.2- Raşid Y: - A.3- eden A: etdik Y.4- mevcudlarının (sehv) Y: J:;).) "" ~ (sehv) A.5- birer Y: bir (sehv) A.6- bozma A: boz (sehv) Y.

86

havenesİ"takIiI .kılınarak mliceddeden yarar neferat tertib

ve ahar zeyy li kara girer, ise, esamesi refc ve kendüsin!

ve zabitani (35a) te' dib olunacakları şart7 kılınur,'.­

Bunda dahi ağalardan ca'ize ve8 ağalar dahi kethüdaların­

dan ava'id ve ala-meratibihim çavuşan ve küttabdan bir

şeyolmamak lazımdır ki, irtikab erbabına te'dib müsmir

ola.

S i P a h v e S i ı a h dar o c a k lar ı

n i zam ı n __a d a 'i r d i r

Sipah ve Silahdar Ocakları muhtell vel küııi2 ni­

zama muhtac ise dahi acele buyurulmayup balada "asker"

maddesinde tahrir olunduğu vechile Yeniçeri Ocağı tertib

ve münkad Yeniçeri tedartik olundukdan sonra mUbaşeret bu­

yurulması ve asakir-i mürettebenin bir fa'idesi dahi ta­

va'if-i askeri dahil-i havze-i itaCat etmek hususu olmağ­

la bu suretde Sipah ve Silahdar zabitanı namına olan ha­

vene tahrik-i fitneye kudretleri kalmayup gereği gibi

tanzim olunmak emr-! sehl idiği Sadr-ı Rum-ı sabık Abdul­

lah Molla Efendi'nin balada mezkUr ıayıhasınd;mastürdur.

7- şart A: şurüt Y.8- ve A: - Y.

l- ve Y: - A.

2- kUlli Y: + ve A.3- mezkük layiha Y: ~.. 1}J"r~ (sehv) A.

ÖI

S i P a hv e Silahdar Ocakları

n i zam ı n ada 'i r M u h a s e b e -i

e v v e 1 H a c ı ! b r a h i m E f e n d i '-

n 1 n lay ı h a s ı d ı r

M~vazzaf asakirln bir sınıfı Slpah ve Silahdar ve

BölUkat-ı Erbıca Ocakları olup bunlar süvart olmağla, bu

ocaklara arız olan ihtilalin ekseri be-her sene Sipah ve

Silahdar Ağalıkları kUlliyyetlU ubudiyyet ile tebeddül

eylediğinden ve ocaklarda yevmiyye beyc U şlrası memnu­

Catdan iken bu fesad adet hUkmUne girdiğinden ve öteden

berti macdud u muCayyen olan çavuşan ve zabltan ve ketebe­

sl mUrUr-ı vakitlel kacidesinden çıkup nice na-ehl etrak

(35b) ve eşhas birer vechile Ocağa duhıiı ve beş on boz­

ma esamtsi tedartikiyle taCayyUş eylediklerinden ve ekser

bu ocaklarda ağır esamt etbaC ve hademe ve sa'lr kesan

yedIarinde olmağla, faraza sefer vukÜcunda ve yahud bir

mahalle me'muriyyet iktiza eyledikde o makülelerin bir

kaç kıst mevaclblerinl Ocaklusu ahz ile yerlerine bedel

tedarUk eylediklerinden peyder pey vukuc bulan tevc!hat­

larına dikkat olunmadığından neş'et edUp kanun u kacide­

leri kUlliyyen mahv olmağla nizam-ı halleri tedrtci vak­

te tevakkuf edüp evvela bu ocaklara blrer sadık u mUs~­

kim Sipah ve Silahdar Ağası ve kezalik fenn-i kitabetde

l- vakitle Y: ~ -' (sehv) Ao

88

mahir ve sahib-i dirayet birer kimesne Sipah ve Silahdar

katibi nasb ile bir kaç sene mUstemirr olarak Ocak niza­

mı kendUlerden matlub olunup anlar dahi vukÜfı olanlar

ile mUzakere ederek suret-i nizam-ı hallerini arz eyle­

mek ve bu ocaklarda2 çavuşan ve zabitan ve ketebe namına

olan kimesnelerin fill-asıl aded-i .muCayyenleri her ne

ise ol rUtbeye tenztl olunup ziyade olmamak ve bozma ve

an-yed taCbiri fi'l-asıl ne sebebe mebnt olunmuş olduğı.

maclum olmağl;'ancak tevcthatlarında iktiza eden tasarruf

mUlahaza olunarak icra olunmak ile tedrici matlub alan

nizama muvaffak olmak tasavvur olunur.

S i P a h v e S ila h dar O C akl arı

n i zam ı n ada ti r hal a T.e z k 1 re -i

e v v elF i r d e v s i E f e n d i in i n

layihasıdır

Sipah ve Silahdar ve BölUkat-ı Erbica Ocaklarının

mevcudu (36a) bilinUp mahlulatı ketm olunmamak içlin ne­

feratının ism li şöhretleri ve vilayetleri ve sakin olduk­

ları şehr li mahalleleri bilinmek ve Yeniçeri Ocağı'nın

Orta defterleri miaillU Orta katibleri defterlerine şöh­

retleri tastir ve birer şöhret defteri SUvari mukabelesi­

ne verilUp hıfz olunmak ile fi-mabacd mevcudu bilinUp ve

2- ocaklarda Y: D..ı~ \... ~J).i 4-,' (aehv) A.3- olmağla Y: olmağlu A.

89

mahlulatı ketm olunmayup yevmen fe-yevmen tabtCatıylel

tenezzülkabul edeceği ve. bu maddelerde yaCnt Süvarİ

Ocaklarının tekacüdlerine ziyade ihtimam lazımdır. zira

bir tekacUd eBami, birkaç Bene zarfında Uç beş kimesneye

geçdiği yine OcakluBundan ve sa'ir erbab-ı vukÜfdan i5-2

timac olunmuşdur. Bu hUBUS dahi bir nizama rabt olun-

mağa tevakkuf eder.

S i p a h v e S i i a h dar O c a k ı arı

n i z a ro n n ada 'i r Tez k i r e-i ev v e ı-i

s a b ı:. k . '.E n ver i E f e n d i 'n i n

lay 1 h a B ı d ı r

Sipah ve Silahdar Ocaklarında olan neferatın fi'l­

asıl ibtidaları ellerinde imiş. Beher ulüfe hUrUcunda

yiğirmi bin ademden mUtecaviz eşhasl ulüfe ahziyçün Asi­

tan~tye tecemmuc ederler imiş. Ulüfelerin alup gidinceye

kadar hayli fezahat ederler imiş. Defc-i mazarratları

zımnında her bölU~n neferatının lbtidaları çavuşlarına

verilmesi ve ulüfeleri hUrUcunda çavuşları ellerinde olan

ibtidalara göre ulufelerini kaldırup vilayetlerine tsaı

ile, umurnen neferatın Asitane l ye2 gelmemeBi re'y olunmuş,

bu tartkle esamileri3 tobralara girmiş ve giderek biri

fevt oldukda, çavuşlar (36b) esamtsini

l- tabiCatıyle A: - Y.2- istimac Y: ı\r- (sehv) A.

l- eşhas Y: t:'~ (sehv) A.2- Asitane~ye Y: .\:;...- (sehv) A.~~

3- esamileri Y: esa.miler A.

