Meistararitgerð
í lögfræði
Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttar
Hulda Sólrún Bjarnadóttir
Leiðbeinandi: Pétur Dam Leifsson
Júní 2016
1
Meistararitgerð
í lögfræði
Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttar
Hulda Sólrún Bjarnadóttir
Leiðbeinandi: Pétur Dam Leifsson
Júní 2016
2
Ágrip
Ríki hafa frá upphafi tekið breytingum og misst landsvæði að hluta eða að öllu leyti sem kann
að leiða til stækkunar annars ríkis eða myndun nýs. Slíkar breytingar hafa ekki eingöngu áhrif
í samskiptum ríkja á milli heldur kunna einnig að hafa afdrifaríkar afleiðingar í för með sér
fyrir einstaklinga og lögaðila. Mikilvægt er að greina þær reglur sem gilda um afleiðingar
slíkra breytinga í þeim tilvikum þegar ríki ná ekki samkomulagi. Venjuréttur er sérstaklega
mikilvægur á þessu sviði enda hafa þeir þjóðréttarsamningar sem gerðir hafa verið um afdrif
réttinda og skuldbindinga við breytingar á ríkisyfirráðum hlotið dræmar undirtektir. Í þessari
umfjöllun verður leitast við að varpa ljósi á þær reglur sem gilda á þessu réttarsviði. Fyrst
verður veitt yfirlit um helstu tegundir landfræðilegra breytinga auk þess sem fjallað verður um
álitamál tengd þjóðréttaraðild ríkja í þessu sambandi. Því næst verður fjallað almennt um
réttaráhrif slíkra breytinga og þeim meginkenningum sem liggja að baki reglum á þessu sviði.
Þá verður leitast við að varpa ljósi á afdrif þjóðréttarsamninga og aðildar að
alþjóðastofnunum. Í kjölfarið verður vikið að reglum um afdrif ríkisskulda, ríkiseigna og
skjalasafna. Ennfremur verða gerð skil á áhrifum slíkra breytinga á ríkisfang einstaklinga og
samningsbundin fjárhagsleg réttindi einkaaðila ýmisskonar við það ríki sem missir
fullveldisyfirráð yfir landsvæði. Jafnframt verður leitast við að greina hvaða reglur gilda um
afdrif krafna vegna þjóðréttarbrota sem áttu sér stað fyrir breytingar á fullveldisyfirráðum. Að
lokum verður reynt að varpa ljósi á áhrif sjálfstæðis Íslendinga frá Danmörku á árunum 1918-
1944 í þessu sambandi á fyrirliggjandi samninga, skuldir, eignir og ríkisfang einstaklinga.
Samandregið er það niðurstaða höfundar að þeir þjóðréttarsamningar sem gerðir hafa verið
endurspegla ekki að öllu leyti venjurétt þó svo að sumar reglur teljist hafa öðlast stöðu
þjóðréttarvenju. Almennt virðist niðurstaða þó almennt ráðast af mati hverju sinni með
hliðsjón af stjórnmálalegum veruleika. Skiptir í því sambandi höfumáli hvort breytingar gerist
með friðsamlegum hætti eða ekki og hvort hið eldra ríki haldi þjóðréttarlegri stöðu sinni að
einhverju leyti áfram við slíkar breytingar. Þó eru ákveðin viðmið þjóðaréttar sem ríki virðast
fylgja við slíkar aðstæður enda er áframhald skuldbindinga nauðsynlegur þáttur í að viðhalda
friðsamlegum samskiptum á milli ríkja. Aukin áhersla á mannréttindavernd hefur einnig
spilað stórt hlutverk við þróun reglna á þessu sviði.
3
EFNISYFIRLIT
Inngangur ................................................................................................................................... 6
1 Breytingar á ríkisyfirráðum ..................................................................................................... 8
1.1 Almennt um landfræðilegar breytingar ríkja .................................................................. 8
1.2 Breytingar á þjóðréttaraðild .......................................................................................... 11
2 Almennt um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum ....................................................................... 14
3 Um áhrif varðandi þjóðréttarsamninga ................................................................................. 19
3.1 Almennt ........................................................................................................................ 19
3.2 Hluti ríkis færist undir annað ríki ................................................................................. 22
3.3 Samruni ríkja í eitt ........................................................................................................ 24
3.3.1 Almennt ................................................................................................................ 24
.3.2 Framkvæmd ríkja ................................................................................................... 25
3.4 Hluti ríkis klofnar frá og myndar nýtt ríki .................................................................... 28
3.4.1 Almennt ................................................................................................................ 28
3.4.2 Framkvæmd ríkja þegar hluti ríkis klofnar frá í eitt eða fleiri ný ríki .................. 29
3.4.3 Framkvæmd ríkja í tilvikum þegar ríki brotnar að öllu leyti upp og ný ríki
myndast á landsvæði þess ............................................................................................. 35
3.5 Sérstök sjónarmið um nýfrjáls ríki ............................................................................... 39
3.6 Álitaefni varðandi sérstakar tegundir þjóðréttarsamninga ............................................ 42
3.6.1 Persónulegir samningar ........................................................................................ 42
3.6.2 Landamærabundnir samningar ............................................................................. 43
3.6.2.1 Fyrirkomulag landamæra ............................................................................ 43
3.6.2.2 Önnur réttindi tengd landsvæði ................................................................... 45
3.6.3 Mannréttindasamningar ....................................................................................... 46
3.7 Ályktanir ....................................................................................................................... 49
4 Aðild að alþjóðastofnunum ................................................................................................... 51
4.1 Almennt ........................................................................................................................ 51
4.2 Framkvæmd alþjóðastofnana ........................................................................................ 52
4.2.1 Um áhrif á aðild ríkis sem er áfram til þrátt fyrir breytingar á ríkisyfirráðum .... 52
4.2.2 Um aðild nýrra ríkja sem myndast við breytingar á ríkisyfirráðum .................... 54
4.3 Evrópusambandið (ESB) .............................................................................................. 57
4.4 Ályktanir ....................................................................................................................... 58
5 Um áhrif á eignir, skuldir og skjalasöfn ................................................................................ 60
5.1 Almennt ........................................................................................................................ 60
4
5.2 Ríkiseignir .................................................................................................................... 61
5.2.1 Almennt ................................................................................................................ 61
5.2.2 Framkvæmd ríkja ................................................................................................. 65
5.3 Skuldir .......................................................................................................................... 70
5.3.1 Almennt ................................................................................................................ 70
5.3.2 Framkvæmd ríkja ................................................................................................. 73
5.4 Skjalasöfn ..................................................................................................................... 79
5.5 Ályktanir ....................................................................................................................... 82
6 Áhrif á réttindi einstaklinga og lögaðila ................................................................................ 83
6.1 Almennt ........................................................................................................................ 83
6.2 Ríkisfang ....................................................................................................................... 85
6.2.1 Almennt ................................................................................................................ 85
6.2.2 Almennar meginreglur ......................................................................................... 88
6.2.3 Sérstakar reglur um hina mismunandi flokka landfræðilegra breytinga .............. 91
6.3 Fjárhagsleg réttindi einkaaðila...................................................................................... 96
6.3.1 Almennt ................................................................................................................ 96
6.3.2 Eignaréttindi ......................................................................................................... 97
6.3.3 Skuldakröfur ........................................................................................................ 99
6.3.4 Önnur samningsbundin réttindi fjárhagslegs eðlis ............................................. 100
6.4 Ályktanir ..................................................................................................................... 104
7 Kröfur vegna ábyrgðar ríkja ................................................................................................ 106
7.1 Almennt ...................................................................................................................... 106
7.2 Framkvæmd í tengslum við mismunandi tegundir landfræðilegra breytinga á
ríkisyfirráðum ................................................................................................................... 109
7. 3 Ályktanir .................................................................................................................... 114
8 Breytingar á ríkisyfirráðum Íslands .................................................................................... 115
8.1 Sögulegt ágrip um þjóðréttarlega stöðu Íslands ......................................................... 115
8.2 Afdrif þjóðréttarsamninga og aðild að alþjóðastofnunum .......................................... 117
8.3 Eignir, skuldir og skjalasöfn ....................................................................................... 120
8.4 Ríkisfang og fjárhagsleg réttindi einkaaðila ............................................................... 122
8.5 Ályktanir ..................................................................................................................... 124
Niðurstöður ............................................................................................................................ 125
HEIMILDASKRÁ ................................................................................................................. 130
SKRÁ YFIR ÞJÓÐRÉTTARSAMNINGA, YFIRLÝSINGAR OG SAMÞYKKTIR .......... 140
5
DÓMAR OG ÚRLAUSNIR .................................................................................................. 142
6
Inngangur
Ríki heimsins skapa og þróa réttarheimildir þjóðaréttar sem lúta að réttindum og skyldum
ríkja.1 Fjöldi ríkja í heiminum dag er ekki ljós þar sem sum ríki eru ekki viðurkennd sem slík
af öllum ríkjum heims en aðildarríki Sameinuðu Þjóðanna (SÞ) eru í dag 193 talsins.2 Ríki
hafa frá upphafi tekið breytingum og misst landsvæði að hluta eða öllu leyti. Kann það að
leiða til stækkunar annars ríkis eða myndun nýs ríkis. Slíkar breytingar á grundvallarskipulagi
samfélagsins hafa ekki einungis áhrif í samskiptum ríkja á milli heldur kunna einnig að hafa
afdrifaríkar afleiðingar fyrir einstaklinga og lögaðila. Álitamál vakna um hvort réttindi og
skuldbindingar þess ríkis sem missir fullveldisyfirráð flytjist til þess ríkis sem tekur við
yfirráðum á viðkomandi landsvæði. Slík álitaefni geta varðað afdrif þjóðréttarsamninga,
aðildar að alþjóðastofnunum, eignir, skuldir og þjóðréttarkröfur ríkis. Þá kunna slíkar
breytingar að hafa réttindi einkaaðila bæði fjárhagsleg og ófjárhagsleg. Að undanskildum
þeim réttindum sem einstaklingar kunna að eiga í skjóli þjóðréttarsamninga geta breytingar
haft áhrif á ríkisfang, samninga, skuldir og eignir einkaaðila. Ljóst er að miklir hagsmunir eru
í húfi og mikilvægt er að greina hvaða reglur gilda í samskiptum milli ríkja í þessu sambandi.
Reglur um áhrif breytingar á fullveldisyfirráðum er óljóst og flókið réttarsvið innan
þjóðaréttar og ólíkar reglur gilda eftir því hvort um stækkun landsvæðis ríkis er að ræða eða
myndun nýs ríkis á landsvæði þess.3 Enginn almennur þjóðréttarsamningur hefur verið gerður
á þessu réttarsviði um afdrif allra skuldbindinga og réttinda ríkja við breytingu á
ríkisyfirráðum. Tveir samningar hafa hins vegar verið gerðir um afdrif afmarkaðra
skuldbindinga, annars vegar Vínarsamningur um afdrif þjóðréttarsamninga við breytingu á
ríkisyfirráðum frá 1978 (Vínarsamningur frá 1978) sem tók gildi 1996 og hins vegar
Vínarsamningur um afdrif ríkiseigna, opinberra gagna og fjárskuldbindinga við breytingu á
ríkisyfirráðum frá 1983 sem hefur ekki enn tekið gildi (Vínarsamningur frá 1983).4 Þá hefur
Alþjóðalaganefndin samið drög að samningi um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum á ríkisfang
einstaklinga.5 Samningarnir hafa hlotið litlar undirtektir meðal ríkja en þess vegna er
venjuréttur sérstaklega mikilvægur á þessu sviði. Framkvæmd ríkja er ekki samræmd og kjósa
1 Björg Thorarensen og Pétur Dam Leifsson: Þjóðaréttur, bls. 55.
2 Sameinuðu Þjóðirnar: „Aðild að stofnunum SÞ“, http://www.un.org/en/members/pomembership.shtml (skoðað
8. apríl 2016). SÞ eru alþjóðasamtök sem stofnuð voru árið 1945 og hafa það að markmiði að viðhalda friði og
öryggi í heiminum. Upphafleg aðildarríki voru 51 en eru nú orðin 193 talsins og eru samtökin stærsta
alþjóðastofnun heims. Sem dæmi um ríki sem njóta ekki almennrar viðurkenningar eru Kósóvó og Tævan. 3 Peter Malanczuk: Akehust´s Modern Introduction to International Law, bls. 161.
4 Miðað við 1. maí 2016 eru 22 ríki aðilar að Vínarsamningnum frá 1978 (Vienna Convention on Succession og
States in respect of Treaties) og aðeins hafa 7 ríki fullgilt Vínarsamninginn frá 1983. Sjá safn
milliríkjasamninga hjá SÞ, https://treaties.un.org/ (skoðað 1. maí 2016) 5 Yearbook of the International Law Commission (hér eftir YILC) 1999, part II, vol.II. Aðgengilegt á vefsíðunni:
http://legal.un.org/ilc/publications/yearbooks/ (skoðað 4. maí 2016).
7
ríki í mörgum tilfellum að leysa álitaefni um áhrif slíkra breytinga í samningum sín á milli eða
á grundvelli sérstakra reglna á þessu réttarsviði.6 Engu að síður er mikilvægt að greina hvaða
reglur eru taldar gilda í þessu sambandi þar sem miklir hagsmunir eru oft á tíðum í húfi.
Í þessari rannsókn verður fyrst veitt yfirlit um helstu tegundir landfræðilegra breytinga
auk þess sem fjallað verður um álitamál tengd þjóðréttaraðild ríkja í þessu sambandi. Því næst
verður fjallað almennt um réttaráhrif slíkra breytinga og þeim meginkenningum sem liggja að
baki reglum á þessu sviði. Þá verður leitast við að varpa ljósi á afdrif þjóðréttarsamninga í
slíkum tilvikum miðað við mismunandi tegundir breytinga auk þess sem fjallað verður um
sérsjónarmið sem gilda um nýfrjáls ríki í þessu samband. Ennfremur verður vikið að
sérsjónarmiðum um ákveðnar tegundir samninga einkum pólítíska samninga,
landamærabundna samninga og mannréttindasamninga. Einnig verður farið yfir álitamál og
reglur sem almennt gilda um áhrif breytinga á fullveldisyfirráðum á aðild að
alþjóðastofnunum og stuttlega verður vikið að álitamálum í tengslum við aðild að
Evrópusambandinu (ESB). Í kjölfarið verður vikið að reglum um afdrif ríkisskulda, ríkiseigna
og skjalasafna. Ennfremur verða gerð skil á áhrifum slíkra breytinga á ríkisfang einstaklinga
og samningsbundin fjárhagsleg réttindi einkaaðila ýmisskonar við það ríki sem missir
fullveldisyfirráð yfir landsvæði. Jafnframt verður leitast við að greina hvaða reglur gilda um
afdrif krafna sem stafa af ábyrgð ríkja vegna þjóðréttarbrota sem áttu sér stað fyrir breytingar
á fullveldisyfirráðum. Að lokum verður reynt að varpa ljósi á áhrif sjálfstæðis Íslendinga frá
Danmörku á árunum 1918-1944 í þessu samnbandi á fyrirliggjandi samninga, skuldir, eignir
og ríkisfang einstaklinga.
Markmið með þessari umfjöllun er að greina áhrif breytinga á fullveldi yfir landsvæði og
því eru undanskilin tilvik sem einungis fela í sér breytingar á innra skipulagi ríkis. Þannig
falla hér utan breytingar í kjölfar landheimtustefnu (e. irredentism) auk þess sem ekki verður
fjallað um áhrif breytinga sem felast í framsali lagasetningavalds til lægri settra stjórnvalda
eða sjálfsstjórnarhéraðs án þess að breyting hefur orðið á fullveldi (e. devolution, autonomy).7
Leitast verður við að skoða hvaða reglur teljast gilda á þessu sviði og verður í þeim tilgangi
rýnt í skrásettar reglur, dómaframkvæmd, framkvæmd alþjóðastofnana og ríkja. Einnig verður
leitast við að svara því hvort skrásettar reglur á þessu sviði geti talist endurspegla
þjóðréttarvenju sem teljist þannig bindandi fyrir öll ríki óháð aðild að samningum á þessu
sviði.
6 Ian Brownlie: Principles of Public International , bls. 622.
7 Glen Anderson: „Secession in International Law and Relations: What Are We Talking About?“, bls. 387-388.
8
1 Breytingar á ríkisyfirráðum
1.1 Almennt um landfræðilegar breytingar ríkja
Breyting á ríkisyfirráðum felur í sér að fullveldisyfirráð ákveðins landssvæðis færast frá einu
ríki til annars.8 Fræðimenn hafa flokkað viðfangsefnið eftir áhrifum slíkra breytinga á
þjóðréttarlega stöðu ríkis og mestu máli skiptir hvort breyting verði á þjóðréttarlegri aðild
þess.9 Af þessu leiðir að breytingar á stjórnarháttum ríkis sem ekki hafa áhrif á þjóðréttaraðild
þess fela ekki í sér breytingar á ríkisyfirráðum. Breytingar á ríkisstjórn eða stjórnarskrá hafa
þannig engin áhrif á gildi þjóðréttarlegra skuldbindinga.10
Þó er almennt viðurkennt að reglur
á þessu sviði eigi að stuðla að jafnvægi milli sjálfsákvörðunarréttar þjóða og þeirra
skuldbindinga sem ríki hafa tekist á hendur.11
Breytingar á ríkisyfirráðum geta átt sér stað með margvíslegum hætti. Í sumum tilfellum
kunna landamæri ríkja að taka breytingum án þess að áhrif hafi á þjóðréttaraðild með þeim
hætti að hluti ríkis færist frá einu ríki til annars.12
Þessar breytingar voru algengar í kjölfar
heimstyrjaldanna en í friðarsamningum var kveðið á um yfirfærslu hinna ýmsu landsvæði
Þýskalands og Ítalíu. Einnig falla hér undir breytingar sem felast í yfirfærslu nýlendu til
annars ríkis. Sem dæmi um slíkt má nefna yfirfærslu Hong Kong frá Bretlandi til Kína árið
1997 annars vegar og hins vegar Macau frá Portúgal til Kína árið 1999.
Samruni ríkja felur í sér að tvö eða fleiri ríki að sameinast í eitt á grundvelli
þjóðréttarsamnings. Þannig geta ríki sem aðskildir þjóðréttaraðilar að ganga í samband og
sameiginlegum stofnanunum komið á fót sem koma fram fyrir þeirra hönd að hluta eða öllu 8 Ákvæði b. liðar 1. mgr. 2. gr. Vínarsamnings frá 1978 og a. liðar 1. mgr. 2. gr. Vínarsamnings frá 1983. Sjá
einnig: Conference on Yugoslavia, Arbitration Committee, Opinion No.1 1(e), 29. nóvember 1991 (hér eftir
Badinternefndin um fyrrum Júgóslavíu). 9 D. P. O´Connell: State Succession in Municipal Law and International law, vol I, bls. 4 og 25 (hér eftir State
Succession vol. 1). Þannig greina sumir á milli breytingu að hluta og í heild. Ef ríki missir þjóðréttaraðild sína
við samruna við annað ríki eða klofnar í mörg ríki hverfur það sem þjóðréttaraðili en heldur henni almennt ef
einungis hluti þess klofnar frá og flyst til annars ríkis eða verður sjálfstæður þjóðréttaraðili. Hins vegar heldur
ríki þjóðréttaraðild sinni ef hluti þess klofnar frá og verður sjálfstæður þjóðréttaraðili eða þegar afsal á hluta
landsvæðis á sér stað. Einnig á það um tilvik þegar ríki missir hluta af fullveldi sínu við inngöngu í
sambandsríki eða vegna yfirráða eða verndar annars ríkis og þegar það öðlast sjálfstæði að nýju, sbr. H.
Lauterpacht: Oppenheim´s International Law. A Treatise, Peace, 1. bindi, bls. 151-152 (hér eftir:
Oppenheim´s International Law) 10
H. Lauterpacht: Oppenheim´s International Law, bls. 855. Grundvallarbreytingar á stjórnarformi ríkis hafi
þannig ekki áhrif skuldbindingar sem hin fyrri ríkisstjórn hefur gert, sbr. Tinoco gerðardómurinn, 18. október
1923, Report of International Arbitral Awards (RIAA) 1923, bls. 369. þar sem útgefin leyfi voru talin binda
hina nýju ríkisstjórn þó svo að hin fyrri hafi ekki verið í samræmi við stjórnarskrá og hefði ekki hlotið
viðurkenningu frá flestum ríkjum. Hins vegar hafa aðrir bent á að umfangsmiklar breytingar á ríkisstjórn eigi
að hafa áhrif á skuldbindingar þess að þjóðarétti þegar orsakasamband er á milli stjórnarfarsbreytinga og rofs
á alþjóðlegum skuldbindingum, sbr. Tai-Heng Cheng: State Succession and Comercial Obligations, bls. 52-
53. Álitaefnið var einnig til umræðu hjá Alþjóðalaganefndinni við samningu Vínarsamnings frá 1978 en
upphaflega var gert ráð fyrir að gildisvið reglnanna næði einnig til breytinga á stjórnarháttum, sbr. YILC 1968,
vol. II, bls. 90. 11
Tai-Heng Cheng: State Succession and Comercial Obligations, bls. 83. 12
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 209, efnigr. 7.
9
leyti á alþjóðavettvangi en sem dæmi um slík sambönd má nefna tímabundna sameiningu
Sýrlands og Egyptalands í Sameinaða arabíska lýðveldið á árunum 1958-1961, sameiningu
Tanganyika og Sansibar í Sameinaða lýðveldið Tansaníu árið 1964 og þegar Norður og Suður
Jemen sameinuðust árið 1990.13
Einnig kann að vera að ríki renni að öllu leyti inn í annað líkt
og átti sér stað þegar lendur Austur-Þýskalands gengu inn í Sambandsríkið Þýskaland árið
1990. Þá hafa ríki oft myndað með sér sambandsríki en það er samband ríkja sem lýtur
miðstýrðri ríkisstjórn en hafa ákveðna sjálfstjórn. Valddreifing er mjög mismunandi milli
sambandsríkja. Sem dæmi um sambandsríki má nefna myndun Bandaríkjanna á 18. öld, Sviss
árið 1848 og Þýska sambandsríkisins arið 1871.14
Einnig eru dæmi um lausleg ríkjasambönd
þar sem ríki hafa sameiginlegan þjóðhöfðingja en eru að öðru leyti sjálfstæð. Samband
Noregs og Svíþjóðar árið 1814 og samband Danmerkur og Íslands árið 1918 falla í þennan
flokk en þó er yfirleitt vísað til þessara fordæma í sambandi við aðskilnað ríkjasambanda þar
sem hvorki Noregur né Ísland voru sjálfstæð ríki fyrir inngöngu.15
Jafnframt er sá möguleiki
fyrir hendi að ríki verði til á landsvæði annars ríkis sem líður jafnframt undir lok, sbr. stofnun
Alþýðulýðveldisins Kína árið 1949.16
Þá kann að vera að hluti landsvæðis klofni frá og myndi sjálfstætt ríki. Þessi tegund
breytinga er algengasta orsök nýmyndunar ríkja í seinni tíð og hefur jafnframt skapað mestan
ágreining milli ríkja.17
Sem dæmi um slíkar breytingar má nefna aðskilnað Belgíu frá
Niðurlöndum árið 1830, Texas frá Mexíkó árið 1840, Panama frá Kólumbíu árið 1903,
Finnland frá Rússlandi í kjölfar fyrri heimstyrjaldar, aðskilnaður Tékkóslóvakíu og Póllands
frá Austuríska-Ungverska konungsdæminu árið 1918, aðskilnaður Singapúr frá Malasíu 1963,
Pakistan frá Indlandi árið 1947 og Írlands frá Bretlandi 1921.18
Sem dæmi um nýleg tilvik má
nefna sjálfstæði Erítreu árið 1993, Svartfjallalands árið 2006 og Suður-Súdan árið 2011.
Breytingar sem þessar hafa þó flestar átt sér stað í tengslum við sjálfstæði nýlendna.19
Nýfrjálst ríki vísar til þess þegar hluti yfirráðasvæðis ríkis sem er aðskilinn og frábrugðinn
landsvæði þess verður sjálfstæður þjóðréttaraðili.20
Nýlendur og ófullvalda ríki njóta
13
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 253-256, efnisgr. 1, 13 og 17. 14
Ibid, bls. 254, efnisgr. 6-11; D. P. O´Connell: State Succession, vol. II,. II, bls. 55. 15
Ibid, bls. 255, efnisgr. 12. 16
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkiyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins, bls. 393. 17
Glen Anderson: „Secession in International Law and Relations: What Are We Talking About?“, bls. 346. 18
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 263-264, efnisgr. 12-18. 19
Um slík ríki er fjallað í XI og XII kafla sáttmála SÞ (SSÞ). Sem dæmi má nefna sjálfstæði nýlenda í Suður
Ameríku frá Evrópuríkjum við lok 18. aldar fram á 19. öld og sjálfstæði nýlenda í Afríku og Asíu á 20. öld. 20
„The territory of a colony or other Non-Self-Governing Territory has, under the Charter, a status separate and
distinct from the territory of the State administering it [..]“, sbr. Yfirlýsingu Allsherjarþings SÞ um
meginreglur þjóðaréttar í tengslum við friðsamlega samvinnu ríkja frá 24. október 1970. Sem dæmi um
nýfrjáls ríki í þessu sambandi má nefna sjálfstæði Sýrlands 1945, Líbanon 1946, Indlands og Pakistan 1947,
10
ákveðinnar sérstöðu og lúta margt ólíkum reglum vegna þess sögulega og stjórnmálalega
umhverfis sem þau spruttu úr í kjölfar þess að nýlendustefnu var hafnað. Vínarsamningar sem
gilda á þessu sviði bera þess merki og er stórum hluta þeirra varið í að skapa kerfi réttarreglna
um fyrrum nýlendur sem eru frábrugðnar reglum um aðrar tegundir breytinga á
fullveldisyfirráðum.21
Þá getur ríki klofnað í tvö eða fleiri ríki og má hér nefna uppbrot
fyrrum Austuríska-Ungverska konungsveldisins eftir fyrri heimsstyrjöldina og uppbrot fyrrum
Sovétríkjanna, fyrrum Júgóslavíu og fyrrum Tékkóslóvakíu á tíunda áratug 20. aldar.
Ýmsar spurningar hafa vaknað á síðustu árum varðandi aðskilnað hluta ríkis en sem dæmi
má nefna Quebec héraðið í Kanada, Katalóníu á Spáni og Skotland sem enn er hluti
Bretlands. Almennt verða slíkar breytingar að byggja á stjórnskipun viðkomandi ríkis en
einnig getur verið að slíkt samkomulag náist á stjórnmálalegum grundvelli. Hins vegar hafa
ríki þó yfirleitt öðlast sjálfstæði með þessum hætti í skjóli meginreglunnar um
sjálfsákvörðunarrétt þjóða, sbr. 2. tl. 1. gr. Sáttmála Sameinuðu Þjóðanna (SSÞ) sem áskilur
að ríki virði rétt minnihlutahópa. Við slíkar breytingar verður að gæta jafnvægis milli
sjálfsákvörðunarréttar þjóða og meginreglunnar um friðhelgi landsvæðis en almennt er
einhliða yfirlýsing um sjálfstæði ekki óheimil að þjóðarétti.22
Ríki hafa þó í sumum tilfellum
neitað að viðurkenna tilvist ríkis þar sem í ferlinu hefur átt sér brot á grundvallarreglum
þjóðaréttar en framkvæmdin er sú að hér falla einungis undir mjög alvarleg
mannréttindabrot.23
Viðurkenning á sjálfsákvörðunarrétti veitir þó ekki fullt frelsi til
valdbeitingar og á ekki að stuðla að sundrungu „friðhelgis landsvæðis og stjórnmálalegrar
einingar fullvalda og sjálfstæðra ríkja“.24
Bent hefur verið á að sjálfsákvörðunarréttur fyrrum
nýlenda sé annars eðlis en annarra ríkja sem leiðir að hluta til þess að ríki eru sveigjanlegri til
að viðurkenna sjálfstæði í slíkum tilvikum og framkvæmd í slíkum tilvikum hafi þannig ekki
mikla þýðingu þegar aðskilnaður hluta landsvæðis í hinni eiginlegu merkingu á sér stað.25
Því
Ísrael og Búrma 1947, Indónesíu 1949, Líbíu 1951, Túnis, Marókko, Súdan og Gana 1956, Malaya 1957 og
Gínea Bíssá 1958, sbr. Peter Malanczuk: Akehust´s Modern Introduction to International Law, bls. 28. 21
Patrick Dumberry and Daniel Turp: „State Succession with Respect to Multilateral Treaties in the Context of
Secession: From the Principle of Tabula Rasa to the Emergence of a Presumption of Continuity of Treaties“,
bls. 29-30. 22
Ráðgefandi álit AD, Accordance with International Law of the Unilateral Declaration of Independence in
Respect of Kosovo, 22. júlí 2010, I.C.J. Reports 2010, bls. 403, umfjöllun bls. 436-438. 23
Glen Anderson: „Secession in International Law and Relations: What Are We Talking About?“, bls. 369-370. 24
Yfirlýsing SÞ um meginreglur þjóðaréttar í tengslum við friðsamlega samvinnu ríkja 24. október 1970. 25
James Crawford og Alan Boyle: „Annex A Opinion: Referendum on the Independence of Scotland –
International Law Aspects“, bls. 72, sbr.:
https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/79408/Annex_A.pdf (skoðað
18. nóvember), [hér eftir: „Referendum on the Independence of Scotland – International Law Aspects“]. Þá
hefur þeirri skoðun verið lýst að í sjálfsákvörðunarrétti þjóða í öðru samhengi en hjá nýfrjálsum þjóðum felist
einungis réttur til lýðræðis, sjá Rein Mullersson: International Law, Rights and Politics- Developments in
Eastern Europe and the CIS, bls. 91. London 1994.
11
er umdeilt hvort hluti landsvæðis geti klofnað frá ríkisheild á grundvelli einhliða yfirlýsingar
með vísan til reglunnar um sjálfsákvörðunarrétt nema þá í tilvikum nýfrjálsra ríkja.26
Að lokum ber að nefna að ríki fara almennt með fullt vald til að ákveða breytingar á
landsvæði sínu og ríkisyfirráð stofnast nú ekki í kjölfar landvinninga með hernaði þar sem ríki
getur ekki í dag með lögmætum hætti þvingað annað ríki til að láta af hendi landsvæði.27
Ef
ríki er stofnað í bága við reglur þjóðaréttar kann að vera að það sé ekki til í lagalegum
skilningi nema viðurkenning annarra ríkja komi til.28
Vínarsamningarnir tveir frá 1978 og
1983 taka ekki til ólögmætra breytinga á ríkisyfirráðum og gilda einungis um áhrif breytinga á
ríkisyfirráðum sem eru í samræmi við alþjóðalög sérstaklega þær meginreglur sem koma fram
í SSÞ.29
Þetta verður að hafa í huga við skoðun á framkvæmd ríkja þar sem breytingar á
fullveldisyfirráðum hér áður fyrr gerðust í flestum tilvikum í kjölfar landvinninga með
hernaði.
1.2 Breytingar á þjóðréttaraðild
Landfræðilegar breytingar leiða ekki alltaf til þess að þjóðréttaraðild ríkis breytist og halda
þau í mörgum tilvikum áfram tilvist sinni í þrátt fyrir slíkar breytingar. Við slíkar breytingar
þarf því að meta hvort hið eldra ríki hafi misst þjóðréttarlega stöðu sína við nýmyndun ríkis
þarf einnig að skoða hvort hið nýja ríki hafi aðskilda þjóðréttaraðild eða sé áframhald eldra
ríkis í breyttu formi.30
Við mat á stöðu ríkja í þessu sambandi skiptir afstaða ríkja mestu máli
en einnig hefur þýðingu hvort ríki nái samkomulagi eða hvort ágreiningur sé uppi á milli aðila
26
Sjá í þessu sambandi dóm Hæstaréttar Quebec, Reference re Secession of Quebec, 1998, 2 S.C.R. 217. Þar
kom fram að þjóðaréttur mælti ekki fyrir um rétt til að knýjaa fram slíkar breytingar einhliða og að slíkt væri
aðeins heimilt í ákveðnum tilvikum. Almennt væri sjálfsákvörðunarréttur ætlaður fyrir ríki sem væru undir
yfirráðum annars ríkis og ef úrræði eru til staðar innan ríkisins til að virkja þennan rétt sé einhliða aðskilnaður
ekki heimill. Það sjónarmið hefur verið sett fram að tilvik sjálfstæðis Austur-Tímor feli í sér beitingu
sjálfsákvörðunarréttar í þessu samhengi, sbr. Tai-Heng Cheng: State Succession and Commercial Obligations,
bls. 208. 27
Yfirlýsing SÞ um meginreglur þjóðaréttar í tengslum við friðsamlega samvinnu ríkja 24. október 1970:
„The territory of a State shall not be the object of acquisition by another State resulting from the threat or use
of force. No territorial acquisition resulting from the threat or use of force shall be recognized as legal.“ Hins
vegar er einnig tekið fram að þessi regla gildi ekki afturvirkt né um völd Öryggisráðs SÞ. 28
Sem dæmi má nefna stofnun Austur-Þýskalands sem öðlaðist ekki viðurkenningu vestrænna ríkja sem ríki fyrr
en 1973. Ef ríki stofnast í kjölfar borgarastyrjaldar hefur viðurkenning annarra ríkja almennt engin lagaleg
áhrif þar sem slíkar breytingar fara almennt ekki í bága við reglur þjóðaréttar, sbr. Peter Malanczuk: Akehust´s
Modern Introduction to International Law, bls. 83-84. 29
Ákvæði 6. gr. Vínarsamnings frá 1978 og 3. gr. Vínarsamnings frá 1983. Slíkar ólögmætar breytingar á
ríkisyfirráðum hafa verið algengar í heimssögunni en nýlegt dæmi eru atburðir á Krímsskaga þar sem
Rússland lagði undir sig hluta Úkraínu. 30
James Crawford: The Creation of States in International Law, bls. 667-668. Við aðskilnað Pakistan frá
Indlandi var talið að hið fyrrnefna væri nýtt ríki en Indland héldi þjóðréttaraðild nýlendunnar Indlands áfram.
Einnig var Júgóslavía talið áframhald Serbíu en Ísrael fullkomlega aðskilið frá Palestínu. Þá var Rússland
talið áframhald Sovétríkjanna en því hafnað að Sambandsríkið Serbía-og Svartfjallaland teldist arftaki fyrrum
Júgóslavíu við upplausn þess, sbr. Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 696.
12
en slíkur ágreiningur lýtur þá helst að því hvort hið nýja ríki teljist áframhald þess sem leið
undir lok.31
Það er erfiðleikum bundið að setja fram almenn viðmið í þessu sambandi en þeir
þættir sem þykja skipta mestu máli við mat á því hvort ríki haldi þjóðréttaraðild sinni þrátt
fyrir breytingar lúta að hlutlægum viðmiðum um stöðu ríkis, afstöðu hlutaðeigandi ríkja sem
og afstöðu annarra ríkja og alþjóðastofnana.32
Þannig ræðst raunveruleg staða ríkis í
alþjóðasamfélaginu af því hvort það njóti almennt viðurkenningar annarra ríkja sem leiðir til
þess að það verður viðfangsefni þjóðaréttar.33
Hins vegar ræðst staða þess ekki eingöngu á
viðurkenningu ríkja eða breytingum á innri þáttum heldur byggir hún einnig á hlutlægu mati á
aðstæðum hverju sinni.34
Meginsjónarmið um hlutlæg skilyrði fyrir sjálfstæðri þjóðréttaraðild
er að finna í Montevídeósamningnum um réttindi og skyldur ríkja frá 1933.35
Uppfylli ríki
þessi skilyrði getur það almennt öðlast stöðu sem fullgildur þjóðréttaraðili.36
Almennt er því
viðurkennt að breyting á nafni ríkis eða borga þess, íbúafjölda, stjórnarfari, smávægilegar
31
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 400-401. 32
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 696 og James Crawford: The Creation of States in International
Law, bls. 669. Sumir fræðimenn bent á mikilvægi þess að meta huglæg skilyrði fyrir tilvist ríkis í stað þess að
leggja eingöngu hlutlæga mælikvarða til grundvallar, sbr. Matthew Craven: „The problem of State Succession
and the Identity of States under international Law“, bls. 162. Þessu til stuðnings má nefna mál milli
Bandaríkjanna, Austurríkis og Ungverjalands í kjölfar fyrri heimstyrjaldar þar sem skoðað var hvort ríkin
hefðu sömu einkenni við mat á samningsskyldu til að greiða skaðabætur vegna athafna fyrrum Austurísk-
Ungverka konungsveldisins í heimstyrjöldinni fyrri, sbr. gerðardóm United States, Austria, Hungary Claims
Commissioner, 26. nóvember 1924. RIAA, 1924, 6. bindi, bls. 210. 33
Björg Thorarensen og Pétur Dam Leifsson: Þjóðaréttur, bls. 57; Robert Yewdall Jennings: The Acquisition of
Territory in International Law, bls. 9. Mikilvægi viðurkenningar ríkja endurspeglast í tilviki fyrrum
Júgóslavíu, sbr. Juan Miguel Ortega Terol: „The Bursting of Yugoslavia: An Approach to Practic Regarding
State Succession“, bls. 925; James R. Crawford: The Creation of States in International Law, bls. 670. Þá er
aðild að SÞ er almennt talin vísbending um viðurkenningu ríkja þó samtökin veiti ekki formlega staðfestingu
þess efnis, sbr. David I. Efevwerhan: „Kosovo´s chances of UN Membership: A Prognosis“, bls. 95-96. 34
International Law Association (Alþjóðalagasamtökin): Committee on Aspect of the Law of State Succession.
Rio de Janeiro Conference 2008, Draft Final Report [hér eftir ILA: Draft Final Report 2008, bls. 70, efnisgr.
3, aðgengilegt á vefsíðunni: http://www.ila-hq.org/en/committees/index.cfm/cid/11 (skoðað 1. maí 2016).
Álitamál tengd stöðu ríkis er ekki hægt að leysa eingöngu á grundvelli kenningarinnar um viðurkenningu
annarra ríkja því slíkt myndi hafa í för með sér að önnur ríki gætu einfaldlega neitað að viðurkenna tilvist ríkis
með þeim afleiðingum að það yrði svipt réttindum sínum. Hins vegar er ótækt að ríki geti komist hjá
skuldbindingum sínum og forðast afleiðingar ólögmætra athafna einungis með því að ákveða að verða nýtt
ríki. Afstaða alþjóðasamfélagsins um stöðu ríkis í kjölfar breytinga er því bindandi fyrir öll ríki erga omnes,
sbr. Krystyna Marek: Identity and Continuity of States in Public International Law, bls. 129; James R.
Crawford: The Creation of States in International Law, bls. 672-673. 35
Samkvæmt ákvæði 1. gr. samningsins verður ríki að hafa skilgreint yfirráðasvæði sem tilheyrir ríkinu og er
byggt íbúum að staðaldri, skipulagt ríkisvald á því landsvæði auk þess að ríki sé „stjórnarfarslega sjálfstætt og
óháð öðrum ríkjum og geti ráðstafað réttindum sínum og skyldum í samskiptum sínum við önnur ríki.“, sbr.
Björg Thorarensen og Pétur Dam Leifsson: Þjóðaréttur, bls. 57. Skilyrðið um afmarkað yfirráðasvæði felur
þó ekki í sér að landamæri séu að að öllu leyti óumdeild, sbr. Rebecca M. M. Wallace og Olga Martin Ortega:
International Law, bls. 65; Ian Brownlie: Principles of Public International law, bls.71. 36
Einnig ber að nefna að tegund ríkisvalds og stjórnarfars skiptir ekki úrslitamáli við mat um tilvist ríkis en það
er þó nauðsynlegur þáttur í að meta hvort að raunverulegt ríkisvald sé til staðar, sbr. Fyrsta álit
Badinternefndarinnar frá 29. nóvember 1991, I.L.R 1993, 92. bindi, bls. 164, sjá bls. 165. Þá hafa fræðimenn
haldið því fram að fullveldi sé ekki skilyrði ríkis og ekki hluti af skilgreiningu fyrir því, sbr. James Crawford:
The Creation of States in International Law, bls. 665. Þannig getur ríki geta þannig verið til þó það hafi misst
eða afsalað sér fullveldi sínu með einhverjum hætti.
13
landfræðilegar breytingar og hernaðaryfirráð annarra ríkja hafa ekki áhrif á þjóðréttaraðild
ríkis.37
Hafi hins vegar orðið veruleg breyting á einhverjum af þeim viðmiðum sem lúta að
ákvörðun á stöðu ríkis kann að vera að það hafi í raun liðið undir lok og nýtt tekið við.
Í framkvæmd hefur alþjóðasamfélagið almennt reynt að sporna við því að ríki missi
þjóðréttaraðild sína í kjölfar breytinga á landsvæði þess og hefur það aðeins gerst í
undantekningartilvikum.38
Við uppbrot Sovétríkjanna í kjölfar kalda stríðsins tók Rússland
við þjóðréttaraðild fyrrum Sovétríkjanna þrátt fyrir að miklar breytingar hefðu orðið á
landsvæði, íbúafjölda og eignum.39
Sem dæmi um hið gagnstæða má benda á uppbrot
Júgóslavíu þegar Sósíalíska sambandslýðveldið Júgóslavía (fyrrum Júgóslavía) klofnaði í
fimm ríki og hélt Sambandsríkið Serbía og Svartfjallaland því fyrst fram að það tæki við
þjóðréttaraðild fyrrum Júgóslavíu. Alþjóðasamfélagið virtist þó ekki hafa samþykkt slíka
kröfu og var til dæmis ekki viðurkennt að ríkið tæki sjálfkrafa við aðild fyrrum Júgóslavíu að
SÞ.40
Undantekningu frá þessari ályktun er að finna varðandi klofnun og upplausn
Tékkóslóvakíu sem skiptist í tvö ríki, Tékkland og Slóvakíu. Þar sem meirihluti landsvæðis,
íbúa og auðlinda tilheyrðu Tékklandi sé tilefni til að líta á það sem aðskilnað en ekki upplausn
ríkis en hér skiptir máli að samkomulag var á milli arftökuríkja um að virða fyrirliggjandi
skuldbindingar fyrrum Tékkóvlóvakíu.41
Að lokum má nefna að sá möguleiki er fyrir hendi að
ríki sem myndast í kjölfar breytinga á ríkisyfirráðum endurheimti þjóðréttaraðild sína eftir
yfirráð annars ríkis en almennt er viðurkennt að ólögmætt hernám getur ekki samkvæmt
þjóðarétti eytt tilvist/einkennum ríkis (l. ex injuria jus non orbitur).42
Þannig höfnuðu
Eystrasaltsríkin arftöku að skuldbindingum Sovétríkjanna á grundvelli þess að sjálfstæð
þjóðréttaraðild þeirra hafi haldist þrátt fyrir hernám Sovétríkjanna árið 1940 sem staðið hafði í
50 ár.43
37
Konrad G. Buhler: State Succession and Membership in International Organizations: legal theories versus
political pragmatism, bls. 14 (hér eftir: State Succession and Membership in International Organizations). 38
Álit Badinter nefndarinnar nr. 8, 4. júlí 1992, International Law Review (I.L.R) 1993, 93. bindi, bls. 200. 39
Glen Anderson: „Secession in International Law and Relations: What Are We Talking About?“, bls. 382-383. 40
Álit Badinternefndarinnar nr. 8, 4. júlí 1992, I.L.R. 1993, 92. bindi, bls. 200; Allsherjarþing SÞ, 22. september
1992, U.N. Doc. A/RES/47/1. Ástæðan fyrir þessari mismunandi niðurstöðu hefur verið talin byggjast á
stjórnmálalegum þáttum auk þess sem Sambandsríki Serbíu-og Svartfjallalands hafi ekki tekið til meirihluta
íbúa og landsvæðis hins fyrra ríkis líkt og tilviki Rússlands. 41
Glen Anderson: „Secession in International Law and Relations: What Are We Talking About?“, bls. 383-384. 42
Ennig ber að nefna tilvik Eþíópíu, Albaníu, Póllands og Austurríkis, sbr. Tarja Långström: „The Dissolution
of the Soviet Union in the Light of the 1978 Convention on Succession of States in Respect of Treaties“, bls.
732. 43
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 15-16. Ríki hafa almennt viðurkennt ólögmætt hernám Sovétríkjanna og að
það hafi verið brot á þjóðarétti og tvíhliða samningum milli ríkjanna sbr. Tarja Långström: „The Dissolution
of the Soviet Union in the Light of the 1978 Convention on Succession of States in Respect of Treaties“, bls.
731.
14
Ljóst er að mörk milli þess hvort ríki haldi þjóðréttaraðild sinni eru ekki alltaf skýr en
niðurstaða um slíkt ræðst í flestum tilfellum á stjórnmálalegum grundvelli. Þá skiptir
höfuðmáli hvort ríki haldi því fram að það sé nýr þjóðréttaraðili eða áframhald annars ríkis og
hvort önnur ríki samþykki slíka kröfu.44
Niðurstaða í þessum efnum skiptir máli hvað varðar
réttaráhrif breytinga á fullveldisyfirráðum en viðhaldi ríki stöðu sinni haldast réttindi þess og
skuldbindingar að jafnaði óbreytt, að minnsta kosti hvað varðar þann hluta landsvæðis sem
tengist ekki breytingunum sérstaklega. Missi hið eldra ríki hins vegar stöðu sína vakna ýmis
þjóðréttarleg álitaefni um afdrif réttinda og skuldbindinga þess og þá hvort það ríki sem tekur
við fullveldisyfirráðum tekur við slíkum réttindum og skuldbindingum og þá að hvaða leyti.45
Álitaefni þessu tengd eru ekki auðveld viðureignar en nú verður vikið að almennri umfjöllun
um áhrif slíkra breytinga og helstu kenningar á þessu sviði.
2 Almennt um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum
Þegar búið er að slá því föstu að breyting á ríkisyfirráðum landsvæðis hafi átt sér stað vaknar
spurning um hvaða áhrif það hefur á réttindi og skyldur þess ríkis sem fór með
fullveldisyfirráð. Allt frá tímum Aristolelesar hafa fræðimenn glímt við þetta viðfangsefni.46
Hvert tilvik er einstakt og gerist í ákveðnu stjórnmálalegu samhengi sem veldur því að
framkvæmd er ekki einsleit og reglur ekki almennar á þessu sviði. Engin almenn regla gildir
um arftöku hins nýja ríkis á réttindum og skuldbindingum forvera þess. Engu að síður eru
ákveðin réttindi og skyldur sem yfirfærast en skoða verður hvert tilvik fyrir sig.47
Efnisreglur á þessu réttarsviði byggja í stórum dráttum á tveimur meginkenningum, annars
vegar erfðakenningunni (e. principle of universal succession) og hins vegar kenningunni um
hreint borð (e. clean slate principle). Í erfðakenningunni er lagt til grundvallar að
skuldbindingar ríkis séu tengdar landsvæði þess sem leiðir til þess að réttindi og skyldur
44
Peter Malanczuk: Akehust´s Modern Introduction to International Law, bls. 153. 45
Ian Brownlie: Principles of Public International Law, bls. 80; Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 693
og 696; YILC 1962, vol. II, bls.101-103. 46
„ And this topic seems to be part of yet another question—how are we to tell whether a state is still the same
state or a different one? We might try to investigate this question using territory and inhabitants as criteria; but
this would not carry us far, since it is quite possible to divide both territory and population into two, putting
some people in one part and some into the other. . . . For the state is a kind of association—an association of
citizens in a constitution; so when the constitution changes and becomes different in kind, the state also would
seem necessarily not to be the same. . . . But whether, when a state’s constitution is changed, it is just to
disown its obligations or to discharge them—that is another question.“ Aristotle, T. Sinclair og Trevor J.
Saunders. The Politics, London 1981, tilvísun að finna hjá: Mohamed S. Helal: „Inheriting International
Rivers: State Succession to Territorial Obligations, South Sudan, and the 1959 Nile Waters Agreement“.
Emory International Law Review, Vol. 27, No. 2, 2013.
Aðgengilegt á vefsíðunni: http://ssrn.com/abstract=2616113 (skoðað 30. apríl. 2016). 47
H. Lauterpacht: Oppenheim´s International Law, bls. 152-153.
15
færast í heild sinni óbreytt yfir til hins nýja ríkis.48
Þessi kenning á rætur að rekja til
erfðareglna Rómarréttar en á 17. öld setti Hugo Grotius fyrstur fram hugmyndir um tengsl
þeirra við þjóðarétt.49
Kjarni kenninga hans var fólginn í samlíkingu milli ríkja og
einstaklinga og að réttindi og skyldur væru sama eðlis.50
Reglur þjóðaréttar um sjálfstæði,
fullveldi og jafnræði ríkja mæla þó gegn sjálfkrafa arftöku allra skuldbindinga hins nýja ríkis
og er samanburður við erfðarétt í landsrétti ríkja þar sem meginreglan er arftaka erfingja á
eignum og skuldbindingum hins látna líklega ótækur.51
Á öndverðum meiði er kenningin um
hreint borð. Í henni felst að ríki geta valið hvaða samninga og skuldbindingar þau erfa með
ákveðnum undantekningum þó. Hugmyndin að baki þessari kenningu er
sjálfsákvörðunarréttur þjóða og skilyrði um að ríki samþykki þær ráðstafanir sem þau eru
bundin við. Kenningin um hreint borð á rót sína að rekja til sjálfstæðis nýlenda Bretlands árið
1783 sem síðar sameinuðust í Bandaríkin.52
Síðan hefur hún almennt verið útgangspunktur
við sjálfstæði nýlenda Evrópu á 20. öld.
Dræmar undirtektir við framangreinda Vínarsamninga frá 1978 og 1983 ýta undir
efasemdir um hvort í þeim felist skrásetning á venjurétti en þó eru sum ákvæði þeirra talin
endurspegla gildandi venjurétt.53
Meginágreiningur ríkja við gerð samninganna laut að
áherslu þeirra á sérstöðu nýfrjálsra ríkja.54
Mikilvægt er að hafa í huga að ákvæði þeirra eru
ekki bindandi fyrir ný ríki fyrir utan þær reglur þeirra sem hafa öðlast gildi þjóðréttarvenju í
slíkum tilvikum. Þetta hefur ekki í för með sér að ríki séu óskuldbundin til að taka við
réttindum og skyldum forvera síns heldur einungis að grundvöllur slíkrar yfirtöku verður að
byggjast á venjurétti. Í ljósi takmarkaðs gildis skráðra reglna er venjuréttur serstaklega
mikilvægur á þessu réttarsviði.55
Þá eru ófrávíkjanlegar reglur byggðar á þjóðréttarvenju
48
D. P. O´Connell: The Law of State Succession, bls. 6-7. 49
D. P O´Connell: The Law of State Succession, bls. 7, vísar í Hugo Grotius: De jure et pacis, 2. bók, 12.kafli. 50
Helgi Áss Grétarsson og Pétur Dam Leifsson: „Húgó Grótíus – lærifaðir þjóðaréttar – æviágrip og helstu
hugmyndir“, bls. 301. 51
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 693; Gerhard von Glabn og James Laty Taulbee: Law amongst
Nations – An introduction to Public International Law, bls. 196. Þá hafa sumir bent á að rangt sé að halda því
fram að fullveldi ríkis yfir landsvæði feli í sér eignarhald þar sem grunnurinn að ríki sé ekki eign heldur
þegnar þess sbr. James Crawford: Creation of States in International Law, bls. 717. 52
Anthony Aust: Handbook of International Law, bls. 367. 53
Anthony Aust: Modern Treaty Law and Practice, bls. 306; Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 695. 54
Sem dæmi má nefna afstöðu sænskra stjórnvalda varðandi arftöku að þjóðréttarsamningum þar sem því var
hafnað að reglan um hreint borð hefði stöðu þjóðréttarvenju og að leggja ætti arftöku samningsskuldbindinga
til grundvallar með möguleika á uppsögn, sbr. YILC 1974, vol II, part I, bls. 7 efnisgr. 26. Þá má nefna að
Holland samþykkti ekki Vínarsamninginn frá 1978 þar sem ákvæði um nýfrjáls ríki væru úrelt og önnur
ákvæði samnings endurspegluðu ekki ríkjaframkvæmd sbr. Jan Klabbers, Martti Koskenniemi ofl.: State
Practice Regarding State Succession and Issue of Recognition: the Pilot Project of the Council of Europe,
1999, bls. 80, neðanmálsgrein 168. 55
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 392.
16
bindandi fyrir aðila þó svo að breyting á þjóðréttaraðild eigi sér stað og gilda óháð
breytingum á ríkisyfirráðum.56
Formlegt jafnræði fullvalda ríkja að þjóðarétti leiðir til þess að efnisreglur á þessu sviði
eru frávíkjanlegar.57
Ríki hafa gripið til þess ráðs í mörgum tilvikum að leysa úr áhrifum
breytinga á ríkisyfirráðum með samkomulagi, bæði með formlegum hætti og í framkvæmd.58
Slík framkvæmd var algeng í friðarsamningnum í kjölfar styrjalda.59
Einnig hafa ríki í
mörgum tilvikum samið fyrirfram um afdrif réttinda og skuldbindinga við breytingu á
ríkisyfirráðum en slík samningsbundin arftaka var algeng við sjálfstæði nýlenda um miðja
tuttugustu öld.60
Samningar um yfirfærslu veita áreiðanleika og stöðuleika í
milliríkjasamskipum en geta þó haft vandamál í för með sér. Slíkir samningar kunna að vera
ósanngjarnir sérstaklega þegar um sjálfstæði nýlendna er að ræða og kann vera að
nýlenduþjóðin reyni að fá þeim hnekkt síðar meir. Einnig eru efasemdir um gildi slíkra
samninga gagnvart öðrum þjóðréttaraðilum þar sem þau eru ekki bundin við slíka samninga
nema með formlegum samþykki eða framkvæmd (l. res inter alios acta/pacta tetriis nec
nocent nec prosunt).61
Þessi regla endurspeglast í ákvæði 8. gr. Vínarsamningsins frá 1978 og
34.-38. gr. Vínarsamnings um milliríkjasamninga frá 1969 (hér eftir Vínarsamningur frá
1969).62
Þó að samningar um afdrif réttinda og skuldbindinga við breytingar á
fullveldisyfirráðum hafi ekki haft gildi gagnvart þriðja aðila væru þeir til marks um viðhorf
hins nýfrjálsa ríkis um þessi álitaefni.63
Einnig má her nefna að nýleg framkvæmd bendir til
þess að hlutverk slíkra samninga hafi breyst og að þeir gegni mikilvægu hlutverki við að
56
Álit Badinternefndarinnar nr. 1, 29. nóvember 1991, I.L.R 1993, 92. bindi, bls. 164. Kenningin um
grundvallarvenjur í þjóðarétti byggir á því að sumar þjóðréttarvenjur bindi öll ríki án tillits til þess hvort ríki
hafi samþykkt þær (l. jus cogens). 57
Almennt ber rikjum að leita samkomulags í hverju tilvik fyrir sig í góðri trú, sbr. Pétur Dam Leifsson: Um
áhrif breytinga á ríkisyfirráðum, bls. 395, hann vísar í James Crawford: Brownlie´s Public International Law,
bls. 444. 58
Sem dæmi um framkvæmd varðandi tvíhliða framsalssamninga sjá, YILC1970, vol. II, bls. 130, efnisgr. 148. 59
Ian Brownlie: Principles of Public International Law, bls. 622-623. Sem dæmi má nefna Germain
friðarsamninginn frá 1919 í kjölfar klofnunar Austuríska-Ungverska konungsveldisins. Einnig gerðu Breska
Indland og Pakistan með sér samning við aðskilnað ríkjanna, sbr. YILC 1962, vol II, bls. 102, efnisgrein 5.
Einnig var hinum ýmsu réttindum og skyldum var ráðstafað í ítalska friðarsamningnum árið 1947 og
yfirlýsingu SÞ varðandi efnahagsleg og fjárhagsleg málefni Líbíu sem var fyrrum nýlenda Ítalíu, Ályktun
Allsherjarþings SÞ frá 15. desember 1950: Economic and financial provisions relating to Libya. A/RES/388. 60
Anthony Aust: Handbook of International Law, bls. 337. 61
Ian Brownlie: Principles of Public International Law, bls. 622-623. Konrad G. Buhler: State succession and
membership in international organizations, bls. 286-287; Juan Miguel Ortega Terol: „The Bursting of
Yugoslavia: An Approach to Practic Regarding State Succession“, bls. 911. 62
Martti Koskenniemi: „Report of the Director of studies of the English-speaking section of the Centre“. State
Succession: Codification against the facts“, bls. 104. 63
Anthony Aust: Handbook of International Law, bls. 367
17
lágmarka óæskileg áhrif á alþjóðlegrar skuldbindingar við breytingar á ríkisyfirráðum.64
Einhliða yfirlýsingar ríkja eru almennt ekki bindandi en þær kunna að öðlast gildi með
samþykki annarra ríkja í framkvæmd. Sem dæmi um slíkt má nefna yfirlýsingu Egyptalands
og Sýrlands við sameiningu ríkjanna árið 1958. Í yfirlýsingunni kom fram að allir fyrri
samningar ríkjanna landanna tveggja héldu gildi sínu. Yfirlýsing nýrra ríkja um arftöku geta
öðlast gildi með samþykki annarra ríkja, alþjóðastofnana og eftir atvikum með dómi
Alþjóðadómstólsins (AD).65
Með sama hætti er einhliða yfirlýsing nýfrjáls ríkis sem tekur við
yfirráðum heldur ekki fullnægjandi til að skuldbinda önnur ríki án samþykkis.66
Þessi regla
endurspeglast í 9. gr. Vínarsamnings frá 1978. Áhrif slíkrar yfirlýsingar eru óljós nema
afstaða hins nýja ríkis um arftöku liggi skýrt fyrir sérstaklega hvað varðar samninga sem
bundnir eru við landsvæði hins nýfrjálsa ríkis.67
Meta verður gildi slíkra samninga með
hliðsjón af efni þeirra.68
Þá þótti sérstaklega nauðsynlegt að skrásetja reglu þess efnis að
samningar nýfrjálsra ríkja um afdrif opinberra eigna verði að vera í samræmi við
meginregluna um yfirráð ríkja til að ráðstafa náttúruauðlindum sínum, sbr. 4. mgr. 15. gr.
Vínarsamnings frá 1983.69
Ljóst er að næstum allar reglur á þessu réttarsviði eru
frávíkjanlegar og hafa ríki í mörgum tilvikum náð samkomulagi um afdrif réttinda og
skuldbindinga við beytingar á ríkisyfirráðum. Engu að síður er mikilvægt að afmarka hvaða
reglur ríki telja að almennt hafi gildi í samskiptum þeirra á milli við slíkar aðstæður.
Í sumum tilvikum ná ríki hins vegar ekki samkomulagi um afdrif réttinda og
skuldbindinga. Í ljósi þess og þeirrar staðreyndar að fjölþjóða réttarskapandi samningar hafa
almennt ekki mikið gildi á þessu sviði, hafa athafnir alþjóðastofnana haft þýðingarmiklu
hlutverki að gegna við greiningu á venjurétti og öðrum gildandi efnisreglum á þessu sviði.
Gerðardómsnefnd (Badinter-nefndin) sem var stofnuð fyrir tilstilli Evrópusambandsins til að
finna lausn á vandamálum tengdum breytingum á ríkisyfirráðum fyrrum Júgóslavíu er helsta
dæmi um slíka framkvæmd.70
Almennt er talið að niðurstöður nefndarinnar séu vitnisburður
um gildandi rétt á þessu sviði.71
64
Sem dæmi má nefna tilvik Macau og Hong Kong, sbr. Tai Heng Cheng: State Succession and Commercial
Obligations, bls. 221-222 og 227. 65
Ian Brownlie: Principles of Public International Law, bls. 622-623. 66
Anthony Aust: Handbook of International Law, bls. 367-368. 67
Þó hefur Alþjóðadómstóllinn gefið í skyn að slíkir samningar halda gildi sínu við sjálfstæði, sbr. Case
Concerning Rights of Nationals of Unites States of America in Morocco, 27. ágúst 1952, I.C.J Reports 1952,
bls. 176, sbr. Anthony Aust: Handbook of International Law, bls. 367-368. 68
YILC 1981, vol. II, part II, bls. 43. 69
Ibid,, bls. 42-43 efnisgrein 26-32. 70
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 395. 71
Ibid, bls. 395; Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 695.
18
Markmiðið með framsetningu reglna á þessu réttarsviði virðist vera að finna jafnvægið
milli þessara ólíku sjónarmiða og að lágmarka óæskileg áhrif breytinga á fullveldi ríkja.
Þannig hafa sumir bent á að tilgangurinn sé að „tryggja áframhald ákveðinna lögskipta og að
löggilda brottfall annarra“.72
Þróun hefur verið í átt að alþjóðavæðingu og ríki hafa hagsmuni
af því að viðhalda stöðugleika í alþjóðasamskiptum. Það rennir stoðum undir þá ályktun að
ákveðnar leikreglur eigi að gilda þegar umfangsmiklar breytingar verða á ríkisyfirráðum og
þjóðréttaraðild. Hins vegar eru reglur um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum afar óljósar og
ástæðuna má að hluta til rekja til þess að framkvæmd ríkja getur grundvallast á samkomulagi
milli aðila auk þess sem ýmsar reglur þjóðaréttarins kunna að gilda um hin ýmsu álitamál
þessu tengdu.73
Þó að efnisreglur skorti kunna ríki þó að rökstyðja niðurstöðu sína á
grundvelli almennra reglna þjóðaréttar um fullveldi, samþykki og skuldbindingargildi
samninga og ráðstafana:
„The absence of a rule of automatic succession, for example, will still offer the opportunity for
one side to argue the discontinuity of existing relationships by reason of the priority of
sovereignty (consent to obligations), and for the other to argue their continuance by reason
either of their intangible nature (such obligations being ʿunaffectedʾ by the change), or the
limited character of the change (that it did not constitute a ʿsuccessionʾ in the first place).“74
Af framangreindri umfjöllun er ljóst að skrásetning almennra efnisreglna á þessu sviði
hefur ekki gengið án vandkvæða enda „[...] eru reglur á þessu sviði í reynd einna óljósastar og
flóknastar af reguverki þjóðaréttarins.“75
Óljóst er hvort yfireitt sé gerlegt að setja fram
almennar reglur um hina margbreytilegu framkvæmd ríkja við breytingu á ríkisyfirráðum:
„the creation of universally applicable rules to all types of succession of States known in
history is a task impossible to fulfil“.76
Hvað sem því líður þá er engu að síður mikilvægt að leitast við að greina gildandi
þjóðréttarvenjur á þessu sviði og rannsaka að hvaða marki þjóðréttarsamningar endurspegla
gildandi rétt. Við skoðun á þessu tiltekna réttarsviði er mikilvægt [..] að glöggva sig á eilífum
átökum þeirra öndverðu sjónarmiða sem liggja reglum þessum til grundvallar og birtist í
erfðakenningunni annars vegar og kenningunni um „hreint borð“ hins vegar.“77
Í framhaldinu
72
„[..]about securing the continuity of certain legal relationships, and about legitimizing the discontinuity of
others.“ sbr. Matthew Craven: The Decolonization of International Law: State Succession and the Law of
Treaties, bls. 25. 73
Ian Brownlie: Principles of Public International law, 6th ed., bls. 622. 74
Matthew Craven: The Decolonization of International Law: State Succession and the Law of Treaties, bls. 26 75
Pétur Dam Leifsson: „Áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 391-392. 76
D.P. O´Connell: State Succession, vol. II, bls. 6. 77
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 392.
19
verður vikið að sérstökum álitamálum á þessu sviði og fyrst verður fjallað um afdrif
þjóðréttarsamninga í þessu sambandi.
3 Um áhrif varðandi þjóðréttarsamninga
3.1 Almennt
Þjóðréttarsamningar eru mikilvæg réttarheimild að þjóðarétti um lagalegar skuldbindingar
ríkja og réttindi þeirra.78
Í ljósi meginreglunnar um skuldbindingagildi samninga (l. pacta sunt
servanda) hefur breyting á ríkisyfirráðum almennt hvorki áhrif á aðild þeirra né efni.79
Þó
geta slíkar breytingar haft umtalsverð áhrif á samningsskuldbindingar ríkja og er því
mikilvægt er að greina umfang þeirra. Aðeins einn þjóðréttarsamningur hefur verið gerður um
efnið og er það fyrrnefndur Vínarsamningur frá 1978. Hann hefur fengið daufar undirtektir
meðal ríkja og þess vegna hefur þjóðréttarvenja sérstakt gildi eins og áður hefur komið
fram.80
Samningurinn felur þó að einhverju leiti í sér skrásetningu þjóðréttarvenja en felur að
öðru leyti í sér framsækna þróun réttarins á vegum Alþjóðalaganefndarinnar.81
Samningurinn
er í sjö hlutum sem greinist í almennan og sérstakan hluta sem lýtur að breytingum yfirráðum
hluta landsvæðis, nýfrjáls ríki, sameiningu og aðskilnað ríkja. Þá er í lokin að finna ýmis
ákvæði og meðal annars um lausn ágreiningsmála. Hann fjallar samkvæmt b-lið 1. mgr. 2. gr.
um réttaráhrif þess þegar eitt ríki tekur við af öðru hvað varðar ábyrgð á alþjóðasamskiptum
yfir tilteknu landsvæði.82
Í þessu felst að hvorki stjórnarfarsbreytingar né breytingar á stöðu
annarra þjóðréttaraðila og þá einkum alþjóðastofnunum falla hér undir.83
Gildissvið
samningsins er takmarkað við skriflega samninga milli ríkja sem heyra undir þjóðarétt, sbr. 1.
gr. sbr. a.lið 1. mgr. 2. gr. samningsins.84
Þó að hann taki ekki til samninga milli ríkja og
78
Sjá í þessu sambandi 38. gr. stofnsamnings Alþjóðadómstólsins. 79
Pétur Dam: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, vísar í James Crawford:
Brownlie´s Public International, bls. 425. 80
Sumir hafa bent á að ástæða dræmra undirtekta sé sú að ekki sé nægjanlega gætt að jafnvægi milli
fullveldiskröfu ríkja annarsvegar og hins vegar meginreglunni um skuldbindingagildi samninga, sbr. Tarjja
Långström: „The Dissolution of the Soviet Union in the light of the 1978 Convention of States in Respect of
Treaties“, bls. 774-775. Aðrir hafa bent á að skortur á huglægum og hlutlægum skilyrðum þjóðréttarvenju
leiðir til þess að reglur á þessu sviði séu of víðtækar og óljósar og ríki kunni að túlka slíkar reglur eftir því
sem þjónar hagsmunum þeirra best, sbr. Tai Heng Cheng: State Succession and Comercial Obligations, bls.
23. Þá hefur það sjónarmið komið fram að í ljósi óljósrar framkvæmdar á þessu sviði sé ekki heppilegt að
skrásetja almennar reglur um efnið, sbr. D. P. O´Connell: „Reflections on state succession“, bls. 726-727.
Höfundur leggur til að áframhald samningsskuldbindinga ætti að vera meginreglan sem væri háð
undantekningum sem meta yrði hverju sinni, sbr. ibid. bls. 738-739. 81
Árbók Alþjóðalagastofnunarinnar 1974, vol. II, part I, bls. 83. efnisgr. bls. 174. 82
Þessi skilgreining er þó hlutlaus hvað varðar tegund yfirráða og vísar orðalagið ekki til ábyrgðar ríkja í
þjóðréttarlegum skilningi, sbr. ibid. bls. 174-175. 83
Hér má einnig nefna að sameining ríkja í efnahagsbandalög felur ekki í sér breytingu á ríkisyfirráðum í
þessum skilningi, sbr. ibid. bls. 254, efnisgr. 3. 84
Slík takmörkun er í samræmi við 1. gr. Vínarsamning um milliríkjasamninga frá 1969.
20
annarra þjóðréttaðila þá hefur það ekki áhrif á beitingu reglna sem skarast við alþjóðalög sem
gilda óháð samningnum, sbr. a-lið 3. gr. samningsins. Þá verður reglum samningsins beitt þó
að aðrir þjóðréttaraðilar séu einnig aðilar að þeim samningi sem um ræðir, sbr. b-lið sömu
greinar.85
Samningar alþjóðastofnana falla undir gildissvið samningsins en þó ekki þeir sem
lúta að reglum um aðild og öðrum reglum eða milliríkjasamningum sem gerðir hafa verið
innan slíkra stofnana, sbr. 4. gr. samningsins.86
Jafnframt hefur samningurinn ekki áhrif á
skuldbindingar ríkis samkvæmt öðrum reglum þjóðaréttar, sbr. 5. gr. Hann gildir ekki
afturvirkt og tekur þannig einungis til breytinga sem gerast eftir gildistöku nema yfirlýsing sé
gefin um annað, sbr. 7. gr. Að lokum ber að nefna að ríki geta ekki samið um afdrif
þjóðréttarsamninga sín á milli án samþykkis annarra aðildarríkja né heldur getur ríki tekið
einhliða ákvörðun um slíkt án samkomulags við ríkið sem það var áður í tengslum við, sbr. 8.
og 9. gr. samningsins.87
Hvað varðar sérstakar reglur þjóðaréttar um þjóðréttarsamninga þá er í 73. gr.
Vínarsamningsins frá 1969 áréttað að hann taki ekki til reglna um réttaráhrif breytinga á
ríkisyfirráðum. Alþjóðanefndin hefur þó áréttað að beita beri Vínarsamningnum frá 1978 til
samræmis við reglur þjóðaréttar um þjóðréttarsamninga sérstaklega þær reglur sem skrásettar
eru í Vínarsamningnum frá 1969.88
Þá eru ýmsar reglur samningsins sem hafa víðtækara gildi
sem meginreglur en reglur um afdrif þjóðréttarsamninga við breytingu á ríkisyfirráðum eiga
rætur að rekja til hinnar almennu reglu þjóðaréttar um áhrif forsendubrests á
samningssambönd (l. rebus sic stantibus) sem endurspeglast í ógildingarákvæði 62. gr.
Vínarsamningsins frá 1969.89
Þessi meginregla kann að eiga við um afdrif samninga við
breytingar á stjórnarformi eða ríkisyfirráðum ríkis þó með þeim fyrirvara að reglan eigi ekki
við um samninga um þjóðabandalag.90
Hún leiðir hins vegar ekki til sjálfkrafa ógildingar á
viðkomandi samningi heldur aðeins rétt til samningaviðræðna.91
85
Þrátt fyrir að samningurinn sé takmarkaður við þjóðréttarsamninga milli ríkja þá undirstrikar þessi fyrirvari
hversu almenn ákvæði samningsins eru í raun, sbr. YILC 1974, vol. II, part I, bls. 177. 86
Nánar verður vikið að álitaefnum í tengslum við aðild að alþjóðastofnunum í 4. kafla 87
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 700-701. 88
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 187. 89
Martti Koskenniemi: „Report of the Director of studies of the English-speaking section of the Centre“. State
Succession: Codification against the facts, bls. 103-104. 90
H. Lauterpacht: Oppenheim´s International Law, bls. 847. Í ráðgefandi áliti Fasta Alþjóðadómsins (FAD) í
máli Tunis and Morocco Nationality Decrees, 7. febrúar 1932, 1923, P.C.I.J. 1923, Series B, nr. 4. Því var
hafnað að samningur hafi fallið úr gildi og þó ekki væri sérstaklega vísað til reglunnar um brostar forsendur
var viðurkennt að beita ætti reglum þjóðaréttar um gildi samninga. 91
Martti Koskenniemi: „Report of the Director of studies of the English-speaking section of the Centre“. State
Succession: Codification against the facts, bls. 104-105.
