Economie Lelystad in perspectief

Posities, trends en ontwikkelingskansen prof dr P.P. Tordoir februari 2018

1

Inhoudsopgave

Management samenvatting 2

1. Algemene positie en trends 4

2. Basis: arbeidsmarkt en beroepsbevolking 10

3. Trends en kansen in goederengerichte activiteiten 16

4. Trends en kansen in consumentgerichte activiteiten 21

5. Uitdagingen voor ontwikkelingsbeleid 26

2

Management samenvatting In 2011 verscheen ‘Economisch Perspectief Lelystad’. Het onderhavige rapport vormt een update daarvan. De analyse van het eerdere rapport was dat de economische positie economie van Lelystad kantelt, van centrumstad in de polders naar economisch gespecialiseerde stad binnen en schakel tussen het westen en noordoosten van ons land. Die analyse staat in grote lijnen nog recht overeind. De ligging van de stad en kanteling en specialisatie in de stedelijke economie geven structurele toekomstkansen. De dynamiek in de economie en bevolking nemen na een periode van crisisjaren momenteel weer toe, aanleiding voor deze update. Het rapport geeft een beeld van de trends, schetst specifieke ontwikkelingskansen en sluit af met beleidsaanbevelingen. De economische ontwikkeling van en kansen voor de stad moeten worden begrepen tegen de achtergrond van haar ligging en economische positie in het brede verband van de verstedelijkte gordel rond Flevoland, vanaf de Amsterdamse regio tot en met de IJsseldelta. Dit grote gebied kent als geheel een bovenmatige groei van de economie en bevolking en een krachtige internationale positie. Daarbinnen vormt de as Almere-Lelystad een strategisch opvanggebied en nieuwe verbindingszone. Lelystad vormt daarin een belangrijke schakel die in het bijzonder voor ruimte-behoevende activiteiten aantrekkelijk is: goederengerichte activiteiten en gespecialiseerde consumentendiensten die zich richten op aanbod- en afzetmarkten in een wijde omgeving. Voor activiteiten die gevoelig zijn voor centraalstedelijke locaties, waaronder zakelijke en financiële diensten, is het vestigingsklimaat in Lelystad minder gunstig. De economische dynamiek in Lelystad speelt zich daarom vooral in stedelijke buitengebieden af, waaronder de omgeving van de luchthaven, de kustzone en Flevokust Haven. Dat zal in de toekomst zo blijven, hoewel ook het Stadshart nieuwe kansen krijgt. Gezien de grote dynamiek in het omliggende deel van Nederland, de natuurlijke voordelen van de stad (ligging, ruimte), haar economische specialisaties en de ontwikkeling van de luchthaven en haven kan de stad goed inspelen op een aantal grote trends en kansen in de economie, technologie en consumentenvoorkeuren. Het rapport gaat daarbij vooral in op trends en kansen in enerzijds goederengerichte activiteiten en anderzijds gespecialiseerde consumentendiensten. Binnen de goederengerichte sectoren van de economie liggen de kansen voor Lelystad allereerst op het vlak van handel, distributie en logistiek, waaronder value-added logistiek. Deze activiteiten concentreren zich steeds meer in een beperkt aantal knopen in Nederland en ondergaan daarbij revoluties in vooral data-techniek die tot nieuwe investeringen leiden. Lelystad werkt zich vanwege haar ligging en ruimte gestaag op tot nieuwe knoop in regionale, nationale en internationale logistieke ketens en kan daarbij waarde toevoegen. De concurrentie neemt echter toe want investeerders kijken naar ook naar andere locaties in binnen- en buitenland. Actief voorwaardenscheppend beleid in de vorm van nieuwe terreinen voor distributie en logistiek is en blijft nodig, maar daarnaast zal ook aandacht moeten zijn voor innovatie, kennisoverdracht, en netwerken voor samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen. Ook voor productiesectoren, de industrie en agribusiness, biedt Lelystad ruimte en marktontsluiting. Eén van de belangrijkste en voor Nederland in het bijzonder kansrijke ontwikkelingen binnen de productiesectoren betreft verduurzaming, energieneutraliteit en de

3

ontwikkeling naar een meer circulaire economie. Juist op dat vlak biedt Lelystad een aantal specifieke en zeer gunstige voorwaarden, waarbij de nieuwe Flevokusthaven en omliggende terreinen, de omvangrijke agrarische arealen en mogelijk de Maxima Centrale een strategische rol kunnen spelen. Ontwikkeling op dit vlak vereist een ondernemende beleidsstrategie in nauwe samenwerking met andere gemeentelijke en hogere overheden en private partijen. Lelystad kan hier een vooroplopende rol spelen. Tenslotte maar niet tenminste kent Lelystad grote kansen op het vlak van consumentgerichte diensten, in het bijzonder in de sfeer van leisure. Naast de verdere ontwikkeling van de kustzone ofwel Lelystad Kust (de jachthavens, het Bataviakwartier, de nieuwe Markerwadden) en Oostvaardersplassen als attractiezones zal ook de ontwikkeling van Lelystad Airport een krachtig vliegwiel zijn. Een belangrijke katalysator voor ontwikkeling is daarbij een toekomstige hoogwaardige vervoerslijn tussen NS-station en de luchthaven. Als zo’n hoogwaardige verbinding ook relevant kan worden voor de zuidelijke natuurzone en doorgetrokken kan worden naar de kustzone worden toeristisch-recreatieve kernzones in en om de stad onderling verbonden en ontstaan goede mogelijkheden voor synergie en meerdaags verblijf. Ook het Stadshart zal van deze ontwikkelingen en synergie kunnen profiteren. Lelystad, haar attracties en luchthaven kunnen zich (inter-)nationaal profileren als uniek leisuregebied: het Nieuwe Land waar natuur, water en stad verweven zijn en pioniersgeest heerst. Zo’n profilering vergt nauwgezet strategisch beleid in publiek-privaat netwerkverband. De opening van Lelystad Airport is een van de belangrijkste voorwaarden voor de positieve economisch toekomst die in dit rapport wordt geschetst. Zonder vergrote luchthaven worden niet alleen kansen op veel directe en indirecte, luchtvaart-gerelateerde werkgelegenheid gemist maar zullen ook investeringen in bereikbaarheid, waaronder een directe afslag van de A6 naar de strategische werklocatie Lelystad Airport Businesspark, uitblijven. Niet alleen de toeristisch-recreatieve kansen maar ook de logistieke kansen voor de stad kunnen daardoor onder druk komen. Veel aandacht wordt in dit rapport geschonken aan de beroepsbevolking. Menselijk kapitaal vormt naast ruimte en bereikbaarheid een fundament onder vitale economische ontwikkeling. Vooral via de stedelijke arbeidsmarkt keren de baten van economische groei ook terug naar de stedelijke bevolking. De stedelijke beroepsbevolking verdient extra beleidsaandacht, want de arbeidsparticipatie is vooral onder mensen met een middelhoge opleiding (havo, vwo, mbo) in Lelystad ten opzichte van concurrerende gemeenten tamelijk laag. Naast scholing voor jonge mensen is om- en bijscholing van volwassenen essentieel om die participatie te laten stijgen. Niet alleen de komende uitbreiding van werkgelegenheid op de luchthaven is daarvoor een stimulans, maar ook de kansen voor duurzame productie, distributie en leisure. Naast middelhoog geschoold werk zijn ook hoger opgeleiden (hbo, universitair niveau) van toenemend belang voor de stedelijke economie. De werkgelegenheid voor deze kenniswerkers neemt toe in Lelystad, vooral in de industrie, handel en logistieke activiteiten. Dat is een teken van innovatiekracht en gunstig voor het grijpen van de geschetste kansen. Het stedelijke bedrijfsleven is, gezien de samenstelling van de beroepsbevolking, deels afhankelijk van elders woonachtige en pendelende kenniswerkers, maar gelukkig verhuizen er ook kenniswerkers naar Lelystad. De stad kent voor deze groep de laatste jaren ook een positief, want inkomend verhuissaldo. Die netto instroom is nog klein maar moet de komende jaren verder kunnen toenemen. De stad ligt als woonplaats gunstig voor hoogopgeleide tweeverdieners die o.a. met de Hanzelijn een omvangrijke arbeidsmarkt kunnen bereiken. Hier ligt potentie.

