edebi ve sosyal cephesiyle modern türk edebiyatında tipler

8/14/2019 Edebi ve sosyal cephesiyle modern Trk Edebiyatnda Tipler

1/40


2/40

T.C. Kltr ve Turizm BakanlKtphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl

06-

Kltr eserleri dizisi, 403

SBN 978-975-7-3~9~-7 (takm)

SBN 978-975-7-3~93-4 (LCilt)www.ku1turturizm.gov.tr

-posta, yayimlarkulturturizm.gov.tr

... c. ; 24 an. - (Kltr ve 1\rizm Bakanl

yaynlar ; 3106-1. Ktf::tanelerve Yaymlar Genel M:drlJolltr eserleri dizisi ; 403)

rsm 978-975-17-3292-7 (tk.)rsm 978-975-17-3293-4 (loc.)

ditrleralat Sait Halman (Genel editr)

Osman Horata (Genel editr yardmcs)Yakup elikNurettin Demir

Mehmet KalpaklRamazan KorkmazM. calOuz

Kitap tasarnrsu Pekin

azm-dzeltneer Ekereyhan Uygun Ayiemiz

azmaRumeysa avuDemet Gzelsoy Chafra

askMas MatbaaclkA..Hamidiye MahallesiSouksu CaddesiNo,3 34408 Kathane, sianbul

eL,o~~ ~94 o 00-posta, [email protected]

GeniIetilni ve Gzden Geirilni ,1.baskooo adet

asm yeri, tarihitanbul, 2007

zel teelckrIerYazlarn incelenmesinde hakemolara!


3/40

iindekiler cilt i - 4

35 - 80

37

64

83 - 117

8 5

: 4 9 5

3 0 4

"Trk Edebiyat Tarihi"ni sunarken Talat Sait Halman

Sunu Editrler

kinci basky sunarken Editrler

Ksaltmalar

Yazm ilkeleri

GiriTrkler: Kkenleri ve yaylma alanlar Peter B. Golden

Trk dilleri Lars Johanson

. Blm: Epik dnem

Destanlar Metin Ekici

:41

30

ii. Blm: Erken dnem

Runik harfli Eski Trke yaztlar Arprid Berta

Uygur edebiyat (VI-Xv. yzyl): . NazmAbdurishid Yakup

:4. Nesir Nurettin Demir-Emine Ylmaz

Dou Avrupa' da Trk dilinin izleri Emine Ylmaz

Yusuf Has HaCip, "Kutadgu Bilig" (1069) SerEker

Kagarl Mahmut, "Divan Lga.ti't- Trk" (1077) SerEkerEdip Ahmet Ykneki, "Atebet'l- Hakayk" Nurettin Demir

Popler tasavvufun ncs: Ahmed - i Yesevi ve hikmetleri(XII. yzyl) . Ahmed -i Yesevi ve YesevilikAhmet Yaar Ocak

:4. Divan - Hikmet ve etkileri Bahar Akarpnar

iii. Blm: Osmanl Dnemi Trk edebiyatna (Xiii. yzyll-1860)

giri: Sosyal ve kuramsal balamKlasik edebiyat menei: rani gelenek, saray iret meclisleri

ve musahib airler Halil nalck

Horasan'danAnadolu'ya: Klasik iirin douuAhmetAr

B t T k dili i l N tti D i


4/40

3~ Trk- Fars edebl ilikileriAhmet Kartal

33 Osmanl divan iirinin toplumsal ekolojisi Walter G.Andrews

346 Klasik edebiyat bilgisi: Belagat Yekta Sara

36 Klasik iir estetiiA. Atilla entrk

403 Mazmun skender Pala

410 iir ve muski Kemal Silay

4~3 iir ve gzel sanatlar: Klasik Osmanl sluplar arasndaki ilikiler

Zeynep Yrekli Grkay

37 - 705 v . Blm: Bat Trk yaz dili temelinde yeni yaplanmaya doru:Klasik ncesi Dnem (XIII. yzyl - 1453)