21
Margir þættir hafa áhrif á það hvort þjóðréttarsamningar fyrra ríkis haldi gildi sínu
gagnvart því ríki sem tekur við fullveldisyfirráðum af ríki sem aðili er að slíkum samningi.92
Erfitt er að setja fram almenna reglu og meta verður hvert tilvik með tilliti til eðli breytinga og
þeirra samninga sem um ræðir.93
Tegund þjóðréttarsamninga hefur þýðingu í þessu sambandi
en þeim er hægt að skipta gróflega í þrjá flokka; landamærabundnir samningar, pólítískir eða
persónulegir samningar og aðrir þjóðréttarsamningar.94
Almennt halda landamærabundnir
þjóðréttarsamningar gildi sínu en pólítískir samningar falla yfirleitt niður við breytingar á
fullveldisyfirráðum.95
Aðrir almennir samningar fela í sér fjölþjóða réttarskapandi samninga
og réttarskipandi tvíhliða samninga.96
Framkvæmd ríkja er mismunandi eftir því hvort ríki
breyta fyrirkomulagi landamæra sín á milli, sameinast eða hvort ríki brotnar upp í tvö eða
fleiri ríki. Þá eru sérsjónarmið talin gilda um nýfrjáls ríki í ljósi viðhorfs um höfnun
nýlendustefnu sem var ríkjandi við gerð Vínarsamnings frá 1978. Hvað varðar fjölþjóða
réttarskapandi samninga, sem ekki eru pólítískir í eðli sínu, bendir framkvæmd til að þeir
haldi gildi sínu gagnvart hinu nýja ríki þó ekki sé hægt að slá því föstu að slík regla hafi
öðlast stöðu þjóðréttarvenju. Þá er almennt talið að hefðbundnir tvíhliða réttarskapandi
samningar haldi ekki gildi sínu nema ríki semji á þá leið eða sérstakar aðstæður leiða til
annarrar niðurstöðu.97
Jafnframt hafa mannréttindasamningar sérstaka stöðu en breytingar á
ríkisyfirráðum í Evópu um 1990 hafa breytt hugmyndum um arftöku að þjóðréttarsamningum
á sviði mannréttinda.98
Mikilvægt er að hafa í huga að þó að ríki samþykki ekki sjálfkrafa arftöku að fjölþjóða
réttarskapandi samningum hafa þau í mörgum tilfellum engu að síður sótt um aðild í kjölfar
slíkra breytinga. Aðgreining arftöku og sjálfstæðrar aðildar hefur þýðingu hvað varðar
tímamark aðildar. Almennt er aðild að þjóðréttarsamningum skuldbindandi þegar ríki veitir
samþykki sitt í samræmi við ákvæði 13. gr. Vínarsamnings frá 1969 en réttaráhrif arftöku
samninga eldra ríkis miðast við yfirfærslu fullveldisyfirráð, sbr. e-lið 1. mgr. 2. gr.
Vínarsamningsins frá 1978. Með því að setja fram reglu um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum
92
Ian Brownlie: Principles of Public International Law, bls. 591-597. 93
H. Lauterpacht: Oppenheim´s International Law, bls. 854-855. 94
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 397. 95
Þá ber að árétta að þjóðréttarsamningar falla ekki úr gildi milli ríkja sem eiga í ófriði nema um sé að ræða
stjórnmálalega samninga sem ekki var ætlað að koma á varanlegu skipulagi. Aðrir samningar geta fallið niður
um stundarsakir eða orðið ógildir og fjölþjóðlegir réttarskapandi samningar geta fallið niður um stundarsakir á
meðan á stríði stendur eins og nauðsyn ber til, sbr. Ralph F. Gaebler og Jennifer Allison: „Germany. Issues of
Treaty Succession“, bls. 212. 96
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 397;
Malcolm N. Shaw: International law, bls. 700. 97
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 398. 98
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 27.
22
er því komið í veg fyrir rof á lagalegum skuldbindingum á tímabilinu frá yfirlýsingu um
sjálfstæði og þar til að ríki fær formlega aðild að samningnum. Þó er hægt að beita
aðildarumsókn afturvirkt þannig að gildi hafi frá yfirlýsingu um sjálfstæði og hefur það í
framkvæmd sérstakega verið gert í tilfellum þar sem arftaka aðildar er útilokuð t.d. þegar um
er að ræða milliríkjasamninga þar sem aðild er takmörkuð, sbr. 2. tl. b.lið 34. gr.
Vínarsamningsins frá 1978.99
Í ljósi framangreinds er mikilvægt að skera úr um það hvort ríki
hafi gerst aðili með arftöku eða á hefðbundinn hátt.
Nú verður vikið að reglum og framkvæmd ríkja við hinar ýmsu tegundir landfræðilegra
breytinga með því markmiði að varpa ljósi á gildandi rétt á þessu sviði. Því næst verður
fjallað um sérsjónarmið varðandi nýfrjáls ríki og að lokum verður fjallað um álitaefni
varðandi sérstakar tegundir þjóðréttarsamninga einkum pólítíska samninga, landamærabundna
samninga og mannréttindasamninga.
3.2 Hluti ríkis færist undir annað ríki
Breyting á ríkisyfirráðum landsvæðis getur eins og að framan greinir átt sér stað þannig að
hluti landsvæðis ríkis færist undir annað ríki og breytast landamæri ríkjanna þá til samræmis
við það. Ákvæði 15. gr. Vínarsamnings frá 1978 tekur til þessa flokks breytinga og vísar til
meginreglunnar um að svæðisbundið gildissvið samninga fylgi breytingu á landamærum
ríkja.100
Í henni felst annars vegar að þjóðréttarsamningar þess ríkis sem missti ríkisyfirráðin
yfir tilteknu landsvæði gilda ekki lengur á því svæði. Yfirfærsla landsvæðis hefur að öðru
leyti ekki áhrif á gildi þjóðréttarsamninga þess ríkis sem lætur landsvæði af hendi nema
breytingin feli í sér grundvallarbreytingu á forsendum samnings. Það gæti gerst ef umrætt
landsvæði er að mestu eða öllu leyti andlag þess samnings sem um ræðir og ræðst niðurstaða
um slíkt á túlkun hans.101
Fyrirvarar þess ríkis sem lætur landsvæði af hendi falla einnig niður
samhliða aðild. Reglan er í samræmi við 29. gr. Vínarsamningsins frá 1969 sem kveður á um
að þjóðréttarsamningar ríkis gildi á öllu landsvæði aðildarríkja að viðkomandi samningi nema
samið sé um annað. Þá byggist reglan einnig á meginreglum þjóðaréttar um ómöguleika, sbr.
61. gr. Vínarsamnings frá 1969 og 62. gr. sama samnings um forsendubrest.102
Hins vegar felur reglan í sér að samningar viðtökuríkisins taka sjálfkrafa gildi á því
landsvæði sem yfirfærist enda verður það hluti þess ríkis. Sá fyrirvari er gerður að
99
Martti Koskenniemi: „Report of the Director of studies of the English-speaking section of the Centre“. State
Succession: Codification against the facts, bls. 80-81. 100
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 208 efnisgr. 1; Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum
samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 399. 101
D. P. O´Connell: State Succession, vol. II, bls. 39; YILC 1974, vol. II, part 1, bls. 210 efnisgr. 10. 102
Ibid. bls. 209-210, efnisgr. 9 og 11.
23
framkvæmd þjóðréttarsamnings á hinu nýja landsvæði má ekki fara í bága við markmið og
tilgang samnings auk þess sem hún má ekki fela í sér grundvallarbreytingu á forsendum hans.
Getur það til dæmis átt við þegar samningur er takmarkaður við ákveðið landsvæði og nær
ekki til hins nýja landsvæðis.103
Þessi fyrirvari er byggður á 62. gr. Vínarsamningsins frá 1969
um þjóðréttarsamninga. Þó eru ekki sett sambærileg skilyrði um að forsendurnar séu
grundvöllur samkomulags aðila og að framkvæmd breyti í grundvallaratriðum umfangi
skuldbindinga samningsaðila sem á eftir að efna samkvæmt samningnum. Á þessi skýring við
um öll ákvæði Vínarsamnings frá 1978 sem innihalda þennan fyrirvara.104
Orðalag 15. gr. Vínarsamnings frá 1978 vísar til þess að landsvæði verður hluti af öðru
ríki. Þó er ekki loku fyrir það skotið að hægt sé að beita reglunni með lögjöfnun um þau tilvik
þegar yfirráð yfir ósjálfstæðu landsvæði skipta um hendur. Þó verður að meta hvort og að
hvaða marki slík niðurstaða er tæk hverju sinni.105
Rétt er að taka fram að skýra ber ákvæði
15. gr. líkt og önnur ákvæði til samræmis við 6. gr. samningsins og gildir því einungis um
lögmætar breytingar á ríkisyfirráðum. Samræmisskýring við 40. gr. útilokar einnig að 15. gr.
geti átt við um hernumið landsvæði.106
Reglunni var beitt um samninga við Bretland þegar Rússland lét Alaska af hendi til
Bandaríkjanna árið 1867 og þegar Þýskaland öðlaðist landsvæði á Sansibar árið 1888.107
Þá
giltu viðskipta- og loftferðasamningar Kanada um Nýfundnaland þegar það varð hluti
Kanada.108
Litið var á myndun Júgóslavíu í kjölfar fyrri heimstyrjaldar sem stækkun á Serbíu
og héldu samningar síðarnefnda ríkisins gildi sínu fyrir allt landsvæði Júgóslavíu.109
Samningar Serbíu tóku til landsvæðis Júgóslavíu í kjölfar fyrri heimstyrjaldar.110
Við
sameiningu Ítalíu þar sem landsvæði Sardiníu voru innlimuð voru þjóðréttarsamningar Ítalíu
taldir gilda sjálfkrafa um hið aukna landsvæði þar sem þjóðréttaraðild ríkis breyttist ekki við
stækkun þess.111
Samkvæmt framansögðu er meginregla Vínarsamnings frá 1978 sú að það
svæði sem samningur tekur til breytist til samræmis við breytt landamæri ríkja með ákveðnum
103
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 210 efnisgr. 13. 104
Ibid., bls. 210 efnisgr. 14. 105
Ibid., bls. 209 efnisgr. 8. 106
Ibid., bls. 209 efnisgr. 6 107
D. P. O´Connell: State Succession, vol. II, bls. 40. 108
YILC 1971, vol. II, part II, bls. 132-135 efnisgr. 85-101 og bls. 174 efnisgr. 137. 109
Aðild Serbíu að samningi sem gerður var á vegum FAG um friðsamlega lausn deilumála yfirfærðist til
Júgóslavíu, sbr. YILC,1968, vol. II, bls. 28 efnisgr. 109. 110
Reglunni var einnig beitt meðal annars um samninga Eþíópíu þegar Eritrea varð hluti af Eþíópíu og samninga
Indonesíu þegar Holland afsalaði sér Vestur-Íran til Indónesíu, sjá: YILC 1974, vol. II, part I, bls. 209 efnisgr.
4 og 5. 111
Áfrýjunardómstóll Ítalíu í máli Gastaldi v. Lepage Hemery, Annual Digest 1927-1928, mál nr. 61 og 1929-
1930, mál nr. 43, sjá. YILC 1963 vol. II, bls. 110 efnisgr. 131, skjal. nr. A/CN.4/157.
24
fyrirvörum þó. Þessi niðurstaða fær stoð í framkvæmd ríkja og nýtur meginreglan stöðu
þjóðréttarvenju bæði hvað varðar fjölþjóðasamninga og tvíhliða þjóðréttarsamninga.112
3.3 Samruni ríkja í eitt
3.3.1 Almennt
Við hefðbundna sameiningu halda almennir þjóðréttarsamningar beggja ríkja gildi sínu nema
ríki hafi samið um annað eða áframhaldandi gildi fari gegn markmiði og tilgangi samnings
eða feli í sér forsendubrest, sbr. 1. mgr. 31. gr. Vínarsamnings frá 1978. Tekur það einnig til
þjóðréttarsamninga sem hafa verið undirritaðir en ekki fullgiltir, sbr. 32. gr.
Þjóðréttarsamningar gilda almennt einungis fyrir þann hluta ríksins sem þeir giltu áður fyrir,
sbr. 2. mgr. 31.gr. Hins vegar getur hið nýja ríki lýst því yfir að samningurinn taki til alls
landsvæðisins ef um er að ræða fjölþjóðlegan réttarskapandi samning en þó með sömu
undantekningum og að ofan greinir, sbr. 3. gr. 31. gr. Samþykki allra aðildarríkja fyrir slíkri
ráðstöfun kann þó að vera áskilið ef það leiðir af ákvæðum samnings, tilgangi og markmiði
eða ef aðildaríki eru fá, sbr. b. og c.lið 2. mgr. 31. gr. og 3. mgr. 17. gr.113
Lagði
Alþjóðalaganefndin til grundvallar að eðlilegra væri að miða við áframhald
samningsskuldbindinga í þeim tilvikum þegar ríki sameinast af fúsum og frjálsum vilja heldur
en að leggja regluna um breytileg landamæri samnings til grundvallar.114
Ákvæði
Vínarsamnings frá 1978 gilda um samruna ríkja óháð því hvort eða að hvaða marki þau halda
einkennum sínum í kjölfar breytinga, með öðrum orðum gilda þau óháð því hvernig
stjórnarfyrirkomulag hið sameinaða ríki tekur upp.115
Ríkjum er almennt heimilt að breyta
stjórnskipulagi sínu og halda þjóðréttarsamningar gildi sínu þrátt fyrir slíkar breytingar nema
efndir reynist ómögulegar.116
Hér verður fjallað jöfnum höndum um sambandsríki og önnur
ríkjasambönd enda er almennt ekki talið að aðgreining þar á milli hafi mikla þýðingu.117
112
Anthony Aust: Modern Treaty Law and Practice, bls. 308. Hins vegar er framkvæmd óljós með viðskipta- og
framsalssamninga í ljósi stjórnmálalegs eðlis þeirra sbr. ILA: Draft Final Report 2008, bls. 4. 113
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 399. Rökin
að baki þessari reglu eru þau að áframhaldandi gildi þjóðréttarsamninga í slíkum aðstðum viðheldur
stöðugleika auk þess sem óæskilegt er að ríki geti komist hjá skuldbindingum sínum með því að sameinast
öðru ríki, sbr. YILC 1974, vol. II, part I, bls. 258, efnisgr. 27. 114
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 259 efnigr. 28. 115
Ibid. bls. 253, efnisgr. 2. 116
D.P. O´Connell: State Succession, vol. II, bls. 79. Fræðimenn hafa þó gert greinarmun um breytingar sem fela
í sér myndun sambandsríkis og önnur ríkjasambönd, sbr. YILC 1974, vol. II, part I, bls. 254. Slíkt getur haft
þýðingu við mat á réttaráhrifum breytinga á ríkisyfirráðum á þjóðréttarsamninga og felst í að greina að hvaða
marki ríkjasamband líkist innlimun ríkis að hluta eða í heild en eins áður kemur fram falla
þjóðréttarsamningar hins eldra ríkis úr gildi fyrir umrætt landsvæði í slíkum tilvikum og samningar
viðtökuríkis taka við. 117
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 254, efnisgr. 6.
25
3.2 Framkvæmd ríkja
Framkvæmd ríkja fyrir gildistöku Vínarsamningsins bendir til þess að samningar sem eru ekki
stjórnmálalegir í eðli sínu haldi gildi sínu við sameiningu þó að slíkt kunni að vera takmarkað
við ákveðið landsvæði.118
Við stofnun Þýska keisaradæmisins árið 1871 héldu
þjóðréttarsamningar gildi sínu með landfræðilegum takmörkunum samninganna þar til að
löggjafarvald sambandsríkisins mælti fyrir um annað.119
Sambærileg staða var uppi við
myndun sambandsríkis Sviss árið 1848.120
Þá heldu þjóðréttarsamningar El Salvador,
Nikaragúa og Hondúras þegar ríkin sameinuðust árið 1897 svo lengi sem þeir færu ekki í bága
við stofnsamning hins sameinaða ríkis. Við sameiningu Texas og Bandaríkjanna (BNA) árið
1845 var deilt um afdrif þjóðréttarsamninga Mexíkó vegna Texas við sameininguna.
Bandaríkin héldu því fram að reglan um breytileg landamæri samnings ætti að gilda og var
arftöku hafnað.121
Deilt var um áframhald samningsskuldbindinga þegar nýlendur Ástralíu
sameinuðust í ríkjasamband en flestir þjóðréttarsamningar fyrrum nýlendanna héldu gildi sínu
fyrir sambandsríkið Ástralíu.122
Í kjölfar stofnunar Sovétríkjanna tilkynnti sambandsríkið árið
1932 að samningar hinna sameinuðu ríkja héldu gildi varðandi landsvæði þeirra.123
Við
myndun Konungsríkis Niðurlanda féll samningur við Bandaríkin niður þar sem hið nýja ríki
væri ólíkt hinu fyrra í megindráttum.124
Jafnframt héldu fjölþjóðasamningar Egyptalands og
Sýrlands gildi sínu þegar ríkin sameinuðust í Sameinaða arabíska lýðveldið árið 1958 hvað
varðar það landsvæði sem samningurinn gilti upphaflega um.125
Þá héldu tvíhliða
loftferðasamningar, viðskiptasamningar og framsalssamningar gildi innan þeirra
118
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 4. 119
Þýskaland hefur gengið í gegnum ýmiskonar breytingar í gegnum tíðina. Þýskaland öðlaðist þjóðréttaraðild á
tímabilinu frá 1866-1871 við myndun Norður-þýska sambandsins og Þýska keisaradæmisins. Fyrir þann tíma
voru ríkin í lauslegu stjórnmálalegu sambandi sem kallaðist Þýska sambandið. Þjóðréttarsamningar voru
gerðir bæði á vegum ríkjanna og sambandsins, sjá. Ralph F. Gaebler og Jennifer Allison: „Germany, Issues of
Treaty Succession“, bls. 209-210; YILC 1974, vol. II, part I, bls. 254. Sjá einnig: O´Connell: State Succession,
vol. II, bls. 57-60. 120
Þrátt fyrir miðstýringu valds við sameiningu höfðu kantónur völd til að halda áfram að gera
þjóðréttarsamninga við önnur ríki varðandi efnahagsmál og löggæslu á landamærum svo lengi sem það færi
ekki í bága við réttindi annarra kantóna eða sambandsríkisins í heild né færi gegn stefnu sambandsríkisins.
Áframhald samningsskuldbindinga virðist ekki hafa verið takmörkuð við þá samninga sem kantónur höfðu
völd til að gera við önnur ríki eftir inngöngu í sambandsríki auk þess sem gengið var út frá því að samningar
sem voru ósamrýmanlegir sambandslöggjöf héldu gildi sínu þar til þeim var sagt upp af þar til bærum aðilum
innan sambandsríkisins, sbr. YILC 1974, vol. II, part I, bls. 254. 121
Bretland og Frakkland mótmæltu þessari afstöðu og neituðu að viðurkenna innlimun Texas þar sem breytingin
var gerð undir því yfirskini að um sambandsríki væri að ræða sbr. D. P. O´Connell: State Succession, vol. II,
bls. 61-62. 122
D. P. O´Connell: State Succession, vol. II., bls. 63-65. 123
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 254, efnisgr. 8. 124
D. P. O´Connell: State Succession, vol. I, bls. 27-28. 125
Hið sameinaða ríki lýsti einhliða yfir áframhaldandi gildi, sbr. YILC 1962, vol. II, bls. 113 efnisgr. 48, skjal
nr. A/CN.4/150.
26
landfræðilegu marka sem þeim var upphaflega ætlað að gilda um.126
Við sameiningu
Tanganjika og Sansibar árið 1964 hélt hið sameinaða ríki aðild að fjölþjóðasamningnum sem
skráðir voru hjá SÞ.127
Aðrir fjölþjóðasamningar héldu einnig gildi sínu fyrir allt landsvæði
Tansaníu eftir sameiningu eða að minnsta kosti í þeim tilvikum þar sem Tanganjika var aðili
og Sansibar hafði tekið skref í átt að aðild.128
Þá héldu tvíhliða samningar gildi sínu ipso jure
á því landsvæði sem þeir giltu upphaflega fyrir. 129
Við sameiningu Norður- og Suður Jemen
var farið eftir meginreglum Vínarsamningsins frá 1978 um áframhaldandi gildi þeirra
þjóðréttarsamninga sem bæði ríkin eða annað þeirra var aðili að fyrir sameiningu.130
Hins
vegar hafnaði hið sameinaða ríki Víetnam arftöku þjóðréttarsamninga við sameiningu Norður-
og Suður Víetnam.131
Í Vínarsamningnum frá 1978 er hins vegar ekki gerður greinarmunur á sameiningu
tveggja ríkja í eitt og þeirra tilvika þegar ríki rennur að öllu leyti inn í annað og missir við það
þjóðréttaraðild sína en án þess að nýtt verði til. Alþjóðalaganefndin hefur tekið þá afstöðu að í
þeim tilvikum þegar eitt ríki sameinast öðru af fúsum og frjálsum vilja og missir þannig
þjóðréttaraðild sína þá haldi þjóðréttarsamningar gildi sínu ipso jure, sbr. 31. gr.
Vínarsamningsins frá 1978. Þannig skuli þá ekki beita reglunni um breytileg landamæri
þjóðréttarsamninga, sbr. 15. gr. samningsins.132
Eitt helsta dæmi um slíkt er sameining
126
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 256, efnisgr.16; YILC 1971, vol. II, part II, bls. 148 efnisgr. 190, skjal nr.
A/CN.4/243 og bls. 183-184 efnisgrein 181, skjal nr. A/CN.4/243/Add.1; YILC 1970, vol. II. bls. 129-130
efnisgr. 147, skjal nr. A/CN.4/229. 127
Sansibar var ekki tiltekið þar sem ríkið hafði ekki enn gerst aðili að slíkum samningum í ljósi nýlegs
sjálfstæðis þess. Einungis var minnst á Sansibar í þeim tilvikum þegar ríkið hafði öðlast aðild að samningum
fyrir sameininguna eins og átti við um aðild að Stofnsáttmála SÞ og Stofnsamning Alþjóða heilbrigðis-
málastofnunarinnar. Þrátt fyrir þessa framkvæmd var ekkert sem benti til þess að aðild Tansaníu væri
takmörkuð við fyrrverandi Tanganjika og tók til landsvæðisins í heild, sbr. YILC 1974, vol. II, part I, bls. 256-
257, efnisgr. 20. 128
Sem dæmi má nefna Hið almenna samkomulag um tolla og viðskipti (GATT), Matvæla- og
landbúnaðarstofnun SÞ (FAO) og Alþjóðafjarskiptasambandið (ITU). Óljóst með umfang aðildar að
samningnum sem Sansibar var ekki aðili að fyrir sameiningu, sbr. Genfarsáttmálarnir frá 1949 og
Parísarsáttmálinn um vernd eignarréttinda á sviði iðnaðar frá 1883. 129
Við sameiningu ríkjanna voru flestir tvíhliða þjóðréttarsamningar Tanganjika þó fallnir úr gildi á grundvelli
Nyerere yfirlýsingarinnar í kjölfar sjálfstæðis ríkisins. Þó voru sumir samningar sem héldu gildi sínu eftir að
ríkið öðlaðist sjálfstæði á grundvelli samkomulags og ber þar helst að nefna viðskiptasamninga, samninga á
sviði réttarfars og ræðismennsku. Tvíhliða samningar Sansibar á sviði ræðismennsku virtust hafa haldið gildi
sínu til bráðabirgða við sjálfstæði en aðrir samningar höfðu fallið úr gildi annað hvort á grundvelli yfirlýsingar
eða vegna athafnaleysis, sbr. YILC 1974, vol. II, part I, bls. 257-258 efnisgr. 22 og 23. 130
SÞ: Multilateral Treaties Deposited with the Secretary-Gerneral 2009,vol. I, part I, Chapters – VII [hér eftir
Multilateral treaties deposited 2009], bls. LII-LIII.
Aðgengilegt á vefsíðu: https://treaties.un.org/doc/source/publications/MTDSG/2009/English-I.pdf (skoðað 5.
maí 2016). 131
Stjórnmálalegar ástæður lágu að baki þessarar afstöðu, sbr. Konrad G. Buhler: State Succession and
membership in International Organizations, bls. 81. 132
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 259, efnisgr. 28. Sjá einnig ummæli við 15. gr. samningsins þar sem áréttað er
að um innlimun ríkis inn í annað skuli gilda reglur um samruna ríkja sbr. ibid. bls. 209, efnisgr. 7.
Framkvæmd við sameiningu Egyptalands og Sýrlands árið 1958 styður slíka ályktun, sbr. Árbók YILC
1971,vol. II, part II, bls. 148, efnisgr. 190, skjal nr. A/CN.4/243.
27
Þýskalands í kjölfar kalda stríðsins árið 1990. Þýska alþýðulýðveldið (Austur-Þýskaland) var
lagt niður í kjölfar þess að lendur þess urðu hluti af Sambandslýðveldinu Þýskaland (Vestur-
Þýskland) á grundvelli þjóðréttarsamnings á milli ríkjanna.133
Í 11. gr. samningsins er kveðið
á um þá meginreglu að samningar Vestur-Þýskalands haldi gildi sínu fyrir allt landsvæði hins
sameinaða ríkis í samræmi við regluna um breytileg landamæri samnings.134
Þá er í 12. gr.
samingsins mælt fyrir um samráð milli aðildarríkja um afdrif samninga Austur-Þýskalands
með hliðsjón af hagsmunum aðildarríkja, samningsskuldbindingum Vestur-Þýskalands og
þeim meginreglum sem lýðræðislegt samfélag og réttarríki byggja á.135
Þrátt fyrir að
sambandssáttmálinn hafi ekki verið bindandi fyrir önnur ríki samþykktu þau flest þetta
samkomulag. Samráð um fleiri en 135 tvíhliða samninga Austur-Þýskalands leiddi til þeirrar
niðurstöðu að þeir hefðu flestir fallið úr gildi.136
Ákvæði 12. gr. sameiningarsáttmálans gerir
þannig ekki ráð fyrir sjálfkrafa áframhaldi þjóðréttarsamninga líkt og kveðið er á um í 31. gr.
Vínarsamningsins frá 1978 en Vestur-Þýskaland var ekki aðili að honum. Framkvæmd hvað
varðar sameiningu Þýskalands er ekki í samræmi við framangreint ákvæði og bendir til þess
að ekki sé í gildi venja að þjóðarétti um sjálfkrafa áframhaldandi gildi þjóðréttarsamninga í
þeim tilvikum þegar eitt ríki rennur að öllu leyti inn í annað.137
Af framkvæmd ríkja má ráða að framangreind regla Vínarsamningsins frá 1978 um
áframhaldandi gildi þjóðréttarsamninga gildi um sameiningu ríkja hvort sem um er að ræða
ríkjasambönd eða sameiningu sjálfstæðra ríkja í eitt með þeim landfræðilegu takmörkunum
sem samningurinn tiltekur þó með þeim fyrirvara að hann sé í samræmi við hið breytta
stjórnarform.138
Þó að ríki missi bærni til að ganga til samninga við önnur ríki við sameiningu
leiðir það ekki sjálfkrafa til þess að fyrri samningar teljist ósamrýmanlegir hinu nýja
133
Sameiningarsáttmálinn: Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen
Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands (Einigungsvertrag),
Bundesgesetzblatt, bls. 889. 134
Þó eru þær undantekningar gerðar í viðauka 1 við samninginn að samningar varðandi starfsemi NATO öðlist
ekki gildi fyrir landsvæði Austur-Þýskalands, sbr. M. Shaw: International Law, bls. 704. Sem dæmi má nefna
að tvíhliða samningar milli Íslands og Sambandslýðveldisins Þýskalands héldu gildi sínu við þessar
breytingar, sbr. Stjórnartíðindi C2 1964, bls. 107 og skrá Utanríkisráðuneytisins um samninga Íslands við
erlend ríki miðað við 1. janúar 2005, https://www.utanrikisraduneyti.is/utgefid-efni/2005/ (skoðað 1.3.2016). 135
Malcolm N. Shaw: International Law, bls.704-705. 136
Anthony Aust: Modern Treaty Law and Practice, bls. 311. Þess ber að geta að þjóðréttarsamningar
Þýskalands sem rekja má til hernámssetu bandamanna í kjölfar síðari heimstyrjaldar og gerðir voru fyrir 1990
eru ógildir að frátöldum sameiningarsáttmálanum sjálfum sem er hluti af sambandslöggjöf Þýskalands, sbr.
Ralph F. Gaebler og Jennifer Allison: „Germany, Issues of Treaty Succession“, bls. 215. 137
Jan Klabbers, Martti Koskenniemi ofl.: State Practice Regarding State Succession and Issue of Recognition:
the Pilot Project of the Council of Europe, bls. 114. Þessi niðurstaða er ólík framkvæmd við sameiningu
Jemen þar sem samningar beggja ríkja héldu gildi sínu við sameiningu sbr. Yolanda Gamarra:„Questions
Relating to Multilateral Treaties“, bls. 406. 138
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 258. efnisgr. 20.
28
stjórnarformi.139
Hins vegar endurspeglar ákvæðið ekki að öllu leyti framkvæmd ríkja þegar
eitt ríki rennur að öllu leyti inn í annað og eru réttaráhrif því ólík eftir því um hvers konar
samruna er að ræða. Í slíkum tilfellum er tilhneigingin sú að þjóðréttarsamningar þess ríkis
falla úr gildi, sbr. samningar fyrrum Austur-Þýskalands.140
3.4 Hluti ríkis klofnar frá og myndar nýtt ríki
3.4.1 Almennt
Eins og áður hefur komið fram getur hluti ríkis klofnað frá og myndað eitt eða fleiri ný ríki.
Afleiðingin getur ýmis falið í sér endalok upphaflega ríkisins eða áframhald þess. Almennt
verður engin breyting á samningsaðild ríkis ef áframhald verður á þjóðréttaraðild þess við
breytingar á ríkisyfirráðum.141
Við uppbrot Sovétríkjanna árið 1990 var viðurkennt að
Rússland væri áframhald Sovétríkjanna og héldi réttindum og skyldum þess að þjóðarétti.142
Þó að samningsskuldbindingar eldra ríksins haldist almennt við slíkar breytingar vakna
spurningar um stöðu hinna nýju ríkja.143
Sumir fræðimenn hafna því að í gildi sé meginregla
að þjóðarétti um arftöku nýrra ríkja að samningum hins eldra ríkis og að kenningin um hreint
borð gildi um inngöngu nýrra ríkja inn í alþjóðasamfélagið óháð því hvernig þau urðu til.144
Eldri framkvæmd ríkja lýtur að mestu að uppbroti ríkjasambanda og hefur mat um arftöku
hinnu nýju ríkja yfirleitt byggst á því að hvaða marki landsvæði halda þjóðréttarlegri stöðu á
meðan á sambandi stendur. Hins vegar geta ríki sameinast á marga mismunandi vegu og taldi
Alþjóðalaganefndin ótækt að leggja eingöngu slík viðmið til grundvallar við mat á afdrifum
þjóðréttarsamninga við uppbrot ríkja. Var erfðakenningin því lögð til grundvallar í þeim
tilvikum þegar hluti ríkis klofnar frá og verður að nýju ríki, sbr. 34. gr. Vínarsamnings frá
1978.145
Ákvæðið mælir þannig fyrir um áframhaldandi gildi þjóðréttarsamninga fyrir hin
nýju ríki í þessum tilvikum nema samið sé um annað eða slíkt fyrirkomulag fari gegn
markmiði og tilgangi viðkomandi samnings eða breyti forsendum hans að verulegu leyti.
Reglan gildi bæði um tvíhliða og fjölþjóða samninga og óháð því hvort að ríki sem brotnar
139
Ibid, bls. 258, efnisgr. 27. 140
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 10. 141
Tarja Långström: „The Dissolution of the Soviet Union in the Light of the 1978 Vienna Convention on
Succession of States in Respect of Treaties“ [hér eftir The Dissolution of the Soviet Union], bls. 774. 142
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 15. Þó viðurkenndi Austurríki ekki kröfu Rússa um áframhald
Sovétríkjanna, sbr. Tarja Långström: „The Dissolution of the Soviet Union in the light og the 1978 Vienna
Convention on Succession of States in respect of Treaties“, bls. 768-769. 143
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 400. 144
Helstu rök fyrir slíkri niðurstöðu er að nýr samningsaðili getur hvorki sjálfkrafa öðlast aðild né séu aðrir
samningsaðilar skuldbundnir til að viðurkenna slíka aðild. Margir samningar eru auk þess ógildir við slíkar
aðstæður vegna uppsagnarákvæðis eða meginreglunnar um brostnar forsendur, sbr. Ian Brownlie: Principles
of Public International Law, bls. 633-634. 145
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 256.
29
upp leysist upp í kjölfarið eða ekki.146
Haldi ríki áfram tilvist sinni í kjölfar uppbrots halda
þjóðréttarsamningar þess áfram gildi á því landsvæði sem eftir er af því nema framangreindar
undantekningar eigi við, sbr. 1. mgr. 35. samningsins. Þá er einnig gerður sá fyrirvari að
samningur heldur ekki gildi sínu ef að hann tekur einungis til þess landsvæðis sem klofnaði
frá, sbr. b-lið sömu greinar. Ákvæði 36. og 37. gr. taka til þáttöku í samningum sem ekki eru í
gildi þegar breytingar eiga sér stað og þeirra samninga sem einungis hafa verið undirritaðir.
Það ríki sem tekur við yfirráðum getur í slíkum tilvikum staðfest stöðu sína sem
samningsaðila eða staðfest samninginn. Þá ber að nefna að ákvæði 34. gr. tekur ekki til
nýfrjálsra ríkja, sbr. skilgreiningu f-liðar 1. mgr. 2. gr. og lúta þau ólíkum reglum, sbr. 16. gr.
samningsins.147
Við skoðun á framkvæmd ríkja er þó mikilvægt að gera greinarmun á mismunandi
aðdraganda slíkra breytinga. Ef ríki verður til á löngum tíma öðlast landsvæði smám saman
eigið réttarkerfi sem er aðskilið frá réttarkerfi þess ríkis sem fer með yfirráð. Slíkt leiðir að
lokum til þess að gildandi þjóðréttarsamningar gilda sjálfstætt fyrir það landsvæði og skapast
því eins konar svæðisbundið réttarkerfi innan réttarkerfis þess ríkis sem fór með yfirráð.
Þessum breytingum má líkja við ríkjasamband og upplausn þess.148
Hafi ríki hins vegar orðið
til með byltingu og þar með rofi á réttarkerfi þess er ólíklegra að þjóðréttarsamningar erfist til
hins nýja ríkis heldur en ef friðsamleg þróun til sjálfstæðis hefur átt sér stað. Þá hefur
tilhneigingin verið sú að beita reglunni um hreint borð.149
3.4.2 Framkvæmd ríkja þegar hluti ríkis klofnar frá í eitt eða fleiri ný ríki
Framkvæmd ríkja fyrir gildistöku Vínarsamningsins frá 1978 leiðir í ljós að ríki sem verður til
úr klofningi frá öðru ríki öðlast ekki aðild að þeim þjóðréttarsamningum sem ríkisheildin var
146
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 6-7. 147
Við undirbúningsvinnu að skráningu reglna á þessu sviði var þó ekki gerður greinarmunur á þessum tveimur
tilvikum þar sem útgangspunkturinn nýmyndun ríkis og kenningin um hreint borð lögð til grundvallar sjá:
YILC 1970, vol. II, bls. 27, skjal A/CN.4/224 og Add.1. 148
D.P. O´Connell: State Succession, vol. II, bls. 88-89. Sem dæmi má nefna Ísland, Brasilía, Egyptaland, sbr.
ibid., bls. 100-112. Í 8. kafla verður fjallað nánar um stöðu Íslands. 149
D. P. O´Connell: State Succession, vol. II, bls. 88-89, 91. Sem dæmi má nefna Finnland, Bandaríkin,
Grikkland, Belgía, Panama, spænsku nýlendurnar, Texas, Kúba sjá, ibid. bls. 90-100. Einnig má nefna
myndun Alþýðulýðveldisins Kína árið 1949 í kjölfar borgarastyrjaldar þar í landi. Tók það þá við yfirráðum
af Lýðveldinu Kína sem hraktist til eyjunnar Tævan en ríkið var upphaflegur aðili SÞ. Alþýðulýðveldið var þó
ekki verið samþykkt sem fulltrúi Kína hjá SÞ fyrr en árið 1971. Við þessa breytingu var skýr afstaða
Alþýðulýðveldisins sú að allir samningar sem Lýðveldið Kína hafði gert eftir 1949 væru í ógildir í ljósi
ólögmætra yfirráða þess síðarnefnda og reglunni um hreint borð var beitt. Utanríkisráðherra Kína lýsti því yfir
við SÞ að ríkið myndi skoða alla fjölþjóða réttarskapandi samninga gerðir höfðu verið áður en
Alþýðulýðveldið Kína var til og meta gildi þeirra við breyttar aðstæður. Allir samningar sem hið fyrra ríki
hafði gert frá 1949-1971 voru taldir ógildir og að ríkið myndi meta hvort einhverjir þeirra héldu gildi sínu.
Ályktun Allsherjarþings SÞ frá 25. október 1971 nr. A/RES/2758(XXVI), sbr. einnig Multilateral Treaties
Deposited 2009, bls. VI.
30
áður aðili að.150
Kenningin um hreint borð hefur því almennt verið lögð til grundvallar í þeim
tilvikum þegar hluti ríkis klofnar frá í eitt eða fleiri ríki en það heldur jafnframt
þjóðréttaraðild sinni nema hvað varðar samninga um svæðisbundnar skuldbindingar. Henni
var til dæmis beitt þegar nýlendur í Suður Ameríku fengu sjálfstæði frá Bretlandi og Spáni,
við aðskilnað Belgíu frá Niðurlöndum árið 1830, þegar Panama klofnaði frá Kólumbíu árið
1903 og þegar Finnland klofnaði frá Rússlandi í kjölfar fyrri heimstyrjaldar.151
Þá tók Írland ekki við aðild að þjóðréttarsamningnum Bretlands þegar ríkið fékk sjálfstæði
árið 1922 með nokkrum undantekningum þó.152
Slík afstaða var einnig ríkjandi við aðskilnað
Pakistan frá Indlandi og var almennt talið að Pakistan væri ekki bundið né ætti sjálfkrafa rétt á
aðildar að fjölþjóðasamningum sem gerðir voru fyrir sjálfstæði þess.153
Hið sama var almennt
talið gilda um tvíhliða samninga en þó héldu sumir slíkir samningar gildi sínu á grundvelli
sjálfstæðisskipunar Indlands frá 1947 þar sem gert var ráð fyrir arftöku samninga sem
tilheyrðu sérstaklega landsvæði hvors ríkis um sig.154
Þá var afstaða Singapúr í samræmi við
kenninguna um hreint borð jafnvel þó að samningur milli Singapúr og Malasíu hafi kveðið á
um áframhald samningsskuldbindinga við aðskilnað.155
Af nýrri framkvæmd má nefna klofnun Sovétríkjanna árið 1990, sjálfstæði Eritreu árið
1993, sjálfstæði Svartfjallalands árið 2006 og sjálfstæði Suður-Súdan árið 2011.156
Viðurkennt var að Rússland væri áframhald Sovétríkjanna og hélt þannig aðild að öllum
fjölþjóða réttarskapandi þjóðréttarsamningum þess á grundvelli almennrar yfirlýsingar um
áframhald.157
Framkvæmd hvað varðar afdrif tvíhliða samninga er nokkuð misleit en þó má
150
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 4. 151
YILC 1974, vol. II, part I,bls. 263 efnisgrein 12 og 13. Varðandi aðskilnað Finnlands frá Rússlandi er bent á
skýra afstöðu Breta um að hafna arftöku Finna að framsalssamningum Rússlands. Þetta var einnig afstaða
Danmerkur, Noregs, Svíþjóðar og Bandaríkjanna sbr, YILC 1970, vol. II, bls. 122, efnisgr. 109. Sjá einnig
Alþjóðalaganefndarinnar 1974, vol. II, part I,bls. 211 efnisgr. 3. Að undanskildu samningsbundnu skilyrði
um aðild að áveðnum fjölþjóðasamningum við sjálfstæði Póllands og Tékkóslóvakíu var litið svo á að ríkin
væru laus við allar samningsskuldbindingar fyrrum Austurísk-Unverska konungsveldisins sbr.
Alþjóðalaganefndarinnar 1974, vol. II, part I,bls. 263 efnisgr. 14. 152
YILC 1974, vol. II, part I,bls. 263-264, efnisgr. 15 og 16. Þó virðist sem ríkið hafi gerst aðili að sáttmála
Alþjóða Rauða Krossins frá 1906 á grundvelli aðildar Bretlands sbr. YILC 1968, vol. II, bls. 38-39 efnisgr.
154-158, skjal A/CN.4/200 og Add. 1-2 153
Álitsgerð SÞ árið 1947 varðandi klofnun Pakistan frá Indlandi: „The territory which breaks off, Pakistan, will
be new state; it will not have the treaty rights and obligations of the old State, and will not, of course, have
membership in the United Nations“, sbr. YILC 1962, vol. II, bls. 101, efnisgr. 3, skjal nr. A/CN.4/149 og
Add.1, sbr. YILC 1974, vol. II, part I,bls. 211 efnisgr. 4. Sjá einnig YILC 1970, vol. II, bls. 32 efnisgr. 3 bls.
32, skjal nr. A/CN.4/224 og Add.1. 154
YILC 1974, vol. II, part I,bls. 264, efnisgr. 17. Í þessum tilfellum var samt sem áður talið að samþykki
Pakistan lægi til grundvallar, sbr. D. P. O´Connell: Law of State Succession, bls. 42. 155
YILC 1974, vol. II, part I,bls. 264, efnisgr. 17, bls. 264 efnisgr. 18. 156
Anthony Aust: Handbook of International Law, bls. 362. 157
Þáverandi utanríkisráðherra Rússlands, M. Yuli Vorontsoc, sendi yfirlýsingu til ríkisstjórna allra ríkja þann
27. janúar 1992 um áframhald samningsskuldbindinga fyrrum Sovétríkjanna, en þau voru aðilar að 16.000
31
almennt segja að grundvöllurinn hafi verið samningaviðræður hlutaðeigandi ríkja.158
Þó að
flest ríki hafi litið á Rússland sem áframhald Sovétríkjanna og þar af leiðandi bundið tvíhliða
samningum sem gerðir voru á vegum þess þá höfðu breytingarnar áhrif á fjölda
þjóðréttarsamninga og margir þeirra voru ógiltir á grundvelli hinnar almennu reglu þjóðaréttar
um brostnar forsendur.159
Staða Eystrasaltsríkjanna var nokkuð sérstök en þau fengu sjálfstæði í kjölfar uppbrots
fyrrum Sovétríkjanna eftir hernaðaryfirráð þess. Vegna þess langa tíma sem leið þar til ríkin
öðluðust sjálfstæði á ný og allra þeirra breytinga sem höfðu átt sér stað var viðurkenning
annarra ríkja á endurheimt sjálfstæðis ráðandi þáttur við mat á afdrifum þjóðréttarsamninga
Sovétríkjanna. Þar sem óhagkvæmt var að beita reglunni um hreint borð fullum fetum var
ýmsum samningum Sovétríkjanna beitt tímabundið þar til nýjum samningum var náð. Sumir
samningar ríkjanna fyrir 1940 héldu gildi sínu á grundvelli yfirlýsinga þess efnis. Þrátt fyrir
það voru flestir þessara samningar úreltir vegna þess langs tíma sem leið þar til ríkin öðluðust
sjálfstæði á ný.160
Þýskaland hafnaði arftöku ríkjanna að tvíhliða samningum þess við
Sovétríkin og staðfesti sérstaklega aðild að þeim fjölþjóðasamningum sem voru fullgiltir fyrir
1940. Þó svo að Austurríki hafi í upphafi litið á Eystrasaltsríkin sem nýja þjóðréttaraðila lýsti
það seinna yfir vilja til að endurvekja samskipti ríkjanna og halda samningsskuldbindingum
áfram eftir fremsta megni.161
Lagt var til að samið yrði um alla tvíhliða þjóðréttarsamninga og
afbrigði reglunnar um hreint borð því lagt til grundvallar.162
Samningar Sovétríkjanna og
þjóðréttarsamningum og af þeim voru 600 fjölþjóðasamningar, sbr. Tarja Långström: „The Dissolution of the
Soviet Union“, bls. 730 og 742. 158
Sem dæmi má nefna að Þýskaland samþykkti áframhaldandi gildi tvíhliða samninga Sovétríkjanna hvað
varðar Rússland með yfirlýsingu, sbr. ILA: Draft Final Report 2008, bls. 18. Sambærileg yfirlýsing barst frá
Frakklandi þó að ekki hafi falist í henni staðfesting á sjálfkrafa áframhaldi samninga sbr. ibid. bls. 20. Einnig
lögðu Rússland og Finnland áframhaldandi gildi til grundvallar með undantekningum þó sbr. ibid. bls. 19.
Samningaviðræður Rússlands og Póllands byggðust á sömu sjónarmiðum þó að ákveðnir samningar féllu úr
gildi vegna breyttra forsenda sbr. ibid. bls. 20. 159
Martti Koskienniemi: „Report of the Director of Studies of the English-speaking Section of the Center“. State
Succession: Codification tested against the facts, bls. 104. Þó svo að Finnland og Rússland hafi náð
samkomulagi um gildi flestra samninga Sovétríkjanna voru nokkrir tvíhliða samningar ógildir af pólískum
ástæðum eða á grundvelli brostinna forsenda. Sem dæmi má nefna samning um hernaðarsamvinnu frá 1948,
sbr. ILA: Draft Final Report 2008, bls 19; Tarja Långström: „The Dissolution of the Soviet Union“, bls. 770-
771. Þrátt fyrir að Pólland hafi gert ráð fyrir áframhaldandi gildi samninga þá var fjölda þeirra ýtt til hliðar á
grundvelli forsendubrests eða af þeirri ástæðu að venja milli ríkjanna hafi fallið niður vegna, sbr. ILA: Draft
Final Report 2008, bls 20-21. Hér ber einning að nefna að Austurríki var eitt þeirra fáu ríkja sem höfnuðu því
upphaflega að Rússland væri áframhald Sovétríkjanna og leit á Rússland sem sem nýtt ríki. Ríkið lagði
afbrigði af kenningunni um hreint borð til grundvallar varðandi tvíhliða samninga Sovétríkjanna og samningar
taldir í gildi nema þeim sé hafnað af öðrum hvorum samningsaðilanum (e. pragmatic continued application).
Hér er regla Vínarsamnings frá 1978 í raun lögð til grundvallar. Austurríki viðurkenndi þó að lokum stöðu
Rússlands sem áframhald Sovétríkjanna eftir inngöngu í Evrópusambandið, sbr. ILA: Draft Final Report
2008, bls. 19. 160
Tarja Långström: „The Dissolution of the Soviet Union“, bls. 732-733. 161
Ibid. bls. 769-770. 162
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 19.
32
Finnlands sem giltu fyrir landsvæði Eystrasaltsríkjanna töldust ógildir og samið var upp á
nýtt.163
Þó var nokkrum samningum beitt tímabundið af praktískum ástæðum þar til nýjum
samningum var náð.164
Samningar Finnlands og Eystrasaltsríkjanna sem gerðir voru fyrir
1940 héldu sumir gildi sínu en ekki án staðfestingar frá hlutaðeigandi ríkjum.165
Í raun féllu
þó flestir þeirra úr gildi vegna síðari samninga eða vegna ómöguleika á efndum.166
Pólland
staðfesti áframhald samninga sem gerðir voru fyrir 1940 en þeim sem gerðir voru eftir 1940
var að mestu leyti hafnað þó að í sumum tilfellum hafi þeim verið beitt til bráðabirgða.167
Þó
virðist sem ákveðnar undantekningar hafi verið þar á í ljósi þess að Litháen samþykkti til
bráðabirgða gildi tvíhliða samnings Póllands og Sovétríkjanna á sviði réttarfars. Jafnframt
höfnuðu Eystrasaltsríkin arftöku að samningum Sovétríkjanna.168
Holland virðist samt sem
áður hafa litið á tvísköttunarsamning við fyrrum Sovétríkin í gildi milli Hollands og
Lettlands.169
Sumir hafa bent á að þó pólitískar ástæður hafi stuðlað að áframhaldandi gildi
samninga í tilfelli Eystrasaltsríkjanna þá töldust fjöldi samninga þeirra sem gerðir voru fyrir
1940 ógildir á grundvelli brostinna forsenda í ljósi þess langa tíma sem ríkin voru í dvala.170
Að frátöldum Eystrasaltsríkjunum var framkvæmd hinna nýju ríkja sem mynduðust við
uppbrot Sovétríkjanna ekki einsleit þrátt fyrir almenna yfirlýsingu um arftöku
samningsskuldbindinga fyrrum Sovétríkjanna.171
Hvað varðar fjölþjóðasamninga þá litu sum
ríki á sig sem arftaka, önnur slitu formlega tengslum við fyrra ríkið og enn önnur sóttu
sérstaklega um aðild. Sum ríkin lögðu þannig regluna um hreint borð til grundvallar þar sem
það gaf þeim meira frelsi til athafna í samskiptum við önnur ríki. Því hefur verið haldið fram
að þó niðurstaðan í flestum tilfellum hafi verið áframhaldandi aðild að fjölþjóðasamningum
þá grefur mismunandi framkvæmd þessara ríkja undan efðakenningunni.172
Tilvik Hvíta-
163
Tarja Långström: „The Dissolution of the Soviet Union“, bls. 772. 164
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 20 165
Ibid, bls. 20. 166
Tarja Långström: „The Dissolution of the Soviet Union“, bls. 772. 167
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 20; Tarja Långström: „The Dissolution of the Soviet Union“, 773. 168
Peter Malanczuk: Akehust´s Modern Introduction to International Law, bls. 166. 169
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 19-21. 170
Martti Koskienniemi: „Report of the Director of Studies of the English-speaking Section of the Center“. State
Succession: Codification tested against the facts, bls.105. Um önnur dæmi þess að samningur tekur aftur gildi
eftir að ríki losnar undan hernaðaryfirráðum má nefna tilvik Austurríkis og Eþíópíu en ríkin endurheimtu til
dæmis aðild sína að Madrídarsáttmála á vegum Alþjóðafjarskiptastofnunnarinnar frá 1937 í kjölfar sjálfstæðis
eftir hernám Þýskaland annars vegar og Ítalíu hins vegar, sbr. YILC 1970, vol. II, bls. 95. 171
Alma Ata yfirlýsingin frá 21. desember 1991, ILM 31 (1992), bls. 138; Jan Klabbers, Martti Koskenniemi
ofl.: State Practice Regarding State Succession and Issue of Recognition: the Pilot Project of the Council of
Europe, bls. 114. 172
Yolanda Gamarra: „Current Questions of State Succession relating til Mulitlateral Treaties“, bls. 419.
Kasakstan og Tadjikistan lýstu yfir arftöku að Alþjóðasamningi um höfundarétt frá 1952 á grundvelli Alma
Ata yfirlýsingarinnar. Þá hefur Kirgistan lýst yfir aðild að Haag sáttmála um friðsamlega lausn deilumála og
Genfarsáttmálum um vernd fórnarlamba vopnaðra átaka milli ríkja með viðaukum. Kasakstan, Tadjikistan og
Túrkmenistan haf einnig lýst yfir arftöku að Genfarsáttmálunum frá 1949. Túrkmenistan lýsti yfir arftöku að
33
Rússlands og Úkraínu er um margt sérstök en ríkin höfðu takmarkaða þjóðréttaraðild frá árinu
1945 og voru meðal annars aðilar að SÞ og hinum ýmsu fjölþjóðasamningum. Svo virðist sem
ríkin hafi því haldið aðild sinni að flestum fjölþjóðasamningum við upplausn Sovétríkjanna
nema í sérstökum tilfellum.173
Eritrea gerðist ekki sjálfkrafa aðili að fjölþjóðasamningum Eþíópíu við sjálfstæði heldur
sótti á ný sérstaklega um aðild að þeim fjölþjóðasamningum.174
Sjálfkrafa aðild að
Genfarsáttmálunum fjórum var hafnað jafnvel þó Eþíópía hafi mótmælt því með vísan til 34.
gr. Vínarsamnings frá 1978, en Eþíópía fullgilti Vínarsamninginn frá 1978 árið 1980.175
Þá
hafnaði Þýskaland áframhaldandi gildi tvíhliða samninga Eþíópíu hvað varðar Eritreu þrátt
fyrir að ríkið hafi almennt tekið afstöðu með arftöku þjóðréttarsamninga. Bendir þessi
framkvæmd til þess að gildi samninga sé metið í hverju tilviki fyrir sig og að ekki sé í gildi
regla um sjálfkrafa arftöku í slíkum tilvikum.176
Sömu niðurstöðu má draga af framkvæmd í tengslum við sjálfstæði eins nýjasta ríkis
heims, Suður-Súdan, sem klofnaði frá Súdan árið 2011.177
Ríkið öðlaðist sjálfstæði í kjölfar
þjóðaratkvæðagreiðslu á grundvelli stjórnskipunar Súdan og er staða þess sem nýtt ríki
óumdeild þó að deilt sé um landamæri.178
Í leiðbeiningum yfirvalda í Suður-Súdan frá 2009 er
reglan um hreint borð lögð til grundvallar varðandi afdrif þjóðréttarsamninga fyrir Suður-
Súdan. Þó er tekið fram að alþjóðasamfélagið geri ráð fyrir áframhaldi
samningsskuldbindinga nema þegar ríki semji á annan hátt, samningur tekur ekki til
landsvæðis ríkisins, eða ef það fer í bága við markmið og tilgang samnings.179
Suður-Súdan
Sáttmála um verndun menningar- og náttúruarfleifðar heimsins. Á móti hefur Armenía hafnað afrtöku og í
raun hafa flest ríkin sótt sérstaklega um aðild að fjölþjóðasamningum sem skráðir eru hjá Sameinuðu
Þjóðunum. Þá hafa Aserbaidjan, Moldavía, Úsbekistan og Túrkmenistan í framkvæmd einnig lagt kenninguna
um hreint borð til grundvallar í flestum tilvikum, sbr. Yolanda Garra:„Current Questions of State Succession
relating til Mulitlateral Treaties“,, bls. 414-416; ILA: Draft Final Report 2008 bls. 16. 173
Sem dæmi má nefna kjarnorkusamningar Sovétríkjanna í tilfelli Úkraínu, sbr. Yolanda Garra: „Current
Questions of State Succession relating til Mulitlateral Treaties“, bls. 413- 414. 174
Eini samningurinn sem hélt gildi sínu á grundvelli arftöku var Lóme Sáttmálinn milli Efnahagsbandalags
Evrópu og ríkja í Afríku, Karíbahafi og Kyrrahafi, sbr. Andreas Zimmermann og James G. Devaney:
„Succession to treaties and the inherent limits of international law“, bls. 526. Eritrea gerðist ekki arftaki af
neinum fjölþjóða réttarskapandi þjóðréttarsamningnum Eþíópíu sem skráðir eru í safni þjóðréttarsamninga hjá
SÞ, https://treaties.un.org/ (skoðað 1. maí 2016). 175
Gerðardómsnefnd sem komið var á fót vegna ófriðar milli Eþíópíu og Ertireu: Eritrea Ethiopia Claims
Commission, Partial Award, Prisoners of war Claims 4 and 17 Haag 1. júlí 2003, 26. mgr. bls. 5-6 og 35. mgr.
bls. 8-9. 176
Andreas Zimmermann og James G. Devaney: „Succession to treaties and the inherent limits of international
law“, bls. 526-527. 177
Ibid., bls. 527. 178
Jure Vidmar: „South Sudan and the International Legal Framework Governing the Emergence and
Delimitation of New States“, bls. 553 og 559. 179
Leiðbeiningar vegna sjálfstæðis Suður Súdan, bls. 6, 8-9, sjá:
http://www.scribd.com/doc/40343514/Southern-Sudan-a-guide-to-critical-post-2011-issues
(skoðað 16.03.2016)
34
gerðist aðili að Sameinuðu Þjóðunum árið 2011180
og hefur samþykkt stofnskrá
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar og gerst aðili að átján fjölþjóðlegum réttarskapandi
þjóðréttarsamningum. Einungis einn þeirra hefur haldið gildi sínu á grundvelli aðildar
Súdan.181
Þess ber að geta að Súdan var upphaflegur samningsaðili að Vínarsamningi frá 1978
en hefur ekki fullgilt samninginn. Niðurstaðan var önnur í tilfelli sjálfstæðis Svartfjallalands
árið 2006 en ríkið tilkynnti um arftöku aðildar að fjölþjóðasamningum Sambandsríkisins
Serbíu og Svartfjallalands þegar það fékk sjálfstæði árið 2006.182
Af framangreindri umfjöllun má ráða að framkvæmd ríkja í slíkum tilvikum er mjög
misvísandi og tæpast er hægt að fallast á að framkvæmd hvað varðar hin nýju ríki sem
mynduðust endurspegli beitingu reglu um sjálfkrafa arftöku líkt og 34. gr. Vínarsamningsins
frá 1978 mælir fyrir um. Jafnvel þegar ríki halda áfram þjóðréttaraðild hins eldra ríkis kjósa
þau oft að staðfesta áframhaldandi aðild að þjóðréttarsamningnum með sérstakri
yfirlýsingu.183
Líklegt er að reyni á reglur á þessu sviði í framtíðinni. Mikil umræða hefur til
dæmis skapast um aðskilnað Skotlands frá Bretlandi, Katanóníu frá Spáni og Quebec frá
Kanada. Öðlist Quebec sjálfstæði vaknar sú spurning hvort og að hvaða leyti ríkið verði
bundið af gildandi samningum Kanada. Löggjafi Quebec hefur gefið í skyn að um sjálfkrafa
arftöku að slíkum samningum verði að ræða við sjálfstæði.184
Hins vegar hafa sumir bent á að
reglan um hreint borð eigi við um þessar breytingar og að Quebec ráði hvort það gerist aðili
að fjölþjóða réttarskapandi þjóðréttarsamningum Kanada en þyrfti að ná samkomulagi við
aðildarríki um tvíhliða samninga.185
180
Ályktun Allsherjarþings SÞ frá 14. júlí 2011, A/RES/65/308. 181
Það er samningur um bann við notkun, birgðasöfnun, framleiðslu og flutningi jarðsprengna gegn liðsafla og
um eyðingu þeirra sbr. United Nations, Treaty Series, vol. 2056, bls. 211; C.N.163.2003 Oslo, 18 september
1997. Ríkið er nú aðili að fimm mannréttindasamningum en varð ekki sjálfkrafa aðili að þeim samningum
sem Súdan var aðili að, sjá: https://treaties.un.org/Pages/TreatyParticipantSearch.aspx?tab=UN (skoðað 9.
apríl 2016). 182
Ríkið tilkynnti um arftöku að þjóðréttarsamningnum Sambandsríkisins Serbíu og Svartfjallalands sem skráðir
eru hjá SÞ, sbr. Multilateral Treaties Deposited 2009, bls. XXXII. Einnig tilkynnti ríkið um aðild að
stofnsamningi Alþjóðahugverkastofnunarinnar og ýmsum samningum á hennar vegum, sjá yfirlýsingu þess
efnis á: http://www.wipo.int/treaties/en/notifications/phonograms/treaty_phonograms_85.html (skoðað 3. maí
2016). Áhugavert er að Evópuráðið leit á Svartfjallaland sem nýfrjálst í skilningi Vínarsamnings frá 1978 og
að því haldi samningar hins eldra ríkis ekki sjálfkrafa gildi fyrir það, Evrópuráðið, 14. júní, State Union of
Serbia and Montenegro, https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?p=&id=1010125&direct=true (skoðað 31. mars
2016) 183
ILA: Draft Final Report 2008 , bls. 16. Varðandi umræðu um mögulegt skuldbindingagildi slíkra yfirlýsinga
sjá. Tarja Långström: „The Dissolution of the Soviet Union in the Light of the 1978 Vienna Convention on
Succession on Succession of States in Respect of Treaties“, bls. 775-777. Einhliða yfirlýsingar ríkja geta verið
bindandi sbr. dóm FAD í máli Eastern Greenland Case, 5. apríl 1933, P.C.I.J., Series A/B, nr. 53. 184
Ákvæði 7. gr. Fullveldisfrumvarps Quebec frá 6. desember 1994, aðgengilegt á:
http://www.assnat.qc.ca/en/travaux-parlementaires/projets-loi/projets-loi-35-1.html (skoðað 1.maí 2016) 185
D. B. Majzub: „Does Secession Mean Succession? The International Law of Treaty Succession and
Independant Quebec“, bls. 433-434; Ralph F. Gaebler: „Canada. Issues of Treaty Succession“, bls. 115-116.
35
3.4.3 Framkvæmd ríkja í tilvikum þegar ríki brotnar að öllu leyti upp og ný ríki myndast á
landsvæði þess
Ríki kunna að brotna að öllu leyti upp í tvö eða fleiri ný ríki og í kjölfarið liðið undir lok.
Þessi tilvik lúta oftast að upplausn ríkjasambanda en nýlegar breytingar af þessum toga áttu
sér stað um 1990 við upplausn fyrrum Tékkóslóvakíu og fyrrum Júgóslavíu. Þessi tilvik eru
ólík þeim breytingum sem fjallað er um að ofan að því leyti að ríkin hurfu með öllu af
sjónarsviðinu og eftir stóðu álitamál um arftöku að þjóðréttarskuldbindingum forvera þeirra.
Hér í framhaldinu verður fjallað um framkvæmd ríkja varðandi afdrif þjóðréttarsamninga við
slíka algera upplausn ríkis. Þá verður ljósi varpað á áhrif þess að ríki tekur við þjóðréttaraðild
þess ríkis sem hættir að vera til.
Erfitt er að setja fram almenna reglu um afdrif þjóðréttarsamninga við slíkar breytingar en
eldri framkvæmd ríkja bendir til áframhaldandi gildis þjóðréttarsamninga við slíkar
aðstæður.186
Þannig héldu flestir samningar sambands Kólumbíu gildi sínu þegar það leystist
upp við útgöngu Venesúela og Ekvador á árunum 1829-31.187
Þó héldu bresk stjórnvöld því
fram að samþykki beggja ríkjanna þyrfti til svo að samningur héldi gildi sínu milli Bretlands
og Venesúela.188
Við upplausn ríkjasambands Noregs og Svíþjóðar árið 1905 lýstu ríkin yfir
áformum um að standa við þjóðréttarsamninga sem gerðir voru á vegum sambandsins með
þeim fyrirvara þó að samningar sem tóku aðeins til annars ríkjanna héldu aðeins gildi fyrir
það ríki.189
Þá var samið um afdrif flestra þjóðréttarsamninga Austuríska-Ungverska
konungsveldisins í friðarsáttmálum þegar það leið undir lok árið 1918. Um afdrif annarra
samninga voru ríkin ekki á einu máli. Austurríki viðurkenndi ekki sjálfkrafa arftöku en
Ungverjaland taldi sig arftaka að samningum sambandsins.190
Við lok sambands Íslands og
Danmerkur héldu flestir þjóðréttarsamningar gildi sínu.191
Þegar Sameinaða arabíska
lýðveldið leið undir lok og klofnaði aftur í Sýrland og Egyptaland voru ríkin bundin þeim
samningnum sambandsins sem gerðir höfðu verið fyrir viðkomandi landsvæði. Einnig héldu
staðbundnir samningar ríkjanna sem gerðir höfðu verið fyrir inngöngu í sambandið gildi sínu.
Átti þetta bæði við um fjölþjóðasamninga sem og tvíhliða viðskipta- og loftferðasamninga við
186
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 3. 187
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 260. Nýja Granada breytti nafni sínu síðar í Lýðveldið Kólumbía árið 1886. 188
Ibid., bls. 260. 189
D. P. O´Connell: The Law of State Succession, bls. 44-45. Frakkland og Bandaríkin samþykktu slíkt
fyrirkomulag en Bretland leit á sambandsslitin sem grundvallarbreytingu sem kallaði á endurskoðun samninga
sem gerðir höfðu verið við sambandið, sbr. ibid. bls. 45. 190
Sjá samskipti Ungverjalands og Svíþjóðar hvað varðar afdrif framsalssamnings við endalok Austuríska-
Ungverska Konungssambands: Árbók Alþjóðalagastofnunarinnar 1970, vol. II, bls. 123, efnisgr. 115, skjal
A/CN.4/229, sbr. Árbók Alþjóðalagastofnunarinnar 1974, vol. II, part I, bls. 261. 191
Sjá ítarlegri umfjöllun í kafla 8.
36
önnur ríki.192
Sérstakar aðstæður voru uppi við upplausn Sambandsríkisins Malí en ríkin voru
ekki sammála um afdrif þjóðréttarsamninga þess.193
Dæmi um nýlega framkvæmd ríkja þar
sem ríki brotnar upp í tvö eða fleiri ný ríki er upplausn Tékkóslóvakíu og Júgóslavíu en þau
tilvik verða hér skoðuð nánar.
Fyrrum Tékkóslóvakía klofnaði upp í Tékkland og Slóvakíu árið 1993 og samþykktu bæði
ríkin arftöku á samningsskuldbindingum fyrrum Tékkóslóvakíu sem og fyrirvörum og
athugasemdum sem hið síðarnefnda hafði gert.194
Hvað varðar þá samninga sem skráðir voru
hjá SÞ þá var almenn yfirlýsing um arftöku ekki talin nægjanleg og tilkynntu ríkin því
nákvæmlega hvaða samningar héldu gildi sínu.195
Ríkin þurftu að sækja sérstaklega um aðild
að samningum Evrópuráðsins í ljósi þess að aðild er takmörkuð og yfirlýsing um arftöku er
ekki fullnægjandi.196
Flestir tvíhliða samningar Tékkóslóvakíu héldu einnig sjálfkrafa gildi
sínu fyrir Tékkland og Slóvakíu.197
Aðrir samningar féllu úr gildi í flestum tilvikum af
stjórnmálalegum ástæðum eða vegna þess að áframhald samnings við breyttar aðstæður fór
gegn markmiði samnings og tilgangi hans. Þá héldu staðbundnir samningar ekki gildi sínu þar
sem þeir voru takmarkaðir við landsvæði sem tilheyrði ekki hinu nýja ríki. Samningur sem
192
Sýrland gaf út tilkynningu til Sameinuðu Þjóðanna um arftöku að samningum sambandsins og taldi sig einnig
bundið af samningum Sýrlands fyrir sameiningu. Engin slík tilkynning barst frá Egyptalandi sem leit svo á að
Sýrland hafi klofnað frá og aðild Egyptalands héldi áfram við klofnunina, sbr. Árbók
Alþjóðalagastofnunarinnar 1974, vol. II, part I,bls. 261-262. Varðandi tvíhliða samninga sjá: Árbók
Alþjóðalagastofnunarinnar 1971, vol. II, bls. 142-146, efnisgrein 152-175, skjal nr. A/CN.4/243 og bls. 180-
181, efnisgr. 161-166, skjal nr. A/CN.4/243/Add.1. Samningar Alþjóðafjarskiptastofnunarinnar, sjá. YILC
1970, vol. II, bls. 96. Þó bendir framkvæmd varðandi Matvæla- og landbúnaðarstofnun Sameinuðu
þjóðanna ekki til þess að arftaka hafi orðið á aðild að þjóðréttarsamningum á vegum stofnunarinnar þar sem
Sýrland sótti sérstaklega um aðild að samningi sem Sameinaða Arabíska lýðveldið hafði var áður aðili að, sbr.
YILC 1969, vol. II, bls. 44. 193
Myndun sambandsins og klofnun hluta þess frá gerðist nánast samhliða og Senegal öðlaðist sjálfstæði í
kjölfarið frá Frakklandi. Ríkið sem klofnaði frá vildi erfa samningsskuldbindingar sem gerðar voru í nafni
sambandsríkisins en ekki það ríki sem hélt nafni þess. Þetta tilvik hefur ekki mikið fordæmisgildi, sbr. YILC
1974,vol. II, part I, bls. 262-263, sbr. YILC 1971, vol. II, bls. 146, efnisgr. 176, skjal nr. A/CN.4/243. 194
Jan Klabbers, Martti Koskenniemi ofl.: State Practice Regarding State Succession and Issue of Recognition:
the Pilot Project of the Council of Europe, bls. 402, 404 og 482. Í landsrétti ríkjanna var mælt fyrir um
sjálfkrafa áframhald þjóðréttarsamninga án greinarmunar á því fjölþjóða eða tvíhliða samningum. Jafnframt
tilkynntu ríkin bæði um arftöku að öllum fjölþjóðasamningum sem voru skráðir hjá SÞ og öðrum
skráningaraðilum bæði fullgildum samningum og þeim sem einungis voru undirritaðir af Tékkóslóvakíu, sbr.
Yolanda Gamarra: „Current Questions relating to Multilateral Treaties“,bls. 406. Sjá orðsendingu frá
utanríkisráðherrum ríkjanna til aðalframkvæmdastjóra Sameinuðu Þjóðanna, sbr. Multilateral Treaties
deposited 2009, bls. XIV. Tékkóslóvakía var aðili að 800 marghliða milliríkjasamningum og 800 tvíhliða.
Ríkið hafði undirritað Vínarsamning frá 1978 en ekki fullgilt hann, sbr. ILA: Draft Final Report 2008, bls. 10. 195
Yolanda Gamarra: „Current Questions of State Succession Relating to Multilateral treaties“, bls. 406- 407. 196
Í kjölfar aðildar að Evrópuráðinu gerðust ríkin einnig aðildar með afturvirkum hætti að ýmsum
mannréttindasamningum, sbr. Ibid., bls. 410- 411. 197
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 13-15. Einnig má hér benda á tvö dómsmál um afdrif fjárfestinga sem nutu
verndar samkvæmt tvíhliða samningum fyrrum Tékkóslóvakíu um vernd fjárfestinga við Bandaríkin annars
vegar og Holland hins vegar. Niðurstaðan byggði á því að Tékklandi hafi sjálfkrafa gerst aðili að
samningunum við breytingar á ríkisyfiráðum og að ríkið hafi brotið gegn ákvæðum hans, sbr. Lauder gegn
Tékkalandi og CME Tékkland B.V. gegn Tékklandi, UNCITRAL 2001, sbr. Tai-Heng Cheng: State Succession
and Commercial Obligations, bls. 225-226.
37
undirritaður hafði verið milli Tékkóslóvakíu og Evrópusambandsins hélt þó ekki gildi sínu í
ljósi þess að samþykki allra aðildarríkja þurfti til. Þurftu Slóvakía og Tékkland því að semja
við sambandið upp á nýtt um aðild að ESB-samningnum.198
Framkvæmd í tengslum við
upplausn fyrrum Tékkóslóvakíu var því í samræmi Vínarsamning frá 1978, bæði meginreglu
34. gr. um sjálfkrafa áframhald samninga og almennar reglur samningsins um fyrirvara
varðandi samninga með takmarkaðri aðild og stofnsamninga alþjóðastofnana.199
Tilvik fyrrum
Tékkóslóvakíu er skýrt dæmi um að slit á ríkjasambandi gengur almennt áfallalaust fyrir sig
ef gott samkomulag er á milli hinna nýju ríkja.