4

1. Algemene positie en trends

De economische positie van Lelystad is gedurende de afgelopen halve eeuw gekanteld. Oorspronkelijk had de stad als provinciehoofdstad vooral centrumfuncties voor de regionale omgeving en een daarbij passende diverse economische structuur. Momenteel is Lelystad opgenomen in een veel groter, interregionaal stedelijk netwerk waarbinnen de economie van de stad zich specialiseert en profileert. De stad ligt aan hoofdverbindingen binnen dat netwerk en biedt ruimte voor ontwikkeling. Dat maakt de stad aantrekkelijk voor activiteiten die ruimte en goede verbindingen vragen. Anderzijds is Lelystad relatief klein en kent geen verstedelijkte directe omgeving. De stad is daardoor wat minder aantrekkelijk voor activiteiten die voorkeur geven aan grootstedelijke agglomeraties. Zowel ruimte-behoevende activiteiten als grootstedelijk georiënteerde activiteiten groeien in het interregionale netwerk. Dat zorgt voor ruimtelijke verschuivingen en uitsortering van activiteiten: gebieden gaan zich economisch meer specialiseren. Nu de crisis voorbij is en de ruimtedruk in de omliggende stedelijke gebieden toeneemt worden de verschuivingen heviger. Zaak voor de stad is daar goed op in te spelen. Positie van de stad in regionaal verband Binnen een straal van 50km rond Lelystad is sprake van sterke economische dynamiek en verstedelijking (zie figuur 1). De dynamiek is structureel en zal de komende decennia doorzetten, met snelle bevolkingsgroei in dit deel van Nederland tot gevolg (zie figuur 2).

Figuur 1. Dynamische verstedelijkingszones Figuur 2. Bevolkingsprognose 2016-2040 en de positie van Lelystad

Bron: PBL/CBS Regionale prognose 2016-2040

5

De dynamiek in het interregionale stedelijke netwerk rondom Flevoland—vanaf de Amsterdamse stadsregio tot en met de IJsseldelta—is om twee redenen structureel. Het gaat om een nationale economische kernzone, die een algemene functie heeft als schakelaar in mondiale stromen van kennis, handel en dienstverlening. De zone is een Global Gateway. Die functie gaat gepaard met gunstige economische specialisaties in een steeds meer mondiaal functionerende economie. Ten tweede vormen de steden in de kernzone in toenemende mate één grote markt voor arbeid, toeleveringen en voorzieningen. Daardoor kan de zone zich als geheel meten met agglomeraties zoals Londen en Parijs en navenant profiteren van agglomeratievoordelen. Flevoland en haar westelijke, zuidelijke en oostelijke omgeving ontwikkelen zich aldus tot een superagglomeratie met netwerkkarakter, waarbinnen landschappelijke gebieden bijdragen aan aantrekkingskracht. De komende decennia zullen de economie en bevolking in deze kernzone zich verder ontwikkelen en zal de interne samenhang moeten worden versterkt. Flevoland kent daarbij een strategische rol als opvanggebied voor verstedelijking en nieuwe verbindingen, waaronder een uitgebreide luchthaven. Die rol zal, na de afgelopen crisisjaren, de komende jaren nieuwe opgang geven.

Binnen de kernzone en binnen Flevoland heeft Lelystad een schakelfunctie die allereerst valt af te lezen aan de structuur van pendelstromen (zie figuur 3). Figuur 3. Woon-werkpendel vanuit en naar Lelystad, 2012-2015

Blauwe gemeenten kennen een netto inkomende pendel vanuit Lelystad, rode gemeenten een netto uitgaande pendel naar Lelystad. Lelystad kent zelf een per saldo inkomende pendel.

NB: legendacijfers moeten door 4 worden gedeeld voor de gem. dagelijkse stromen in de periode

bron: CBS Microdata SSN/ABR 2015, bewerking Tordoir & Poorthuis

6

Bovenstaande kaart toont een per saldo inkomende pendel naar Lelystad; de stad is een economisch centrum. Opvallend is de ruimtelijke uitgestrektheid van het pendelnetwerk. Uitgaande pendel van Lelystedelingen is vooral gericht op de grote(re) steden binnen de in figuur 1 geschetste economische kernzone: Amsterdam, Utrecht, Amersfoort, Apeldoorn en Zwolle. De grootste uitgaande stroom is naar zusterstad Almere. Lelystad voedt daarmee de economie van de kernzone, maar de economie van de stad zelf wordt op haar beurt vooral gevoed door inkomende pendelaars uit meer landelijke streken in Overijssel, Friesland en Noord-Holland Noord. De meeste inkomende pendelaars komen uit Dronten en Noordoostpolder. Wat betreft de arbeidsmarkt is Lelystad derhalve een schakel tussen de verstedelijkte gebieden in het zuiden en oosten en de meer landelijke gebieden in het noordoosten.

De schakelfunctie van de stad leest zich ook af aan het ruimtelijk patroon van werkplekverplaatsingen. Het CBS houdt bij waar burgers op enig moment werken. Met die informatie kunnen verplaatsingen van werkplekken in de afgelopen jaren worden getraceerd en in kaart gebracht (zie figuur 4).

Figuur 4. Verplaatsingen van persoonlijke werkplekken naar en vanuit Lelystad, 2007- 2015 (totaalvolume)

Blauwe gemeenten kennen een netto instroom van werkers die voorheen in Lelystad werkten; rode gemeenten een netto uitstroom van mensen die in Lelystad gaan werken. Lelystad zelf kent een netto instroom van werkplekken.

Bron: CBS microdata SSB/ABR 2007-2015, bewerking Tordoir & Poorthuis

7

Bovenstaande kaart toont dat Lelystad in de afgelopen jaren meer werkers aantrekt uit andere gemeenten dan dat de stad werkers verliest aan andere gemeenten. Per saldo is sprake van een instroom van werkplekken. Lelystad kleurt daarom blauw op de kaart. Het omliggende gebied waarmee de stad werkplekken uitwisselt is groter dan het pendelgebied, maar het basispatroon is vergelijkbaar. Lelystad verliest werkplekken aan grotere steden en wint werkers vanuit meer landelijke gebieden, zoals de stad ook meer uitgaande pendel heeft naar de steden en meer inkomende pendel vanuit landelijke gebieden. Er zijn uitzonderingen: Lelystad wint werkplekken van de Utrecht, het Gooi, Amersfoort, Enschede en zelfs licht van Groningen, en verliest plekken aan Zeewolde en Noordoostpolder. Desalniettemin komt ook uit het algemene beeld van werkplekstromen de schakelfunctie van Lelystad naar voren. De stad is netto leverancier aan de verstedelijkte economische kernzone en netto ontvanger vanuit meer landelijke gebieden in het Oosten en Noorden.

Economische en ruimtelijke gevolgen voor de stad De hierboven geschetste integratie van Lelystad in een omvangrijke interregionale omgeving heeft consequenties voor de stedelijke economie en verzorgende functies. Kort gesteld wordt de verzorgende centrumfunctie van de stad binnen de provinciale omgeving minder belangrijk, terwijl op veel hoger en interregionaal schaalniveau de functie van de stad voor ruimte-behoevende activiteiten juist toeneemt in belang. De verschuivende positie van de stad zorgt daarom voor een kanteling in de stedelijke economische structuur. Die kanteling zal de komende jaren en decennia doorzetten. De structurele kanteling komt tot uiting in de sectorale ontwikkeling van de stedelijke werkgelegenheid (zie figuur 5). Figuur 5. Ontwikkeling van arbeidsplaatsen in vijf sectoren in Lelystad (abs. aantal)

bron: Provincie Flevoland en gemeente Lelystad: Werkgelegenheidsonderzoek 2017

8

De zakelijke en financiële dienstverlening, die verzorgend is voor het lokale en regionale bedrijfsleven, is de laatste jaren afgenomen in omvang. Dat komt vooral omdat deze sector zich concentreert in grote(re) stedelijke centra zoals Amsterdam en Zwolle, en van daaruit interregionale markten bedient. Het werk in de handel (groothandel en retail) neemt daarentegen in Lelystad gestaag toe. Dat komt omdat Lelystad in interregionaal verband ruimte-extensieve handelsondernemingen en retail aantrekt. De stad is ook gunstig gelegen voor ruimte-extensieve industrie en distributiebedrijven. In Nederland als geheel neemt de industriële werkgelegenheid af ten gevolge van de snelle groei van de arbeidsproductiviteit. Lelystad kent echter geen afname van industriële werkgelegenheid. Zeker neemt ook in Lelystad de industriële arbeidsproductiviteit toe, maar de groei van de sector is in Lelystad zodanig dat de werkgelegenheid toch toeneemt. In vergelijking met de nationale economische structuur komt de opvallende structuurverschuiving in Lelystad pregnant naar voren (zie figuur 6). Figuur 6. Verschuiving in werkgelegenheidsaandelen van drie marktsectoren, Lelystad en Nederland 1993-2016 (totaal van de drie marktsectoren is ieder meetjaar 100%) Lelystad Nederland