439 Tarih, sosyo -kltrel balamAhmet Kartal

465 Anadolu' da Trk edebiyatnn ncleriAhmet Kartal48 Anadolu' da Trk edebiyatnn geliimiAhmet Kartal

539 Mensur hikayeler Hasan Kavrnk

550 Nesir Mustafa sen565 Trk kltr hayatnda Mevlana ve Mevlevilik Osman Horata570 Osmanl tarih yazcl ErhanAfyoncu

605 Evliya menakbnameleriAhmet Yaar Ocak

6~ Ouznameler Semih Tezcan635 Vesilet'n -Necat ve mevlit gelenei Bahar Akarpnar

644 Tasavvuf! halk iiri (XIII - XX. yzyl) Bahar Akarpnar

675 Nasrettin Hoca David S. Sayers

68 Dou Trk yaz dili edebl evresi: Harezm-Kpak,

Msr- Suriye ve aatay sahas (X III-XVIII. yzyl) Fikret Turan

697 Ali ir Nevayi ve Osmanl airleri Sigrid Kleinmichel

9 Ksaltmalar

~ Yazm ilkeleri

9 39 IkKlasikDnem(453 6oo)


5/40


6/40

01 - 721

603

663

666

6 7 '2 ,

683

Vi. Blm: Klasik Sonras Dnem (1800-1860)