Breytingar á ríkisyfirráðum í tengslum við upplausn fyrrum Júgóslavíu átti sér annan og
verri aðdraganda. Í kjölfar vopnaðra átaka klofnaði ríkið í Króatíu, Slóveníu, Makedóníu,
Bosníu-Hersegovínu og Sambandsríki Serbíu-og Svartfjallalands (Serbía-og Svartfjallaland)
sem hélt fram arftöku að þjóðréttaraðild fyrrum Júgóslavíu. Serbía og Svartfjallaland krafðist
áframhaldandi aðildar að fjölþjóðasamningum fyrrum Júgóslavíu.200
Þó svo að flest ríki hafi
hafnað þessari kröfu virðist það ekki hafa komið í veg fyrir arftöku að fjölþjóðasamningum
einkum á sviði mannréttinda.201
Þessi niðurstaða virðist ekki fara í bága við ákvæði 34. og 35.
gr. Vínarsamningsins.202
Einnig var ríkið talið bundið við Sáttmála SÞ um bann við
þjóðarmorði einungis á grundvelli yfirlýsingar þess frá 27. apríl 1992.203
Virðist sem að sú
niðurstaða hvíli meginreglunni um skuldbindingargildi samninga (l. pacta sunt servanda).204
Engir tvíhliða samningar voru gerðir við Serbíu og Svartfjallaland á grundvelli tvíhliða
samninga fyrrum Júgóslavíu.205
198
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 13-15. 199
Yolanda Garra: „Current Questions relating to Multilateral Treaties“, bls. 411. Þessari stefnu hefur jafnvel
verið fylgt af öðrum ríkjum sem almennt aðhylltust kenninguna um hreint borð, sbr. Jan Klabbers, Martti
Koskenniemi ofl.: State Practice Regarding State Succession and Issue of Recognition: the Pilot Project of
the Council of Europe, bls. 116. 200
United Nations, Multilateral Treaties Deposited 2009, bls. LIII. Sjá einnig yfirlýsingu Sambandsríkisins
Júgóslavíu sem ríkið sendi til Öryggisráðs SÞ og framkvæmdastjóra SÞ, sbr. UN doc. S/23877 og yfirlýsingu
og UN doc. A/48/179-S/25801 viðauki. 201
Juan Miguel Ortega Terol: „The Bursting of Yugoslavia. State Succession“, bls. 910-912. Höfundur vísar í
ákvörðun Mannréttindanefndar SÞ um afdrif skuldbindinga samkvæmt Alþjóðasamningi um borgararleg og
stjórnmálaleg réttindi vegna fyrrum Júgóslavíu, European Human Rights Reports, 15 (1993), bls. 234-235;
Athugasemdir Mannréttindanefndar SÞ um fyrrum Júgóslavíu 28. desember 1992, UN. Doc.
CCPR/C/79/Add16 (1992), 3. liður A. Að lokum má benda á Leiðbeiningar Evrópuráðsins um viðurkenningu
nýrra ríkja í Austur Evrópu frá 16. desember 1991 (Guidelines on the Recognition of New States in Eastern
Europe) þar sem áhersla er lögð á mikilvægi áframhaldandi aðildar að mannréttinda og mannúðarsáttmálum. 202
Juan M. O. Terol: „The Bursting of Yugoslavia”, bls. 925. 203
Dómur AD, Case Concerning Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime
of Genocide (Bosnia-Herzegovina v. Yugoslavia, 11. júlí 1996, I.C.J. Reports 1996, bls. 595, bls. 611
málsgrein 17. 204
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 15. 205
Juan M. O. Terol: „The Bursting of Yugoslavia“, bls. 916.
38
Framkvæmd annarra ríkja sem tóku við ríkisyfirráðum eftir upplausn fyrrum Júgóslavíu
var ekki einsleit. Slóvenía samþykkti formlega áframhald réttinda og skuldbindinga
samkvæmt fjölþjóða réttarskapandi samningum sem fyrrum Júgóslavía var aðili en sá
fyrirvari þó var gerður fyrirvari um að skoða þyrfti hvern samning fyrir sig og var því ekki
gert ráð fyrir sjálfkrafa aðild allra samninga.206
Þá hafnaði Slóvenía arftöku aðildar að
Haagsamningi um einkaréttarleg áhrif af brottnámi barna til flutnings milli landa frá 25.
október 1980.207
Bosnía-Hersegóvína, Króatía of Makedónía gáfu öll almenna yfirlýsingu um
arftöku ákveðinna fjölþjóða réttarskapandi samninga.208
Ríkin virtust því velja þá samninga
sem þau vildu gerast aðilar að með arftöku á grundvelli yfirlýsingar auk þess sem stjórnlög
ríkjanna komu að einhverju leyti í veg fyrir áframhald samninga. Er sú framkvæmd í
samræmi við beitingu nýfrjálsra ríkja á reglunni um hreint borð.209
Þrátt fyrir almenna
yfirlýsingu Bosníu-Hersegovínu um áframhaldandi aðild að fjölþjóðasamningum fyrrum
Júgóslavíu sendi ríkið frá sér fjölda yfirlýsinga um arftöku.210
Yfirlýsing ríkisins um
áframhaldandi aðild að Sáttmála um bann við þjóðarmorði bar með sér að ekki sé um arftöku
að ræða heldur yfirlýsingu um aðild.211
Hins vegar var Mannréttindanefnd SÞ þeirrar
skoðunar að Bosnía-Hersegóvína og Króatía hafi staðfest arftöku að samningnum með
afturvirkum hætti.212
Alþjóðadómstóllinn lagði samþykki um bindandi gildi samningsins til
grundvallar og gaf jafnframt í skyn að ríkið gæti gert fyrirvara við hann en
Vínarsamningurinn frá 1978 veitir einungis nýfrjálsum ríkjum þann möguleika, sbr. ákvæði
20. gr.213
Makedónía gaf út fáar yfirlýsingar um arftöku að fjölþjóðasamningum fyrrum
Júgóslavíu en þessi framkvæmd helgast líklega af mótspyrnu Grikklands við að viðurkenna
sjálfstæði þess.214
Þannig var erfiðleikum háð að staðfesta arftöku að samningum sem áskildu
206
United Nations, Multilateral Treaties Deposited 2009, bls. XLIX. 207
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 17. 208
United Nations, Multilateral Treaties Deposited 2009, bls. V, XIV og XLIX í kafla um sögulegar upplýsingar. 209
Juan M. O. Terol: „The Bursting of Yugoslavia“, bls. 925. Bent hefur verið á það sjónarmið að í þessari
framkvæmd felist beiting undantekningarreglu sem endurspeglast í 2. mgr. 34. gr. Vínarsamningsins frá 1978,
sbr. ILA: Draft Final Report 2008, bls. 17., 210
Hjá SÞ eru skráðar 87 tilkynningar um arftöku á þeim 118 fjölþjóðasamningum sem fyrrum Júgóslavía var
aðili að sjá. Pierre Juan M. O. Terol: „The Bursting of Yugoslavia“, bls. 907. 211
Ríkið taldi sig bundið við sáttmálann frá sjálfstæði sjá tilkynningu Bosníu-Hersegovínu til Framkvæmdasjóra
SÞ 29. desember 1992. Sjá einnig dóm AD, Case Concerning Application of the Convention on the Prevention
and Punishment of the Crime of Genocide (Bosnia-Herzegovina v. Yugoslavia, 11. júlí 1996, I.C.J. Reports
1996, bls. 595, bls. 612. Dómurinn tók ekki til skoðunar hvort sjálfkrafa arftaka ætti sér stað varðandi
sérstakar tegundir þjóðréttarsamninga og taldi það ekki nauðsynlegt til að leysa úr lögsögu dómsins í þessu
máli. Dómurinn byggði þannig á því að Bosnía-Hersegóvína hafi verið bundið við sáttmálann vegna
yfirlýsingarinnar á grundvelli meginreglunnar um skuldbindingargildi samninga sbr. Sjá einnig Yolanda
Garra: „Current Questions relating to Multilateral Treaties“, bls. 422; ILA: Draft Final Report 2008, bls. 15. 212
Yolanda Garra: „Current Questions relating to Multilateral Treaties“,bls. 423. 213
Juan M. O. Terol: „The Bursting of Yugoslavia. State Succession“, bls. 913. 214
Ibid. bls. 908-909.
39
samþykki allra aðildarríkja.215
Jafnframt hefur Evrópuráðið almennt hafnað arftöku hinna
nýju ríkja á samningum þess við fyrrum Júgóslavíu og var þeim boðið að sækja um aðild að
samningum ráðsins. Af þessari umfjöllun má ráða að ríkin hafa kosið að tilkynna sérstaklega
um arftöku að fjölþjóðasamningum. Framkvæmd hvað varðar afdrif tvíhliða samninga er
heldur ekki einsleit og hefur áframhald þeirra oftast grundvallast á samningaviðræðum þar
sem aðilar hafa bæði lagt erfðakenninguna til grundvallar og kenninguna um hreint borð.216
Sumir hafa bent á að misvísandi framkvæmd og fjöldi undantekninga frá reglunni um arftöku
samninga leiðir til þess að líta verður á þessa framkvæmd sem undantekningu frá
meginreglunni um áframhald.217
Líklega má þó álykta sem svo að ólík niðurstaða í máli
fyrrum Júgóslavíu og fyrrum Sovétríkjanna hafi fyrst og fremst grundvallast á ágreiningi milli
ríkjanna og þá sérstaklega um hvort Sambandsríki Serbíu og Svartfjallalands væri áframhald
fyrrum Júgóslavíu hafi verið meginorsök niðurstöðu í þessu tilviki.
Við upplausn ríkja virðist reglu Vínarsamnings frá 1978 að mestu fylgt en það er þó ekki
algilt. Af þeim sökum er erfitt að slá því föstu að reglan um áframhaldandi gildi samninga við
upplausn ríkja hafi öðlast venjugildi en því var einmitt borið við í máli milli Ungverjalands og
Slóvakíu en AD tók ekki afstöðu til þess hvort 34. gr. endurspeglaði þjóðréttarvenju.218
Í
þessu máli hafnaði Ungverjaland að Slóvakía teldist arftaki að þjóðréttarsamnignum fyrrum
Tékkóslóvakíu.
3.5 Sérstök sjónarmið um nýfrjáls ríki
Allt fram á miðja 20. öld hefur erfðakenningin almennt verið lögð til grundvallar fyrir ný ríki
og erfði hið nýja ríki þá samninga sem giltu á landsvæðinu fyrir sjálfstæði þess. Fræðimenn
bentu í þessu samhengi á mikilvægi þess að leitast við að viðhalda skuldbindingum ríkis við
breytingar á ríkisyfirráðum.219
Þessi framkvæmd endurspeglast með skýrum hætti í
yfirfærslusamningum Íraks árið 1931, fyrrum nýlendna Asíu um miðja tuttugustu öldina auk
þess sem slíkir samningar voru gerðir við sjálfstæði fyrrum bresku nýlendna í Vestur-Afríku
frá árinu 1955.220
Flestar nýlendur Frakklands í Afríku töldu sig einnig arftaka að
215
Yolanda Garra: „Current Questions relating to Multilateral Treaties“, bls. 423-424. 216
Juan M. O. Terol: „The Bursting of Yugoslavia. State Succession“, bls. 926. 217
Yolanda Yolanda Garra: „Current Questions relating to Multilateral Treaties“, bls. 424. 218
Dómur AD, Gabčikovo-Nagymaros Project (Hungary/Slovakia), 25. september 1997, I.C.J. Reports 1997,
bls. 7. Ágreiningur var um afdrif fjárfestingasamning milli Tékkóslóvakíu og Ungverjalands. Slovakía bar því
við að ríkið hafi sjálkrafa fengið aðild að þessum samningi en Ungverjaland hafnaði því að í gildi væri
þjóðréttarvenja um sjálfkrafa arftöku samningsskuldbindinga. Dómstóllinn tók ekki afstöðu til þeirrar
málsástæðu Slóvakíu að 34. gr. Vínarsamningsins væri þjóðréttarvenja en taldi samninginn samt sem áður
bindandi vegna þeirra svæðisbundnu réttinda sem hann skapaði. 219
D. P. O´Connell, State Succession, vol. II, bls. 140. 220
Anthony Aust: Modern Treaty Law and Practice, bls. 309.
40
samningsskuldbindingum við sjálfstæði.221
Þessir samningar voru þó fyrst og fremst
vitnisburður um afstöðu ríkja frekar en bindandi ráðstöfun að þjóðarétti hvað varðar önnur
ríki og leið þeirra til að fá traustari stöðu í samfélagi ríkja.222
Eftir seinni heimstyrjöldina þróaðist meginreglan um sjálfsákvörðunarrétt þjóða sem
leiddi til þess margar fyrrum nýlendur Evrópuríkja öðluðust sjálfstæði sem fullvalda ríki.223
Við þessar breytingar var áhersla lögð á hreint borð hvað varðar skuldbindingar nýlenduþjóða
sem upphaflega var lögð til grundvallar við sjálfstæði fyrrum nýlenda í Suður-Ameríku. Asíu
og Afríku þó með undantekningum varðandi landamærabundna samninga.224
Nyerere
kenningin var eitt afbrigði hennar sem mörg nýfrjáls ríki lögðu til grundvallar í kringum 1960.
Samkvæmt henni gefur nýfrjálst ríki út yfirlýsingu um bráðabirgðagildi samninga
nýlenduveldanna í ákveðinn tíma nema samkomulag næðist um annað fyrirkomulag. Að þeim
tíma liðnum litu hin nýfrjálsu ríki svo á að þessir samningar yrðu ógildir nema
þjóðréttarvenjur leiddu til annarrar niðurstöðu.225
Eins og fram hefur komið binda slíkar
yfirlýsingar ekki önnur ríki og liggi afstaða hins nýja ríkis ekki fyrir við lok tímabilsins er
óljóst hvaða réttaráhrif slík yfirlýsing hafi.226
Í 4. hluta Vínarsamnings frá 1978 er fjallað um
útfærslu slíkra yfirlýsinga en ákvæðið tekur ekki til fjölþjóðasamninga sem krefst samþykkis
allra samningsaðila skv. 17. gr. auk þess sem slík yfirlýsing má ekki fara í bága við markmið
og tilgang samnings.
Þessi raunveruleiki sett svip sinn á skrásetningu reglna varðandi áhrif breytinga á
ríkisyfirráðum en helsta ástæða þess var hið stjórnmálalega landslag við
samningsumleitanirnar og sú staðreynd að lítið hafði verið um annars konar breytingar á
ríkisyfirráðum fram að því. Vínarsamningur frá 1978 var því saminn með hliðsjón af
hugmyndum þessara ríkja.227
Samkvæmt f-lið 1. mgr. 2. gr. samningsins telst ríki nýfrjálst
þegar það fær sjálfstæði frá fullveldisyfirráðum annars ríkis. Orðalagið ber ekki með sér
nákvæma afmörkun á hugtakinu en af lögskýringargögnum má ráða að hér falli undir
nýlendur og verndarsvæði ýmisskonar.228
Þó hafa ríki sem falla í síðari flokkinn viðhaldið
ákveðnum einkennum ríkis og haft takmarkað fullveldi og sterkari rök fyrir áframhaldi
221
Ibid. bls. 310. 222
Ibid. bls. 310. 223
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 401. 224
Anthony Aust: Modern Treaty Law and Practice, bls. 310. 225
Anthony Aust: Handbook of International Law, bls. 367. 226
Anthony Aust: Modern Treaty Law and Practice, bls. 310. Ríki kann að vera bundið slíkum samningi ef hann
lýtur einkum að landsvæði hins nýfrjálsa ríkis, sbr. AD, Case Concerning rights of nationals of the United
States of America in Morocco, 27. ágúst 1952, I.C.J. Reports 1952, bls. 176. 227
Matthew Craven: Decolonization of International Law, bls. 15, vísar í ályktun Allsherjarþings SÞ frá 18.
nóvember 1963, GA Resolution 1902 (XVIII). 228
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 176, efnisgr. 6-7.
41
samningsskuldbindinga í þeim tilvikum.229
Nýfrjálsu ríki ber að greina frá tilurð nýrra ríkja í
kjölfar aðskilnaðar hluta ríkis eða sameiningu ríkja.230
Meginreglan er annars sú að gildandi fjölþjóðlegir réttarskapandi þjóðréttarsamningar
nýlenduveldanna verða ekki sjálfkrafa skuldbindandi fyrir hið nýfrjálsa ríki, sbr. 16.
samningsins. Er það í samræmi við þá hugmynd að ný ríki hefji sjálfstæða þáttöku í
alþjóðasamfélaginu laus við fjötra nýlenduveldanna sem endurspeglar viðhorf um óréttlæti
nýlendustefnunnar.231
Þó að engin skylda sé til arftöku hafa ríkin rétt til að viðhalda gildi
slíkra samninga með yfirlýsingu nema slíkt sé ósamrýmanlegt tilgangi og markmiði samnings.
Tilkynning um arftöku slíkra samninga þarf ekki að vera formleg, sbr. g-lið 1. mgr. 2 gr. Þó
þarf hún að vera skrifleg og hefur réttaráhrif frá því tímamarki þegar hún berst skráningaraðila
eða þegar tilkynning hefur borist öllum aðildarríkjum sé engin skráningarðaðili fyrir hendi,
sbr. 21. gr. samningsins. Ákvæði 22. gr. fjallar um réttaráhrif slíkrar tilkynningar.
Þá ber nýfrjálsum ríkjum engin skylda til að erfa samninga hins eldra ríkis líkt og á
almennt við um fjölþjóða réttarskapandi þjóðréttarsamninga. Hins vegar virðist sem að þau
hafi ekki sambærilegan rétt til aðildar að slíkum samningum í ljósi persónulegs eðlis tvíhliða
samninga.232
Í reynd hefur stór hluti tvíhliða samninga haldið gildi sínu við slíkar aðstæður ef
engar athugasemdir hafa borist innan ákveðins tíma. Flestir þessara samninga eru á sviði
loftferðaflutninga og viðskipta vegna þess að afneitun allra samningsskuldbindinga var ekki
endilega nýfrjálsum ríkjum í hag.233
Hins vegar hefur Alþjóðalaganefndin hafnað því að slík
framkvæmd endurspegli þjóðréttarvenju sem veitir nýfrjálsum ríkjum rétt til að gera ráð fyrir
áframhaldandi gildi tvíhliða samninga án samráðs við gagnaðila.234
Ákvæði 24. gr.
229
Nefndin tók þó fram að verndarríki hefðu ákveðna sérstöðu og að samningar gerðir áður en slík yfirráð
komust á héldu gildi sínu auk þess sem samningar gerðir fyrir og í nafni þess ríkis héldu gildi sínu við lok
slíkra yfirráða. Þó var ekki talin ástæða til að setja fram sérstaka reglu varðandi þessi ríki Þó var ekki skrásett
sérstök regla um slík tilvik þar sem framkvæmd er breytileg og meta verður hverju sinni hvaða reglum skuli
beyta sbr. Ibid. bls. 176, efnisgr. 6-7. Þá ber að nefna þegar ríki hefur ekki fullt sjálfstæði og annað ríki fer
með utanríkismál þess en í slíkum tilvikum kann að vera litið svo á að þjóðréttarsamningar haldi gildi sínu
þrátt fyrir að ríki öðlist í kjölfarið fullt sjálfstæði sbr. dóm AD, Case Concerning rights of nationals of the
United States of America in Morocco, 27. ágúst 1952, I.C.J. Reports 1952, bls. 176. 230
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 176. Sem dæmi um sameiningu nýlenda má nefna Ástralíu, Ródesíu og
Nysaalandog þess ríkis sem fer með ríkisyfirráð má nefna Ástralíu sem var sameining sex nýlenda, Sameining
Nýfundnalands og Kanada, samband Ródesíu og Nysaalands, og Malasíu. Þá sameinuðust Ísland og Danmörk
með sama hætti árið 1918. Þess ber að geta að upphaflega var skilgreiningin á „nýju ríki“ landsvæði sem áður
var hluti af núverandi ríki. Í þennan flokk féllu því bæði þær breytingar sem felast í að hluti landsvæðis
klofnar frá og sjálfstæði nýlenda sbr. YILC 1970, vol. II, bls. 27-28, efnisgr. 9, skjal nr. A/CN.4/224 og Add.1. 231
Martti Koskenniemi: „Report of the Director of Studies of the English-speaking Section of the center“, State
Succession: Codification tested against the facts, bls. 103. 232
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 212, efnisgr. 7-8 og og bls. 236-237, efnisgr. 1-3. 233
Ibid. bls. 237 efnisgr. 4. Annars konar samningar sem héldu oft gildi sínu voru samningar um tæknilega og
efnahagslega aðstoð, afnám vegabréfsáritana, flutningar og völd ræðismanna og skattasamningar, ibid. bls.
237 efnisgr. 6-7. 234
Ibid. bls. 238 efnisgr. 8.
42
Vínarsamnings frá 1978 mælir þannig fyrir um áframhaldandi gildi slíkra samninga ef
samningsaðilar samþykkja slíkt formlega eða í framkvæmd.
Þrátt fyrir fjölda nýfrjálsra ríkja í kjölfar seinni heimstyrjaldar og tilraunar til
skrásetningar á gildandi rétti er framkvæmd ekki einsleit.235
Af þeim sökum er erfitt er að
setja fram kenningu um gildandi rétt þessu sviði.236
Þrátt fyrir að kenningin um hreint borð
hafi verið hin almenna afstaða var í mörgum tilvikum samið um afdrif skuldbindinga áður en
til breytinga kom samanber fyrri umfjöllun.
3.6 Álitaefni varðandi sérstakar tegundir þjóðréttarsamninga
3.6.1 Persónulegir samningar
Almennt er viðurkennt að pólítískir samningar erfist jafnan ekki við breytingar á
ríkisyfirráðum í ljósi persónulegs eðlis þeirra þar sem þeir tengjast alfarið því ríki sem missir
fullveldisyfirráð en sem dæmi um slíka samninga eru hernaðarsamningar, vináttusamningar
eða samningar um hlutleysi.237
Slíkir samningar eru háðir áframhaldandi tilvist samningsaðila
og almennt hefur verið talið talið að þeir missi gildi sitt við upplausn ríkis.238
Við sameiningu
ríkja fer niðurstaða um gildi slíkra samninga eftir að hvaða marki ríki halda formlegri
þjóðréttaraðild í viðkomandi ríkjasambandi.239
Í þeim tilvikum þegar hluti ríkis klofnar frá og
myndar nýtt ríki en samningsríkið heldur þjóðréttaraðild sinni halda slíkir samningar gildi
sínu nema minnkun á landsvæði þess leiði með einhverjum hætti til ógildingar hans.240
Þó er
ekki útilokað að persónulegir samningar geti erfst í þeim tilvikum þegar ríki viðheldur
formlegri þjóðréttaraðild þrátt fyrir eiginleg yfirráð annars ríkis en sem dæmi um slíkt er
afdrif slíkra samninga við upplausn Sambandsríkis Kólumbíu árið 1831, klofnun sambands
235
Anthony Aust: Handbook of International Law, bls. 336. 236
D. P. O´Connell: State Succession, vol. II, bls. 140; Anthony Aust: Modern Treaty Law and Practice, bls.
309. Sem dæmi má nefna tvö tilvik. Afstaða Singapúr byggðist á kenningunni um hreint borð og taldi ríkið
sig hafa rétt til að ákvarða stöðu sína og hvort það gerðist aðili þjóðréttarsamninga á grundvelli aðildar
Bretlands, sbr. Evelyn Ma: „Singapore. Issues of Treaty Succession“ Sources of State Practice in
International Law, bls. 457. Ekki var hins vegar deilt um áframhald þjóðréttarsamninga sem Bretland gerði
fyrir hönd Kanada áður en það fékk sjálfstæði sbr. ibid, bls. 115. 237
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á fullveldisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 398;
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 703; H. Lauterpacht: Oppenheim´s International Law, bls. 854-
855; D. P. O´Connell: State Succession, vol. II, bls. 2, 80 og 136. Sem dæmi úr framkvæmd má nefna að
Þýskaland var þeirrar skoðunar að persónulegir samningar landa Austur-Þýskalands hefðu misst gildi sitt
þegar Þýskaland breyttist úr sambandsríki í eitt ríki árið 1934, sbr. ibid. bls. 80. 238
D. P. O´Connell: The Law of State Succession, bls. 15-16. Höfundur tekur nefnir ýmis dæmi þessu til
stuðnings sem varða innlimun ríkja á 19. öld og byrjun 20. aldar en sem dæmi má nefna að Bandaríkin og
Bretland litu svo á að tollasamningar við Austurríki féllu niður við innlimun þess í Þýskaland árið 1938, ibid.
bls. 24-25. 239
Deilt var um samninga Frakklands og Bretlands við Hawaii eftir innlimun þess í Bandaríkin árið 1845, sbr.
D. P. O´Connell: The Law of State Succession, bls. 26. 240
D. P. O´Connell: The Law of State Succession, bls. 31.
43
Noregs og Svíþjóðar árið 1905 og sambands Danmerkur og Íslands árið 1944 og einnig við
sjálfstæði Egyptalands árið 1919.241
3.6.2 Landamærabundnir samningar
3.6.2.1 Fyrirkomulag landamæra
Þó að almennt sé viðurkennt að þjóðir hafi sjálfsákvörðunarrétt þá hefur breyting á
ríkisyfirráðum ekki áhrif á fyrirkomulag landamæra (l. uti possidetis).242
Þetta hefur komið
skýrt fram bæði í dómum Alþjóðadómstólsins í Haag og á vegum Badinter nefndarinnar
vegna upplausnar fyrrum Júgóslavíu.243
Reglan þróaðist fyrst hjá nýfrjálsum ríkjum í Suður-
Ameríku og síðar í Afríku um ákvarðanir nýlenduvelda á innbyrðis landamærum. Ríki geta
þannig ekki breytt fyrirliggjandi landamærum þegar þau öðlast sjálfstæði nema með samþykki
allra viðkomandi ríkja.244
Við fyrstu sýn kann að virðast að slíkt fari í bága við
sjálfsákvörðunarrétt þjóða en ríki virðast kjósa að viðhalda slíkum skuldbindingum og telja
nýfrjáls ríki sig almennt bundin við landamærasamninga sem fyrir eru jafnvel þó að þau hafi
aðhyllst kenninguna um hreint borð.245
Þessi meginregla hefur þó einnig almennt gildi í
tengslum við réttaráhrif breytinga á ríkisyfirráðum og felur í sér skuldbindingu til að virða þau
landamæri sem fyrir eru.246
Þessi sjónarmið endurspeglast í ákvæði a-liðar 2. mgr. 62. gr. Vínarsamnings um
þjóðréttarsamninga frá 1969. Þannig er ekki hægt að segja upp eða rifta samningi ríkja um
landamæri jafnvel þó að grundvallarbreyting eigi sér stað á forsendum hans. Ákvæðið var
fyrirmynd 11. og 12. gr. Vínarsamningsins frá 1978 sem mælir fyrir um að breyting á
ríkisyfirráðum hafi hvorki áhrif á landamæri sem ákvörðuð hafa verið með þjóðréttarsamningi
né réttindi og skyldur sem leiða af slíkum samningi. Ákvæðin vísa til óbreytanleika þess
réttarástands sem komið hefur verið á með landamærabundnum samningi. Því er um arftöku
241
D. P. O´Connell: State Succession in Municipal and International Law vol. II, bls. 141. 242
Peter Malanczuk: Akehust´s Modern Introduction to International Law, bls. 162; Ian Brownlie: Principles of
Public International Law, bls. 635. 243
Sjá AD, Frontier Dispute, 22. desember 1986, I.C.J. Reports 1986, bls. 554; AD, Territorial Dipute (Lybian
Arab Jamahiriya/Chad, I.C.J. Reports 1994, bls. 6; Álit Badinternefndarinnar nr. 3 frá 11. janúar 1992, ILM
bls. 1499. 244
Álit Badinter nefndarinnar nr. 2, ILM, bls. 1497. 245
Hér má sem dæmi nefna Kambódíu, Tansaníu, Keníu og Eþíópíu auk þess sem ályktun Afríska
einingarbandalagsins gerir ráð fyrir að landamæri verði virt þrátt fyrir sjálfstæði, sbr. OAU AHG/Res.16 (1).
Sómalía hefur þó staðið fast á því að slíkir samningar erfist ekki. Bretland hefur tekið þá afstöðu að slíkir
samningar haldi gildi sínu bæði varðandi sjálfstæði Sómalíu og Indlands. Þó bendir framkvæmd Bretlands til
þess að það greini á milli ákvæða sem mæla fyrir um landamæri og annarra tengdra ákvæða sem eru af
stjórnmálalegum toga. Hefur ríkið einnig gert greinarmun á slíkum samningsákvæðum og þess sem
framkvæmt hefur verið á grundvelli þeirra. Sjá YILC 1974, vol. II, part I, bls. 199. 246
Dómur AD, Frontier Dispute, 22. desember 1986, I.C.J. Reports 1986, bls. 55, málsgr. 20-26.
44
að þessu réttarástandi að ræða en ekki samningnum sem slíkum247
Vísar hún til sjálfkrafa
arftöku að landamærum samkvæmt þjóðréttarsamningi og réttindum og skyldum sem af
slíkum samningi leiða. Við gerð Vínarsamnings um milliríkjasamninga spratt upp umræða um
samspil þessarar takmörkunar við regluna um sjálfsákvörðunarrétt þjóða.248
Nýleg tilvik þar
sem á slíka samninga hefur reynt lúta að mestu að ágreiningi um landamæri sem komið hefur
verið á fót með slíkum samningum eða um gildi þeirra að öðru leyti. Slík álitaefni eru
undanskilin reglum um afdrif þjóðréttarsamninga við breytingar á ríkisyfirráðum.249
Ríki í öllum heimsálfum hafa við slíkar breytingar almennt viðhaldið landamærum sem
komið hefur verið á fót.250
Ríki sem tóku við yfirráðum fyrrum Sovétríkjanna viðurkenndu
friðhelgi landsvæðis hvors annars í Alma Ata yfirlýsingunni og viðhéldu að mestu leyti innri
skiptingu landsvæðis milli ríkjanna.251
Þá viðurkenndu ríkin mikilvægi þess að samningar við
önnur ríki um skiptingu landsvæðis héldu gildi sínu og gerðir voru nokkrir tvíhliða
landamærasamningar.252
Regla 11. gr. Vínarsamningsins frá 1978 byggir á meginreglu um
stöðugleika hvað varðar fyrirkomulag landamæra og er reglan rótgróin þjóðréttarvenja.253
247
Tarja Långström: „The Dissolution of the Soviet Union.“, bls. 759. Anthony P. Lester: „State Succession and
Localized Treaties“, bls. 175. 248
Ekki var þó talið að reglan takmarki sjálfsákvörðunarrétt þjóða þegar skilyrði hans eru fyrir hendien með
henni væri komið í veg fyrir mikinn óstöðugleika í alþjóðasamskiptum við breytingar á ríkisyfirráðum, sbr.
YILC 1966, vol. II, bls. 259, efnisgr. 11. 249
Sem dæmi má nefna kröfur Kínverja varðandi Búrma, Indland og Pakistan, sbr. YILC 1974, vol. II, part I,bls.
200-201. 250
Nýlendur Bandaríkjanna höfnuðu arftöku þjóðréttarsamninga Breta nema landamærasamninga. Reglan er líka
föst í sessi í Evrópu og voru samningar um landamæri til dæmis virt við aðskilnað Belgíu og Hollands. Einnig
hafa ríki Suður-Ameríku viðhaldið þeim landamærum sem nýlenduveldin afmörkuðu og hefur það verið
staðfest bæði í stjórnarskrám ríkjanna og í þjóðréttarsamningnum. Þá hafa ríki Asíu einnig byggt á þessari
reglu eins og kom fram við afmörkun landamæra Kambódíu sbr. mál AD, Case concerning the Temple of
Preah Vihear (Cambodia v. Thailand), 15. júní 1962, I.C.J. Reports, bls. 6. Þá hafa ríki Afríku almennt
viðhaldið landamærum sem nýlenduveldin teiknuðu upp, sbr. María del Carmen Márquez Carrasco: „Régimes
e frontiéres et autres régimes territoriaux face à la succession d´Etats“, bls. 500-505. Vitnisburður um
skuldbindingargildi slíkra samninga er að finna í yfirfærslusamningur Bretlands og einhliða yfirlýsingum
Tanganyika og Úganda við sjálfstæði (þar var viðurkennt að sumir samningar héldu gildi sínu á grundvelli
þjóðréttarvenju), sbr. YILC 1974, vol. II, part I, bls. 213. 251
Þó ber að nefna viðvarandi landamæradeilu Eistlands og Rússlands sem undantekningu frá þessu sbr. Tarja
Långström: „The Dissolution of the Soviet Union“, bls. 761-762. Landamærasamningur var síðast
undirritaður milli ríkjanna árið 2015 en hefur ekki hlotið fullgildingu. 252
Ibid., bls. 760-761. Landamærasamningur Sovétríkjanna og Kína hélt gildi sínu fyrir Rússland við upplausn
Sovétríkjanna en mætti andstöðu héraðsstjórnvalda í Primotskij héraði sem leiddi til enduskoðunar á
samningnum sbr. Ibid, bls. 762-765. 253
ILA: Draft Final Report 2008, 9. gr. bls. 71. Sjá í þessu sambandi framangreint mál AD, Case concerning the
Temple of Preah Vihear (Cambodia v. Thailand), 15. júní 1962, I.C.J. Reports, bls. 6 þar sem mikilvægi
stöðugleika landamæra var áréttað. Jafnframt má benda á ráðgefandi álit FAG, Frontier betweeen Turkey and
Iraq, 21. nóvember 1925, P.C.I.J., Series B nr. 12, bls. 20.
Við sameiningu Þýskalands var miðað við landamæri Austur-Þýskalands og Póllands frá 1950 og við
sameiningu Jemen var lagt til grundvallar að ríkið myndi erfa landamæri að öðrum ríkjum en deilur sputtu
upp bæði vegna óafmarkaðra landamæra og vegna þess að ekki var samkomulag um réttmæti afsals ýmissa
landsvæða til Sádí Arabíu og Bretlands. Þá erfði Eritrea landamæri sem Ítalía kom á fót og byggði Namibía á
samningi Bretlands og Þýsklands frá 1890 eftir að hafa vísað deilunni til Alþjóðadómstólsins. Við upplausn
Tékkóslóvakíu sem myndaðist í kjölfar seinni heimsstyrjaldar var miðað við það skipulag sem komið var á
45
Þrátt fyrir að þjóðréttarsamingar gildi alla jafna einungis á milli samningsaðila leiðir þetta
sérstaka eðli landamærabundinna þjóðréttarsamninga til þess að reglan hefur gildi erga omnes
gagnvart öðrum ríkjum.254
Þannig fylgja réttindi og skyldur landsvæði og skuldbindingar
gagnvart þriðja aðila haldast óbreyttar.
Vert er að taka fram að þó að landamærabundnir samningar erfist almennt við breytingar á
ríkisyfirráðum þá útilokar það ekki að hægt sé að endurskoða samninginn eða víkja honum til
hliðar á öðrum grundvelli líkt og í tengslum við sjálfsákvörðunarrétt, ógildingu og uppsögn
samnings. Af þessu leiðir að breyting á ríkisyfirráðum leiðir ekki ein og sér ekki til
staðfestingar á landamærum sem eru véfengd né til breytinga á landamærum sem þegar hefur
verið komið á fót.255
Jafnvel þó að samningur sé af einhverjum ástæðum ógildur milli aðila
kann að vera að skuldbindingar samkvæmt honum haldi samt sem áður gildi.256
3.6.2.2 Önnur réttindi tengd landsvæði
Með sambærilegum hætti hafa breytingar á ríkisyfirráðum ekki áhrif á samninga sem fela í sér
afnotarétt eða kvaðir á yfirráðasvæði annars ríkis, sbr. 12. gr. samningsins. Um er að ræða
afleidd réttindi yfir landsvæði sem stafa af þjóðréttarsamningi og haldast þrátt fyrir breytingar
á ríkisyfirráðum. Samningur er því ekki forsenda slíkra skuldbindinga heldur sú staðreynd að
ríki hafa viðurkennt tiltekna samningsbundna reglu sem gildandi þjóðréttarvenju.257
Dómaframkvæmd bendir til þess að ákvæði 12. gr. hafi öðlast gildi þjóðréttarvenju en sumir
fræðimenn hafa viljað gæta varfærni í þeim efnum.258
Framkvæmd Evrópuríkja hefur almennt verið í samræmi við framangreinda reglu. Á
vettvangi þjóðarbandalagsins í máli varðandi Álandseyjar var deilt um hvort viðhalda ætti
hlutleysi Álandseyja samkvæmt samningi Evrópuríkja frá 1921 við aðskilnað Finnlands frá
með friðarsamningunum í kjölfar seinni heimstyrjaldar og var mörkum milli ríkjanna viðhaldið og þau áréttuð
í samningi milli ríkjanna. Óbreytanleiki landamæra var staðfestur í hinum ýmsu samningum í kjölfar
upplausnar Sovétríkjanna. Hins vegar spruttu upp miklar deilur um afmörkun landamæra sem helgast líklega
af ólögmætu hernámi Sovétríkjanna og stjórnmálalegum deilum. Við upplausn Júgóslavíu lagði Badinter
nefndin línurnar um skiptingu landamæra og áréttaði að ríkin mættu ekki breyta landamærum nema með
samkomulagi í samræmi við meginreglur þjóðaréttar, sbr. María del Carmen Márquez Carrasco: „Régimes e
frontiéres et autres régimes territoriaux face à la succession d´Etats“, bls. 549-560. 254
Dómur FAG, The Eritrea – Yemen Arbitration, 9. október 1998, bls. 47, efnisgr. 153, aðgengilegt á:
http://archive.pca-cpa.org/EY%20Phase%20Iba87.PDF?fil_id=458 (skoðað 3. maí 2016). 255
YILC 1974, vol. II, part I,bls. 201. 256
Sjá dóm AD, Territorial Dipute (Lybian Srab Jamahiriya/Chad, 3. febrúar 1994, I.C.J. Reports 1994, bls. 6,
sbr. YILC 1974, vol. II part I, bls. 198. 257
YILC 1966, vol. II, bls. 131. 258
AD, Frontier Dispute, 22. desember 1986, I.C.J. Reports 1986, bls. 554; Dómur AD, Gabčikovo-Nagymaros
Project (Hungary/Slovakia), 25. september 1997, I.C.J. Reports 1997, bls. 7; Ian Brownlie: Principles of
Public International Law, bls. 634; Maria del Carmen Márquez Carrasco: „Régimes de frontières et autres
régimes territoriaux face à la succession d´Etats“, bls. 577.
46
Rússlandi.259
Niðurstaðan varð sú að með samningnum hafi komist á skuldbinding sem þriðju
ríki væru einnig bundin af. 260
Einnig má nefna mál Fasta Alþjóðlega gerðardómsins (FAG) í
málum varðandi deilur Frakklands og Sviss um landsvæði Sardiníu við yfirfærslu þess til
Frakklands. Því var slegið föstu að svæðisbundnar samningsskuldbindingar fylgdu með
landsvæðinu.261
Í þessu sambandi má einnig nefna afstöðu Bretlands um afleiðingar
aðskilnaðar Finnlands frá Rússlandi þar sem Bretland tók skýrlega fram að nýtt ríki byrjar
með hreint borð fyrir utan svæðisbundnar skuldbindingar.262
Hins vegar hefur þessi regla ekki
fest rætur sínar á sama hátt í tilvikum nýfrjálsra ríkja og þá sérstaklega varðandi réttindi
samkvæmt samningum um siglingarrétt og hagnýtingu vatnsréttinda en samningar um árnar
Niger og Níl hafa t.d. valdið sérstökum ágreiningi milli ríkja.263
Þá er rétt að nefna að ríki eru
bundin af þjóðréttarvenjum sem lúta að réttindum tengdum landsvæði þó svo að breyting
verði á ríkisyfirráðum, sbr. deilur um umferðarrétt á milli Indlands og Portúgal eftir að
Indland öðlaðist sjálfstæði frá Bretlandi.264
Tvíhliða þjóðréttarsamningar sem hafa
svæðisbundin einkenni kunna að vera þess eðlis að þeir veiti ríkisborgurum annars ríkis
réttindi, til dæmis eignarhald á landsvæði. Alþjóðalaganefndin hefur þó talið að ekki séu
nægar vísbendingar um að þessir samningar falli í flokk landfræðilegra samninga skv. 12.
gr.265
3.6.3 Mannréttindasamningar
Vínarsamningur frá 1978 mælir fyrir um áframhald þjóðréttarsamninga við breytingar á
ríkisyfirráðum en fjallar ekki sérstaklega um mannréttindasamninga. Þó að samningurinn
endurspegli ekki tvímælalausn venjurétt í þessum efnum hefur ákvæðið haft áhrif varðandi
afdrif mannréttindasamninga við slíkar breytingar.266
Slíkir fjölþjóða réttarskapandi
samningar endurspegla að jafnaði gildandi þjóðréttarvenju og er arftökuríki almennt bundið af
reglum slíkra samninga.267
Röksemdir fyrir sjálfkrafa áframhaldandi gildi
259
The Aaland Islands, League of Nations, Official Journal, október 1920 bls. 3-19. 260
Tarja Långström: „The Dissolution of the Soviet Union“, bls. 766-768. 261
Dómur FAD í máli Case of the Free Zones of Upper Savoy and The District of Gex, 6. desember 1930, PCIJ,
Series A, nr. 24. 262
YILC1974,vol. II, bls. 133. 263
Maria del Carmen Márquez Carrasco: „Régimes de frontières et autres régimes territoriaux face à la
succession d´Etats“, bls. 525-527. Bent hefur verið á að Suður-Súdan kunni að vera bundið við
þjóðréttarsamninga nágrannaríkja um hagnýtingu vatnsauðlinda Níl vegna þess réttarástands sem hann hefur
skapað, sbr. Mohamed S. Helal: „Inheriting International Rivers: State Succession to Territorial Obligations,
South Sudan, And the 1959 Nile waters agreement, Emory International Law Review“, [Vol. 27 bls 909-984). 264
AD, Case concerning Right of Passage over Indian Territory, 12. apríl 1060, I.C.J. Reports 1960, bls. 6. 265
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 204. 266
Isabelle Poupart: „Succession aux traites et droits de l´homme: vers la reconnaissance d´une protection
ininterrompue des individus“ [hér eftir „Succession aux traites et droits de l´homme“], bls. 472-473. 267
Ian Brownlie: Principles of Public International Law, bls. 634.
47
mannréttindasamninga við breytingar á fullveldisyfirráðum ríkis eru að þeir mæla fyrir um
grundvallarréttindi einstaklinga og vernda sameiginlega hagsmuni allra ríkja.268
Þá hafa sumir
bent á að mannréttindi einstaklinga eigi ekki að njóta minni verndar en fjárhagsleg réttindi
einkaaðila sem almennt haldast óbreytt við breytingar á ríkisyfirráðum.269
Að auki reynir
sérstaklega á slíka vernd við breytingar á yfirráðum ríkja og mannréttindabrot hafa oft verið
framin í tengslum við slíkar breytingar.270
Þó að þessi réttindi séu ekki að öllu leyti sama eðlis
má færa rök fyrir því að þau eigi ekki að skerðast eingöngu vegna þess að fullveldisyfirráð
breytast þar sem mannréttindasamninga eru fyrir einstaklinga en ekki ríki.271
Þar sem þessar
efnisreglur mannréttindasamninga njóta stöðu þjóðréttarvenju hefur niðurstaða um afdrif
slíkra samninga fyrst og fremst þýðingu hvað varðar formreglur þeirra um tilkynningarskyldu,
úrlausn ágreiningsmála og ábyrgð við brotum.272
Framkvæmd ríkja fyrir heimstyrjöldina fyrri hefur litla þýðingu vegna skorts á slíkum
samningum frá þeim tímum. Við breytingar á ríkisyfirráðum í Evrópu í kringum 1990 tóku
arftökuríki almennt afstöðu með áframhaldandi gildi slíkra samninga hvort sem ríki var
áframhald eldra ríkis, arftaki þess eða ekki.273
Við sameiningu Þýskalands voru bæði ríkin
aðilar að flestum mannréttindasamningum skráðum hjá SÞ. Hið sameinaða ríki sótti
sérstaklega um aðild í þeim tilvikum þegar svo var ekki.274
Eins og áður hefur komið fram
erfðu Tékkland og Slóvakía aðild að fjöldþjóðasamningum fyrrum Tékkóslóvakíu. Ríki
fyrrum Júgóslavíu tilkynntu SÞ um arftöku að þjóðréttarsamningum ríkisins þar með talið
mannréttindasamningum.275
Jafnframt var við yfirfærslu Hong Kong árið 1997 frá Bretlandi
til Kína gert ráð fyrir áframhaldandi gildi Samnings SÞ um borgaraleg og stjórnmálaleg
réttindi frá 1966 fyrir Hong Kong.276
Framkvæmd nýfrjálsra ríkja ber með sér að þau hafi
orðið aðilar að slíkum samningum en þó ekki sjálfkrafa.277
Hins vegar er framkvæmd
arftökuríkja Sovétríkjanna ekki samræmd og bendir til þess að þau hafi ekki sjálfkrafa tekið
268
Isabelle Poupart: „Succession aux traites et droits de l´homme.“ bls. 470-471. 269
Rein Mullersson: International Law, Rights and Politics – Developments in Eastern Europe and the CIS, bls.
155-156. 270
Menno T. Kamminga: „State Succession in Respect of Human Rights Treaties“, bls. 470. 271
Rein Mullersson: „The Continuity and Succession of States, by reference to the Former USSR and
Yugoslavia“, bls. 491. International and Comparative Law Quarterly , vol 42, July 1993, bls. 473-493. 272
Menno T. Kamminga: „State Succession in Respect of Human Rights Treaties“, bls. 470. 273
Isabelle Poupart: „Succession aux traites et droits de l´homme“,bls. 476-489. 274
Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on State Succession: An Approach to the Most
Recent Cases“, [hér eftir „Rights of Private Persons on State Succession“ ] bls. 672. 275
Ibid., bls. 674-675. 276
Johannes Chan: „State Succession to Human Rights Treaties: „Hong Kong and the International Covenant on
Civil and Political Rights“, bls. 928. Kína undirritaði samninginn ekki fyrr en 1998 og hefur ekki fullgilt
hann, sjá: https://treaties.un.org/ (skoðað 3. maí 2016). 277
Rein Mullersson: International Law, Rights and Politics – Developments in Eastern Europe and the CIS, bls.
155.
48
við aðild að slíkum samningum.278
Sú staðreynd að nýfrjáls ríki eru ekki bundin slíkum
samningnum útilokar ekki að að þau séu þó bundin af þeim þjóðréttarvenjum sem þeir hafa að
geyma.279
Endurspeglast það í ákvæði 5. gr. Vínarsamnings frá 1978 sem fjallar um
lágmarksvernd einstaklinga. Alþjóðasamfélagið hefur beitt ný ríki þrýstingi til að taka við
aðild að slíkum samningum og hefur slík aðild oft verið skilyrði viðurkenningar annarra
ríkja.280
Þá ber að nefna að aðild að Mannréttindasáttmála Evrópu er skilyrði þess að ríki fái
aðild að Evrópuráðinu og gerðust ríki fyrrum Tékkóslóvakíu í raun aðilar afturvirkt að
samningnum.281
Einnig hafa stofnanir SÞ lagt sjálfkrafa áframhald mannréttindasamninga til
grundvallar við breytingar á fullveldisyfirráðum.282
Jafnframt hefur Mannréttindanefnd SÞ
áréttað mikilvægi slíkra réttinda og að einstaklingar missi ekki slík réttindi við breytingar á
ríkisyfirráðum.283
Einnig má nefna að Alþjóðlegi Rauði Krossinn hefur almennt talið að ný
ríki séu sjálfkrafa bundin af samningum forvera sinna þar til yfirlýsing er gefin um annað.284
Þá hafa bæði AD og Mannréttindadómstóll Evrópu (MDE) hafa staðfest slík sjónarmið. Í máli
AD í hópmorðsmálinu lagði dómstóllinn til grundvallar að Serbía væri sjálfkrafa bundið að
Samningi gegn hópmorðum frá 1948 á grundvelli aðildar fyrrum Júgóslavíu.285
Í máli Bijelic
gegn Svartfjallalandi og Serbíu fyrir MDE áréttaði dómstóllinn sömuleiðis mikilvægi þess að
slík réttindi haldist óbreytt við slíkar aðstæður.286
Dómurinn vísaði til álits
Mannréttindanefndar SÞ og áréttaði sjálfkrafa arftöku MDE vegna stöðu hans sem
278
Menno T. Kamminga: „State Succession in Respect of Human Rights Treaties“, bls. 483-484. Rússland hélt
aðild sinni sem áframhald fyrrum Sovétríkjanna, Úkraína og Hvíta Rússland héldu einnig aðild sinni vegna
sérstakrar stöðu ríkjanna og Eystrasaltsríkin endurheimtu sjálfstæði sitt og sóttu því sérstaklega um aðild eftir
sjálfstæði, sbr. Maria Isabel Torres Cazorla:“Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 673-674. 279
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 212, efnisgr. 8. 280
Rein Mullersson: International Law, Rights and Politics – Developments in Eastern Europe and the CIS, bls.
156-157. Vísar þessu til stuðnings í Viðurkenningu Evrópurátðsins um viðurkenningu nýrra ríkja í Austur-
Evrópu og Sovétríkjunum (EC Guidelines on the recognition of new states in Eastern Europe and the Soviet
Union), bls. 72, 4 EJIL 72 1993. Í leiðbeiningunum var mikilvægi áframhalds ákveðinna samninga áréttað. 281
Isabelle Poupart: „Succession aux traites et droits de l´homme“, bls. 485-487. 282
Sjá ályktanir Mannréttindaráðs SÞ nr. 1993/25 frá 25. mars 1993, nr. 1994/16 frá 25. febrúar 1994 og nr.
1994/16 frá 25. febrúar 1994; Isabelle Poupart: „Succession aux traites et droits de l´homme.“, bls. 475-476. 283
Mannréttindanefnd SÞ: General Comment 26 (26/1997). 284
YILC 1968, vol. II, skjal nr. A/CN.4/200 and Add. 1 and 2, bls. 53-54, efnisgr. 231. 285
Dómur AD, Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide
(Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro), 26. febrúar 2007, ICJ Reports 2007, bls. 43. Sjá einnig
sératkvæði dómara í máli AD um afdrif sama samnings við upplausn fyrrum Júgóslavíu árið 1996 sbr. AD,
Case Concerning Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide
(Bosnia-Herzegovina v. Yugoslavia, I.C.J Reports, 1996 bls. 595, bls. 645. Dómstóllinn kom sér hjá því að
svara álitamáli um aftöku að samningnum og lagði til grundvallar að ríkin væru bundin að samningnum á
grundvelli yfirlýsingar um aðild að honum. 286
MDE, Bijelic gegn Svartfjallalandi og Serbíu, 28. apríl 2009 (11890/05).
49
mannréttindasamnings og sérstöðu hans að þjóðarétti. Er þetta mikilvæg vísbending um að
slíkir samningar hafi ákveðna sérstöðu í þessu samhengi.287
Þrátt fyrir að sterk rök standi að baki áframhaldandi gildi mannréttindasamninga við
breytingar á ríkisyfirráðum hefur verið bent á að ekki sé í gildi almenn regla að þjóðarétti um
sjálfkrafa arftöku slíkra samninga:
„The pressure exercised by the world community and human rights treaty bodies towards the
continuity of human rights obligations cannot be without consequences. It is not difficult to
accept the position that people who have been protected by a human rights treaty prior to a
succession of States should be entitled to such a protection irrespective of the change.
However, de lege lata, not even human rights treaties evolve to successor States as a matter of
law“ 288
Þó að framsetning slíkrar almennrar reglu kunni að vera erfiðleikum bundin er ljóst að
þróunin er í átt að sjálfkrafa gildi slíkra samninga og rök standa til þess að ný ríki erfi slíka
samninga skilyrðislaust við inngöngu í alþjóðasamfélagið.289
Það sjónarmið hefur komið fram
að komi til breytinga á reglum Vínarsamnings frá 1978 beri að fjalla sérstaklega um
mannréttindasamninga og að regla um áhrif breytinga á fullveldisyfirráðum eigi að
endurspegla sérstakt eðli þeirra.290
3.7 Ályktanir
Samkvæmt framansögðu mælir Vínarsamningurinn frá 1978 fyrir um að meginreglan um
„hreint borð“ gildi um nýfrjáls ríki sem geta þó gerst aðilar að fjölþjóðasamningum á
grundvelli yfirlýsingar ef það fer ekki gegn um markmiði og tilgangi samnings eða breytir
forsendum hans í grundvallaratriðum. Í öðrum tilvikum er meginreglan áframhaldandi gildi
fjölþjóðasamninga við breytingu á ríkisyfirráðum með ákveðnum undantekningum þó. Reglan
er þó frávíkjanleg og gildir heldur ekki ef beiting samnings fer gegn markmiði hans og
tilgangi eða breytir forsendum hans í grundvallaratriðum.291
Ríkjum er annt um að viðhalda
stöðugleika í milliríkjasamskiptum sem leiðir oft til viðleitni til að halda gildandi
287
Benjamin E Brockman-Hawe: „European Eourt of Human Rights, Bijelic v Montenegro and Serbia
(application no 19890/05) judgment of 11 June 2009“, bls. 853-854. 288
Tarja Långström: „The Dissolution of the Soviet Union“, bls. 775. Sambærileg sjónarmið hafa komið fram
hjá öðrum fræðimönnum, sbr. Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 713; Akbar Rasulov: „Revisiting
State Succession to Humanitarian Treaties: Is There a Case for Automaticity?“, bls. 167. 289
Þessu til stuðnings má benda á O. Schachter: „State Succession: „The Once and Future Law“, bls. 259; Pétur
Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttar“, bls. 402; Rebecca M. M.
Wallace og Olga Martin-Ortega: International Law, bls. 291. 290
Menno T. Kamminga: „State Succession in Respect of Human Rights Treaties“, bls. 484. 291
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 7.
50
samningssamböndum þrátt fyrir breytingar á ríkisyfirráðum.292
Hins vegar hefur reynst erfitt
að ákvarða hvaða venjuhelgaðar reglur gilda á þessu sviði þrátt fyrir að framkvæmd ríkja eftir
kalda stríðið hafi að einhverju leyti blásið lífi í ákvæði Vínarsamningsins frá 1978. Helsta
ástæða þess er að breytingar eiga sér stað undir mismunandi kringumstæðum og mikilla
stjórnmálalegra áhrifa gætir. Hagsmunir ríkja eru ólíkir og framkvæmd ríkja fer að mestu leyti
eftir því hvaða samkomulagi ríki komast að sín á milli.293
Hins vegar hafa skráðar reglur
auðveldað afmörkun á lagalegum afleiðingum þeirra breytinga sem áttu sér stað í kjölfar
kalda stríðsins. Rússland hélt áfram þjóðréttaraðild Sovétríkjanna og hin ríkin voru arftakar
fyrir utan Eystrasaltslöndin. Þau ríki sem mynduðust við upplausn Júgóslavíu og
Tékkóslóvakíu töldust arftakar forvera sinna. En þrátt fyrir að áframhald
samningskuldbininga sé meginreglan við breytingar á ríkisyfirráðum eru ríki almennt ekki
tilbúin til að gefa eftir fullveldi á grundvelli meginreglu um sjálfkrafa arftöku
samningsskuldbindinga í öllum tilvikum.294
Því er hin almenna regla sú í reynd að ríki semja um afdrif þjóðréttarsamninga á
grundvelli reglunnar um áframhaldandi gildi þjóðréttarsamninga með þeim undantekningum
sem gilda. Ef að ríki eru ósammála í slíkum tilvikum ber að taka mið af meginreglunni.295
Niðurstaða um það hvort að samningar halda gildi sínu ræðst þannig af hagsmunamati hverju
sinni bæði hvað varðar tegund breytinga á ríkisyfirráðum og tegund samninga sem um
ræðir.296
Framkvæmd ríkja varðandi tvíhliða samninga endurspeglar þá tilhneigingu ríkja að
ógilda samning á grundvelli reglunnar um brostnar forsendur eða halda þeim áfram með
ákveðnum fyrirvörum. Í öllu falli kjósa ríki alemnnt að semja um afdrif slíkra samninga.297
Hins vegar er hægt að setja fram nokkrar almennar reglur sem eru taldar gilda á grundvelli
venju hvort sem um er að ræða marghliða- eða tvíhliða samninga. Fyrst ber að nefna að ný
ríki eru ekki sjálfkrafa bundin af milliríkjasamningi ef efni samningsins tengist náið sambandi
hins eldra ríkis við aðra samningsaðila. Sem dæmi má nefna milliríkjasamninga
stjórnmálalegs eðlis svo sem bandalagssamninga eða varnarmálasamninga. Þannig falla þeir
samningar niður sem eru nátengdir því landsvæði sem sætir breytingum líkt og
stjórnmálalegir samningar. Hins vegar halda landamærabundnir samningar almennt gildi sínu
við breytingar á fullveldisyfirráðum. Sjálfkrafa arftaka á sér almennt ekki stað varðandi
292
Yolanda Gamarra: „Current Questions relating to Multilateral Treaties“, bls. 434-435. 293
Anthony Aust: Modern Treaty Law and Practice, bls. 306-307. 294
D. P. O´Connell: State Succession, vol. II, bls. 24. 295
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 27. 296
D. P. O´Connell: State Succession, vol. II, bls. 24. 297
Martti Koskenniemi: „Report of the Director of Studies of the English-speaking Section of the center“, State
Succession: Codification tested against the facts, bls. 87.
51
fjölþjóða réttarskapandi samninga en þróun í átt að viðurkenningu á sjálfkrafa gildi
mannréttindasamninga eldra ríkis þegar það sætir breytingum á ríkisyfirráðum og að ríki geti
ekki skert fyrirliggjandi mannréttindi fólks með tilfæringum á ríkisyfirráðum.
4 Aðild að alþjóðastofnunum
4.1 Almennt
Við skrásetningu reglna á sviði breytinga á ríkisyfirráðum var ekki tekið á álitamálum
tengdum aðild að alþjóðastofnunum.298
Aðild að alþjóðastofnunum tengist þjóðréttaraðild
ríkis fremur en landsvæði þess og arftaka slíkrar aðildar ræðst af því hvort nýtt ríki teljist nýtt
eða áframhald hins eldra ríkis.299
Niðurstöður um aðild ráðast almennt af reglum hverrar
stofnunar fyrir sig.300
Þetta álitamál var undanskilið skráningu reglna á þessu sviði en ákvæði
Vínarsamnings frá 1978 eiga þó almennt við um samninga á vettvangi alþjóðastofnana, sbr. 4.
gr. samningsins þó að reglur hans taki ekki til sérreglna alþjóðastofnana þar með talið reglna
um aðildar að þeim, sbr. a-lið 4. gr.301
Nýleg framkvæmd staðfestir þessa reglu.302
Ef
áskilnaður er gerður um formlegt aðildarferli verður ekki leyst úr álitamálum um aðild á
grundvelli stofnsamnings.303
Ný ríki eru þannig skuldbundin til að sækja um aðild og er slíkt
ferli almennt einfalt í framkvæmd.304
Hins vegar hafa alþjóðastofnanir forræði á því að
ákveða hvort arftaka að aðild á sér stað eða ekki.305
Reglur stofnana um aðild nýrra ríkja
ráðast almennt af tegund aðildar og tengslum þjóðréttaraðildar við markmið og tilgang
stofnunnar.306
Þá kann arftaka aðildar að eiga sér stað ef fjölþjóðasamningur mælir
298
Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity and Membership in the United Nations“, bls. 187. 299
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 713. 300
Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations“, bls. 331; D .P. O´Connell: State
Succession, vol. II, bls. 183. 301
Hér undir falla bæði skráðar og óskráðar reglur stofnunarinnar sbr. YILC 1974, vol. II, part II, bls. 180
efnisgrein 13. 302
Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity and Membership in the United Nations“,bls. 19. 303
Ibid., bls. 189. 304
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 7. 305
Sem dæmi má nefna framkvæmd Alþjóðabankans, Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og Alþjóða-
hugverkastofnunarinnar, sbr. Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity and Membership in the
United Nations“, bls. 322. 306
Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 19-30, 309-312.
Tengsl virðast vera á milli arftöku aðildar og hvort að stofnun starfar á tæknilegu sviði sem hefur hag í sem
flestum aðildarríkjum til að uppfylla markmið sitt eða hvort meginmarkmið hennar byggi á stjórnmálalegum
hagsmunum ríkja. Þannig teljast SÞ til lokaðrar stofnunar og aðrar stofnanir eins og Alþjóðapóstsambandið til
opinna stofnanna. Sambandsríki Serbíu og Svartfjallalands hélt þannig sjálfkrafa aðild fyrrum Júgóslavíu að
því fyrrnefnda þó að almennt hafi ekki verið viðurkennt að ríkið teldist áframhald fyrrum Júgóslavíu sjá.
Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity and Membership in the United Nations“, bls. 325.
Hinn persónulegi þáttur aðildar lýtur aðallega að kostningarétti og þáttöku ríkis innan stofnunarinnar. Hins
vegar geta ríkið ekki komist hjá fjárhagslegum skuldbindingum sínum á þessum grundvelli, sbr. Konrad G.
Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 149.
52
sérstaklega fyrir um slíkt eða í þeim tilvikum þegar ekki er áskilnaður um formlegt
aðildarferli.307
Framkvæmd alþjóðastofnana varðandi aðild í kjölfar breytinga á ríkisyfirráðum er ekki
einsleit. Ríki kunna að halda aðild sinni áfram, ríki geta erft aðild, eða tekið við henni fyrir
staðgöngu, auk þess sem þau geta sótt sérstaklega um aðild að nýju. Þó að niðurstaðan sé
yfirleitt sú sama eru réttaráhrif mismunandi hvað varðar það tímamark sem miða skal við og
telst aðild vegna staðgöngu frá fyrsta tímamarki aðildar en réttaráhrif arftöku frá dagsetningu
breytinga.308
Við skoðun á framkvæmd verður umfjölllun hér skipt í tvo flokka, annars vegar
um tilfelli þegar ríki telst halda aðild áfram þrátt fyrir breytingar og hins vegar um stöðu nýrra
ríkja sem myndast við slíkar breytingar.
4.2 Framkvæmd alþjóðastofnana
4.2.1 Um áhrif á aðild ríkis sem er áfram til þrátt fyrir breytingar á ríkisyfirráðum
Meginreglan er þá sú að ríki halda aðild sinni að alþjóðastofunum þó að breytingar verði á
ríkisyfirráðum landsvæðis þess ef þjóðréttaraðild ríkisins helst engu að síður óbreytt. Þetta
endurspeglast í leiðbeiningum SÞ um áhrif klofnunar ríkja á aðild að alþjóðastofnunum.309
Þannig missir aðildarríki ekki aðild sína að þeim eingöngu vegna breytinga á landamærum og
breytingar á ríkisyfirráðum hafa ekki áhrif á slíka aðild ríkis nema sýnt sé fram á með
óyggjandi hætti að hlutaðeigandi ríki sé ekki lengur til.310
Þessi regla helgast af sjónarmiðum
um að aðild ríkja að alþjóðastofnunum sé nátengd þjóðréttaraðild þeirra. Mat alþjóðastofnana
á áframhaldandi þjóðréttaraðild er óháð einkennum ríkis og fullveldi þess.311
Auk þess getur
ríki haldið slíkri aðild óháð því hvernig landfræðilegar breytingar eiga sér stað.312
Framkvæmd gefur til kynna að skilgreining alþjóðastofnana á hugtakinu ríki er ekki endilega
sambærilegt þeim skilningi sem almennt er lagður í það að þjóðarétti.313
Þó að mat á því hvort
307
Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity and Membership in the United Nations“, bls. 190.
Sjá einnig Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations“, bls. 331-332. Við
slíkar aðstæður öðlast ríki aðild frá þeim degi sem það varð til eða frá dagsetningu yfirlýsingar um arftöku eða
í sumum tilvikum þegar skilyrði sem stofnun setur fyrir aðild eru uppfyllt sbr. Ibid. bls. 324. Sem dæmi má
nefna Alþjóðasamband og Parísarsáttmála um vernd hugverkaréttinda frá 1883 sbr. YILC 1968, vol. II, bls.
71-72 efnisgr. 310-314. 308
Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity and Membership in the United Nations“, bls. 324. 309
United Nations: Succession of States and Governments, The succession of States in relation to Membershiop
in the United Nations: Memorandum prepared by the Secretariat, UN-Doc. A/CN.4/149 and Add. 1,
endurprentað í YILC 1962, vol. II, bls. 101.[hér eftir Secretariat memorandum]. 310
Í raun endurspeglar ríkjaframkvæmd þá tilhneigingu ríkja að viðhalda áframhaldandi þjóðréttaraðild ríkis þar
til sannanlega er sýnt fram á annað, sbr. Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity and
Membership in the United Nations“, bls. 325-326. 311
Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 285-286. 312
Ibid., bls. 287. 313
Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity and Membership in the United Nations“, bls. 353.
53
ríki teljist óbreytt í kjölfar breytinga á ríkisyfirráðum fari að mestu leyti eftir afstöðu
alþjóðasamfélagsins, þá sérstaklega SÞ, er ekki sjálfsagt að þjóðréttarleg staða ríkja sé sú
sama hjá öllum alþjóðastofnunum, sbr. aðild Kósóvó að Alþjóðagjaldeyrissjóðnum og
Alþjóðabankanum en þessar tvær stofnanir hafa viðurkennt aðild þess þó að ríkið sé ekki
a.m.k. enn ekki aðildarríki SÞ.314
Við slíkt mat skiptir máli hvort samkomulag sé um stöðu
hlutaðeigandi ríkis eða hvort deilt sé um afdrif þess við slíkar breytingar á vettvangi
viðkomandi stofnunar. 315
Við uppskiptingu gamla Indlands í Indland og Pakistan árið 1947 hélt hið sjálfstæða
Indland áfram þjóðréttaraðild þess og aðild að alþjóðastofnunum, þar á meðal SÞ.316
Sambærileg staða var uppi þegar Filippseyjar fengu sjálfstæði árið en ríkið hélt sjáfkrafa aðild
sinni að þjóðréttarsamningum og alþjóðastofnunum, þrátt fyrir að í raun hafi átt sér stað
breyting á ríkisyfirráðum.317
Litið var á þessar breytingar sem stjórnarfarsbreytingar en ekki
breytingu á ríkisyfirráðum.318
Rússland hélt aðild fyrrum Sovétríkjanna að alþjóðastofnunum
eftir upplausn þess síðarnefnda og þar með talið upprunalegri aðild að SÞ og í öryggisráði
SÞ.319
Breytingar á ríkisyfirráðum Hvíta-Rússlands og Úkraínu fólust einungis í breytingu á
stöðu ríkjanna og hafði hvorki áhrif á þjóðréttaraðild þeirra né aðild að alþjóðastofnunum.320
Þýskaland hélt einnig aðild sinni að alþjóðastofnunum við innlimun ríkja Austur-Þýskalands
sem missti að sama skapa þjóðréttaraðild sína. Þessi afstaða var staðfest af hálfu
alþjóðastofnana þó að deilt hafi verið um afdrif fjárskuldbindinga Austur-Þýskalands.321
314
Kóvóvó gaf út einhliða yfirlýsingu um sjálfstæði og hefur ekki verið viðurkennt sem ríki af öllum ríkjum
heims auk þess sem staða þess er óljós innan Sameinuðu Þjóðanna. Um aðild Kósóvó að
Alþjóðagjaldeyrissjóðnum og Alþjóðabankanum sjá fréttatilkynningu: International Monetary Fund, Kosovo
Becomes the International Monetary Fund’s 186th Member, Press Release No. 09/240 (29. júní 2009),
http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2009/pr09240.htm (skoðað 17. nóvember 2015.; World Bank, Kosovo
Joins World Bank Group Institutions, Press Release No. 2009/448/ECA (29. júní, 2009),
http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/NEWS/0,,contentMDK:22230081~menuPK:34463~pagePK
:34370~piPK:34424~theSitePK:4607,00.html (skoðað 17. nóvember 2015) 315
Þannig þurfti Rússland til dæmis að sækja sérstaklega um aðild að Endurreisnar- og þróunarbanka Evópu eftir
upplausn fyrrum Sovétríkjanna sjá. Andrea Gioia: „State Succession and International Financial
Organizations“, bls. 376. 316
Breska Indland öðlaðist jafnt og þétt sjálfstæða þjóðréttaraðild í kjölfar seinni heimsstyrjaldarinnar þrátt fyrir
að vera undir stjórn Bretlands. Ríkið var meðal annars upprunalegur samningsaðili SÞ og hinum ýmsu
alþjóðastofnunum auk þess sem það undirritaði fjölda þjóðréttarsamninga, sbr. Konrad G. Buhler: State
succession and membership in international organizations, bls. 42-50. 317
Ibid., bls. 40-42. 318
Ibid., bls. 40-50, 93-94,. Secretariat memorandum bls. 101 efnisgrein 3. 319
Multilateral Treaties Deposited 2009, bls XLVIII; Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity
and Membership in the United Nations“, bls. 267. 320
Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 166-176. 321
Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity and Membership in the United Nations“, bls. 248.
Undantekningu er þó að finna hvað varðar staðgöngu sameinaðs Þýskalands varðandi aðild að Intersputnik,
sbr. Ibid. bls. 249.
54
Eþíópía hélt aðild sinni að SÞ við aðskilnað Eritreu árið 1993.322
Serbía hélt aðild
Sambandsríkisins Serbíu-og Svartfjallalands að SÞ og Evrópuráðinu þegar ríkið klofnaði árið
2002.323
Í sumum tilvikum hafa ríki endurheimt aðild sína eftir að hafa misst hana
tímabundið. Við upplausn Sameinaða arabíska lýðveldisins endurheimti Sýrland aðild sína að
SÞ og öðrum alþjóðastofnunum frá því fyrir sameiningu án þess að þurfa að ganga í gegnum
formlegt aðildarferli.324
Hins vegar var ekki talið að Eystrasaltslöndin hafi haldið aðild að
alþjóðastofnunum frá því fyrir hernám fyrrum Sovétríkjanna vegna þess langa tíma sem leið
þar til ríkin fengu sjálfstæði á ný. Í síðarnefnda tilvikinu þurftu ríkin að sækja um aðild að
nýju i samræmi við reglur hverrar stofnunnar fyrir sig.325
4.2.2 Um aðild nýrra ríkja sem myndast við breytingar á ríkisyfirráðum
Landfræðilegar breytingar hafa almennt ekki áhrif á aðild að alþjóðastofnunum og er það í
samræmi við meginreglu 15. gr. Vínarsamnings frá 1978, sbr. 29. gr. Vínarsamnings frá 1969
um svæðisbundna beitingu alþjóðasamninga. Samspil þessara meginreglna við 4. gr.
Vínarsamnings frá 1978 felur í sér að ríki getur ekki öðlast aðild að alþjóðastofnun á
grundvelli þess að það öðlast ríkisyfirráð yfir hluta landsvæðis aðildarríkis.326
Feli slíkar
breytingar í sér nýmyndun ríkis hafa þær ekki áhrif á aðild eldra ríkis og veita hinu nýja ríki
ekki rétt til arftöku skv. 36. gr. og 17. gr., sbr. 4. gr. Vínarsamnings frá 1978. 327
Leiðbeiningar SÞ eru í samræmi við þessi sjónarmið og verða ný ríki að sækja um aðild í
samræmi við ákvæði Sáttmála SÞ jafnvel þó að ríki myndist út frá landsvæði aðildarríkis
SÞ.328
Niðurstaðan er sú að hið eldra ríki heldur aðild sinni en ný ríki geta því einungis öðlast
aðild með því að sækja formlega um hana en ekki með arftöku.329
Í leiðbeiningum SÞ er ekki
gerður greinarmunur á því hvort hið eldra ríki heldur tilvist sinni áfram eða ekki.330
Sameining ríkja við myndun Sameinaða arabíska lýðveldisins og við myndun Tansaníu
fólst í samruna tveggja fullvalda ríkja í eitt. Við myndun Sameinaða arabíska lýðveldisins
322
Listi SÞ yfir aðildarríki: http://www.un.org/en/member-states/ (skoðað 31.mars 2016) 323
Multilateral treaties deposited 2009, bls. XLVII; Evrópuráðið: Committee of Ministers: State Union of Serbia
and Montenegro, 967th meeting, 14. júní 2006,
https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=09000016805d804b (skoðað 31. mars 2016) . 324
Secretariat Memorandum, bls. 104, efnisgr. 22 og bls. 105, efnisgr. 23; Konrad G. Buhler: State succession
and membership in international organizations, bls. 57-61. 325
Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 113-114,178, 287-
288. 326
Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations“, bls. 377. 327
Ibid, bls. 377. 328
UN Yearbook 1947-1948, part 1, section 2, bls 40. Aðgengilegt hér,
http://www.unmultimedia.org/searchers/yearbook/page.jsp?bookpage=40&volume=1947-48 (skoðað 5.5.16) 329
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 178. 330
Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 96.