Bron: CBS microdata SSB-ABR 1999-2016, bewerking Tordoir Bovenstaande grafiek betreft alleen marktsectoren; niet-commerciële activiteiten blijven hier buiten beschouwing. Voor ieder van de meetjaren is de onderlinge verhouding tussen de beschouwde sectoren naar hun werkgelegenheidsaandeel berekend. In Nederland neemt het aandeel van de industrie snel af en nemen de aandelen van de zakelijke diensten, handel, vervoer en consumentendiensten geleidelijk toe. In Lelystad neemt het aandeel van de industrie vanaf 2010 juist iets toe. De zakelijke diensten vallen vanaf de eeuwwisseling terug maar de handel, het vervoer en de consumentendienstverlening komen sterk op. In hoofdstukken 4 en 5 van dit rapport wordt nader ingegaan op de kansrijke sectoren in Lelystad. De verschuiving in de economische relaties tussen Lelystad en haar wijde omgeving en de resulterende kanteling in de economische structuur hebben gevolgen voor de ruimtelijke structuur van de stedelijke economie (zie figuur 7).

9

Figuur 7. Werkgelegenheid in postcode-4 gebieden binnen Lelystad (absolute aantallen banen excl. bijbaantjes) stand 2015 groei (blauw) of afname (rood), 2007-2015

Bron: CBS microdata SSB/ABR, bewerking Tordoir & Poorthuis De stedelijke werkgelegenheid bevindt zich vooral in het centrum en directe omgeving, op de bedrijventerreinen Noordersluis in het zuidwesten en Oostervaart in het noordoosten, en de bedrijven- en kantoorlocaties rond de Larserknoop (Flevopoort, Larserpoort en Lelystad Airport Businesspark). Daarnaast kent de kustzone met Batavia Stad veel werkgelegenheid. Tenslotte zijn in de woonwijken veel kleine ondernemers en ZZP’ers actief. De rechterkaart toont dat de werkgelegenheid in het centrum van de stad, en ook in de strook ten noorden daarvan, tien jaar geleden fors groter was dan momenteel het geval is. De werkgelegenheid verschuift ruimtelijk vooral van centrale stadsdelen naar gebieden aan de randen van de stad—langs de snelweg, maar ook in de kustzone. Die ruimtelijke deconcentratie van werk naar de randen van de stad is een logische ontwikkeling gezien de economische structuurverschuiving en de positie van de stad in groter ruimtelijk verband. Marktopschaling van centrum-gevoelige activiteiten, waaronder veel kantoorfuncties, algemene retail en zorgsectoren, zorgt voor een trek uit middelgrote stadscentra naar grote stadscentra. Marktopschaling van ruimte-extensieve activiteiten waaronder industrie en distributie, maar ook gespecialiseerde en grootschalige retail zoals Batavia Stad speelt Lelystad in interregionale verband juist in de kaart. Daar profiteren vooral de buitengebieden van. Ruimte in de directe omgeving, goed ontsloten door het wegennet, is en blijft derhalve een centrale economische asset van de stad. Daarnaast is ook de stedelijke en regionale beroepsbevolking een centrale asset, waar het volgende hoofdstuk nader op ingaat.

10

Arbeidsmarkt en beroepsbevolking De vitaliteit van de stedelijke economie wordt, naast ruimte en bereikbaarheid, ook gedreven door de kwaliteit van de beroepsbevolking en het ondernemerschap in de bevolking. Niet alleen de stedelijke beroepsbevolking telt daarbij. Ook de beroepsbevolking in de wijdere en goed bereikbare omgeving doet mee. Die omgeving is groot voor Lelystad; pendelstromen zijn uitgestrekt (zie figuur 3 op blz. 5). Het economische belang van de omvang en kwaliteit van de beroepsbevolking, het Human Capital, neemt toe. Het is nuttig onderscheid te maken tussen middelhoog opgeleide mensen met een vakopleiding en hoger geschoolden ofwel kenniswerkers. Vakmanschap en het middelbaar beroepsonderwijs zijn van groot en onderschat belang voor de industrie, distributie en handel, belangrijke sectoren in Lelystad. Kenniswerkers zijn van belang voor zakelijke, financiële en creatieve diensten, maar ook voor innovatie in de industrie, distributie en handel. Een steeds groter deel van de werkzame beroepsbevolking in Nederland en ook in Lelystad heeft een opleiding op vwo-, mbo-, hbo- of universitair niveau afgerond. De beroepsbevolking met een lagere opleiding (mavo, lbo) neemt snel af (zie tabel 1). Tabel 1. Werkzame beroepsbevolking verdeeld naar opleidingsniveaus (%) 2002 2010 2016 Lelystad Nederland Lelystad Nederland Lelystad Nederland Mavo/lbo 34,9 30,6 25,8 23,5 21,2 16,8 Havo/vwo/mbo 42,6 40,1 46,1 42,2 49,5 43,8 Hbo/universitair 22,5 29,3 25,8 34,4 29,5 39,4 100% 100% 100% 100% 100% 100% Lelystad kent een relatief grote middelhoog opgeleide beroepsbevolking. Het aandeel van deze groep neemt toe, in Lelystad nog sterker dan landelijk het geval is. Ook het aandeel hoger opgeleiden in de werkzame beroepsbevolking in de stad neemt toe, maar de stad kent in vergelijking met vooral de grote steden wat minder hoger opgeleiden in haar beroepsbevolking. Hun aandeel neemt ook minder snel toe dan landelijk het geval is. Vakmanschap, kenmerk van de middelhoog opgeleide werknemer, domineert derhalve in de stedelijke bevolking.

Vakmanschap

Vakmanschap op middelhoog opgeleid niveau is vooral voor de industrie en distributie maar ook voor consumentendiensten essentieel. Dit zijn opkomende sectoren in Lelystad. De bedrijven zullen voldoende mensen met de juiste opleiding en ervaring moeten kunnen werven. Knelpunten en tekorten in de arbeidsmarkt nemen op dit opleidingsniveau toe. Bedrijven in Lelystad zijn echter in vergelijking met bedrijven in de grote steden in het voordeel omdat in er veel middelhoog opgeleide vakmensen zijn in de stad, in Flevoland en ook in aangrenzende gemeenten in Gelderland en Overijssel. In de regio’s Amsterdam,

11

Utrecht en het Gooi is het aandeel van middengeschoolden juist erg laag. Bovendien neemt dat aandeel daar ook juist snel af (zie figuur 8).

Figuur 8. Middelhoog opgeleiden (havo/vwo/mbo niveau) binnen de in de marktsector werkzame beroepsbevolking binnen marktsectoren van regiogemeenten: aandeel in 2015 en ontwikkeling van het aandeel tussen 2007 en 2015 % aandeel 2015 verschil tussen % aandeel 2007 en 2015 blauw = toename aandeel, rood = afname aandeel

Bovenstaande kaarten tonen een uitsorteringsproces in de wijde regio rond Lelystad. Werkenden met middelhoge opleiding (en meestal een middeninkomen) worden door hoge woningprijzen uit de grote steden en het Gooi- en Eemland weggedrukt. Verhuizingen naar Flevoland nemen momenteel weer toe in deze groep, na een verhuisdip in de afgelopen crisisperiode. In de noordrand van de Veluwe neemt de middengeschoolde beroepsbevolking toe omdat veel lager geschoolden zich daar opwerken naar hogere diploma’s. Van deze dynamiek kan het bedrijfsleven in Lelystad profiteren, want middengeschoolde werknemers uit vooral meer landelijke gemeenten blijken bereid om dagelijks naar de stad te pendelen (zie figuur 9, volgende bladzijde). Veel middengeschoolde werknemers in Lelystad komen vanuit Dronten, Noordoostpolder en Urk, Kampen en Hoorn. Tegelijkertijd profiteren middengeschoolde werknemers die wonen in Lelystad van de middengeschoolde arbeidsvraag in Amsterdam, Utrecht en het Gooi- en Eemland.