ark ekspresiyle Garb' a sefer M. Kayahan zgl

Mensur hikayeler Hasan Kavruk

Estetik nesir Menderes Cokun

Divan iirinde kadn airlerin sesi Zehra Toska

Anonim edebiyat Saim Sakaoglu-Ali BeratAlptekin

Teknolojik gelimeler ve halk edebiyat Glin gt Eker

s

73

83

'2,69'2,83

3'2,3

339

355

365

39947

4 '2 ,9

44

Ksaltmalar

Yazm ilkeleri

VII. Blm: Yenileme Dnemi veya Osmanl Modernlemesi(1860 -1923)

Yenilemenin tarih, sosyo -kltrel ve estetik temelleri Ramazan Korkmaz

Edebiyatta etkilenme Kemal zmen

Trk edebiyatnda eviri (860-9'2,3) Emel Kefeli

Tanzimatlar: Yenilemenin ncleri (860-896) M. Orhan Okay

Osmanl'nn son Encmen-i uara'sM. Kayahan zgl

Ara Nesil Necat Birinci

Servet-i Fnun Topluluu (896-9o) Ramazan Korkmaz

Fecr-iAti Topluluu (909-9'2,) Cafer Gariper

Yanksz yneliler: Nev-Yunaniler ve Nayiler Cafer Gariper

Mill! Edebiyat (911-9'2,3) erifAkta

Belagatten retorie teori araylar Kazm YetiEletiri (860-9'2,3) Bilge Ercilasun

Tanzima'tan sonra mizah ve hiciv Mustafa Apaydn

Mensur iir smail etili

Anadolu romantizminden ky realizmine Ramazan Kaplan

Popler romanS. Dilek Yaln elik

Modern edebiyatta szl kltr etkisi G. Gonca GkalpAlpaslan

Trk edebiyatnda Dou - Bat sorunsal Murat Belge

Gerekilik tartmalarAhmet Demir

Edeb ve sosyal boyutuyla modern Trk edebiyatnda tipler

Nurettin ztrk


7/40

9 Ksaltmalar

~ Yazm ilkeleri

9 iir

~ 9~0-95oHakanSazyek

48 kinci Yeni'nin estetik alm Dagan Hzlan

63 950 sonras J{atnazan Korkmaz - Tark zcan

~5 980 sonras popler kltr ortamnda Trk iiri S. Dilek Yaln-elik

38 Cumhuriyet dnemi Trk iirinde manifestolar BakiAsiltrk

57 Klasik edebiyat etrafndaki tartmalar ve gelenekten yararlanma sorunu Muhsin Macit

68 iir ve gzel sanatlar Turan Karata

183 Tiyatro

85 Tiyatro Sevda ener

~17 Roman

~9 9~0-960 Yakup elik

~79 960 sonras Osman Gndz

383 Ulusal Kurtulu Sava'nn edebiyattaki izdm nci Enginn

393 Trk romannda feminist sylem GrselAyta

40 Modernizmden postmodernizme Trk romanJale Parla

410 Tarihi roman Hlya Argunah

4~5 yk4~7 9~0-960Ayenur Klahlogu slam

449 960 sonras Feridun Anda

467 Krek yk Ramazan Korkmaz

473 Eletiri (9~3-960) Betl zelebi-Hseyin zelebi

5~0 Deneme Tark zcan

540 ocuk edebiyat Tacettin imek

563 Tercme Brosu ve bir edebiyat kanonunun oluturulmasehnaz Tahir-Gralar


8/40


9/40


10/40

T.C. KltrveTurizmB~Ktphaneler ve Yaynlar G eLE 2 - . t- ' -

06-3

Kltr eserleri dizisi, ~:03

SB 978-9~5-J~'~-:(~

SBK 9~8-9~5-~-3:r-=-- -

__..:::.. - = . . . , = = - - ~ = - = -m 'Iurizm Bakanl.:._~ - ~-:::_ ~e:e-cr ve Yaymlar Genel Midrl= - = - - ~ . ~ ~ - ~ ; ~ 3)~ == -= - - --: --: --3 2 52 -- (:.. '!


11/40

iindekiler

Ksaltmalar

Yazm ilkeleri

Vii. Blm: Yenileme Dnemi veya Osmanl Modernlemesi(1860 -1923)

Yenilemenin tarih, sosyo-kltrel ve estetik temelleri Ramazan Korkmaz7 Dnyadaki aydnlanmac sre ve 9. yzyl

9 Osmanl'nn genel durumu ve surdaki gedik; gven sendromu

~~ Deien dnyann Osmanl'ya arpmas ve bozgunun ok dalgalar

~5 Dzensizlie kar yeni dzen aray; Tanzimat / yahut/ Osmanl modernlemesi

Edebiyatta etkilenme Kemal zmen43 Edebiyatta etkilenmenin doas zerine

46 Bir etkilenme rnei: Bat / Fransz etkisinde modern Trk edebiyatnn douu

Trk edebiyatnda eviri (860-9~3) Emel Kefeli

Tanzimatlar: Yenilemenin ncleri (860-896) M. Orhan Okay6 Tarihi, sosyo-kltrel balam

67 iir

73 Tiyatro77 Hikaye ve roman

Osmanl'nn son Encmen-i uara's M. Kayahan zgl85 Encmen-i uara

89 Encmen mdavinlerinin sosyal fikirleri ve siyasi eilimleri

90 Encmen-i uara'nn edebiyat gr

93 Encmen -i uara'nn ardndan

Ara Nesil Necat Birinci

97 Ara Nes)'in teekklDil

Sanat

Edebiyat

iir

Roman

Tenkit

LO~

105

107

Servet-i Fnun topluluu (896-9o) Ramazan Korkmaz110 Tarihi, sosyo-kltrel balam

115 Abes-muktebes tartmas ve Servet-i Fnun'un oluumu117 Servet-i Fnun iiri

34 Roman

47 Servet-i Fnun yks

48 Dier trler

Fecr iAti topluluu (909 9 ) CaferGariper


12/40

165 Hikayeve roman167 Eletiri

73 Yanksz yneliler: Nev-Yunaniler ve Nayiler Cafer Gariper73 NevYunaniler178 Nayiler

83 Milll Edebiyat (911-9~3) erifAkta83 Milli Edebiyatkavram ve Milli Edebiyat Dnemi84 TrkiyeTrklerinde Milli Edebiyatn oluumu190 Milli Edebiyat Dneminde iir190 Trk iir2,07 Saf iir2,13 Hikaye2,32, Roman (908-192,0)

69 Belagatten retorie teori araylar Kazm Yeti

83 Eletiri (86o-9~3) Bilge Ercilasun2,84 Tanzimat Devri'2.97 Servet-i Fnun devresi (1896-191) ve sonras (1901-908)308 kinci Merutiyet devri (908-9'2.3)

~3 Tanzimaftan sonra mizah ve hiciv Mustafa Apaydn32,4 Tanzimat dnemi3'2.6 II.Abdlhamit dnemi3'2.7 II.Merutiyet dnemi