55
virðist lagt til grundvallar að ríkið hafi haldið þjóðréttaraðild Sýrlands og Egyptalands
áfram.331
Hið sameinað ríki tók því sjálfkrafa við aðild að öllum þeim stofnunum innan SÞ
sem Sýrland eða Egyptaland höfðu áður haft aðild að.332
Jafnframt öðlaðist Tansanía
sjálfkrafa aðild að SÞ án formlegs aðildarferlis sem staðgengill þess ríkis sem fyrst fékk aðild
að SÞ.333
Hið sama átti við um aðrar alþjóðastofnanir.334
Í þessu fólst ekki arftaka heldur tók
hið sameinaða ríki við aðild þess ríkis sem fyrst gerðist aðili að hlutaðeigandi stofnun.335
Hið
sameinaða ríki Víetnam hélt áfram aðild að hinum ýmsu alþjóðastofnunum en hafnaði
almennt arftöku að þjóðréttarsamningum ríkjanna.336
Hvað varðar álitamál um aðild að
alþjóðastofnunum þá er hægt að slá því föstu að framkvæmdin var í samræmi við
áframhaldandi aðild beggja ríkja frá þeim degi sem annað hvort ríkið gerðist fyrst aðili að
hlutaðeigandi stofnun.337
Suður- og Norður Jemen lýstu yfir staðgöngu aðildar hins sameinaða
Jemen með SÞ bréfi til aðalritara SÞ 19. maí 1990 en miðað var við það tímamark þegar
Norður-Jemen gerðist aðili að SÞ árið 1967.338
Jemen fékk aðild að alþjóðastofnunum annað
hvort á grundvelli staðgöngu aðildar annar hvors ríkisins eða áframhaldandi aðildar beggja
ríkja frá tímamarki upprunalegrar aðildar þess ríkis sem fyrst gerðist aðili.339
Eins og áður
hefur komið fram féll sameining Þýskalands í reynt í þann flokk breytinga á ríkisyfirráðum
sem felast í innlimun eins ríkis í annað. Fyrrum Austur-Þýskaland missti þannig aðild að
alþjóðastofnunum enda leið það undir lok en hið Vestur-Þýskaland hélt aðild sinni að
alþjóðastofnunum áfram.340
Nýtt ríki sem myndast við sameiningu aðildarríkja
alþjóðastofnana hefur þannig almennt ekki þurft að sækja sérstaklega um aðild. Hins vegar
hefur verið bent á að slík niðurstaða sé ólíkleg í tilviki alþjóðafjármálastofnana ef aðildarríki
væri innlimað í ríki sem ekki væri fyrir aðili að hlutaðeigandi stofnun.341
Þá hafa sumir bent á
331
YILC 1974, vol. II, part I, bls. 255, efnisgr. 15. 332
YILC 1962, vol. II, bls. 113, efnisgr. 48, skal nr. A/CN.4/150. 333
Multilateral treaties deposited April 2009, bls. LII. Sjá einnig YILC 1974, vol. II, part I, bls. 256, efnisgr. 19. 334
Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 216-217. 335
Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 50-57 og 103. 336
Ef skýra ætti slíka framkvæmd á grundvelli samruna er framkvæmd varðandi aðild í samræmi við
meginregluna um áframhald en erfitt er að færa rök fyrir beitingu reglunnar um hreint borð hvað varðar
þjóðréttarsamninga í slíku tilviki. Ef hins vegar um innlimun er að ræða snýst dæmið við og erfitt getur reynst
að rökstyðja áframhald ríkis sem líður undir lok sem arftaka að aðild alþjóðastofnanna, sbr. Konrad G.
Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 109-112. 337
Secretariat Memorandum, bls. 105 efnisgrein 23; Konrad G. Buhler: State succession and membership in
international organizations, bls. 113. 338
Multilateral treaties deposited 2009, bls. LII og LIII. 339
Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 123-127. 340
Afstaða Þýskalands í þessum efnum sem staðfest var af alþjóðasamfélaginu endurspeglast í 11. og 12. gr.
sameiningarsáttmálans. Hins vegar gerðist hið sameinaða Þýskaland aðili að Intersputnik fyrir staðgöngu
fyrrum Austur-Þýskalands en ekki arftöku. Það er sérstakt að því leyti að slík regla á almennt einungis við um
samruna ríkja en ekki innlimun ríkis í annað, sbr. Konrad G. Buhler: State succession and membership in
international organizations, bls. 149-151. 341
Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations“, bls. 378.
56
að vafasamt sé að fullyrða að þessi afstaða ríkja byggist á hugmyndum um lagalega skyldu
um sjálfkrafa arftöku á grundvelli þjóðréttarvenju.342
Við skiptingu gamla Breska Indlands var litið á Pakistan sem nýjan þjóðréttaraðila og ekki
talið að það gæti sjálfkrafa gerst aðili að alþjóðastofnunum á grundvelli aðildar Breska
Indlands.343
Einnig þurftu hin níu arftökuríki fyrrum Sovétríkjanna að sækja um aðild að
hverri stofnun fyrir sig í samræmi við aðildarreglur þeirra.344
Eritrea sótti um aðild að SÞ eftir
að hafa öðlast sjálfsstæði.345
Með sambærilegum hætti sótti Austur-Tímor sérstaklega um
aðild að SÞ eftir að ríkið fékk sjálfstæði árið 2002.346
Þá gerðist Svartfjallaland nýr aðili að SÞ
í kjölfar skiptingar Serbíu og Svartfjallalands árið 2006.347
Nýjasta ríki SÞ, Suður-Súdan,
gerðist aðili í kjölfar sjálfstæðis ríkisins frá Súdan árið 2011.348
Þegar eldra ríki leysist alfarið
upp í tvö eða fleiri ríki bendir framkvæmd einnig til þess hin nýju ríki verði að sækja
sérstaklega um aðild. Sem dæmi um slíkt er aðild Tékklands og Slóvakíu að
alþjóðastofnunum í kjölfar upplausnar Tékkóslóvakíu.349
Með sambærilegum hætti gerðust
Bosnía-og Hersegóvína, Króatía, Slóvenía, Makedónía og Serbía-og Svartfjallaland nýjir
aðilar að SÞ í kjölfar upplausnar fyrrum Júgóslavíu.350
Hins vegar hefur framkvæmd verið nokkuð ólík hvað varðar sumar alþjóðastofnanir og þá
sérstaklega á sviði hugverkaréttinda og fjármála. Þannig hafa alþjóðafjármálastofnanir í
flestum tilvikum ákveðið að leyfa arftöku að aðild án þess að farið sé í gegnum hið formlega
aðildarferli og þá almennt hagnýt rök þar að baki sem lúta að réttindum og skuldbindingum
innan slíkra stofnana. Slík aðild erfist þó almennt ekki sjálfkrafa og minnir ferlið helst á
aðildarferli þó að réttaráhrif séu ólík.351
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn (AG) tók því þá ákvörðun
að ríkin sem mynduðust í kjölfar upplausnar fyrrum Júgóslavíu tækju við aðild en aðeins að
342
Ibid, bls. 378. 343
Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 44-50. 344
Ibid., bls. 179-180. Varðandi SÞ sjá. Armenía: UN GA-Res. 46/227 (1992); Aserbaídjan: UN GA-Res.
46/230 (1992); Kasakstan: UN GA-Res. 46/224 (1992); Kirgistan: UN Res. 46/225 (1992); Moldóva: UN
GA-Res. 46/223 (1992); Tadjikistan: UN GA-Res. 46/228 (1992); Túrkmenistan: UN GA-Res. 46/229
(1992); Úsbekistan: GA-Res. 46/226 (1992). 345
SC Res 828 (1993); GA Res 47/230 (1993). 346
Ályktun Allsherjarþings SÞ, 2. október 2002, skjal nr. A/RES/57/3. 347
Ályktun Allsherjarþings SÞ, 28. júní 2006, skjal nr. A/RES/60/264. 348
Ályktun Allsherjarþings SÞ, 25. ágúst 2011, skjal nr. A/RES/65/308. 349
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 714. Hvorugt ríki taldi sig áframhald fyrrum Tékkóslóvakíu. 350
Ályktanir Allsherjarþings SÞ, nr. A/RES/46/237, A/RES/46/2378, A/RES/46/236, A/RES/47/225 og
A/RES/55/12. 351
Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations“, bls. 379-380. Sem dæmi má
nefna aðild Tékklands og Slóvakíu að AGS, AB og WIPO, sbr. Konrad G. Buhler: State succession and
membership in international organizations, bls. 273-283. Arftakar fyrrum Tékkóslóvakíu erfðu aðild strax en
ríki fyrrum Júgóslavíu öðluðust aðild á mismunandi tímamarki og með afturvirkum hætti, sbr. Andrea Gioia:
„State Succession and International Financial Organizations“, bls. 379. Sjá einnig ILA: Draft Final Report
2008, bls. 43.
57
uppfylltum skilyrðum um innbyrðis skiptingu eigna og skuldbindinga á milli þeirra.352
Þá
hefur Alþjóðabankinn (AB) samþykkt sjálfkrafa aðild nýrra ríkja sem myndast við upplausn
ríkis.353
Framkvæmd í slíkum tilvikum virðist þannig velta á hefðbundinni framkvæmd innan
hverjar stofnunar fyrir sig á grundvelli fjárhagslegra og stjórnmálalegra sjónarmiða.354
Í ljósi
þess að slíkri aðild kunna að fylgja ákveðnar fjárhagslegar eignir og skuldbindingar þá hefur
reynst mikilvægt að gera greinarmun á því hvort að aðildarríki haldi áfram tilvist sinni í
kjölfar breytinga á ríkisyfirráðum.355
Þannig heimiluðu AG og AB arftöku aðildar af hálfu
nýrra ríkja við upplausn eldra ríkis en ekki við aðskilnað hluta landsvæðis þess.356
Einnig má
nefna að ekki er óhugsandi að ríki geti borið úrlausn alþjóðlegra fjármálastofnana undir
gerðardóm ef að ákvæði um úrlausn deilumála við afturköllun umsóknar á við.357
Að lokum er vert fjalla stuttlega um álitamál tengd aðild að Evrópusambandinu við
breytingu á ríkisyfirráðum aðildarríkis. Enn hefur ekki reynt á álitamál um aðild í tengslum
við aðskilnað hluta eiginlegs landsvæðis aðildarríkis á grundvelli sjálfsákvörðunarréttar.358
Í
framtíðinni mun þó að öllum líkindum reyna á slík álitamál og nærtækast er þar að nefna
mögulegt sjálfstæði Skotlands og Katalóníu.
4.3 Evrópusambandið (ESB)
ESB er svæðisbundin alþjóðastofnun sem nýtur ákveðinnar sérstöðu. Það sjónarmið hefur
komið fram samfara mögulegu sjálfstæði Skotlands þá muni Bretland halda stöðu sinni sem
aðildarríki að ESB. Breyting á landsvæði ríkja hefur þannig almennt ekki áhrif á
skuldbindingar þeirra að Evrópurétti þar sem að skilgreining á landsvæði heyrir undir
landsrétt hvers ríkis um sig.359
Haldi Bretland þjóðréttaraðild sinni áfram við aðskilnað
Skotlands frá því heldur ríkið að öllum líkindum aðild sinni að EBS á grundvelli þjóðaréttar.
Ákvæði 50. gr. Sáttmála um ESB sem tók gildi árið 2009 er eina ákvæðið sem mælir fyrir um
úrsögn úr sambandinu en meðal annars er þar gerður áskilnaður um skyldu til að semja um
slíkar breytingar. Sumir hafa bent á að túlka ber ákvæðið til samræmi við markmið þess og
tilgang og beita því einnig um tilvik þegar breyting verður á ríkisyfirráðum aðildarríkis.360
352
James M. Boughton: „Tearing down walls: The International Monetary Fund, 1990-1999“, bls. 72-73. 353
Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity and Membership in the United Nations, bls. 322. 354
Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations“, bls. 379-380. 355
Ibid. bls. 376; ILA: Draft Final Report 2008, bls. 45. 356
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 57. 357
Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations“, bls. 376. 358
James Crawford og Alan Boyle: „Referendum on the Independence of Scotland – International Law Aspects“,
bls. 68. Einu fordæmin er sjálfstæði Algeríu frá Frakklandi og úrsögn Grænlands úr Evrópubandalaginu en
það hafði ekki áhrif á aðild Frakklands og Danmerkur, sbr. Ibid. bls. 99. 359
EBD, Hansen v Hauptzollamt Flensburg, mál 148/77, ECR 1978, bls. 1787, bls. 1085, efnisgr. 11. 360
David Edward: „Scotland and the European Union,“ 17. desember 2012,
58
Þannig hafa fræðimenn bent á að ólíklegt sé að Bretland missi sjálfkrafa aðild sína að ESB en
aðild þess og staða gæti tekið breytingum í samræmi við breytt ríkisyfirráð.361
Samkvæmt 49
gr. Lissabonsáttmálans verður nýtt ríki að sækja um aðild og uppfylla skilyrði fyrir henni auk
þess sem öll aðildaríki verða að veita samþykki sitt. Rök hafa verið færð fyrir því að sjálfstætt
Skotaland yrði þá að sækja sérstaklega um aðild að ESB og geti ekki samkvæmt reglum
Evrópuréttar verið arftaki Bretlands að slíkri aðild.362
Þó að ekki sé loku fyrir það skotið að
Skotland geti sjálfkrafa gerst aðili að ESB myndi það að öllum líkindum gerast á grundvelli
samningaviðræðna en ekki með vísan til réttarreglna Evrópuréttar eða þjóðaréttar.363
Þá hefur
ennfremur verið bent á að álitamál tengd mati á réttaráhrifum breytinga á ríkisyfirráðum séu
leyst á grundvelli þjóðaréttar að undanskyldum sérstökum reglum innan réttarkerfis ESB. Ef
að síðarnefndu reglurnar feli í sér frávik frá almennum reglum þjóðaréttar þá hefur niðurstaða
um einstaka álitamál einungis réttaráhrif innan ESB.364
Ljóst er að hér reynir á flókið samspil
Evrópuréttar og þjóðaréttar auk þess sem reglur um evrópskan ríkisborgararétt og réttindi
flækja málin enn frekar gagnvart réttindum einstaklinga.
4.4 Ályktanir
Samkvæmt framansögðu skiptir höfuðmáli hvort það ríki sem um ræðir sé nýtt ríki eða teljist
áframhald þess eldra. Í þeim tilvikum þar sem um er að ræða áframhald verður almennt engin
breyting á aðild að alþjóðastofnunum. Sú meginregla gildir hins vegar að ný ríki verða að
sækja um aðild í samræmi við reglur hverrar alþjóðastofnunar fyrir sig. Þó eru undantekningar
frá þessu og hafa sumar alþjóðastofnanir, sérstaklega á sviði fjármála og hugverkaréttinda,
heimilað nýjum ríkum arftöku að aðild og er þá miðað við það tímamark þegar ríkið varð til
og gerist það ekki sjálfkrafa.365
Við samruna ríkja þar sem annað ríkið er aðildarríki eða við
innlimun aðildarríkis kann að vera að hið nýja sameinaða ríki haldi áfram aðild fyrir
staðgöngu sem gildir frá tímamarki upphaflegrar aðildar.366
Þó hefur verið bent á slík
niðurstaða sé ólíkleg ef um er að ræða fjármálastofnun ef aðildarríki innlimað í ríki sem ekki
http://www.scottishconstitutionalfutures.org/OpinionandAnalysis/ViewBlogPost/tabid/1767/articleType/Artic
leView/articleId/852/David-Edward-Scotland-and-the-European-Union.aspx (skoðað 31.3.2016) [hér eftir
„Scotland and the European Union“] 361
James Crawford og Alan Boyle: „Referendum on the Independence of Scotland – International Law Aspects“,
bls. 100. 362
Ibid., bls. 103. 363
James Crawford og Alan Boyle:„Referendum on the Independence of Scotland – International Law Aspects“,
bls. 103. 364
Ibid., bls. 108. 365
Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 288. 366
Ibid., 289.
59
er aðili að slíkri stofnun.367
Ef tvö aðildarríki sameinast í eitt þá tekur hið sameiginlega ríki
við aðild beggja ríkja frá því tímamarki þegar annað hvort ríkið öðlaðist fyrst aðild.368
Sumir hafa bent á að framkvæmd endurspegli gildandi þjóðréttarvenju á þessu sviði.369
Hins vegar hafa aðrir fært rök fyrir því að í ljósi þess að reglur um aðild séu undanskildar
þeim reglum sem gildi um breytingar á ríkisyfirráðum þá sé framkvæmd einungis vitnisburður
um venju innan hlutaðeigandi stofnunar í samræmi við j. lið 1. mgr. 2. gr. Vínarsamnings frá
1969. Breyting á slíkri framkvæmd hafi ekki í för með sér brot á þjóðarétti ólíkt broti á
hefðbundinni þjóðréttarvenju.370
Reglur hlutaðeigandi stofnunar hafa þó forgang fram yfir
reglur þjóðaréttar um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum og endurspeglast sú regla í 4. gr.
Vínarsamnings frá 1978.371
Framkvæmd alþjóðastofnana við breytingar á ríkisyfirráðum virðist í sumum tilvikum
reist á praktískum og stjórnmálalegum sjónarmiðum miðað við aðstæður hverju sinni og hefur
hún sætt gagnrýni.372
Í leiðbeiningum SÞ sem fjallað er um hér að ofan er tekið fram að leysa
skuli úr hverju tilviki fyrir sig miðað við aðstæður hverju sinni.373
Slíkt atviksbundið mat
kann að veita svigrúm til að byggja niðurstöðu á öðrum grundvelli en túlkun á lögum og
stofnsáttmála SÞ.374
Sem dæmi má nefna að SÞ viðurkenndu ekki aðild Alþýðulýðveldið Kína
fyrr en árið 1971 en það tók ríkisyfirráðum af Lýðveldinu Kína í kjölfar byltingar árið
1949.375
Hins vegar hefur meginreglum samkvæmt framangreindum leiðbeiningum almennt
verið fylgt í framkvæmd um aðild að SÞ við aðskilnað hluta ríkis, upplausn ríkis eða við
sameiningu.376
Þannig hefur verið á það bent að ágreiningur á milli ríkja um aðild að
alþjóðastofnunum eigi ríkja á rót sína að rekja til óljósra kenninga þjóðaréttar um stofnun
ríkja, einkenni og áframhald þeirra við breytingar og að úrlausn vandamála á þessu sviði felist
í að ná jafnvægi á milli kenninga um reglur og hagnýtrar nálgunar hverju sinni.377
367
Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations“, bls. 378. 368
Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 285-290. 369
Rein Mullerson: International Law, Rights and Politics: Developments in Eastern Europe and the CIS, bls.
141-142; Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 34-35. 370
Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity and Membership in the United Nations“, bls. 321;
Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations“, bls. 378. 371
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 46 372
Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 307-308. 373
YILC 1962, vol. II, skjal nr. A/CN.4/149. 374
Konrad G. Buhler: „State State succession, Identity/Continuity and Membership in the United Nations“, bls.
322-323. 375
Sjá neðanmálsgrein nr. 149. 376
Konrad G. Buhler: „State State succession, Identity/Continuity and Membership in the United Nations“, bls.
323. 377
Ibid., bls. 323; Konrad G. Buhler: State succession and membership in international organizations, bls. 307-
320.
60
5 Um áhrif á eignir, skuldir og skjalasöfn
5.1 Almennt
Við breytingar á ríkisyfirráðum vakna spurningar um hvað verður um mikilvæg réttindi og
skuldbindingar líkt og eignir, skuldir og skjalasöfn. Þessi álitamál eru erfið viðureignar en það
helgast líklega af þeim fjölda aðila sem almennt eiga hagsmuna að gæta.378
Vínarsamningur
frá 1983 kveður á um réttarreglur um afdrif slíkra réttinda og skuldbindinga. Gildissvið
samningsins er sambærilegt Vínarsamningi frá 1978 og tekur hann til áhrifa breytinga á
ríkisyfirráðum sem hafa gerst í samræmi við þjóðarétt, sbr. 3. gr. hans. Vínarsamningur frá
1983 gildir ekki afturvirkt nema ríki semji á þann veg, sbr. 4. gr. samningsins í samræmi við
28. gr. Vínarsamnings frá 1969 um þjóðréttarsamninga. Þá hefur hann ekki áhrif á önnur
álitaefni er tengjast breytingum á ríkisyfirráðum, sbr. 5. gr. og hreyfir ekki við réttindum
einstaklinga og lögaðilda á hendur þeim ríkjum sem sæta breytingum, sbr. 6. gr. samningsins.
Uppbygging þess samnings er að mestu í samræmi við Vínarsamning frá 1978 fyrir utan þá
staðreynd að reglum um aðskilnað hluta ríkis og um upplausn ríkis falla í mismunandi flokka
samkvæmt Vínarsamningnum frá 1983.379
Gildandi meginregla þjóðaréttar er annars sú að ríki skuli eftir fremsta megni ná
samkomulagi um skiptingu eigna og skulda í hverju tilviki fyrir sig og endurspeglar
Vínarsamningurinn frá 1983 slíka tilhögun, sbr. 14., 17. og 18. gr.380
Skorti slíkt samkomulag
er hægt að styðjast við frávíkjanlegar reglur Vínarsamnings frá 1983 sem mæla almennt fyrir
um skiptingu með tilliti til tengsla við yfirráðasvæði og sanngjarna skiptingu eigna og skulda.
Í raun eru sanngirnissjónarmið rauði þráðurinn í Vínarsamningnum frá 1983 og markmiðið er
að reyna að ná sanngjarnri niðurstöðu með hliðsjón af aðstæðum hverju sinni.381
Þar sem Vínarsamningurinn frá 1983 hefur ekki enn öðlast gildi þá hafa reglur venjuréttar
sérstaka þýðingu á þessu sviði. Flest ákvæði samningsins endurspegla þó venjurétt að
undanskildum sérreglum hans um nýfrjáls ríki.382
Sumir hafa þó bent á að Vínarsamningur frá
1983 endurspegli fáar venjuhelgaðar reglur og í ljósi þess að hann hefur ekki gildi afturvirkt
378
Auk hlutaðeigandi ríkja og stofnana þeirra hafa erlendir fjárfestar einnig hagsmuna að gæta við slíkar
breytingar, sbr. Jan Klabbers, Martti Koskenniemi ofl.: State Practice Regarding State Succession and Issue
of Recognition: the Pilot Project of the Council of Europe, bls. 140. 379
Martti Koskenniemi: „Report of the Director of Studies of the English-speaking Section of the center“, State
Succession: Codification tested against the facts, bls. 90. 380
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 403. Hins
vegar er ein undantekning gerð frá þessu í tilviki nýfrjálsra ríkja en hún mælir fyrir um að samningar megi
ekki fara í bága við yfirráð ríkja yfir náttúruauðlindum sbr. 4. mgr. 15. gr. samningsins. 381
Martti Koskenniemi: „Report of the Driector of Studies of the English-speaking Section of the center“, State
Succession: Codification tested against the facts, bls. 91. 382
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 714.
61
felur hann í sér „[...] dæmi um nýmæli eða æskilegan rétt í þágu ákveðins hóps ríkja.“383
Hins
vegar byggir hann á sanngirnissjónarmiðum sem virðist endurspegla þróun þjóðaréttar á þessu
sviði.384
Sumir hafa bent á að samningurinn veiti „takmarkaða leiðsögn þar sem hann mæli
fyrir um að leyst verði úr álitamálum með samkomulagi á grundvelli óljósrar hugmyndar um
sanngirni.“385
Þrátt fyrir þetta er mikilvægt að greina hvaða sjónarmið eru ríkjandi við úrlausn
mála á þessu sviði. Eftirfarandi umfjöllun miðar að því að varpa ljósi á þær reglur sem gilda á
hverju sviði fyrir sig.
5.2 Ríkiseignir
5.2.1 Almennt
Almennt er viðurkennt að opinberar eignir þess landsvæðis sem sætir breytingum á
ríkisyfirráðum erfist sjálfkrafa til þess ríkis sem tekur við yfirráðum án þess að bætur komi
fyrir.386
Þessi meginregla á sér trausta stoð í framkvæmd ríkja og í dómaframkvæmd.387
Hún
fær einnig hljómgrunn í Vínarsamningnum frá 1983 en fjallað er um afdrif ríkiseigna í öðrum
hluta samningsins. Hugtakið opinber eign hefur ekki verið skilgreint með nákvæmum hætti að
þjóðarétti.388
Þó er að finna vísbendingu um slíka skilgreiningu í 8. gr. Vínarsamnings frá
1983 sem endurspeglar þá meginreglu að eignir, réttindi og aðrir hagsmunir skuli teljast
opinberir ef þeir eru skilgreindir sem slíkir í landsrétti þess ríkis sem missir ríkisyfirráð.389
Þannig ræðst niðurstaða um slíkt af landsrétti og reglum þjóðaréttar sem hafa verið teknar inn
í landsrétt.390
Hefur reglunni verið beitt með mismunandi hætti bæði í samningum milli ríkja
sem og í framkvæmd alþjóðastofnana og alþjóðadómstóla.391
Ágreiningur hefur oft skapast
um hvort eignir skuli flokkast sem opinberar og hafa reglur hins fráfarandi ríkis ekki alltaf
383
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 54. 384
Ibid. bls. 54. 385
„La Convention de Vienne de 1983 est dans ce domaine d'une aide très relative car elle laisse la plupart de ces
questions se décider par accord et par référence à une vague idée d'équité“, sbr. Martti Koskenniemi og Marja
Lehto: „Succession d'États de l'ex-U.R.S.S., avec examen particulier des relations avec la Finlande“, bls. 181. 386
Ian Brownlie: Principles of Public International Law, bls. 624-625; ILA: Draft Final Report 2008, bls. 52; H.
Lauterpacht: Oppenheim´s International Law,bls. 154, 158-160. Sjá einnig mál FAD, Peter Pázmany
University case, P.C.I.J. 1933, Series A/B, nr. 61, bls. 237. Þar kemur fram að samningsákvæði
þjóðréttarsamnings milli ríkjanna hafi verið í samræmi við meginreglunna um yfirfærslu þeirra eigna sem
tilheyra því landsvæði sem um ræðir. 387
YILC 1970, vol. II, bls. 144-149. 388
YILC 1981, vol. II, part II, bls. 25, efnisgr. 4. Vísað í úrskurð sáttanefndar milli Frakklands og Ítalíu „Dispute
regarding property belonging to the Order of Saint Maurice and Saint Lazarus“. 389
YILC 1981, vol. II, part II, bls. 25, efnisgr.1. Hér falla því undir eiginlegar eignir og önnur fjárhagsleg réttindi
líkt og kröfur, hlutabréf og ríkishlutabréf, sbr. YILC 1981, vol. II, part I, bls. 9, efnisgr. 45, skjal nr.
A/CN.4/345. 390
Ibid. bls. 9. 391
YILC 1981, vol. II, part I, bls. 25, efnisgr. 2-3. Ályktun Allsherjarþings SÞ, frá 15. desember 1950 nr.
A/RES/388(V)A og frá 29. janúar 1952 nr. A/RES/530(VI).
62
verið lagðar til grundvallar.392
Gerðardómsnefnd vegna fyrrum Júgóslavíu gerði tilraun til að
leysa úr ágreiningi ríkjanna um hvaða eignir kæmu til skipta. Samkvæmt áliti hennar komu
þær eignir ekki til skipta sem fyrrum Júgóslavíu hafði ráðstafað í stjórnarskrá sinni til ríkja
þess. Þá kom sérstakur flokkur félagslegra eigna ekki til skipta ef þær voru í eigu
verkalýðssamtaka nema þær tilheyrðu annarskonar stofnunum sem störfuðu í opinbera þágu í
fyrrum Júgóslavíu. Í samningi ríkjanna um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum fyrrum Júgóslavíu
var hins vegar lagt til grundvallar að skilgreining á opinberum eignum sem kæmu til skipta
væri á forræði arftökuríkja hvað varðar eignir á landsvæði hvers ríkis fyrir sig.393
Þrátt fyrir
þetta er almennt talið að meginreglan um skilgreiningu eigna samkvæmt landsrétti fyrrum
ríkisins njóti stöðu þjóðréttarvenju og enduspeglast hún í Vínarsamningnum frá 1983.394
Yfirfærsla eignarréttar gerist á þeim tímapunkti þegar breyting á fullveldi yfir landsvæði á
sér stað, sbr. 10. gr. nema samið sé um annað.395
Ríki geta því ráðstafað eignum sínum allt þar
til eiginleg yfirfærsla á fullveldisyfirráðum á sér stað.396
Álitamál í þeim tilvikum þegar
tímamark breytinga er ólíkt á milli arftaka verður að leysa á grundvelli samkomulags milli
ríkja.397
Þá ber að nefna að eignaréttur færist yfir til annars ríkis án þess að bætur komi fyrir,
sbr. 11. gr. Þetta á ekki við um opinberar eignir annars ríkis sem staðsettar eru á því landsvæði
sem sætir breytingum enda hafa breytingar á ríkisyfirráðum ekki áhrif á slíkar eignir, sbr. 12.
gr. Vínarsamnings frá 1983.
Þá er greint á milli fasteigna og lausafjár en fasteignir eru í eðli sínu ófæranlegar og því í
órjúfanlegum tengslum við landsvæði. Meginreglan er því sú að fasteignir þær sem staðsettar
eru á því landsvæði sem sætir breytingum flytjast yfir til þess ríkis sem tekur við
ríkisyfirráðum þar óháð því með hvaða hætti breytingarnar eiga sér stað og endurspeglast
þessi regla í a. lið 2. mgr. 14. gr., 1. mgr. 15. gr., a. lið 1. mgr. 16. gr., a. lið 1. mgr. 17. gr. og
a.lið 1. mgr. 18. gr. Vínarsamningsins frá 1983. Þessi regla byggir á lex situs sjónarsmiðum
392
Dómur FAD Péter Pázmány University case, 15. desember 1933, P.C.I.J. 1933, Series A/B, No. 61. Sjá
einnig: United Nations, Succession of Libya to Italian property in Libya, RIAA, vol. XII bls. 390. Þó kann
slík niðurstaða að skýrast af þeirri staðreynd að um málefnið var samið milli hlutaðeigandi ríkja og þurftu
dómarar að taka tillit til þess, sbr. YILC 1981, vol II, Part II, bls. 25, efnisgr. 7-8. 393
Malcolm N. Shaw: Intenational Law, bls. 716. 394
YILC, 1970 vol II, bls. 136-143; Arbitration Commission of Yugoslavia, álit nr. 14, 96 ILR bld. 732; YILC,
1970 vol II, bls. 9, efnisgr. 43, skjal nr. A/CN.4/345 and Add. 1-3. 395
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 403. Vísar í
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 716. 396
Sjá dóm FAD Case Concerning the Factory at Chorzów, 13. september 1928, P.C.I.J. 1928, Series A, nr. 17
og álit FAD í Landnemamálinu (German Settlers), 10. september 1923, P.C.I.J. 1923, Series B, nr. 6, sbr.
YILC 1970, vol. II, bls. 141-143 efnisgrein 37-45, skjal nr. A/CN.4/226. Sjá einnig D. P. O´Connell: State
Succession vol I, bls. 203-204. 397
Líkt og í tilviki fyrrum Júgóslavíu, sbr. Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 715.
63
og hefur öðlast stöðu þjóðréttarvenju.398
Fasteignir sem staðsettar eru utan yfirráðasvæðis þess
landsvæðis sem sætir breytingum tilheyra hins vegar áfram því ríki sem áður fór með yfirráð
þar nema að það hafi liðið undir lok við breytingarnar en þá er þessum eignum skipt á milli
hinna nýju ríkja í sanngjörnu hlutfalli. Þessi regla endurspeglast í b. lið 1. mgr. 18. gr.
Vínarsamningsins frá 1983 og í ríkjaframkvæmd. Ákvæði 15. gr. mælir fyrir um ákveðna
sérreglu þess efnis að nýfrjálst ríki taki einnig við fasteignum utan yfirráðasvæðis þeirra ef að
þær teljast vera í einhverjum tengslum við landsvæði þess. Að auki getur nýfrjálst ríki gert
tilkall til eigna utan yfiráðasvæðis þess ef það telst hafa lagt eitthvað af mörkum við tilurð
þeirra. Þessar sérreglur sem setja nýfrjáls ríki í mun betri stöðu en önnur ríki er helsta ástæða
þess að vestræn ríki höfnuðu almennt aðild að Vínarsamningi frá 1983.399
Lausafé er ólíkt fasteignum í eðli sínu og flóknari álitaefni vakna við skiptingu þess.
Meginviðmiðið um arftöku opinbers lausafjár er tenging þess við landsvæðið sem sætir
breytingum á ríkisyfirráðum sbr. b. lið 2. mgr. 14. gr., d. lið 15. gr., b. lið 17. gr. og c. lið 18.
gr. og heyrir þessi regla til venjuréttar.400
Skattkröfur yfirfærast einnig til þess ríkis sem tekur
við yfirráðum og þar á meðal réttur til skattheimtu.401
Eðlilegt og sanngjarnt er að ríki sem
tekur við yfirráðum öðlist hlutdeild í verðmætum sem tengjast umræddu landsvæði.402
Um
nýfrjáls ríki gildir sérregla um að lausafé sem tilheyrði landsvæði sem sætir breytingum en
varð eign nýlenduveldis á meðan á yfirráðum þess stóð skuli færast yfir til þess nýfrjálsa ríkis,
sbr. e. lið 15. gr. Einnig flyst það lausafé yfir sem hið ósjálfstæða ríki tók þátt í að skapa og
hlutfall er í samræmi við hlutdeild þess, sbr. f. lið 15. gr. samningsins. Um lausafé sem
staðsett er utan þess landsvæðis sem sætir breytingum er miðað við skiptingu í sanngjörnum
hlutföllum milli arftaka þess, sbr. c. lið 17. gr. og d. lið 18. gr. Í þeim tilvikum þegar ríki
heldur áfram tilvist sinni kann slík regla að fara í bága við meginregluna um tengingu við
landsvæði. Hins vegar á slík regla betur við þegar ríki hættir að vera til og lausafé þess
erlendis skiptist í sanngjörnum hlutföllum milli arftökuríkja. Slíkum eignum var til dæmis
398
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 403; YILC
1981, vol II, bls. 29. Þessi regla á sér einnig stoð í nýlegri framkvæmd við upplausn fyrrum Júgóslavíu bæði í
álitum Badinternefndinnar og í samingum ríkjanna sjálfra, sbr. Malcolm N. Shaw: International Law, bls.
716. Vísað í álit nefndarinnar nr. 14, 96 ILR bls. 731 og 1. mgr. 2. gr. viðauka við samning arftökuríkja
fyrrum Júgóslavíu. 399
ILA, Ríó ráðstefnan 2008, bls. 54. 400
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 404. 401
Ian Brownlie: Principles of Public International Law, bls. 625. 402
YILC 1981, vol II, bls. 28 efnisgrein 9 og 10. Hér undir falla skuldakröfur, gjaldeyrir, opinberir sjóðir og
ríkisskuldabréf sbr. Ibid., bls. 35-36, 71 efnisgrein 8, 22-29.
64
skipt við upplausn fyrrum Júgóslavíu með það að markmiði að heildarniðurstaða fæli í sér
sanngjarna skiptingu.403
Þó að tenging lausafjár við landsvæði sé meginviðmið við mat við eignaskiptingu getur
reynst erfitt að meta hvað felst nákvæmlega í slíkri tengingu og ekki er hægt að útiloka tengsl
eigna við önnur landsvæði. Sem dæmi má nefna tilvik þar sem allur gullforði ríkis er geymdur
á því landsvæði sem sætir breytingum. Sjálfkrafa arftaka á þessum verðmætum fæli í sér
ósanngjarna niðurstöðu.404
Með sama hætti er ekki hægt að fullyrða að eignir sem staðsettar
eru utan þess landsvæðis sem sætir breytingum tengist því ekki á neinn hátt. Hér falla einnig
undir eignir sem tengast menningararfi ríkis og herþjónustu. Tilkall til slíkra eigna er ekki
útilokað þó þær séu staðsettar utan landsvæðis ríkis.405
Greinarmunur hefur verið gerður á opinberum eignum og eignum sem eru aðeins
opinberar að hluta. Ef eignir t.d. tilheyra héraði ríkis þá teljast þær ekki til opinbera eigna í
þessum skilningi og renna til þess ríkis sem fer með yfirráð í því héraði.406
Þessi aðgreining er
mikilvæg við skiptingu eigna og þá sérstaklega við upplausn ríkja.407
Rökin að baki þessari
reglu eru að eignir sem eru ómissandi vegna viðhalds nauðsynlegrar þjónustu á viðkomandi
svæði skuli haldast innan þess svæðis við breytingar á ríkisyfirráðum þar.408
Mikilvægt er að hafa í huga að eignum sem ráðstafað er í kjölfar breytinga á
ríkisyfirráðum kunna að vera bundnar ýmsum kvöðum og geta breytingar því haft áhrif á
mismunandi hagsmunaaðila.409
Við samningu Vínarsamnings frá 1983 varð ágreiningur milli
ríkja um það hvort að skuldbindingar tengdar landsvæði skyldu fylgja henni við yfirfærslu í
kjölfar breytinga á ríkisyfirráðum (l. res transit cum onere suo). Til að samræma ólíka
hagsmuni þá byggja reglur um afdrif eigna við slíkar breytingar á frávíkjanlegum reglum, á
sanngirnissjónarmiðum og möguleikum á úrlausn deilumála hjá alþjóðlegum úrskurðaraðila.
403
Samningur ríkja fyrrum Júgóslavíu um álitamál í tengslum við breytingar á ríkisyfirráðum frá 2001(The
agreement on Succession Issues of the Former Socialist Federal Republic of Yugoslavia), ILM 2002, vol. 43,
aðgengilegt hjá: https://treaties.un.org/doc/source/RecentTexts/29-1.pdf (skoðað 5. maí 2016). Einnig má
benda á álit Badinternefndarinnar nr. 13 og 14, ILM 1993, bls. 1591 og 1593; Malcolm N. Shaw:
International Law, bls. 718. 404
YILC 1981, vol II, part II, bls. 29-31 efnisgrein 8-11. 405
Ákvæði 2. mgr. 3. gr. og 1. mgr. 4. gr. viðauka A við samning ríkja fyrrum Júgóslavíu um álitamál í tengslum
við breytingar á ríkisyfirráðum frá 2001, sbr. Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 717. Hér má einnig
nefna tilkall Íslendinga til handrita sem staðsett voru í Kaupmannahöfn þegar Ísland fékk sjálfstæði. 406
D. P. O´Connell: State Succession vol I, bls. 203-204; Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á
ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 403. 407
Paul Williams og Jennifer Harris: „State Succession to Debts and Assets: The Modern Law and Policy“, bls.
408. 408
Franco Italian Claims Conciliation Commission, UN, RIAA, vol. XIII, bls. 519, sbr. YILC 1981, vol II, part
II, bls. 35. Þar er vísað til meginreglnanna „principle of utility“ og „justice and equity“. 409
Tai-Heng Cheng: State Succession and Comercial Obligations bls. 131
65
Þessi sjónarmið eru ráðandi við lausn álitamála á þessu réttarsviði alveg óháð tegund
breytinga á ríkisyfirráðum.410
5.2.2 Framkvæmd ríkja
Samruni ríkja hefur almennt ekki vandamál í för með sér varðandi ráðstöfun eigna og flytjast
eignir þá almennt til þess ríkis sem tekur við yfirráðum eftir reglum landsréttar þess ríkis, sbr.
15. gr. Vínarsamnigs frá 1983.411
Hins vegar var sérstaklega um það samið við innlimun landa
Austur-Þýskalands í Sambandsríkið Þýskaland hvaða eignir hins fyrrnefnda rynnu til hins
sameinaða ríkis og hvaða eignir fylgdu áfram einstökum löndum Austur-Þýsklands. Þannig
var í 21. gr. sameiningarsáttmálans mælt fyrir um yfirfærslu þeirra eigna sem tengdust
stjórnsýslu alls ríkisins en í 22. gr. var kveðið á um skiptingu opinberra eigna sem voru ekki
beint í tengslum við þá stjórnsýslu. Þeim var þá skipt jafnt á milli hins sameinaða ríkis og
landa fyrrum Austur-Þýskalands í samræmi við íbúafjölda. Einnig ber að nefna að þær eignir
sem runnu til sambandsríkisins samkvæmt 22. gr. áttu að nýtast við stjórnsýslu landa fyrrum
Þýskalands.412
Við yfirfærslu hluta landsvæðis ríkis, aðskilnað hluta þess eða við upplausn ríkis er
meginreglan sú að ríki skulu ná samkomulagi um afdrif ríkiseigna, sbr. 14., 17. og 18. gr.
Vínarsamnings frá 1983. Skorti slíkt samkomulag fylgja eignir því landsvæði sem þær eru
tengdar við en er að öðrum kosti skipt á sanngjarnan hátt á milli ríkja. Í tilvikum nýfrjálsra
ríkja virðast reglur um afdrif eigna við sjálfstæði hins vegar vera ófrávíkjanlegar og á það
rætur að rekja til pólítískra og efnahagslegra ástæðna og til að koma í veg fyrir beitingu
ósanngjarnra samninga við slíka skiptingu enda er staða samningsaðila almennt ekki jöfn við
slíkar aðstæður.413
Í þeim tilfellum þar sem yfirfærsla hluta landsvæðis hefur átt sér stað þá endurspeglar
framkvæmd ríkja og dómaframkvæmd þær reglur sem settar eru fram í ákvæði 14. gr.
Vínarsamningsins frá 1983 um tengsl við landsvæði og sanngjarna skiptingu.414
Við aðskilnað
410
Ibid., bls. 131-138 411
Jan Klabbers, Martti Koskenniemi o.fl.: State Practice Regarding State Succession and Issue of Recognition:
the Pilot Project of the Council of Europe, bls. 120. 412
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 718. 413
YILC 1981, vol. II, part II, bls. 38, efnisgr. 5. 414
Þessar breytingar á yfirráðum hafa almennt átt sér stað í kjölfar styrjalda og í friðarsamningum er oft að finna
ákvæði um slíka arftöku. Sem dæmi má nefna friðarsamningar í kjölfar fyrri heimsstyrjaldar um yfirfærslu
eigna á landsvæði Þýskalands, Austurísk-Ungverjalands og Búlgaríu. Einnig má benda á samning fyrrum
Sovétríkjanna og Tékkóslóvakíu um yfirfærslu landsvæðis hluta Úkraínu og í friðarsamningum milli
Finnlands og fyrrum Sovétríkjanna árið 1940, sbr. YILC 1970, vol. II, bls. 146-147, efnisgr. 15, skjal nr.
A7CN.4/226. Sá einnig dóm FAD, Péter Pázmany University v. the State of Czechoslovakia, 15. desember
1933, P.C.I.J. Series A/B, no. 61. bls, sbr. YILC 1981, vol. II, part II, bls. 34.
66
hluta landsvæðis þá virðist einnig sem að framangreindum meginreglum sé fylgt.
Framkvæmdin endurspeglar einnig reglur um aðskilnað hluta ríkis.415
Hér ber þó að nefna
uppbrot Sovétríkjanna en Rússland hélt áfram þjóðréttaraðild fyrrum Sovétríkjanna. Finna
þurfti lausnir á fjölmörgum vandamálum og skipta eignum á milli fjölda ríkja.416
Skipting fór
eftir þjóðréttarlegri stöðu ríkjanna. Þar sem Eystrasaltslöndin endurheimtu sjálfstæði sitt og
engin breyting varð þannig á ríkisyfirráðum þá voru þau ekki arftakar að réttindum og
skyldum fyrrum Sovétríkjanna og um lögskipti ríkjanna giltu því einungis almennar reglur
þjóðaréttar.417
Þessi ríki gerðu hins vegar tilkall til eigna sem þau höfðu eignast fyrir
hernámið.418
Rússland sem áframhald fyrrum Sovétríkjanna tók yfir sovéska herinn og vissar
ríkiseignir í öðrum löndum.419
En Rússland og hin arftökuríkin gerðu með sér samkomulag
um skiptingu eigna og skulda.420
Mest var þó deilt um skiptingu eigna og skulda utan
landsvæðis fyrrum Sovétríkjanna en eignaskipting var nátengd skuldaskilum þess.421
Rússland
fékk því umráð allra erlendra eigna fyrrum Sovétríkjanna á grundvelli tvíhliða samninga við
öll hin arftökuríkin vegna þess að ríkið tók yfir skuldaábyrgð sambandsríkisins út á við.422
Þá
voru gerðir samningar um yfirfærslu geimrannsóknarstöðvar fyrrum Sovétríkjanna sem
staðsett var í Kaskstan. Rússland fékk afnot stöðvarinnar gegn lækkun skulda Kasakstan við
Rússland en eignir vegna hennar sem komu til fyrir árið 1991 komu í hlut Kasaksta eignir sem
urðu til eftir þann tíma runnu til fjárfesta.423
Ágreiningur myndaðist hins vegar á milli
415
Þá endurspeglast reglan einnig í framkvæmd við aðskilnað Belgíu frá Niðurlöndum árið 1839 sbr. Ibid. bls.
45 efnisgrein 6. Framkvæmd við aðskilnað Pakistan frá Indlandi var almennt samræmi við framangreint en
ríkin gerðu með sér samning um skiptingu eigna. Fasteignir tengdust landsvæði og flest öll hergögn fylgdu
Indlandi sem á móti lofaði að fjármagna uppbyggingu vopnaverksmiðju í Pakistan sbr. Ibid. bls. 45-46
efnisgrein 5 og 12. 416
Natalia V. Dronova: „The division of state property in the case of state succession in the former Soviet
Union“, bls. 793. 417
Ibid., bls. 789-790. Hér ber að nefna að Eystrasaltsríkin kröfðust skaðabóta vegna ólögmætrar yfirtöku, sbr.
Ibid. nmgr. 50, bls. 790. 418
Þetta átti við um fasteignir sem voru staðsettar á landsvæði ríkjanna og fasteignir í öðrum ríkjum frá því fyrir
hernámið. Þá voru ýmsar eignir vegna hersetunnar ýmist ríkisvæddar eða samkomulag náðist um eignarétt að
þeim. Einnig skiluðu Frakkland, Bretland og Bandaríkin gullforða sem Eystrasaltsríkin höfðu lagt inn áður en
þau voru hernumin, sbr. Ibid. bls. 790-791. 419
Ibid. bls. 793. 420
Rússlandi var úthlutað 61,34%, Úkraínu 16,37% og Hvíta Rússlandi 4,13%. Hin ríkin fengu öll hluta sem var
undir 4% , sbr. Martti Koskenniemi: „Report of the Director of studies of the English-speaking section of the
Centre“. State Succession: Codification against the facts“, bls. 91. Þau sjónarmið sem réðu úrslitum við þessa
skiptingu lutu að þáttöku ríkjanna í inn-og útflutningi fyrrum Sovétríkjanna, hlutfall af vergri landsframleiðslu
og íbúafjöldi sjá. Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 719 nmgr. 196. 421
Natalia V. Dronova: „The Division of State Property in the Case of State Succession in the Former Soviet
Union“, bls. 812. 422
Gerhard von Glabn og James Laty Taulbee: Law amongst Nations – An introduction to Public International
Law, bls. 199. 423
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 60.
67
Rússlands og Úkraínu varðandi eignir tengdar hernaði bæði flota og kjarnorkuvopnum.424
Úkraína féllst í fyrstu ekki á eignarétt Rússlands á kjarnorkuvopnum fyrrum Sovétríkjanna og
krafist þess að fá sum vopnin í sína umsjá. Vínarsamningur frá 1983 hafði ekki tekið gildi við
uppbrot Sovétríkjanna en kjarnorkuvopn gætu fræðilega fallið undir reglur samningsins um
lausafé sem kveða á um tengsl við landsvæði eða sanngjarna skiptingu eigna. Úkraína gerði
því tilkall til þessara eigna og krafði Rússland um bætur vegna eignaupptöku og vegna
kostnaðar við eyðingu vopnanna. Að lokum náðist samkomulag og Rússland greiddi
skaðabætur og kostnað vegna eyðingar vopnanna.425
Þá spruttu upp miklar deilur um
Svartahafsflotann á Krímsskaga sem varð hluti Úkraínu árið 1954. Bæði þurfti að skipta
eiginlegum eignum flotans og komast að niðurstöðu um aðstöðu hans á Krímskaga. Erfðilega
gekk að komast að samkomulagi og fjöldi tilrauna var gerður til þess. Sérstakt samkomulag
náðist þó árið 1997 eftir fjölda árangurslausra samningaviðræðna. Þar var flotanum skipt til
helminga en Úkraína tók 15-20% flotans til eigin nota og leigði Rússlandi þær eignir sem eftir
stóðu. Gerður var framlengjanlegur samningur um afnot af hernaðaraðstöðu í Úkraínu og var
kostnaður vegna þess greiddur með niðurfellingu hluta skulda Úkraínu við Rússland.426
Þó
svo að eignum hafi verið skipt án mikilla deilna þá grundvallaðist niðurstaða í flestum
tilvikum á pólitískum grunni en ekki lagalegum. Framkvæmdin byggist á fjölþjóða-og tvíhliða
samningum en sérstakra aðgerða var í flestum tilfellum þörf til að framkvæma það
fyrirkomulag sem samningarnir mæltu fyrir um. Þá voru samningarnir oft sniðgengnir í
framkvæmd og eignaréttarkröfur settar fram í ósamræmi við þá. Deilur á milli ríkjanna voru
þá leystar í hverju tilviki fyrir sig þar sem skorti vettvang til úrlausnar slíkra
ágreiningsmála.427
Svartfjallaland skildi sig frá Sambandsríki Serbíu-og Svartfjallalands árið 2006 í samræmi
við 60. gr. stjórnarskrár sambandsríkisins og hélt Serbía þjóðréttaraðild þess áfram.428
Eignum
og skuldum sem ekki var skipt eftir landsvæði skiptust í hlutföllunum 94,12% fyrir Serbíu á
424
Martti Koskenniemi: „Report of the Director of studies of the English-speaking section of the Centre“. State
Succession: Codification against the facts“, bls. 91-93. 425
Natalia V. Dronova: „The Division of State Property in the Case of State Succession in the Former Soviet
Union“, bls. 798-802. 426
Tarja Långström: Transformation in Russia and International Law, bls. 230-231. 427
Natalia V. Dronova: „The Division of State Property in the Case of State Succession in the Former Soviet
Union“, bls. 822. 428
Constitutional Charter of the State Union of Serbia and Montenegro sjá:
http://www.worldstatesmen.org/SerbMont_Const_2003.pdf (skoðað 5. Apríl 2016). Þá lýsti Kósóvó einhliða
yfir sjálfstæði árið 2008 en staða þess er umdeild að þjóðarétti. 108 ríki SÞ hafa viðurkennt sjálfstæði Kósóvó
og hefur alþjóðadómstóllinn hafnað því að einhliða yfirlýsing þess um sjálfstæð fari í bága við þjóðarétt.
Serbía viðurkennir ekki Kósóvó sem sjálfstætt fullvalda ríki sbr. ráðgefandi álit AD, Accordance with
International Law of the Unilateral Declaration of Independence in Respect of Kosovo, I.C.J. Reports 2010,
p. 403.
68
móti 5,88% sem féll í hlut Svartfjallalands samkvæmt samningi ríkjanna.429
Þegar Suður
Súdan klofnaði frá Súdan árið 2011 gerðu ríkin með sér samning um skiptingu eigna og
skulda. Hvað varðar eignir á yfirráðasvæði Súdan þá gilti reglan um tengingu við landsvæði
meðal annars hvað varðar fasteignir og lausafé.430
Erlendar eignir fylgdu hins vegar Súdan þar
sem það hélt þjóðréttaraðild sinni.431
Eins og fram hefur komið gilda almennt sömu sjónarmið við aðskilnað hluta landsvæðis
og við upplausn ríkis. Hins vegar er í Vínarsamningi frá 1983 gerður grundvallarmunur á
afdrifum fasteigna sem staðsettar eru erlendis eftir því hvort ríki teljist halda áfram eftir
uppskiptingu landsvæðis. Þannig er í 18. gr. gert ráð fyrir að slíkar eignir erfist í sanngjörnum
hlutföllum á milli arftaka þess ríkis sem þannig brotnar upp. Skipting eigna fyrrum
Tékkóslóvakíu var t.d. gerð á grundvelli stjórnlaga áður en ríkið skiptist í tvennt. Fasteignum
var skipt eftir því hvar þær voru staðsettar en lausafé skipt í hlutföllunum tveir á móti einum
og var það nokkurnveginn í samræmi við íbúafjölda ríkjanna en eignum erlendis var svo skipt
í sömu hlutföllum.432
Inneignum fyrrum Tékkóslóvakíu hjá AG og AB var skipt þannig að
Tékkland fékk tvo þriðju hluta en Slóvakía einn þriðjung.433
Í samningum ríkja fyrrum
Júgóslavíu frá 2001 var einnig miðað við skiptingu eigna í ákveðnu hlutfalli.434
Tilfelli
Júgóslavíu er hins vegar skýrt dæmi um þá erfiðleika sem ríki glíma við þegar deilt er um
þjóðréttarlega stöðu þeirra ríkja sem taka við ríkisyfirráðum. Ágreiningur var milli Serbíu og
429
Þessi hlutföll samsvara 35,78% og 2, 23% af eignum og skuldum fyrrum Júgóslavíu samkvæmt samningnum
frá 2001 sbr. National Bank of Serbia, The Succession of the Former SFRY, sjá.
http://www.nbs.rs/internet/english/40/40_4.html (skoðað 5.4.2016). 430
Sjá ákvæði 4.1.1 og a.lið ákvæðis 4.1.2 samnings um efnahagslega samvinnu milli ríkjanna sjá:
http://sites.tufts.edu/reinventingpeace/files/2012/09/Agreement-on-Certain-Economic-Matters-
2709120001.pdf (skoðað 28. mars 2016). Í friðarsamningi milli ríkjanna frá 2004 var átréttað að opinberum
eignum skuli skipt með sanngjörnum hætti á milli ríkjanna og meginreglan að eign ætti að tilheyra því
stjórnvaldi sem hefði not af viðkomandi eign sbr. 11. gr. samningsins sjá:
http://unmis.unmissions.org/Portals/UNMIS/Documents/General/cpa-en.pdf (skoðað 5. apríl 2016) 431
Sjá ákvæði 3.1.1 samnings um efnahagslega samvinnu milli ríkjanna sjá:
http://sites.tufts.edu/reinventingpeace/files/2012/09/Agreement-on-Certain-Economic-Matters-
2709120001.pdf (skoðað 28. mars 2016). Sérsakt ákvæði um menningarverðmæti var að finna í samningi
milli Súdan og Suður-Súdan. Eignir sem voru sérstaklega mikilvægar vegna menningararfs ríkis eða voru
upprunalega frá því ríki skal tilheyra því ríki og skal skila ef því er komið við án þess að bætur koma fyrir Sjá
ákvæði 4.3 samnings um efnahagslega samvinnu milli ríkjanna sjá:
http://sites.tufts.edu/reinventingpeace/files/2012/09/Agreement-on-Certain-Economic-Matters-
2709120001.pdf (skoðað 28. mars 2016). 432
Fjöldi sendiráða var seldur og var ágóðanum þá skipt í þessum hlutföllum sbr. Gerhard von Glabn og James
Laty Taulbee: Law amongst Nations – An introduction to Public International Law, bls. 198-199. 433
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 58-59. 434
Bosnía-Hersegovina 15,5%, Króatía 23%, Makedónía 7,5%, Slóvenía 16% og Sambandsríki Serbíu- og
Svartfjallalands 38% sbr. 4. gr. samningsviðauka C, sjá tilvísun Malcolm N. Shaw: International Law, bls.
719 neðanmálsgrein 198. Einnig ber að nefna að fasteignir staðsettar innan landsvæðis Serbíska lýðveldisins
voru undir stjórn Bosníu þar sem hið fyrrnefna hafði ekki öðlast viðurkenningu sem ríki sbr. International
Crisis Group: State Succession to the immovable assets of Former Yugoslavia. Bosnia Report No. 20, 20
febrúar 1997, aðgengilegt: http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/Bosnia%206.pdf (skoðað
20.4.2016).
69
Svartfjallalands annars vegar og annarra arftaka fyrrum Júgóslavíu hins vegar um afdrif
opinberra eigna og þá sérstaklega þeirra sem staðsettar voru utan yfirráðasvæðis fyrrum
Júgóslavíu.435
Bosnía-Hersegovína, Króatía, Slóvenía og Makedónía kröfðust þess að eignir
þess erlendis yrðu frystar á meðan á deila milli ríkjanna væri leyst og lýstu þau yfir lögsókn
gegn hverjum þeim sem framseldi slíkar eignir.436
Tillögur um skiptingu réttinda og
skuldbindinga fyrrum Jógóslavíu voru settar fram á alþjóðlegri ráðstefnu um málefni fyrrum
Júgóslavíu, og þá sérstaklega sérstökum vinnuhóp (Working Group on Succession Issues) og
hjá áðurnefndri Badinternefnd.437
Áhersla var lögð á skyldu ríkjanna til að komast að
samkomulagi með sanngirni að leiðarljósi auk þess sem hliðsjón skyldi höfð af meginreglum
Vínarsamningsins frá 1983 sem fyrrum Júgóslavía hafði verið aðili að.438
Fasteignir áttu að
fylgja því landsvæði sem þær voru staðsettar á og ríkin áttu að semja um aðrar eignir. En þar
til slíkt samkomulag komst á báru ríki ábyrgð á þeim eignum sem voru í þeirra umsjá.439
Áréttað var að það að neita þáttöku í samningaviðræðum fæli í sér brot að þjóðarétti.440
Hins
vegar gekk illa að ná samkomulagi. Ágreiningur var uppi um skilgreiningu á opinberri eign.
Sambandsríkið Serbía og Svartfjallaland tók þá afstöðu að undir hugtakið féllu hefðbundnar
ríkiseignir og aðrar þjóðareignir og þá meðal annars ýmsar náttúruauðlindir. Svo víðtækri
skilgreiningu var hafnað af öðrum arftökuríkjum og var sú afstaða staðfest af
Badinternefndinni. Fjöldi eigna hafði verið færður til einstakra ríkja áður en breytingarnar á
ríkisyfirráðum tóku gildi til að koma í veg fyrir að hægt væri að telja þær í flokki opinberra
eigna.441
Árið 2001 var að lokum gerður samningur milli ríkjanna og um afdrif hinna ýmsu
réttinda og skuldbindinga og þá meðal annars um skiptingu opinberra eigna. Þessi samningur
var að mestu leyti í samræmi við tillögur Badinter nefndarinnar og Vínarsamning frá 1983.442
Þannig runnu fasteignir til þess ríkis sem tók við yfirráðum á því landsvæði þar sem þær voru
staðsettar í samræmi við 1. mgr. 17. gr. og 1. mgr.18. gr. Vínarsamningsins frá 1983.443
Almennt fylgdi það lausafé sem staðsett var á yfirráðasvæði hvers ríkis fyrir sig miðað við
dagsetningu sjálfstæðis en hins vegar nutu menningarverðmæti sérstakrar verndar og
435
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 55 436
J.M. Ortega Terol: „The Bursting of Yugoslavia: An Approach to Practice regarding State Succecssion“ bls.
920. 437
Ibid., bls. 921. 438
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 55, vísað í Álit Badinter-nefndarinnar nr. 9 frá 4. júlí 1992, , ILM 1992,
bls. 1523, og nr. 12 frá 16. júlí 1993, ILM 1993, bls. 1589. 439
J.M. Ortega Terol: „The Bursting of Yugoslavia: An Approach to Practice regarding State Succecssion“, bls.
921. 440
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 55, vísað í álit nefndarinnar nr. 12 frá 16. júlí 1993 441
ILA, Ríó ráðstefnan 2008, bls. 55-56. 442
ILA, Ríó ráðstefnan 2008, bls. 55-56. 443
Ákvæði 1. mgr. 2. gr. viðauka A við samnings um álitamál tengd breytingu á ríkisyfirráðum fyrrum
Júgóslavíu https://treaties.un.org/doc/source/RecentTexts/29-1.pdf (skoðað 27. mars)
70
fyrirkomulags. Þá var eignum utanríkisþjónustunnar skipt með hliðsjón af
sanngirnissjónarmiðum.444
Það sjónarmið hefur komið fram að hafi framsetning
Vínarsamnings frá 1983 varðandi afdrif erlendra eigna aðskilnað hluta ríkis eða upplausn ríkis
verið með öðrum hætti þá hefði að einhverju leyti mátt koma í veg fyrir þann ágreining sem
spratt upp við upplausn fyrrum Júgóslavíu.445
Eins og að ofan greinir þá erfa nýfrjáls ríki sjálfkrafa þær eignir sem tengast landsvæði
þeirra en einnig eignir nýlenduveldis sem ríkin hafa átt þátt í að skapa, sbr. 15. gr.
Vínarsamnings frá 1983. Framkvæmd nýfrjálsra ríkja bendir til þess að þau erfi sjálfkrafa
ríkiseignir í flestum tilfellum.446
Einnig ber að nefna að hér undir falla eignir sem tengjast
landsvæðinu óháð stjórnarfari ríkis áður en það var fært undir yfirráð annars ríkis.447
Þá var
talin ástæða til að árétta meginregluna um yfirráð ríkja yfir náttúruauðlindum sínum.448
Af framangreindri umfjöllun er ljóst að þó að meginreglum sé fylgt í framkvæmd þá eru
ýmis vandkvæði fólgin í þeim tilvikum þegar ríki klofnar í fleiri en eitt ríki og í þeim tilvikum
þegar deilt er um þjóðréttarlega stöðu ríkja í kjölfar breytinga á ríkisyfirráðum. Í þessu
sambandi er mikilvægt er að hafa í huga tengsl eignaskiptingar ríkja við skuldaskil en nú
verður vikið að afdrifum skulda við slíkar breytingar.
5.3 Skuldir
5.3.1 Almennt
Meðferð skulda við breytingar á ríkisyfirráðum er umdeilt álitamál meðal ríkja. Stafar það að
einhverju leyti af því að beinir hagsmunir þriðju ríkja eru undir við slíkar breytingar hvort
sem þau eru kröfuhafar eða koma fram fyrir hönd einkaaðila sem eiga fjárkröfu á hendur því
ríki sem sætir breytingum.449
Vínarsamningur frá 1983 tekur til ríkisskulda sem skilgreindar
eru í 33. gr. [...] sem sérhverjar fjárhagslegar skuldbindingar ríkis sem hafa orðið til í
samræmi við reglur þjóðaréttar gagnvart öðru ríki, alþjóðastofnun eða öðrum
þjóðréttaraðila“.450
Tekur ákvæðið því ekki með beinum hætti til fjárkrafna einkaaðila, sbr.
einnig 6. gr. samningsins.451
Einnig falla hér utan skuldir opinberra fyrirtækja og stofnana sem
444
Bosnía Hersegóvína 15%, Króatía 23,5%, Makedónía 8%, Slóvenía 14% og ríki nýju Júgóslavíu 39,5%, sjá
ILA: Draft Final Report 2008 bls. 56. 445
J.M. Ortega Terol: „The Bursting of Yugoslavia: An Approach to Practice regarding State Succecssion“, bls.
926 446
Jan Klabbers, Martti Koskenniemi ofl.: State Practice Regarding State Succession and Issue of Recognition:
the Pilot Project of the Council of Europe, bls. 120. 447
YILC 1981, vol II, part II, bls. 40 efnisgrein 14. 448
YILC 1981, vol II, part II, bls. 43 efnisgrein 32. 449
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 405. 450
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 405.
Í þessum kafla endurspeglar hugtakið „kröfuhafi“ því þessa skilgreiningu. 451
YILC 1981, vol II, part II, bls. 24 og bls. 79.
71
eru fjárhagslega sjálfstæðir lögaðilar.452
Sú meginregla endurspeglast í 36. gr. Vínarsamnings
frá 1983 að breytingar á ríkisyfirráðum eða samningar um afdrif skulda við slíkar breytingar
hafa ekki bein áhrif á réttindi og skyldur kröfuhafa nema með samþykki hans.453
Í þessari
reglu felst fyrst og fremst að breytingar á fullveldisyfirráðum koma ekki sjálfkrafa á fót
lögskipum milli kröfuhafa og þess ríkis sem tekur við yfirráðum og hefur því ekki bein áhrif á
skuldakröfur þriðja ríkis eða annars þjóðréttaraðila.454
Þá hafa landfræðilegar breytingar
aðildarríkis almennt ekki áhrif á eignir eða fjárhagsskuldbindingar er tengjast aðild að
alþjóðastofnunum. Slíkar breytingar skapa nýju ríki engar kröfur eða skuldbindingar gagnvart
slíkri stofnun og hafa ekki bein áhrif á eignir og fjárhagsskuldbindingar sem tengjast aðild að
í þessu sambandi.455
Varðandi skilgreiningu á ríkisskuldum þá hefur almennt verið greint á milli hreinna
ríkisskulda (e. national debt) og skulda sem ríki ábyrgjast fyrir svæðisbundin stjórnvöld (e.
localized debt). Með hreinum skuldum er þá átt við opinberar skuldir ríkis og tekur það ekki
til skulda opinberra félaga eða stofnana þar sem eru sjálfstæðir lögaðilar með fjárhagslegt
sjálfstæði.456
Þá er almennt viðurkennt að skuldir svæðisbundinna sjálfstæðra stjórnvalda sem
njóta fjárhagslegs sjálfstæðis (e. local debt) teljast ekki til ríkisskulda í þessum skilningi.457
Þá
eru undanskildar þær skuldir sem stofnað var til með það að markmiði að vinna gegn
hagmunum íbúa landsvæðis eða í ólögmætum tilgangi í bága við reglur þjóðaréttar (e. odious
debt) og erfast þær ekki við breytingar á ríkisyfirráðum.458
Einnig má hér nefna álitamál um
452
YILC 1981, vol II, part II, bls. 76, efnisgr. 29-30. 453
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 405; H.
Lauterpacht: Oppenheim´s International Law, bls. 154, en höfundur vísar til þess að þetta sé almennt
viðurkennt á meðal fræðimanna og í ríkjaframkvæmd; Fletchenfeld: Public Debt and State Succession bls.
546. 454
Bent hefur verið á að líkindi séu með reglum um afdrif þjóðréttarsamninga vegna þessara tenginga við þriðja
aðila. Ábyrgð upphaflega skuldara á greiðslu lánsins færist yfir þegar skuldaraskipti hafa endanlega átt sér
stað. Þangað til ber það ábyrgð á greiðslu skuldarinnar gagnvart kröfuhafa en á jafnframt kröfu á hendur því
ríki sem tekur við fullveldisyfirráðum sbr. YILC 1981, vol II, part II, bls. 81, efnisgr. 2-5. Samningar ríkja
sem eru í ferli breytinga á ríkisyfirráðum um afdrif skulda hafa ekki sjálfkrafa bein áhrif á þriðja aðila sem er
kröfuhafi sbr. 34-36. Vínarsamnings um milliríkjasamninga frá 1969. Einhliða yfirlýsingar ríkja um yfirtöku
skulda eru heldur ekki sjálfkrafa skuldbindandi fyrir þriðja aðila. sbr. Ibid bls. 82-83 efnisgr. 7-9; D.P.
O´Connell: State Succession vol I, bls. 394-395. 455
Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations“, bls. 380-381. Sjá nánar um
framkvæmd AG: Hans Aufricht: „State Succession under the Law and Practice of the International Monetary
Fund“. 456
YILC 1981, vol II, part II, bls. 77 efnisgrein 29-30. 457
YILC 1981, vol II, part II, bls. 74 efnisgr. 14-16. Úrlausn um hvort svæðisbundnar skuldir teljist til ríkisskulda
(e. localized debt) felst í mati á tengslum við það ríki sem sætir breytingum á ríkisyfirráðum. Þeir þættir sem
ber að líta til við matið eru eftirfarandi: Hver skuldarinn er, fjárhagslegt sjálfstæði landsvæðis sem um ræðir,
tilgangur skuldsetningar og hvort einhverskonar trygging greiðslu sé þar staðsett, sbr. sbr. ibid. bls. 75
efnisgrein 19-28. Sjá almennt um svæðisbundnar skuldir: D. P. O´Connell: State Succession vol., 16. kafli. 458
YILC 1977, vol II, part I, bls. 45, skjal nr. doc. A/CN.4/301 and Add. 1; YILC 1981, vol II, part II, bls. 78-79,
efnisgr. 41-42. Þessar skuldir eru persónulegar og hægt er að greina í tvo flokka, annars vegar skuldir sem ríki
hefur ekki samþykkt og er gegn hagsmunum þess og hins vegar skuldir sem stafa af fjármögnum stríðs gegn
72
skuldir gjaldþrota ríkis en sumir hafa bent á að ekki sé rétt að krefja ríki sem tekur við
yfirráðum um greiðslu slíkra skulda að öllu leyti.459
Skylda til greiðslu dráttarvaxta af
skuldum hvílir á upphaflega skuldaranum og ríki sem tekur við ríkisyfirráðum ber því
einungis ábyrgð á gjaldföllnum skuldum sem stafa frá því ríki sem missir yfirráð.460
Meginreglan er sú að hreinar skuldir ríkis sem stofnað var til fyrir ríkið í heild fylgj því
almennt með því við slíkar breytingar en missi ríki þjóðréttaraðild sína þá færast þær yfir til
þess ríkis eða ríkja sem taka við fullveldisyfirráðum.461
Almennt færist ábyrgð ríkisskulda
sem eru í sérstökum tengslum við landsvæði til þess ríkis sem tekur við fullveldisyfirráðum á
því svæði.462
Ábyrgð skulda svæðisbundinna stjórnvalda sem njóta fjárhagslegs sjálfstæðis
tengist áfram því landsvæði sem þær ná til og flytjast almennt til þess ríkis sem tekur við
fullveldisyfirráðum á því landsvæði.463
Tímamark yfirfærslu er dagsetning breytingar á
fullveldisyfirráðum, sbr. 35. gr. Vínarsamnings frá 1983. Í þessu felst að ríki sem tekur við
yfirráðum er ábyrgt fyrir greiðslu skuldarinnar frá þeim degi jafnvel þó að skuldaraskiptin taki
í raun lengri tíma. Ef hið fyrra ríki heldur af einhverjum ástæðum áfram að greiða af skuldinni
á meðan á þessu tímabili stendur þá getur það krafið hinn nýja skuldara um fjárhæð sem því
nemur.464
Í Vínarsamningnum eru skuldaskil ólík eftir því hvernig landfræðilegar breytingar eiga sér
stað. Eðli máls samkvæmt er ágreiningur almennt mestur í þeim tilvikum þegar ríki leysist
upp og kröfuhafar missa hinn eiginlega skuldara eða grundvallarbreyting verður á einkennum
hans.465
Því er almennt mælt fyrir um arftöku allra ríkisskulda ríkis nema í þeim tilvikum
þegar upprunalega ríkið heldur áfram að vera til eða þegar það leysist upp í fleiri en eitt ríki
því ríki sem tekur við ríkisyfirráðum, sbr. D. P. O´Connell: State Succession vol I, bls.459; ILA: Draft Final
Report 2008, bls. 53. 459
D. P. O´Connell: State Succession in Municipal Law and International Law, vol I, bls. 463. 460
Ibid., bls. 464. Höfundur vísar til tveggja gerðardóma Bretlands við Austurríki annars vegar og Ungverjaland
hins vegar þar sem niðurstaðan varð sú að Austuríska-Ungverska keisaradæmið bæri ábyrgð á greiðslu
dráttarvaxta af skulda fram að því tímamarki sem friðarsamningarnir tóku gildi. 461
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 405; H.
Lauterpacht: Oppenheim´s International Law, bls. 154, vísar til þess að þetta sé almennt viðurkennt á meðal
fræðimanna og í ríkjaframkvæmd.; Fletchenfeld,: Public Debt and State Succession, bls. 546. Sumir
fræðimenn hafa þó gert greinarmun á tryggðum og ótryggðum ríkisskuldum í þessu sambandi, sbr. D. P.