Lelystad ligt gunstig in de markt voor middengeschoold (vak-)personeel, zowel vanuit de optiek van het stedelijke bedrijfsleven als van de stedelijke beroepsbevolking. Dit speelt de ontwikkeling van productie, distributie, handel en consumentendiensten in de kaart. Er is echter ook een zwak punt in de middelhoog opgeleide beroepsbevolking van Lelystad. De arbeidsparticipatie in deze groep is relatief laag (zie figuur 10).

12

Figuur 9. Woon-werkpendel van middelhoog opgeleiden vanuit en naar Lelystad, 2012-2015 Blauwe gemeenten kennen een netto inkomende pendel vanuit Lelystad, rode gemeenten een netto

uitgaande pendel naar Lelystad. Lelystad kent zelf een licht uitgaand pendelsaldo. Tevens zijn in de omliggende gemeenten de verhoudingen tussen inkomende pendel vanuit Lelystad (groene taartpunt) en uitgaande pendel naar Lelystad (blauwe taartpunt) aangegeven. NB: legendacijfers moeten door 4 worden gedeeld voor de gem. dagelijkse stromen in de periode

bron: CBS microdata SSB/ABR, bewering Tordoir & Poorthuis

Figuur 10. Arbeidsparticipatie in de middelhoog opgeleide bevolking van 24 t/m 59 jaar, per gemeente, 2015 (legenda: 0-1 = 0-100%)

bron: CBS microdata SSB/ABR, bewering Tordoir & Poorthuis

13

Wat betreft arbeidsparticipatie van de middelhoog opgeleide beroepsbevolking lijkt Lelystad op de grote steden, waar de participatie van deze groep vrij laag is. De participatie is in landelijke gemeenten ten oosten van Flevoland juist hoog. Dit zijn echter niet gemeenten van waaruit veel naar Lelystad wordt gependeld. Het verdient aanbeveling de komende jaren hard te werken aan betere arbeidsparticipatie van de middelhoog opgeleide bevolking in de stad.

Kenniswerkers

Onze kennisintensieve economie heeft steeds meer kenniswerkers nodig op HBO- en universitair niveau. Dat is niet alleen het geval in kantooractiviteiten zoals zakelijke en financiële diensten maar ook in de industrie, handel en distributie, waar nieuwe producten en processen worden ingevoerd en revoluties gaande zijn op het vlak van datatechnologie. Die kennisintensivering schrijdt echter niet overal in Nederland even snel voort. De grote steden kennen een grote voorsprong. Lelystad scoort op het vlak van de kennisintensieve economie voor een kleinere stad niet slecht (zie figuur 11). De kennisintensiteit van de economie ligt lager dan die in de grote steden maar hoger dan die in kleinere gemeenten. Als ook de (semi-)publieke sector wordt meegenomen scoort Lelystad overigens beter en vormt ze de meest kennisintensieve stad in de provincie. De kennisintensivering van de marktsector neemt in Lelystad echter wel snel toe, vooral in de industrie, distributie en handel, met gunstige gevolgen voor vernieuwingskracht en vitaliteit in de toekomst. De hoger opgeleide beroepsbevolking woonachtig in Lelystad houdt echter geen gelijke tred met de trend in het stedelijke bedrijfsleven (zie figuur 12).

Figuur 11. Aandeel (%) van hoger opgeleiden Figuur 12. Aandeel (%) van hoger opgeleiden in in de werkgelegenheid binnen de marktsector, de in de marktsector werkzame actieve gemeenten 2015 gemeentelijke beroepsbevolking, 2015

bron: CBS microdata SSB/ABR 2015, bewerking Tordoir & Poorthuis

14

Kenniswerkers zijn oververtegenwoordigd in de bevolking van de grote steden en welvarende omliggende forensengemeenten. In provincie Flevoland is het aandeel actieve hoger opgeleiden in de bevolking niet laag maar zeker ook niet hoog. Dat geldt ook voor Lelystad. Vanwege de relatief kennisintensieve economie van Lelystad kent Lelystad per saldo daarom een flinke inkomende pendelstroom van kenniswerkers (zie figuur 13).

Figuur 13. Woon-werkpendel van hoger opgeleiden vanuit en naar Lelystad, 2012-2015 Blauwe gemeenten kennen een netto inkomende pendel vanuit Lelystad, rode gemeenten een netto uitgaande pendel naar Lelystad. Lelystad kent zelf een inkomend pendelsaldo. Tevens zijn in de omliggende gemeenten de verhoudingen tussen inkomende pendel vanuit Lelystad (groene taartpunt) en uitgaande pendel naar Lelystad (blauwe taartpunt) aangegeven. NB: legendacijfers moeten door 4 worden gedeeld voor de gem. dagelijkse stromen in de periode

bron: CBS microdata SSB/ABR 2015, bewerking Tordoir & Poorthuis

De inkomende kenniswerkers komen vooral uit kleinere gemeenten in de wijde omgeving van de stad. Maar ook de stedelijke concentraties van kenniswerkers ‘leveren’ pendelaars voor Lelystad. Het saldo van inkomende en uitgaande kennispendelaars is weliswaar negatief richting Amsterdam, maar positief richting Amersfoort en Zwolle en neutraal richting Utrecht. Aldus profiteert het bedrijfsleven in Lelystad van de ligging in een breed gebied (de economische kernzone) met hoge concentraties van kenniswerkers die bereid zijn dagelijks naar Lelystad te pendelen. Voor Lelystad als vestigingsplaats van kennisintensief en innovatief werk is dit gegeven belangrijk.

15

Dit laat niet onverlet dat het economisch extra gunstig is als Lelystad ook als woonmilieu kenniswerkers kan aantrekken, want bedrijven hebben een sterkere positie in de arbeidsmarkt als werknemers niet van ver hoeven te komen. Kijkend naar verhuisbewegingen van kenniswerkers blijkt dat Lelystad als woonstad inderdaad per saldo kenniswerkers aantrekt (zie figuur 14). Figuur 14. Jaarlijkse verhuizingen naar en vanuit Lelystad van werkzame hoger opgeleiden in de periode 2012-2015 (totaalvolume)

Blauwe gemeenten kennen een netto inkomend verhuissaldo vanuit Lelystad, rode gemeenten een netto uitgaand verhuissaldo naar Lelystad. Lelystad kent zelf een netto inkomend verhuissaldo. Tevens zijn in de omliggende gemeenten de verhoudingen tussen inkomende verhuizingen vanuit Lelystad (groene taartpunt) en uitgaande verhuizingen naar Lelystad (blauwe taartpunt) aangegeven.

Bron: CBS microdata SSB 2012-2015, bewerking Tordoir & Poorthuis De verhuisstromen van kenniswerkers naar en vanuit Lelystad zijn de afgelopen jaren

niet groot, vooral vanwege de (nasleep van) de crisis in de woningmarkt. Met de oplevende economie en woningmarkt kan worden verwacht dat Lelystad de komende jaren meer kenniswerkers gaat aantrekken. Amsterdam, Utrecht en het Gooi- en Eemland zijn daarvoor belangrijke wingebieden. Wonen in Lelystad is vooral voor de tweeverdieners onder de kenniswerkers, een groeiende groep, aantrekkelijk. De stad biedt zelf werkgelegenheid maar ligt bovendien centraal in een omvangrijke arbeidsmarkt, op pendelafstand van de noordelijke Randstad, Apeldoorn en Zwolle. De nieuwe intercityverbinding tussen de Randstad en noordoost Nederland zal ook in dit opzicht gunstig werken voor Lelystad. Juist hoogopgeleide pendelaars reizen steeds meer met de trein. De stationsomgeving kan daarvan profiteren.