çaldırmayup

90

ulüfesin hayatda gibi aht eder olduğu şayiC'olmuş, he~.kim fevt olduğun haber verirse esamtsinin nısfı kendüsi­

ne verilmesiyle beytU'l-mal sıyaneti tedbtr olunmuş, bu

sebebden esamtler na-ehle verilmeğe başlamış, zira her

mahlul haber veren esamtye mUstehak olamaz. Giderek ça­

vuşlar mahlüllerin birer ikişer akçe zammile ve böIUğUn

tağyir ile ketme başlayup, bu süretle mahlülleri buluna­

madığından, beytu' I-malı sıyanete o misillti sahib-i tob­

ra zabitler vefatında tobraları ağaları tarafından zabt

olunup her kaç ibtida tobrası derUnunda var ise, mahlül­

dar yok. Her ibtidaya miri içtin iki akçe verilUp ahara

verilmeğe başladı. Bacdehü Ocak Ağaları ikişer akçe seme­

ni zamm edUp her vefat edenin tobrasında zuhur eden esa_o

miye dörder akçe mikdarı ca'ize ve "miri" namıyle satıl­

mağa başladı ve4 bu süretda esamt tobrası alanlar verdiği

akçeyi çıkarmaksızın medyUnen fevt olup ocaklarına bir

nevc'dahi zacf geldi ve verdiği akçeyi ulüfe çıkdıkda

tobrada olan sa'ir neferatın ulüfelerinden tobra SahiBi

olanlar almağa başlayup, esimisi tobrada5 olan neferat

eline bir şey girmez oldu ve girer 'ise dahi şeyc._1 kaıiı

girUp, bu sebebden neferat sefere gelmez oldular. Bunla­

rın nizamları6 tedricle mtimkln görünUr. Lakin hasbe'l­

iktiza ağaları bila-ctinha tebdiı7 li tağyir olunmasa çok

4- ve A: - Y.5- tobrada A: - Y.6- nizamları A: nizarnı Y.7- tebdil Y: tebeddtil A.

91

fa'ide olur zann olunur. (37a) ztra tebdil oldukca calize

alınup bu Ise beherhal ulufeden çıkar ve masarif-i SalL­

releri bunmı.. ~g1bidirve ft-mabaCd tobra sahibIerinden ve­

fat edenlerin tobraları zabt olunsa, içinde olan esamt ­

lerden sahibisi, yacn! ismi kendU ismine mutabık olanla­

rı, okunan sahibIerine verilUp ve ismi ismine mutabık

olmayarak esamt mutasarrıflarının esamilerinden on akçe'

de bir ve yahüd iki akçesi hazine-mande olunarak asıl is­

mine tashih ve mUceddeden senedi yedine verilUp bila sa ­

hib kalanları hazine-mande olunsa, tedricle beş on senede

asla inkisar olunmayarak, belki duca olunarak nizam-ı ka­

dtmine girmeğe başlayup, giderek evvelki kuvvetin bulura

zann olunur. DefCaten nizam-~ asir belki bedduCayı mu-

cibdir.

H u m bar a c ı ve L ağı m c ı O c akl a -

r ı n i zam ı n ada ii r S a d r -ı s SO -

b ı k Y u s u f P a Ş a in ı lt :n. a y'ı nı a ,B ı d ı r

El-yevm Lağımcı ve Humbaracı nizamına olan neferatı

fUnun-ı humbara ve lağımdan bi-haber olanların üzerlerin­

de senevi Uçer, beşer, onar, on ikişer akçeye değin hasıl

olur zeCamet ve timarlarI olup tasarrufları telef kabilin­

den olmağla, ledell-imtihan istihkakları nUmayan olan ne­

ferat üzerlerinde ibka olup, fenn-i mezburdan gafil

8- bulur A: buluruz Y.

1- timarlar A: timar Y.

92

olanların zecamet ve timarları refc olunup mUceddeden. c

ber-vech-i muharrer ihtira' olunacak Humbaracı ve Lağı~

cıya mUnasib vechileulufe ver1lmek lqUn Uzerlerinden refC

olunan zeCamet ve ttmarlar verIlecek ulufeleri mukabil!

canib-i miriden (37b) zabt olunması ve ashab-ı istihkak

üzerinde lbka olunan zeCamet ve ttmar mahlul oldukca

evladına ve yahud ahara tevcih olunmayup kezalik canib-i

miriden.zabt olunmas~ ve ulufeler verildikden sonra faz-

lası olur ise, st'ir masarlf-i harbiyye içUn

nıf'z oluna.

başkaca

H u 111 bar a c ı ve. L' aı ğ ı m c ı O c akl a ır LL

n i zam ı n ada ii r s a b ı k aSa d ~ -ı

R u m A b d u Ila h MalI a E f e n d i '-

n i n lay ı h a s ı d ı r

Humbaracı ve Lağımcı Ocakları metrUk ve mensi kalup

maca-haza bu kadar kUlliyyetlU ttmar ve zeCametlere Hum~

baracı ve lağımcı namıyle ekseri RumeIildel ve Anadolu'~

da bir alay eşhas-ı bt-hude: mutasarrıf olup eyyam-ı ceng

ve sena-yı muharebede Humbaracı ve lağımcL ve Metria alı­

cı bulunmamağla Humbaracı ve Lağımcıbaş~lara mülekked emr

buyurulup, her ne mahalde zac!m ve timarlu ve sa'ir Hum­

baracı ve Lağımcı var ise kuyudat mucebince cümlesi .ge­

türdilUp Kadıköyü ve sa'ir mUnas1b mevzilerde birer ma-

l- ekseri Rume11'de Y:/"

t)~1,)r" (sehv) A.

93

hall-i mahsus peyda ve Humbaracılık fennini2 ve Lağımcı­

lık tartkın~ ala-vechi'l~ihtimamtaCıtm U taCallUme ibtl­

dar eyleyüp ashab-ızecamet ve timardan gelmeyenlerin t!­

mar ve zecametleri hassa çalınup tradatıyle müceddeden

neferat tahrir ve idare olunmak misillU tedabire teşeb­

büs olunmak muktazi olup, zira keferenin medar-ı kuvvet!

top ve humbara o;lduğu ve3 tertib-i hurıibda fenn-i hende­

st üzre metris kazup lağım aldığ1 cümlenin macıümu olup

bu tarafda zuhur eden hezimet ve pertşanlığLn sebeb-l za­

hirtsi keferenin ateş-bazlığı olduğu gUn (38a) gibi cUm ­

lenin indinde zahir ü aşikardır.

H u m bar a c ı ve L ağı m c ı O c a k lar ı

n 1 zam ı n ada '1 r D e f ter dar

Ş e rif E f e n d 1 'n i n lay 1 h a s ı d ı r

Lağımcı ve Humbaracı Ocakları, Topcu Ocağı'na llhak

olunup Sacdabad'da taeıtm ü taCallüm ile fennlnde lbraz-ı

maharet edenlere doksan dokuz akçe verilUp zecamet ve

ttmarları mahlul oldukca havass-ı hUmayUna zab~ oluna ve

yüz pare humbaranın ellişer neferden beş bin nefer humba­

racısı ola ve fenninde mahir lağımcı beş yüz nefer olsa

kifayet etmekle ziyadeye ruhsat verilmeye ve zlkr olunan

humbaracı neferatı humbaraya mensub ola. YaCnt kalyonla­

ra tesmiye olunduğu gibi humbaralara dahi birer ism tes-

2- fennini A: - Y.3- ve Y: - A.

94

miye ve üzerlerine tahrtr Qlunup "filan humbara gelsUnilx

denilse, beher-hal yüz ya~ud elli nefer Humbaracı macan

gelmek tabtCat-ı saniye gibi ola. Maca~-Allahü TeCala

bir mahalde bir humbara kalmak lazım gelse. neferat1

Ocakdan tart ve yevmiyyeleri der-akab hazine-mande alu­

nup bir ocağa ve da ' ireye4 kabul olunmayarak halk bey ­

ninde rusvayveS bed~nam kılınalar6

x- gelsUn A i da mükerre~·.

4- ve da'ireye A: - Y.S- ve A: - Y.6- kılınalar Y: + Tahr!ren ri gurre-i Rece~ sene (ı)2ı7

=(28 Ekim 1802) A.

