1
Sanayide Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Uygulama Yöntemleri ve Kılavuzlar
Prof.Dr. Göksel N. DemirerOrta Doğu Teknik Üniversitesi
Çevre Mühendisliği Bölümü
UNIDO EKO-VERĠMLĠLĠK (TEMĠZ ÜRETĠM) PROGRAMI
“PROGRAM FAALĠYETLERĠ VE KAZANIMLARIN PAYLAġIMI”
ÇALIġTAYLARI
27 Nisan 2011 – Kayseri Organize Sanayi Bölgesi
7 Haziran 2011 - Niğde Organize Sanayi Bölgesi
8 Haziran 2011 - Adana Ticaret Odası
2
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
KİRLİLİK ≡ HAM MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK
KULLANILAMAMASI KAYNAKLI, ÜRETİM SÜRECİNi
ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞEMEDEN TERK ETMESİ
TEMİZ ÜRETİM/EKOVERĠMLĠLĠK ≡ HAM
MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK
KULLANILARAK, OLASI EN YÜKSEK ORANDA
ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞTÜRÜLEBİLMESİ
TEMİZ ÜRETİM/ EKOVERİMLİLİK≡
KİRLİLİK AZALTIMI + ENDÜSTRİYEL VERİM ARTIŞI
ATIK
MİKTARIVERİMLİLİK
3
TEKNOLOJĠ
HAM MADDE
DĠĞER GĠRDĠLER
ĠġLETME
ÜRÜN
ÜRETĠM PROSESLERĠ
ATIK VE
EMĠSYONLAR
SANAYĠ TESĠSLERĠ BAZINDA TEMĠZ ÜRETĠM OLANAKLARI
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
4
ATIK VE
EMĠSYONLAR
Ham Madde ve Diğer Girdilerin DeğiĢtirilmesi:
Toksik ve zararlı girdilerin çevreye duyarlı eşdeğerleri ile
değiştirilmesi
Geri kazanılmış ve yenilenebilir ham madde ve girdilerin
kullanılması
HAM MADDE VE DĠĞER
GĠRDĠLERĠN DEĞĠġTĠRĠLMESĠ
ĠġLETME
ÜRÜN
ÜRETĠM PROSESLERĠ
HAM MADDE VE DĠĞER GĠRDĠLERĠN DEĞĠġTĠRĠLMESĠ
TEKNOLOJĠ
5
Teknolojik ĠyileĢtirmeler:
Proses kontrolünde iyileştirmeler
Ekipman modifikasyonu
Proses koşullarının optimizasyonu
Otomasyon uygulamaları
Teknoloji değişikliği
Ekipman ve Proses
Kontrolünde
İyileştirmeler
Yeni Teknoloji
ATIK VE
EMĠSYONLAR
TEKNOLOJĠ
HAM MADDE VE
DĠĞER GĠRDĠLER
ĠġLETME
ÜRÜN
ÜRETĠM PROSESLERĠ
TEKNOLOJĠK ĠYĠLEġTĠRMELER
6
GeliĢtirilmiĢ ĠĢletme Uygulamaları:
Üretim planlaması
Bakım onarım programları
Geliştirilmiş işletme uygulamaları
Eğitim programları
Enerji yönetimi
Kayıpların önlenmesi
Geliştirilmiş İşletme
Uygulamaları
ATIK VE
EMĠSYONLAR
Eğitim
TEKNOLOJĠ
HAM MADDE VE
DĠĞER GĠRDĠLER
ĠġLETME
ÜRÜN
ÜRETĠM PROSESLERĠ
GELĠġTĠRĠLMĠġ ĠġLETME UYGULAMALARI
7
Ürün Modifikasyonu:
Geri dönüştürülebilir ürünler
Uzatılmış ürün ömrü
Daha etkin ve daha az malzeme yoğun paketleme
Zararlı madde içeren malzemelerin daha az kullanımı
TEKNOLOJĠ
HAM MADDE VE
DĠĞER GĠRDĠLER
ĠġLETME
ÜRÜN
MODĠFĠKASYONU
ÜRETĠM PROSESLERĠ
ATIK VE
EMĠSYONLAR
ÜRÜN MODĠFĠKASYONU
8
Geri kazanım ve Yeniden Kullanım:Atıkların (atıksu, soğutma suyu, enerji, vd.) aynı tesiste
ya da başka tesislerde ham madde olarak kullanılmasına
yönelik yapılacak geri kazanım ve yeniden kullanım
faaliyetleri
Atıkların ürün ve enerjiye dönüştürülmesi
Atıkların ayrı toplanması ve depolanması
Geri kazanım ve
yeniden kullanım
TEKNOLOJĠ
HAM MADDE
VE DĠĞER GĠRDĠLER
ĠġLETME
ÜRÜN
ÜRETĠM PROSESLERĠ
ATIK VE
EMĠSYONLAR
GERĠ KAZANIM VE YENĠDEN KULLANIM
9
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Çeşitli Temiz Üretim yöntemleri için pek çok el kitabı, kılavuz, bilgi notu, vb.ler
geliştirilmiştir.