16

2. Trends en kansen in goederengerichte activiteiten De omzetten en export nemen toe in de Nederlandse goederengerichte sectoren (industrie, groothandel, transport en distributie) na de dip in de afgelopen crisisjaren. De werkgelegenheid groeit echter niet of nauwelijks, en neemt in de nationale industrie af. Die afname komt door automatisering en een sterk stijgende arbeidsproductiviteit. Daardoor kan ons land met haar relatief hoge lonen goed concurreren in de wereldmarkt. Die productiviteit is weer een gevolg van kennisintensivering en innovatie. Ook in Lelystad zijn de productie- en distributiesectoren hoogproductief en kennisintensief, meer nog dan het landelijke gemiddelde. In Lelystad neemt de werkgelegenheid in de goederengerichte sectoren, anders dan nationaal het geval is, echter wel toe. Bedrijven groeien harder dan elders en de stad trekt relatief veel goederengerichte bedrijven aan uit binnen- en buitenland. De toekomstkansen voor de sector als geheel zijn uitstekend in Lelystad. De groei van het werk gaat wel gepaard met een sterke verschuiving van werklocaties binnen de stad. Meer centraal gelegen stadsdelen en de wat oudere bedrijventerreinen zien een teruggang van werkgelegenheid in goederengerichte sectoren (zie figuur 15). Figuur 15. Werkgelegenheid in productie, groothandel en distributie in postcode-4 gebieden binnen Lelystad (absolute aantallen banen, excl. bijbaantjes) stand 2015 groei (blauw) en afname (rood), 2007-2015

bron: CBS microdata SSB/ABR 2015, bewerking Tordoir & Poorthuis

17

Nieuwe bedrijfslocaties direct langs de A6, vooral rond de Larserknoop, komen op. Die verschuiving en de opkomst van locaties aan de A6 zijn logisch omdat hier ontwikkelingsruimte aanwezig is en goede bereikbaarheid bestaat naar toeleverings-, afzet- en arbeidsmarkten in een wijde omgeving. Voor goederengerichte activiteiten vormen de bedrijventerreinen in de buitengebieden van Lelystad een van de belangrijkste ontwikkelingslocaties in de nationale economische kernzone tussen Amsterdam, Utrecht, Apeldoorn en Zwolle (zie figuur 16). Figuur 16. Groei (blauw) en afname (rood) van het aantal banen in industrie, groothandel en distributie per postcode-4 gebied tussen 2007 en 2015

bron: CBS microdata SSB/ABR 2015, bewerking Tordoir & Poorthuis

De bovenstaande kaart toont dat goederengerichte werkgelegenheid vooral groeit op specifieke locaties langs drie assen, die zich ieder landinwaarts uitstrekken vanaf de internationale aanlandingspunten Schiphol en het Amsterdamse havengebied. Langs een zuidwaartse as groeien enkele locaties bij Utrecht en Tiel. Langs een oostwaartse as groeien locaties rond Amersfoort/Nijkerk, Ede, Apeldoorn en Arnhem. Langs een noordoostelijke as zijn locaties rond Lelystad, Zwolle en Emmen in opkomst. Binnen dit dynamische veld liggen de papieren voor Lelystad om verschillende redenen gunstig. De stad is na de opwaardering van het traject A6-A9 tussen Amsterdam en Almere goed bereikbaar vanuit de Amsterdamse regio, is sinds kort ook goed bereikbaar

18

via binnenvaart en heeft veel goed gelegen uitbreidingsruimte. Gezien de toenemende ruimtedruk en infrastructurele verstoppingen in de Amsterdamse regio, de belangrijkste concentratie van industrie en logistieke activiteit in dit deel van het land, vormt Lelystad een logisch overloopgebied voor goederengerichte activiteiten die ruimte vergen. De sterke positie van Lelystad in de ontwikkeling van het ruimtelijke locatienetwerk voor productie, distributie en groothandel wordt temeer aangetoond met het ruimtelijk patroon van werkplekverplaatsingen in deze sectoren (zie figuur 17).

Figuur 17. Verplaatsingen van werkplekken in goederengerichte activiteit naar en vanuit Lelystad, 2007-2015

Blauw: gemeenten met netto instroom van werkers die voorheen in Lelystad werkten. Rood: gemeenten met een netto uitstroom van mensen die in Lelystad gaan werken. Lelystad zelf kent een netto instroom van werkplekken.

bron: CBS microdata SSB/ABR 2015, bewerking Tordoir & Poorthuis

Lelystad ontving de afgelopen jaren veel meer werkplekken in de sectoren dan zij verloor aan andere gemeenten. Alleen Haarlemmermeer/Schiphol, de dynamische Food Valley in de Gelderse Vallei en Zwolle winnen per saldo licht werkplekken van Lelystad. Amsterdam, Utrecht, Amersfoort, Almere en vrijwel alle kleinere gemeenten

19

in de wijde omgeving van Lelystad verliezen per saldo werkplekken in de industrie, groothandel en distributie aan Lelystad. Specifieke kansen voor specifieke locaties De industrie, handel en distributiesectoren kennen een grote dynamiek die vooral wordt gedreven door snelle technologische ontwikkelingen. Verdere technologische vernieuwing is een grote uitdaging voor de toekomst, waarbij vooral ook datatechnologie een hoofdrol speelt. Daarnaast, en nadrukkelijk in relatie met technologische ontwikkeling, is verduurzaming een grote uitdaging. Voor Lelystad zijn technologische ontwikkelingen en verduurzaming vooral op twee concrete terreinen relevant. Grote kansen doen zich voor de goederengerichte sector in de stad voor in enerzijds data-gedreven geavanceerde logistiek en anderzijds de ontwikkeling van een energie-neutrale en circulaire economie. Hieronder worden de kansen beknopt besproken. Ontwikkelingen in geavanceerde, data-gedreven en value-added logistiek staan aan de basis van revoluties in de economische en geografische organisatie van productieketens ‘van zand tot klant’, in vele productiesectoren. Logistiek, transport en distributie zijn essentiële onderdelen van productieketens en nemen tot een derde van de totale kosten van eindproducten, van bouwmaterialen tot auto’s en huishoudelijke apparaten, in beslag. Verbetering van logistieke systemen levert aanzienlijke kostenbesparingen in ketens en producten, zorgt voor flexibiliteit en aanpassingsvermogen en voor een betere en vooral ook snellere match tussen aanbod en vraag. Vooral data-technologie en de opkomst van het Internet of Things, waarbij goederen en apparaten zonder tussenkomst van de mens direct met elkaar communiceren, zorgen voor een revolutie in logistieke (distributie-)systemen. Logistieke kanalen en knopen vormen ook steeds meer locaties waar waarde aan producten wordt toegevoegd en producten kunnen worden aangepast, onderhouden of gerepareerd. Dergelijke value-added logistiek is reeds enige tijd een trend die in de toekomst zal doorzetten. Lelystad kan als logistieke knoop in de nationale economische kernzone waarin de stad centraal is gelegen profiteren van deze ontwikkelingen. Veel distributievestigingen zullen de komende jaren en decennia vernieuwen en kapitaalsinvesteringen plegen, waarbij bestaande locaties kunnen worden heroverwogen. De technologische complexiteit en investeringskosten die in het spel zijn spelen schaalvergroting in de kaart, zodat distributievestigingen opschalen en geografisch centraliseren. Lelystad biedt centraliteit en ruimte voor die grotere en technologisch geavanceerde vestigingen, zoals voor het nieuwe en zeer grootschalige value-added distributiecentrum van Inditex in Lelystad Airport Businesspark (LAB). In principe mogen meer van dit soort vestigingen worden verwacht. Ook kleinere distributiecentra en toeleverende bedrijven kunnen meedoen en profiteren van de trends indien zij in lokaal complexverband samen massa kunnen maken en gezamenlijk technologie en faciliteiten kunnen delen. Samenwerking en delen is het antwoord van het midden- en kleinbedrijf op schaalvergroting. Tegen de achtergrond van deze ontwikkelingen en kansen is de organisatie en ontsluiting van logistieke en distributieve bedrijventerreinen, waar ook waarde kan