95

(38b) 13 a -i ... 1 i m e' ... cr. ı a n-e m r a m u r.. t a B r t

,.Fz e v a e· n a n' o n a m ran s ıı. z

t ara f ı n d a n u ...-1:. h b i Y Ym u r a r e -

y e d a 'i r b a Cz ı m ü 1 ... h .... ta a z. a v e

m tl t ... 1 a c ... t ı h ... ! t a k d t 1a a a v m e y e-

d i ~ i var a k ı n t e r c e m e s i d i :ro

:pevlet-i' aliyye tarafından umur-ı harbiyyeye da'lr

hıdemata taCyin olunan Frençe oficyallerinin ihtimam u

gayretleri devleteynin meram-ı dtl-hahı üzre bir netice-i

hayriyyeyi mlintic olmaması zirde tafsil olunan esbaba meb­

nidir. İbtida hudud-ı Devlet-i aliyye'yi aCdanın kasd u

h~yanetlerinden sıyanet zımnında ehemm olan tedabir-i hay­

riyye ve kavacid-i külliyyenin icrasında ihmal ü' müsama­

ha olundu~ zahirdir. Saniyen, tertib olunan tedarükat

ve tedl1bir-i harbiyyenin baczısında ihtimam vel baczı ­

sında ihmal-i tam olunma~la2 birbirlerine adem-l mutaba­

kat hasebiyle metmül olunan semere husul-pezir olamadı.

Salisen, tertib li mUlahaza olunan tedabirin ekseriya kav.a­

cid- i külliyyeye nefc u zarrını bila mülahaza semere-i ha­

liyyelerine iktifa ile icra ve isbata mübaderet olundu.

Rabican mUteCayyinlerin menafic-i mahsusaları ve tamac-ı

hamlar ve ibtalini me'mttı eden muharriklerin nifak u

ifsadIarı ve baczısının adem-i gayret U hamiyyetlerinden

l- baczısında ihtimam ve Y: - A.2- olunma~la A: olmağla Y.

96

neş'et eden mevanicin defci ile vesa'il-i lazımenin tak­

viye ve teshtllerine layıkı Uzre ihtimam olunmadı~

B u d a h i A

U m u r -ı har b i Y y~-

y e da 'i.r. m e s f 4 r u n d u r

Bacd-ezin künh umür-ı harbiyyede bu gUne ihmal ü

mUsamahadan lazım gelen mazarrat-ı mUtenevviCayı defC et­

mek hususuna Devlet-i ebed-mUddetin irade-i aliyyesi taCal­

luk eder ise, esas masIahat olmak (39a) Uzre muhafaza-i

umur-ı mUlkiyyeye da'ir baczı kavacid-i kUlliyyede tara­

feynden ittifak u muvafakat lazıme-i haldendir ve mevadd-ı

mezknrenin temşiyetine me'mur olacak zevat, bu datirele ­

riyle bile gah u bt-gah Topcubaşı ve Humbaracıbaşıl kar­

hanelerine ve mühendishane ve sUr~atciler taClimgahları

kamal-i taharrt vü dikkatle teftiş U tefahhus' olundukdan

sonra, rU-nUma olan baczı mehaztrin defc u tashthinde ve

istihsan olunan aCmalin taCctl ve tenkihinde metmurların

murahhas olmaları ehemm-i mühimmatdandır.

B u d a h i m u h a faz a -i m li 1 k i Y Y e­

ye d a 'i ro m e s f u r u n d u r

Kavacid-i kUlliyye-i muhafaza-i sUğÜr u memleketden

murad-ı halisanem Devlet-i aliyye ale'l-ıtlak vech-i mUs­

tahsenI Uzre umür-ı mülkiyyesini tanztm ü tesviye eyleye

3- olunmadı A: olundu (sehv) Y.

1- ve Humbaracıbaşı Y: - A.

97

ki, aCdası tarafından istila esnasında defc-i mazarrat ve

yahud istishab olunduğu esnada hod be-hod bila havf u haş­

yet muharebeye2 mübaderete kesb-i iktidar ve miknet eyle­

mek derecesine reside ola. Husus-ı mezkur !çün mükemmel

eslihö tertibiyle asakiri taClim ve sUrCat topları ve

topcuları tecfir ve tanzim ve kılac u bıkac ve aUğUr u hu­

düdı Avrupa kavacidi Uzre tahatme ve zabitan ve seraskera­

nın fenn-i muharebede kesb-i tefennUn eylemelerine mevkÜr

idiği meczumdur.

B u d a h i b a Cz ı m ü i aha z a ~

z ~ m n ı n d a m e s f u r u n d u r

Bu süretde defc u tashihi ehemm U elzem olup müd­

det-i vefireye muhtac olan mehazirin şimdiden indifacını

akdem-i amal edinUp hin-i seferde dahi suhület ile defci

metmul-i mazarrat (39b) ve mahzuratı tethir ederek mesa­

lih-i harbiyyeyi bir netice-i hayriyyeye isal zımnında

bezl-i nakdine-i gayret ü hamiyyet lev8zım-ı masIahatdır.

B u d a h i m et m U r i y y e t i n i h a v i

m e s f u r u n d u r

Françe Devleti tarafından bu havaliye metmuriyyeti­

min muktezası Uzre evvela, hudud-ı devletde vakıc aUğÜru

kılacm tahaasun ve istihkamı zımnında tedabİr-i layıkayı

ifade. Saniyen, kavacid-i muharebe Uzre aaakir-i tslamiyye-

2- muharebeye A: muharebe Y.

,98

nin aCdaya mukabele zımnında muhtac oldukları baczı kava­

ntn ü kavacid ira'e olunarak, fakat Yeniçerinin me'luf

oldukları tüfengIeri refCiyle Avrupa'da müstaCmel olan

tüfengIeri istiemalde kesb-i iCtiyad ü i'tilaf etdirmeğe

mermur olduğum ecilden, iki seneden berU kemal-i dikkat

li bastret ile nefc II zarrını bacde'l-rnuvazene muhafaza-i

hududa da'ir evvelki maddenin mülhakatından olan baczı eb­

hasa mebnt mülahazatım mtlad-ı İsa'nın bin yedi yüz seksen

dört senesi Kanun~evvelin .on dördüncü ve yiğirmi birinci

gUnü tarihiyle ve bin yedi yüz seksen beş senesi Martının

üçüncü ve yiğirmi birinci gUnü tarihiyle takdtm olunan

evrak-ı acizanernde tarstı olundu ve ale'l-ıtlak cemtC

stiğUr u hududun istihkamına da'ir mütalaCat-ı acizanem!

tarsil bir risale, ik! üç mah zarfında tamamen tekmtl olu­

nur. El-anI yalınız Tuna ve Turla havaıtsi ve Varna ca­

nibinin istihkam ve muhafazası maddesi tekmtl olundu.

B u d a h i m e s f ü r u n d u rI

(40a) Cem~ asakir tüfengIerinin tağytrini münasib

görernem. ztra şeşhanelerin menzil-i bacide isabetini mli­

şahede etdiğimden metrts altında muharebede ralidesi _mü~

sellemdir~

1- el-an A:.iııa Y.

1- Bu dahi mesfurundur Y: - A.2- müsellerndir Y: + Derviş İsmail A. (A nüshası (3Ia)va­

rakda böylece bitti.)