O´Connell: State Succession in Municipal Law and International Law, vol I, bls. 407-408. 462
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 405; YILC
1981, vol II, part II, bls. 75 efnisgr. 17. 463
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 405. Vísar í
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 722. Hins vegar eru slíkar skuldir ekki opinberar í þeim skilningi
að þær teljist með í þeim heildarpotti ríkisskulda sem koma til skiptingar við til dæmis klofnun ríkja. Þannig
eru þær í eðli sínu bundnar landsvæðinu sem þær ná til, sbr. YILC 1981, vol II, part II, bls. 74 efnisgr. 14-16. 464
Draft 1983 bls. 80 efnisgrein 2-4. Allur gangur virðist vera á því hvernig ríki haga þessum málum sjá: D. P.
O´Connell: State Succession in Municipal Law and International Law, vol I, bls. 457-458. 465
YILC 1981, vol II, part II, bls. 72 efnisgr. 4.
73
en þá skiptast skuldir hlutfallslega í samræmi við sanngirnissjónarmið.466
Erfitt getur reynst
að slá því föstu hvaða þættir séu ráðandi við mat á sanngjarnri skiptingu skuldbindinga án
samnings eða úrlausnar alþjóðlegs úskurðaraðila.467
Meta verður þá hvað ríki getur lagt af mörkum að teknu tilliti til allra áhrifaþátta. Þeir
þættir sem hafa áhrif lúta að stærð landsvæðis, íbúafjölda, ríkisfangi kröfuhafa sem og ýmsir
efnahagslegir þættir líkt og skatttekjur, eignir og framlag landsvæðis til ríksins.468
Álitamál er
um hvernig skuldum skuli skipt á milli þegar fleiri en einn skuldari koma til greina. Bent
hefur verið á að kröfuhafi eigi kröfu á hendur því ríki þar sem eign til tryggingar skuld er
staðfest að því gefnu að þeir geti krafist efnda með sölu slíkra eigna.469
Hagsmunir kröfuhafa
skipta hér miklu máli og hafa þeir í mörgum tilfellum lagt sameiginlega ábyrgð á skuldum til
grundvallar. Ríki sem taka við yfirráðum eru hins vegar eðlilega almennt hlynnt þeirri
niðurstöðu að við mat á skiptingu skulda skuli taka mið af eignum sem þeim áskotnast. Hins
vegar hafa kröfuhafar stundum hafnað slíkri viðmiðun og vilja yfirleitt sem víðtækasta ábyrgð
af hálfu aftakanna.470
5.3.2 Framkvæmd ríkja
Venjulega veldur samruni ríkja ekki miklum ágreiningi hvað varðar skuldaskil enda tekur hið
sameinaða ríki almennt yfir beinar og óbeinar skuldir í þeim tilfellum. Í samræmi við þetta
mælir ákvæði 37. gr. Vínarsamnings fyrir um arftöku slíkra skuldbindinga í samræmi við
arftöku eigna í slíkum tilvikum. Framkvæmd ríkja er í samræmi við þetta en almennt eru
skuldaskil milli ríkja leyst í löggjöf ríkjanna en í nokkrum tilfellum hefur verið leyst úr slíkum
málum á sviði þjóðaréttar.471
Hins vegar hefur framkvæmd ekki verið alveg skýr hvað varðar
466
Ian Brownlie: Public Intenational Law, bls. 625. Rétt er að benda á að erfitt er að treysta á flokkun eftir því
hvort ríki heldur tilvist sinni eðs ekki við slíkar breytingar í ljósi þess að það er vandkvæðum bundið að setja
fram almenn viðmið um slíkt, sbr. YILC 1981, vol II, part II, bls. 112 efnisgr. 20. 467
D. P. O´Connell: State Succession vol I, bls. 395; Andrea Gioia: „State Succession and International Financial
Organizations“, bls. 381. 468
Sjá einnig D. P. O´Connell: State Succession vol I, bls. 454-456. 469
Sjá einnig D. P. O´Connell: State Succession vol I, bls. 456-457. 470
Paul Williams og Jennifer Harris: „State Succession to Debts and Assets: The Modern Law and Policy“, bls.
412. Þetta var til dæmis afstaða ríkja fyrrum Sovétríkjanna og fyrrum Tékkóslóvakíu. Hins vegar var slíkri
tengingu hafnað í tilfelli fyrrum Júgóslavíu. Þá kröfðust kröfuhafar fyrrum Sovétríkjanna ábyrgðar in solidum
án tillits til eignaskiptingar sbr. ibid bls. 416. 471
Við myndun Konungsríkis Niðurlanda árið 1814 tók það yfir skuldir þeirra landa sem sameinuðust samkvæmt
þjóðréttarsamningi. Holland og Belgía hafa vísað til þessa samnings við skiptingu skulda sín á milli. Hið sama
var upp á teningnum við sameiningu ríkja í Konungsveldið Ítalíu árið 1866 sbr. YILC 1981, vol II, part II, bls.
105-106, efnisgr. 1-5. Þá héldu ríki ábyrgð sinna skulda við sameiningu nýlenda í Kanada, Australíu og
Suður-Afríku og við sameiningu Sýrlands og Egyptalands árið 1958, sbr. D.P. O´Connell: State Succession
vol. I, bls. 386.
74
innlimun ríkis í annað.472
Við sameiningu Þýskalands vöknuðu upp spurningar um afdrif
skulda Austur-Þýskalands og hvort þær teldust til opinberra skulda sem myndu sjálfkrafa
færast yfir á Þýskaland. Meginreglan er sú að skuldir ríkis sem sameinast öðru ríki þannig að
myndist nýtt ríki flytjast yfir til hins sameinaða ríkis hafi þær ekki verið stofnaðar í bága við
reglur þjóðaréttar.473
Ýmsar kenningar hafa sprottið um afdrif skulda við yfirfærslu hluta landsvæðis ríkis til
annars ríkis.474
Þjóðréttarsamningar í kjölfar styrjalda hafa almennt kveðið á um fyrirkomulag
skuldaskiptingar á milli ríkja í slíkum tilvikum. Framkvæmd ríkja staðfestir almennt aftöku
ríkisskulda sem tengast ákveðnu landsvæði sérstaklega ef skuldin hefur verið tryggð með
einhverjum hætti svo sem með ríkistekjum landsvæðisins eða eignum staðsettum þar.475
Framkvæmd hvað varðar hreinar ríkisskuldir er hins vegar ekki einsleit.476
Kenningar
472
Bandaríkin tóku við skuldum einstakra ríkja þess árið 1790 en við innlimun Texas árið 1845 var slíkum
skuldbindingum hafnað, sbr. Gerhard von Glabn og James Laty Taulbee: Law amongst Nations – An
introduction to Public International Law, bls. 198. Einnig var deilt um afdrif skulda Eystrasaltsríkjanna þegar
Sovétríkin lögðu þau undir sig árið 1940 sbr. D. P. O´Connell: State Succession vol. I, bls. 386-387. 473
Sjá ILA: Draft Final Report 2008, bls. 37. 474
Rök fyrir skiptingu skulda lúta að sjónarmiðum um að það ríki sem tekur við fullveldisyfirráðum yfir
landsvæði njóti góðs af fjármögnunni og að ekki sé eðlilegt að það fái einungis eignir en sé laust við skuldir
sem teknar voru að hluta í þágu þess landsvæðis. Einnig spila hér inn í sjónarmið um réttlæti og sanngirni.
Hins vegar má færa fyrir því rök að fullvalda ríki geti ekki talist skuldbundið ráðstöfunum annars fullvalda
ríkis auk þess sem persónulegt eðli skulda mælir á móti yfirfærslu skuldara til annars aðila, sbr. YILC 1981,
vol II, part II, bls. 84-96, efnisgrein 1-10. 475
Sjá D. P. O´Connell, State Succession vol I, bls. 416; Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 732.
Prússland tók yfir skuldir héraðsins Silesia árið 1742. Í friðarsamningi milli Frakklands og Austurríkis var
kveðið á um yfirfærslu skulda sem tengdust sérstaklega þeim héruðum sem afsalað var frá Austurríki til
Frakklands árið 1791 (áréttað í samningi milli Frakklands, Þýskalands og Austurríkis árið 1801). Eins var í
friðarsamningum í upphafi 19. aldar kveðið á um sambærilegt fyrirkomulag vegna yfirfærðra landsvæða milli
Frakklands og annarra ríkja og einnig í samningum Prússlands við m.a Danmörku. Þá var mælt fyrir um
yfirtöku skulda Frakklands sem tryggðar voru á landsvæðunum sem afsalað var í kjölfar seinni
heimstyrjaldarinnar. Einnig tók nasistastjórn Hitlers yfir skuldir Tékkóslóvakíu sem stofnað var til
uppbyggingar lestarsamgangna á því landsvæði sem stjórnin tók yfir. Þá féllst Frakkland á að taka yfir
opinberar svæðisbundnar skuldir Ítalíu á þeim landsvæðum sem ríkið endurheimti en þó að ákveðnum
skilyrðum uppfylltum. Hins vegar var slíkum staðbundnum ríkisskuldum hafnað sbr. 225. gr.
Versalasamningsins um opinberar skuldir Þýskalands sem tengdust eigum þess á þeim landsvæðum sem um
ræðir. Sjá YILC 1981, vol II, part II, bls. 89-90 efnisgrr. 25-33, 35. 476
Frakkland tók yfir hluta skulda skulda Sardiníu við yfirfærslu Nice árið 1860, Ítalía tók við hluta skulda sem
lutu að embætti páfa við innlimun Páfaríkjanna árið 1866 í samræmi við íbúafjölda og Grikkland tók yfir
hluta Ottóman skulda Tyrklands við innlimun Thessaly héraðsins árið 1881. Þá var kveðið á um yfirfærslu
skulda í friðarsamningum í kjölfar heimstyrjaldarinnar fyrri og þau ríki sem tóku við þýskum landsvæðum
ábyrgðust almennt hluta skulda Þýskalands. Hins vegar samþykkti Frakkland ekki að taka við skuldum vegna
yfirfærslu Alsace-Lorraine héraðsins í ljósi þess að Þýskaland hafði hafnað slíkri skyldu þegar héraðið var
innlimað í Þýskaland árið 1871. Skiptingu skulda var hins vegar hafnað þegar Rússland lagði undir sig hluta
Ottómans veldisins og gerði Rússland greinarmun á afdrifum skulda eftir því hvort ríki samþykktu
yfirfærsluna eða hvort landsvæðið hafi fengist í kjölfar stríðs. Þá var yfirfærsla Alsace-Lorraine til Þýskalands
eins og að ofan greinir framkvæmd án þess að skipting skulda ætti sér stað. Síle hafnaði einnig skiptingu
ríkisskulda Perú við innlimun héraðs þess síðarnefnda. Japan tók heldur ekki við neinum ríkisskuldum Japan
við yfirfærslu hluta eyjarinnar Sakhalin. Í kjölfar fyrri heimstyrjaldarinnar var meginstefnan einnig sú að
ríkisskuldir fylgdu ekki því landsvæðis sem yfirfærðist. Sjá: YILC 1981, vol II, part II bls. 86-88 efnisgr. 11-
21. Þá er framkvæmd nýlenduveldanna þegar þau lögðu undir sig nýlendur er misvísandi. Sem dæmi má
nefna að við innlimun Hawaii, Tahiti og Kóreu tók yfirtökuríkið við ríkisskuldum að hluta eða öllu leyti. Hins
75
fræðimanna, dómar og ríkjaframkvæmd benda þó til þess að rök standi til þess að hafna beri
slíkri arftöku ef hið eldra ríki heldur þjóðréttaraðild sinni.477
Þó virðist sem pólítík og
hentisemi ríkja hafi verið ráðandi þáttur við mat á því hvort skuldum var skipt eða ekki en
mikilvægt er að hafa í huga að þessar tegundir breytinga hafa í sögulegu samhengi yfirleitt átt
sér stað í kjölfar styrjalda og vafasamt er að fullyrða að sömu sjónarmið eigi við þegar ríki
yfirfæra landsvæði á friðsamlegan hátt.478
Í samræmi við þetta mælir ákvæði 37. gr. aðeins
fyrir um sanngjarna skiptingu skulda í þeim tilvikum þegar ríki ná ekki samkomulagi um
slíkt.
Þegar hluti landsvæðis klofnar frá og verður nýtt ríki þá gildir sama regla og að ofan
greinir um ábyrgð skulda nema þær standi í sérstöku sambandi við það landsvæði sem
klofnaði frá, sbr. 40. gr. Reglan er frávíkjanleg og nýtt ríki kann að taka við hluta skuldanna
en þær skuldir sem yfirfærast í slíkum tilvikum eiga að skiptast í sanngjörnum hlutföllum og
taka skal mið af þeim eignum sem falla í hlut ríkisins. Hvað varðar framkvæmd
alþjóðafjármálastofnana þá er hinn upphaflegi skuldari í samræmi við framangreint áfram
ábyrgur fyrir skuld þar til viðkomandi alþjóðastofnun hefur samþykkt yfirfærslu
fjárskuldbindinga að hluta eða í heild til hins nýja ríkis óháð umfangi landfræðilegra
breytinga.479
Alþjóðabankinn hefur hins vegar fjallað um skiptingu skulda milli ríkja. Almenn
lán halda þar áfram að skuldbinda hinn upphaflega skuldara en staðbundnar skuldir yfirfærast
þó til hins nýja ríkis. Bankinn hefur einnig fjallað um ábyrgðir og möguleika á að þær færist
yfir til hins nýja ríkis ef þær tengjast með einhverjum hætti fyrirtækjum eða verkefnum á því
landsvæði.480
Framkvæmd ríkja í þessum tilvikum er annars misvísandi og hefur arftöku bæði verið
hafnað og hún staðfest.481
Áður en Sovétríkin klofnuðu gerði sambandsríkið samkomulag í
vegar var slík ábyrgð ekki viðurkennd við innlimun Kongó og Madagasgar. Sjá YILC; 1981, vol II, Draft
1983, bls. 91-92, efnisgrein 3 og 4. 477
Sem dæmi sjá Ottoman Public Debt case, 18. apríl 1925, 1 RIAA. 1925, bls. 529. 478
YILC 1981, vol II, part II, bls. 90 efnisgrein 36; Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 722-723. 479
Andrea Gioia: State Succession and International Financial Organizations, bls. 380-381. 480
Ibid, bls. 380-381. 481
Texas hafnaði arftöku skulda Mexíkó árið 1840 og tók Panama ekki yfir skuldaábyrgð á ríkisskuldum
Kólumbíu við sjalfstæði árið 1903. Arftaka var hins vegar staðfest á hluta skulda Ottóman veldisins af hálfu
Búlgaríu, Svartfjallalands og Serbíu árið 1878 en hvorki Kýpur né Bosnía-Hersegóvína tóku við skuldum
þess. Þá tók Írland við ríkisskuldum Bretlands árið 1921 í samræmi við sanngirnissjónarmið og Singapúr tók
við hluta skulda sambandsríkisins Malaya. Pakistan tók hlutfall skulda Breska-Indlands sem var á ábyrgð
Indlands eftir sjálfstæði. Jafnframt tóku Arftakar Austuríska-Ungverska keisaradæmisins ábyrgð á hluta
skulda þess samkvæmt ákvörðun sérstakrar nefndar sem komið var á fót. Ríki sem skildu sig frá Tyrklandi
tóku einnig við hlutfalli skulda Ottóman veldisins miðað við stöðu þeirra ríkja sem voru hluti veldisins fram
til 1912. Arftakar Sovéska Rússlands tóku ekki við hluta skulda þess árið 1920 fyrir utan Pólland sem
samþykkti yfirtöku á hluta skulda í samningi við bandamenn. Sjá D. P. O´Connell: State Succession in
Municipal and International Law vol.I, bls. 398, 401-402, 404; Malcolm N. Shaw: International Law, bls.
723. Sjá ILA: Draft Final Report 2008, bls. 53. Samið var um afdrif ríkisskulda annarra en svæðisbundinna
76
október 1991 við einstök ríki innan þess um óskipta ábyrgð þeirra in solidum á skuldum
Sovétríkjanna út á við.482
Rússland og aðrir arftakar Sovetríkjanna gerðu síðan með sér
samkomulag um hlutfallslega skiptingu skulda í desember sama ár. Þrátt fyrir það samdi
sovéski bankinn sem hafði milligöngu um greiðslur við erlenda kröfuhafa um óskipta ábyrgð
in solidum. Að lokum fór svo að ríki fyrrum Sovétríkjanna ákváðu afdrif skulda og eigna með
tvíhliða samningum. Rússland gerði samninga við öll hin arftökuríkin um að taka á sig
skuldaábyrgð gegn því að fá þeirra hluta í eignasafni fyrrum Sovétríkjanna. Ágreiningur
myndaðist hins vegar á milli Rússlands og Úkraínu varðandi eignir tengdar hernaði og þá
bæði tengt flota og kjarnorkuvopnum sem áður greinir.483
Eystrasaltsríkin höfnuðu hins vegar
hvers konar ábyrgð á skuldum fyrrum Sovétríkjanna enda töldu þau sig ekki til arftaka
þeirra.484
Við aðskilnað Svartfjallalands frá Serbíu árið 2006 skiptu ríkin með sér eignum og
skuldum í hlutföllunum 94, 12% fyrir Serbíu á móti 5,88% sem féll í hlut Svartfjallalands. Þá
var samið um ábyrgð lána fyrrum Júgóslavíu hjá Evrópuráðinu í hlutföllunum 90:10 að
undanskildu einu láni þar sem Serbía tók nánast yfir alla skuldina.485
Meginreglunni um
tengingu við landsvæði var beitt um skiptingu innlendra skulda Súdan og allar skuldir sem
tengdust landsvæði Suður-Súdan fyldu því ríki við skiptinguna.486
Erlendar eignir og
skuldbindingar fylgdu hins vegar Súdan þar sem það hélt stöðu sinni sem þjóðréttaraðili við
skiptinguna.487
Ef ríki hættir að vera til í kjölfar uppbrots þess þá gilda sömu meginsjónarmið, sbr. 41. gr.
þó að staðan sé að miklu leyti ólík í ljósi þess að hinn upphaflegi skuldari hverfur. Þau ríki
skulda þegar Noregur gekk úr ríkjasambandi við Danmörku og sameinaðist Svíþjóð árið 1814. Í 6. gr. Kíel
samningsins var kveðið á um að Noregur skyldi greiða hluta allra ríkisskulda hins fyrrum sameinaða ríkis en
Noregur mótmælti þessari skuldbindingu. Svo fór að Svíþjóð samdi við Danmörku í sérstökum
þjóðréttarsamningi þeirra á milli um að Noregur væri skuldbundinn til að greiða hluta af þessum skuldum en
þó lægra hlutfall en kveðið var á um í Kiel samningnum, sbr. Suzanne Thorpe: „Norway. Issues of Treaty
Succession“, bls. 397-398. 482
Skuldirnar voru metnar á 60 billjón dollara og var Rússlandi úthlutað 61,34%, Úkraínu 16,37% og Hvita
Rússlandi 4,13%. Hin ríkin fengu öll hluta sem var undir 4% sbr. Pierre M. Eismann og Martti Koskenniemi:
State Succession: Codification tested against the facts, bls. 91. 483
Martti Koskenniemi: „Report of the Director of studies of the English-speaking section of the Centre“. State
Succession: Codification against the facts“, bls. 91-93. 484
Pétur Dam Leifsson: Um breytingar á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins, bls. 406; Anthony
Aust: Handbook of International Law, bls. 363-364, 369. 485
Sjá ákvörðun Evrópuráðsins frá 2. október 2008 um hlutfallslega skiptingu skuldaábyrgðar vegna
langtímalána sem ráðið veitti fyrrum Júgóslavíu (síðar Sambandsríki Serbíu og Svartfjallalands), Official
Journal of the European Union 10.10.2008, L 269/8 (2008/784/EC). 486
Sjá ákvæði 4.1.1 og b.lið ákvæðis 4.1.2 samnings um efnahagslega samvinnu milli ríkjanna sjá:
http://sites.tufts.edu/reinventingpeace/files/2012/09/Agreement-on-Certain-Economic-Matters-
2709120001.pdf (skoðað 28. mars 2016). 487
Sjá ákvæði 3.1.1 samnings um efnahagslega samvinnu milli ríkjanna sbr. ibid. Í 10. gr. Friðarsamnings Súdan
og Suður Súdan var kveðið á um að skuldir skyldu fylgja því stjórnvaldi sem stofnaði til slíkra skulda, sbr.
http://unmis.unmissions.org/Portals/UNMIS/Documents/General/cpa-en.pdf (skoðað 5. apríl 2016)
77
sem myndast á landsvæði þess verða þá ábyrg fyrir greiðslu skulda hins fráfarandi ríkis.488
Hins vegar kann að vera vandasamt að ákvarða skiptingu í þessum tilvikum. Við klofnun
sambandsríkis Kólumbíu 1821 var miðað við hlutfallslega skiptingu skulda.489
Við skiptingu
Konungsríkis Niðurlanda árið 1830 náðu Holland og Belgía loks samkomulagi eftir miklar
deilur og laut það að árlegu framlagi Belgíu til Hollands til greiðslu skulda fyrrum
Konungsríkisins.490
Þegar ríkjasamband Noregs og Svíþjóðar leystust upp árið 1905 voru
ríkin áfram ábyrg fyrir eigin skuldum en skiptu sameiginlegum ríkisskuldum sín á milli.491
Við upplausn Júgóslavíu árið 1941 skiptust skuldir eftir íbúafjölda og efnahag ríkja þess.492
Við skiptingu skulda fyrrum Júgóslavíu í kjölfar kalda stríðsins var meginsjónarmiðið um
sanngjarna skiptingu lagt til grundvallar og tenging var á milli eignaúthlutunar og
skuldaskipta. Atbeina alþjóðasamfélagsins var þörf þar sem ekki var eining um stöðu ríkjanna
við þessa breytingar og ágreiningur var um skiptingu réttinda og skuldbindinga. Í
samningnum milli ríkjanna var gert ráð fyrir hlutfallslegri skiptingu ríkisskulda. Hvert ríki var
hins vegar ábyrgt fyrir þeim skuldum sem tengdust þeirra landsvæði sérstaklega.493
Úrlausn
skuldamála fyrrum Tékkóslóvakía gekk betur fyrir sig. Eins og áður hefur komið fram var
kveðið á um skiptinguna í stjórnlögum hins sameinaða ríkis áður en það klofnaði. Ríkin
skyldu því taka yfir þær skuldir sem tengdust sérstaklega landsvæði þess en að öðrum kosti
yrði þeim skipt í hlutföllunum tveir fyrir Tékkland á móti fyrir Slóvakíu.494
Álitmál vegna upplausnar ríkja skipta einnig miklu máli hvað varðar afdrif inneigna og
skuldbindinga þeirra hjá alþjóðafjármálastofnunum. Í þessum tilvikum þegar ríki missir
þjóðréttaraðild sína hefur AGS einhliða ákvarðað skiptingu á eignum og skuldbindingum og
gert slíka niðurstöðu að skilyrði fyrir aðild arftökuríkja að stofnuninni.495
AB hefur hins vegar
almennt leitast við að ná samningum við hlutaðeigandi ríki í slíkum tilvikum og er slíkur
samningur almennt skilyrði fyrir aðild að AB líkt og raunin varð í tilviki fyrrum Júgóslavíu.496
Við slíka skiptingu hefur AGS almennt haft hliðsjón af stærð efnahags en sama viðmið hefur í
488
D. P. O´Connell: State Succession vol. I, bls. 387; Feilchenfeld: Public debt, bls. 679. 489
Nýja Granada 50%, Venesúela 28,5%, Ekvador 21,5%., sbr. YILC 1981, vol II, part II, bls. 108-109, efnisgr.
7. Í gerðardómsmálum sem komu upp 50 árum síðar var hlutfallsleg ábyrgð Venesúela staðfest
gerðardómsmálum kennd við Sara Campbell og W. Ackers milli Bandaríkjanna og Venesúela, sbr. YILC
1981, vol II, part II, bls. 112 efnisgr. 16 og 17. 490
YILC 1981, vol II, part II, bls. 109-111 efnisgr. 8-13. 491
YILC 1981, vol II, part II, bls. 111 efnisgr. 14. 492
D. P. O´Connell: State Succession vol.1, bls. 389; Feilchenfeld: Public debt, bls. 390. 493
Skipting ríkisskulda: Bosnía-Hersegóvína 15,5%, Króatía 23%, Makedónía 7,5%, Slóvenía 16%,
sambandsríki Serbíu-og Svartfjallalands 38%). Sjá. ILA: Draft Final Report 2008, bls. 57. 494
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 58-59. 495
Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations“, bls. 382. 496
Ibid., bls. 383. Afstaða AB miðaði að því að Sambandsríki Serbíu og Svartfjallalands héldi ábyrgð fyrrum
Júgóslavíu.
78
þessum tilvikum verið notað hjá AB og Endurreisnar- og þróunarbanka Evrópu (EÞE)
varðandi eignir og ríkisskuldir en þó hefur svæðisbundnum inneignum og skuldum verið skipt
eftir tengslum við hlutaðeigandi landsvæði.497
Við klofnun Sambands arabíska lýðveldisins
miðaðist framkvæmd AGS og AB við að Sýrland og Egyptaland héldu áður ákveðnum
réttindum og skuldbindingum frá því fyrir sameiningu ríkjanna.498
Við ákvörðun skiptingar á
inneign og skuldbindingum fyrrum Júgóslavíu var lagt til grundvallar að fyrrum Júgóslavía
hafi misst þjóðréttaraðild sína og var hjá AGS notuð sömu viðmið og um aðild nýrra ríkja og
grundvallaðist niðurstaða því á efnahagslegum burðum hvers ríkis og lagði AB og EÞB sömu
viðmið til grundvallar.499
Jafnframt var réttindum og skuldbindingum fyrrum Tékkóslóvakíu
hjá AGS, AB og EÞE skipt nálægt hlutföllunum 2/3 á móti 1/3.500
Viðmið um sanngjarna
skiptingu kann að vera flókið að beita í framkvæmd og sumir hafa bent á að nauðsynlegt sé að
alþjóðastofnun á þessu sviði, líkt og AGS, skilgreini hvert inntak slíkrar skiptingar sé. Hins
vegar mun ávallt verða nauðsynlegt að ná samningum milli arftökuríkja þó að slíkar reglur sé
fyrir hendi.501
Í Vínarsamningi frá 1983 er að finna sérreglu í 38. gr. þess efnis að engar ríkisskuldir
flytjist yfir til nýfrjáls ríkis nema á grundvelli samkomulags hlutaðeigandi ríkja. Framkvæmd
ríkja er mjög misvísandi og felur ekki í sér viðurkenningu á ákveðinni reglu í þessum
efnum.502
Alþjóðalaganefndin taldi óhjákvæmilegt að þróa reglur á þessu sviði með skráningu
497
Ibid., bls. 383. 498
Ibid., bls. 355 og 363. 499
Sambandsríki Serbía-Svartfjallaland 36,52%, Slóvenía 16,39%, Króatía 28,49%, Bosnía-Hersegóvína 13,20%
og Makedónía 5,40%. Lán AG voru þess eðlis að teljast til ríkisskulda en lán AB voru svæðisbundin að eðli
sínu, sbr. YILC 1981, vol II, part II, bls. 57; Andrea Gioia: „State Succession and International Financial
Organizations“, 373-374. Þó var stefna AB í upphafi sú að miða við að Sambandsríki Serbíu og
Svartfjallalands héldi aðild sinni áfram þar til öll arftökuríkin höfðu gerst aðilar að AB. Síðar var vikið frá
þessu vegna þrýstings frá AGS, sbr. ibid. bls. 368. Áhrif breytinganna í Austur-Evrópu höfðu ekki eins mikil
áhrif á eignir og skuldbindingar hjá EÞB þar sem bankinn starfaði aðallega á sviði lánveitinga til
einkaréttarlegra fjármálafyrirtækja og einungis var gert ráð fyrir ábyrgð ríkja við veitingu lána til
ríkisfyrirtækja. Jafnframt er aðild að AGS ekki skilyrði fyrir aðild að EÞB, sbr. ibid. bls. 374. 500
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 58-59. Hjá AGS var miðað skiptinguna 69,61% fyrir Tékkland og 30,39%,
fyrir Slóvakíu, sbr. Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations“, bls. 362 og
375. 501
Ibid., bls. 382-383. 502
Nýlendur Bretlands sem síðar urðu Bandaríkin tóku ekki yfir neinn hluta skulda Bretlands hvorki Portúgal né
Holland tóku yfir hluta skulda Spánar við sjálfstæði. Við sjálfstæði Brasilíu frá Portúgal átti ríkin
gagnkvæmar kröfur á hendur hvor öðru og því var gerður samningur um greiðslu hluta skulda Portúgal. Við
sjálfstæði nýlenda Suður-Ameríku tóku ríkin almennt einungis yfir svæðisbundnar skuldir þó að tilvik Bólívíu
hafi vikið frá þessari framkvæmd. Þegar Kúba öðlaðist sjálfstæði að nafninu til frá Spáni árið 1898 var það
aðeins bundið við staðbundnar skuldir en ekki ríkisskuldir Spánar. Filippseyjar tóku við svæðisbundnum
skuldum Bandaríkjanna við sjálfstæði árið 1934. Þá féllst Pakistan á yfirtöku hluta skulda Indlands. Indónesía
hafnaði að lokum arftöku skulda Konungsríkis Niðurlanda árið 1956 og Líbía tók ekki við neinum hluta
ríksisskulda Ítalíu samkvæmt ályktun allsherjarþings SÞ árið 1950. Madagaskar tók við svæðisbundnum
skuldum þrátt fyrir að atbeina Frakklands hafi þurft til stofnunar þeirra. Deilt var um ábyrgð skulda Belgísku
Kongó en hvorugt ríki taldi sig skuldara að ríkisskuldum þess. Að lokum sömdu ríkin um stofnun alþjóðlegs
sjóðs með sameiginlegum framlögum Kongó og Belgíu sem átti að leysa úr ágreiningi í þessum efnum.
79
og er í 38. gr.Vínarsamnings frá 1983 mælt fyrir um að ríkisskuldir nýlenduveldis yfirfærist
ekki á hin nýfjálsu ríki nema ríki geri gilt samkomulag þess efnis sín á milli. Í slíku
samkomulagi ber að taka tillit til þeirra eigna sem renna til hins nýfrjálsa ríkis.503
Þessar
breytingar eru sérstaks eðlis og ekki var talið viðeigandi að kveða á um sanngjarna skiptingu
skulda í slíkum tilvikum þar sem slíkt gæti gefið tilefni til mismunandi túlkunar og leitt til
misnotkunar.504
5.4 Skjalasöfn
Fræðilega séð teljast skjalasöfn til eigna en eðli þeirra gerir það að verkum að þau kunna að
vera nauðsynleg fleiri en einu ríki auk þess sem þau teljast oft vera óskiptanleg. Einnig er í
flestum tilvikum auðvelt að fjölfalda skjöl og uppfylla þannig þarfir allra hlutaðeigandi aðila
en sú er almennt ekki raunin hvað varðar hefðbundnar eignir.505
Þannig er III. kafli
Vínarsamningsins frá 1983 sérstaklega helgaður reglum um skjalasöfn. Ríkisskjöl eru öll skjöl
hvers eðlis sem þau eru sem tilheyrðu því ríki sem missir ríkisyfirráð samkvæmt landsrétti
þess ríkis á degi breytinga á fullveldisyfirráðum, sbr. 20. gr. Einnig falla hér undir önnur skjöl
í vörslu hins eldra ríkis þó að þau séu ekki skilgreind sem ríkisskjöl í landsrétti þess ríkis. Hér
undir falla skjöl í skráðu og óskráðu formi og af ýmsum gerðum. Sem dæmi má nefna skjöl,
bækur, myndskurð, myntir, tæknilegar teikningar, ljósmyndir, kvikmyndir og jafnvel
gagnagrunna.506
Hins vegar er hér ekki átt við listmuni í sinni hreinustu mynd né bókasöfn þó
að ríkisskjöl geti að sjálfsögðu einnig falið í ser menningar- og söguleg verðmæti.507
Afhending skjala við breytingar á ríkisyfirráðum fela í sér yfirfærslu eignarréttar, sbr. 21. gr.
og jafnvel þó að afhending skjala dragist á langinn þá skal miða skal við dagsetningu
breytinga nema ríki semji um annað 22. gr.508
Samkvæmt 23. gr skuli engar bætur skuldu
koma fyrir né skylda til greiðslu skatta eða annarra gjalda af slíkum eignum. Hins vegar skal
það ríki sem biður um afrit skjala bera kostnað af því.509
Að lokum ber að nefna að eignarhald
Einnig spruttu upp miklar deilur um skuldaskil við sjálfstæði Algeríu frá Frakklandi sem ríkin leystu að
lokum með samningi. Að lokum má nefna að bresku nýlendurnar tóku einungis við skuldum sem stjórnvöld
héraða höfðu tekið fyrir landsvæðið en ekki ríkiseignir Frakklands. Sjá YILC 1981, vol II, part II, bls. 92-98,
efnisgrein 5-38. 503
YILC 1981, vol II, part II, bls. 104 efnisgr. 64. 504
Ibid., bls. 104 efnisgr. 63. 505
Ibid., bls. 47-48. efnisgr. 1-3. 506
Ibid., bls. 50, efnisgrein 1; Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum
þjóðaréttarins“, bls. 407. Hér falla undir öll skjöl óháð efni þeirra og tegund sem hægt er að nota í
vísindalegum-, opinberum- eða hagnýtum tilgangi sjá nánar ibid. bls. 50-51, efnisgrein 3-5. 507
YILC 1981, vol II, part II, bls. 51, efnisgrein 6. Hér ber einnig að nefna að ríkisskjöl geta skarast við bókasöfn
og hefðbundin söfn sbr. Ibid. bls. 51-52 efnisgrein 9 og 10. 508
Ibid. bls. 52 efnisgr. 2-3. 509
Ibid. bls. 53, efnisgr. 5.
80
þriðju ríkja á eignum sem staðsettar eru á því landsvæði sem sætir breytingum helst óbreytt.510
Þá ber einnig að viðhalda einingu ríkisskjala ef þau eru hluti af einhverskonar heild, sbr. 25.
gr. og ber ríkjum að gæta þess að skjöl eyðist ekki eða verði fyrir skemmdum, sbr. 26. gr.
Ríkisskjöl eru almennt nauðsynleg við ríkisrekstur og veita vísbendingar um sögulega,
menningarlega og efnahagslega þróun og einkenni ríkis en eru einnig til marks um hin ýmsu
réttindi einstaklinga og lögaðila.511
Ákvæði varðandi skjöl er að finna í fjölda
milliríkjasamninga Evrópuríkja en skortir almennt hvað varðar nýfrjáls ríki. Það hefur verið
rakið til þess að aðrir þættir njóta meiri forgangs við sjálfstæði nýlenduríkis auk þess sem
valdasamskipti milli þjóða spila stóran þátt í þessu sambandi. Skjöl sem varða stjórnsýslu og
þau sem eru tæknilegs eðlis yfirfærast almennt til þess ríkis sem tekur við ríkisyfirráðum en
gögn af sögulegum meiði virðast yfirfærast í samræmi við aðstæður hverju sinni.512
Samvinna
ríkja er mikilvæg við úrlausn ágreinings á þessu sviði og ríkjum ber að semja í góðri trú um
afdrif skjala við breytingar á ríkisyfirráðum með hliðsjón af tilmælum alþjóðastofnana líkt og
UNESCO.513
Meginreglan er sú að þau skjalasöfn sem tengast einungis því landsvæði sem
sætir breytingum á fullveldisyfirráðum skuli flytjast til ríkis sem tekur við yfirráðum þar. Þau
skjöl sem tengast því aðeins að hluta skulu vera í umsjá fyrra ríkis en þó skal nauðsynlegur
aðgangur beggja ríkja tryggður að þeim skjölum eins og kostur er.514
Við samruna ríkja er almennt lagt til grundvallar að skjalasöfn yfirfærast til hins
sameinaða ríkis, sbr. 29. gr. Ef ríki hafa ekki samið um afdrif skjalasafna við samruna þá
haldast skjalasöfn í eigu hvers ríkis um sig í samræmi við landsrétt þeirra þangað til löggjöf
hins sameinaða ríkis leysir þær reglur af hólmi. Bent hefur verið á að niðurstaða er ólík eftir
því hvernig ríkjasamband um ræðir og að hvaða marki ríki halda einkennum sínum og
þjóðréttaraðild við samruna. Þá skiptir máli hvers eðlis skjalasöfnin eru og rök standa til þess
að skjöl sem mikilvæg eru fyrir stjórnsýslu hins sameinaða ríkis flytjist til þess við
sameiningu á meðan söguleg og menningarleg skjöl hafa ekki eins mikla þýðingu fyrir rekstur
hins sameinaða ríkis.515
Í ákvæði 27. gr. Vínarsamningsins frá 1983 er gert ráð fyrir að ríki komist að
samkomulagi um afdrif skjalasafna við yfirfærslu hluta landsvæðis en að öðrum kosti fylgja
þau því landsvæði sem þau tengjast. Þessi meginregla hefur fasta stoð í framkvæmd ríkja á
510
Hér falla bæði undir tilvik þar sem eignir þriðja ríkis eru staðsettar á því landsvæði eða eignir þess ríkis sem
tekur við fullveldisyfirráðum en hefur af einhverjum ástæðum ekki fengið skjöl afhent áður en landsvæðið
tekur breytingum á ný sbr. Ibid. bls. 53, efnisgr. 6. 511
Ibid. bls. 48. efnisgr. 4. 512
Ibid. bls. 48-49, efnisgr. 7-10. 513
Ibid. bls. 49, efnisgr. 11. 514
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 52. 515
YILC 1981, vol II, part II, bls. 66-68, efnisgr. 1-6.
81
alþjóðavettvangi.516
Framkvæmd ríkja í slíkum tilvikum bendir almennt til þess að það ríki
sem tekur við fullveldisyfirráðum taki við ríkisskjölum bæði hvað varðar stjórnsýslu sem og
skjölum sem lúta að sögu- og menningararfi sem tengjast sérstaklega umræddu landsvæði
hvort sem þau er að finna innan þess landsvæðis eða utan.517
Einnig ber að nefna að skjöl sem
eru að öllu leyti svæðisbundin eru ekki ríkisskjöl og koma ekki til skoðunar við breytingar á
ríkisyfirráðum.518
Við samningsviðræður um afdrif skjalasafna er leitast við að ná niðurstöðu
með hliðsjón af sanngirnissjónarmiðum og af aðstæðum hverju sinni.519
Skiljist hluti lands frá ríki og þar myndast nýtt ríki þá er meginreglan sú að ríkin skuli
semja um afdrif skjalasafna, sbr. 30. gr. samningsins og gildir sama regla um að þau
skjalasöfn sem tilheyra því landsvæði sem klofnar frá fylgi því. Í samningum ríkja fyrrum
Sovétríkjanna var kveðið á um að skjalasöfn skyldu yfirfærð óskert og í samræmi við tengsl
við landsvæði.520
Áður höfðu ríkin gert með sér samning um afhendingu menningar- og
listverðmæta til upprunaríkis en samningurinn var ekki alveg í samræmi við UNESCO
sáttmálann um bann við ólögmætum innflutningi, útflutningi og yfirfærslu
menningarverðmæta frá 1970. Þá var ekki fjallað þar um tímamörk og framkvæmd slíkrar
afhendingar.521
Hvað varðar afdrif skjalasafna Súdan við sjálfstæði Suður-Súdan þá sömdu
ríkin um að þau skjöl sem nauðsynleg væru til eðlilegrar stjórnsýslu ríkisins skyldu afhent
Suður-Súdan. Að auki skyldi Súdan veita upplýsingar um gögn sem tengdust beint landsvæði
Suður-Súdan. Réttur einstaklinga til aðgangs að gögnum um sögu þeirra og menningararf
skyldi þó ekki skertur. Þá var kveðið á um að gögn skyldu afhent án þess að bætur kæmu
fyrir. Mælt var fyrir um að afrit gagna sem tengdust landsvæðum beggja ríkja skyldu geymd
hjá stjórnvöldum þeirra beggja.522
Hætti ríki að vera til í kjölfar uppbrots þess ber að skipta skjalasöfnum þess milli
arfökuríkja með hliðsjón af tengslum þeirra við landsvæði en að öðrum kosti ber að skipta
516
ILA: Draft Final Report 2008, bls. 52. Sem dæmi má nefna friðarsamninga í kjölfar fyrri og seinni
heimsstyrjaldar og samkomulag Bretlands og Ísrael um skjalasöfn Palestínu. Sem dæmi um alþjóðastofnanir á
þessum vettvangi má nefna má vísa til Alþjóðaskjalaráðið (International Council of Archives) og UNESCO. 517
YILC 1981, vol II, part II, bls. 55-59, efnisgr. 3-16. Sem dæmi má nefna 3. gr. friðarsamnings milli
Frakklands og Þýskalands frá 1871, sjá ibid. bls. 56 efnisgrein 9. Hér má einnig nefna gerðardóm milli
Frakklands og Ítalíu (Franco-Italian Conciliation Commission) frá 9. október 1953, RIAA, vol. VIII. Hins
vegar ber að nefna að eldri framkvæmd ríkja hvað varðar yfirfærslu hluta landsvæðis ber að taka með
fyrirvara þar sem friðarsamningar endurspegluðu oft frekar valdasamband en sanngjarnar úrlausnir, sbr. YILC
1981, vol II, part II, bls. 54, efnisgrein 1. 518
Ibid. bls. 60 efnisgr. 22. 519
Ibid. bls. 60 efnisgr. 23. 520
Samningur ríkjanna frá 6. júlí 1992. 521
Natalia V. Dronova: „The Division of State Property in the Case of State Succession in the Former Soviet
Union“, bls. 815-816. 522
Sjá ákvæði 4.2 samnings um efnahagslega samvinnu milli ríkjanna sjá:
http://sites.tufts.edu/reinventingpeace/files/2012/09/Agreement-on-Certain-Economic-Matters-
2709120001.pdf (skoðað 28. mars 2016).
82
þeim á grundvelli sanngirnissjónarmiða með hliðsjón af aðstæðum hverju sinni, sbr. 31. gr.
samningsins. Hér má nefna endurheimt Íslendinga á fornhandritum sem flutt höfðu verið til
Danmerkur þegar Ísland var undir yfirrráðum þess.523
Framkvæmd ríkja við upplausn fyrrum
Júgóslavíu var í samræmi við 1. og 2. mgr. 31. gr. Vínarsamningsins frá 1983. Skjalasöfn
fylgdu þannig því landsvæði þar sem þau voru búin til eða þau voru geymd. Öðrum skjölum
var skipt á sanngjarnan hátt. Þau skjöl sem ekki náðist samkomulag um urðu sameiginlegur
arfur hlutaðeigandi ríkja.524
Sömu reglur gilda að meginstefnu til um nýfrjáls ríki þ.e. um tengsl við landsvæði, en með
ákveðnum undantekningum þó, sbr. 28. gr. samningsins. Í tilviki nýfrjálsra ríkja þá eiga þau
einnig rétt á að fá afhent skjöl sem tilheyrðu landsvæðinu áður en nýlenduveldin tóku þar
völdin. Sem dæmi úr framkvæmd má nefna endurheimt sögulegra skjalasafna Eþíópíu við
sjálfstæði ríkisins sem fjarlægð voru á nýlendutímanum og flutt til Ítalíu og endurheimt slíkra
skjalasafna Víetnam eftir sjálfstæði þess samkvæmt samningi Frakklands og Víetnam. Hins
vegar var deilt um skjalasöfn sem fjarlægð voru frá Alsír til Frakklands.525
Þá er í
Vínarsamningi frá 1983 mælt fyrir um skyldu ríkja til að semja um aðgang að skjalasöfnum
sem tengjast sérstaklega tilteknu landsvæði og landamærum þess.526
5.5 Ályktanir
Það getur verið vandkvæðum bundið að skrásetja reglur á þessu sviði og rök standa til þess að
álitamál verði að leysa á grundvelli aðstæðna í hverju tilfelli fyrir sig þar sem tekið er mið af
hagsmunum aðila og þeim breytingum sem eiga sér stað.527
Hins vegar virðist framkvæmd
ríkja að mestu leyti vera í samræmi við Vínarsamninginn frá 1983. Þannig fylgja fasteignir
landsvæði óháð því hvers lags breytingar á ríkisyfirráðum er um að ræða. Þá erfast allar eignir
ríkis sem sameinast öðru eða er innlimað í annað ríki. Þegar landsvæði er yfirfært til annars
ríkis, hluti ríkis skilst frá eða ríki brotnar upp þá erfist með það lausafé sem er í tengslum við
landsvæðið sem sætir breytingum. Hins vegar hafa ríki samið með misjöfnum hætti um
lausnir sem eru ekki alltaf í samræmi við Vínarsamninginn frá 1983. Framkvæmd hvað varðar
nýfrjáls ríki endurspeglar meginreglunna um að þær fasteignir sem staðsettar eru á landsvæði
ríkis fylgi því en framkvæmd er ekki samræmd um afdrif fasteigna sem staðsettar eru utan
523
Sjá 8. kafla. 524
4. gr.viðauka D við samning ríkja fyrrum Júgóslavíu um álitamál í tengslum við breytingar á ríkisyfirráðum
frá 2001; ILA: Draft Final Report 2008, bls. 57. 525
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 720. 526
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 720. 527
Natalia V. Dronova: „The Division of State Property in the Case of State Succession in the Former Soviet
Union“, bls. 826.
83
forræðissvæðis hins nýfrjálsa ríkis. Almennt hafa ríki fylgt sanngirnissjónarmiðum við
skiptingu á eignum sín á milli í samræmi við Vínarsamninginn frá 1983.528
Skjalasöfn fylgja
almennt því landsvæði sem þau tengjast en annars ber að skipta þeim á milli ríkja á
sanngjarnan hátt og virðist framkvæmd endurspegla þessa reglu að mestu leyti. Þá er skuldum
jafnan skipt eftir því hvaða landsvæði þær tengjast og haldi ríki þjóðréttaraðild sinni þá heldur
það almennt einnig skuldaábyrgð sinni þó að hið nýja ríki kunni að taka yfir þær ríkisskuldir
sem tengjast sérstaklega því landsvæði sem það þá fær yfirráð yfir. Við skiptingu skulda er
almennt miðað við hlutfallslega skiptingu á grundvelli sanngirnissjónarmiða og tekið tillit til
ýmissa þátta svo sem íbúafjölda, stærð landsvæðis og efnahagslegra atriða. Í reynd skipta þó
hagsmunir, og þar á meðal pólítískir, verulegu máli um niðurstöðu í þessu sambandi.
Erfitt er að draga almennar ályktanir af nýlegri framkvæmd Evrópuríkja varðandi eignir
og skuldir en ríki virðast þó kjósa að reyna að ná samkomulagi um afdrif þessara réttinda og
skuldbindinga. Samkomulag milli ríkja virðist því verða farsælasta lausnin við úrlausn um
ágreining á þessu sviði.529
Þá hafa fræðimenn bent á úrbætur á vettvangi þjóðaréttar til að
koma í veg fyrir ágreining við skiptingu eigna og skulda. Þannig hefur verið bent á að við
skuldaskil beri að taka mið af eignum sem ríki fær í sinn hlut. Þá þurfi að skilgreina
sanngjarna skiptingu með hliðsjón af viðmiðum líkt og íbúafjölda og efnahagsstyrk. Einnig
þurfi alþjóðlegir úrskurðaraðilar að beita sér til að koma í veg fyrir óljósa samninga milli ríkja
sem erfitt sé að framkvæma. Að lokum beri að hafna ósanngjörnum reglum um óskipta
ábyrgð arftökuríkja in solidum án þess að tekið sé tillit til eignastöðu og raunverulegrar
greiðslugetu.530
6 Áhrif á réttindi einstaklinga og lögaðila
6.1 Almennt
Áhrif breytinga á ríkisyfirráðum hefur ekki einungis áhrif á lögskipti ríkis heldur einnig
einkaréttarleg lögskipti þess af ýmsu tagi.531
Slíkar breytingar geta þannig einnig haft veruleg
áhrif á réttindi einstaklinga og lögaðila en við skráningu reglna á þessu sviði voru álitamál um
slík réttindi hins vegar undanskilin.532
Þjóðréttarleg álitamál tengd réttindum einstaklinga og
lögaðila þegar breytingar verða á yfirráðum landsvæðis beinast fyrst og fremst að vernd
528
ILA: Draft Final Report 2008, 71-72. 529
Jan Klabbers, Martti Koskenniemi ofl.: „State Practice Regarding State Succession and Issue of Recognition:
the Pilot Project of the Council of Europe“, bls. 118, 138 og 140. 530
Paul Williams og Jennifer Harris: „State Succession to Debts and Assets: The Modern Law and Policy“, bls.
417. 531
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 410. 532
Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 663.
84
erlendra aðila á tilteknu landsvæði.533
Íbúar þess landssvæðis sem sætir breytingum verða að
fylgja lögum og reglum þess ríkis sem hefur tekið við yfirráðum. Þeir hafa því takmarkaða
möguleika að þjóðarétti á að fá úrlausn um réttindi sín ef frá eru talin tilvik sem heyra undir
alþjóðleg mannréttindi.534
Mat á því hverjir teljist til erlendra aðila í þessu sambandi byggir á
niðurstöðu um ríkisfang viðkomandi í kjölfar slíkra breytinga.
Þau álitaefni sem helst koma hér til skoðunar tengjast ríkisfangi, samningsbundnum
réttindum fjárhagslegs eðlis og grundvallarmannréttindumm hvort sem þau má rekja til
þjóðréttarvenju eða þjóðréttarsamninga.535
Að frátöldum réttindum einkaaðila samkvæmt
þjóðréttarsamningum kunna einstaklingar og lögaðilar að hafa áunnið sér ýmis réttindi á
grundvelli réttarkerfis hins eldra ríkis sem grundvallast ekki beint á þjóðréttarsamningum
milli ríkja. Við breytingar á ríkisyfirráðum koma upp álitamál um áhrif slíkra breytinga á
ríkisfang íbúa þess landsvæðis sem tekur breytingum. Einnig vakna spurningar um bein og
óbein áunnin eignarréttindi erlendra aðila samkvæmt samningum við hlutaðeigandi ríki. Sem
dæmi má nefna réttindi erlendra fjárfesta í skjóli tvíhliða fjárfestingasamninga.536
Afdrif slíkra réttinda sem stofnað er til á grundvelli réttarkerfis þess ríkis sem missir
fullveldisyfirráð ráðast almennt af landsrétti þess ríkis sem tekur við yfirráðum á viðkomandi
landsvæði eða mælt er fyrir um afdrif þeirra í þjóðréttarsamningi milli ríkjanna.537
Þannig
helst réttarkerfi ríkis almennt óbreytt þangað til það ríki sem tekur við fullveldisyfirráðum
afnemur eða breytir gildandi reglum.538
Þó kunna meginreglur þjóðaréttar að hafa þýðingu í
þessu sambandi og verða ríki almennt að veita erlendum aðilum a.m.k. lágmarksvernd á
yfirráðasvæði sínu þrátt fyrir breytingar á ríkisyfirráðum.539
Verður nú vikið að álitamálum í
þessu sambandi einkum hvað varðar ríkisfang og áunnin fjárhagsleg réttindi ýmisskonar.540
533
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 724. 534
Peter Malanczuk: Akehust´s Modern Introduction to International Law, bls. 170. 535
Um mannréttindasamninga hefur áður verið fjallað í kafla 3.7.3. Ríki eru almennt skuldbundin til að virða
mannréttindi einstaklinga á grundvelli þjóðréttarvenju. Auk slíkra efnisreglna endurspegla
mannréttindasamningar hins vegar einnig ákveðnar formreglur sem gerir einstaklingum kleift að fá slíkum
réttindum framfylgt. Vernd einstaklinga er því meiri ef riki telst vera arftaki slíkra samninga. 536
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 410. 537
YILC 1963, vol. II, bls. 114, efnisgr. 165, skjal nr. A/CN.4/157. Fjöldi dóma hafa fallið hjá landsdómstólum
um túlkun á slíkum lögum og samningum sbr. ibid. bls. 114-117, efnisgr. 166-195. 538
D. P. O´Connell: The Law of State Succession, bls. 213-215. Slík niðurstaða grundvallst þó ekki á skyldu ríkis
til að viðhalda réttarkerfi hins eldra ríkis heldur kjósa ríki oft að hafa þennan háttinn á til að auðvelda
yfirfærsluna og koma í veg fyrir ýmis vandamál henni tengd, sbr. Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of
Private Persons on State Succession“, bls. 664. Hér má sem dæmi nefna mikilvægi þess að fyrirliggjandi
dómsmál og mál hjá stjórnvöldum haldi áfram þó að engin almenn regla gildi um framkvæmd fullnustu slíkra
úrlausna þegar nýtt ríki hefur tekið við fullveldisyfirráðum. Ríki leitast við að leysa slík álitaefni annað hvort
með löggjöf eða með samningum sín á milli eins og raunin varð við sameiningu Þýskalands sjá 16-19. gr.
Sameiningarsáttmála Þýskalands, I.L.M., 30. bindi 1990, bls. 467, sbr. Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights
of Private Persons on State Succession“, bls. 713. 539
Ibid. bls. 666. Við upplausn fyrrum Júgóslavíu var lögð áhersla á að breytingar á fullveldisyfirráðum hefðu
ekki áhrif á grundvallarmannréttindi einstaklinga og réttindi minnihlutahópa, sbr. e. lið 1. gr. fyrsta álits
85
6.2 Ríkisfang
6.2.1 Almennt
Ríkisfang felur í sér samfélagslega tengingu þegna við ákveðið ríki og byggir á gagnkvæmum
réttindum og skyldum.541
Þrátt fyrir að einstaklingar og lögaðilar séu almennt ekki
viðfangsefni þjóðaréttar kann ríkisfang að skapa þeim ákveðin réttindi og skyldur að
þjóðarétti auk þess sem þessir aðilar geta öðlast aðgang að alþjóðastofnunum í krafti
þjóðréttarsamninga þess ríkis sem þeir tilheyra en sem dæmi um slík réttindi eru diplómatísk
vernd og mannréttindi.542
Breytingar á ríkisyfirráðum landsvæðis geta haft áhrif á ríkisfang
íbúa þess en afleiðingar slíkra breytinga eru þó mjög ólíkar eftir því hvort um einstakling eða
lögaðila er ræða.543
Hagsmunir tengdir ríkisfangi einstaklinga lúta að
grundvallarmannréttindum en álitamál tengd ríkisfangi lögaðila verndar fyrst og fremst
fjárhagslega hagsmuni. Af þessum sökum hefur á vettvangi Alþjóðalaganefndarinnar verið
lögð áhersla á að skýra réttarstöðu einstaklinga á þessu sviði og í þessari umfjöllun verður það
einnig lagt til grundvallar.544
Áhrif breytinga á ríkisyfirráðum á ríkisfang einstaklinga er eitt af flóknustu álitamálunum
á þessu réttarsviði og grundvallarréttindi eru í húfi.545
Mikilvægt er að afmarka hvaða viðmið
ber að leggja til grundvallar við mat á því hverjir teljist þegnar hlutaðeigandi ríkis í þessu
sambandi og skilgreina hvaða þegnar hins eldra ríkis halda ríkisfangi sínu við slíkar
breytingar og hvort það gerist sjálfkrafa. Að lokum þarf að varpa ljósi á það hvort að
Badinternefndarinnar vegna fyrrum Júgóslavíu, I.L.R., 92. bindi 1993, bls. 164. Hér ber einnig að nefna
ákvæði 5. gr. Vínarsamnings frá 1978 felur i sér öryggisreglu sem áréttar að ríki eru bundin við
grundvallarreglur þjóðaréttar sem endurspeglast í þjóðréttarsamningi óháð samningsaðild. Hins vegar er
inntak slíkrar verndar óljóst en almennt falla hér undir grundvallarreglur jus cogens og meginreglur
þjóðaréttar. Varðandi meginreglur sem hafa áhrif í þessu sambandi má nefna að meginreglan um óréttmæta
auðgun er til dæmis grundvöllur verndar eignarréttar sbr. Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of Private
Persons on State Succession“, bls. 667-669. 540
Aukin áhersla á mikilvægi mannréttinda hefur leitt til þeirrar þróunar að mannréttindasamningar haldi gildi
sínu við breytingar á ríkisyfirráðum eins og áður hefur komið fram. Einnig má nefna að aðild ríkis að
tæknilegum samningum á sviði viðskipta, skattamála og efnhagsmála hafa oft á tíðum áhrif á réttindi
einkaðila og hafa ríki tilhneigingu til að viðhalda slíkum samningum, ibid. bls. 671-677. 541
AD Nottebohm case, 6. apríl 1955, I.C.J. Reports 1955, bls. 4, 23; YILC 1995, part I, vol. II, bls. 165, efnisgr.
37 og 38. 542
Björg Thorarensen og Pétur Dam Leifsson: Þjóðaréttur, bls. 56; YILC 1995, part I, vol. II, bls. 166, efnisgr.
45. 543
YILC 1995, part I, vol. II, bls. 166, efnisgr. 46-50. 544
YILC 1996, vol II, part II,bls. 75 efnisgr. 80 og a.liður efnisgr. 88. Við ákvörðun á ríkisfangi lögaðila er
almennt miðað við staðsetningu, skráðar höfuðstöðvar, hvar viðkomandi lögaðili er með starfsemi eða
staðsetning stjórnar og hagsmuna hlutaðeigndi lögaðila, sbr. YILC 1998, part 1, vol. II, bls. 303, efnisgr. 10-
24, skjal nr. A/CN.4/489. Í máli AD Barcelona Traction, Light and Power Company Limited, 5. febrúar 1970,
I.C.J. Reports 1970, bls. 43, var miðað við höfuðstöðvar og skráningarstað við mat á því hvort lögaðili nyti
diplómatískrar verndar. 545
D. P. O´Connell: The Law of State Succession, bls. 245 og 248; D.P. O´Connell: State Succession,vol. I, bls.
497.
86
einstaklingar hafi val uppfylli þeir skilyrði um ríkisfang fleiri en eins ríkis.546
Lengi hefur
verið deilt um afdrif ríkisfangs í þessum tilvikum en í kjölfar breytinga í Evópu sem áttu sér
stað í kjölfar kalda stríðsins beindust augu alþjóðasamfélagsins í auknum mæli að álitaefnum
um áhrif breytinga á fullveldisyfirráðum á ríkisfang og þá sérstaklega að vandamálum í
tengslum við ríkisfangsleysi. Þessi þróun leiddi að lokum til þess að gerðir voru tveir
samningar á vegum Evrópuráðsins, annars vegar Evrópusamningur um ríkisfang frá 1997
Evrópussamningur um leiðir að koma í veg fyrir ríkisfangsleysi við breytingar á
ríkisyfirráðum frá 2006.547
Þá samþykkti Alþjóðalaganefndin einnig drög að reglum um áhrif
breytinga á ríkisyfirráðum á ríkisfang einstaklinga (hér eftir reglur um ríkisfang frá 1999) með
það markmið að reyna að sporna við ríkisfangsleysi við þessar aðstæður.548
Þá hefur
Allsherjarþing SÞ áréttað mikilvægi þessara reglna í því skyni að koma í veg fyrir
ríkisfangsleysi.549
Veiting ríkisfangs og afturköllun þess heyrir almennt undir landsrétt sérhvers ríkis og
gildir slíkt hið sama við breytingar á fullveldisyfirráðum.550
Afmörkun ríkis á þegnum sínum
er óaðskiljanlegur hluti fullveldis þess og almennt öðlast einstaklingar ekki sjálfkrafa
ríkisfang í slíkum tilvikum.551
Þannig ákvarða lög hins eldra ríkis að hvaða marki
ríkisborgarar þess halda ríkisfangi sínu við slíkar breytingar og lög þess ríkis sem tekur við
546
Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls. 614. 547
Í Evrópusamningi um ríkisfang frá 1997 er í 6. kafla sérstaklega fjallað áhrif breytinga á ríkisyfirráðum á
ríkisfang einstaklinga og áhersla er lögð á að ríki virði meginreglur réttarríkis, mannréttindi, rétt til ríkisfangs
og bann við mismunun. Ríkjum ber að hafa viðmið af tengslum viðkomandi við ríki, uppruna hans, búsetu og
vilja einstaklingsins. Þá er lögð áhersla á að koma í veg fyrir ríkisfangsleysi. 548
Alþjóðalaganefndin ákvað árið 1993 að fjalla um álitamál um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum á einstaklinga
og lögaðila og studdi Allsherjarþing SÞ þá tillögu, sbr. ályktarnir Allsherjarþings SÞ nr. 48/31 frá 9. desember
1993 og nr. 48/10 frá 1994. Sérstakur eftirlitsmaður var skipaður árið 1995 á vegum SÞ og fjallaði hann um
málefnið í þremur skýrslum sem lauk með samþykkt Alþjóðalaganefndarinnar drögum að reglum um
ríkisfang einstaklinga við breytingar á ríkisyfirráðum (Draft articles on Nationality of Natural Persons in
relation to the Succession of States), sbr. Ályktun Allsherjarþings SÞ nr. 66/469 frá 9. desember 2011 og
YILC 1999, part II, vol. II. 549
Ályktun Allsherjarþings SÞ frá 9. desember 2011, A/RES/66/92,
http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/66/92 (skoðað 1. maí 2016). 550
Björg Thorarensen og Pétur Dam Leifsson: Þjóðaréttur, bls. 56. Sjá einnig ákvæði 1. og 2. gr. Haag samnings
um nokkur álitaefni tengd misræmi í löggjöf um ríkisborgararrétt frá 1930; Ráðgefandi álit FAD í máli
Nationality Decrees issued in Tunis and Morocco, 7. Febrúar 1923, P.C.I.J. 1923, Series B, nr. 4 og
ráðgefandi álit sama dómstóls í máli Acquisition of Polish Nationality, P.C.I.J. 1923, Series B, nr. 7.
Fordæmið var ítrekað í dómi AD Nottebohm case, 6. apríl 1955, I.C.J. Reports 1955, bls. 4, sbr. YILC 1995,
vol. II, part I,bls. 171 efnisgr. 52. 551
YILC 1968, vol II, part II,bls. 114 efnisgr. 133; YILC 1995, part I, vol. II, 161, efnisgr. 16; D. P. O´Connell:
State Succession, vol. I, bls. 501. Endurspeglast þessi meginsjónarmið með skýrum hætti í 6. gr. reglna um
ríkisfang frá 1999 þar sem ríki eru hvött til að setja lög um fyrirkomulag ríkisfangs og tengdra réttinda sem
fyrst eftir breytingar á ríkisyfirráðum en með tengdum réttindum er hér átt við rétt til búsetu, sameiningar
fjölskyldna, brottfalls herskyldu, lífeyris og annars konar félagslegra réttinda tengd ríkisfangi. Þessi
viðfangsefni eru flókin og bent hefur verið á að farsælast sé að semja um slíkt í þjóðréttarsamningi, sbr. YILC
1999, vol II, part II,bls. 30 efnisgr. 4-6.
87
fullveldisyfirráðum gilda um skilyrði fyrir nýju ríkisfangi íbúa þess landsvæðis.552
Við mat á
slíkum áhrifum skiptir höfuðmáli að reglur landsréttar ríkja stangist ekki á í meginatriðum en
ríki hafa með þjóðréttarsamningum sín á milli oft leitast við að koma í veg fyrir óæskileg áhrif
mismunandi framkvæmdar í þessum efnum.553
Þannig hafa nokkrir þjóðréttarsamningar verið
gerðir um álitamál tengd ríkisfangi oftast til að koma í veg fyrir tvöfalt ríkisfang eða
ríkisfangsleysi.554
Þau vandamál sem upp geta komið við slíkar aðstæður endurspeglast t.d.
með skýrum hætti í tengslum við sjálfstæði Eritreu og Suður-Súdan en mikill ágreiningur
skapaðist um ríkisfang einstaklinga við sjálfstæði þessara ríkja og fjöldi fólks varð
ríkisfangslaust.555
Þrátt fyrir að landsréttur ríkja ráði almennt niðurstöðu um ríkisfang einstaklinga hafa
reglur þjóðaréttar þó ákveðnu hlutverki að gegna og þá fyrst og fremst til að koma í veg fyrir
óæskileg áhrif misnotkunar ríkis á lagasetningarvaldi sínu í þessu sambandi og verður löggjöf
að vera í samræmi við reglur þjóðaréttar svo sem mannréttindareglur.556
Nú verður vikið að
552
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 727. Taka ber fram að hugtakið ríkisfang kann að hafa ólíka
merkingu í landsrétti ríkja og margar tegundir ríkisfangs kunna jafnvel að vera til staðar innan hvers ríkis.
Sem dæmi má nefna að við myndun fyrrum Tékkóslóvakíu árið 1969 var greint á milli ríkisfangs
sambandsríkisins og ríkisfangs Tékklands og Slóvakíu, sbr. YILC 1995, part I, vol. II, bls. 165-166, efnisgr.
39-42. Þá er á vegum Evrópusambandsins einnig gert ráð fyrir evrópsku ríkisfangi samhliða ríkisfangi
aðildarríkja, sbr. ibid. bls. 166, efnisgr. 43. 553
Ibid. bls. 169, efnisgr. 70. 554
Sem dæmi um fjölþjóðasamninga á þessu sviði má nefna Haag samning um nokkur álitaefni tengd misræmi í
löggjöf um ríkisborgararrétt frá 1930. Einnig hafa verið settar reglur um ríkisfang þjóðréttarsamningum ríkja
Ameríku og í friðarsamningum í kjölfar heimstyrjaldanna, sbr. YILC 1952, vol. II, Annex I, bls. 5-6, efnisgr.
1-3. Þá fjallar samningur SÞ um að sporna við ríkisfangsleysi frá 1961 um reglur tengdar breytingum á
fullveldisyfirráðum þar sem ríki heldur áfram tilvist sinni og samningur ríkja Ameríku um þjóðerni frá 1933
fjallar um rétt einstaklings til að velja ríkisfang við yfirfærslu hluta landsvæðis. Sem dæmi um tvíhliða
samning má nefna samning milli Austurríkis og fyrrum Tékkóslóvakíu um þjóðerni og vernd minnihlutahópa
frá 7. júní 1920, sbr. Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls.
612. 555
Tvöfalt ríkisfang var óheimilt í löggjöf Eþíópíu frá 1930 og féll ríkisborgararréttur sjálfkrafa niður ef
einstaklingur gerðist þegn annars ríkis sbr. ákvæði a. liðar 11. gr. laga Eþíópíu um ríkisfang frá 22. júlí 1930,
sjá: http://www.refworld.org/docid/3ae6b52ac.html (skoðað 18. apríl 2016). Fjöldi einstaklinga varð
ríkisfangslaus í stríðinu sem geysaði á milli ríkjanna og var fjölmörgum einstaklingum vísað frá Eþíópíu.
Gerðardómsnefnd sem komið var á fót vegna ágreinings ríkjanna í stríðinu komst að þeirri niðurstöðu að
ríkisborgarar Eþíópíu sem fengu ríkisfang Eritreu í aðdraganda þjóðaratkvæðagreiðslu um sjálfstæði árið 1933
hefðu bæði ríkisfang Eþíópíu og Eritreu, sbr. Award of the Eritrea-Ethiopia Claims Commission in Partial
Award, 17. desember 2004, efnisgr. 51, aðgengilegt hjá: http://www.pca-cpa.org/showpage.asp?pag_id=1151
(skoðað 18. apríl 2016).
Sambærileg álitamál komu upp við sjálfstæði Suður Súdan en í kjölfar breytinganna var gerð lagabreyting í
Súdan sem leiddi til þess að fjöldi einstaklinga sem gátu eða vildu ekki gerast ríkisborgarar Suður-Súdan urðu
ríkisfangslausir. Í breytingunni fólst að ríkisfang Súdan yrði sjálfkrafa afturkallað ef viðkomandi einstaklingur
ber ríkisfang Suður Súdan samkvæmt lögum eða í reynd (de jure og de facto), sbr. 2. mgr. 10. gr. súdanskra
laga frá 1994 með breytingum 10. ágúst 2011, sjá: http://www.refworld.org/docid/503492892.html (skoðað
18 apríl 2016) 556
Sjá síðari málslið 1. gr. Haag samnings um nokkur álitaefni tengd misræmi í löggjöf um ríkisborgararrétt frá
1930. Einnig má benda á dóm AD Nottebohm case, 6. apríl 1955, I.C.J. Reports 1955, bls. 4, ummæli bls. 23
og ráðgefandi álit Mannréttindadómstóls Ameríku nr. O4/84 frá 19. janúar 1984, Series A, nr. 4, bls. 94.
88
þeim meginsjónarmiðum sem lögð eru til grundvallar við afmörkun þegna ríkja í kjölfar
breytinga á fullveldisyfirráðum og framkvæmd ríkja við hinar mismunandi aðstæður.
6.2.2 Almennar meginreglur
Ríki getur ekki veitt einstaklingi ríkisfang án viðeigandi tengsla við hlutaðeigandi ríki og telst
þessi regla til þjóðréttarvenju.557
Þannig verða að vera ákveðin tengsl milli þess ríkis sem fer
með fullveldisyfirráð á landsvæði og íbúa þess.558
Þó að þessi regla hafi fyrst og fremst
þýðingu út á við í tengslum við diplómatíska vernd þá kann að vera að raunveruleg tengsl
einstaklings við ríki skipti máli við mat ákvörðun um ríkisfang í kjölfar breytinga á
fullveldisyfirráðum og tryggir að ríkisfang feli í sér raunveruleg tengsl milli einstaklinga og
hlutaðeigandi ríkis (e. principle of effective nationality).559
Hún kemur þannig bæði í veg fyrir
að einstaklingum sé veitt ríkisfang til málamynda og einnig að ríki geri ráðstafanir til að
útiloka veitingu ríkisfangs til einstaklinga sem sannanlega hafa tengsl við ríkið.560
Þættir eins
og lögheimilisskráning, búseta eða fæðingarstaður hafa almennt verið lagðir til grundvallar
við mat á slíkum tengslum.561
Viðmið um hvenær viðkomandi teljist búsettur á ákveðnu
landsvæði eru annað hvort sett fram í þjóðréttarsamningi milli ríkja eða í landsrétti.562
Þessi
meginregla enduspeglast í ákvæði 5. gr. reglna um ríkisfang frá 1999 þar sem fram kemur að
veita beri þeim einstaklingum sem hafi fasta búsetu á því landsvæði sem tekur breytingum
ríkisfang þess ríkis sem tekur við fullveldisyfirráðum á því svæði. Ákvæði 19. gr. byggir
einnig á þessum sjónarmiðum en þar er mælt fyrir um að ríki séu ekki skuldbundin til að
557
YILC 1995, part I, vol. I, bls. 169, efnisgr. 68-69; D.P. O´Connell: State Succession in Municipal and
International Law vol. 1, bls. 499. 558
Ian Brownlie: Principles of Public International Law, bls. 630. Einnig má hér benda á dómaframkvæmd fyrir
landsdómstólum Ísrael kjölfar um stöðu Palestínumanna sem búsettir voru í landsvæði Ísrael þegar yfirráðum
Breta yfir Pelestínu lauk. Sumir komust að þeirri niðurstöðu að palestínskt ríkisfang hafi fallið niður og
ríkisfangseleysi þessara einstaklinga væri óumfrýjanlegt. Hins vegar kom einnig fram það sjónarmið að ríki
væri ekki til án ríkisborgara og að þeir sem búsettir væru á hlutaðeigandi landsvæði fengju sjálfkrafa ríkisfang
þess ríkis, sjá. International Law Review 1950, mál nr. 27, sbr. YILC 1963, vol. II, bls. 98, skjal nr.