20

worden toegevoegd en ondersteunde faciliteiten en dienstverleners aanwezig zijn, van toenemend belang. Een speler als Inditex regelt dat grotendeels zelf op een terrein van tientallen hectares op Lelystad Airport Businesspark (LAB). Maar ook op het aangrenzende terrein op LAB of op de Larserpoort kunnen kleinere vestigingen en dienstverleners gaan profiteren van een goede organisatie van gemeenschappelijke faciliteiten. Wellicht kan hier ook worden meegelift op investeringen die in het kader van de uitbreiding van de luchthaven zullen gaan plaatsvinden. In ieder geval gaat ook de komende containerterminal in de nieuwe Flevokust Haven een asset vormen voor de logistieke rol van Lelystad. Een tweede grote kans voor Lelystad doet zich voor op het vlak van energie-neutrale, biobased en circulaire productie en distributie. In een circulair georganiseerde economie worden reststoffen, producten en restenergie die nu nog als afval verdwijnen opgewaardeerd voor hergebruik. Het kan gaan om restwarmte van energiecentrales en industrie, om sloopafval, restproducten van de landbouw en industrie of om consumentenproducten die na reparatie opnieuw in de markt worden gebracht. Ook Biobased Production, waarbij de industrie biomassa als energieleverancier en grondstof gebruikt, past in de ontwikkeling naar circulariteit. De ontwikkeling van circulariteit in de economie staat nog in de kinderschoenen, maar steeds meer grote en kleine ondernemingen zien het als de toekomst en investeren erin. Ook Nederlandse overheden, zowel het Rijk als individuele gemeenten, zijn van plan om circulariteit te stimuleren. Om grootschalig hergebruik van afvalstoffen, materialen, producten en restenergie efficiënt te organiseren zullen veelal daarvoor geëigende ruimtelijke ketensystemen en infrastructuur moeten worden gerealiseerd. Daarbij zijn ook grootschalige op- en overslagslagfaciliteiten in het geding. Opslag is strategisch omdat het aanbod van reststoffen en restenergie nauwelijks direct door de vraag wordt gedreven. Om vaak grote fluctuaties in vraag en aanbod glad te strijken zijn opslagmogelijkheden essentieel. Die vergen vanwege het bulkkarakter van veel reststoffen veel ruimte. Reststoffen moeten ook worden opgewaardeerd en dat is vooral efficiënt nabij op- en overslagfaciliteiten. Watertransport is vanwege het bulkkarakter van veel reststoffen ook een asset. Tegen de achtergrond van deze voorwaarden voor energie-neutrale en circulaire processen vormen de komende haventerminal en de omliggende buitengebieden van Lelystad een ideale knoop voor circulaire productie- en distributieprocessen op regionale, nationale en internationale schaal. Voor de komende bulkoverslagfaciliteit in Flevokust Haven wordt al gekeken naar de grootschalige agrarische sector in provincie Flevoland, die belangrijke stromen voor Biobased Production op gang kan brengen. De overslagfaciliteit kan ook worden gebruikt voor retourstromen van bijvoorbeeld bouwafval vanuit de gehele economische kernzone in de wijde omgeving van Lelystad. De omgeving van de haven biedt in principe ruimte voor opslag en veredeling van reststoffen. Tenslotte maar niet tenminste kan de Maxima Centrale, op een steenworp afstand gelegen, restwarmte leveren voor circulaire activiteiten. Kalundborg, een grootschalig, circulair en vrijwel energieneutraal bedrijvenpark nabij Kopenhagen, is een wereldbekend voorbeeld van circulaire economie, waarbij de lokale elektriciteitscentrale een vliegwiel is. De omgeving van Flevokust Haven kan zich als het Kalundborg van Nederland ontwikkelen.

21

3. Trends en kansen in consumentgerichte activiteiten Lelystad heeft sterk te maken met twee dominante trends in consumentendiensten (personenvervoer, winkelen, horeca, leisure en persoonlijke verzorging). Het gaat om schaalvergroting en specialisatie. Door schaalvergroting neemt de arbeidsproductiviteit toe en verdwijnen banen. Door specialisatie ontstaan echter nichemarkten waar de werkgelegenheid wel groeit. Als geheel neemt het werk in consumentendienstverlening in Nederland nauwelijks toe, maar binnen de sector vindt wel een verschuiving van het werk plaats naar gespecialiseerde markten in retail, horeca en leisure. De schaalvergroting en specialisatie in consumentendiensten gaan gepaard met krachtige ruimtelijke dynamiek en verschuivingen. Door de schaalvergroting van het dienstenaanbod worden ruimtelijke verzorgingsgebieden groter. Een grootschalige winkel haalt klanten uit een groter gebied dan een kleinschalige winkel in dezelfde branche. Ook specialisatie zorgt voor een vergroting van verzorgingsgebieden. Dienstverleners zoeken dan immers naar zeer specifieke klantgroepen die dunner zijn verspreid. In Lelystad en haar wijde omgeving leidt deze dynamiek tot een specifiek patroon van locaties waar het werk in consumentendiensten toe- dan wel afneemt (zie figuur 18). Figuur 18. Groei (blauw) en afname (rood) van het aantal banen in consumentendiensten per postcode-4 gebied, Lelystad en wijde omgeving, tussen 2007 en 2015

bron: CBS microdata SSB/ABR 2007-2015, bewerking Tordoir & Poorthuis

22

De werkgelegenheid in consumentendiensten groeit in de Amsterdamse binnenstad waar gespecialiseerde diensten profiteren van het booming toerisme, daarnaast in stadsrandlocaties bij Amsterdam en Amersfoort waar grootschalige dienstverleners zich richten op massamarkten, in mooie landelijke of bosrijke gebieden in het Groene Hart, de noordrand Veluwe en ook Zeewolde, in recente uitbreidingswijken in Almere en tenslotte maar niet tenminste in de kustzone en het buitengebied van Lelystad. In andere centra en woonwijken neemt de consumentendienstverlening niet toe of zelfs (sterk) af. Dat geldt ook voor het Stadshart en de woonwijken in Lelystad. Lelystad kent met haar kustzone ofwel Lelystad Kust (Lelystad Haven en Werkeiland, Batavia Kwartier, Houtribhaven en Flevo Marina) en de Oostvaardersplassen attractiegebieden waar gespecialiseerde consumentendiensten, gericht op de consumentenmarkt in een wijde omgeving, goed gedijen. Stedelijk verzorgende consumentendiensten in het Stadshart en lokale diensten in de wijken geven steeds minder werkgelegenheid. Lelystedelingen halen diensten steeds meer van het internet of gaan elders winkelen en uit, vooral in en rond Amsterdam. Stromen van zowel inkomende als uitgaande consumenten naar en vanuit Lelystad zijn daarom groot, waarbij de stad per saldo wel een aanzienlijke netto instroom kent (zie figuur 19). Figuur 19. Dagelijkse verplaatsingen voor winkelen, horeca, leisure en persoonlijke verzorging naar en vanuit Lelystad, gemiddeld in de periode 2009-2016

Blauw: gemeenten met een netto instroom van consumenten vanuit Lelystad. Rood: gemeenten met een netto uitstroom van consumenten naar Lelystad. Lelystad zelf kent een netto instroom. Tevens zijn in omliggende gemeenten de verhoudingen tussen inkomende consumenten uit Lelystad (groene taartpunt) en uitgaande consumenten naar Lelystad (blauwe taartpunt) aangegeven

bron: CBS microdata OViN 2009-2016, bewerking Tordoir & Poorthuis

23

Inkomende consumenten van buiten de stad komen uit alle windstreken. Uitgaande consumenten vanuit Lelystad gaan vooral naar de steden in de wijde omgeving: Amsterdam, Utrecht, Zwolle en Almere. Opvallend is dat het nabijgelegen en veel grotere Almere meer consumenten geeft aan dan neemt van Lelystad. De centrumfunctie van het kleinere Lelystad is voor diensten belangrijker. Dat die centrumfunctie wordt gevoed vanuit een geografisch omvangrijk omliggend gebied, tot ver buiten Flevoland, is tekenend voor het gespecialiseerde karakter van de aantrekkende consumentendiensten in Lelystad. De Factory Outlet Batavia Stad speelt daarbij een hoofdrol. Gespecialiseerde en grootschalige consumentendiensten hebben, met uitzondering van vooral toeristisch georiënteerde diensten in historische stadscentra, doorgaans flink ruimte nodig—alleen al voor parkeren. Snelwegverbindingen zijn ook belangrijk. Stadsrandlocaties zijn daarom gezocht. Vanwege de geboden ruimte en ontsluiting zijn stadsrandlocaties in Lelystad zeer geschikt voor dienstverleners die zich vooral op de consumentenmarkt in de wijde stadsomgeving richten. Tegelijkertijd richten inwoners van Lelystad zich voor diensten ook steeds meer op dergelijke locaties in andere steden, waardoor traditioneel stadsverzorgende dienstverleners in het stadshart en de wijken de thuismarkt deels verliezen. Gevolg van deze twee ontwikkelingen is een verschuiving van consumentendienstverlening in Lelystad van de stad naar de stadsranden. Wat geldt voor de goederengerichte sector geldt daarmee ook voor de consumentgerichte sector: de stedelijke economie keert ‘binnenstebuiten’. Voor de goederengerichte sector als de consumentgerichte sector gelden vergelijkbare gunstige condities in het buitengebied: goede wegontsluiting naar de verstedelijkte economische kernzone van het land, gepaard aan de beschikbaarheid van ontwikkelingsruimte.