99

L e v ~ n d Çif t 1 i ğ i n d e cmu allem

a s k e r -i S u 1 tan i ter t i b v e

n i zam ı b eya n ı n d a d ı r

Devle~-i aliyye-i datimiyyUtl-kararınfitl-aal mU­

retteb U muvazzaf olan sunuf-ı askeriyyesinden başka, ge­

rek Asitane-i aliyye kurbunda vakıc Levend Çiftliği nam

mahalde ve gerek taşralarda baczı mtinasib olan mahallerde

la-ekal on iki binden ziyade mucallem bir nevc asker-i

cedid tanztm ve tertibiyle bir kat dahi temhid-i bUnyan-ı

devlet ve te'yid-i erkan-ı saltanat, menvi-yi zamir-i Haz­

ret-i Padişah-ı sUrUşix siret ve semir-i hatır-ı ilham ­

mezahir-i cenab-ı şehinşah-ı nasfet-haslet olmağla ol bab­

da şere~-yafte-i sudur olan hatt-ı hUmayUn-ı inayet-makrUn

mucebince asakir-i cedide-i mezkUre tertibine mUbaşeret

ve etrafıyle tanztm tl rabıtasına mUbaderet alunup evvela

salifU'z-zikr Levend Çiftliği nam mahall bu asakire ta~

sts ile kışlalar ve iCmal-i envac-ı sanayic_i harbiyye

içUn müteCaddid mahaller ve ocaklar ve camic ve hamam

ve bÜyUt u dekakin ve malzemat-ı sa'ire ile me'mur kılın­

dıkdan sonra, Devlet-i aliyye ve Saltanat-ı Seniyye-i Os­

man.i:yye~'nin kavanin-i kadimesinden haric olmamak içUn iş­

bu asakir-i cedtde kadim ocak olan Bostaniyan-ı Hassa

Ocağı'na mUlhak olarak "Bostani TUfengcisi Ocağı" namıyle

x- SÜrUşi = o Jr- (yanlış) Y.

100

tesmiye kılınup uzma-yı rical-i Devlet-i aliyye'den bir

·Nazır-ve canib-i mtr!den kadr-ı va!! ma~aş ve taCy!natla

Dergah-ı al! kapucubaşılarındanzabt (40b) u rabt-ı asak1­

re muktedir bir kimesne ~~~nasb ve kaffe-i umur-ı Ocak Na­

zır ve Ağa'm.n ma<i-ifet~ 1ttifaklarıyle olmak kanun kılıhdı

ve haeegan-ı Divan-ı HUmayUndan bir kimesne dahi kezalik

maeaş (u) tacy!nat-ı vaf! ile katib ve iki "Katib Yamağı"

ve iki "Nefer Katibi" taCyin olunup zirde tertibi beyan

olunduğu Uzre bin altı yüz iki nefer zabitan ve nererat­

dan 1bArat on iki bölük olarak bir orta ıCtibar olundu ve

kaffe-i zabitan ve neferatı tertib ve canib-i mir!den es­

lihaları ve zabitan-ı neferatın hey'etleri temyiz oluna ­

cak vechile elbiseleri tanzim ve iCta ve fakat sakkalar

kendUlere çaprastve kamçı ile temyiz'olmak ve karakulluk­

cuların temyizi dahi cepraset ıle, olmak ve sa'ir zabitan

ve neferatın vakt-ı hazarda başlarına giydikleri imame,

berata olup lakin vakt-ı seferde berata giymek meşakkati

mucib olmağla vakt-ı seferde ve hin-i me'muriyyetlerinde

berata yerine yek-şakk olarak münasib bir gUne imame

tertib olunmak ve işbu on iki bölUğUn her birine birer'

top verilüp ve bunlar leyl U nehar kışlalarında mevcud

olup ale'd-devam taClim li taCallUm-i sanayiC-i harbiyye­

yi kemal üzre tahsil eylemek ve cümlesi saff-ı vahid

hUkmüne girmek üzre tanzim olundu ve bir ortadan ibaret

101

olan on iki bölUğlin zabitan. ve neferatı tertibi şu vechi-

t A C dA Ale tanz m olunmuşdur ki, Ocak A~ası'ndan ma- a a erbab-ı

istihkakdan bir binbaş~ ve bir Ocak KethUdası ve Topcuba~

ş~ ve Topcu Çavuşu ve bir Arabacıbaş~ (41a) ve bir Ara­

bacı Çavuşu ve bir Cebecibaşı ve bir Cebeci Çavuşu ve se­

kiz nefer Cebehaneci ve iki nefer Cebeci Xarakullukcusu

ve her bölUğe birer İmam·ve bir nefer Mehterbaşı ve her

bölliğe birer nefer Sersürnazen ve Sertablzen ve Serzil­

zen ve Sernakkarezen ve her birine birer nefer Mülazim

ve Ağa-yı yemin li yesar ünvanıyle iki nefer Beşeryüzbaşı

ve her birine birer Mülazim ve on iki nefer Bölükbaş~ ve

yiğirmi dört nefer Mülazim ve on iki nefer Alemdar ve on

iki nefer Çavuş ve yiğirmf nefer Onbaşı ve bin seksen

aded neferat ve on iki nefer Top Ustası ve on ik! nefer

Top Hal!fesi ve doksan altı aded Topcu neferatı ve on

iki nefer Arabacı Halifesi ve altm~ş aded Arabacı ve

on iki nefer SUrnazen ve on iki nefer tablzen ve her

bölUğe ikişer neferden yiğirmi dört nefer sakka ve her

bir bölüğ~ altışar neferben yetmiş iki nefer Karakullukcu

tertİb' -'. olundu ve Binbaşı maca zabi tan bin altı yüz ik!

neferden ibaret olan on ik! bölüğün zabiti ve Beşyüzbaşı

hükmünde olan yedi yüz seksen yedi neferden ibaret olan

altı bölüğün Zabiti ve Yüzbaş1 yüz otuz neferden ibaret

olan bir bÖlÜğUn zabiti Qlmak ve satir buna müteda'ir

revabıt u zavabıtları bi-cümletiha nizam-peztr olup

W.' ..YtıksekOOl'etfm Kurulu

Dokuı:rwıtasyoıı MerkeZi

102

cümlesini havt mufassal u meşrüh kanunname-i hümayUn tah­

rtr ü tezytr olundukdan sonra bir tarafdan mucib u mukte­

zasını:. icraya ihtimam ve asakir-i cedtde-i mezkure dahi.

külle-yevmin taCltm u taCallüm-i sanayic_i harbiyyeye ık­

dam .edUpbaher sene eyyam-~ sayflarda (41b) baczan biz ­

zat şevketlU, kerametlU, mehabetlü, kudretlü Padişah-ı

dil-agah ve şehinşah-~ mekarim-destgah efendimiz hazret­

leri baczan devletlU Sadraczam ve semahatlU ŞeyhUlislam

Efendi ve devletın Kapudan Paşa Hazer&~ı ve baczı uzma-yı

erkan-ı devlet biniş ta~tkıyle çiftlik-i mezkUra aztmet

ve ta'be~asr asakir-i mezkUrenin taClim ü ta~allUmlerin'

ve yeniden tcad u ihtirac olunan baCzl. sanayic_i harbiy'~_

yeleri temaşay3.himmet ve her birine bahştş ve ataya ve

hııCatler ihsanıyle peya-pey teşvik u ığralarina ıCtina

ve dikkat etmeleriyle fi'l-hakık:a bu asakir-l cedidenin

nizam u rabıtaları gayet mUstahsen olup baczan cümlesi

saff-ı vahid hUkmüne girmek ve baczan an-vahidde sufuf-ı

mUteCaddideye münkas:Il!1 olarak birden icra~yı sanayic·_ i

harbiyye ve ateş-bazt etmekde bir mertebe ızhar-ı maha­

ret etmişlerdir ki, bidayet-i saltanat-ı seniyyeden beru

bu tertib-i dil-ferib-i mesbuk-ı bi'l-misl olmadığından

ma-cada milel-i aharın yiğirmi-otuz senede güçle tahsiı

edebilecekleri sanayic_i harbiyyeyi mücerred inayet-i

Rabb-i Bari ve himmet tl akdem-i Hazret-i Şehriyari ile

103

zaman-ı yesirde bir gUrU.h-ı ptlr.-şükve· tahsile muvaffak ve

mliceddeden böyle bir mucallem li mUretteb Ocak-ı amire

sunuf-~ asakir-i Devlet-i aliyye'ye munzam olup maye~ül­

iftihar-ı dUvel olan taCıtm tl tertibin bu vechile asa­

kir-i !slami~ede dahi tkaC u icrası bi-hamdihi Tecala

el-yevm calis-i evreng-i saltanat-ı Padişahi olan seT­

ketlü efendimizin (42a) zaman-ı devletlerinde rU-numa

ve derece-i himmet-i şahaneleri cümle indinde ke'ş-şems

fi-vasati's-sema oldu.