330 Mtarekeve Kurtulu Savadnemi330 Cumhuriyet dnemi

39 Mensur iir smail etili34 Tanzimat sonras mensur iire giden yoldayaanan tartmalar345 lkmensur iir denemeleri346 Edebiyat- Cedide topluluunun mensur iir karsndaki tavr347 Edebiyat- Cedidesonrasnda mensur iir348 Mensur iirin nitelikleri

55 Anadolu romantizminden ky realizmine Ramazan Kaplan

65 Popler roman S. Dilek Yaln elik365 Kuramsal ereve37 Trkedebiyatnda popler romamn douu377 Tanzimaftan Cumhuriyet'e popler roman385 Cumhuriyet dneminde popler roman

99 Modern edebiyatta szl kltr etkisi G. Gonca Gkalp Alpaslan

40 iirde szlkltr etkileri407 Roman ve ykiilerdeszlkiiltr etkileri411 Tiyatrodaszlkiiltr etkileri

7 Trk edebiyatnda Dou - Bat sorunsal Murat Belge


13/40

Edeb ve sosyal boyutuyla

modern Trk edebiyatmda tipler

TRK edebiyatnda tip sorununun douu aslnda modernTrk roman, yk ve tiyatrosunun douu ile iirin yenileme

srecine baldr. Bu bakmdan tip sorunu ncelikle iki varsaymla

aydnlatlmaya allacaktr: ) Trk roman ve yks destan, gelenek-

sel mesnevi ve meddah yklerinin doal uzantsdr.' ~) Trk roman ve y-

ks adalama srecinde Avrupa as ile domu aktarma trlerdir. Z

Gerekte diL, biim, anlatc ve alc dzeylerinde Trk roman ve yks

geleneksel trlerin bir devamdr. Ancak onun kendi kimliini bulabilmesi,

Trk kent soylu tipinin dou srecine dayaldr. te bu yzden daha batan

beri "Bir Trk roman var mdr?" tartmas sregelmektedir. Anlan tart-

mann arkasnda, Trk toplumunun stereotipik karakterinin ne olduu ve ne-

reye doru gittii konusunun sosyal bilim dallar tarafndan belirlenmemi

olmas yatmaktadr. te yandan karakter ve portre yazm geleneinin zayf

oluu da dikkat ekicidir. Menakpname, velayetname ve ftvvetnamelerin

genel kltr kaynaklar arasnda yer almayp kapal gruplarn i eitim hiz-metlerinde kullanlmas, ahlak ve nasihat / siyaset eserlerinin yalnzca yksek

kltre hitaben yazlmas, ksaca, bilginin kamusal1amamas ye-

ni dnem edebiyatnn portre ve karakter yazm konusunda se-

lefsiz ie balamasna yol amtr. Trk roman ve yksnde tip

sorununu zmlemek iin gerekli birikim, ayrca Trk sosyal bi-

limler dnyasnn istenen dzeyde olmamasndan da kaynaklan-

maktadr. Bu noktada Mircea Eliade'n "yeni yetmelik dnemine

sadk kalma" tutumu, engelleri amak iin bir rnek olabilir. Trk

romannn yeni yetmeik dnemi, Tanzimat' ifade eder.Trk romannn doduu XIX.yzylda, yaratnlarn yanban-

, zn (985) v e Ylmaz(990) bu grtedirler.

'Tanpnar (977) ve Dino(978) bu grtedirler."Tanpnar, romann bizeBat' dan geldii olgusunda,

doal bir geliim sonucuortaya kmad konu-sunda Gzin Dino ile

birlemektedir. "bk. Diz-darolu (978): ~05


14/40

da incelemelerini de grmek ne yazk ki mmkn olmam, tip ve karakter ya-

ratma ann zerinden neredeyse bir yz yl getikten sonra belirtilen al-

malar Trkede grlebilmitir. Trk romanclar iin tip ve karakter prob-

lemlerinin ne lde nemli olduu da ayrca anket ve istatistik yntemleriy-

le incelenmeyi bekleyen bir konudur.