Specifieke kansen voor specifieke locaties Een viertal locaties in Lelystad zijn strategisch wat betreft ontwikkelingen en kansen in consumentendiensten. Ieder kent een geheel eigen karakter en marktpotentie: het Stadshart, Lelystad Kust, de zone tussen stad en Oostvaardersplassen en tenslotte maar niet ten minste Lelystad Airport. Dat het Stadshart momenteel weinig profiteert van consumenten buiten de stad en ook de stedelijke ‘thuismarkt’ deels verliest betekent niet dat er geen toekomstkansen zijn voor dit belangrijke deel van de stad, waarin het laatste decennium veel is geïnvesteerd. De belangrijkste kans volgt uit de aantrekkingskracht die Lelystad in principe kan bieden op tweeverdieners die in verschillende steden binnen de wijde omliggende economische kernzone werken—bijvoorbeeld in Amsterdam en in Zwolle—en daarom in Lelystad een gunstige en betaalbare uitvalsbasis vinden. Vooral hoogopgeleide tweeverdieners die nog jong zijn en daarom geen grote beurs hebben reizen in toenemende mate met de trein. Een woning dicht bij intercitystation Lelystad, die beter betaalbaar is en meer ruimte biedt dan woningen op stationslocaties in de grote steden, kan uitkomst bieden. Deze markt is nog klein voor Lelystad maar kan structureel groeien in de komende decennia gezien de structurele schaarste elders. Van de ontwikkeling van dit woonsegment zullen ook gespecialiseerde horeca, retail en culturele voorzieningen in het Stadshart kunnen profiteren. Tenslotte zal de stationsomgeving ook kansen bieden voor consumentendiensten die profiteren van de nieuwe stroom reizigers richting Lelystad Airport.

24

Aan kansen voor de Lelystad Kust (Lelystad Haven en Werkeiland, Batavia Kwartier, Houtribhaven en Flevo Marina) is in het eerdere rapport van deze auteur over economische perspectieven voor Lelystad (2011) veel aandacht geschonken. De kustzone en Batavia Stad in het bijzonder zijn immers kerntrekkers. De analyse toen was dat de zone zeer kansrijk is, maar ook dat het ontbreekt aan lokale synergie tussen consumentendiensten en aan een aantrekkelijk verblijfsklimaat voor bezoekers. Daar is inmiddels verbetering in aangebracht, maar er blijft nog werk aan de winkel. De analyse van toen staat nog altijd overeind. Om de in principe grote kansen van de zone te kunnen benutten zal verder geïnvesteerd moeten worden in prettige looproutes en aantrekkelijke kleinschaligheid, en zullen nu nog losstaande belangrijke delen in de zone als een synergetisch geheel en ‘toeristische zwerfzone’ aaneengesmeed kunnen worden. Bouw van aantrekkelijke appartementen vormt daarbij een vliegwiel. Die bouw heeft grote last gehad van de crisisjaren die vooral in Flevoland hard toesloegen. Nu de economie en woningmarkt aantrekken kan mogelijk een inhaalslag worden gemaakt. Ook aan de trekkracht van de Oostvaardersplassen en de zone tussen stad en het natuurgebied waar ontwikkeling kan plaatsvinden is in het eerdere rapport veel aandacht besteed. De analyse was in 2011 dat natuurtoerisme en dienstverlening in een natuurlijke setting, waaronder congresfaciliteiten, kansrijk zijn. Die analyse is nog altijd geldig, waarbij veel meerwaarde kan komen uit de ontwikkeling van een aantrekkelijke route die synergie geeft tussen attractiepunten. Dergelijke synergie kan ook leiden tot meerdaags toerisme, dat relatief veel economische opbrengsten genereert. Ook hier kan woningbouw, maar dan wel in lage dichtheden—landgoederen—een vliegwiel en business model geven. Voor een belangrijk onderdeel van de ontwikkeling van dit attractiegebied is een goed initiatief genomen, de Lelypoort, toegang tot de Oostvaardersplassen vanuit Lelystad. De horeca en andere attracties die bij de directe toegang tot het natuurpark kunnen ontstaan vormen echter maar een deel van de toeristisch-recreatieve potentie die aan deze zijde van de stad op termijn tot wasdom kan komen. Een bijzondere en extra kans, in het voorgaande rapport nog niet voorzien, geeft de aanleg van de Marker Wadden voor de kust van Lelystad. Met de Wadden krijgt de omgeving van Lelystad naast de Oostvaardersplassen een tweede natuurgebied met ook hier een uniek, want wild maar toch nieuw en door mensenhanden mogelijk gemaakt, karakter. De combinatie geeft kansen op meerdaags verblijvende natuurliefhebbers uit binnen- en vooral ook buitenland. Voor de Metropoolregio Amsterdam, waarbinnen toerismebeleid en internationale marketing steeds meer worden gecoördineerd, is zo’n unieke natuurbestemming een extra asset. Lelystad kan zich hiermee internationaal profileren. Daarbij kan bovendien geprofiteerd worden van Lelystad Airport. De luchthaven zal immers niet alleen voor uitgaande vakantievluchten functioneel zijn, maar ook voor inkomende, buitenlandse toeristen. Lelystad Airport wordt in de toekomst, uiteraard mits de geplande uitbreiding doorgang vindt, in vele opzichten een nieuw en krachtig vliegwiel voor de economie van Lelystad en Flevoland als geheel. Volgens bestaande prognoses zullen ten gevolge van de uitbreiding van aantallen vluchten en passagiers, afhankelijk van verschillende scenario’s, tussen ca. 1000 en ca. 3000 nieuwe banen (full-time eenheden) ontstaan (Stratagem 2014). In die prognoses zijn zogenaamde voorwaartse werkgelegenheidseffecten, als spin-off van de luchthaven, nog nauwelijks meegerekend. Met name voor leisure-functies, recreatie en toerisme op en rond de luchthaven en elders in de stad en haar buitengebieden zal de uitgebreide luchthaven een flinke stuwende betekenis krijgen, waarbij vele honderden extra banen kunnen zijn gemoeid. De extra traffic van reizigers en de verbeterde ontsluiting voor personenverkeer maakt de

25

luchthaven en omgeving een excellente trekker voor leisure-gerichte consumentendienstverleners en zakelijke faciliteiten. Ook het stationsgebied in het Stadshart, waarlangs met de trein arriverende luchtreizigers zullen worden geleid, kan hiervan profiteren. Zoals hierboven reeds gesteld zal de luchthaven bovendien ook een inkomende buitenlandse toeristenstroom kunnen genereren. Ook deze stroom kan de toeristisch-recreatieve functie en reputatie van de stad wind in de zeilen geven. De grote kansen en vliegwieleffecten die van een uitgebreide Lelystad Airport en van de ontsluiting tussen luchthaven, stad en treinstation kunnen worden verwacht staan of vallen uiteraard met de nationale besluitvorming over de luchthaven. Mocht die besluitvorming onverhoopt toch negatief uitvallen, dan betekent dat een aderlating voor de economische toekomst van de stad. En niet alleen dat. Lelystad Airport en de unieke attracties van Lelystad hebben waarde voor de gehele Metropoolregio Amsterdam, zeker ook gezien de regionale strategie om het toerisme op te waarderen en meer divers en duurzaam te maken.