104

(42b) M e d ... -i r-ı ü 'd e m e rh ...ı n e n e v v e r e u m

o 1 a n K o c a· Y 1.1 S u f P a Ş a in ı;, n

v a k t -ı sa d are t i n d e v e r i 1 e n

i z ... m dn a ı r

ŞevketlU, kerametlU, mehabet1U, kudretlü Padişah-ı

a1em-penah-~ mUteyyed min-ındi1lah efendimiz hazretleri­

nin irade-i hayriyyet-ifade-i mülükaneleri Devlet-i aliy­

ye-i ebed-müddetin nizam-ı kadImini mUnha1l olan israfat

ve rusum-~ muhaddesenin refCiyle vikaye-i nizama mUteCal­

lık olmakdan naşt canib-i Sadaret-penahtden ve vüzera ve

satirleri taraflarından Ramazanda·yıllık-ıhUmayUn' taC­

btriyle EnderUn-~ hümayUnta verilen ve Bab-ı asaf! ve

Bab-ı deftert'de canib-i Hazret-i SadraczamI'den ve

KethUda Bey ve Defterdar Efendi ve Retts Efendi tarafla­

rından ve sa'irlerin caniblerinden da'irelere ve rical ve

ketebe ve sa'ire ve baczen birbirlerine "ıydiyye" taCbt­

riyle verilen bolçalar ve ulema-yı kirama ve satire "ra­

mazaniyye" saCatler rtma-baCd verilmeyUp ve sa'irleri

dahi buna makis olup israfa~~ı mezkÜrenin bi'l-küııiyye

refc u izalesi ve bu vechile hem nizam-~ devletin ihtila­

fından sıyanet! ve hem emtiCa-i Hindiyye ve efrenciyye ' ­

nin revac~ kesrt ve israfat u itlafat-ı bt-hudenin refci

ferman-ı hUmayUn buyurulup ft-nefsi'l-emr bunların ekseri

verilen mahallere göre şey'-i ayş olup alanlar eşya-i

105

mezkUrenin hassas~ nazaran kabulden müteneffir olarak

nmücerred resmdir" deyü zarUri kabule mecbur olduklarıı.

dahi zahir olmağla refci rety-i hüsn oldu~ ve baczı

eyalat ve baczı menasıbdan Rikab-ı hümayUn mahsus-ı kadi­

mi muCtad olan yetmiş iki kise ve taraf-ı SadraCzami'ye

muCayyen altmış dört kise nükUddan ma-cada bo~ça ve

sa'ir ıydiyye taCbir olunan eşyanın cümlesi balada mez­

kUr olduğu vechile EnderUn-ı hümayUn'a ve taşraya boğça­

lar ve saCatler refc olunmak ve fakat Sadraczamlar taraf­

larından eyyam-ı macdudede Rikab-ı hümayUn'a donanmış esb

keşidesi ca'iz olmak ve Da'ire-i Sadraczami'de ve safir

da'irelerde bulunan EnderUn Ağası ve Çukadar ve Karakul­

lukcu taCbir olunur kendü hademelerinden ma-Cadaya yıl­

lık verilmemek ve hademe-i m~zkUreye dahi çuka ve kumaş

verilmeyüp ancak nakd akçe iCta olunmak ve sa'ir bi~l­

cümle kimesneler dahi bu vechile amel u hareket eylemek

ve balada mestur ıydiyye ve akmişe-i Hindiyye ve mücev­

herat ve iftariyye ve saCat ve safir gUne bir nesne ve

bir habbe verilmemek ve alınmamak ve baCde'l-yevm 'bu

nizam cümle beyninde dUsturU'l-amel tutulmak mukteza-y~.

irade-i hümayUn olup fi-mabacd hılafına her kim hareket

eder ise mazhar-ı laCnet olmak mezmununda mübarek hatt-ı

hümayUn-ı nusre~makrUn.sadır olmağla suret-i hatt-ı

hümayUn teşrifat kalemine bacde'l-kayd mucebince amel

~- nusret = ~..~ (yanıış) Y.

106

olunmak içün başka başka ilm ü haberi verilmek babında su­

dür eden emr-i ali cera'id-i teşrifata kayd olunup işbu

ilm li haber verildi. Pt 25 Şacban sene (1)2e6 =(18 Ni­

san 1792)

Enver Ziya Karal'ın "N!ZAM-I CEDİDIE D!!RJ~Y!HALAR" başlığı altında "Tarih Vesikaları" dergisindeyaptığı neşriyatın F~TA CEDVEL!ldir. Terkib hataları ha­ric olmak üzre, asıl metinden ayrıldığı ve hataya düştü­

ğü yerler derginin sayfa numarası ve satırı ile gösteril­miştir.

Derginin cilt, sayı ve sayfaları:

Cilt I, Sayı 6, Nisan 1942, s. 414-425.Cilt II, Sayı 8, Ağustos 1942, s. 104-111.Cilt II, Sayı ll, Şubat 1943, s. 243-351.Cilt II, Sayı 12, Nisan 1943, B. 424-432.

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risile Metninde

108

415 2 hulasasıyle hulasa (velchiletl 2 askere 'asakiretl 4 asakitin gerek hal 'asakirin haltl 6 vazifeyi irad vazife gibi iradtl 1 edelim ve dalkılıç edel1m dal kılıç

tl 16 vermek verilmektl 18 eyalet eyalattl 20 bir birertl 22 ne kadara ne mikdaratl 23 müsIim müsellemtl 27 terfihleri terhibleritl 29 her ne kadara her ne mikdara

" 29 birden bir dera

416 3 ikUzada ihtişada

" 4 eylemeleri eylemedi (sehv]" 4 rabıtasma obir tertip rabıtasınarabt [,11 bu tertib." 5 zabitan ve saire zabltan-ı sa'iretl 8 olursa led-e-tahkik olur ise lede'd-tahkik

" 9 isUhsab ist1shabtl 15 gününden günden

" 24 daiyesinde? iddi'asmdan

" 36 zulümden mezal1mden

417 9 olan olarak" ı. başlık Abdullah Efendi'nin Abdullah Molla Efendi'nin

" 12 riayetten ri'ayet ile

" 13 vehen vehn

" 14 se:::llüb ta~al1üb........" 14 aliyye aliyye'ye

" 15 askeri tertibi asker tertibi

" 16 temşiyet mebhas

" 18 böyle ocak. böyle cümle ocak

" 19 bektaşiyanı bektaşiyyeyi

" 28 behemehal beherhal

" 31 çerhliklerine çarh-ı feleklerine

417-418 33-1 kar aromüde kar-azüde418 1 belki tahkir ve tenzil-i canda belki afv u tenz1l-1 ca'ize ile

öyle memnun kılman memnün kılınan

" 3 devlet Devlet-i Aliyye

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrlnde Risi1e Metnlnde

109

" 7 ~urusuna husUsa

" 8 fenn-i funün-ı

" 10 ettirilı1p ve talim-i etd1r1lüp tertıö ü ta'lim-i

" 11 ifade ve talim ifade ü te1bim

" 11 Bektaşiyandan Bektaşiyyeden

" 11 birer her bır

" 14 istlhsal IsU'cal

" 18 tahriz tahris

" 19 behemhal kemal-i

" 22 za1t nümayış lltifat-ı za'ıde nümayişi

" 24 Bugüne Btrgüne

" 25 mahsusuna mahsüsa

" 25 bır her

" 28 neferata neferatma

" 28 üç ve dört üç dört

" 29 b eber her bır

" 30 tapçulukta topçulukda

" 32 Fransa Fransız

419

" 3.4 taallüm ta'Um

" 7 tezayı1d-i tezayid

" 7 cemi-i cemi'