A/CN.4/157. 559
YILC 1996, part I, vol. II, bls. 126, efnisgr. 27 og bls. 127, efnisgr. 33. 560
Vandamál við upplausn fyrrum Júgóslavíu lutu að því að ákveðnir einstaklingar sem búið höfðu á tilteknu
landsvæði i langan tíma voru sviptir ríkisfangi sínu með ýmsum ráðum sjá. Ibid. bls. 127, efnisgr. 30. 561
Ibid. bls. 171, efnisgr. 80. Sjá einnig dóm AD Nottebohm case, 6. apríl 1955, I.C.J. Reports 1955, bls. 4 þar
sem dómstóllinn setti fram ákveðin viðmið við mat á því hvort að slík tenging væri til staðar. Föst búseta,
áhugamál, fjölskyldutengsl, þáttaka í samfélaginu og tenging viðkomandi við ríkið voru að mati dómstólsins
talin hafa þýðingu í þessu sambandi, ibid. bls. 23. Hins vegar ber að hafa í huga að hér tekist á um viðeigandi
tengsl til að njóta diplómatískrar verndar en ef deilt er um vernd einstaklinga samkvæmt alþjóðlegum
mannúðarreglum þarf að ganga úr skugga um hvort einstaklingar sem þjóðréttarbrot beinist að séu í raun ekki
sama þjóðernis og þeir sem fremja umrætt brot þó að þeir teljist hafa sama ríkisfang samkvæmt landsrétti sbr.
dóm Alþjóðastríðsglæpadómstólsins í málefnum fyrrum Júgóslavíu í máli Celebici(The prosecutor v. Delalic
et al), 20. febrúar 2001, ICTY Appeals Chamber Judgement Case no. IT-96-21. Sem dæmi má nefna að í
friðarsamningum eftir fyrstu heimsstyrjöldina var miðað við búsetu, sbr. YILC 1999, vol II, part II,bls. 40,
efnisgr. 4. 562
Peter Malanczuk: Akehust´s Modern Introduction to International Law, bls. 169.
89
viðurkenna ríkisfang einstaklinga sem ekki hafi raunveruleg tengsl við hlutaðeigandi ríki en
þó með þeim fyrirvara að viðkomandi einstaklingur verði ekki ríkisfangslaus. 563
Þó að hafa
beri hliðsjón af tengslum einstaklinga við ríki eiga allir þegnar ríkis sem tekur breytingum þó
rétt til ríkisfangs óháð því hvernig þeir öðluðust ríkisfang sitt í upphafi, sbr. 1. gr. reglna um
ríkisfang frá 1999.564
Í ákvæði 15. gr. Mannréttindayfirlýsingar SÞ er kveðið á um rétt allra til ríkisborgararéttar
og að engan megi svipta slíkum réttindum eftir geðþótta.565
Réttur til ríkisfangs er einnig
tryggður í ákvæði 1. gr. reglna um ríkisfang frá 1999. Aukið vægi mannréttinda og
mannréttindasamninga hefur takmarkað enn frekar athafnir ríkja að þessu leyti og ríki hafa því
ekki fullt frelsi í þessum efnum. 566
Þannig miða reglur þjóðaréttar að því að hindra óæskileg
áhrif breytinga á fullveldisyfirráðum.567
Meginreglan um að sporna skuli við ríkisfangsleysi
hefur verið áréttuð í mörgum þjóðréttarsamningum og endurspeglast í reglum um ríkisfang frá
1999, sérstaklega ákvæði 4. gr.568
Þó að engin almenn regla gildi um skyldu ríkja til að veita
ríkisfang þá standa rök til þess að ríkjum beri að veita ríkisfangslausum einstaklingum
ríkisfang.569
Ríkjum ber að samræma löggjöf og framkvæmd auk þess að leysa ágreiningsefni
með samningaviðræðum og upplýsingagjöf sín á milli, sbr. 18. gr. reglna um ríkisfang frá
1999.570
Í raun miða flest almenn ákvæði framangreindra reglna að því að tryggja að
einstaklingur verði ekki ríkisfangslaus og hafi að minnsta kosti eitt ríkisfang.571
563
Einnig má hér nefna 12. gr. sáttmála SÞ um borgararleg og stjórnmálaleg réttindi mælir einnig fyrir um rétt
einstaklinga til að snúa til síns heimalands. Mannréttindanefnd SÞ hefur túlkað hugtakið heimaland í þessum
skilningi með víðtækum hætti og talið það fela í sér ríki sem viðkomandi hefur sérstök tengsl við þannig að
ekki beri að líta á hann sem útlending. Nefndin víkur sérstaklega að tilvikum þar sem einstaklingar hafa verið
sviptir ríkisborgararétti með ólögmætum hætti eða verið neitað um ríkisborgararétt í því ríki sem tók yfir
fullveldisyfrráðum eldra ríkisins sem viðkomandi átti ríkisfang hjá. Sjá. Mannréttindanefnd SÞ, almennar
athugasemdir nr. 27, 2. nóvember 1999, CCPR/C/21/Rev.1/Add.9. 564
YILC 1999, vol II, part II,bls. 25, efnisgr. 6. 565
Ályktun Allsherjarþings SÞ, 10. Desember 1948, GA Res 217A (III). Þessa meginreglu er einnig að finna í 1.
mgr. 20. gr. Mannréttindasáttmála Ameríku og í a-lið 4. gr. Evrópusamnings um þjóðerni frá 1997. Þá er
kveðið á um slíkan rétt í 3. mgr. 26. gr. Alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi frá
1966(SBSR) og 7. og 8. gr. Samnings SÞ um réttindi barnsins frá 1989. 566
YILC 1995, part 1, vol. II, bls. 168-169, efnisgr. 63-66. 567
Ibid. bls. 169, efnisgr. 70; ibid. bls. 172 efnisgr. 85-89; YILC 1996, part I, vol. II, bls. 124. efnisgr. 15 og 16,
skjal nr. A/CN.4/474. 568
Hér má nefna samningar SÞ um aðgerðir til að sporna við ríkisfangsleysi frá 1961 og 1971 sem og samning
Evrópuráðsins um aðgerðir til að fyrirbyggja ríkisfangsleysi í tengslum við breytingar á ríkisyfirráðum frá
2006. Einnig má benda á að Evrópudómstóllinn hefur staðfest að missi ríkisborgari aðildarríkis ESB ríkisfang
sitt án þess að öðlast ríkisfang annars aðildarríkis gilda meginreglur Evrópuréttar um slík tilvik sbr. ED
Rottmann case, 2. mars 2010, (C-135/08). 569
D. P. O´Connell: State Succession in Municipal and International Law vol. I, bls. 503 og 517; Andreas
Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“,bls. 643. 570
YILC 1996, part 1, vol. II, bls. 127-128, efnisgr. 35-42; Andreas Zimmermann: „State Succession and the
Nationality of Natural Persons“, bls. 644-645. 571
Samkvæmt 8. gr. ber ríki sem tekur við fullveldisyfirráðum ekki skylda til að veita einstaklingum búsettum í
öðrum ríkjum ríkisborgararétt ef þeir hafa ríkisfang annars ríkis. Þá skal ríkið ekki þvinga einstakling sem
búsettur er erlendis til að gerast ríkisborgari þess nema hann sé ríkisfangslaus. Til að koma í veg fyrir tvöfalt
90
Grundvöllur upphaflegs ríkisfangs er almennt fæðingarstaður (jus soli) eða ætterni (jus
sanguinis). Einnig kunna ríki að veita ríkisfang síðar meir á grundvelli ýmissa huglægra og
hlutlægra skilyrða.572
Við ákvarðanir um veitingu og afturköllun ríkisfangs ber ríkjum að hafa
hliðsjón af banni við mismunun sem er að finna í fjölmörgum þjóðréttarsamningum.573
Í
ákvæði 15. gr. reglna um ríkisfang frá 1999 er einnig að finna almenna reglu um bann við
mismunun í þessu sambandi.574
Þá er lögð áhersla á að veiting eða missir ríkisfangs í
tengslum við breytingar á ríkisyfirráðum sundri ekki fjölskyldum, sbr. 12. gr. reglna um
ríkisfang frá 1999. Einnig skal tryggt að börn ríkisfangslausra einstaklinga sem fæðast eftir
breytingar á fullveldisyfirráðum fái ríkisfang þess ríkis þar sem barn fæðist, sbr. 13. gr. sömu
reglna.575
Breytingar á ríkisyfirráðum hafa ekki áhrif á einstaklinga sem hafa fasta búsetu í
viðkomandi ríki og ber ríkjum að sjá til þess að þeim verði leyft að snúa til síns heima ef þau
hafi hrakist frá heimilum sínum í kjölfar slíkra breytinga, sbr. 14. gr. reglna um ríkisfang frá
1999.
Jafnframt ber ríkjum að virða vilja einstaklinga um hvaða ríki þeir kjósa að tilheyra ef þeir
uppfylla skilyrði ríkisfangs í fleiri en einu ríki eftir slíkar breytingar í samræmi við
meginregluna um sjálfsákvörðunarrétt þjóða að því gefnu að þeir uppfylli skilyrði um
viðeigandi tengsl.576
Endurspeglast þetta í ákvæði 11. gr. reglna um ríkisfang frá 1999. Slík
eða margfalt ríkisfang getur ríki sett það skilyrði fyrir ríkisfangi að einstaklingur hafni ríkisfangi í öðru ríki
sbr. 9. gr. sömu reglna. Í framkvæmd á þetta fyrst og fremst við um höfnun ríkisfangs þess ríkis sem missti
fullveldisyfirráð eða annarra arftöku ríkja sem verða til við breytingar á ríkisyfirráðum sjá. YILC 1999, vol II,
part II,bls. 31, efnisgr. 1-5. Þá er í 10. gr. er gert ráð fyrir gagnkvæmum möguleika ríkja á að hafna veitingu
ríkisborgararréttar ef viðkomandi öðlast ríkisfang annarra ríkja sem breytingarnar varða. Í raun er oft gert ráð
fyrir slíkri reglu í landsrétti ríkja eða þjóðaréttarsamningum, sbr. YILC 1999, vol II, part II,bls. 32, efnisgr. 1
og 2. Þá skal meðferð mála varðandi ríkisfang gerast án tafa og ákvarðanir skulu veittar skriflega auk þess
sem möguleiki til endurskoðunar skal vera fyrr hendi sbr. 17. gr. sömu reglna. 572
Evrópunefndin um lýðræði með lögum (Feneyjarnefndin): „Consequences of State Succession for
Nationality, Draft report“, efnigr. 18. Feneyjar, 13-14. september 1996. Aðgengilegt hjá:
http://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-NAT(1996)005rev3-e (skoðað 25. apríl 2016) 573
Sem dæmi má nefna ákvæði 1. gr. samnings SÞ um afnám kynþáttamisréttis frá 1966, 9. gr. samnings SÞ um
afnám allrar mismununar gagnvart konum frá 1979 og 26. gr. SBSR. Einnig kemur til greina að beita
Mannréttindasáttmála Evrópu en hann mælir ekki sérstaklega fyrir rétt til ríkisfangs. Hins vegar getur sviping
ríkisfangs falið í sér vanvirðandi meðferð í skilningi 3. gr. MSE, sbr. Andreas Zimmermann: „State
Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls. 650-651. 574
Fyrir utan hið almenna bann við mismunun sem er að finna í 5. gr. samnings um bann við kynþáttamismunun
frá 1965 er einnig kveðið á um slíkt bann í þjóðréttarsamningum í tengslum við ríkisfang, en sem dæmi má
nefna 9. gr. Evrópusamnings til að sporna við ríkisfangsleysi frá 2006 og 1. mgr. 5. gr. og 18. gr.
Evrópusamnings um ríkisfang frá 1997, sjá YILC 1999, vol II, part II,bls. 37, efnigr. 2. 575
Þessi regla tekur þó ekki til annarra ríkja en þeirra sem sæta breytingum nema ríkin hafi sérstaklega tekið á
sér slíkar skuldbindingar samkvæmd þjóðréttarsamningi, sbr. YILC 1999, vol II, part II,bls. 36, efnisgr. 5. 576
Hugtakið tengsl ber hér að túlka í víðara samhengi en almennt gildir um skilyrði þjóðaréttar um raunveruleg
tengsl. Ástæða þess er mikilvægi þess að koma í veg fyrir ríkisfangsleysi. Þannig ætti einnig að hafa hliðsjón
af því hvort viðkomandi sé afkomandi ríkisborgara hlutaðeigandi ríkis eða hefur áður verið búsettur á
landsvæði þess sbr. YILC 1999, vol II, part II,bls. 34, efnisgr. 9 og 10.
91
regla hefur verið skrásett í fjölmörgum þjóðréttarsamningum og í landsrétti ýmissa ríkja.577
Hins vegar er framkvæmd ríkja ekki á einn veg og óljóst hvort reglan endurspegli gildandi
venjurétt.578
Í sumum tilvikum hafa ríki veitt öllum ríkisborgurum þess ríkis sem missir
fullveldisyfirráð á landsvæði möguleika á að öðlast ríkisfang án skilyrða í hinu nýja ríki en
sem dæmi um slíkt má nefna Rússland, Túrkmenistan og Slóvakíu. Önnur ríki hafa takmarkað
öflun ríkisfangs með áskilnaði um hreina sakaskrá, búsetu í ríkinu eða bann við tvöföldu
ríkisfangi en dæmi þess var að finna í löggjöf Tékkalands um veitingu ríkisfangs til
ríkisborgara Slóvakíu.579
Réttur einstaklinga til að kjósa um ríkisfang byggist ekki á
þjóðréttarvenju heldur verða ríki að semja sérstaklega um slíkt fyrirkomulag.580
Ákvörðun
ríkja um veitingu ríkisfangs byggir á flóknu samspili stjórnmálalegra, efnahagslegra og
menningarlegra þátta og erfitt er að setja fram almenna reglu um valrétt einstaklinga í þessu
sambandi.581
Missi á slíkum rétti fylgir gjarnan skylda til að yfirgefa viðkomandi landsvæði
og er ríki ekki óheimilt að vísa viðkomandi úr landi hafi hann hlotið ríkisfang annars ríkis.582
Hins vegar hefur verið bent á að slíkt fyrirkomulag kunni að vera ósamrýmanlegt
grundvallarmannréttindum. Ríki hafa í staðinn oft krafist þess að einstaklingur afsali sér í
kjölfarið ósamrýmanlegum ríkisborgararétti í öðru ríki.583
Af framangreindri umfjöllun er ljóst að við ákvörðun ríkisfangs einstaklinga við þessar
aðstæður þá ber ríkjum eftir fremsta megni að koma í veg fyrir ríkisfangsleysi á grundvelli
samkomulags og samræmdar löggjafar með hliðsjón af megnreglum um viðeigandi tengsl við
landsvæði, mannréttindi og bann við mismunun. Að auki ber að virða vilja einstaklings eins
og kostur er. Verður nú vikið að þeim sjónarmiðum sem gilda um hina mismunandi flokka
landfræðilegra breytinga í tengslum við breytingu á ríksyfirráðum.
6.2.3 Sérstakar reglur um hina mismunandi flokka landfræðilegra breytinga
Við samruna ríkja er almenna reglan sú allir þegnar þeirra ríkja sem sameinast öðlist ríkisfang
hins sameinaða ríkis óháð því hvort það feli í sér nýmyndun ríkis eða hvort einhvert þeirra
577
Sem dæmi má nefna friðarsamninga í kjölfar fyrri heimstyrjaldar og friðarsamning við Ítalíu árið 1947. Þá var
einnig að finna slíkt ákvæði í sjálfstæðisyfirlýsingu Búrma og við upplausn fyrrum Tékkóslóvakíu, sbr. YILC,
1999, vol II, part II,bls. 33, efnisgr. 1-4. 578
Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls. 658-659; Maria Isabel
Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 693. 579
Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls. 657-658. 580
Ibid, bls. 635. Slíkt fyrirkomulag var algengt í friðarsamningunum í kjölfar fyrri heimstyrjaldar 581
Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on State Succession“,bls. 696. 582
Sjá niðurstöðu gerðardóms í máli Aquisition of Polish Nationality case, 1924, R.I.A.A., vol. I, bls. 401, sbr.
einnig YILC, 1962, vol. II, bls. 151, A/CN.4/151. 583
Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“,bls. 658-659.
92
heldur tilvist sinni áfram, sbr. 21. gr. reglna um ríkisfang frá 1999. Þessari fremur sjálfsögðu
reglu hefur ítrekað verið beitt í framkvæmd og er talin hafa stöðu þjóðréttarvenju.584
Þegar hluti landsvæðis ríkis klofnar frá og fer undir ríkisyfirráð annars ríkis er álitamál um
hvort íbúar þess landsvæðis fái sjálfkrafa ríkisfang í því ríki eða tilheyri jafnvel áfram gamla
ríkinu. Í ákvæði 20. gr., sbr. 4. gr. reglna um ríkisfang er mælt fyrir um að veita beri öllum
þeim einstaklingum hið nýja ríkisfang sem hafa þar fasta búsetu en þeir missa jafnframt
ríkisfang þess ríkis sem lætur yfirráð af svæðinu af hendi nema þeir kjósi að viðhalda því.585
Þá er áhersla lögð á skyldu ríkja til að fyrirbyggja ríkisfangsleysi í slíkri stöðu og ekki skal
afturkalla ríkisfang einstaklinga fyrr en hann hefur sannanlega öðlast annað.586
Framkvæmd
ríkja í kjölfar fyrri heimstyrjaldar endurspeglar almennt framangreinda reglu um sjálfkrafa
veitingu ríkisfangs til þeirra sem eru með fasta búsetu á hlutaðeigandi landsvæði. Í
Versalafriðarsamningnum og öðrum þjóðréttarsamningum um yfirfærslu ýmissa landsvæða
Þýskalands í kjölfar fyrri heimsstyrjaldar var almennt kveðið á um sjálfkrafa veitingu
ríkisfangs þess ríkis sem tók við fullveldisyfirráðum til þeirra einstaklinga sem búsettir voru á
viðkomandi landsvæði.587
En þó voru ákveðnir hópar í reynd oft undanskildir í
framkvæmd.588
Í kjölfar seinni heimstyrjaldar var í friðarsamningum við Ítalíu árið 1947 gert
ráð fyrir sjálfkrafa veitingu ríkisfangs Frakklands, Júgóslavíu og Grikklands til íbúa
584
YILC, 1999, vol II, part II,bls. 42, efnisgr. 6. Sú var framkvæmdin við innlimun Hawaii í Bandaríkin árið
1898, samruna ýmissa landsvæða við Grikkland á 19. öld, myndun Sameinaða arabíska lýðveldisins árið
1958, Tansaníu árið 1964, samruna Singapúr við Malasíu árið 1963, við sameiningu Norður og Suður
Víetnam, við samruna Þýskalands í kjölfar kalda stríðsins og sameiningu Norður og Suður Jemen árið 1990,
sbr. YILC 1997, part I, vol. II, bls. 57. efnisgr. 1-6, A/CN.4/480; Andreas Zimmermann: „State Succession
and the Nationality of Natural Persons“, bls. 615-618; Evrópunefndin um lýðræði með lögum
(Feneyjarnefndin): „Consequences of State Succession for Nationality, Draft report“, efnisgr. 41.
Ríkisborgarar fyrrum Austur-Þýskalands fengu sjálfkrafa ríkisfang sameinaðs Þýskalands, sbr. ibid. bls. 61. 585
Sumir hafa haldið því fram að slíkt gerist sjálfkrafa ispo facto, sbr. D. P. O´Connell: State Succession in
Municipal and International Law vol. I, bls. 499. Viðmið um fasta búsetu miðast við búsetu foreldra við
fæðingu hlutaðeigandi einstaklings en ekki þegar samningur milli ríkja tekur gildi sbr. Ráðgefandi álit FAD í
máli Acquisition of Polish Nationality), 15. september 1923, P.C.I.J. 1923, Series B, nr. 7. Með fastri búsetu í
þessu samhengi er átt við allt landsvæði ríkis en ekki einungis þann hluta sem tók breytingum, sbr.
Gerðardóm, Acquisition of Polish Nationality case, 1924, R.I.A.A., vol. I, bls. 401, sbr. einnig YILC, 1962,
vol. II, bls. 151, A/CN.4/151. 586
YILC 1999, part I, vol. II, bls. 41, efnisgr. 3-4. 587
Evrópunefndin um lýðræði með lögum (Feneyjarnefndin): „Consequences of State Succession for Nationality,
Draft report“, efnisgr. 43. 588
Þjóðverjar sem bjuggu á landsvæði fyrrum Tékkóslóvakíu fengu ríkisfang þess. Rússar, Austurríkismenn,
Ungverjar og Þjóðverjar sem búsettir voru í Póllandi fengu einnig sjálfkrafa pólskt ríkisfang nema þeir
Þjóðverjar sem fluttu þangað eftir 1908 en þeir þurftu sérstakt samþykki pólskra yfirvalda. Með sama hætti
fengu íbúar Slesvíkur sjálfkrafa danskt ríkisfang að undanskildum þeim einstaklingum sem fluttu þangað fyrir
1. október 1918, sbr. Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls.
619-620. Við endurheimt Alsace-Lorraine héraðsins til Frakklands var ekki gert ráð fyrir sjálfkrafa veitingu
ríkisfang og en það var aðeins veitt þeim sem höfðu misst ríkisfang sitt árið 1871 eða þeim sem fæddust í
héraðinu en ekki var vitað um uppruna foreldra, sbr. Evrópunefnd um lýðræði með lögum (Feneyjarnefndin):
„Consequences of State Succession for Nationality, Draft report“, efnisgr. 44.
93
viðkomandi landsvæða sem færðust til.589
Þá fengu íbúar sjálfkrafa ríkisfang við
landamæratilfæringar Þýskalands gagnvart Belgíu og Hollandi árin 1956 og 1963.590
Þá fengu
íbúar landsvæða Macau og Hong Kong sjálfkafa ríkisfang Portúgal annars vegar og Bretlands
hins vegar þegar ríkin tóku við fullveldisyfirráðum en þó héldu þeir jafnframt kínversku
ríkisfangi sínu.591
Þegar Bretland lét Hong Kong aftur af hendi til Kína árið 1997 héldu íbúar
Hong Kong bresku ríkisfangi sínu en misstu rétt til að búa og starfa í Bretlandi. Þeir gátu hins
vegar sótt um sérstakt breskt ríkisfang sem veitti þeim diplómatíska vernd í öðrum ríkjum en
Kína.592
Við yfirfærslu Macau frá Portúgal til Kína árið 1999 héldu íbúar Macau portúgölsku
ríkisfangi sínu.593
Hins vegar bendir framkvæmd í Austur-Evrópu til gagnstæðrar niðurstöðu og eins þegar
hlutar Þýskalands færðust yfir til Póllands og Sovétríkjanna eftir seinni heimstyrjöld og eins
við afmörkun á þegnum Austurríkis við aðskilnað þess frá Þýskalandi.594
Þá var heldur ekki
gert ráð fyrir fyrir sjálfkrafa veitingu ríkisfangs né brottfalli þess eldra við yfirfærslu hluta
landsvæðis Suður-Afríku til Namibíu.595
Af þessu má ráða að framkvæmd dregur ekki
eindregið til kynna reglu í þessum tilvikum og erfitt er að fullyrða að veiting ríkisfangs í
þessum tilvikum gerist sjálfkrafa.596
Uppbrot ríkis í tvö eða fleiri ný ríki kann að fela í sér jafnvel enn flóknari álitaefni þar sem
landsréttur ríkjanna er þá oft á tíðum ekki samræmdur en það getur skapað vandamál tengd
tvöföldu ríkisfangi, ríkisfangsleysi og mismunun gagnvart minnihlutahópum.597
Samkvæmt
reglum um ríkisfang frá 1999 gildir hér sama regla óháð því hvort hið upprunalega ríki heldur
þjóðréttaraðild sinni við slíkar breyingar eða ekki. Samkvæmt þessu mæla 22. gr. og 24. gr.
reglanna fyrir um að ríki sem taki þannig við fullveldisyfirráðum skuli veita íbúum á
landsvæði þeirra ríkisfang sem og öðrum sem viðeigandi lagaleg tengsl hafa við landsvæðið.
Einnig ber að veita einstaklingum ríkisfang þó þeir uppfylli ekki þessi skilyrði ef viðkomandi
589
Sjá 19. gr. friðarsamnings milli Ítalíu og Bandamanna frá 1947. 590
Sjá samning Þýskalands og Belgíu annars vegar: Bundesgesetzblatt, 1958 vol. II, bls. 262, og samning
Þýskalands og Hollands hins vegar: Bundesgesetzblatt, 1963 vol. II, bls. 458. Tilvísun hjá: Andreas
Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls. 621. Þá var jafnframt ekki gert
ráð fyrir að hið fyrra ríkisfang yrði afturkallað sjálfkrafa heldur var undir íbúum komið hvoru ríkinu þeir
tilheyrðu óháð búsetu, sbr. Evrópunefnd um lýðræði með lögum (Feneyjarnefndin): „Consequences of State
Succession for Nationality, Draft report“, efnisgr. 86. 591
Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls. 622-623. 592
Ibid. 623. 593
Ibid. 623. 594
Evrópunefnd um lýðræði með lögum (Feneyjarnefndin): „Consequences of State Succession for Nationality,
Draft report“, efnisgr. 53 og 54; Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural
Persons“, bls. 620. Jafnframt neitaði Vestur-Þýskaland að afturkalla ríkisfang þeirra einstaklinga sem áttu rétt
til ríkisfangs Sovétríkjanna eða Póllands, sbr. ibid. nr. 85. 595
Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls. 621-622. 596
Ibid.,bls. 619-624, 660. 597
Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 686.
94
fæddist á umræddu landsvæði, átti þar síðast búsetu eða tengist svæðinu sérstaklega. Sá
fyrirvari er gerður að ríkisfang skuli þó ekki veitt ef einstaklingur óskar eftir öðru, sbr. 23. gr.
og 26. gr. sömu reglna. Þá er í 25. gr. mælt fyrir um samhliða afturköllun á ríkisfangi þess
ríkis sem lætur fullveldisyfirráð af hendi en slík afturköllun skal þó ekki framkvæmd fyrr en
einstaklingur hefur sannanlega fengið ríkisfang hins nýja arftökuríkis. Jafnframt er mælt gegn
því að ríkisfang sé afturkallað ef viðkomandi hefur fasta búsetu á landsvæði hins eldra ríkis,
hefur viðeigandi lagaleg tengsl við það landsvæði, fæddist þar, átti þar síðast búsetu eða
tengist svæðinu sérstaklega. Rétt er að taka fram að þessi ákvæði um uppbrot ríkis taka einnig
til nýfrjálsra ríkja.598
Viðmið við ákvörðun þegna hins nýja ríkis eru breytileg milli ríkja en
þættir eins og föst búseta, lögheimili eða þjóðlegur uppruni hafa almennt þótt skipta mestu
máli í því sambandi. 599
Í tilfelli sambandsríkja þar sem ríkisheild samanstendur af mörgum
ríkjum sem áður höfðu sitt eigið ríkisfang virðast arftökuríki leggja slík lagaleg tengsl við
landsvæðið til grundvallar við mat á því hverjir teljist þegnar þess eftir uppbrot
ríkisheildarinnar og var sú raunin við uppbrot fyrrum Sovétríkjanna.600
Jafnframt takmörkuðu
Eystrasaltsríkin veitingu ríkisfangs við upprunalegan ríkisborgararétt sem setti t.d. Rússa sem
búsettir voru þar oft í erfiða stöðu.601
598
YILC 1999, vol II, part II,bls. 46, efnigr. 2. 599
Við sjálfstæði Írlands árið 1922 miðaðist veiting ríkisfangs fyrst og fremst við búsetu, sbr. Evrópunefndin um
lýðræði með lögum (Feneyjarnefndin): „Consequences of State Succession for Nationality, Draft report“,
efnisgr. 50. Við ákvörðun um ríkisfang Austur-Þýskalands í kjölfar seinni heimsstyrjaldar var einnig miðað
við búsetu. Þá var við sjálfstæði Alsír árið 1962 gert ráð fyrir að ríkisborgarar Frakklands ættu þess kost að
hljóta þar ríkisfang ef skilyrði um búsetu væri uppfyllt. Jafnframt var í franskri löggjöf gert ráð fyrir
möguleika Alsírbúa til að fá ríkisfang í Frakklandi að uppfylltum ákveðnum skilyrðum, sbr. ibid., efnigr. 57-
59. Við upplausn Austuríska-Ungverska konungsdæmisins var í friðarsamningi Saint-Germain var hins vegar
gengið út frá tengingu íbúa við tiltekin samfélög við ákvörðun á því hvaða einstaklingar héldu sjálfkrafa
tilteknu ríkisfangi. Við aðskilnað Singapúr frá Malasíu fengu allir sem höfðu ríkisborgararétt Singapúr á
meðan a sambandinu stóð veitt ríkisfang í hinu nýja ríki. Einnig var gert ráð fyrir að íbúar landsvæðis
Banglades fengju ríkisfang þess við aðskilnað frá Pakistan. Hins vegar var sá fyrirvari gerður að þeir sem áttu
ekki rætur að rekja til Austur-Pakistan gætu ekki sjálfkrafa öðlast ríkisfang Banglades. Þannig var
einstaklingum með uppruna í Namibíu veitt ríkisfang við sjálfstæði þess jafnvel þó þeir væru búsettir erlendis,
sbr. Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls. 624-627. Við
sjálfstæði Eritreu var einnig miðað við uppruna og búsetu auk þess sem sérstakar takmarkanir voru á veitingu
ríkisborgararéttar til þeirra sem búsettir voru í ríkinu frá 1934-1953. ibid,bls. 633. Skilyrði fyrir ríkisfangi
Suður Súdan byggist á fæðingarstað eða búsetu eftir sjálfstæði Súdan árið 1956 sbr. 8. gr. laga Suður Súdan
um ríkisfang frá 7. júlí 2011, sjá: http://www.refworld.org/docid/4e94318f2.html (skoðað 18. apríl 2016). 600
Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls. 632-633. Í löggjöf
Rússlands var mælt fyrir um að allir ríkisborgarar fyrrum Sovétríkjanna sem höfðu fasta búsetu á landsvæði
Rússlands eða höfðu snúið aftur þangað fengju rússneskt ríkisfang og einnig þeir sem höfðu verið í
herþjónustu erlendis. Hvíta-Rússland, Moldóva, Úkraína, Úsbekistan, Kasakstan og Túrkmenistan veittu þeim
ríkisfang sem höfðu fasta búsetu á viðkomandi landsvæði. Í Georgíu og Kirgistan var nýtt ríkisfang tengt
hinum sovéska ríkisborgarrétti innan hvers ríkis. Þannig fengu allir ríkisborgarar fyrrum Sovétríkjanna sem
búsettir voru innan landsvæðis þess sjálfkrafa ríkisfang hjá einhverju arftökuríkjanna. Andreas Zimmermann:
Ibid.,bls. 627-632; Evrópunefnd um lýðræði með lögum (Feneyjarnefndin): „Consequences of State
Succession for Nationality, Draft report“, efnisgr. 68. 601
Ibid., efnigr. 67.
95
Við upplausn ríkis þar sem hið upprunalega ríki hættir að vera til bendir framkvæmd ríkja
að sama skapi til þess að veiting ríkisborgararréttar grundvallast almennt á einhverskonar
tengslum við viðkomandi landsvæði. Ef hlutaðeigandi svæðiseiningar hafa haft sjálfstætt
ríkisfang frá upphafi er tilhneiging til þess að notast áfram við slíkt viðmið við ákvörðun á
ríkisborgurum þess ríkis í stað lögheimilis eða búsetu.602
Afmörkun ríkisborgara þeirra ríkja
sem mynduðust við uppbrot fyrrum Júgóslavíu byggðist þannig að meginstefnu til á viðmiði
um borgararétt í viðkomandi ríki innan sambandsríkisins en einnig var í sumum tilvikum
miðað við þjóðlegan uppruna.603
Þeir einstaklingar sem höfðu slíkan borgararétt í Tékklandi
eða Slóvakíu fylgdu sjálfkrafa ríki sínu við upplausn Tékkóslóvakíu.604
Þrátt fyrir að í þessu
geti felist frávik frá viðeigandi tengslum einstaklings við ríki sem tekur við
fullveldisyfirráðum þá hefur almennt verið talið að slík framkvæmd feli ekki í sér
þjóðréttarbrot.605
Þetta fer við fyrstu sín heldur ekki í bága við ákvæði 22. gr. reglna um
ríkisfang en þar er gert ráð fyrir veitingu ríkisfangs til þeirra einstaklinga sem hafa sérstök
lagatengsl við hlutaðeigandi landsvæði. Hins vegar kann þessi áhersla á afmörkun ríkisfangs
miðað við upprunalegan borgararétt í stað þess að miða við eiginlega búsetu að leiða til
ríkisfangsleysis vissra hópa og var ákvæðum reglna um ríkisfang frá 1999 að meginstefnu
ætlað að koma í veg fyrir slík tilvik.606
Einnig ber að hafa í huga að ríki verða ávallt að gæta
að grundvallarreglum svo sem að rétti til ríkisfangs og banni við mismunun.
Að lokum má velta fyrir sér álitaefnum um áhrif sjálfstæði Evrópuríkis, t.d. Skotlands eða
Katalóníu, á evrópskan sambandsborgararétt en 9. gr. Sáttmála um ESB sem tók gildi 2009 og
er mælt fyrir um slíkan rétt sem felur í sér ákveðin réttindi einstaklingnum til handa. Hann er
602
Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls. 641. 603
Einstaklingar sem báru ríkisfang Serbíu eða Svartfjallalands við gildistöku nýrrar stjórnarskrár árið 1992
samhliða ríkisborgararétti fyrrum Júgóslavíu öðluðust ríkisfang sambandsríkisins. Einnig var þeim
ríkisborgurum fyrrum Júgóslavíu sem búsettir voru erlendis veitt ríkisfang ef þeir svo kusu. Þeir sem voru
búsettir annars staðar innan landsvæðis fyrrum Júgóslavíu gátu einnig fengið ríkisborgararétt
sambandsríkisins en þó var ekki heimilt að bera tvö ríkisföng. Löggjöf um ríkisfang Slóveníu, Króatíu og
Makedóníu grundvallaðist af fyrri ríkisborgarrétti ríkjanna. Þá var einnig í löggjöf Króatíu gert ráð fyrir að
þeir sem höfðu fasta búsetu í Króatíu en voru ekki af króatískum uppruna þurftu að sækja um ríkisborgararrétt
og uppfylla öll lagaskilyrði sem því fylgdu. Þessi mismunun var eingöngu gerð af menningarlegum ástæðum
og var gagnrýnd af SÞ en stjórnlagadómstóll Króatíu komst að þeirri niðurstöðu að ríki hefðu forræði á því að
ákveða skilyrði fyrir ríkisborgararétti. Sambærileg regla gilti í tilviki Bosníu-Hersegovínu en þar var miðað
við fyrri ríksiborgararrétt og búsetu, sbr. Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of
Natural Persons“, bls. 635-639; Evrópunefndin um lýðræði með lögum (Feneyjarnefndin): „Consequences of
State Succession for Nationality, Draft report“, efnisgr. 63-66. 604
Að auki var ríkisborgurum fyrrum Tékkóslóvakíu heimilt að sækja um slóvenskt ríkisfang án skilyrðis um
búsetu. Einnig gátu ríkisborgarar Slóvakíu sótt um tékkneskt ríkisfang að ákveðnum skilyrðum uppfylltum
meðal annars um tveggja ára búsetu að því gefnu að þeir afsali sér hinu ríkisfanginu. Með sama hætti misstu
þeir Tékkar sem sótt höfðu um ríkisfang í Slóvakíu tékkneskt ríkisfang sitt, sbr. Andreas Zimmermann: „State
Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls. 640-641. 605
Ibid, bls. 641. 606
Malcolm N. Shaw: International Law, bls, 729.
96
tengdur upprunalegu ríkisfangi aðildarríkis sem ákvarðast alla jafna af landsrétti þess.
Sannfærandi rök hafa verið færð fyrir því að missi einstaklingur ríkisfang sitt við breytingar á
fullveldisyfirráðum aðildarríkis þá fellur evrópskur ríkisborgaréttur niður samhliða ef gengið
er samhliða úr ESB.607
6.3 Fjárhagsleg réttindi einkaaðila
6.3.1 Almennt
Sérstök álitamál tengjast áunnum réttindum hvort sem þau leiða af samningum eða leyfum
útgefnum í samræmi við lög þess ríkis sem missti yfirráðin.608
Áunnin réttindi eru efnisleg og
óáþreifanleg réttindi einstaklings eða lögaðila sem eru fjárhagslegs eðlis og get falst í
eignarréttindum og kröfum ýmisskonar (e. aquired rights).609
Upphaflega voru þau hluti
þeirra umfjöllunarefna sem Alþjóðalaganefndin hugðist taka til skoðunar við skrásetningu
reglna á þessu sviði en að lokum var vikið frá því.610
Nokkur samhljómur virðist vera um það
viðhorf að breytingar á ríkisyfirráðum felli ekki niður slík áunnin réttindi og eigi ekki að hafa
meiri áhrif á hagsmuni einstaklinga umfram það sem nauðsynlegt er.611
Virði ríki ekki
fyllilega slík áunnin réttindi einkaaðila verður það þó að uppfylla kröfur þjóðaréttar um
lágmarksvernd en eins og fram hefur komið er ríki skuldbundið að þjóðarétti til að veita
erlendum ríkisborgurum lágmarksvernd á landsvæði sínu.612
Þó að meginreglan sé áframhald
slíkra réttinda við þessar aðstæður er ekki þá er ekki þar með sagt að hið nýja ríki geti ekki
breytt eitthvað slíkum réttindum eftir að hafa tekið við fullveldisyfirráðum. Þau fylgja því
607
Paula García Andrade: „State Succession and EU Citizenship“,
http://acelg.uva.nl/binaries/content/assets/subsites/amsterdam-centre-for-european-law-and-
governance/other/secession/paula-garcia-andrade---state-succession-and-eu-citizenship.pdf?2809481095439
(skoðað 25. apríl 2016). 608
D.P. O´Connell: The law of State Succession, bls. 216; Ian Brownlie: Principles of Public International Law,
bls. 624 609
O‘Connell: The Law of State Succession, bls. 81; D. P. O´Connell: State Succession in Municipal and
International Law, vol I, bls. 245. 610
YILC 1963, vol II, part II,2. viðauki, bls. 298; Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on
State Succession“, bls. 665. Þá tók Badinternefndin ekki sérstaklega á því hvernig leysa ætti úr ágreiningi
vegna einkaréttarlegra krafna í kjölfar upplausnar Júgóslavíu, sbr. Tai-Heng Cheng: State Succession and
Commercial Obligations, bls. 298. 611
D. P. O´Connell: State Succession in Municipal and International Law, vol. I, bls. 237, 239-240 og 266;
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 724. Ian Brownlie bendir þó á að fullyrðing um almenna
meginreglu í þessum efnum gefi tilefni til mismunandi túlkunar og geti valdið ruglingi. Í fullveldi ríkja sem
verða til vegna breytinga á ríkisyfirráðum geti ekki falist meira en hefðbundið löggjafarvald og lögsaga á því
landsvæði sem um ræðir. Áframhald laga ríkisins sem líður undir lok ráðist af samþykki þess nýja og
breytingarnar sem slíkar hafi ekki bein áhrif á gildi slíkra réttinda né veiti þeim sérstaka stöðu að þjóðarétti,
sbr. Ian Brownlie: Principles of Public International Law, bls. 624, 626. Í öllu falli getur reglan ekki talist
hafa stöðu þjóðréttarvenju ein og sér án tillits til lágmarksverndar einstaklinga að þjóðarétti, sbr. Pierre A.
Lalive: „The Doctrine of Acquired Rights“, bls. 200. 612
H. Lauterpacht: Oppenheim´s International Law, bls. 154; D. P. O´Connell: State Succession in Municipal
and International Law, 1. bindi, bls. 237-238, 263 og 266; Ian Brownlie: Principles of Public International
Law, bls. 624, 626.
97
löggjöf hins nýja ríkis og geta breyst að efni til eftir að breyting á fullveldisyfirráðum á sér
stað.613
Fjárhagsleg réttindi njóta almennt verndar við breytingar á ríkisyfirráðum og eignir
verða einungis réttilega teknar eignanámi ef skilyrði til þess að þjóðarétti um
almannahagsmuni og bætur eru uppfyllt.614
Grundvöllur greiðslu eignarnámsbóta vegna
upptöku eigna byggist almennt á meginreglunni um óréttmæta auðgun.615
Álitamál þessu
tengd hafa fyrst og fremst varðað hagnýtingarleyfi erlendra aðila tengt auðlindum og skuldum
ríkis gagnvart erlendum kröfuhöfum.616
6.3.2 Eignaréttindi
Eignaréttindi einkaaðila falla ekki niður við breytingar á fullveldisyfirráðum en hið nýja ríki
getur tekið slíkar eignir eignanámi ef skilyrði til þess eru uppfyllt.617
Niðurstaða um hvort
stofnað hafi verið til eignarréttinda fer eftir löggjöf þess ríkis sem fer með fullveldisyfirráð á
viðkomandi landsvæði hverju sinni og sé slíkur réttur fyrir hendi ber því ríki sem tekur við
yfirráðum að virða hann.618
Meginreglan um að ríkjum beri að virða fyrirliggjandi
eignarréttindi var fyrst staðfest í máli Fasta Alþjóðadómstólsins (FAD) í svonefndu
landnemamáli en þar var deilt um eignaréttindi fólks af þýskum uppruna á landsvæði Póllands
sem áður tilheyrði Þýskalandi. Samkvæmt þýskum lögum höfðu þau áunnið sér eignarétt að
jörðunum en yfirvöld í Póllandi voru á annarri skoðun og höfðu reynt að vísa þessum
einstaklingum burt af landsvæðinu. Í ráðgefandi áliti dómstólsins varð niðurstaðan sú að um
eignarréttinn færi eftir þýskum lögum þar til yfirfærsla landsvæðisins ætti sér stað samkvæmt
samningi um réttindi minnihlutahópa frá 1919. Einnig var áréttað að óháð slíkum samningi þá
ættu fyrirliggjandi eignaréttindi einstaklinga að haldast þrátt fyrir breytingar á
ríkisyfirráðum.619
Fleiri mál fylgdu í kjölfarið sem staðfestu þessa meginreglu þjóðaréttar að
613
D.P. O´Connell: State Succession in Municipal and International Law, vol. I, bls. 264-265. 614
Peter Malanczuk: Akehust´s Modern Introduction to International Law, bls. 170; Sjá í þessu sambandi álit
FAD í Landnemamálinu (German Settlers), 10. september 1923, P.C.I.J. 1923, Series B, nr. 6, dómur FAD
máli Certain German interests in Polish Upper Silesia, 25. maí 1926, P.C.I.J. 1926, Series A, nr. 7, bls. 21-22
og FAD Case Concerning the Factory at Chorzów, 13. september 1928, P.C.I.J. 1928, Series A, nr. 17, bls.
46-48. 615
D. P. O´Connell: State Succession in Municipal and International Law, vol. I, bls. 266-267. 616
Peter Malanczuk: Akehust´s Modern Introduction to International Law, bls. 171. 617
Ibid., bls. 170. 618
Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 699-700. 619
Álit FAD í Landnemamálinu (German Settlers), 10. september 1923, P.C.I.J. 1923, Series B, nr. 6. Einnig má
benda á gerðardómsmál milli Bretlands og Bandaríkjanna um eignarrétt að landsvæði Fiji í máli G.R. Burt frá
1923, R.I.A.A, vol. VI. bls. 93 og máli Isaac M. Brower frá 1923, R.I.A.A., vol. VI., bls. 149, sjá. YILC 1962,
vol. II, bls. 139-140, skjal nr. A/CN.4/151. Framkvæmd landsdómstóla í Bandaríkjunum hvað varðar
eignarréttarkröfur vegna yfirfærslu hluta landsvæðis milli ríkja er einnig samræmd um að virða beri slík
réttindi við breytingar á ríkisyfirráðum sbr. YILC 1963, vol. II, bls. 122-124, A/CN.4/157.
98
virða beri eignarréttindi einstaklinga sem stofnað var til samkvæmt eldri löggjöf.620
Nýfrjáls
ríki hafa hins vegar þótt njóta vissrar sérstöðu þar sem áframhald efnahagslegra ráðstafana
nýlenduveldis sem felur í sér erlent eignarhald á mikilvægum auðlindum kemur í veg fyrir
sjálfstæði ríkis til að stjórna efnahagslegri þróun ríkisins auk þess sem nýfrjáls ríki hafa
almennt ekki úrræði til að bæta eignaupptöku slíkra eigna að fullu.621
Af þessum sökum hafa
nýfrjáls ríki almennt ekki viðurkennt þess háttar eignarrétt erlendra aðila sem stofnað var til
fyrir sjálfstæði þeirra.622
Grundvallarbreyting á efnahagsumhverfi ríkja í Mið og Austur-Evópu eftir kalda stríðið
sem fólst í afnámi áætlunarbúskaps og innleiðingu markaðsskipulags flækti málin hvað varðar
afdrif eigna við breytingar á ríkisyfirráðum þessara ríkja.623
Árið 1990 lýstu Austur- og Vestur
Þýskaland því yfir að eignir sem teknar voru eignarnámi á árunum 1945-1952 yrði skilað aftur
eða greiddar yrðu viðeigandi skaðabætur. Settar voru reglur um skrásetningu krafna og
framkvæmd greiðslu eignanámsbóta. Við sameiningu ríkjanna árið 1991 voru sett lög sem
mæltu fyrir um afhendingu eigna sem höfðu verið ríkisvæddar eða framseldar.624
Þá var í
löggjöf fyrrum Tékkóslóvakíu gert ráð fyrir greiðslu skaðabóta vegna eigna þeirra
ríkisborgara þar sem neyddust til að yfirgefa ríkið á tímum kalda stríðsins.625
Þá missti fjöldi
einstaklinga heimili sín í kjölfar hernaðarátaka í tengslum við upplausn fyrrum Júgóslavíu.
Vinnuhópur í málefnum fyrrum Júgóslavíu lagði áherslu á mikilvægi þess að eigendur gætu
endurheimt eignir sínar en að öðrum kosti fengið greiddar bætur og í Dayton
friðarsamkomulaginu sem undirritað var á milli sambandsríkis Serbíu og Svartfjallalands,
Bosníu og Króatíu árið 1995 var mælt fyrir um rétt einstaklinga sem sviptir höfðu verið
620
Dómur FAD máli Certain German interests in Polish Upper Silesia, 25. maí 1926, P.C.I.J. 1926, Series A, nr.
7, dómur FAD Case Concerning the Factory at Chorzów, 13. september 1928, P.C.I.J. 1928, Series A, nr. 17
og dómur FAD í máli Mavrommatis Palestine Concessions (Greece v. U.K.),30. ágúst 1924, P.C.I.J. 1924,
Series B, nr. 3. Þetta fordæmi var einnig staðfest í öðrum tilvikum í kjölfar seinni heimsstyrjaldarinnar þar
sem yfirfærsla landsvæðis Austurríkis til Ítalíu og Alsace Lorraine héraðsins til Frakklands átti sér stað. í
tilviki Sameinaða arabíska lýðveldisins sem samþykkti greiðslu eignanaámsbóta vegna þjóðnýtingar Egypta á
Súez skurðinum og öðrum eignum franskra og breskra ríkisborgara. Þegar Eritrea sameinaðist Eþíópíu voru
fyrirliggjandi fjárhagsleg réttindi einkaaðila einnig virt. D.P. O´Connell: State Succession in Municipal and
International Law, vol I, bls. 277-279. 621
YILC, 1968, vol II, bls. 115-117, skjal nr. A/CN.4/204; Ian Brownlie: Principles of Public International Law,
bls. 624; 622
Peter Malanczuk: Akehust´s Modern Introduction to International Law, bls. 170. Höfundur hefur samt sem
áður efasemdir um að slík afstaða sé til hagsbóta fyrir hið nýfrjálsa ríkis til framtíðar. 623
Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 701. 624
Ibid. bls. 701-703. 625
Skilyrði um tékkneskan ríkisborgararétt og fasta búsetu til að fá eignir endurheimtar eða bætur í þeirra stað
var í áliti Mannréttindanefndar SÞ ekki talið málefnalegt og talið fela í sér mismunun og brot gegn 26. gr.
SBSR, sbr. í áliti nefndarinnar í máli Simunek et al. gegn. Tékklandi frá 19. júlí 1995 í máli, nr. 516/1992.
Sambærileg niðurstaða varð í áliti nefndarinnar í máli Gratzinger gegn Tékklandi frá 24. júlí 2007, nr.
1463/2006.
99
eignum sínum í stríðinu til að endurheimta þær en að öðrum kosti eiga rétt til skaðabóta vegna
eignaskerðingar.626
Framkvæmd ríkja er til marks um viðleitni til að viðhalda slíkum skuldbindingum við
breytingar á ríkisyfirráðum en eins og áður hefur komið fram kemur það þó ekki í veg fyrir að
takmarkanir verði gerðar á slíkum réttindum í framtíðinni.627
Að lokum ber að nefna að ýmsir
þjóðréttarsamningar sem mæla fyrir um vernd eignarréttinda kunna að hafa áhrif á afdrif
slíkra réttinda við breyingar á fullveldisyfirráðum svo sem á sviði hugverkaréttinda og
iðnaðar.628
6.3.3 Skuldakröfur
Ljóst er að ákvæði Vínarsamnings frá 1983 um afdrif skulda ríkja hafa ekki áhrif á skuldir
ríkis gagnvart einstaklingum og lögaðilum, sbr. 31. gr. samningsins.629
Miðað er við þrönga
skilgreiningu á hugtakinu skuld þar sem meðlimir laganefndarinnar komu sér ekki saman um
hvort undir ákvæðið ætti einnig að falla annars konar fjárskuldbindingar ríkis gagnvart
einkaaðilum.630
Í ljósi aukinnar hnattvæðingar leitast ríki þó nú fremur við að leysa álitamál
þessu tengd í þjóðréttarsamningum og þá sérstaklega hvað varðar skuldir við erlenda
kröfuhafa til að halda trúverðugleika hjá fjárfestum.631
Bent hefur verið á að framsetning
skýrra reglna á þessu sviði sé til hagsbóta fyrir kröfuhafa, skuldara og alþjóðafjármálakerfið í
heild sinni.632
Ríki hafa nú tilhneigingu til að vernda hagsmuni erlendra kröfuhafa við slíkar
breytingar og yfirfærast skuldir almennt í samræmi við umfang þeirra landfræðilegu breytinga
sem eiga sér stað á milli ríkja. Hið sameinaða Þýskaland tók þannig við skuldum Austur-
Þýskalands sem var síðan dreift á milli stoða hins opinbera.633
Við upplausn fyrrum
Sovétríkjanna var áhersla lögð á að viðhalda skuldum við kröfuhafa. Öll ríki fyrrum
Sovétríkjanna nema Eystrasaltsríkin undirrituðu árið 1991 viljayfirlýsingu varðandi skuldir
fyrrum Sovétríkjanna og arftaka þess við erlenda kröfuhafa þar sem þau tóku á sig
626
Sjá 1. gr. 7. viðauka samnings ríkja fyrrum Júgóslavíu um álitamál í tengslum við breytingar á ríkisyfirráðum
frá 2001, ILM, 35. bindi, 1996, bls. 137. 627
Lög Eystrasaltsríkjanna um eignaréttindi veittu einungis ríkisborgurum Eystrasaltsríkjanna rétt til að stofna til
eignarréttinda og taka þátt í einkavæðingu sem takmarkaði mjög réttindi annarra ríkisborgara sbr Maria Isabel
Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 706. 628
Ibid., bls. 706-707. 629
YILC 1981, part II, vol II, bls. 79. 630
Tai-Heng Cheng: State Succession and Comercial Obligations bls. 144. Í umfjöllun D. P. O´Connell um
afdrif skulda við breytingar a ríkisyfirráðum er lagt til grundvallar að kröfuhafi geti verið annað ríki,
alþjóðastofnun, opinbert fyrirtæki eða einkaðili sem á skuldakröfu á hendur ríki, sbr. D.P. O´Connell: State
Succession in Municipal and International Law, vol I, bls. 369. 631
Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 697. 632
J. L. Foorman og M. E. Jehle: „Effects of State and Government Succession on Commercial Bank Loans to
Foreign Sovereign Borrowers, 1 University of Illinois law Review, 1. tölubl. 1982, bls. 38. 633
Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 698.
100
sameiginlega ábyrgð á erlendum skuldum.634
Í samningi ríkjanna sama ár var gert ráð fyrir
sameiginlegri ábyrgð á greiðslu skulda fyrrum Sovétríkjanna og þar með talið voru skuldir við
erlenda kröfuhafa en eins og áður hefur komið fram lauk málinu svo þannig að Rússland tók
yfir allar skuldir einstakra ríkja en hin ríkin urðu þá eftir atvikum skuldarar gagnvart
Rússlandi.635
Þá samþykktu kröfuhafar fyrrum Tékkóslóvakíu skiptingu skulda þess í
hlutföllunum 2 á móti 1 líkt og á öðrum skuldum og eignum auk þess sem Tékkland tók við
ábyrgð fyrrum Tékkóslóvakíu á láni einkaaðila til fjármögnunar á framkvæmd til orkuvinnslu
á landsvæði Tékklands.636
Árið 1998 gerði fyrrum Júsgóslavía samkomulag við hóp
viðskiptabanka um endurfjármögnun lána sem veitt voru árið 1988. Gert var ráð fyrir
sameiginlegri ábyrgð allra arftökuríkja. Hins vegar stóðu ekki öll ríkin við umsamdar
greiðslur og að lokum var skuldinni skipt í tvíhliða samningum við hvert ríki fyrir sig.637
Af
framangreindri umfjöllun er ljóst að ríki leggja almennt áherslu á efndir þessara skuldbindinga
á samningsgrundvelli og hefur þrýstingur fjársterkra einkaaðila sem eiga kröfur á hendur
hlutaðeigandi ríki haft mikil áhrif á framkvæmd á þessu sviði í seinni tíð.638
6.3.4 Önnur samningsbundin réttindi fjárhagslegs eðlis
Vínarsamningur frá 1978 tekur aðeins til þjóðréttarsamninga og er ríki sem tekur við
fullveldisyfirráðum almennt ekki bundið við samning eldra ríkis við einkaaðila enda ekki ekki
beinn aðili að slíku samningssambandi. Um gildi samnings einkaaðila og þess ríkis sem missir
fullveldisyfirráð yfir landsvæði við einkaaðila fer því almennt eftir lögum þess ríkis.639
Hins
vegar kann að vera að ríkjum beri að virða áunnin réttindi einkaaðila samkvæmt samningi á
grundvelli reglunnar um óréttmæta auðgun.640
Þá kann að vera gerður greinarmunur í þessu
sambandi á einkaréttarlegum samningum ríkis og þeim sem ríki gerir í krafti
634
Ibid., bls. 698. 635
Ibid. bls. 699. 636
Tai-Heng Cheng: State Succession and Commercial Obligations, bls. 261. 637
Ibid, bls. 309-316. 638
Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 699. 639
Ef samningur hins eldra ríkis við einkaaðila telst vera gildur að landsrétti þess ríkis sem tekur við
fullveldisyfirráðum ber því ríki að efna samninginn samkvæmt efni sínu. Teljist hann hins vegar ógildur við
slíkar breytingar ber hinu nýja ríki að greiða bætur vegna fjárhagslegra hagsmuna sem stafa af slíkum
samningi á grundvelli meginreglunnar um óréttmæta auðgun hvort sem um er að ræða samning við hið
opinbera eða svæðisbundin stjórnvöld, sjá. D.P. O´Connell: State Succession in Municipal and International
Law, vol I, bls. 302-303, 355, 367-368. 640
Peter Malanczuk: Akehust´s Modern Introduction to International Law, bls. 170; Maria Isabel Torres Cazorla:
„Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 709.
101
fullveldisyfirráða.641
Að öðru leyti gilda hér viðlíka sjónarmið og um aðra hagsmuni
einkaaðila, sbr. framangreint.
Þó að ráðningarsamband einstaklings við það ríki sem missir fullveldisyfirráð slitni
almennt kunna að skapast álitamál um launakröfur og lífeyrisréttindi við slíkar aðstæður.642
Slíkar kröfur eru sérstakar samningsbundnar skuldbindingar milli ríkis og einkaaðila sem
byggja á framlögum viðkomandi. Áhersla hefur verið lögð á að viðhalda slíkum réttindum við
breytingu á ríkisyfirráðum.643
Í þeim tilvikum sem ríki missir þjóðréttaraðild sína í kjölfar
breytinga á ríkisyfirráðum ber hinu nýja ríki að virða lífeyrisréttindi sem stofnað hefur verið
til.644
Taki ríki hins vegar aðeins breytingum á hluta landsvæðis er erfiðara að setja fram reglu
um yfirtöku slíkra skuldbindinga og ekki er hægt að slá því föstu að það ríki sem missir
fullveldisyfirráð yfir hluta af landsvæði sínu beri eitt ábyrgð á öllum kröfum um opinber
lífeyrisréttindi.645
Þá hefur verið bent á að þessar kröfur séu þess eðlis að hægt sé að jafna
þeim til svæðisbundinnar skuldar sem erfist þá almennt til þess ríkis sem tekur við
fullveldisyfirráðum á hlutaðeigandi landssvæði.646
641
Í máli fyrir Hæstarétti Ísreal árið 1955 var deilt var um afdrif samnings einkaðaðila við stjórnvöld Bretlands
áður en Ísreal varð formlega til sem slíkt. Niðurstaðan varð sú að einungis þeir samningar sem gerðir voru í
krafti fullveldis ríkis gætu erfst til hins nýja ríkis, sbr. dóm Hæstaréttar Ísrael frá 1955 í máli Pales Ltd. gegn
Samgöngumálaráðuneyti Ísrael, ILR, 1955, bls. 113. Sjá YILC, 1963, vol. II, bls. 119. 642
Sjá yfirlit yfir dómaframkvæmd landsdómstóla: YILC 1963, vol. II, bls. 127-131. Þegar hluti ríkis klofnar frá
og myndar nýtt ríki kann þó að vera að það fækki stöðum opinberra starfsmanna sem kann að leiða til
atvinnuleysis eða lægri kjara þeirra hlutaðeigandi einstaklinga. Í slíkum tilvikum kunna rök að standa til
skaðabótaskyldu hins nýja ríkis sbr. Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of Private Persons on State
Succession“, bls. 710. Í framkvæmd halda starfsmenn hins opinbera hins vegar oft stöðu sinni þrátt fyrir
breytingar á ríkisyfirráðum sem dæmi má nefna að við sjálfstæði Namibíu hélt hluti opinbera starfsmanna
Suður-Afríku í Namibíu stöðu sinni. Við sameiningu Jemen sameinuðust hermenn ríkjanna undir stjórn hins
nýja ríkis. Við uppbrot fyrrum Sovétríkjanna héldu sovéskir starfsmenn hersins í viðkomandi ríkjum stöðu
sinni við sjálfstæði þeirra, að Eystrasaltsríkjunum undanskildum, sbr. Maria Isabel Torres Cazorla: „Rights of
Private Persons on State Succession“, bls. 710-711. 643
Sem dæmi má nefna 9. gr. samkomulags milli sambandsríkis Serbíu- og Svartfjallalands sem miðaði að því
að koma jafnvægi á samband ríkjanna, sbr. 35 ILM, 1996, bls. 968. Tilvísun að finna hjá: Maria Isabel Torres
Cazorla: „Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 712. 644
D. P. O´Connell: State Succession in Municipal and International Law vol. I, bls. 466-467. 645
Úrskurður kröfunefndar milli Eritreu og Eþíópíu: Eritrea-Ethiopia Claims Commission - Final Award:
Pensions-Eritrea's Claims 15, 19 & 23, bls. 486-487. R.I.A.A., 19. desember 2005, vol. XXVI, bls. 471-488,
aðgengilegt á: http://legal.un.org/riaa/cases/vol_XXVI/471-488.pdf (skoðað 4. maí 2016). Eritrea gerði kröfu
um greiðslu lífeyris fyrrum opinberra starfsmanna Eþíópíu sem búsettir voru á landsvæði Eritreu. Ein
málsástæða Eritreu laut því að ríkið ætti rétt samkvæmt reglum þjóðaréttar um áhrif breytinga á
ríkisyfirráðum skaðabótum vegna greiðslu lífeyris til ríkisborgara Eþíópíu á landsvæði þess og að Eþíópía hafi
auðgast á óréttmætan hátt þar sem ríkið hafði tekið við lífeyrisframlögum þessara einstaklinga. Nefndin lýsti
yfir efasemdum um að í gildi væri þjóðréttarvenja þess efnis að ábyrgð á greiðslu lífeyrisréttinda væri að öllu
leyti í höndum þess ríkis heldur þjóðréttaraðild sinni áfram við klofnun ríkis. Vísað var til misvísandi
framkvæmdar við klofnun ríkis og því hafnað að slík regla væri í gildi. 646
D. P. O´Connell: State Succession in Municipal and International Law vol. I, bls. 465 og 480. Sjá einnig dóm
Hæstaréttar Danzig lýðveldisins, Danzig Pension Case, Annual Digest, 1929-1930, mál nr. 4, sbr. YILC,
1963, vol. II, bls. 127. Í málinu krafði einstaklingur Danzig lýðveldið um greiðslu lífeyris vegna starfa hans
fyrir prússneska ríkið á því landsvæði sem sætti breytingum. Hann gerðist í kjölfarið ríkisborgari hins nýja
ríkis. Krafan var tekin til greina og talið að skuldbinding til greiðslu lífeyris hafi færst til hins nýja ríkis.
Dómstóllinn tók fram að slík krafa jafngildi svæðisbundinni skuld sem samkvæmt þjóðréttarvenju flytjist
102
Jafnframt hefur ríkisfang kröfuhafa einnig þótt skipta máli í þessu sambandi og þá hvort
þeir öðlist ríkisfang hins nýja ríkis í kjölfar slíkra breytinga.647
Einnig hefur þýðingu hvort
viðkomandi var ríkisstarfsmaður eða opinber starfsmaður svæðisbundinnar héraðsstjórnar.648
Rétt er að taka fram að slík réttindi teljast hins vegar ekki áunnin í skilningi þjóðaréttar fyrr en
kröfur eru gjaldfallnar og hægt er að krefjast greiðslu þeirra fyrir dómstólum og fer staða
þeirra að þessu leyti eftir réttarkerfi þess ríkis sem missir fullveldisyfirráð.649
Ríki ber þá
almennt einungis ábyrgð á kröfum sem gjaldfallnar eru á degi yfirfærslu fullveldisyfirráða en
ekki á framtíðarréttindum. Þó ber ríki almennt að greiða hlutfall slíks lífeyris ef viðkomandi
heldur áfram störfum fyrir hið nýja ríki en þó ekki ef hann segir starfinu lausu.650
Í
framkvæmd leysa ríki oft á tíðum úr álitaefnum um ábyrgð á greiðslu slíkra krafna með
þjóðréttarsamningum en það er þó ekki trygging fyrir því að viðkomandi fái leyst úr réttindum
sínum með fullnægjandi hætti.651
Hagnýtingaleyfi eru samningsbundin réttindi milli ríkis og einkaaðila til hagnýtingar á
opinberum eigum gegn því að viðkomandi leggi fjármagn í ákveðið verkefni sem er yfirleitt
til langs tíma. Þetta kann að fela í sér hagnýtingu á náttúruauðlindum eða notkun á landi í
ríkiseigu til að stunda starfsemi í opinberum tilgangi.652
Efni slíkra samninga er á forræði
samningsaðila og afmarkast lögmætir hagsmunir leyfishafa á réttarreglum þess ríkis sem
veitir slíkt leyfi veitir.653
Almennt ber ríkjum að virða slík réttindi við breytingar á
fullveldisyfirráðum en það er þó háð mati á aðstæðum hverju sinni.654
almennt til þess ríkis sem tekur við fullveldisyfirráðum. Þá var einnig staðfest þjóðréttarvenja þess efnis að
slíkar kröfur haldi gildi sínu gagnvart hinu nýja ríki ef kröfuhafi kjósi að gerast ríkisborgari þess. 647
Danzig Pension Case, Annual Digest, 1929-1930, mál nr. 41, sbr. YILC, 1963, vol. II, bls. 127. Þá var einnig
að finna slíkt fyrirkomulag í þjóðréttarsamningum, sbr. D. P. O´Connell: State Succession in Municipal and
International Law vol. I, bls. 467. 648
D. P. O´Connell: State Succession in Municipal and International Law vol. I, bls. 469-473. 649
Ibid. bls. 465 og 480. Þá ber að nefna að loforð um lífeyri fela ekki í sér tilkomin réttindi einstaklings og
skuldbindur ekki nýtt ríki með neinum hætti nema með samþykki þess. 650
Álitamál þessu tengd sköpuðust í kjölfar uppbrots Indlands en ekki var talið að þeir embættismenn sem sögðu
upp störfum fyrir 1. nóvember 1948 ættu rétt á hlutfallslegum lífeyrisgreiðslum, sbr. D. P. O´Connell: State
Succession in Municipal and International Law vol. I, bls. 473-474. 651
Slíkir samningar voru algengir við sjálfstæði breskra nýlenda um miðja 20. öld, sbr. D. P. O´Connell: State
Succession in Municipal and International Law vol. I, bls. 474-479. Bretland og Ísrael gerðu með sér
samkomulag um að Ísrael tæki við greiðslu lífeyris fyrrum breskra embættismanna í Ísrael en þó var ekki
hægt að fá slíkum réttindum framfylgt fyrir dómstólum þar sem samningurinn hafði ekki verið innleiddur í
landsrétt, sbr. dóm Richuk gegn Ísrael, 27. mars 1958, 28 ILR bls. 442; Israel. Issues of Treaty Succession“,
Sources of State Practice in International Law, bls. 293. 652
D.P. O´Connell: State Succession in Municipal and International law vol. I, bls. 304. 653
Ibid, bls. 305. 654
H. Lauterpacht: Oppenheim´s International Law, bls. 156.
103
Ríki hafa oft lent í deilum vegna álitamála um afdrif slíkra réttinda sem veitt voru í tíð
þess ríkis sem missir fullveldisyfirráð.655
Almennt er þó talið að ríki sem tekur við
fullveldisyfirráðum yfir landsvæði beri að greiða eignanámsbætur ef hagnýtingaleyfi sem
fyrra ríki gaf út er afturkallað.656
Þessi meginregla var staðfest í máli FAD milli Grikklands og
Bretlands um hagnýtingarleyfi í Palestínu þar sem yfirvöld Ottóman veldisins í Palestínu
höfðu veitt grískum ríkisborgara slíkt leyfi áður en Bretland tók við stjórn ríkisins.657
Í
vitamálinu milli Frakklands og Grikklands frá árinu 1956 varð niðurstaðan sú að Grikkland
hefði gerst staðgengill Tyrklands hvað varðar hagnýtingarleyfi sem veitt var til einkaaðila um
rekstur vita. Ríkið gæti því aðeins gert reksturinn upptækan að því gefnu að bætur yrðu
greiddar fyrir.658
Þá héldu einkaréttarlegir samningar sem fólu í sér sérleyfi til einstaklinga
gildi sínu þegar Macau féll aftur undir formleg yfirráð Kína.659
Innlimun Austur-Tímor í
Indónesíu leiddi hins vegar til þess að hagnýtingarleyfi sem áður voru látin í té vegna
auðlinda ákveðins svæðis í Austur-Tímor (Timor Gap) féllu niður en það kann að skýrast af
þeim sérstöku pólítísku aðstæðum sem uppi voru í því tilviki.660
Þrátt fyrir að almennt sé viðurkennt að bótaskylda sé fyrir hendi í slíkum tilvikum kann
meginreglan um yfirráð ríkja yfir náttúruauðlindum sínum að leiða til þess að arftökuríki sé
655
Sem dæmi má nefna mikill ágreiningur var um hagnýtingarleyfa bandarískra og breskra ríkisborgara þegar
Madagasgar færðist undir yfirráð Frakklands árið 1896. Frakkland tók enga ábyrgð vegna slíkra veittra
réttinda en Bretland og Bandaríkin voru hins vegar þeirrar skoðunar að slík réttindi væru friðhelg og bæri að
virða þrátt fyrir breytingar á fullveldisyfirráðum. Þá má einnig nefna tilvik þegar Kúbu og Filippseyjum var
afsalað frá Spáni til Ameríku árið 1898 og deildu Bretland og Bandaríkin um afdrif slíkra réttinda. Þó
Bandaríkin viðurkenndi skyldu til að virða slík réttindi setti ríkið þau skilyrði að leyfin væru veitt í ákveðnum
tilgangi til hagsbóta fyrir landsvæðið sem sætti breytingu á yfirráðum. Hins vegar samþykktu Bandaríkin
greiðslu sanngirnisbóta. Hins vegar taldi Bretland slíka niðurstöðu fara í bága við reglur þjóðaréttar. Þá var
bent á að þó að leyfi væru svæðisbundin í eðli sínu var bent á að þau hefðu frekar verið til hagsbóta fyrir
hernaðarlega stöðu Spánar en ekki hlutaðeigandi landsvæði. D.P. O´Connell: State Succession in Municipal
and International law, vol. I, bls. 308-316. 656
Sjá tvo gerðardóma sem komið var á fót samkvæmt ákvörðun Þjóðarbandalagsins: Mál járnbrautafyrirtækis
gegn Austurríki og Júgóslavíu, Case of the Zeltweg-Wolfsberg and Unterdraubug-Woellan Railway (1933,
1934 og 1938), R.I.A.A., 3. bindi, bls. 1795, sbr. einnig YILC 1962, vol. II, bls. 141, skjal nr. A/CN.4/151. Í
málinu var deilt um 90 ára hagnýtingarleyfi á járnbraut sem Austurrísk-Ungversk stjórnvöld höfðu veitt árið
1897. Ákvæði St. Germain samningsins um endurskipulagningu járnbrautarinnar var talið staðfesta þá
meginreglu þjóðaréttar að breytingar á ríkisyfiráðum hafi ekki áhrif á réttindi einkaaðila samkvæmt
hagnýtingarleyfi. Sjá einnig sambærilegt mál gegn Austurríki og Ungverjalandi, Case of Sopron-Köszeg
Railway, 1929, R.I.A.A., vol. II, bls. 961, sbr. YILC 1962, vol. II, bls. 141, skjal nr. A/CN.4/151. Þá má einnig
nefna gerðadómsmál milli Grikklands og Búlgaríu vegna hagnýtingarleyfis á skóglendi sem var á landsvæði
sem rann til Búlgaríu eftir uppbrot Ottóman veldisins og grundvallaðist niðurstaða túlkun ákvæðis
þjóðréttarsamnings um vernd einkaréttinda við yfirfærslu landsvæðis. Ákvæðið var talið endurspegla
meginreglu þjóðaréttar um að tillit skuli taka til áunninna réttinda við slíkar breytingar, Central Rhodope
Forest case (1931, 1933), R.I.A.A., vol III, bls. 1389 og 1405, sbr. YILC 1962, vol. II, bls. bls. 142, skjal nr.
A/CN.4/151. 657
Dómur FAD í máli Mavrommatis Palestine Concessions (Greece v. U.K.),30. ágúst 1924, P.C.I.J. 1924,
Series B, nr. 3, sjá YILC 1962, vol. II, bls. 142-143. 658
Lighthouse Arbitration between Greece and France, frá 24/17. júlí 1956, krafa nr. 27, sbr. YILC 1962, vol. II,
bls. 143-144. 659
Tai-Heng Cheng: State Succession and Commercial Obligations, bls. 225-226. 660
Ibid, bls. 200.