26

4. Uitdagingen voor economische ontwikkeling De kernanalyse in het eerdere rapport over het economisch perspectief van Lelystad uit 2011 staat in 2018 nog recht overeind. De positie van de stad is gekanteld van de oorspronkelijk door planologen bedachte algemene centrumfunctie binnen de Flevopolders naar meer gespecialiseerde economische functies binnen een groter, interstedelijk verband. De kanteling zet door. Met distributie, handel en gespecialiseerde consumentendiensten concurreert en profileert de stad zich binnen het interstedelijke verband. De buitengebieden van Lelystad, met de daarin gelegen luchthaven en komende overslaghaven, zijn daarbij van strategische waarde. Ook de natuurlijke buitengebieden, de Oostvaardersplassen en Lelystad Kust (waaronder de toekomstige Marker Wadden) hebben economisch belang. De stad heeft in de afgelopen jaren daarop ingespeeld. De luchthaven kan sterk uitbreiden. Rond de Larserknoop en op de terreinen van Lelystad Airport Businesspark neemt de bedrijvigheid toe en wordt verder geïnvesteerd. Er wordt geïnvesteerd in de nieuwe Flevokust Haven. Deze investeringen spelen in op toekomstkansen. De investeringen waren het afgelopen decennium niet omvangrijk omdat de conjunctuur tegenzat en de woningmarkt, een belangrijk vliegwiel, in Flevoland vastliep. De komende jaren kan echter opgang worden verwacht in de conjunctuur, bedrijvigheid en woningmarkt. De positie van en Lelystad is kansrijk, maar vereist vanwege het belang van specifieke vestigingsvoorwaarden en de concurrentie met andere steden en regio’s doelgericht en ondernemend economisch ontwikkelingsbeleid. Er doen zich daarbij vier aandachtsgebieden voor in het komende decennium: duurzame industrie, geavanceerde distributie, leisure en tenslotte maar niet tenminste versterking van de stedelijke beroepsbevolking. Duurzame productie Verduurzaming van de productie van energie, stoffen en goederen, en de introductie van circulaire processen vormen grote uitdagingen voor de agribusiness en industrie en zullen nieuwe rondes van grote investeringen losmaken. Lelystad verkeert in een goede positie om daarvan te profiteren, vanwege haar gunstige ligging en toekomstige waterontsluiting, de ruimte voor industriële uitbreiding en de potentie van het omvangrijke omliggende agrarische areaal. Dit geeft uitgelezen mogelijkheden voor biobased productie, industriële symbiose (lokale kringloopprocessen tussen industriële vestigingen) en opwaardering van stoffen en goederen die o.a. via de nieuwe haventerminal kunnen worden aangevoerd. Aldus kunnen de stad en omgeving als (agro-)industriële knoop opwerkingsstation en dienstverlener gaan fungeren, centraal gelegen en multimodaal ontsloten binnen de verstedelijkte economische kernzone van ons land. Met dit algemene concept kan Lelystad aansluiten bij en strategisch inspelen op initiatieven, o.a. in het verband van de Metropoolregio Amsterdam, om de circulaire economie te gaan stimuleren en ontwikkelen. De stad kan daarbij vooroplopen en zich ontwikkelen als nationale en Europese proeftuin, mogelijk ondersteund door het Rijk en Brussel. Mogelijk kan ook de Maxima Centrale daarbij worden betrokken. Een dergelijke ontwikkeling heeft een collectief ondernemend karakter dat goed past bij de pioniersgeest van de stad en de Flevopolders. Het gaat niet alleen om voorwaardenscheppend beleid maar nadrukkelijk ook om visievorming en het marktrijp maken van concepten, en om activering van ondernemerschap, (durf-)kapitaal en

27

subsidiemogelijkheden. Daarin kan nauw worden samengewerkt met provincie, Metropoolregio, Rijk en marktgerichte partijen zoals het Amsterdamse Havenbedrijf. Geavanceerde distributie Voor de verdere ontwikkeling van de stad als logistieke distributieknoop zijn vooral goed voorwaardenscheppend beleid en acquisitiebeleid van belang. Zaak is om nieuwe investeringen, die in ieder geval in de markt gaan plaatsvinden maar waar ook andere gemeenten aan trekken, te laten landen in Lelystad. Het devies is hier om beleidsmatig in ieder geval door te gaan op de ingeslagen weg, met het aanbod van terreinen op Lelystad Airport Businesspark als belangrijke asset. Nieuw en additioneel beleid in dit opzicht kan vooral gericht zijn op stimulering en ondersteuning van innovatie en samenwerking binnen vooral ook kleinere handels- en distributie-ondernemingen en logistieke dienstverleners. Handel, distributie en logistiek ondergaan een data-revolutie waarin zeker plaats blijft voor kleinere spelers mits deze voldoende innoveren en kunnen profiteren van gemeenschappelijke netwerken en voorzieningen. Kennisoverdracht en zogenaamde cross-overs met andere sectoren (o.a. ICT) spelen een toenemende rol. Organisatie en netwerkvorming binnen het stedelijke en regionale bedrijfsleven is daarbij belangrijk. Nationale kennisinstellingen zoals Dinalog kunnen die netwerken weer voeden met kennis en informatie. Het verdient sterke aanbeveling dat Lelystad, als opkomende logistieke knoop in Nederland, wat betreft de logistieke kennisinfrastructuur samenwerking opzoekt met andere steden en regio’s waar geavanceerde distributie en logistiek zich concentreren, waaronder de Gelderse Vallei en West-Brabant. Contacten met spelers en locaties binnen de as Amsterdam (haven en luchthaven)-Lelystad-Noordoost Nederland hebben daarbij bijzondere strategische waarde, omdat Lelystad juist ook in deze as een schakelrol kan vervullen. Gastvrije leisure Leisure is, naast zorg, de belangrijkste groeimotor voor werkgelegenheid in de komende jaren en mogelijk decennia. Lelystad, centraal gelegen in een omvangrijke consumentenmarkt, heeft excellente papieren voor verdere ontwikkeling van recreatieve activiteiten. De nieuwe luchthaven gaat op termijn direct en indirect mogelijk meer dan 3.000 nieuwe banen geven, en daar zijn banen in de sfeer van leisure—waarvoor de luchthaven mede een vliegwiel kan zijn—nog niet bij opgeteld. Een belangrijke kans voor groei van recreatieve werkgelegenheid in de stad ligt op termijn bij de functie en ontsluiting van de uitgebreide luchthaven. Het attractieprofiel van Lelystad zal daardoor niet alleen onder de Nederlandse bevolking een verdere boost kunnen krijgen. De stad kan zich ook in het buitenland als attractie profileren. Daarop kan worden ingespeeld. Daarbij speelt de verbinding tussen station en luchthaven een strategische rol. Indien mogelijk zorgt doortrekking van de verbinding, vanuit het Stadshart naar Lelystad Kust, voor een hoogwaardig vervoerssysteem dat de belangrijkste attractiegebieden van de stad comfortabel verbindt, met economische synergie tot gevolg. Dergelijke onderlinge verbinding was een belangrijke aanbeveling van het eerder rapport uit 2011 voor de versterking van de toeristisch-recreatieve sector in de stad. Uitbreiding van de luchthaven legt de noodzakelijke vloer onder de business case. Uiteraard is positieve finale besluitvorming over Lelystad Airport voor dit alles conditio sine qua non. .

28

De verdere ontwikkeling van leisure in en om de stad, waaronder horeca, attracties maar ook funshoppen, vraagt uitgelezen en doelgericht beleid. Lelystad voert dergelijk beleid en moet daarmee doorgaan. Het beleid moet wat betreft strategische marketing en planologische reservering een lange adem hebben, maar voor daadwerkelijke ontwikkeling snel kunnen inspelen op bewegingen in de markt. Versterking stedelijke beroepsbevolking Om de kansen die zich aandienen niet alleen goede te kunnen grijpen maar deze ook optimaal ten goede te laten komen aan de stedelijke bevolking is beleidsinzet nodig voor verbetering van de arbeidsparticipatie van de stedelijke beroepsbevolking en aansluiting tussen gevraagde en aangeboden competenties op de arbeidsmarkt. De participatie van de beroepsbevolking is in Lelystad vooral onder middelhoog opgeleide mensen niet al te sterk. Bedrijven kunnen ook pendelende werknemers trekken, maar goed geschoold arbeidsaanbod in de eigen stad geeft wel concurrentievoordeel. Versterking van de arbeidsparticipatie en aansluiting tussen vraag en aanbod in de arbeidsmarkt begint bij goede scholing, niet alleen voor jonge mensen maar nadrukkelijk en ook steeds meer voor volwassenen. Een leven lang leren is het nieuwe devies. Lelystad kent weliswaar beroepsonderwijs, maar de stad is geen belangrijk regionaal centrum in dat opzicht. Alles op alles moet worden gezet om zeker in de boven geschetste kansrijke economische richtingen het stedelijke beroepsonderwijs verder te versterken, onder andere door relaties met onderwijsinstellingen in de wijdere omgeving aan te knopen. Er gebeurt al een en ander op dat vlak; de samenwerking tussen het MBO College Lelystad en MBO College Airport in Hoofddorp voor verschillende opleidingen is een goed voorbeeld. Samenwerking is in (beroeps-)onderwijsland zeker niet altijd gemakkelijk; de stad heeft te maken gehad met teleurstellingen. Die mogen niet verhinderen dat kansen die zich wel kunnen voordoen niet worden benut. Daarnaast kan het sociale activeringbeleid van de gemeente wellicht meer strategisch worden ingezet in lijn met het economisch ontwikkelingsbeleid. Het beroepsonderwijs kan daarbij helpen met aanbod voor om- en bijscholing van volwassenen. Dat is een groeimarkt. De ontwikkeling van de luchthaven en de nieuwe arbeidsvraag die dit voor de stad oplevert wordt in ieder geval een uitdaging waarop het onderwijs inspeelt. Initiatieven om zo’n aanpak door te trekken naar andere kansen, waaronder in het bijzonder duurzame productie, geavanceerde logistiek en gastvrije leisure, verdienen alle ondersteuning.