" 9 Ihtiyar sergerdeleriyle Imtiyaz ve serı:!erdeleriyle

" 11 şlibbana serı:!erde şebaba serR;erde-1

" 17 kırk Iki binden kırk elli binden

" 17 sayf [ul şitade sayf [ul şita

" 25 masraflanna masariflerine'

" 26 .Asitane .Asitane'dır

" 28 izhar-ı himmet ızhar-ı hiiner

" 28 bazı ba'zan

" 31,32 ıstanbul'a .Asıtane'ye

" 34 muntazam tanzim" 36 CebeclArabacıTopçu Cebecl ve Topcu ve Arabacı

" 38 topçular kalyoncular kalyoncular, topcwar

" 40 mlistaj!n1 ~anıyyı1n an

420 1 climlenin climle

" 2 tealllim ta'Um

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrlnde Rlsile Metninde

110

.. 2 ifsad için tfsad zımnında

.. 6 münkad Yeniçeri ml1nkad ve Yeniçeri

.. 9 olan tahr1k-i olan hüne-i tahrik-i

.. 9 gere~i tanzim gereID gibi tanzim.. II bir tar1kte her tarikda.. 17 muhtel münhall.. 17 aleniyyesinden D~~.. 19 nenr nefer.. 21 iktidarları iktidarı

.. 38 mertebede mertebe

421 2 eden edert.. 5 cihada heyca'ya.. 12 evkaf hey'ü evkaf mis1llü bey'.. 12-13 eşya ittiba'.. 13 kabil kapulu.. 17 sefer içl1n lazım sefer içün şöyle dursun

kulluk beklemek içün lazım

.. 21 bir her

.. 28 tebeası bakıyyesi

" 37-38 yeniçeri evvelce Yeniçeri olmayarak.. 39 çok yok.. 40 iltihak llhak

422 4 f!ötüıı1p dilter f!etürdüp ve d1~er

.. 5 götürüp f!etürdüp

.. 6 ettlrüp etdirdüp

.. 16 es'an es'ar

.. 16 bunda bunlara.. 18-19 Lakin bunlar mlidame ki Lakin madam ki bunlar.. 19 bir sefere pir ve sefere.. 24 halbuki kaldı ki.. 24 oca~hem oca1!:ınınve hem

" 26 muvacibleri mevacibleri.. 28 olduktan olundukdan.. 29 getür1len getürdllen.. 36 ta1imlü askeri peyda etmek ta'limlü meşta askeri peyda

etmenin

"423 5 ona ana.. 7 f!iinden~e giinden [rome]

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrlnde Risi1e Metnlnde

III

" 9 Sayfü şita Sayfen ve şitaen

" 9 zeminltklerde zemltklerde

" 13 olunmasının olunmanın

" 16-17 lazım filan lazım geldtkde filan

" 17 askerini vez1r askerini falan veztr

" 18 ı;tön1ldükten ~ördükden

.. 18 vukuunda zuhürunda

.. 19 alımaller içün ahmaJleriyçün

" 21 şol şu

" 22 sene dahi seneve dahi

" 23 rabıtasını rabıtasın

" 24 tktşer Istanbul'a getln1p tk1şer kere Istanbul'agetirdüp

" 26-27 bunlardan fazla ve za1d bunlardan sın fazla ve zaıd

tutulmayup matyyettnde tutulup ya'ni bunlarbunlar

" 28 üzerinde l1zre

" 28 şumeşm işbumeşta

" 30 her birtntn her bin

424 2 per mukabele her mukabelede

" 2 haddine suyuna

" 7 olan evvela.. LO sayfu şita sayfen ve şitaen

" II olmamanın olmamasının

" 16 her tez" 27 beslemeyüp beslemeyemeyüp

[besleyemeyüp]

" 28 taşralara da taşralarda

" 29 olunur olunup

" 30 ettirt1p etdirdüp

" 31 hizmetine htzmetinde

" 34 Cem olup sergerdeler cem' olup birkaç serı;terde

" 36 icra-yı suhület eder ierası suhület kesb eder425 1 düşmenlertmtztn tertibi düşmen1ertmtztn asker

tertibi.. 3 beri kati ben1 ve kati

" 6 fernk Frenk.. 9 ı!linden ı!line ı!iin günden

" 10 aşikar olmuşidi iş'ar olundu

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risile Metninde

112

" II makdiret makdur

" 14 herhal beherhal

" 19 vehim midir, tarik-ı vehtmmidir ve tarik-ı

" 21 mufid mukayyed104 1.Başlık Kethuda Mustafa Reşid Ahvaı-i askeriyye'ye da'ir

Efendi'nin ahvaı-i aske- hala Kethuda-yı Sadr-ı Aliriyeye dair mukaddimesi Mustafa Reşid Efen di'nin

mukaddimesidir.104 1 Kav8.nin-i Devlet Kav8.nin u kava'id-i Devlet

" 3 olunması olunmakdan

" 4 temsile bahisle

" 5 dere cerh

" 7-8 ml1cedded ml1ceddeden

" 13 daha fazla dahi ziyade

" 14 askeri 'askerisi

" 14 reayadan re'ayasından

" 14 kuvvet vefret" 16 itmesi ittlfakti'l-keltm etmesi ancak ittlfak-ı kelime

" 22 olmuşdur.Bu olmuşdurve bu

" 24 hazretlertnin Anadolu'dan hazretlertnin zamanında

" 25 piyade asker piyade dertntl asker

" 26 ittifaktyle ve şer'an ittifakıyle devşirme

105 8 ml1steşaresinde istişaresinde

" 8 bllad bir bilad içtin bir

" 9 oldul!tından olundujtundan

" 18 bubabda bu madde

" 19 gecikme gecce

" 22 hususunda husUsunun

" 26 nefsinde itaatden başka nefsine ita'atden gayrı

" 27 alakilet-takdireyn ala ktilli't-takdirin

" 27 sıbyan sıbyandan

" 33 kemahl1velhak ke-ma hl1ve hakkuhu

" 38 kimesneler kimesne

106 12 eyliyecegi g8.h eyleyecelti ve gM" 15 muharebesiz... tenfiz muharebesiz ıradesini temız

" 2. Başlık. dair. daır hala

" 22 verilmek dirIik

" 22 semt-efza ?i.;:-:-

il 28 temsil tahayyl1l

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risi1e Metninde

113

.. 29 taifesine ral!bet taifesine ba'is-i ra~et

.. 32 memnun memnü'

.. 3.Başlık muntazam tanzim

.. 40 defü refa müteassir defaten def müte'assir

107 5 ocaklu ocaklaril 9 vasıflanna vaz'lannaII II behemehal beherhal.. 12 harbiyeye eşya harbiyyeye dair eşyayı

II 19 asakir ve edevatı asakir edevatı

.. 20 mücedded müceddedenII 25 tedarüke tedarukiyle.. 25 askeriye tertib ~e asker1yyeye tertib-i sufuf ve.. 31 zamani iktlzasiyle zamanı muktezasıyle

.. 34 ifra~a kendÜlerine ifra~a yine kendülerlneII 35 zaruret tabiat

lOS 3 mevkide mansıbdail 5 malüm üç bin ma'lüm ve mu'ayyen üç beş

binil 9 adem-i istifaya adem-i istifnaya.. LO at-iz-zikr at1z-zikrtnII 16 veya hemen veyahüd.. 18 emekdaran emekdaranın

II 19 mümevvelat mahlülat.. 20 ldü~ini ıdl1~

.. 32 meleke idman-ı meleke-i idman

.. 37 müzayele mütezay1d

.. 39 ser-i karda ser-garda

.. 40 tertib (tertibiyye)