Baka zellikleri yannda Trk kimliini yanstan bir ayna olmas da gere-

ken Trk roman ve yks, karakter yaratmada ne yazk ki tipteki lde ba-arl olamamtr. Bu durumu Murat Belge u szlerle belirtir: "Prototip ola-

cak kimsenin, toplumun birok zelliklerini kiiliinde tamas gerektiine

inanan romanclarmz, roman kiisinde bireyseL, kiiselolan zellikleri de-

il, genel, toplumsalolan zellikleri aramlardr. Yani 'karakter' deil 'tip'

yaratmlardr" (994: 8).

Oysa uluslama srecinin nemli bir yn de tiplerden karaktere doru ev-

rilen roman kiisinin okuyucu ile zdeleyimi (einfhlung) ve zdelemesi-

dir (identification). Trk kimlii zerine yazlan eserlerde Trk romanndaki

karakterlerden yola klmamas dndrcdr. Ancak bu ekSiklik ilgili ya-

zarlarn deil romanclarn ve roman incelemecilerinindir. Her iki kii mo-

delinin, yani tip ve karakter kavramlarnn birleen ve ayrlan yanlarn eser-

lerden hareketle sistematik biimde ele alan almalar grmek iin, Trki-

ye'de XX. yzyln son eyreini beklemek gerekmitir. Gzin Dino (978),

Birol Emil (984), Orhan Okay (989), nder Ggn (987), smail Parlatr

(984, 985 vd. bk. Kaynaka), Mustafa zbalc (997), Himmet U (990),evket Toker (990), Halim Seraslan (:4000), Melin Has- Er (:4000) gibi isim-

ler bu konuda ilk akademik emek verenlerdendir.

Bu almalar zellikle adalama problematii ve kiilik zellikleri a-

sndan karakterleri ele almaktadr. Dolaysyla bir yanyla sosyolojik, bir ya-

nyla da psikolojik gereklii ve sreci anlamaya dnk almalardr. ncele-

meciler anlat kiilerini yazarn grlerinin ve toplumun aynas olarak gr-

mektedirler. Bu arada yazarlarn dnya romanlarndaki nclerini ve kendi

aralarndaki etkileimi de ortaya koymaya gayret etmilerdir. Sz geen tipalmalarnn genelolarak ok alanl olduu ve deiik bilim ve sanat dalla-

rnn bilgilerine de bavurduklar nemle belirtilmelidir. Btn inceleme ci-

lerin ortak anlay, kiileri anlamann eseri ve yazar anlamaya gtren bir

kral yolu olduu fikridir. Bu aratrmalar iki temel soruya indirgenebilir: )

"ki yz yldr neden bocalyoruz?"; :4)"Trkiye nasl kurtarlabilir?"

Sosyal bilimci olmakla birlikte, Trk edebiyat bilimine nemli katk sala-

yan bir isme de bu balamda deinilmelidir. erif Mardin, Tanzimat'tan son-

ra sosyal, kltrel ve sanatsal adan yaanan Batllama srecini byk ve

kk kltr gelenekleri, servetin fonksiyonlar ve evrensellik kavramlar

araclyla inceledii nemli makalesinde u sonulara ulamtr:

i) Osmanl tiyatro, roman ve yks, Trk modernlemesini incelemek iin


15/40

~) Osmanl tiyatro, roman ve yklerinin ou tezli eserlerdir. Bu eserlerde

ncelikle iki konu zerinde durulmutur:

a) Kadnn toplumdaki yeri ve

b) st snf erkeklerin Batllamas.

3) inasi ve Ahmet Mithat Efendi her iki konunun da ncleridir. Kadnlarntoplumdaki yeri konusunda ilk olumlu tip Ahmet Mithat tarafndan oluturul-

mutur. Onu Samipaazade Sezai (Sergzet) ve Nabizade Nazm (Zehra) izler.

Halit Ziya, Hseyin Rahmi, Halide Edip, Yakup Kadri ve Reat Nuri gibi yazar-

lar bu ilk rneklerden hareket etmilerdir.