10
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Temiz Üretim Denetlemesinin (Değerlendirmesinin) Aşamaları
Aşama 1 Planlama ve Organizasyon
1a. Yönetimin Onayını Almak
1b. Temiz Üretim Takımı Oluşturmak
1c. Hedeflerin Belirlenmesi
-Sonuç: Yapılacak çalışmanın kapsam ve çerçevesinin
oluşturulması
Aşama 2 Ön Değerlendirme
2a. Mevcut Verilerin Toplanması
2b. Malzeme Akışının Değerlendirmesi ve Geliştirilmesi
-Sonuç: odak alanı belirlenmesi
Aşama 3 Temiz üretim Seçeneklerini Oluşturmak
3a. Detaylı Değerlendirmeler: atık, enerji ve çevre denetimleri
3b. Temiz Üretim Seçeneklerinin Belirlenmesi
-Sonuç: seçenekler kümesi
Aşama 4 Temiz üretim Seçeneklerinin Değerlendirmesi
4a. Teknik, ekonomik ve çevresel fizibilite
-Sonuç: uygulanabilir seçenekler listesi
Aşama 5 Temiz Üretim Uygulamaları, Sürekli Geliştirme
11
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
1. Ürün/Hizmetler
No
.
Ana Ürünler/Hizmetler Yıllık Miktar Birim
1
2
Bir TÜ Denetlemesi Çalışmasında Veri Toplanması için Kullanılabilecek Örnek Tablolar
No. Madde Yıllık Miktar Birim Maliyet Amaç/Kulla
nım
Üründe içerilme
oranı (%)
1
2
2. Hammadde ve Diğer Proses Girdileri
3. Enerji Kullanım Verileri
No Enerji
Türü
Yıllık
Miktar
Birim Tüketim
(kWh)
Toplamdaki
Payı (%)
Toplam
Maliyet
Toplamdaki
Payı (%)
1
2
12
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
4. Atık ve Emisyonlar
No
.
Atık Türü Yıllık Miktar Tasfiye Maliyeti
1
2
No. Atık Önleme Yöntemi Atık Türü
A B C D E
1 X
2 Y
5. Varolan Atık ve Emisyon Önleme Uygulamaları
6. Temiz Üretim Olasılıkları
No Atık/Emisyon Türü Temiz Üretim Potansiyeli
1
2
13
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÜRÜNLER
Ġlk veya ikincil
MADDE EMĠSYONLARI
Katı atık,gaz,atık su
GÖZLENEN SĠSTEM
ENERJĠElektrik, gaz, petrol, kömür
SU DĠĞER
Atık ısı,gürültü
KÜTLE DENGESİ
HAM MADDE
14Girdiler Temel İşlem Çıktılar
Patates (13 t/gün) Ayırma Kullanılamayan patatesler (1.3 t/d)
(11.7 t/gün)
Yıkama suyu (3 t/gün) Soyma Kabuklar (0.6 t/d)
Atıksu (3 t/d)
(11.1 t/gün)
Yıkama suyu (0.77 t/gün) 2 Yıkama
(Soğuk+Sıcak)
Atıksu (0.66 t/d)
Buhar (0.11 t/day)
(11.1 t/gün)
Yıkama suyu (3 t/gün) Kesme Kesme kalıntıları (0.6 t/d)
Atıksu (3 t/d)
(10.5 t/gün)
Yıkama suyu (100 t/gün) Dilimleme
(5 Makina)
Atıksu (100 t/d)
(10.5 t/gün)
Rafine yağ (3 t/gün)
Yıkama suyu (5 t/gün)
Kızartma Yağ buharı (1 t/d)
Atık yağ (1 t/d)
Atıksu (5 t/d)
(11.5 t/gün)
Tuz (0.1 t/gün)
Baharat (0.05 t/gün)
Yıkama suyu (1 t/gün)
15 paket/gün
Tuzlama
+
Baharatlama
15 paket/gün
Atıksu (1 t/gün)
(11.65 t/gün)
Paket malzemesi (0.233 t/d) 6 Tartım+Paketleme
Ürün (11.883 t/gün)
Toplam Girdi = 129.153 t/gün
(+15 paket/gün)
Toplam Çıktı = 129.53 t/gün
(+15 paket/gün)
sıvı
katı
gaz
PATATES CİPSİ ÜRETEN BİR FİRMA İÇİN KÜTLE DENGESİ
boya
tiner
tiner
uygulama
temizleme
atık boya
patlayıcı
kullanılmış tiner
yüzeydeki kuru boya
buharlaşan solvent
Sprey ile boyama esnasında kaybedilen miktar
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Kütle dengesi belli bir proses ya da tüm tesis için yapılabileceği gibi belli
bir ham madde grubunun ürüne dönüştürülürken kayıplarını belirlemek üzere
bir “madde akış analizi” olarak da gerçekleştirilebilir.