109 3 ser-i karda ser-~arde

.. 7 ticaretle ve ticaretle meşı:ı;ul ve.. 14 hayırhahan ve akıbet-end1ş hayır-habanve mu'teber vemuteber kimesneler akıbet-endiş kimes neler

.. 19 kura ve miri

.. 21 kasabat hasaratlan kasabata hasaretleriII 21 meşhurdur meşhüddur

II 22 Efrencenin Efrenciyyenin.. 25 on yaşına onbaşı

.. 25 teksır vakt-ı seferde teksir ve vakt-ı seferde

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde RisiIe Metninde

114

" 29 askeri askerini

" 31 aliyye aUyye'nin

" 35 harbiyesin harbiyyesi

" 36 peşmande pesmande

" 38 TÜtbe mertebe

" 39 sairelerini de sa'irelerinde

" 40 ihzar ihtlsar

" 40 ocaklannda ocaklunun

110 3 ocaklann ocaklannın

" 7 iktisad Ukad

" 7 olunmakdan idare olunmakdan gayr-ı idare

" 11 meşta müstesna

" 13 yüzer yüz

" 16 ocaklu ocaklar

" 2.Başlık hakkı sun'i

" 28 mah ay

" 29 kıyam TUZ-ı kıyam ve niz-ı

" 29 asakiri getirmek askeri getirilmek

" 35 askeri asakiri

11ı 1 her beber

" 3 temern1d nahved

" 6 asakirden askerden

" 11 olmuş olmak" 2.Başlık bu dahi Hakkı bu dahi 'askere daır Hakkı

" 18 bir imam tayinle ayin-i din birer imam ta'yiniyle din

" 21 miriye miriden

" 23 mueibdir. Rumili mucibdir ve Rumeli

" 25 eyaletlerlne de ol eyaletlerine ol" 28-SIt et1mle mzamdan ...eyleye -amin

342 1 s ellaUn selatın

.. 4 talim etmek ta'lim ü te'allüm etmek

" 6 valiSi ve valisi tertib-kerdesi

" 7 ist1hsaliyle istishabiyle.. 16 meeber mecbür

" 16 emsali !fsadlannın emsaı-i fesadlannın

.. 21 akça vechile akça ve bir habbe

.. 23 nisbet eyleye nisbet ile

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risi1e Metnlnde

LLS

.. 26 hO.mayune Hürruiyünu

.. 27 senetleri senedIerini

.. 27 istihale destınale

.. 28 rik8.b-ı hümayun rikab

343 7 a~ası altasma.. 8 dairesini taham da'ires1n1 usül [ile] tcııharri

.. 14-15 veririz verirsiz.. 18 buyunıldukdaKetbüda buyunırlarba'dehü Ketbüda

.. 20 biaynihi teb'iyyeten

.. 21 iktlfa iktlza

.. 27 verirsiniz verirseniz

.. 29 oluruz olursuz

.. 30 olunmayup olunuyor.. 30 padişahırnız hazine padişammız esame hazine-

.. 32,36 kabulü kapulu

.. 38 dahi dahi yine344 1 olmagla tefviz olma~la ernanat ehline tefviz

.. 1 emr1n1ilet ve emrine ~ "'1.

.. 2 ümeranın ümenanm

.. 3 lazımeden rer ve bazı tezy1t lazıme rer ve ba'zısı tenzfi

.. 4 nizam-ı kav1yyeye nlzam-ı kaviye..1.Başlık Defterdar Şerif Efendi'nin Yevmiyye maddeSine da'ir-

layıhasında yevmiye dir. Bu madde dahi baıadamaddesine daır Defterdar Şerif Efendi'nin

layıhasındamastur ise dahimün8.sebet ile tekrar bumahalle tahıir olundu.

.. 6 birer intlhab birer a~a ıntlhab

.. 8 azlolunmak azI olunmamak

.. 8 sayfa en sayfen

.. 9 olmamasında olmamasının

.. 11 nizama nizam

.. 12 bulunup bulup

.. 14 ocaklar ocakların

.. 14 esamisi esami

.. 15 vekeyd ve te1dd..3.Başlık Yevmiye maddesine dair Yevmiye maddesine da'ir

Abdullah Bim Efendi'nin Re'isü'l-kütt:ab Abdullahlayıhasıdır Birn Efendi'nin layıhasıdır

.. 25 hallerine hallerince

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde RisiIe Metninde

116

" 29 neferatı esame esamiye neferat namiye kimesnelerikimesneleri oldu11;u olmaclıg.

" 31 yemlik yemeklik

" "32 ubaı etba'ını

" 33 fesadı fesad

" 33 ocakları ocaklarını

345 7 bu sene Bosna" 7 biraz tedbir ve aleme biraz müddetden bem aleme

" LO serhadleri mukabili devleti mukabilinde

" 13 olan ola

" 15 serhadler serhadlere

" 16 mahlülat ve mah1ülat" 2.Başlık dair Hacı da'ir bu dahi muhasebe-i

evvel Hacı

" 23 marifetiyle ma'rifetIeriyle

" 23 efrad efradatı

" 24 teftişe tenItiha.. 26 taraf-ı Devlet-i Aliyye'den taraf-ı devletden.. 27 rnevali vali.. 27 marifetiyle ma'rifetIeriyle.. 27 ikmali faide ikmali müntic-i fa'ide.. 30 müteal1ık müte'ayyin.. 31 mazarratı rızkı

" 38 çıraklıklar mertebe çırak1ıklar mümkinmertebesi

.. 38 ocakların ocaklar

.. 39 tanzim muntazam

.. 39 mukadderdir mukarrerdir346 2 yevmiye terkin yevmiyye refte refte terkin

.. 3 RumAşir ROm-l sabık Aşir

.. 7 ıhsan esame

.. 8 fetih ~(kışla=............... ....)

.. 12 zabitleri zahill,re

.. 12 bar-i giram bar-ı!iran

.. 12-13 ,bulan mahtülatına bulan esame mah1ülatına

" 14 ceva'iz ca'iz.. 16 esanieler ihbariyyeleri

.. 18 olunmakla hususa olunmak husüsu

.. 23 mahalleri mahalleleri

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrlnde Risile Metninde

117

.. 25 öyle ile

.. 31 istihsal istishab

.. 32 şöhreti dahi şöhret defterilt

5.Başlık Firdevsi Efendi'nindir Yevm1yye nIZam.ına da'ir budahi Ttzkire-i evvel FirdevsiEfendi'nindir

.. 36 ocakla ocaklar

.. 38 olmalarıyla olmaları

lt 38 içlerinde içlerine

347 2 bir pir.. 3 olmak olunmak.. ve irtıkcibe ve tarna' u irtikaba..