104
heimilt að breyta eða binda endi á slík hagnýtingarleyfi.661
Að lokum má nefna að almennt fer
um slík réttindi og skyldur fjárfesta samkvæmt tvíhliða fjárfestingarsamningum milli ríkja ef
þeir eru fyrir hendi og hafa mörg mál komið fyrir gerðardóma þar sem deilt er um hvort nýtt
ríki sé skuldbundið að virða réttindi einkaaðila samkvæmt fjárfestingasamningi milli
heimaríkis hans og þess ríkis sem missti fullveldisyfirráð og mörg slík mál koma til kasta
ICSID sem tilheyrir Alþjóðabankahópnum (WBG).662
Réttindi einstaklinga samkvæmt slíkum
samningum velta því á niðurstöðu um áframhaldandi gildi hans við breytingar á
ríkisyfirráðum. 663
6.4 Ályktanir
Viðmið um reglur um veitingu og afturköllun ríkisfangs byggja í framkvæmd að meginstefnu
til á fastri búsetu einstaklinga.664
Aðrir þættir eins og fæðingarstaður hafa sérstaka þýðingu
við ákvörðun ríkisfangs einstaklinga sem búsettir eru utan landsvæðis þess ríkis sem tekur við
ríkisyfirráðum sérstaklega þegar fyrra ríkið leysist upp í kjölfar slíkra breytinga.665
Við
samruna öðlast allir þegnar þeirra ríkja sem sameinast, ríkisfang hins sameinaða ríkis og er
þessi regla talin hafa stöðu þjóðréttarvenju. Þegar hluti ríkis færist undir yfirráð annars ríkis er
reglan a.m.k. almennt sú að veita beri þeim ríkisfang sem hafa fasta búsetu á viðkomandi
landsvæði en framkvæmd ríkja er þó ekki samhljóma um slíka reglu. Þegar hluti ríkis klofnar
frá og verður nýtt ríki er reglan almennt sú að miðað er við búsetu eða önnur lagaleg tengsl
við landsvæði hvort sem hið eldra ríki hættir að vera til eða ekki. Í framkvæmd virðist þó sem
búseta, lögheimili eða þjóðlegur uppruni geti haft þýðingu í þessu sambandi. Við
uppskiptingu sambandsríkja hefur tilhneigingin verið sú að miða við einhverskonar
borgararétt í þeim ríkjum sem mynduðu slíkt samband. Þegar ákvörðun um ríkisfang er tekin
ber ríkjum eftir fremsta megni að komast að samkomulagi og samræma löggjöf með það að
661
Sjá í þessu sambandi 13. gr. Vínarsamning frá 1978. Sem dæmi má nefna að við sjálfstæði Namibíu var
áskildi ríkið sér rétt til að hafna eða breyta veittum hagnýtingarleyfum en þó að því gefnu að viðkomandi
fengi greiddar skaðabætur vegna tjóns sem af slíkum ráðstöfunum hlytist, sbr. Maria Isabel Torres Cazorla:
„Rights of Private Persons on State Succession“, bls. 708-709. 662
Patrick Dumberry: „An uncharted question of state Succession: Are new states automatically bound by the
BITs concluded by the predecessor states before independance?“, Journal of International Dispute Settlement,
2015, 6, 74-96. Höfundur rannsakar þau mál sem tengjast upplausn fyrrum Tékkóslóvakíu, fyrrum Júgóslavíu
og fyrrum Sovétríkjanna og telur að framkvæmd veiti engar skýrar leiðbeiningar en telur jafnframt að
samþykki ríkja skipti grundvallarmáli við áframhald fjárfestingasamninga líkt og annarra tvíhliða samninga.
Hann gagnrýnir jafnframt skort á rökstuðningi gerðardóma fyrir því að slíkur samningur haldi gildi sínu. 663
Hér má benda á áhugaverðan dóm sem nýlega féll í máli milli Kasakstan og kanadísks fjárfestis þar sem
Kasakstan var talið bundið við tvíhliða fjárfestingasamning milli Kanada og fyrrum Sovétríkjanna. Dómurinn
er ekki birtur en upplýsingar eru birtar hér: https://www.iareporter.com/articles/in-a-dramatic-holding-
uncitral-tribunal-finds-that-kazakhstan-is-bound-by-terms-of-former-ussr-bit-with-canada/ (skoðað 2.5.16) 664
Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“, bls. 661. 665
YILC 1999, vol II, part II,bls. 40 og 41, efnisgr. 2.
105
markmiði að koma í veg fyrir ríkisfangsleysi. Þeim ber að hafa hliðsjón af meginreglum
þjóðaréttar um viðeigandi tengsl einstaklings við landsvæði, mannréttindi og banni við
mismunun. Þó að engin þjóðréttarvenja gildi um val einstalings á ríkisfangi í þeim tilvikum
þegar viðkomandi uppfyllir skilyrði fleiri en eins ríkis þá ber ríkjum þó almennt að virða vilja
einstaklings í þessum tilvikum eins og kostur er.
Þá halda áunnin réttindi einkaaðila almennt gildi sínu við breytingar á fullveldisyfirráðum
og ef skerða ber slík réttindi verður það aðeins gert í samræmi við kröfur þjóðaréttar um
lágmarksvernd erlendra aðila sem felst í því að eignir verða einungis teknar eignarnámi ef
skilyrði um almannahagsmuni og bætur eru uppfyllt. Framkvæmd ríkja bendir til þess að þau
leitist almennt við að viðhalda eignarréttarlegum skuldbindingum auk þess sem slík réttindi
kunna að njóta verndar á grundvelli þjóðréttarsamnings. Með sambærilegum hætti hafa ríki
leitast við að leysa álitamál í tengslum við skuldakröfur einkaaðila og að tryggja efndir
þessara skuldbindinga við breytingar á fullveldisyfirráðum auk þess sem hluttekning í
greiðslu slíkra skulda er oft skilyrði fyrir þáttöku í efnahagssamvinnu ríkja. Ennfremur halda
annars konar samningsbundin áunnin réttindi, líkt og gjaldfallnar launakröfur og
lífeyrisréttindi, almennt gildi sínu gagnvart hinu nýja ríki a.m.k. í þeim tilvikum þegar ríki
missir þjóðréttaraðild sína í kjölfar breytinga á fullveldisyfirráðum. Hins vegar er ekki hægt
að slá því föstu hvort að ríki sem heldur þjóðréttaraðild sinni þrátt fyrir landfræðilegar
breytingar beri að ábyrgð á öllum kröfum um opinber lífeyrisréttindi og almennt skiptir máli í
þessu sambandi hvert er ríkisfang kröfuhafa og hvort hann starfaði á vegum ríkisins eða
svæðisbundins héraðs þess. Að sama skapi eru hagsmunir samkvæmt hagnýtingarleyfum
almennt viðurkenndir við slíkar breytingar og ber ríki sem tekur við fullveldisyfirráðum
landsvæðis að greiða eignarnámsbætur ef það afturkallar hagnýtingarleyfi sem hið eldra ríki
gaf út. Þá ber að nefna að um réttindi erlendra fjárfesta fer almennt eftir tvíhliða
fjárfestingasamningum milli ríkja en ljóst er að mikilvæg réttindi einkaaðila velta þannig á
niðurstöðum um afdrif slíkra samninga við breytingar á ríkisyfirráðum. Meginreglan um
yfirráð ríkja yfir náttúruauðlindum sínum kann einnig að leiða til þeirrar niðurstöðu að heimilt
sé að breyta eða binda endi á slík hagnýtingarleyfi. Þá ber einnig að hafa í huga að
sérsjónarmið kunna að gilda um nýfrjáls ríki í þessu sambandi í ljósi sérstaks valdaójafnvægis
á milli nýlenda og nýlenduvelda en slík sjónarmið virðast þó heldur vera á undanhaldi í seinni
tíð vegna áherslu þróunarríkja í dag um að viðhalda trúnaði fjárfesta.
106
7 Kröfur vegna ábyrgðar ríkja
7.1 Almennt
Fullveldi ríkis yfir landssvæði felur í sér einkarétt ríkis til athafna og jafnframt skylda til að
vernda réttindi annarra ríkja innan síns landssvæðis. Fullveldisyfirráð eru því ekki takmörkuð
við réttinn til að útiloka athafnir annarra ríkja heldur þjóna einnig þeim tilgangi að tryggja
lágmarksvernd að þjóðarétti.666
Ríki kunna að baka sér skaðabótaábyrgð vegna þjóðréttarbrota
en slík brot fela í sér athöfn eða athafnaleysi ríkis eða aðila á vegum þess sem fer í bága við
alþjóðlegar skuldbindingar ríkis.667
Efnið var undanskilið við skrásetningu og þróun
Alþjóðalaganefndarinnar á reglum um ábyrgð ríkja (hér eftir drög um ábyrgð ríkja frá 2001)
og nefndin hefur ekki samþykkt sérstakar reglur í tengslum við áhrif breytinga á
fullveldisyfirráðum.668
Hins vegar hefur Alþjóðalagastofnunin (The Institute of International
Law) fram ályktanir í þessu um áhrif breytinga á fullveldisyfirráðum í þessu sambandi (hér
eftir ályktanir Alþjóðalagastofnunarinnar frá 2013).669
Ríki ber almennt eitt ábyrgð á ólögmætum athöfnum sínum, sbr. 1. gr. tillagna
Alþjóðalaganefndarinnar um ábyrgð ríkja.670
Amennt hefur verið lagt til grundvallar að slík
ábyrgð erfist ekki milli ríkja.671
Hugmyndin að baki þeirri ályktun byggir á samlíkingu við
einkarétt og lýtur að persónulegu eðli slíkra krafna.672
Þannig byrja ný ríki með hreint borð og
krafa fellur niður ef ríki hættir að vera til. Þessi regla var staðfest í ákvörðunum nefndar sem
komið var á fót milli Bandaríkjanna og Bretlands í málum Robert E. Brown og Hawaiian
claims.673
En þrátt fyrir að ábyrgðin sé persónuleg í eðli sínu þá vakna álitamál um hvort
666
Pálmeyjarmálið. Island of Palmas case (Holland gegn Bandaríkjunum). Gerðardómur frá 1928, 2 R.I.A.A, 2.
bindi, bls. 829. 667
1. gr. draga Alþjóðalaganefndarinnar um ábyrgð ríkja vegna þjóðréttarbrota frá 2001, birt með ályktun
Allsherjarþings SÞ 12. desember 2001, A/RES/56/83. 668
YILC 2001, vol II, part II,bls. 51, efnisgr. 10 og bls. 52. efnisgr. 3. 669
Alþjóðalagastofnunin eru sjálfstæð félagasamtök sem stofnuð voru árið 1955 og eru ekki rekin í
hagnaðarskyni. Leiðbeiningar Alþjóðalagastofnunarinnar um áhrif breytinga á fullveldisyfirráðum á ábyrgð
ríkja, The Institute of International Law: Draft Resolution. State Succession in Matters of State Responsibility,
2013, sjá:
http://www.justitiaetpace.org/idiE/annuaireE/2013/Draft_Resolution_14_Commission_2013.pdf(skoðað
13.04.16) 670
„Every internationally wrongful act of a State entails the international responsibility of that State“.United
Nations“. Sjá einnig YILC 2001, vol II, part II,bls. 34 efnisgr. 6; First report on State Responsibility, Mr.
James Crawford Special Rapporteur,26. maí 1998, bls. 26. efnisgr. 106, U.N. Doc. A/CN.4/490 and Add. 1–7. 671
Sjá til dæmis: Konrad G. Buhler: „State Succession, Identity/Continuity and Membership in the United
Nations, í ritinu State Succession“,bls. 193-194; Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 729. Einnig má
benda á áðurnefndan dóm Dómur AD, Gabčikovo-Nagymaros Project (Hungary/Slovakia), 25. september
1997, I.C.J. Reports 1997, bls. 7, þar sem bæði Ungverjaland og Slóvakía lögðu til grundvallar að slík regla
hefði stöðu þjóðréttarvenju. 672
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 46-47; Peter Malanczuk: Akehust´s
Modern Introduction to International Law, bls. 169. 673
Hawaiians Claims case (Great Britain v. United States), frá 10. nóvember 1925, U.N.R.I.A.A., vol. 6, bls. 157
og R.E. Brown (United-States v. Great Britain), 23. nóvember 1923, U.N.R.I.A.A., vol 6., bls. 120.
107
réttindi og skyldur vegna slíkrar ábyrgðar yfirfærist við breytingar á fullveldisyfirráðum.674
Bent hefur verið á að eðli og uppbygging ríkis leiði til þess að ekki sé hægt að útiloka arftöku
ábyrgðar ríkja vegna ólögmætra athafna að þjóðarétti og jafnframt mæli meginreglan um
hlutlæga ábyrgð ríkja með slíkri arftöku.675
Ýmsar meginreglur þjóðaréttar sem lúta meðal
annars að jafnræði, mannréttindavernd og tengslum athafna við landsvæði kunna í vissum
tilvikum að leiða til þeirrar niðurstöðu að ríki taki við slíkum skuldbindingum samhliða
yfirtöku á fullveldisyfirráðum.676
Bent hefur verið á ákveðin sjónarmið við mat á því hvort ábyrgð hvíli á því ríki sem tekur
við fullveldisyfirráðum. Eðli máls samkvæmt hefur samþykki viðtökuríkis mikið vægi við
slíkt mat. 677
Þá er almennt viðurkennt að ábyrgð á ólögmætum athöfnum hins eldra ríkis
yfirfærist til þess ríkis sem tekur við fullveldisyfirráðum ef það heldur áfram slíkum athöfnum
eftir að breytingar hafa átt sér stað.678
Einnig flyst ábyrgð yfir ef rekja má þær ólögmætu
athafnir sem um ræðir til uppreisnarhreyfingar sem leiddi til sjálfstæðis ríkisins eða til
sjálfstæðra stjórnvalda þess áður en ríkið öðlaðist fullt sjálfstæði.679
Að lokum ber að nefna að
ávallt þarf að hafa í huga meginregluna um óréttmæta auðgun sem er ætlað koma í veg fyrir
óæskileg áhrif athafna og byggir á sanngirnis og réttlætissjónarmiðum. Ábyrgð hvílir á því
ríki sem hefur auðgast með ólögmætum hætti og við mat á skiptingu ábyrgðar vegna brota á
þjóðarétti þarf að hafa hliðsjón af sanngirnissjónarmiðum.680
674
YILC 2001, part 2, vol. II, bls. 52, efnisgr. 3; James Crawford: State Responsibility, bls. 439. 675
Sjá mál Lighthouse Arbitration between Greece and France, 24/17. júlí 1956, 23 ILR, 1956, bls. 81; D. P.
O´Connell: State Succession in Municipal and International Law vol. 1, bls. 482; Patrick Dumberry: State
Succession to International Responsibility, bls. 48-52; James Crawford: State Responsibility, bls. 439. Í máli
Bandaríkjanna, Austurríkis og Ungverjalands í kjölfar fyrri heimstyrjaldar deildu ríkin um ábyrgð vegna
ólögmætra athafna Austuríska-Ungverska konungsveldisins. Austurríki og Ungverjaland voru talin erfa
skaðabótaábyrgð samkvæmt samningi þrátt fyrir þrátt fyrir að ríki væru með öllu ósambærileg hinu fyrra ríki:
United States, Austria, Hungary Claims Commissioner (Parker) appointed under Special Agreement of 26
November 1924. R.I.A.A, vol. VI, bls. 211. Því hefur jafnvel verið haldið fram að regla um sjálfkrafa arftöku
slíkra skuldbindinga hafi stöðu þjóðréttarvenju, sbr. Michael John Volkovitsch: „Righting Wrongs: Toward a
New Theory of State Succession to Responsibility for International Delicts“, bls. 2214. 676
Miriam Peterschmitt: La succession d´Etats et lat responsabilité internationale pour fait illicite, Mémoire de
DES, Université de Genéve/Institute Universitaire de hautes études internationales, 2001, bls. 87. Tilvísun að
finna hjá, Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 65. 677
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 301. 678
Drög um ábyrgð ríkja vegna þjóðaréttarbrota frá 2001 með athugasemdum, YILC 2001, vol. II, part II, bls.
52, efnisgr. 3. Sjá einnig 5. gr. ályktana Alþjóðalagastofnunarinnar frá 2013. 679
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 202, 301. Sjá einnig ákvæði 6. mgr.
10. gr. ályktana Alþjóðalagastofnunarinnar frá 2013. Þessi regla endurspeglast einnig í 10. gr. tillagna
Alþjóðalaganefndarinnar um ábyrgð ríkja, sbr. einnig YILC 2001, vol. II, part II, bls. 50. efnisgr. 6. 680
Ibid. bls. 303. Sjá einnig grein höfundar: „The use of the Concept of Unjust Enrichment to resolve issues of
State Succession to International responsibility“, bls. 523; D.P. O´Connell, State Succession in Municipal and
International Law,vol. 1, bls. 34.
108
Jafnframt verður að gera greinarmun á gjaldföllnum og ógjaldföllnum kröfum í þessu
sambandi.681
Ef ríki sem missir yfirráð hefur viðurkennt ábyrgð vegna þjóðréttarbrota er
viðtökuríkið skuldbundið til að virða slíka kröfu og greiða bætur.682
Sama gildir um kröfur
sem dæmdar hafa verið af dómstólum áður en breytingar eiga sér stað.683
Ógjaldfallnar kröfur
erfast hins vegar almennt ekki en þó ber að tryggja að sá sem hefur beðið skaða vegna
ólögmætra athafna eldra ríkis fyrir breytingar á ríkisyfirráðum fái þó úr þeim skorið fyrir
dómstólum.684
Þá hefur verið bent á að þó ríki erfi aðild að þjóðréttarsamningi er ekki þar
með sagt að ábyrgð vegna samningsbrota fyrir breytingu á ríkisyfirráðum fylgi með í
kjölfarið.685
Vandamál kunna að koma upp varðandi kröfur einstaklinga sem missa ríkisfang sitt í
kjölfar breytinga á fullveldisyfirráðum. Í ákvæði 6. gr. ályktana Aljóðalagastofnunarinnar frá
2013 er gert ráð fyrir að það ríki sem tekur við fullveldisyfiráðum geti veitt ríkisborgurum
sínum diplómatíska vernd þó að viðkomandi hafi ekki haft ríkisfang þess þegar atburðir
gerðust að því gefnu að veiting ríkisfangs hafi ekki verið veitt einungis í þeim tilgangi og að
framkvæmdin hafi verið í samræmi við reglur þjóðaréttar, sbr. 1. mgr. 6. gr. reglnanna. Einnig
getur viðtökuríki tekið við kröfum vegna diplómatískrar verndar ríkisborgara hins fyrra ríkis,
sbr. 2. mgr. sömu greinar. Þá getur þriðja ríki beint kröfum sínum á hendur því ríki sem missti
fullveldisyfirráð að því ríki sem tekur við ríkisyfirráðum ef hið fyrrnefna hættir að vera til. Ef
arftakar eru fleiri en einn þá skiptist ábyrgðin með sanngjörnum hætti, sbr. 3. mgr. 6. gr.
Ljóst er að erfitt er að setja fram almenna reglu í sambandi við arftöku réttinda og
skuldbindinga sem stafa af ábyrgðar ríkja en niðurstaða ræðst af aðstæðum hverju sinni og
byggir á mörgum ólíkum þáttum.686
Verður nú reynt að varpa ljósi á reglur sem taldar eru
gilda við mismunandi tegundir breytinga á fullveldisyfirráðum.
681
H. Lauterpacht: Oppenheim´s International Law, bls. 156 -158 682
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls.. 210-211. Sjá dóm Áfrýjunardómstóls
Flórens í máli Orcesi v. The Ministry of War, Court of Cassation of Florence, 21. desember 1881, tilvísun hjá
ibid. bls. 66-67. 683
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 211-212. 684
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 726; Patrick Dumberry: State Succession to International
Responsibility, bls. 213-214. Sjá einnig gerðardómsmál kennt við R.E. Brown (Bretland gegn
Bandaríkjunum), gerðardómur frá 23. nóvember 1923, U.N.R.I.A.A., vol 6., bls. 120. 685
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 302. 686
Sjá ummæli dómsins í vitamálinu, Lighthouse Arbitration between Greece and France, frá 24/17. júlí 1956:
23 ILR, 1956 bls. 81, bls. 91-93.
109
7.2 Framkvæmd í tengslum við mismunandi tegundir landfræðilegra breytinga á
ríkisyfirráðum
Við yfirfærslu landsvæðis á milli ríkja gildir sú meginregla að ríki heldur ábyrgð sinni
samhliða áframhaldandi þjóðréttaraðild þrátt fyrir breytt landsvæði þess og engin arftaka á sér
þá stað.687
Þetta endurspeglast með skýrum hætti í Vitamálinu svokallaða þar sem Frakkland
krafði Grikkland um skaðabætur vegna athafna yfirvalda Ottóman veldisins áður en
landsvæðið færðist undir yfirráð Grikklands. Yfirfærslu ábyrgðar var hafnað og
skaðabótaábyrgð talin í höndum Tyrklands þar sem ríkið var talið vera áframhald
Ottómanveldisins.688
Þessi regla hefur fasta stoð í framkvæmd ríkja.689
Þó eru einnig fordæmi
fyrir gagnstæðri niðurstöðu en við yfirfærslu landsvæðis frá Þýskalandi til Póllands í kjölfar
síðari heimsstyrjaldar var hið fyrrnefnda ekki talið bera skaðabótaábyrgð vegna atburða sem
þar áttu sér stað á meðan á stríðinu stóð.690
Þrátt fyrir að meginreglan sé sú að skuldbindingar
og réttindi í þessu sambandi haldist hjá eldra ríki er almennt talið að megi rekja hinar
ólögmætu athafnir til svæðisbundinnar stjórnar með sjálfstjórn frá ríkinu sem sætir
breytingum yfirfærist slík ábyrgð með landsvæðinu.691
Með sama hætti erfist tilkall til bóta
vegna slíkra athafna einnig ef afleiðingar hinna ólögmætu athafna tengjast sérstaklega
hlutaðeigandi landsvæði eða íbúum þess.692
Með sama hætti heldur ríki réttindum og skuldbindingum þrátt fyrir að hluti þess klofni
frá og myndi nýtt ríki, sbr. 1. mgr. 10. ályktana Alþjóðalagastofnunarinnar frá 2013.693
687
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 123; Sjá einnig ákvæði 1. og 3. mgr.
9. gr. leiðbeiningareglna Alþjóðalagastofnunarinnar. 688
The Lighthouse Arbitration case, krafa 12a, 23 I.L.R. 1956 bls. 81. 689
Þetta var einnig staðfest í gerðardómi milli Frakklands og Þýskalands í máli Levy gegn Þýskalandi frá 10. júlí
1924, Annual digest 1923-1924, mál nr. 27, sbr. Patrick Dumberry: State Succession to International
Responsibility, bls. 125-126. Reglunni hefur einnig verið beitt í dómaframkvæmd dómstóla Rúmeníu,
Frakklands og Ungverjalands hvað varðar mál um ábyrgð vegna brota ríkis gegn sínum eigin ríkisborgurum
sem síðar urðu ríkisborgarar þess ríkis sem tók við yfirráðum. Í 38. gr. friðarsamnings við Ítalíu í París árið
1947 var einnig lagt til grundvallar að Ítalía bæri áfram ábyrgð á ólögmætu eignarnámi sem fram fór á
landsvæði áður en því var afsalað til Grikklands, sbr. Patrick Dumberry: State Succession to International
Responsibility, bls. 129. 690
Mál áfrýjunardómstóls í Köln, Upper Silesia case, ILR. 1951 bls. 67, sbr. Patrick Dumberry: State Succession
to International Responsibility, bls. 133-134. 691
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 123; 1. og 3. mgr. 9. gr.
Leiðbeiningareglna Alþjóðalagastofnunarinnar. Sjá kröfu 4 í Vitamálinu þar sem Grikkland bar ábygð á
ólögmætum athöfnum Krítar gagnvart frönsku fyrirtæki sem var þar staðsett, sbr. The Lighthouse Arbitration
case, 23 I.L.R. 1956 bls. 81, krafa nr. 4. Í Samosmálnu fyrir grískum dómstólum var niðurstaðan einnig sú að
Grikkland bar ábyrgð á ólögmætum athöfnum yfirvalda á Samos eyjum sem áttu sér stað áður en þær
fyllveldisyfirráð færðust frá Ottómanveldinu til Grikklands, sbr. Court of the Aagean islands, 1924, Annual
Digest of Public International Law Cases Years 1923 to 1924, bls. 70, sbr. Patrick Dumberry: State
Succession to International Responsibility, bls. 141. 692
Ákvæði 2. mgr. 9. gr. ályktana Alþjóðalagastofnunarinnar frá 2013. 693
Patrick: State Succession to International Responsibility, bls. 142, 204-205, 323. Endurspegast reglan einnig í
dómaframkvæmd landsdómstóla en lýtur þó eingöngu að málum varðandi athafnir ríkis gagnvart sínum eigin
ríkisborgurum áður en breyting varð á fullveldisyfirráðum og hafa því takmarkað fordæmisgildi í þessu
110
Rússland samdi við Þýskaland og Frakkaland um ábyrgð vegna athafna fyrrum Sovétríkjanna
í heimsstyrjöldunum tveimur.694
Einnig var afstaða Austur-Þýskalands sú að ríkið bæri ekki
ábyrgð á ólögmætum athöfnum nasistastjórnar Þýskalands í seinni heimstyrjöldinni.695
Árið
2007 dæmdi AD í hópmorðsmálinu milli Bosníu og fyrrum sambandsríkis Serbíu og
Svartfjallalands. Í ljósi þess að Svartfjallaland hafði slitið sig úr sambandinu árið 2006 var
Serbía álitin vera eini varnaraðili í málinu á grundvelli áframhaldandi þjóðréttaraðildar
sambandsríkisins.696
Einnig er þó að finna fordæmi fyrir gagnstæðri niðurstöðu sem tengist
aðskilnaði Belgíu frá Niðurlöndum en Belgía var talin bera ábyrgð vegna eigna erlendra aðila
sem skemmdust í sprengjuárásum Hollands á belgísku borgina Antwerpen. Belgía hafnaði
slíkri skyldu í upphafi en greiddi síðan bætur vegna stjórnmálalegs þrýstings.697
Hins vegar gildir sambærileg undantekning og að ofan greinir um að ríki kunni að taka við
slíkum réttindum og skyldum ef þær tengjast sérstaklega umræddu landsvæði eða hægt er að
rekja ólögmætar athafnir sérstaklega til sjálfstæðrar stjórnar á viðkomandi landsvæði.698
Hér
má nefna dóm MDE í máli Bijelic gegn sambandsríki Serbíu-og Svartfjallalands þar sem
reyndi á það hvort breytingar á ríkisyfirráðum hefðu áhrif á réttindi og skuldbindingar vegna
athafna sem færu í bága við reglur þjóðréttarsamnings. Svartfjallaland var talið aðili að MSE
þegar málsatvik áttu sér stað og var eitt talið vera ábyrgt vegna brota á samningnum sem
hófust tveimur árum fyrir aðskilnað þess frá sambandsríkinu en ólögmætar athafnir héldu svo
áfram eftir sjálfstæði ríkisins.699
Þá kann að vera að slíkum skuldbindingum sé skipt á milli
ríkja og skal þá miða við sanngjarna skiptingu á grundvelli þátta líkt og tengsla ríkis við
sambandi. Flest málin eru höfðuð fyrir pólskum dómstólum vegna breytinga á Austuríska-Ungverska
konungsveldinu sjá. ibid. bls. 142. 694
Ibid, bls. 144, 150-156, 205. Einnig má nefna viðhorf Litháen um að Rússland bæri ábyrgð á ólögmætum
athöfnum Rússlands við hernámið en Rússland var ekki sömu skoðunar sbr. ibid. bls. 156-157. 695
Ibid, bls. 148-149. Vestur- og Austur Þýskaland urðu til á landsvæði Þýska ríkisins eftir seinni heimsstyrjöld
en Vestur-Þýskland var talið áframhald þess. Líbýa krafði Austur-Þýskaland síðar um skaðabætur vegna
þjóðrettarbrota Þýska ríkisins í stríðinu en það hafnaði allri ábyrgð. Hins vegar viðurkenndi ríkið ábyrgð á
þjóðréttarbrotum nasista gagnvart Sovétríkjunum og Póllandi, sbr. Potsdamsamningurinn, 68 U.N.T.S bls.
190, 2. ágúst 1945. sjá ibid. bls. 165-166. Ekki kom þó ekki til neinna greiðsla þar sem Austur-Þýskland rann
síðar inn í hið sameinaða Þýskaland, ibid. bls. 167-168. 696
Dómur AD, Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide
(Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro), 27. febrúar 2007, I.C.J. Reports 2007, p. 43, við bls. 76
efnisgrein 76. Ekki var tekin afstaða til mögulegrar samábyrgðar vegna slíkra afbrota og málið afgreitt á
formsatriðum. Niðurstaðan var sú að ekki þótti sannað að Serbía hafi framið þjóðarmorð. 697
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 161-164 698
Ákvæði 2. og 3. mgr. 10. gr. ályktana Alþjóðalagastofnunarinnar frá 2013. 699
MDE Bijelic v. Montenegro and Serbia, 11. júní 2009 (nr. 19890/05). Sjá nánar: Benjamin Brockman-Hawe,
European Court of Human Rights Bijelic v. Montenegro and Serbia (Application No 19890/05) Judgment of
11 June 2009 (April 5, 2010). 59 ICLQ 845-867 (2010). Aðgengilegt hjá: http://ssrn.com/abstract=2759173
(skoðað 13.4.16).
111
brotið, stærð landsvæðis, íbúafjölda, vergrar landsframleiðslu og sjónarmiða um óréttmæta
auðgun.700
Engin almenn regla gildir um afdrif slíkra réttinda og skuldbindinga þegar ríki hættir að
vera til. Sumir hafa bent á að niðurstaða um slíkt fari eftir aðstæðum og aðdraganda og eins
hvort arftökuríki samþykkir sérstaklega yfirfærslu slíkrar ábyrgðar.701
Eins og áður hefur
komið fram deila ríki oft um hvort hið upprunalega ríki hafi í raun liðið undir lok eða hvort
eitthvert hinna nýju ríkja teljist vera áframhald þess t.d. með öðru nafni og landamærum, sbr.
Rússland og fyrrum Sovétríkin. Þannig var gert ráð fyrir ábyrgð Austurríkis og Ungverjalands
vegna þjóðréttarbrota Austuríska-Ungverska keisaradæmisins í friðarsamningum í kjölfar
fyrri heimstyrjaldar.702
Slíkri niðurstöðu var hins vegar hafnað hjá austurískum dómstólum.703
Í ákvæði 13. gr. ályktana Alþjóðalagastofnunarinnar frá 2013 er lagt til grundvallar að réttindi
og skuldbindingar í tengslum við þjóðréttarbrot yfirfærast til arftökuríkja. Við mat á því hvaða
ríki skuli axla slíka ábyrgð vegna þjóðréttarbrota eldra ríkis eða eiga tilkall til bóta vegna
þjóðréttarbrota gagnvart eldra ríkinu ber að skoða tengsl brots við landsvæði hlutaðeigandi
ríkis auk þess sem hafa ber hliðsjón af áðurnefndum viðmiðum 4. gr. um stærð landsvæðis,
íbúafjölda, vergra landsframleiðslu og sjónarmiðum um óréttmæta auðgun. Jafnframt skiptir
máli hvort brot var framið af sjálfstæðum stjórnvöldum á því landsvæði sem að lokum verður
nýtt ríki.
Eldri framkvæmd endurspeglar hins vegar þá reglu að slíkar skuldbindingar og réttindi og
hverfi með ríkinu.704
Ríki hafa hins vegar oft samið um yfirtöku slíkrar ábyrgðar og má í
þessu sambandi nefna yfirtöku arftökuríkja fyrrum ríkjasambands Kólumbíu á ábyrgðar vegna
eignupptöku á bandarísku skipi á meðan sambandi stóð (sem í dag samsvarar Ekvador,
Kólumbíu og Venesúela). Jafnframt tók Egyptalands við kröfum vegna þjóðnýtingar á eignum
erlendra aðila á meðan á sambandi þess við Sýrland stóð yfir (fyrrum Sameinaða arabíska
700
Ákvæði 4. og 5. mgr. 10. gr. sbr. 4. gr. ályktana Alþjóðastofnunarinnar frá 2013. 701
Ian Brownlie: Public International Law, bls. 632. 702
Kemur fram í St. Germain friðarsamningnum frá 1919 og í tveimur samningum Bandaríkjanna við Austurríki
árið 1919 annars vegar og Ungverjaland árið 1922 hinsvegar. Gerður var sérstakur samningur um að Pólland,
Tékkóslóvakía og Júgóslavía bæru enga ábyrgð á ólögmætum athöfnum fyrrum Austurríska-Ungverska
konungsveldisings, sbr. Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 146-148,
205. 703
Í dómaframkvæmd austurískra dómsstóla var arftöku Austurríkis á þjóðréttarbrotum Austuríska-Ungverska
konungsveldisins hins vegar hafnað, sbr. Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility,
bls. 98-101. 704
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 98-99, 335. Sem dæmi má nefna
samning um upplausn Konungsveldisins Westphalia árið 1813. Einnig má leiða þessa niðurstöðu af
Vitamálinu svokallaða The Lighthouse Arbitration case, krafa 12a, 23 I.L.R. 1956 bls. 81 sbr. Malcolm N.
Shaw: International Law, bls. 726.
112
lýðveldið).705
Þá veitir samkomulag ríkja fyrrrum Júgóslavíu frá 2001 vísbendingu um að
slíkar skuldbindingar hverfi ekki þó að ríki leysist upp en þar var gert ráð fyrir skiptingu slíkra
skuldbindinga á milli arftökuríkja.706
Einnig var ábyrgð Slóvakíu á skuldbindingum vegna
þjóðréttarbrota fyrrum Tékkóslóvakíu ekki útilokuð í deilu þess við Ungverjaland í
Gabčikovo-Nagymaros málinu en Slóvakía hafnaði þó arftöku á réttindum og skuldbindingum
vegna þjóðréttarbrota fyrrum Tékkóslóvakíu og krafðist aðeins bóta vegna tjóns eftir upplausn
þess.707
Nýleg framkvæmd veitir því vísbendingar um þróun í þá átt slík ábyrgð yfirfærist á
arftökuríki við upplausn ríkis.
Almennt taka nýfrjáls ríki ekki við skuldbindingum vegna ólögmætra athafna þess ríkis
sem áður fór með fullveldisyfirráð þar en teljast hins vegar almennt eiga tilkall til bóta vegna
þjóðréttarbrota annarra ríkja ef afleiðingar þess tengjast sérstaklega hinu nýja ríki.708
Rök fyrir
slíkri niðurstöðu hafa almennt byggst á því að óeðlilegt sé að nýfrjálst ríki beri ábyrgð á
athöfnum nýlenduveldis.709
Framkvæmd ríkja er heldur ekki samhljóma um almenna reglu í
þessu sambandi. Í friðarsamningi milli Japan og Indónesíu var gert ráð fyrir skaðabótum
vegna þjóðréttarbrota Japan í seinni heimsstyrjöldinni en á þeim tíma var Indónesía hollensk
nýlenda. Japan féll hins vegar frá kröfu um heimtu skaðabóta úr hendi Indónesíu vegna
þjóðréttarbrota Hollands vegna atburða sem gerðust áður en Indónesía öðlaðist sjálfstæði.710
Hins vegar eru einnig dæmi um að kveðið sé á um arftöku í stjórnarskrá hins nýfrjálsa ríkis
eins og tilfellið var við sjálfstæði Namibíu frá Suður-Afríku.711
Dómaframkvæmd styður
báðar niðurstöður en hafa verður í huga að flest dómsmál sem varða álitamál í tengslum við
nýfrjáls ríki tengjast athöfnum nýlenduveldis gegn eigin ríkisborgurum áður en
fullveldisyfirráð breyttust en ekki gegn ríkisborgurum annarra ríkja.712
Framkvæmd er því
misvísandi og niðurstöður ráðast oft af stjórnmálalegum ástæðum og atvikum hverju sinni.713
705
Um gildi slíkra samninga fer eftir almennum reglum um þjóðréttarsamninga, sbr. 3. gr. ályktana
Alþjóðalagastofnunarinnar um áhrif breytinga á fullveldisyfirráðum á ábyrgð ríkja. Patrick Dumberry: State
Succession to International Responsibility, bls. 103, 106-109. 706
Ákvæði 2. gr. viðauka F við samkomulagið frá 10. apríl 2001, 41 I.L.M. Patrick Dumberry: State Succession
to International Responsibility, bls. 119-122, 322-323; James Crawford: State Responsibility, bls. 451-452. 707
Dómur AD, Gabčikovo-Nagymaros Project (Hungary/Slovakia), 25. september 1997, I.C.J. Reports 1997,
bls. 7 708
1. og 2. mgr. 14. gr. ályktana Alþjóðalagastofnunarinnar frá 2013. Sem dæmi má nefna kröfur Namibíu vegna
þjóðréttarbrota Suður-Afríku, sbr. Ályktun Allsherjarþings SÞ frá 10. desember 1981, nr. 36/121; Patrick
Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 331. 709
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 168-169, 184-185. 710
Ibid., bls. 183. 711
Ibid., bls. 191-201. 712
Ibid., bls. 168-182. Reglan var til dæmis staðfest í tilfelli Indlands, Kongó en hafnað við sjálfstæði Indónesíu. 713
Ibid.,, bls. 202.
113
Þá tekur nýfrjálst ríki við kröfum vegna ólögmæta athafna annarra ríkja gagnvart íbúum þess
sem áttu sér stað áður en það öðlaðist sjálfstæði.714
Við sameiningu ríkja er meginviðmiðið að hið sameinaða ríki tekur við ábyrgð vegna
ólögmætra athafna þeirra ríkja sem sameinast og bótakröfum sem þau kunna að eiga á hendur
þriðja ríki.715
Sem dæmi um slíkt má nefna sameiningu Egyptalands og Sýrlands árið 1958 en
Sameinaða arabíska lýðveldið tók þá við skuldbindingu til greiðslu skaðabóta vegna tjóns sem
Egyptaland olli í tengslum við þjóðnýtingu Súes skurðarins árið 1956.716
Með sama hætti
tekur ríki við slíkum réttindum og skuldbindingum þegar annað fyrrum ríki gengur að öllu
leyti inn í það.717
Þannig veitir Sameiningarsáttmálinn milli Austur- og Vestur Þýsklands
vísbendingu um að Sambandsríkið Þýskaland hafi tekið við ábyrgð vegna þjóðréttarbrota
Austur-Þýskalands sem áttu sér stað fyrir innlimun landa þess.718
Hið sameinaða Þýskaland
gerði ýmsar lagabreytingar og tók að sér greiðslu eignanámsbóta vegna skerðingar á
eignaréttindum sem átti sér stað á landsvæði Austur-Þýsklands í og eftir seinni
heimsstyrjöld.719
Eldri framkvæmd er hins var ekki í samræmi við reglu um áframhald slíkra
skuldbindinga.720
Sem dæmi má nefna sameiningu Ítalíu 1860, innlimun Búrma í Bretland
árið 1886, yfirtöku Frakklands á Madagasgar 1896, innlimun Hawaii í Bandaríkin árið 1898
og þegar Bretland tók yfir Búa lýðveldi Suður-Afríku 1902.721
Skýrt dæmi um slíka afstöðu er
gerðardómsmál kennti við R.E. Brown milli Bretlands og Bandaríkjanna þar sem arftöku
Bretlands á skyldu til greiðslu skaðabóta vegna þjóðréttarbrota Búa lýðveldis Suður-Afríku
gagnvart bandarískum ríkisborgara var hafnað.722
Í Hawaii málinu var sömu reglu beitt en
deilt var um arftöku á skaðabótaskyldu af hálfu Bandaríkjanna vegna þjóðréttarbrota yfirvalda
á Hawaii áður en það var innlimað í Bandaríkin.723
714
Ákvæði 4. mgr. 14. gr. ályktana Alþjóðalagastofnunarinnar frá 2013. 715
Ákvæði 11. gr. álytkana Alþjóðalagastofnunarinnar frá 2013. Patrick Dumberry: State Succession to
International Responsibility, bls. 93-95, 315-318. 716
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 93-98. 717
Ákvæði 12. gr. ályktanir Alþjóðalagastofnunarinnar frá 2013; Patrick Dumberry: State Succession to
International Responsibility, bls. 98-102. 718
James Crawford: State Responsibility, bls. 450. 719
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 86-91. 720
Ibid., bls. 202; 721
Ibid., bls. 63-83; D.P. O´Connell: State Succession vol 1, bls. 486-491. 722
R.E. Brown gegn Bretlandi, gerðardómur frá 23. nóvember 1923, U.N.R.I.A.A., vol 6, bls. 120, sjá
sérstaklega bls. 129-130. 723
Hawaiians Claims case (Great Britain v. United States), gerðardómur frá 10. nóvember 1925, U.N.R.I.A.A.,
vol. 6, bls. 158.
114
7. 3 Ályktanir
Niðurstaða um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum á skuldbindingar ábyrgðar ríkja er ólík eftir
eðli breytinga hverju sinni og erfitt er að draga almenna reglu af framkvæmd um afdrif
skaðabótaskyldu við slíkar aðstæður.724
Hins vegar er hægt að draga saman ákveðin
meginviðmið í þessu sambandi. Meginreglan virðist vera sú að ábyrgð ríkis helst óbreytt ef
ríkið heldur áfram að vera til í kjölfar breytinga á yfirráðasvæði þess nema afleiðingar
brotsins tengist sérstaklega því landsvæði sem skilur sig frá því eða íbúum þess eða
viðtökuríki samþykkir slíka yfirfærslu.725
Viðtökuríki ber því ekki sjálfkrafa ábyrgð á
ólögmætum athöfnum einungis vegna þess að þær voru framdar á núverandi landsvæði þess
en hins vegar standa rök til þess að telja það ábyrgt vegna brota á réttindum sem teljast
tengjast sérstaklega landsvæðinu.726
Missi ríki þjóðréttaraðild sína í kjölfar slíkra breytinga er
meginreglan hins vegar sú að ríki sem taka við fullveldisyfirráðum erfa slíkar skuldbindingar í
sanngjörnum hlutföllum.727
Þjóðréttarleg staða ríkis eftir breytingar hefur því úrslitaáhrif hvað
varðar afdrif slíkra skuldbindinga.728
Þá heldur ríki jafnframt bótarétti sínum vegna
þjóðréttarbrota annars ríkis sem áttu sér stað fyrir breytingar á ríkisyfirráðum. Slík réttindi
erfist hins vegar ekki ef kröfuhafi hættir að vera til nema ríkið sem tekur við
fullveldisyfirráðum verði fyrir tjóni vegna slíkra athafna.729
Þó að framkvæmd ríkja og dómaframkvæmd sé misvísandi og byggi að mestu á samþykki
og atvikum hverju sinni þá virðist sem að þróunin sé í þá átt að viðurkenna áframhald réttinda
og skuldbindinga vegna þjóðréttarbrota í ríkari mæli við breytingar á ríkisyfirráðum. Hins
vegar verður að hafa í huga að í þeim tilvikum þegar ríki tekur við skaðabótaábyrgð ríkis sem
hættir að vera til þá hefur arftökuríki oft samþykkt slíka yfirfærslu af sjálfdáðum. Ríki eru
hins vegar treg til að taka á sig slíkar skuldbindingar ef eldra ríki heldur áfram tilvist sinni.730
Hér vegur þungt að ríki kjósa almennt að viðhalda trúverðugleika út á við í samfélagi
þjóðanna.
724
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 202; James Crawford: State
Responsibility, bls. 455. 725
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 729-730; Patrick Dumberry: State Succession to International
Responsibility, bls. 206. 726
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 302. 727
Malcolm N. Shaw: International Law, bls. 729-730; Patrick Dumberry: State Succession to International
Responsibility, bls. 206. 728
Sjá grein Patrick Dumberry: „The Consequences of Turkey Being the ‘Continuing’ State of the Ottoman
Empire in Terms of International Responsibility for Internationally Wrongful Acts“, bls. 261-273. Þar fjallar
höfundur um stöðu Tyrklands sem áframhald Ottóman veldisins og ábyrgð þess á þjóðréttarbrotum gegn
Armeníu í fyrri heimstyrjöldinni. 729
Patrick Dumberry: State Succession to International Responsibility, bls. 310-315, 335-336. 730
James Crawford: State Responsibility, bls. 455.
115
8 Breytingar á ríkisyfirráðum Íslands
8.1 Sögulegt ágrip um þjóðréttarlega stöðu Íslands
Ísland var numið á árunum 870-930 og varð allsherjarríki við stofnun Alþingis um 930. Engin
sameiginleg stofnun kom fram fyrir hönd Íslands út á við á landnámsöld. Þó er ekki talið að
Ísland hafi verið sett undir önnur ríki á þessu tímabili en þetta var fyrir tíma nútímahugmynda
um þjóðríki. Almennt er talið að Ísland hafi öðlast sjálfstæði og fullveldi á þjóðveldisöld eftir
stofnun Alþingis og þannig gerst fullgildur þjóðréttaraðili þó hafa verði þann fyrirvara að slíkt
hafði enga þýðingu þá. Þjóðréttarleg staða Ísland breyttist á 13. öld í kjölfar mikilla
innanríkisdeilna en þá gengu Íslendingar á vald Noregskonungs með gerð Gamla sáttmála á
árunum 1262-64 og breyttist þannig úr þjóðveldi og gekk í samband við konungsríki.731
Sáttmálinn var endurnýjaður með breytingum árið 1319 þegar konungssamband komst á milli
Noregs og Svíþjóðar.732
Ísland var á þessum tíma talið skattland Noregskonungs en tengsl
ríkjanna rofnuðu á árunum 1355-1374 þegar Svía konungur öðlaðist yfirráð yfir
skattlöndunum. Það breyttist þó snarlega í kjölfar andláts konungs Svíþjóðar og fylgdi Ísland
þá Noregi þegar það gekk í samband við Danmörku árið 1380. Var þetta upphaf langvarandi
konungssambands Íslands og Danmerkur en þegar Norðurlöndin gengu öll í samband
(Kalmarsambandið) árið 1397 fylgdi Ísland Noregi. Þegar sambandið leystist svo upp í byrjun
15. aldar vegna ófriðar efldist konungsvald Dansk-Norska ríkisins.733
Ísland undirgekkst svo
einveldi Danakonungs árið 1662 en þjoðréttarleg staða Íslands gagnvart Danmörku varð
óljósari þegar einveldið leið undir lok árið 1848. Í friðarsáttmála Svíþjóðar og Danmerkur árið
1814 var Noregur látinn af hendi til Svíþjóðar og Ísland fylgdi þá Danmörku.734
Ísland hafði
ávallt ákveðna sjálfstjórn ef frá er talið einveldistímabilið sem komið var á 1662 þegar
Íslendingar afsöluðu sér sjálfstjórn til Danakonungs.
Ísland þróaðist að lokum yfir í sjálfstætt ríki á löngu tímabili á 19. og 20. öld og á
grundvelli íslenkrar stjórnskipunar. Barátta íslensku sjálfstæðishreyfingarinnar og ágreiningur
um stöðu sambands Íslands og Danmerkur leiddu til setningu Stöðulaganna árið 1871 um
stöðu Ísland gagnvart Danmörku og þremur árum síðar tók fyrsta stjórnarskrá Íslands gildi.
731
Sigurður Líndal: Réttarsöguþættir, bls. 116,121. Samningurinn er birtur í Grágás og vísað til hans í
Íslendingabók, sbr. Páll Sigurðsson: Brot úr réttarsögu, bls. 161. Sjá þó Patricia Boulhosa, Gamli sáttmáli.
Tilurð og tilgangur. Smárit Sögufélags. Þar setur höfundur fram efasemdir um að sáttmálinn hafi verið
saminn á þessum tíma heldur tveimur árhundruðum síðar. 732
Sigurður Líndal: Réttarsöguþættir, bls. 123-124. 733
Ibid bls. 127-128 734
Ibid bls. 133. Sjá texta samningsins á frönsku, Helgi P. Briem: Samningar Íslands við erlend ríki sem taldir
eru í gildi í árslok 1961, að undanskildum tæknilegum samningum og lánssamningum (hér eftir Samningar
Íslands við erlend ríki) 2. bindi, bls. 1335. Í 4. gr. kemur meðal annars fram að Ísland fylgi Danmörku en
textanum var bætt inn af hálfu fulltrúa Danakonungs. Það var samþykkt af hálfu Svíþjóðar jafnvel þó að
viðurkennt hafi verið að Íslandi hafi aldrei verið eign Noregs, sjá. Ibid., bls. 1343.
116
Með stöðulögunum var Alþingi veitt takmarkað löggjafarvald og fjárveitingavald auk þess
sem íslenska ráðuneytið í Kaupmannahöfn var flutt til Íslands. Íslendingar fengu þannig
heimastjórn árið 1904 og viðurkenning á sjálfsákvörðunarrétti þjóða eftir heimstyrjöldina fyrri
ýtti undir kröfur Íslendinga um frekari sjálfstjórn. Ísland varð síðan frjálst og fullvalda
konungsríki í sambandi með Danmörku árið 1918 með dönsk-íslensku sambandslögunum nr.
29/1918 frá 30. nóvember 1918.735
Þau voru svo formlega felld úr gildi árið 1944 og í
kjölfarið öðlaðist Ísland fullt sjálfstæði og lýðveldið Ísland varð til.736
Samband Íslands og Danmerkur var sérstakt að þjóðarétti og var að vissu leyti ólíkt öðrum
ríkjasamböndum.737
Þó að sambandslögin hafi verið upphafið að formlegu sjálfstæði Íslands
þá var sjálfstæð þjóðréttaraðild Íslands þó að miklu leyti viðurkennd á meðan á sambandinu
stóð.738
Með sambandslögunum hætti Ísland að vera óaðskiljanlegur hluti Danmerkur og ríkin
sameinuðust í ríkjasamband. Þau höfðu jafna stöðu að þjóðarétti sem fullvalda ríki en sama
þjóðhöfðingja.739
Þó að framsetning samkomulagsins sé í formi laga þá er um að ræða
bindandi þjóðréttarsamning milli Íslands og Danmerkur sem mælti fyrir um samband
ríkjanna.740
Í ljósi þess að Ísland var ekki sjálfstætt ríki þegar samband Íslands og Danmerkur
var stofnað hefur framkvæmdin í þessu tilviki ekki fordæmi fyrir mat á áhrifum breytinga á
ríkisyfirráðum við samruna ríkja í ríkjasamband að minnsta kosti hvað varðar afdrif
þjóðréttarsamninga.741
Sambandslögin fela í sér fyrsta skref Íslands til sjálfstæðis en Danmörk
fór áfram með utanríkismál í umboði Íslands, sbr. 6. gr. sambandslaganna, og tók Ísland ekki
við fullu forræði utanríkismála fyrr en við sjálfstæði ríkisins árið 1944. Í samningnum var
kveðið á um fyrirkomulag varðandi þjóðhöfðinga, ríkisfang, utanríkismál, fiskveiðisjórn,
735
Stjórnartíðindi A, 1918, bls. 75. 736
Í þessu má benda á sjónarmið um að Ísland hafi verið fullvalda ríki allt frá stofnun þess árið 930, sjá. Ragnar
Lundborg: Þjóðréttarleg staða Íslands, bls. 71. 737
Sveinn Björnsson: „Kongeriget Island“, bls. 11. 738
Dæmi eru um að þjóðréttarsamningar hafi verið gerðir sérstaklega við Ísland annars vegar og Danmörku hins
vegar. Áskilnaður sambandslaganna um samþykki Íslands fyrir aðild leiddi til þess að Ísland gerðist ekki aðili
að mörgum fjölþjóðasamningum sem Danmörk gerðist aðili að á meðan á sambandinu stóð, sbr. YILC 1974,
vol. II, part I, bls. 261. Sem dæmi má nefna tvíhliða samninga við Bandaríkin um láns og leiguhjálp vegna
varna Íslands milli ríkjanna, samning um skipti á opinberum ritum og viðskiptasamningur sjá. Samningar
Íslands við erlend ríki II.bindi, bls. 897-918. 739
Sumir hafa bent á að Ísland hafi verið í „þjóðréttarlegu samningsbundnu sambandi við Danmörku , án
sameiginlegra ríkisstofnana“ og að ekki hefði því verið „stofnað skandinaviskt ríkjasamband, heldur aðeins
bandalag“, sbr. Ragnar Lundborg: Þjóðréttarleg staða Íslands, bls. 93. Þá er höfundur einnig þeirrar skoðunar
að dansk-íslenska nefndin og gerðardómsnefndin samkvæmt sambandslögunum væri einungis ráðgefandi
þjóðréttarleg álitsnefnd, sbr. ibid. bls. 89-91. 740
Sveinn Björnsson: „Kongeriget Island“, bls. 7. Ísland gerði samninga við fjölmörg ríki á meðan á
ríkjasambandinu stóð. Sem dæmi má nefna samning um lausn deilumála með friðsamlegum hætti sem gerður
var á milli Íslands og Svíþjóðar árið1930 sbr. Stjórnartíðindi 1964, C2, bls. 106 og Samningar Íslands við
erlend ríki, I1. bindi, bls. 1270. 741
YILC 1974, vol II, part. I, bls. 255.
117
myntskipun og dómstóla auk ákvæða um fjármál milli ríkjanna. Um aðra málaflokka áttu
ríkin að semja sín á milli, sbr. 12. gr. sambandslaganna.
8.2 Afdrif þjóðréttarsamninga og aðild að alþjóðastofnunum
Á þjóðveldisöld var Ísland sem fyrr segir sjálfstætt ríki og gat gert samninga við önnur ríki.742
Fyrsti milliríkjasamningur Íslendinga var vísast gerður við Ólaf Haraldsson Noregskonung
árið 1020. Hann er jafnframt elsta heimildin um réttarstöðu landsins gagnvart öðrum
ríkjum.743
Því næst kom Gamli sáttmáli en eins og fyrr segir þá leiddi hann til þess að Ísland
varð skattland Noregskonungs.744
Ísland varð aðili að fjölda samninga þegar það laut stjórn
Danmerkur. Í sambandslögunum er fjallað um afdrif þjóðréttarsamninga en í ákvæði 7. gr.
Sambandslaganna segir:
Samningar þeir, sem þegar eru gerðir milli Danmerkur og annarra ríkja og birtir, og Ísland
varða, gilda og þar. Ríkjasamningar þeir, sem Danmörk gerir eftir að sambandslög þessi hafa
náð staðfestingu, skuldbinda ekki Ísland, nema samþykki réttra íslenzkra stjórnvalda komi
til.“745
Þegar sambandið leið undir lok árið 1944 voru í gildi þjóðréttarsamningar frá því fyrir 1918
en einnig samningar sem gerðir voru á meðan á ríkjasambandinu stóð og vörðuðu Ísland.746
Í
7. gr. sambandslaganna er mælt fyrir um áframhaldandi gildi þeirra fyrrnefndu og að
samningar sem Danmörk gerði á sambandstímanum væru ekki skuldbindandi fyrir Ísland
nema með samþykki þess. Skilyrði fyrir gildi samninganna sem gerðir voru fyrir 1918 var að
þeir hefðu verið birtir en á þessum tíma var tilviljunarkennt hvort samningar sem vörðuðu
Ísland voru birtir eða ekki. Við gerð skrár yfir þjóðréttarsamninga Íslands við erlend ríki árið
1964 var því einnig litið til samninga sem ekki höfðu verið birtir.747
Lagt var til grundvallar
að í áskilnaði um birtingu hafi aðeins falist samkomulag við Dani um að þeir virtu meginreglu
þjóðaréttar í þeim tilvikum þegar ríki klofnar frá ríkisheild og stæðu ekki í vegi fyrir
áframhaldandi aðild Íslendinga að þeim samningum sem þeir kysu. Metið var hvort
742
Ragnar Lundborg: Þjóðréttarleg staða Íslands, bls. 12. 743
Efni samningsins var réttur konungs á Íslandi og rétt Íslendinga í Noregi. Samningurinn er týndur en efni hans
skráð Konungsbók og Skinnstaðabók sbr. Samningar Íslands við önnur ríki, I. bindi, bls. 5; Páll Sigurðsson:
Brot úr réttarsögu, bls. 120, 125-127. 744
Stjórnartíðindi C2 1964, bls. 108 sbr. Samningar Íslands við erlend ríki, II. bindi, bls. 1335. 745
Stjórnartíðindi A, 1918, bls. 76. 746
Samningar sem gerðir voru fyrir 1.janúar 1962 eru birtir í riti utanríkisráðuneytisins: Samningar Íslands við
erlend ríki", I.-II. bindi. 747
Við samantekt samninga í ritið Samningar Íslands við erlend ríki voru óbirtir samningar einnig teknir til
greina. Þar er að finna 36 óbirta tvíhliða þjóðréttarsamninga við erlend ríki sem gerðir voru fyrir 1918 og 6
sem gerðir voru á meðan á ríkjasambandinu stóð sbr. Stjórnartíðindi 1964, C2 bls. 43-46. Þessir samningar
héldu flestir gildi sínu við þessar breytingar sem leiddu að lokum til sjálfstæðis Íslands sbr. Stjórnartíðindi
1964, C2 bls. 93, 95-97, 99-103 og 106-107 sbr. SÍ II. bindi.
118
samningar vörðuðu Ísland og hvort þeir væru því „til gagns eða ekki [auk þess sem]
leynisamningar sem voru til ógagns fyrir landið, féllu burt“. 748
Hér er í raun vísað til
kenningarinnar um hreint borð þar sem lögð var áhersla á forræði Íslendinga á ákvörðun um
áframhaldandi aðild að þjóðréttarsamningum eftir sjálfstæði.
Í framkvæmd voru Íslendingar þó almennt hlynntir áframhaldandi aðild að tvíhliða
þjóðréttarsamningum og samkomulögum. Skipti hvorki máli í því sambandi hvort Ísland
gerðist aðili fyrir eða eftir inngöngu í sambandið með Danmörku árið 1918 né hvort
samningar voru birtir eða ekki. Svo virðist sem flestir aðrir samningsaðilar hafi einnig verið
fylgjandi áframhaldandi gildi samninganna fyrir Ísland. 749
Ísland var þannig bundið af
tvíhliða framsalssamningum við önnur ríki sem gerðir höfðu verið áður en það öðlaðist
sjálfstæði og hið sama átti við um meirihluta þeirra tvíhliða viðskiptasamninga sem Ísland var
aðili að.750
Þó voru nokkur ríki sem tóku ekki afstöðu og önnur sem létu fylgja með
athugasemdir.751
Þær lutu aðallega að tilkynningum um samninga sem fallnir voru úr gildi,
afstöðu ríkja um að óþarfi væri að birta tvíhliða samninga sama efnis og fjölþjóðasamningar
sem síðar voru gerðir og tilkynningu um fyrirvara vegna samninga sem vantaði í skrána.752
748
Samningar Íslands við erlend ríki, I. bindi, bls. 9. 749
Ástralía, Austurríki, Bandaríkin, Belgía, Bretland (fyrir utan eina yfirlýsingu sem Bretar töldu ekki ástæðu til
að birta), fyrrum nýlendur Breta (Indland, Kanada, Nýja Sjáland, Sri Lanka/Ceylon) , Finnland, Frakkland,
Holland, Lúxemborg, Noregur, Portúgal, Rúmenía, Þýskaland/Sambandslýðveldið Þýskaland, fyrrum
Sovétríkin, Spánn og Svíþjóð samþykktu alla samninga sem Ísland lagði til grundvallar að væru í gildi og
gerðir voru áður en Ísland öðlaðist sjálfstæði óháð því hvort þeir voru gerðir fyrir eða eftir 1918. Sviss
samþykkti einungis hluta þeirra. Ekkert svar barst frá Brasilíu, Bólivíu, Síle, Grikklandi, Haiti, Líberíu,
Póllandi, Suður Afríku, fyrrum Tékkóslóvakíu, og Ungverjalandi, sbr. Stjórnartíðindi C2 1964, bls. 92-107.
Þeir samningar sem merktir eru með stjörnu eru samþykktir af hinu aðildarríkinu. Sjá einnig YILC 1974, vol
II, part. I, bls. 261. 750
Framsalssamningarnir voru allir gerðir fyrir árið 1914 milli Danmerkur og annarra ríkja og héldu gildi sínu
fyrir Ísland bæði við inngöngu í ríkjasamband við Danmörku og við lok þess. Hinir samningsaðiliarnir voru
Bandaríkin, Belgía, Bretland (einnig staðfestir af Ástralíu, Kanada, Indlandi, Nýja-Sjálandi og Sri
Lanka/Ceylon), Frakkland, Holland, Ítalía, Lúxemborg, Noregur, Spánn og Þýskaland /Sambandslýðveldið
Þýskaland, sbr. Stjórnartíðindi C2 1964, bls. 92,93,95,96,98, 99, 100, 101, 102, 103, 105, 107. Sjá einnig
YILC 1970, vol II, part II, efnisgrein 111 bls. 122 og efnisgrein 147 bls. 129, skjal nr. A/CN.4/229. Af þeim
27 tvíhliða viðskiptasamningum sem Ísland taldi vera í gildi voru 11 gerðir fyrir árið 1918 á milli Danmerkur
og annarra ríkja (við Belgíu, Síle, Frakkland, Ungverjaland, Ítalíu, Líberíu, Holland, Noreg, Svíþjóð, Sviss og
Bretland, einnig skráð undir Kanada, Sri Lanka /Ceylon, Indlandi og Suður Afríku) og 16 samningar voru
gerðir á árunum 1918-1944 (við Austurríki, Bólivíu, Brasilíu, Tékkóslóvakíu, Finnland, Grikkland, Haiti,
Pólland, Rúmeníu, Spán, fyrrum Sovétríkin og Bandaríkin) sjá: Stjórnartíðindi C2 1964, bls. 93, 95-100 og
102-107. Sjá einnig YILC 1970, vol II, part II, efnisgrein 109 bls. 171-172, skjal nr. A/CN.4/243/Add.1.
Suður-Afríka staðfesti ekki gildi samninga við Ísland en Íslendingar gerðu ráð fyrir að þeir væru í gildi vegna
þess að Suður-Afríku hafði staðfesti gildi þeirra við Danmörku árið 1928 sbr. Samningar Íslands við erlend
ríki, II. bindi, bls 1392. 751
Staðfesting barst frá öllum samningsaðilum nema tíu (Bólívía, Brasilía, Finnland, Grikkland, Haítí, Líbería
Pólland, Síle, Tékkoslóvakía, Ungverjaland) sbr. Stjórnartíðindi C2 1964, bls. 95,96, 98, 99,100,102,103,
106 og 107. 752
Samningar Íslands við erlend ríki, I. bindi, bls. 10. Embættismenn utanríkisráðuneytis Svþjóðar töldu að
ýmsir fleiri tvíhliða samningar væru í gildi milli ríkjanna, en ekki var fallist á það þar sem þeir hafi annað
hvort verið bundnir við Danmörku vegna landfræðilegrar legu þess eða um var að ræða samninga sem ekki
áttu sér stoð í íslenskum lögum.
119
Ísland var einnig aðili að 21 fjölþjóðasamningum áður en það öðlaðist fullveldi árið
1918.753
Sex þeirra virðast hafa haldið sjálfkrafa gildi sínu við þær breytingar á ríkisyfirráðum
sem leiddu síðar til fulls sjálfstæðis árið 1944.754
Aðrir samningar voru annaðhvort
samþykktir sérstaklega síðar eða voru taldir í gildi vegna aðildar að síðari viðaukum.755
Þá
gerðist Ísland aðili að 19 slíkum samningum á meðan á ríkjasambandi við Danmörku stóð frá
1918-1944.756
Þannig var almennt viðurkennt að þær breytingar á ríkisyfirráðum sem leiddu
að lokum til sjálfstæðis Íslands höfðu engin áhrif á áframhaldandi aðild að gildandi
þjóðréttarsamningum.757
Hins vegar hefur verið bent á að framkvæmd varðandi afdrif
þjóðréttarsamninga í þessu tilviki hafi einungis verið vísbending um aðskilda þjóðréttaraðild
Íslands á meðan á sambandi við Danmörku stóð.758
Hvað varðar aðild að alþjóðastofnunum þá er ekki af mörgu að taka en þó virðist sem
framkvæmd sé ekki einsleit. Ólíkt hinum Norðurlöndunum þá stóð Ísland utan við
Þjóðabandalagið en Danmörk gerðist aðili að bandalaginu árið 1920.759
Ekki virðist sem
Ísland hafi erft aðild Danmerkur að alþjóðastofnunum við fullveldi enda meginreglan sú að
slík ný ríki verði að sækja um aðild. Sem dæmi má nefna að Ísland gerðist aðili að
Alþjóðahafrannsóknarráðinu 16. maí 1938 á grundvelli umsóknar en Danmörk varð aðili að
ráðinu árið 1901.760
Svo virðist sem Ísland hafi þó haldið aðild sinni að
Alþjóðapóstsambandinu frá árinu 1874 og aðild að Alþjóðastofnun til að gefa út tollalög frá
1891.761
753
Hér er um að ræða fjölþjóða samninga, yfirlýsingar, samkomulög og erindisskipti. Stjórnartíðindi C2 1964,
bls. 87-88. Flestir voru enn í gildi 1. janúar 2005, sbr. skrá utanríkisráðuneytisins um samninga Íslands við
erlend ríki sjá. https://www.utanrikisraduneyti.is/samningar/ (skoðað 26.2.2016). 754
Samningar nr. 1, 3, 4, 9 og 23 sbr. Samningar Íslands við erlend ríki, I bindi, bls. 17, 37, 40, 53, 116. 755
Ísland var talið aðili að frumsamningnum um alþjóðastofnun til að gefa út tollalög frá 1890 vegna aðildar á
bókun um breytingar á honum frá 1949, sbr. Ibid., bls. 44. Þá varð Ísland varð ekki sjálfkrafa aðili að sáttmála
til að bæta kjör særðra og sjúkra manna í herþjónustu á styrjaldartímum frá 1906 heldur tilkynnti aðild árið
1925, sbr. Ibid. bls. 59. Árið 1909 varð Ísland aðili að tólf fjölþjóðasamningum sem staðfestir voru á
alþjóðafriðarfundi í Haag árið 1907. Aðild var staðfest sérstaklega árið 1955 en þó er miðað við að þeir hafi
tekið gildi árið 1907 sbr. Ibid., bls. 79. 756
Stjórnartíðindi C2 1964, bls. 88. 757
YILC 1971,vol. II, bls. 171, efnisgr. 108, skjal nr. A/CN.4/243/Add.1; YILC 1970, vol. II, bls. 122, efnisgr.
110, skjal nr. A/CN.4/229. 758
YILC 1974, vol. II, part. I, bls. 262 efnisgr. 7. 759
Sveinn Björnsson: „Kongeriget Island“, bls. 9. Í kjölfar sjálfstæðis Íslands gerðist ríkið aðili að Sameinuðu
þjóðunum árið 1946; Ragnar Lundborg: Þjóðréttarleg staða Íslands, bls. 83. Hins vegar tilkynnti Ísland
bandalaginu um hlutleysi sitt í hernaðarmálum og spurðist fyrir um hvort slíkt kæmi í veg fyrir inngöngu þess
í Þjóðarbandalagið en svo var ekki talið. Ísland sótti hins vegar aldrei um aðild og helgast það líklega af
fjárhagslegum ástæðum, sbr. ibid. bls. 83. 760
Samningar Íslands við erlend ríki, I. bindi, bls. 51. 761
Svar utanríkisráðherra, Jón Baldvin Hannibalssonar, við fyrirspurn um aðild að alþjóðastofnunum og
alþjóðasamnignum., svar nr. 807, 1994-1995, 118. löggjafarþing, 262. mál. Þá ber að nefna að Ísland hélt
aðild sinni að stofnsamningi um alþjóðastofnun til að gefa út tollalög frá 5. júlí 1809, sbr. Stjórnartíðindi C,
1964, sbr. Samningar Íslands við erlend ríki, 1. bindi, bls. 40.
120
8.3 Eignir, skuldir og skjalasöfn
Í sambandslögunum var ekki kveðið sérstaklega á um afdrif ríkiseigna né annarra eigna við
fullveldi Íslands. Við uppbrot ríkjasambandsins árið 1944 virðist sem skjalasöfnum hafi verið
skipt með tilviljunarkenndum hætti.762
Árið 1927 gerðu ríkin með sér samning um gagnkvæma
afhendingu bóka og skjala.763
Í 1. gr. samningsins er kveðið á um afhendingu skjala sem
vörðuðu Ísland að hluta eða öllu leyti. Hluti þeirra skjala voru þó afhent með fyrirvara um
eignarrétt Danmerkur. Skjöl ráðuneytis Íslandsmála á tímabilinu 1848-1904 voru flutt til
Danmerkur skv. 2. gr. samningsins.764
Ríkin skuldbundu sig til að afhenda gögn sem tilheyrðu
hinu ríkinu, sbr. 3. gr. Þá var í 4. gr. mælt fyrir um möguleika til láns það ríki sem óskaði eftir
slíku átti að standa kostnað af flutningnum. Þá var kveðið á um afhendingu embættisskjala
sem geymd voru í Konunglega bókasafninu í Kaupmannahöfn og ríkisskjalasafns Danmerkur
auk þess sem Árna Magnússonar safnið í Kaupmannahöfn skyldi láta af hendi skjöl sem lánuð
voru úr íslenskum embættisskjalasöfnum, sbr. 5. og 6. gr. Loks var kveðið á um afhendingu
dómsskjala frá Hæstarétti Danmerkur sbr. 7. gr. samningsins
Þó svo að aðskilnaður Íslands og Danmerkur hafi að mestu gerst á friðsamlegan hátt
spruttu upp miklar deilur milli ríkjanna um afhendingu fornhandrita en fjöldi slíkra handrita
var fluttur frá Íslandi þegar ríkið var undir stjórn Danmerkur.765
Mikill fjöldi handrita
tilheyrðu safni Árna Magnússonar og voru varðveitt við háskólann í Kaupmannahöfn. Árni
hafði safnað saman fjölda íslenskra handritað og bjargað mörgum frá glötun. Handritin féllu í
raun ekki í flokk opinberra skjala þar sem Árni Magnússon hafði ánafnað háskólanum stærsta
hluta þeirra eftir sinn dag en hluta þeirra var skilað til Íslands eftir lát hans. Þrátt fyrir að
handritin hafi fyrst og fremst haft mikið sögu- og menningarlegt gildi höfðu þau einnig mikið
fjárhagslegt gildi.766
Íslendingar höfðu alveg frá upphafi 20. aldar gert tilkall til handritanna
og lagði Alþingi fyrst fram formlega beiðni þess efnis þegar ríkið fékk heimastjón 1904 en
hún var ekki samþykkt af dönskum stjórnvöldum.767
Mikill þrýstingur var á að fá handritin
heim eftir að Ísland fékk fullveldi árið 1918. Þjóðþing Dana tók loks ákvörðun um afhendingu
gagnanna en það reyndi á lögmæti hennar í málaferlum Stofnunar Árna Magnússonar í
Kaupmannahöfn við danska ríkið. Hæstiréttur Danmerkur staðfesti lögmæti ákvörðunar um
762
YILC 1981, part II, vol II, bls. 68, efnisgrein 3. 763
Samningur um gagnkvæma afhendingu úr söfnum á bókum og skjölum, gildistaka 15. október 1927,
Stjórnartíðindi 1964, C-deild, bls. 98, sbr. SÍ, II. bindi, bls.1072-1073. 764
Þessum skjölum var síðar skilað á grundvelli samkomulags mennta-og menningarmála ráðherra ríkjanna árið
2003, sjá. http://www.mbl.is/greinasafn/grein/711617/ (skoðað 5. maí 2016). 765
Jeanette Greenfield: The Return of Cultural Treasures, bls. 17. 766
Þau voru metin á 600 milljón svissneskra franka sbr. YILC 1981, vol II, part II, bls. 68, efnisgrein 4. Sjá
einnig: YILC 1970, vol. II, bls. 156. 767
Jeanette Greenfield: The Return of Cultural Treasures, bls. 17; YILC 1981, part II, vol II, bls. 68, efnisgrein 3.