Madde Akış Analizi
Hangi atık ve emisyonlar oluşmaktadır ?
Hangi hammaddeler kaybolmaktadır ?
Bu nerede ve nasıl meydana gelmektedir ?
Zayıf noktalar nelerdir ?
İyileştirme potansiyeli nerelerdedir ?
Hangi maddeler yeniden kullanılabilir ?
MADDE AKIġ ANALĠZĠMadde ve enerji kullanımının detaylı analizi
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Üretim proseslerinde, ham
madde ve enerji kayıplarının
meydana geldiği pekçok nokta
vardır.
Bu noktalar aynı zamanda
çevresel ve ekonomik olarak
“zayıf” noktalardır.
Madde akış analizi malzeme
kayıplarının gerçekleştiği
noktaları ve bu kayıpların
miktarlarını belirlemede
kullanılan bir araçtır.
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Bir boyama işleminde boya ve solvent birlikte kullanılır. Konvansiyonel bir işlemde boyanacak yüzeye 1 kg kuru boya uygulamak için 10 kg’a kadar boya ve solvent kullanılır. Geri kalan 9 kg boya tabancalarının temizlenmesi sürecinde, buharlaşan solvent ile, boya atığı ve çamuru, vb. olarak kaybedilir.
Mevcut en iyi teknikleri ve daha iyi işletim yöntemlerini kullanarak, 1 kg kuru boya uygulaması için gerekli boya ve solvent miktarı 2,2 kg’a kadar düşürülebilir. Bunun sağlanması için kullanılabilecek yöntemler arasında:
◌ Boya tabancalarının temizlenmesi için kapalı bir ünite kullanılması
◌ HVLP (yüksek hacimli-düşük basınçlı) boya tabancalarının kullanımı
◌ Daha düşük solvent içeren boyaların kullanımı,
◌ Geliştirilmiş iş planlamasının yapılması (ör. Gerekli boya miktarlarının
daha hassas belirlenmesi)
bulunmaktadır.
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
TÜ Opsiyonlarının Belirlenmesi
Standart opsiyonlar
Yeni, yaratıcı opsiyonlar
TÜ opsiyonlarının değerlendirilmesi
Teknik Çevresel Ekonomik
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Teknik değerlendirme
Ürün kalitesine etkisi
Üretkenliğe etkisi
Madde tüketimi
Enerji tüketimi
Bakım/onarıma etkisi
İşyeri güvenliği
Esneklik
...
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Çevresel değerlendirme
Madde
tüketimi
Enerji tüketimi
Hava, su ve toprağa
emisyonlar
Hammadde ikamesi
Sağlık ve güvenlik
...Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Geri ödeme süresi
İlgili tüm maliyet faktörlerinin belirlenmesi
Belirgin çevresel maliyetler
Hammadde kayıplarının maliyetleri
Ekipmanların ilk yatırım ve iĢletim
maliyetleri
Personel giderleri
DıĢ kaynaklardan alınan hizmetler
Ekonomik değerlendirme
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Standart TÜ opsiyonları ve bilgi
kaynakları
Kılavuzlardan genel kontrol listeleri
Sektör spesifik klavuz, örnek
çalışmalar, başarı hikayeleri ve diğer
bilgi kaynakları
Tedarikçilerden bilgi edinilmesi
...
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
TÜ bilgi kaynakları
Kılavuz, sektörel
bilgiler
UNIDO/UNEP/diğer
UTÜM’ler
Tedarikçiler
İnternet/web sayfaları
Üniversiteler,
araştırma merkezleri
Veri tabanları
Seminerler,
toplantılar,kongreler
Kişisel/kurumsal
deneyimler
Endüstri ve Ticaret
odaları
Hükümet, bakanlıklar
Diğer firmalar
Firma personeli
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Faydalı internet adresleri Temiz üretim
www.unep.orgwww.unido.org/cpwww.epa.gov/p2www.es.epa.gov
Teknik Bilgiwww.es.epa.gov/techinfowww.ecodesign.atwww.acfcp.org.au/case-studies
Firmalarwww3.volvo.com/environmentwww.sulzer.com/environmentwww.nokia.com/environment
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Faydalı adresler
TÜ örnek çalışmaları
Eğitim kursu www.epa.gov/oia/itc/cpnote/index.htm
www.unido.org/cp
www.unep.org
www.emcentre.com/unepweb/tec_case/index.htm
www.unido.org/ssites/env/sectors
www.cleanerproduction.com/industries
www.es.epa.gov/techinfo/case/case.html
www.es.epa.gov/studies
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
27
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
www.ekoverimlilik.org
28
Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
http://enve.metu.edu.tr/people/gndemirer/links/temizuretim/
29
TEŞEKKÜRLER
Prof. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü
Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Tel: 210 58 67, 210 26 41
Faks: 210 26 46
e.posta: [email protected]