I.Başlık Sabıka tezkfre-i Evvel Nuri Agavat ve yevmiye mad-desine da'ir sabıka Tezkire-iewel Enveri

.. 12-13 olmuştur.Bu olunmuşdurve bu

.. 13 kimseneden kimesnedenlt 14 ocaklarda ocaklara.. 15 hizmetine hizmet ki.. 16 olunmak muhzır olunup mntemadi.. 22 getirmeden tomacı gezmeden Tumacı.. 24 eşkincilerin eşkincilerinin

.. 25 kalmakda kalmakdır

.. 26 olmaktadır olmakdır

..2.Başlık Nuri Enveri

.. 27 tenzilini tanzimi

.. 28 esame nizam

.. 30 çıgınna başlar çıibrma J!irmei'!:e başlar

348 I.Başlık Efendi'nindir Efendi'nin layıhasıdır

.. 1 esamisi ve didikleri esami ve didikleri

.. tasarruftan :J.J'>P

.. 3 alayik-i vezaift alayık ve veza'1f

.. 4 itlyatlan ve erbab-ı i'tiyadlan erbab-ı

.. 5 fesadat olmakla fesadat der-kar olmaltla.. 6 ıslah ettirilmeleri ıslcih-ı kabul etdirilmeleri

.. 8 kesbettirmek kesbetdirilmek..2.Başlık sabıka Kethuda-yı Rikcib-ı Yeniçeri yevmiyyesine da'ir

ali sabıka Kethuda-yı Rlkcib-ı

hl1mayiindan.. 10 dirIiklerini terakkilerini

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrlnde Risi1e Metninde

118

" 12 bahşişile ita bahş u 1'ta

" 13 tahliyesini galebesini

" 16 ancak eşm1ş

" 17 ocaklunun ocak1usunun

" 17 marifetlerine ma'rifetleriyle

" 19 her ortaya her bir ortaya

" 20 sıkı bir sık birer

" 20 her yer ustanm neferat-ı her bir ortanın nefemt-ı

" 21 mukaddemini ma'düdes1n1

" 21 reylerine aralanna" 26 mahall-i vihldetl ve san'atı mahall ve vilayetl vaz'ını

" 35 ecnebtyyeden ecnebiden

" 37 zabitan daki zabitan-ı ocak ki

" 37 yedIerinde ve ortabaşı yedlerindedir odabaşı

349 2 zaruriyeleri zarüriyyelerini

" 4 verilür verilüp

" 4-5 olunacakdır olunmakdır

" 5 eyyen menkan eyyamen-kan" 2.Başlık Bu dahi Yevmiyye maddesine da'ir bu

dahi

" 3 oldukdan sonra kendülert oldukda kendülert

" 9-10 yoldaşlann yoldaşlannın

" 12 ise na-müstahik yedlerinde ise ya'ni na-müstehıkolanlar

" 16 esnaftan esnafda

" IS falan senelere falan falan Beşelere

" 19 versün verilsün

" 23 defterleri ve tenezzüllert" 24 me'anfine vafi tayin masanfine vafi şey vafi

ta'yin" 26 hayata hizmetlerinde ve hayatla hıdmetlerinde olmak.

ve

" 27 miri piri

" 30 havf ve ibmm1yle hazf ve iradIanyle

" 32 kimesneler kimesneden

" 39 her beber

350 3 ister eşer

" 3 ortalan ortalar

" 3 ma'r1fetlyle bulundurub ma'r1fetleriyle buldurup

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risi1e Metninde

119

" 4 ve deftere ve tashih ve deftere

" 1 blrvech bervech

" 1-8 teveihatın tevcihine

" 8 furuhta furuhtuna

" LO ve faıde a'id" II mertebe-i madudede huzur mürettibe-i ma'düde da'1ma

hazarda

" 13 olur askere olur ve askere

" 16 bir birer" 16 neferatın teks1rl düşman neferabmn teksiri ve düşmen

" 11 olur olabilür" L.Saşlık Hakkı Yevmfyye ntzamına da'lr

Hakkı

" 20 tayini marifetleriyle ta'yini ve ma'r1fetlertylelt

2.başlık .... da'lr sabık ... datr sadr-ı sabık

" 21 muharebede bir işe muharebede işe yarama-yaramadıklannda zikr dıklarından babisle ztkr

lt 30 vüzera ile vüzeraya.. 38 bir her

351 ·l.Başlık nizamına mütedair nizamma da'ir

" ," 9-11 hizmetlerinde bulunmak hıdmetlerindemevcud

bulunmak" II karakullukçulan bunlardan karakullukçulan olup

bunlardan

" 29 eyler eder

" 32 vücud vücüdlan

424 4 olma~m olunalt 1 J!ibi ve J!ibi ola ve

" LO mahalde mahalle

" II cameleri mmesleri (camüslan)

" II olunur olunup

" 12 olunarak heIak oluna ve hal1k

" 25 ocagına ocawnda425 8 arabalannı görmek ve arabalarmıblla kusur

matlüb götürmek ve

" 14 behemabal beher hal

" 15 buyura büyük orduda

" 19 mühimmatı mühimmahnı

" 21 behemabal beherhal

" 22 van ahar vafi ve ahar

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risile Metnınde

120

.. 22 muhtac ta'y1nat muhtsc olmayacak ta'yiruU

.. 26 her ne mikdar hernekadar

.. 37 ihUyarandır ihUyanlndait 37 fakat topçu fakat nısfı topçuit 40 tayinatdandır keyfiyatdandır

426 2 olmadıgIDdan ve yahud olmadıgmdanve mn-iikt1zada karhanede ve yBbüd

.. 5 goşt gı1şt

it 5 zabitan zabitanı

.. 6 ej!erçi süratçi ej!erçi bu sl1r'atci

.. 8 mihnet mihan

" II ocaklunun ocaklusunun.. 12 serrak bir silrn1k ve bir.. 23 odaya ortaya.. 24 cümlesine al!a cümlesine bir aj!a.. 23 top darb" 30 birer sene büytuet birer hafta ortalarında

beytütet

" 31 geldikde ortada ~eldikde ol ortada.. 33 yere mahalle.. 38 nzave nza'en.. 38 bır de heyet bir ztyy ü hey'et.. 40 0lunab1l1yor olabilür

427 1 ortacı ortayı

.. 2 ala talik Aga diye ala-tariki'l-ml1navebe

.. 7 heveskan heveskarit 7 birine yerine.. 7 memhurun memhürunı

.. 10 etmiş etmişi

.. 15-16 kışlalarında kışlasında

.. 22 tayini birle ta'yin-birle

.. 29 atayi atsya

.. 32 at1ar anlar

" 37 neferatlan neferatınızı

.. 37-38 merkumeye merkuma

.. 38 cemedersek cem' edin

428 4 yl1zme bozma.. 4 hıyanet habaset

Sayfa Satır Enver Ziya Neşrinde Risale Metninde

121

" 4 havnesl havenesi

" 6 kendüsı kendüslnl

" 13 mertebeslnln mürettebenin

" 23 mürur ve kış1a mürür-ı vakitle

" 26 salr terkesan sa'lr kesan

" 28 yedek bedel

" 31 ocaklarda ocaklara

" 26 zcibltan ocaklarda ve zabıtan

" 30 olmamak ve tabiri tn-asI olmamak ve bozma ve an-yedta'blri n'l-asıl

r---429 4 neferatın neferatınm

" 9 dahi ya'ni.. II ocaktusuna ocaklusundan.. 21 yeri kuvvet biri fevt

" 25 ehle na-ehle

" 25 bir her

" 30 mahIül var yok mahlt~aryok

" 31 temenni semenifO 33 süretle suretde

" 40 ta~ayyO.r tai!Yir

430 3 oluna olunsa

" 5 masraflanmn mutasarnflannın

" 6 mücedded müceddeden.. 8 alınmayarak olunmayarak.. 8 alınarak olunarak" 16 müceddet aynıcamuharrer müceddeden ber-vech-i

muharrer

" 17 vechtle verilmek vechile ulüfe verilmek.. 18 verilmek verilecek

" 23 muhafaza ma'a-haza.. 25 şahas eşhas

.. 26 muharebe muharebedett 27 metriscl metrls alıcı

" 28 her mahalde her ne mahaIde

" 34 tedblre tedabire

431 7 behemehal beher-hal

" 7-8 daha ma'antt II B. Gurre-lB.

Sayfa Satır Enver ZIya Ncşrlnde

ı22~R1si1e Metnlnde

il 13 zevattan zevatail 16 harbiye daire harbiyyeye da'iril 16 hıdemabna hıdemata

il 20 harbiyyeye hayriyyeyeil 24 husulı1neyer husul-peziril 28 nısfının ba'zısının

432 5 mübaderet mubadereteil 7 kıal kıla'

il 10 tashihi elzem tashihi ehemm u elzemil 20 istimale isU'maldeil 23 Hcaatma ebhasail 31 görmem görernem

•. ~.YtibeköOretiın Kurulu

Dokümantasyon t~crk~zl