121
afhendingu gagna en hafnaði kröfu um bætur í ljósi þess að ekki væri um endanlegt framsal
að ræða heldur afhendingu þeirra til systurstofnunar í Reykjavík. Í séráliti taldi einn dómari
fjárhagslegt tjón ekki sannað og tveir dómarar voru þeirrar skoðunar að verðmætin yrðu ekki
afhent án þess að bætur kæmu fyrir.768
Ísland og Danmörk náðu loks samkomulagi um
afhendingu handritanna og um fyrirkomulag við varðveislu, lán, eftirprentun og aðgengi að
þeim og var Flateyjarbók og öðrum handritum loks skilað til íslenskra stjórnvalda árið 1971
við hátíðlega athöfn og endir bundinn á áralanga deilu milli ríkjanna. Flestum þeim
mikilvægustu handritum sem eftir voru var skilað á næstu 25 árum en mörg þeirra eru þó enn
hjá Árnastofnun í Kaupmannahöfn og í Svíþjóð.769
Ályktun í handritamáli milli ríkjanna
bendir til þess að skjöl sem hafa mikið menningar- og sögulegt gildi fyrir það ríki sem tekur
við fullveldisyfirráðum ber að afhenda jafnvel þó að þau séu staðsett í öðru ríki og séu í eigu
einkaaðila. Einnig má benda á að sá langi tími sem leið þar til handritin voru endurheimt
veitir vísbendingu um að engin tímamörk gildi varðandi kröfu um afhendingu slíkra
verðmæta.770
Ísland og Danmörk stóðu lengi í deilum um fjárskipti milli ríkjanna og lauk henni að
mestu með setningu stöðulaganna árið 1871 en Ísland taldi sig eiga háa fjárkröfu á hendur
Danmörku vegna einokunarverslunar Dana.771
Í 1. málsl. 2. gr. stöðulaganna frá 2. janúar
1871 var Ísland undanþegið í þáttöku til lagasetningar um málefni ríkisins og ekki gert ráð
fyrir að það legði eitthvað að mörkum til almenns reksturs þess.772
Þá var kveðið á um
greiðslu fjárframlags frá ríksissjóði Danmerkur til að standa skil á útgjöldum vegna þessara
málefna sem áttu að falla niður að 30 árum liðnum, sbr. 5. gr. stöðulaganna.
Í samningaviðræðum ríkjanna um sambandslögin gerði Ísland hvorki tilkall til ríkiseigna
Danmerkur né taldi sig skuldbundið til að taka þátt í greiðslu ríkisskulda þess.773
Því var í
sambandslögunum ekki mælt fyrir um hlutfallslega ábyrgð Íslands á ríkisskuldum
Danmerkur.774
Sumir hafa bent á að ástæðan hafi að öllum líkindum verið sú að vilji hafi
768
UfR. 1971, bls. 299. 769
YILC 1981, vol. II, bls. 69, efnisgrein 4. 770
YILC 1970, vol II bs. 161. 771
Einar Arnórsson: Þjóðréttarsamband Íslands og Danmerkur, bls. 101. 772
Tíðindi um Stjórnarmálefni Íslands, 3. bindi 1870-1875, bls. 123. Í ákvæðinu segir: „Á meðan að Ísland
hefur ekki fulltrúa á ríkisþinginu, tekur það engan þátt í löggjöfinni um hin almennu málefni ríkisins, en aptur
á móti verður þess ekki krafiszt, að Ísland leggi neitt til hinna almennu þarfa ríkisins, á meðan að svo á
stendur.“ 773
Einar Arnórsson: Þjóðréttarsamband Íslands og Danmerkur, bls. 103. 774
Sumir hafa bent á það að ástæðan hafi verið sú að Ísland var „ósjálfstæð hjálenda“ sem tók engan þátt í
ákvörðun um sameiginleg útgjöldum Danmerkur ólíkt því sem raunin varð við upplausn ríkjasambands
Svíþjóðar og Noregs árið 1814, sjá. Knud Berlin: Den Dansk-Islandske Forbundslov, bls. 98. Jafnframt bendir
höfundur á að óalgengt sé að ríki sem myndast við aðskilnað hluta annars ríkis taki ekki á sig neinn hluta
122
staðið til þess að hindra það að fjármálaágreiningur kæmi í veg fyrir samkomulag milli
ríkjanna.775
Svo virðist sem Danmörk hafi litið svo á að úr þessum málum hefði verið leyst
með 2. gr. stöðulaganna og var því í raun byggt á skipulagi stöðulaganna um að Ísland ætti
enga hlutdeild í ríkisskuldum og ríkiseignum Danmerkur.776
Í sambandslögunum var þó að einhverju leyti fjallað um fjármál ríkjanna þó að ekki hafi
beint verið kveðið á um skuldaskil. Í ákvæði 14. gr. sambandslaganna var kveðið á um
fyrirkomulag fjárhagsmála milli ríkjanna. Danmörk skyldi greiða 2 milljónir í tvo
menningarsjóði annars vegar fyrir vísindastarfsemi og hins vegar til að styrkja íslenska
námsmenn. Jafnframt var kveðið á um niðurfall hins árlega fjárframlags og kostnaður af
skrifstofu stjórnarráðs Íslands féll niður samkvæmt 13. gr. auk þess sem sérstök hlunnindi
íslenskra námsmanna við Kaupmannahafnarháskóla voru afnumin. Með þessu var talið að
öllum skuldaskilum ríkjanna væri lokið.777
Þá var kveðið á um úrlausn ágreiningsmála í 17.
gr. með stofnun gerðardóms ef á reyndi. Ákvæði sambandslaganna um fjármál og lausn
ágreiningsmála endurspegla meginreglu þjóðaréttar um að ríki skuli leitast við að komast að
samkomulagi um skiptingu eigna og skulda við breytingar á ríkisyfirráðum.778
8.4 Ríkisfang og fjárhagsleg réttindi einkaaðila
Sambandslögin fólu hvorki í sér afmörkun á íslenskum og dönskum ríkisborgararrétti né
reglur um áhrif fullveldis Íslands á fyrirliggjandi réttindi. Einungis var mælt fyrir um jafnræði
íslenskra og danskra ríkisborgara í hvoru ríki fyrr sig. Sumir hafa bent á að ekki hafi verið
skýrlega mælt fyrir um inntak ríkisfangs þar sem það hafi þótt óþarft í ljósi meginreglunnar
um jafnræði þegna ríkjanna.779
Ákvæði 6. gr. er svohljóðandi:
„Danskir ríkisborgarar njóta að öllu leyti sama réttar á Íslandi sem íslenzkir ríkisborgarar fæddir
þar, og gagnkvæmt. Ríkisborgarar hvorts lands eru undanþegnir herskyldu í hinu. Bæði danskir
ríkisskulda þess sbr. ibid. bls. 98, neðanmálsgr. 3. Bent hefur verið á að þessi niðurstaða renni stoðum undir
sjálfstæða stöðu Íslands áður en það öðlaðist fullveldi sbr. Ragnar Lundborg: Þjóðréttarstaða Íslands, bls. 88. 775
Ragnar Lundborg: Þjóðréttarstaða Íslands, bls. 88. 776
Einar Arnórsson: Þjóðréttarsamband Íslands og Danmerkur, bls. 103. 777
Ragnar Lundborg: Þjóðréttarstaða Íslands, bls. 88. Nokkur ákvæði samningsins kveða á um hlutdeild Íslands
í kostnaði sem féll til við upplausn ríkissambandsins. Í 5. gr. sambandslaganna var kveðið á um að hvort ríki
um sig tæki ákvörðun um skattgreiðslur til konungs. Samkvæmt 8. gr. var fiskveiðieftirlit áfram í höndum
Danmerkur þangað til Íslendingar tækju upp annað fyrirkomulag og þá á eigin kostnað. Þá var kveðið á um að
Ísland greiddi kostnað vegna þeirra sendiherraembætta sem stofnað var til eftir ósk íslensku ríkisstjórnarinnar
og einnig bæri ríkinu að greiða kostnað ferða sendimanna til að semja um sérstök málefni Íslands. Að öðru
leyti var kveðið á um að ríkin ættu að semja um kostnaðarskiptingu í samningi á milli ríkjanna. 778
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkisyfirráðum samkvæmt reglum þjóðaréttarins“, bls. 403. 779
Gudni Th. Jóhannesson, Gunnar Thór Pétursson, Thorbjörn Björnsson: „Observatory Country Report: Iceland
EUDO Citizenship“, bls. 6. European University Institute, Florence Robert Schuman Centre for Advanced
Studies EUDO Citizenship Observatory, janúar 2013, aðgengilegt á:
http://eudo-citizenship.eu/docs/CountryReports/Iceland.pdf (skoðað 22.4.2016).
123
og íslenzkir ríkisborgarar hafa að jöfnu, hvar sem þeir eru búsettir, frjálsa heimild til fiskveiða
innan landhelgi hvors ríkis. Dönsk skip njóta á Íslandi sömu réttinda sem íslenzsk skip, og
gagnkvæmt. Danskar og íslenzkar afurðir skulu gagnkvæmlega eigi að neinu leyti sæta
óhagkvæmari kjörum en nokkurs annars lands“.780
Aðgreining á milli danska og íslenskra ríkisborgara skipti þó máli til dæmis varðandi
herþjónustu, framsal, refsilögsögu og fólu sambandslögin því ekki í sér sameiginlegt ríkisfang
eða tvöfaldan ríkisborgararétt almennt.781
Ári síðar voru í fyrsta skipti sett lög um íslenskan
ríkisborgararétt og afmörkun á íslenskum þegnum í kjölfar fullveldis ríkisins árið 1918 en það
voru lög um veitingu og afturköllun ríkisfangs nr. 21/1919.782
Allir sem áttu lögheimili á
Íslandi 1. desember 1918 áttu rétt á íslenskum ríkisborgararétti, sbr. 9. gr. laganna með
ákveðnum undantekningum þó.783
Slíkt var takmarkað við íslenska og danska ríkisborgara og
gilti ákvæðið ekki um þegna annarra ríkja eða einstaklinga sem voru ríkisfangslausir 1.
desember 1918, sbr. 1. og 2. tl. 9. gr. Jafnframt héldu danskir ríkisborgarar með lögheimili á
Íslandi dönsku ríkisfangi sínu en höfðu rétt til áskilja sér íslenskt ríkisfang með yfirlýsingu
fram til 31. desember 1921. Slík yfirlýsing tók einnig til fjölskyldu viðkomandi og var ekki
skilyrði að hún væri heimilisföst á Íslandi á umræddu tímabili, sbr. 10. gr. Sambærileg regla
gilti um Íslendinga og fjölskyldur þeirra sem áttu lögheimili í Danmörku 1. desember 1918.
Með þessu var komið í veg fyrir ríkisfangsleysi en síðar voru í danskri löggjöf tekin af öll
tvímæli um þetta.784
Þá var einnig mælt fyrir um að Íslendingar búsettir í öðrum löndum en
Danmörku og uppfylltu skilyrði laganna um ríkisfang skyldu verða íslenskir ríkisborgarar sem
og fjölskyldur þeirra, sbr. 11. gr. laganna. Dómsmálaráðherra hafði úrskurðarvald í
ágreiningsmálum en hægt var að skjóta ákvörðun hans til dómstóla, sbr. 12. gr. laganna.
Með setningu nýrrar stjórnarskrár konungsríkisins Íslands árið 1920 var ríkisborgararéttur
aðeins veittur útlendingum með lögum, sbr. 64. gr. hennar.785
Þá voru ýmis réttindi takmörkuð
við íslenska ríkisborgara svo sem varðandi kosningarétt, kjörgengi og embættismannastöður
780
Stjórnartíðindi, A deild, 1919, bls. 38. 781
Ragnar Lundborg: Þjóðréttarleg staða Íslands, bls. 78-79. 782
Stjórnartíðindi, A deild, 1919, bls. 38. 783
Sjá hér ummæli Einars Arnþórssonar árið 1923: „Það er því aðalreglan, að heimilisfang ráði, eins og tíðkast
mun vera, þegar [skipta] þarf borgurum milli ríkja, er ríki tvístrast eða klofna, sem einkum er títt eftir
styrjaldir“, sbr. Einar Arnórsson: Þjóðréttarsamband Íslands og Danmerkur, bls. 135. 784
Dönsk lög nr. 504 frá 20. desember 1950: „Dansk indfødt, som den 1. december 1918 var bosat i Island, men
som ikke har erhvervet islandsk statsborgerret, anses for ikke at have tabt indfødsretten ved den i 1918
stedfundne adskillelse mellem Danmark og Island“. Í framkvæmd virðist þessi töf ekki hafa valdið
einstaklingum vanræðum bæði vegna jafnræðis íslenskra og danskra ríkisborgara og vilja yfirvalda til að leysa
ágreining í hverju tilviki fyrir sig, sbr. Gudni Th. Jóhannesson, Gunnar Thór Pétursson, Thorbjörn Björnsson:
„Observatory Country Report: Iceland EUDO Citizenship“, bls. 8. 785
Sjórnskipunarlög nr. 9/1920, Stjórnartíðindi fyrir Ísland, A deild, 1920, bls. 11.
124
en danskir ríkisborgarar nutu sömu réttinda og íslenskir í þessu sambandi, sbr. 75. gr.786
Þó
var í bráðabirgðaákvæði 1 við stjórnarskránna gert ráð fyrir að aðrir erlendir ríkisborgarar sem
öðlast hefðu kosningarétt og kjörgengi fyrir gildistöku stjórnarskrárinnar héldu þeim rétti.
Eins og fram hefur komið var í sambandslögunum ekki kveðið sérstaklega á um afdrif
ríkiseigna né annarra eigna við fullveldi Íslands. Lengi höfðu verið settar skorður við
eignarhaldi erlendra aðila á Íslandi en í kjölfar fullveldis Íslands voru sett lög nr. 63/1919
gildi sem settu skorður við eignarhaldi erlendra aðila á fasteignum á Íslandi en í greinargerð
með frumvarpinu var rakin sú ástæða að smáríkjum stafaði hætta af erlendu eignarhaldi á
auðlindum landsins.787
Réttur til að eiga fasteignir var hins vegar ekki bundin við ríkisfang
heldur heimilisfesti. Í lögunum var gert ráð fyrir að hafi erlendur aðili eignast fasteignir á
Íslandi án þess að uppfylla skilyrði laga þó skyldi hún seld á uppboði og viðkomandi fékk
greiddan þann hlut sem honum hefði borið ef hann hefði eignast fasteignina á lögmætan hátt,
sbr. 5. gr. laganna. Þá var í 64. gr. stjórnarskrárinnar frá 1920 kveðið á um að erlendir aðilar
gætu aðeins átt hér fasteignir ef kveðið væri á um slíkt í lögum. Í 69. gr. stjórnarskrár Íslands
frá 1920 var hins vegar vísað til friðhelgi eignaréttar og að engan megi svipta eignum sínum
nema fullt verð komi fyrir og að almenningsþörf krefjist. Þá var Ísland einnig bundið við
samning um vernd eignarréttar á sviði iðnaðar frá 20. mars 1883.788
Þó svo að réttur til að
öðlast slík réttindi hafi verið takmarkaður var í löggjöf tryggt að erlendir aðilar nytu
lágmarksverndar gegn eignaupptöku.
8.5 Ályktanir
Samband Íslands og Danmerkur var ríkjasamband sem grundvallaðist á þjóðréttarsamningi á
milli ríkjanna. Það var um margt sérstakt enda ekki um hefðbundið ríkjasamband að ræða
heldur var um að ræða upphafið að formlegu sjálfstæði Íslands. Sjálfstæð þjóðréttaraðild var
að mestu viðurkennd á meðan á ríkjasambandinu stóð frá 1918 og höfðu ríkin þá jafna stöðu
að þjóðarétti sem fullvalda ríki. Við sjálfstæði Íslands var fjöldi samninga í gildi bæði frá því
fyrir ríkjasamband við Danmörku og á meðan á því stóð. Íslendingar voru almennt hlynntir
áframhaldandi aðild fyrirliggjandi samninga en þó var ákvörðun um áframhaldandi gildi í
höndum Íslands og þeir samningar valdir sem voru ríkinu til gagns. Var þannig ekki gert ráð
fyrir sjálfkrafa áframhaldi og var rýnt í þá samninga sem taldir voru gilda. Þá sótti Ísland um
786
Einnig má nefna að við sjálfstæði Íslands var í lögum nr. 18/1944 með breytingum kveðið á um að þeir sem
öðlast hefðu danskan ríkisborgararétt og voru búsettir á Íslandi 6. mars 1946 eða einhvern tíma á síðustu 10
árum fyrir þann tíma nytu jafnræðis við íslenskra ríkisborgara við dvöl á Íslandi eins og kveðið var á í 6. gr.
sambandslaganna. 787
Alþt. 1919 A-deild, bls. 420. 788
Samningar Íslands við erlend ríki, I. bindi, bls. 17.
125
aðild að alþjóðastofnunum við sjálfstæði en öðlaðist hana ekki á grundvelli aðildar
Danmerkur. Þessi framkvæmd er í samræmi við þá meginreglu um að nýtt ríki verði að sækja
sérstaklega um aðild að alþjóðastofnunum. Hvað varðar eignir og skjalasöfn þá var ekki
sérstaklega kveðið á um afdrif þeirra þegar Ísland öðlaðist fullveldi og var skjalasöfnum skipt
með tilviljunarkenndum hætti við sjálfstæði ríkisins. Þrátt fyrir að ríkin hafi árið 1927 gert
með sér samning um gagnkvæma afhendingu bóka og skjala spruttu miklar deilur um
afhendingu fornhandrita Árna Magnúsonar sem varðveitt voru í Kaupmannahöfn.
Handritunum var loks skilað og er þessi framkvæmd dæmi um að skjölum sem hafa mikið
sögulegt og menningarlegt gildi beri að skila til upprunaríkis þrátt fyrir að þau séu í einkaeigu
og staðsett í öðru ríki. Einnig er hinn langi tími sem leið vísbending um að slíkar kröfur um
afhendingu fyrnist ekki. Þegar Ísland öðlaðist fullveldi gerði ríkið hvorki tilkall til ríkiseigna
Danmerkur né taldi sig skuldbundið til að taka þátt í greiðslu ríkisskulda þess og ekki var
mælt fyrir um slíka skiptingu í sambandslögunum. Ákvæði laganna um fjármál og lausn
ágreiningsmála endurspegla þá meginreglu að ríki skuli leitast við að ná samkomulagi um
skiptingu eigna og skulda við breytingar á fullveldisyfirráðum.
Hvað varðar ríkisfang þá fólu sambandslögin hvorki í sér afmörkun á íslenskum eða
dönskum ríkisborgarrétti né kváðu á um áhrif fullveldis Íslands á slík réttindi. Hins vegar var í
sambandslögunum mælt fyrir um jafnan rétt Íslendinga og Dana. Fljótlega eftir að Ísland fékk
fullveldi voru sett lög þar sem mælt var fyrir um að þeir sem væru með lögheimili á Íslandi
við gildistöku sambandslaganna fengju íslenskt ríkisfang. Hins vegar tóku þessar reglur ekki
til ríkisborgara annarra ríkja en Íslands og Danmerkur eða þeirra sem voru ríkisfangslausir. Þá
var í lögum gert ráð fyrir því að danskir ríkisborgarar sem af einhverjum ástæðum fengu ekki
íslenskt ríkisfang og Íslendingar búsettir í Danmörku ættu þess kost að áskilja sér íslenskt
ríkisfang innan tilskilins tímafrests. Löggjöf ríkjanna var samræmd um að koma skyldi í veg
fyrir ríkisfangsleysi í kjölfar þessara breytinga og er það í samræmi við þróun þjóðaréttar á
þessu sviði. Af þessum má ráða að skilnaður Íslands og Danmerkur gekk að mestu áfallalaust
fyrir sig og lítið rof var á fyrirliggjandi réttindum og skuldbindingum.
Niðurstöður
Af framangreindri umfjöllun má ráða að breytingar á fullveldisyfirráðum gerast á
margvíslegan hátt og geta haft afdrifaríkar afleiðingar í för með sér bæði í samskiptum ríkja
en einnig varðandi réttindi einstaklinga og lögaðila, og þá bæði fjárhagsleg og ófjárhagsleg.
Eðli máls samkvæmt skiptir grundvallarmáli hvort ríki teljist halda þjóðréttaraðild sinni við
126
slíkar breytingar en engin skýr viðmið gilda í þeim efnum og niðurstaða um slíkt grundvallast
í meginatriðum á stjórnmálalegum grunni, afstöðu ríkja, viðurkenningu annarra ríkja og
alþjóðastofnana sem og á þeim hlutlægu skilyrðum sem almennt gilda við ákvörðun á tilvist
ríkis.
Venjuréttur hefur sérstaka þýðingu á þessu sviði sökum dræmra undirtekta ríkja við
Vínarsamninga frá 1978 og 1983. Þeir endurspegla þó að einhverju leyti gildandi venjurétt og
hafa í mörgum tilvikum verið hafðir til hliðsjónar við úrlausn mála á þessu sviði. Engar
almennar algildar reglur gilda um áhrif slíkra breytinga á réttindi og skuldbindingar ríkja enda
óljóst hvort að hægt sé að setja fram almenn viðmið um hina margbreytilegu framkvæmd ríkja
sem grundvallast á stjórnmálalegum veruleika. Niðurstaða um afdrif hinna ýmsu réttinda og
skyldna byggir því á atviksbundnu mati hverju sinni. Ríkjum er almennt annt um að viðhalda
ákveðnum stöðugleika í milliríkjasamskiptum sem leiðir þá til þess að þau leitast við að
viðhalda fyrirliggjandi samningsskuldbindingum við slíkar aðstæður. Í þessu sambandi virðist
þó skipta höfuðmáli hvort að breytingar hafi átt sér stað með friðsamlegum hætti eða átökum.
Samningar milli ríkja um afdrif réttinda og skuldbindinga er almennt það sem er traustast í
þessum efnum og reglur skipta eðli máls samkvæmt mestu máli þar sem því er ekki að fagna.
Efnisreglur á þessu sviði virðast stefna að jafnvægi á milli erfðakenningarinnar annars vegar
og reglunnar um hreint borð hins vegar. Fyrrnefnda kenningin lýtur að algerri yfirfærslu
réttinda og skuldbindinga en hin síðari miðar við að ríki sem tekur við fullveldisyfirráðum sé
óbundið af skuldbindingum þess ríkis sem missti slík yfirráð. Markmið með slíkum reglum er
að lágmarka óæskileg áhrif breytinga á fullveldi ríkja og skapa stöðugleika í
milliríkjasamskiptum.
Hvað varðar þjóðréttarsamninga þá hafa margir þættir áhrif á afdrif þeirra við slíkar
breytingar. Engin almenn regla gildir um arftöku og er þetta háð mati á atvikum hverju sinni.
Vínarsamningurinn frá 1978 hefur að meginstefnu til hliðsjón af erfðakenningunni en þó með
undantekningum varðandi nýfrjáls ríki. Samningurinn endurspeglar að einhverju leyti gildandi
venjurétt en annars er framkvæmd ríkja misvísandi. Almennt er talið að pólítískir samningar
haldi ekki gildi sínu við þessar aðstæður en niðurstaða um slíkt ræðst af því hvort ríki haldi
þjóðréttaraðild sinni að einhverju leiti í kjölfar slíkra breytinga. Hins vegar halda
landamærabundnir samningar sem kveða á um fyrirkomulag landamæra, afnotarétt og kvaðir
á landsvæði almennt gildi sínu og endurspeglar framkvæmd ríkja og dómaframkvæmd
þjóðréttarvenju í þessu sambandi. Hvað varðar fjölþjóða réttarskapandi samninga þá hafa ríki
leitast við að viðhalda slíkum samningsskuldbindingum en þó er tæpast hægt að fullyrða að
slíkir samningar erfist sjálfkrafa við breytingar á fullveldisyfirráðum. Hins vegar er í
127
nútímarétti almennt talið að breytingar á fullveldisyfirráðum eigi ekki að hafa áhrif á
grundvallarmannréttindi einstaklinga og þróun hefur verið í þá átt að viðurkenna
áframhaldandi gildi mannréttindasamninga. Þá semja ríki almennt um afdrif tvíhliða
réttarskipandi samninga við slíkar breytingar. Annars fer niðurstaða um afdrif
þjóðréttarsamninga eftir eðli landfræðilegra breytinga hverju sinni. Við yfirfærslu hluta
landsvæðis þá hefur tilhneigingin verið sú að það landsvæði sem samningur tekur til breytist í
samræmi við breytt landamæri ef það er í samræmi við markmið og tilgang hans og felur ekki
í sér grundvallarbreytingu á forsendum samnings. Þessi regla er almennt talin endurspegla
framkvæmd ríkja. Við samruna eru réttaráhrif ólík eftir eðli breytinga en við sameiningu ríkja
er meginreglan sú að samningar haldi gildi sínu með þeim landfræðilegu takmörkunum sem
þeir fels í sér. Hins vegar á þessi regla sér ekki stoð í framkvæmd ríkja í þeim tilvikum þegar
ríki rennur að öllu leyti inn í annað eins og tilfellið var við sameiningu Þýskalands. Við
uppbrot ríkis verður almennt engin breyting á samningsaðild ef upphaflegt ríki heldur áfram
þjóðréttarlegri stöðu sinni en hvað varðar arftökuríkin þá er í Vínarsamningnum frá 1978 lagt
til grundvallar að þjóðréttarsamningar haldi gildi sínu nema í undantekningartilfellum. Þó að
ríki hafi lýst yfir vilja til að viðhalda slíkum samningsskuldbindingum er framkvæmd ekki
samræmd og tæpast hægt að fallast á að í gildi sé þjóðréttarvenja um áframhald skuldbindinga
í þessum tilvikum. Þá skiptir í þessu sambandi grundvallarmáli hvort breytingar hafi gerst
með samkomulagi á friðsamlegan hátt eða með átökum og byltingu. Þó að í Vínarsamniningi
frá 1978 sé lagt til grundvallar að nýfrjáls ríki hafi hreint borð við sjálfstæði þá hafa þau í
mörgum tilfellum kosið að viðhalda samningskuldbindingum forvera sinna.
Um aðild að alþjóðastofnunum skiptir einnig höfuðmáli hvort ríki teljist nýr þjóðréttaraðili
eða áframhald aðildarríkis. Almennt verður engin breyting á slíkri aðild ef ríki heldur
þjóðréttaraðild sinni en meginreglan er sú að ný ríki verða að sækja formlega um aðild í
samræmi við reglur hverrar alþjóðastofnunar fyrir sig. Framkvæmd alþjóðastofnana virðist í
sumum tilfellum reist á hagnýtum og stjórnmálalegum sjónarmiðum hverju sinni og úrlausn
álitamála í þessu sambandi virðist fólgin í því að finna jafnvægi á milli kenninga um reglur á
þessu sviði og hagnýtrar nálgunar hverju sinni.
Við mat á afdrifum eigna og skulda er meginreglan sú að eignir og skuldir skiptast eftir
tengingu við tiltekið landsvæði. Ef slík tenging er ekki fyrir hendi er almennt miðað við
sanngjarna skiptingu þar sem eignaúthlutun og skuldaskil haldast almennt í hendur. Við slíka
skiptingu er almennt miðað við íbúafjölda, stærð landsvæðis og ýmiss efnahagsleg atriði.
Hluttekning nýrra ríkja í skuldum hins eldra virðist vera mikilvægur þáttur í áframhaldandi
þátttöku hins nýja ríkis í samfélagi þjóðanna og er oft skilyrði þess að ríki geti öðlast aðild að
128
alþjóðafjármálastofnunum. Hagsmunir kröfuhafa spila almennt stórt hlutverk í þessu
sambandi sem hafa í flestum tilvikum krafist óskiptrar ábyrgðar án þess að tillit sé tekið til
eignastöðu eða raunverulegrar greiðslugetu. Bent hefur verið á mikilvægi þess að afmarka
nánar inntak sanngirnishugaksins í þessu sambandi með það að markmiði að skýra réttarstöðu
ríkja í slíkum tilfellum.
Breytingar á fullveldisyfirráðum geta eins og áður segir einnig haft áhrif á einkaréttindi.
Þegar ríki taka ákvörðun um ríkisfang í kjölfar breytinga á fullveldisyfirráðum ber þeim eftir
fremsta megni að komast að samkomulagi og samræma löggjöf með það að markmiði að
koma í veg fyrir ríkisfangsleysi. Í þessu sambandi ber að hafa hliðsjón af meginreglum
þjóðaréttar um viðeigandi tengsl einstaklings við landsvæði, mannréttindareglum og banni við
mismunun. Þó að engin þjóðréttarvenja gildi um val einstakling á ríkisfangi í þeim tilvikum
þegar viðkomandi uppfyllir skilyrði fleiri en eins ríkis þá ber ríkjum þó almennt að virða vilja
einstaklings í þessum tilvikum. Viðmið um reglur um veitingu og afturköllun ríkisfangs
byggja í framkvæmd að meginstefnu á fastri búsetu einstaklinga eða öðrum lagalegum
tengslum einstaklings við landsvæði. Í framkvæmd hafa ríki þó oft á tíðum lagt aðra þætti til
grundvallar líkt og þjóðlegan uppruna eða fyrri borgararétt í því ríki sem myndar samband
með öðrum ríkjum. Við samruna öðlast allir þegnar þeirra ríkja sem sameinast, ríkisfang hins
sameinaða ríkis og er þessi regla talin hafa stöðu þjóðréttarvenju. Þegar hluti ríkis færist undir
yfirráð annars ríkis er reglan a.m.k. almennt sú að veita beri þeim ríkisfang sem hafa fasta
búsetu á viðkomandi landsvæði en framkvæmd ríkja er ekki á einn veg um slíka reglu. Þegar
hluti ríkis klofnar frá og verður nýtt ríki er reglan almennt sú að miðað er við búsetu eða
önnur lagaleg tengsl við landsvæði hvort sem hið eldra ríki hættir að vera til eða ekki. Þá
halda áunnin fjárhagsleg réttindi einkaaðila almennt gildi sínu við breytingar á
fullveldisyfirráðum og ef skerða ber slík réttindi verður það aðeins gert í samræmi við kröfur
þjóðaréttar um lágmarksvernd erlendra aðila sem felst m.a. í því að eignir verða einungis
teknar eignarnámi ef skilyrði um almannahagsmuni og bætur eru uppfyllt. Framkvæmd ríkja
bendir til þess að þau leitast almennt við að viðhalda slíkum samningsbundnum
skuldbindingum við þessar aðstæður hvort sem um er að ræða eignarréttindi, skuldakröfur,
hagnýtingarleyfi eða aðrar samningsbundnar fjárkröfur. Þá kann meginreglan um yfirráð ríkja
yfir náttúruauðlindum einnig að leiða til þeirrar niðurstöðu að heimilt sé að breyta eða binda
endi á slík hagnýtingarleyfi. Jafnframt ber einnig að hafa í huga að sérsjónarmið kunna að
gilda um nýfrjáls ríki í þessu sambandi í ljósi valdaójafnvægis milli nýlenda og nýlenduvelda.
Framkvæmd ríkja og dómaframkvæmd er misvísandi um hvort fyrirliggjandi réttindi og
skuldbindingar vegna ábyrgðar ríkja erfist við breytingar á fullveldisyfirráðum og er
129
niðurstaða ólík eftir eðli breytinga hverju sinni. Þjóðréttarleg staða ríkis eftir breytingar hefur
úrslitaáhrif hvað varðar afdrif slíkra skuldbindinga. Meginreglan virðist vera sú að réttindi og
skuldbindingar erfist ekki ef ríki heldur áfram að vera til í kjölfar breytinga nema afleiðingar
brotsins tengist sérstaklega því landsvæði sem skilur sig frá, íbúum þess eða ef viðtökuríki
samþykkir slíka yfirfærslu. Missi ríki þjóðréttaraðild sína í kjölfar breytinga er meginreglan
hins vegar sú að ríki sem taka við fullveldisyfirráðum þess erfi slíkar skuldbindingar í
sanngjörnum hlutföllum en réttindi vegna slíkra athafna erfast almennt ekki þar sem kröfuhafi
hættir að vera til að undanskildum þeim tilvikum þegar hinar lögmætu athafnir hafi verið því
ríki sem tekur við fullveldisyfirráðum til tjóns. Þó að þróunin virðist vera í átt að viðurkenna
áframhaldandi gildi slíkra skuldbindinga þá eru ríki treg til að viðurkenna arftöku í þeim
tilvikum þegar hlutaðeigandi ríki heldur áfram þjóðréttaraðild sinni og í þeim tilvikum sem
slík yfirfærsla á sér stað hefur aftökuríki sérstaklega samþykkt slíkt fyrirkomulag.
Samandregið virðist ljóst að breytingar á ríkisyfirráðum kunna að hafa afdrifaríkar
afleiðingar í för með sér bæði í samskiptum ríkja og hvað varðar réttindi einkaðaila. Fáar
reglur hafa öðlast gildi þjóðréttarvenju á þessu sviði, en þó hafa reglur á sviði þjóðaréttar falið
í sér ákveðin meginviðmið sem ríkjum ber að fara eftir við slíkar breytingar. Ríki virðast
almennt treg til að viðurkenna almennar reglur á þessu sviði þar sem slíkt kann að takmarka
frelsi þeirra til ákvörðunar um afdrif réttinda og skuldbindinga hverju sinni og niðurstaðan
ræðst í flestum tilvikum á samkomulagi á milli ríkja þar sem hliðsjón ef höfð af
hagsmunamati og stjórnmálalegum veruleika. Hins vegar leitast ríki í flestum tilvikum við að
lágmarka rask sem af slíkum breytingum hlýst enda nauðsynlegur þáttur í að viðhalda
friðsamlegum samskiptum milli ríkja.
130
HEIMILDASKRÁ
Bækur og greinar
Alþingistíðindi.
Akbar Rasulov: „Revisiting State Succession to Humanitarian Treaties: Is There a Case
for Automaticity?“. European Journal of International Law, vol.14 2003, bls. 141-170.
Andrea Gioia: „State Succession and International Financial Organizations.“ State
Succession: Codification tested against the facts. Ritstj. Pierre Michel Eisemann og Martti
Koskenniemi. Hague Academy of International Law, Haag 2000, bls, 327-382.
Andreas Zimmermann og James G. Devaney: „Succession to treaties and the inherent limits
of international law“. Research Handbook on the Law of Treaties. Christian J. Thams. Ritstj.
Antonios Tzanakopoulos, 2012, bls. 505-540.
Andreas Zimmermann: „State Succession and the Nationality of Natural Persons“. State
Succession: Codification tested against the facts. Ritstj. Pierre Michel Eisemann og Martti
Koskenniemi. Hague Academy of International Law, Haag 2000, bls, 611-661.
Anthony Aust. Handbook of International Law. Cambridge 2010.
Anthony Aust. Modern Treaty Law and Practice. Cambridge 2000.
Anthony P. Lester: „State Succession and Localized Treaties“. Harvard International
Law Club Journal, 4. tbl. 1961, bls. 145-175.
Badinter gerðardómsnefndin um Júgóslavíu (Abitration Commission on Yugoslavia)
Álit nr. 1 frá 29. nóvember 1991, International Law Reports, 1993, 92. bindi, bls. 162.
Álit nr. 8 frá 4. júlí 1992, ILM 1992, bls. 1521.
Benjamin Brockman-Hawe, European Court of Human Rights Bijelic v. Montenegro
and Serbia (Application No 19890/05) Judgment of 11 June 2009 (April 5, 2010). 59
International & Comparative Law Quarterly, vol. 59 2010, bls. 845-867.
Björg Thorarensen og Pétur Dam Leifsson. Þjóðaréttur. Reykjavík 2011.
Glen Anderson: „Secession in International Law and Relations: What Are We Talking
About?“ Loyola of Los Angeles International and Comparative Law Review, 35. árg. 2013,
bls. 343-388.
David I. Efevwerhan: „Kosovo´s chances of UN Membership: A Prognosis“. Goettingen
Journal of International Law, 4. tbl. 1. tölublað 2012, bls. 93-130.
D. B. Majzub: „Does Secession Mean Succession? The International Law of Treaty
Succession and Independent Quebec“. Queens Law Journal, 24. tbl. 1998-1999, bls.
411-450.
131
Daniel Patrick O´Connell. State Succession in Municipal Law and International law, 1. og 2.
bindi. Cambridge 1967.
Daniel Patrick O´Connell. The Law of State Succession. Cambridge 1956.
D. P. O´Connell: „Reflections on state succession“, Max-Planck-Institut für
ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht, 35. bindi 1979, bls. 725-739. Aðgengilegt
á: http://www.zaoerv.de/39_1979/39_1979_4_a_725_739.pdf
Einar Arnórsson, Þjóðréttarsamband Íslands og Danmerkur. Hið íslenzka bókmenntafélag,
Reykjavík 1923.
Evelyn Ma: „Singapore. Issues of Treaty Succession“. Sources of State Practice in
International Law, Ritstj. Ralph Gaebler og Alison A.Shea. Leiden 2001, bls.452-467.
Feilchenfeld. Public Debt and State Succession, London 1931.
Gerhard von Glabn og James Laty Taulbee. Law amongst Nations – An introduction to Public
International Law, 2007.
Hans Aufricht: „State Succession under the Law and Practice of the International
Monetary Fund“. International and Comparative Law Quarterly, 11. tbl. 1962, bls. 154-
170.
Helgi Áss Grétarsson og Pétur Dam Leifsson: „Húgó Grótíus – lærifaðir þjóðaréttar –
æviágrip og helstu hugmyndir“. Afmælisrit Páll Sigurðsson sjötugur. Ritstj. Eyvindur G.
Gunnarsson. Reykjavík 2014, bls. 295-307.
Ian Brownlie. Principles of Public International. New York 2003.
Isabelle Poupart: „Succession aux traites et droits de l´homme: vers la reconnaissance
d´une protection ininterrompue des individus“. State Succession: Codification tested
against the facts. Ritstj. Pierre Michel Eisemann og Martti Koskenniemi. Hague
Academy of International Law, Haag 2000, bls. 465-490.
James Crawford: State Responsibility, Cambridge 2013.
James Crawford. The Creation of States in International Law. Oxford 2006.
James Crawford og Alan Boyle: Annex A Opinion: Referendum on the Independence of
Scotland – International Law Aspects,
https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/79408/Annex_
A.pdf (skoðað seinast18. nóvember 2015).
James M. Boughton: „Tearing down walls: The International Monetary Fund, 1990-
1999“. International Monetary Fund, Washington, D.C 2012.
Jeanette Greenfield: The Return of Cultural Treasures, bls. 17. Cambridge 1996.
132
J. L. Foorman og M. E. Jehle: „Effects of State and Government Succession on Commercial
Bank Loans to Foreign Sovereign Borrowers“, University of Illinois law Review, 1. tölubl.
1982, bls. 38
Johannes Chan: „State Succession to Human Rights Treaties: Hong Kong and the
International Covenant of Civil and Political Rights“, bls. 928. The International and
Comparative Law Quarterly, vol. 45 no. 4 1996, bls. 928-946.
Juan Miguel Ortega Terol: „The Bursting of Yugoslavia: An Approach to Practic Regarding
State Succession“. State Succession: Codification tested against the facts.Ritstj. Pierre Michel
Eisemann og Martti Koskenniemi. Hague Academy of International Law, Haag 2000, bls.
889-926.
Jure Vidmar: „South Sudan and the International Legal Framework Governing the Emergence
and Delimitation of New States“. Texas International Law Journal, 47. árg. 3. tbl. 2012, bls.
541-559.
Konrad G. Buhler: „State succession, Identity/Continuity and Membership in the United
Nations.“ State Succession: Codification tested against the facts. Ritstj. Pierre Michel
Eisemann og Martti Koskenniemi. Hague Academy of International Law, Haag 2000,
bls. 187-326.
Konrad G. Buhler. State succession and membership in international organizations.
Haag 2001.
Natalia V. Dronova: „The Division of State Property in the Case of State Succession in the
Former Soviet Union“. State Succession: Codification tested against the facts, bls. 781-826.
Knud Berlin. Den Dansk-Islandske Forbundslov. Kaupmannahöfn 1924.
Krystyna Marek. Identity and Continuity of States in Public International Law. Genf 1968.
Maria Isabel Torres Cazola: „Rights of Private Persons on State Succession“. State
Succession: Codification tested against the facts. Ritstj. Pierre Michel Eisemann og Martti
Koskenniemi. Hague Academy of International Law, Haag 2000 , bls. 663-717.
María del Carmen Márquez Carrasco: „Régimes e frontiéres et autres régimes
territoriaux face à la succession d´Etats“. State Succession: Codification tested against
the facts. Ritstj. Pierre Michel Eisemann og Martti Koskenniemi. Hague Academy of
International Law, Haag 2000, bls. bls. 493-577.
Martti Koskenniemi: „Report of the Director of Studies of the English-speaking Section of the
Centre“. State Succession: Codification tested against the facts. Ritstj. Pierre Michel
Eisemann og Martti Koskenniemi. Hague Academy of International Law, Haag 2000, bls,
65-132.
Martti Koskenniemi og Marja Lehto: „Succession d'États de l'ex-U.R.S.S., avec examen
particulier des relations avec la Finlande“, bls. 181. Annuaire français de droit
international, vol. 38, 1992, bls.179-219.
133
Matthew Craven. The Decolonization of International Law: State Succession and the Law of
Treaties. Oxford 2007.
Matthew Craven: „The problem of State Succession and the Identity of States under
International Law“, European Journal of International Law, 9. tbl. 1998, bls. 142-162.
Malcolm N. Shaw. International Law. Cambridge 2014.
Menno T. Kamminga: „State Succession in Respect of Human Rights Treaties“,
Eurpean Journal of International Law, vol. 7 1996, 469-484.
Michael John Volkovitsch: „Righting Wrongs: Toward a New Theory of State
Succession to Responsibility for International Delicts“, bls. 2214. Columbia Law
Review, vol. 92, 1992, bls. 2162-2214.
Miriam Peterschmitt: La succession d´Etats et lat responsabilité internationale pour fait
illicite, Mémoire de DES, Université de Genéve/Institute Universitaire de hautes études
internationales, 2001, bls. 87.
Mohamed S. Helal: „Inheriting International Rivers: State Succession to Territorial
Obligations, South Sudan, and the 1959 Nile Waters Agreement“. Emory International Law
Review, 27. tbl., 2. tölublað, bls. 907-985.
Oscar Schachter: State Succession: „The Once and Future Law“, Virginia
Journal of International Law, vol. 33 1993, bls. 253.
Helgi P. Briem: Samningar Íslands við erlend ríki sem taldir eru í gildi í árslok 1961,
að undanskildum
tæknilegum samningum og lánssamningum. 1. og 2. bindi. Utanríkisráðuneyti Íslands,
1963, Reykjavík
H. Lautherpacht. Oppenheim´s International law – A Treaties Vol. I. London 1947.
Patricia Boulhosa, Gamli sáttmáli. Tilurð og tilgangur. Smárit Sögufélags. Reykjavík
2006.
Patrick Dumberry and Daniel Turp: „State Succession with Respect to Multilateral Treaties in
the Context of Secession: From the Principle of Tabula Rasa to the Emergence of a
Presumption of Continuity of Treaties“. Baltic Yearbook of International Law, 13. árg. 2013,
bls. 27-65.
Patrick Dumberry: „An uncharted question of state Succession: Are new states automatically
bound by the BITs concluded by the predecessor states before independance?“ Journal of
International Dispute Settlement, vol. 6 2015, bls.74-96.
Patrick Dumberry: „The use of the Concept of Unjust Enrichment to resolve issues of State
Succession to International responsibility“. Belgian Review of International Law, 39. árg. 2.
tölubl. 2006, bls. 507-528.
Patrick Dumberry. State Succession to International Responsibility. Boston 2007.
134
Patrick Dumberry: „The Consequences of Turkey Being the ‘Continuing’ State of the
Ottoman Empire in Terms of International Responsibility for Internationally Wrongful
Acts“. International Criminal Law Review, vol. 14 2014, bls. 261-273
Páll Sigurðsson. Brot úr réttarsögu. Reykjavík 1971.
Peter Malanczuk. Akehust´s Modern Introduction to International Law. London 1997.
Pétur Dam Leifsson: „Um áhrif breytinga á ríkiyfirráðum samkvæmt reglum
þjóðaréttarins“. Úlfljótur, 3. tbl. 2015, bls. 391-413.
Paul Williams og Jennifer Harris: „State Succession to Debts and Assets: The Modern Law
and Policy“, Harvard International Law Journal, 42. tbl. 2. tölubl. 2001, bls. 355-418.
Ragnar Lundborg. Þjóðréttarleg staða Íslands. Þjóðræknifélag Íslendinga í Vesturheimi,
Winnipeg 1939
Ralph F. Gaebler: „Canada. Issues of Treaty Succession“ Sources of State Practice in
International Law. Ritstj. Ralph Gaebler og Alison A.Shea. Leiden 2001, bls.115-128.
Pierre A. Lalive: „The Doctrine of Acquired Rights. Rights and duties of
private investors abroad“. International and comparative law center, New York, 1965,
bls. 145-200.
Ralph F. Gaebler og Jennifer Allison: „Germany, Issues of Treaty Succession“. Sources of
State Practice in International Law. Ritstj. Ralph F. Gaebler og Alison A. Shea, Leiden 2014,
bls. 207-216.
Rebecca M. M. Wallace og Olga Martin Ortega. International Law. 2013 London.
Rein Mullersson. International Law, Rights and Politics- Developments in Eastern Europe
and the CIS. London 1994.
Rein Mullersson: „The Continuity and Succession of States, by reference to the Former
USSR and Yugoslavia“, International and Comparative Law Quarterly , vol 42, 1993,
bls. 473-493.
Robert Yewdall Jennings. The Acquisition of Territory in International Law. Manchester
1963.
Sigurður Líndal. Réttarsöguþættir. Reykjavík 2007.
Stjórnartíðindi 1919.
Stjórnartíðindi 1920.
Stjórnartíðindi 1964.
Suzanne Thorpe: „Norway. Issues og Treaty Succession“, Sources of State Practice in
International Law, Ritstj. Ralph Gaebler og Alison A.Shea. Leiden 2001, bls. 397-405.
135
Sveinn Björnsson: „Kongeriget Island“. International Review of the Northern Countries.
Kaupmannahöfn 1939.
Tai-Heng Cheng. State Succession and Comercial Obligations. New York 2006.
Talia Einhorn: „Israel. Issues of Treaty Succession“ Sources of State Practice in
International Law. Ritstj. Ralph Gaebler og Alison A.Shea. Leiden 2001, bls.283-308.
Tarja Långström: „The Dissolution of the Soviet Union in the Light of the 1978 Convention
Succession of States in Respect of Treaties“. State Succession: Codification tested against the
facts. Ritstj. Pierre Michel Eisemann og Martti Koskenniemi. Hague Academy of
International Law, Haag 2000, bls 723-779.
Tarja Långström: Transformation in Russia and International Law, bls. 230-231,
Boston 2003.
Tíðindi um Stjórnarmálefni Íslands, 3. bindi 1870-1875, bls. 123.
Jan Klabbers, Martti Koskenniemi ofl.: State Practice Regarding State Succession and Issue
of Recognition: the Pilot Project of the Council of Europe, Evrópuráðið 1999.
Yolanda Gamarra:„Questions Relating to Multilateral Treaties“. State Succession:
Codification tested against the facts. Ritstj. Pierre Michel Eisemann og Martti Koskenniemi.
Hague Academy of International Law, Haag 2000, bls. 387-435.
Vefsíður
Alþjóðahugverkastofnunin,
http://www.wipo.int/treaties/en/notifications/phonograms/treaty_phonograms_85.html
(skoðað seinast 3. maí 2016).
Alþjóðalaganefnd Sameinuðu Þjóðanna, http://www.legal.un.org/ilc/
Flóttamannasamtök Sameinuðu Þjóðanna (UNHCR)
http:www.refworld.org
Sameinuðu Þjóðirnar, http:www.un.org
Safn milliríkjasamninga sem skráðir eru hjá SÞ, https://treaties.un.org (síðast skoðað
5. maí 2016)
Listi yfir aðildarríki SÞ,
http://www.un.org/en/member-states/ (skoðað seinast 31.mars 2016)
Utanríkisráðuneyti Íslands, http://www.utanrikisraduneyti.is
Ýmis gögn af vefsíðum
Alþjóðalaganefnd Sameinuðu Þjóðanna,
136
Yearbooks of the International Law Commission (YILC),
http://legal.un.org/ilc/publications/yearbooks/
Alþjóðalagasamtökin (International Law Association).
Skýrsla um álitaefni tengd breytingum á ríkisyfirráðum, Ríó de Janeiro ráðstefnan 17-21.
ágúst 2008 (International Law Association, Draft Final Report of the ILA Committee on
Aspects of the Law of State Succession), http://www.ila-
hq.org/en/committees/index.cfm/cid/11 (skoðað seinast 1. maí 2016).
Alþjóðalagastofnunin (The Institute of International Law)
Leiðbeiningar um áhrif breytinga á fullveldisyfirráðum á ábyrgð ríkja. The Institute of
International Law: Draft Resolution. State Succession in Matters of State Responsibility,
2013,
http://www.justitiaetpace.org/idiE/annuaireE/2013/Draft_Resolution_14_Commission_2013.p
df (skoðað seinast 13.04.16)
Evrópunefndin um lýðræði með lögum (Feneyjarnefndin): „Consequences of State
Succession for Nationality, Draft report“, efnigr. 18. Feneyjar, 13-14. september 1996,
http://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-NAT(1996)005rev3-e (skoðað
seinast 25. apríl 2016)
Evrópuráðið. State Union of Serbia and Montenegro,Continuation by the Republic of Serbia of
membership of the State Union of Serbia and Montenegro in the Council of Europe: Declaration by
the Committee of Ministers of the Council of Europe, 14. júní 2006,
https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?p=&id=1010125&direct=true (skoðað seinast 31. mars
2016)
David Edward: „Scotland and the European Union,“, 17. desember 2012,
http://www.scottishconstitutionalfutures.org/OpinionandAnalysis/ViewBlogPost/tabid/1
767/articleType/ArticleView/articleId/852/David-Edward-Scotland-and-the-European-
Union.aspx (skoðað seinast 31.3.2016)
Forsætisráðuneyti Suður Súdan. Leiðbeiningar vegna sjálfstæðis Suður Súdan,
http://www.scribd.com/doc/40343514/Southern-Sudan-a-guide-to-critical-post-2011-issues
(sótt 16.03.2016)
Frétt um afhendingu íslensku handritana,
árið 2003, sjá. http://www.mbl.is/greinasafn/grein/711617/ (síðast sótt 5. maí. 2016)
Friðarsamningur Súdan og Suður-Súdan,
http://unmis.unmissions.org/Portals/UNMIS/Documents/General/cpa-en.pdf (seinast skoðað
5. apríl 2016)
Gudni Th. Jóhannesson, Gunnar Thór Pétursson, Thorbjörn Björnsson: „Observatory
Country Report: Iceland EUDO Citizenship“, bls. 6. European University
Institute,Florence Robert Schuman Centre for Advanced Studies EUDO Citizenship
Observatory, janúar 2013,
http://eudo-citizenship.eu/docs/CountryReports/Iceland.pdf (skoðað seinast 22.4.2016).
International Monetary Fund, Kosovo Becomes the International Monetary Fund’s
137
186th Member, Press Release No. 09/240 (29. júní 2009),
http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2009/pr09240.htm (skoðað seinast 17. nóvember 2015)
International Crisis Group: State Succession to the immovable assets of Former
Investment Arbitration Reporter: Uncitral Tribunal finds that Kazakhstan is bound by terms of
former USSR BIT with Canada,
https://www.iareporter.com/articles/in-a-dramatic-holding-uncitral-tribunal-finds-that-
kazakhstan-is-bound-by-terms-of-former-ussr-bit-with-canada/ (skoðað seinast 2.5.16)
National Bank of Serbia, The Succession of the Former SFRY,
http://www.nbs.rs/internet/english/40/40_4.html (seinast skoðað 5.4.2016)
Paula García Andrade: „State Succession and EU Citizenship“,
http://acelg.uva.nl/binaries/content/assets/subsites/amsterdam-centre-for-european-law
and-governance/other/secession/paula-garcia-andrade---state-succession-and-eu-
citizenship.pdf?2809481095439 (skoðað seinast 25. apríl 2016) (skoðað seinast 5. maí., 2016)
Sameinuðu Þjóðirnar. Multilateral Treaties Deposited with the Secretary General 2009. hluti,
1. bindi, kaflar 1-7. ST/LEG/SER.E/26,
https://treaties.un.org/doc/source/publications/MTDSG/2009/English-I.pdf (skoðað seinast 5.
maí 2016)
Samningur milli Súsan og Suður-Súdan um efnahagleg málefni,
http://sites.tufts.edu/reinventingpeace/files/2012/09/Agreement-on-Certain-Economic
Matters-2709120001.pdf (skoðað seinast 28. mars 2016).
Stjórnarskrá Sambandsríkis Serbíu-og Svartfjallalands,
http://www.worldstatesmen.org/SerbMont_Const_2003.pdf
Utanríkisráðuneytið. Skrá um samninga Íslands við erlend ríki miðað við 1. janúar 2005,
https://www.utanrikisraduneyti.is/utgefid-efni/2005/ (Sótt 1.3.2016).
World Bank, Kosovo Joins World Bank Group Institutions, Press Release No.
2009/448/ECA (29. júní,2009),
http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/NEWS/0,,contentMDK:22230081~m
nuPK:34463~pagePK:34370~piPK:34424~theSitePK:4607,00.html (seinast skoðað 17.
nóvember 2015)
Yugoslavia. Bosnia Report No. 20, 20 febrúar 1997, aðgengilegt:
http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/Bosnia%206.pdf (skoðað seinast 20.4.2016).
Þjóðþing Quebec: Fullveldisfrumvarpið
http://www.assnat.qc.ca/en/travaux-parlementaires/projets-loi/projets-loi-35-1.html (síðast
skoðað seinast 1.maí 2016)
Ályktanir á vegum Sameinuðu Þjóðanna
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Economic and financial provisions relating to Lybia.
Ályktun A/RES/388 (V), 15.desember 1950.
138
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Economic and financial provisions relating to Eritrea.
Ályktun A/RES/530 (VI), 29. janúar 1952.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Report of the International Law Commission. Ályktun
A/RES/1902 (XVIII), 18. nóvember 1963.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Restoration of the lawful rights of the People´s Republic
of China in the United Nation. Ályktun A/RES/2758(XXVI), 25. október 1971.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Situation in Namibia resulting from the illegal
occupation of the Territory by South Africa. Ályktun A/RES/36/121A, 10 desember 1981.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, „Admission of the Republic of Armenia to membership
in the United Nation. Ályktun A/RES/46/227, 2. mars 1992.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Azerbaijani Republic to membership in
the United Nations. Ályktun A/RES/46/230, 2. mars 1992.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Republic of Kazakhstan to membership
in the United Nations. Ályktun A/RES/46/224, 2. mars 1992.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Republic of Kyrgyzstan to membership
in the United Nations. Ályktun A/RES/46/225, 2. mars 1992.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Republic of Tajikistan to membership
in the United Nations. Ályktun A/RES/46/228, 2. mars 1992.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of Turkmenistan to membership in the United
Nations. Ályktun A/RES/46/229, 2 mars 1992.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Republic of Uzbekistann to
membership in the United Nations. Ályktun A/RES/46/226, 2 mars 1992.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Republic of Moldova to membership in
the United Nations” ályktun A/RES/46/223, 2. mars 1992.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Republic of Bosnia and Herzegovina to
membership in the United Nations. Ályktun A/RES/46/237, 22. maí 1992.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Republic of Croatia to membership in
the United Nations. Ályktun A/RES/46/238, 22. maí 1992.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Recommendation of the Security Council of 19 Setember
1992. Alyktun A/RES/47/1, 22 september 1992.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Republic of Slovenia to membership in
the United Nation. Ályktun A/RES/46/236, 22. maí 1992.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the State whose application is contained in
document A/47/876-S/25147 to membership in the United Nations. Ályktun A/RES/47/225, 8.
apríl 1993.
139
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Letter dated 19 May 1993 from the charge d´affaires a.i.
of the Permanent Mission of Yugoslavia to the United Nations addressed to the Security-
General. Ályktun A/48/170, 21. maí 1993.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of Eritrea to membership in the United
Nations” ályktun A/RES/47/230, 28. maí 1993.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Report of the International Law Commission on the
work of its 45th session. Ályktun nr. A/RES/48/31 frá 9. desember 1993.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Federal Republic of Yugoslavia to
membership in the United Nations. Ályktun A/RES/55/12, 1. nóvember 2000.
Ályktun Allsherjarþings Sameinuðu Þjóðanna, Responsibility of States for internationally
wrongful acts, A/RES/56/83, 12. desember 2001.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Democratic Republic of Timor-Leste to
membership in the United Nations” ályktun A/RES/57/3, 27. september 2002.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Republic of Montenegro to membership
in the United Nations. Ályktun A/RES/60/264, 28. júní 2006.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, Admission of the Republic of South Sudan to
membership in the United Nations. Ályktun A/RES/65/308, 14. júlí 2011.
Ályktun Allsherjarþings Sameinuðu Þjóðanna, Nationality of natural persons in relation to the
succession of States. Ályktun nr. 66/469, 9. desember 2011.
Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna, Letter dated 27 April 1992 from the charge d´affaires a.i. of
the Permanent Mission of Yugoslavia to the United Nations addressed to the president of the
Security Council. Ályktun nr.92-19271 frá 5. maí 1992. S/23877.
Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna, Letter dated 19 May 1993 from the charge d´affaires a.i. of
the Permanent Mission of Yugoslavia to the United Nations addressed to the Security-
General. Ályktun nr.92-29943 frá 21. maí 1993. S/25801.
Mannréttindanefnd SÞ: CCPR General Comment No. 26/1997: Continuity of Obligations, 8.
desember 1997, CCPR/C/21/Rev.1/Add.8/Rev.1
Ákvarðanir og álit mannréttindanefnd SÞ samkvæmt alþjóðasamningi um
borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi
Ákvörðun Mannréttindanefndar SÞ um afdrif skuldbindinga samkvæmt Alþjóðasamningi um
borgararleg og stjórnmálaleg réttindi vegna fyrrum Júgóslavíu, European Human Rights
Reports, 15 (1993).
Ályktun nr. 1993/25 frá 25. mars 1993,
Ályktun nr. 1994/16 frá 25. febrúar 1994
Ályktun nr. 1994/16 frá 25. febrúar 1994
140
Álit Mannréttindanefndar SÞ máli Simunek et al. gegn. Tékklandi frá 19. júlí 1995, nr.
516/1992.
Álit Mannréttindanefndar SÞ í máli Gratzinger gegn Tékklandi frá 24. júlí 2007, nr.
1463/2006.
Almennar athugasemdir um fyrrum Júgóslavíu frá 28. desember 1992, UN. Doc.
CCPR/C/79/Add16 (1992).
Almennar athugasemdir nr. 27: CCPR General Comment No. 27: Article 12 (Freedom of
Movement), 2 November 1999, CCPR/C/21/Rev.1/Add.9
Ályktanir og ákvarðanir á vegum Evrópuráðsins
Leiðbeiningar Evrópuráðsins um viðurkenningu nýrra ríkja í Austur Evrópu frá 16. desember
1991 (Guidelines on the Recognition of New States in Eastern Europe), 4 European Journal of
International Law, vol.72 1993.
Ákvörðun Evrópuráðsins frá 2. október 2008 um hlutfallslega skiptingu skuldaábyrgðar
vegna langtímalána sem ráðið veitti fyrrum Júgóslavíu (síðar Sambandsríki Serbíu og
Svartfjallalands), Official Journal of the European Union, 10. október 2008, L 269/8
(2008/784/EC).
Gerðardómsnefnd vegna fyrrum Júgóslavíu (Arbitration Commission of the Conference on
Yugoslavia (Badinter)
Álit nr. 1, ILM, 1992, bls. 1494.
Álit nr. 2, ILM, 1992, bls. 1497.
Álit nr. 3, ILM, 1992, bls. 1499.
Álit nr. 8, ILA, 1992, bls. 1521.
Álit nr. 9, ILM, 1992, bls. 1523.
Álit nr.14, ILM, 1993, bls.1593.
SKRÁ YFIR ÞJÓÐRÉTTARSAMNINGA, YFIRLÝSINGAR OG
SAMÞYKKTIR
Versalasamningurinn frá 28. júní 1919 (Treaty of Versailles)
St. Germain friðarsamningnum (Saint Germain Peace Treaty frá 1919
Samningur milli Austurríkis og fyrrum Tékkóslóvakíu um þjóðerni og vernd minnihlutahópa
(Polish minority Treaty) frá 7. júní 1920, League of Nations Treaty Series, vol. III. bls. 189.
Haag samningur um nokkur álitaefni tengd misræmi í löggjöf um ríkisborgararrétt (Hague
Convention on Certain Questions Relating to the Conflict of Nationality Laws) 12. apríl 1930,
League of Nations, Treaty Series, vol. 179 bls. 89.
141
Montevídeo samningurinn um réttindi og skyldur ríkja (Montevideo convention on rights and
duties of states), 26. desember 1933. Organization of American states, Law and treaty series
nr. 37.
Sáttmáli Sameinuðu Þjóðanna (Charter of the United Nations), 24. október 1945, 1 United
Nations Treaty Series XVI.
Potsdamsamningurinn frá 1945, 68 U.N.T.S bls. 190.
Alþjóðlega mannréttindayfirlýsingin (Universal Declaration of Human Rights) frá 10.
desember 1948, A/RES/3/217A.
Mannréttindasáttmáli Evrópu (European Convention on Human Rights) frá 3. september 1953.
Samningur um gagnkvæma afhendingu úr söfnum á bókum og skjölum, 15. október 1927,
Stjórnartíðindi 1964, C-deild, bls. 98.
Vínarsamningur um milliríkjasamninga (Vienna Convention on the Law of Treaties), frá 23.
maí 1969, United Nations, Treaty Series, vol. 1155, bls. 331.
Vínarsamningur um afdrif þjóðréttarsamninga við breytingar á ríkisyfirráðum (Convention
on Succession of States in respect of Treaties), 23. Ágúst 1978, United Nations Treaty Series,
vol. 1946, bls. 3.
Friðarsamningur við Ítalíu (Treaty of Peace with Italy), 10. febrúar 1947, 49 U.N. Treaty
Series, bls. 126
Samningur SÞ um afnám kynþáttamisréttis (International Convention on the Elimination of
All Forms of Racial Discrimination) UN Treaty Series, vol. 660, p. 195, New York 7. mars
1966
Samningur SÞ um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi (International Covenant on Civil and
Political Rights), UN Treaty Series, vol. 999, bls. 171 and vol. 1057, bls. 407, New York 16.
desember 1966.
Mannréttindasáttmáli Ameríku (American Convention on Human Rights) frá 22. nóvember
1969, OAS, Treaty Series, Nr. 36.
Sáttmáli SÞ um leiðir til að sporna við ríkisfangsleysi (Convention on the Reduction of
Statelessness) frá 13. desember 1975, UNTS, vol. 989, bls. 175.
Samningur Evrópuráðsins um aðgerðir til að fyrirbyggja ríkisfangsleysi í tengslum við
breytingar á ríkisyfirráðum (Council of Europe, Council of Europe Convention on the
Avoidance of Statelessness in Relation to State Succession) frá 15 mars 2006, CETS 200.
Yfirlýsing Allsherjarþings Sameinuðu Þjóðanna um meginreglur þjóðaréttar í tengslum við
friðsamlega samvinnu ríkja (Declaration on Principles of International Law concerning
Friendly Relations and Co-operation among States in accordance with the Charter of the
United Nations), 24. október 1970, GA Res 25/2625.
142
Vínarsamningur um afdrif ríkiseigna, opinberra gagna og fjárskuldbindinga við breytingu á
ríkisyfirráðum frá 1983 (Convention on Succession of States in respect of State Property,
Archives and Debts), frá 8. apríl 1983, United Nations A/CONF.117/14.
Sameiningarsáttmáli Þýskalands frá 1990, 30 ILM 1990, bls. 467.
Evrópusamningur um þjóðerni (European Convention on Nationality) frá 1997, ETS nr. 166.
Samningur um álitamál vegna breytinga á ríkisyfirráðum fyrrum Júgóslavíu ( The agreement
on Succession Issues of the Former Socialist Federal Republic if Yugoslavia), 43 ILM 2002.
Aðgengilegt hjá:https://treaties.un.org/doc/source/RecentTexts/29-1.pdf (skoðað seinast 5.
maí 2016).
Evrópusamningur til að sporna við ríkisfangsleysi í kjölfar breytinga á fullveldisyfirráðum frá
2006: CETS 200 – Avoidance of statelessness in relation to State succession, 19.V.2006.
Stofnsáttmáli ESB (Treaty of Lisbon amending the Treaty on European Union and the Treaty
establishing the European Community) frá 2007, OJ C306/01.
DÓMAR OG ÚRLAUSNIR
Dómar Alþjóðadómstólsins
Case of the Free Zones of Upper Savoy and The District of Gex, 6. desember 1930, PCIJ,
Series A, nr. 24.
Case Concerning rights of nationals of the United States of America in Morocco, 27. ágúst
1952, I.C.J. Reports 1952, bls. 176.
Nottebohm case, 6. apríl 1955, I.C.J. Reports 1955, bls. 4,
Case concerning Right of Passage over Indian Territory, 12. apríl 1960, I.C.J. Reports 1960,
bls. 6.
Case concerning the Temple of Preah Vihear (Cambodia v. Thailand), 15. júní 1962, I.C.J.
Reports, bls. 6.
Barcelona Traction, Light and Power Company Limited, 5. febrúar 1970, I.C.J. Reports 1970,
bls. 3.
Frontier Dispute, 22. desember 1986, I.C.J. Reports 1986, bls. 554
Territorial Dipute Lybian Srab Jamahiriya/Chad, 3. febrúar 1994, I.C.J. Reports 1994, bls. 6.
Case Concerning Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the
Crime of Genocide (Bosnia-Herzegovina v. Yugoslavia), 11. júlí 1996, I.C.J. Reports 1996,
bls. 595.
Gabčikovo-Nagymaros Project (Unverjaland gegn Slóvakíu), 25. september 1997, I.C.J.
Reports 1997, bls. 7.
Hópmorðsmálið. Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the
Crime of Genocide (Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro), 26. febrúar 2007,
ICJ Reports 2007, bls. 43.
143
Álit Alþjóðadómstólsins
Tunis and Morocco Nationality. Álit frá 1923. P.C.I.J, series B, nr. 4Accordance with
Frontier betweeen Turkey and Iraq. Álit frá 1925, P.C.I.J., Series B nr. 12, bls. 20.
International Law of the Unilateral Declaration of Independence by
the Provisional Institutions of Self Government of Kosovo. Álit frá 2010, I.C.J. Reports 2010,
bls. 403.
.
Dómar fasta Alþjóðadómstólsins
Landnemamálið (German Settlers), 10. september 1923, P.C.I.J. 1923, Series B, nr. 6.
Mavrommatis Palestine Concessions (Grikkland gegn Bretlandi), 30. ágúst 1924, P.C.I.J.
1924, Series B, nr. 3.
Certain German interests in Polish Upper Silesia, 25. maí 1926, P.C.I.J. 1926, Series A, nr. 7.
Case Concerning the Factory at Chorzów, 13. september 1928, P.C.I.J. 1928, Series A, nr.
17.
Case of the Free Zones of Upper Savoy and The District of Gex, 6. desember 1930, P.C.I.J,
Series A, nr. 24.
Austur-Grænslandsmálið. Eastern Greenland Case, 5. apríl 1933, P.C.I.J., Series A/B, nr. 53.
Peter Pázmany University case, 15. desember 1933, P.C.I.J. 1933, Series A/B, nr. 61, bls. 207
Álit fasta Alþjóðadómstólsins
Acquisition of Polish Nationality, 15. september 1923, P.C.I.J. 1923, Series B, nr. 7.
Nationality Decrees issued in Tunis and Morocco, 7. febrúar 1923, P.C.I.J. 1923, Series B, nr.
4
Dómar Fasta Alþjóðlega gerðardómstólsins
The Eritrea – Yemen Arbitration (Eritrea gegn Jemen). Dómur frá 9. október 1998. bls. 47.
Vitamálið. Lighthouse Arbitration (Grikkland gegn Frakklandi), frá 24/17. júlí 1956: 23 ILR,
1956 bls. 81.
Úrlausnir gerðardóma
Gerðardómur G.R. Burt frá 1923, R.I.A.A, vol. VI. bls. 93
Gerðardómur Isaac M. Brower frá 1923, R.I.A.A., vol. VI., bls. 149
Gerðardómur Tinoco Arbitration (Bretland gegn Kosta Ríka). Gerðardómur 18. október
1923, I R.I.A.A., bls. 369.
Gerðardómur R.E. Brown (Bretland gegn Bandaríkjunum), 23. nóvember 1923,
U.N.R.I.A.A., vol 6., bls. 120.
Gerðardómur, Acquisition of Polish Nationality case, 1924, R.I.A.A., vol. I, bls. 401.
Gerðardómur milli Frakklands og Þýskalands í máli Levy gegn Þýskalandi frá 10. júlí 1924,
Annual digest 1923-1924, mál nr. 27,
Gerðardómur United States, Austria, Hungary Claims Commissioner, 26. nóvember 1924.
RIAA vol. VI, bls. 210.
144
Gerðardómur Hawaiians Claims case (Bretland gegn Bandaríkjunum), frá 10. nóvember
1925, R.I.A.A., vol. 6, bls. 158.
Gerðardómur Ottoman Public Debt case, 1 RIAA 1925, bls. 529
Gerðardómur Island of Palmas case (Holland gegn Bandaríkjunum), frá 1928, 2 R.I.A.A, bls.
829
Case of Sopron-Köszeg Railway, 1929, R.I.A.A., vol. II, bls. 961,
Central Rhodope Forest case (1931, 1933), R.I.A.A., vol III, bls. 1389 og 1405
Case of the Zeltweg-Wolfsberg and Unterdraubug-Woellan Railway (1933, 1934 og 1938),
R.I.A.A., 3. bindi, bls. 1795
Gerðardómur SÞ fyrir Líbýu. Succession of Libya to Italian property in Libya (Ítalía gegn
Bretlandi), 31. janúar 1953, RIAA, vol. XII, bls. 390.
Gerðardómur Eritrea Ethiopia Claims Commissioon, Partial Award, Prisoners of war frá 17.
desember 2004.
Gerðardómur Eritrea-Ethiopia Claims Commission, Final Award, Pensions, frá 19. desember
2005, R.I.A.A., vol. XXVI, bls. 471.
Gerðardómur Lauder gegn Tékkalandi, 3. september 2001, UNCITRAL.
Gerðardómur CME Tékkland B.V. gegn Tékklandi, 13. september 2001. UNCITRAL
Alþjóðastríðsglæpadómstóll SÞ í málefnum fyrrum Júgóslavíu
Celebici case (The prosecutor v. Delalic et al), 20. febrúar 2001, ICTY Appeals Chamber
Judgement Case no. IT-96-21.
Dómar mannréttindadómstóls Evrópu
MDE Bijelic v. Montenegro and Serbia, 11. júní 2009 (nr. 19890/05).
MDE, Bijelic gegn Svartfjallalandi og Serbíu, 28. apríl 2009 (11890/05).
Mannréttindadómstóll Ameríku
Ráðgefandi álit Mannréttindadómstóls Ameríku 19. janúar 1984 (O4/84) Series A, nr. 4, bls.
94.
Dómar Evrópudómstólsins
EBD, Hansen v Hauptzollamt Flensburg, mál 148/77, ECR 1978, bls. 1787.
ED Rottmann case, 2. mars 2010, (C-135/08),
Dómar landsdómstóla
UfR. 1971, bls. 299.
Dómur Hæstaréttar Quebec: Reference re Secession of Quebec, [1998] 2 S.C.R. 217.
Dómur Áfrýjunardómstóls Flórens í máli Orcesi v. The Ministry of War, Court of Cassation
of Florence, 21. desember 1881.
Dómur Hæstaréttar Ítalíu í máli Gastaldi v. Lepage Hemery (1927) Italy, Court of Cassation
Rivista di diritto internazionale, XII. (1930), Annual Digest, 1927-1928, nr. 61 og 1929/1930,
nr. 43.
Dómur Hæstaréttur Danzig lýðveldisins, Danzig Pension Case, Annual Digest, 1929-1930,
mál nr. 4.
145
Dómur Hæstaréttur Ísrael frá 1955 í máli Pales Ltd. gegn Samgöngumálaráðuneyti Ísrael,
ILR, 1955, bls. 113.
Richuk gegn Ísrael, 27. mars 1958, 28 ILR bls. 442.
Mál áfrýjunardómstóls í Köln, Upper Silesia case, ILR. 1951 bls. 67