4) st snf erkeklerinin Batllamas, kltr ikilemesi ve bunalm konusunda

da Ahmet Mithat'n Felatun Bey'i, Recaizade Ekrem'in Bihruz Bey'i, Hseyin

Rahmi'nin hret'i Nabizade'nin Suphi'si, mer Seyfettin'in Primo'su rnek

gsterilebilir. Mardin'inntibah'a ve Ali Bey'e deinmemesi bir eksikliktir. An-

cak kavranlatrma asndan Osmanl Hacivat' veya baka bir deyile zppesini(dandy/snob) "Bihruz Beysendromu" olarak adlandrmas ve deka-

danlk tartmalarm bu erevede deerlendirmesi yerindedir. 3

Berna Moran da Trk romamndaki tipleri Batllama sorunsa-

l etrafnda ele ald almasnda evrimci ve okalanl yntem-

le "alafranga zppeden haine dnm" modeline gre incele-

mitir. Ona gre, Hseyin Rahmi'nin psevdi'sindeki Meftun,

Felatun Beyve Bihruz Bey'den ahlak ve iktisat zihniyeti asndan

kesin olarak ayrlr. psevdi' de alafrangalk tketim kltrnnnedeni deil n koulu olmutur. Bu prototip, Peyami Safa ve Ya-

kup Kadri'nin eserlerindeki i birliki hain tipine yol amtr:

"Bylece, budala ve zavall Felatunlar ile Bihruzlar elli yl iinde

ahlakszlk, dolandrclk, vurgunculuk aamalarndan geerek i

birliki vatan hainliine dek vardnrlar ii." (Moran 994: ~O~).

3 Mardin, 97, s. 411-458ve 986, s. 31-68; Ali h-san Kolcu da bir alma-snda Bilimz Bey'i "ilkOsmanl Dandy'si" olarakniteler: Korkmaz (ed.),

~004, s. 84; Batllamasreci iinde ortaya kanbu tip hakknda yazarlar ve

eserlerden hareketle yap-lan ayrntl incelemeleriinbk. Okay.989; Engi-

nn, 978; Kavcar, 985;Kerman. 995; Toker.985; Toker, 990; ErCila-sun, 996.

Yeni Trk edebiyatnda anlat kiilerine arketipal rnek olan ilk eser bir tiyat-

ro eseridir: inasi 'nin air Evlenmesi gerek kent soylu kiinin, gerekse kiilik

rollerinin douu asndan Trk roman, yk, tiyatro ve hatta iirinde ilk r-

nektir. Eserdeki kiiler iSimleriyle msemmadrlar (inasi 95 9: 5). Tanpnar

bu eserde dikkati eken "... isinlerde grlen rolle mutabakat..."a ( 976:

~o6) nenle deinirken, Gndz Aknc ayn tespiti daha ayrntl bir biim-

de u szlerle dile getirir:

"air EvlenmeSi'ndeki kiilerin adlar. onlarn benliklerine tutulmu bir ayna gi-

bidir: Mtak Bey, ad gibi pek heveslidir. Hikmet Efendi de yle. adna uygun.

dnceli ve ardan bir efendidir. Kumru Hanm, kumrular gibi gzel. sevimli


16/40

ve tutkun bir taze. Siikine Hanm, evde kalm yalca bir kz (Sakine ad, Arap-

ada miskin ile bir kkten gelir). Klavuz Ziba Dudu, ssl laflarla Dudu kuu gi-

bi ter. Yenge Habbe Kadm, dilimizdeki o gzel deyimiyle Habbe'yi kubbe yapan

soyundan mahabbet tea. Eblaklakatlenfi, trkesi, burnundan konuanla-

rm babas hrnhm anlamna (dilimizdeki "hrnhm ile burunsuz birbirinden

uursuz" tekerlemesine uygun dyor). Batak Ese ile. Atak Kse de yleSine ad-

larna uygun dyorlar; pek yol yordam bilmezler, biri aklna estigt gibi davra-

nr, bataga saplanr; teki de ataklktan bir trl yakasn kurtaramaz". (Aknc

962,: 2,4; ayrca bk. Sevengil96: 2,9)

Yazar temsil ettii ak olan ve inasi'nin yukarda anlan bir iirinde syle-

dii gibi Mtak'a "Hikmet dersi" veren akl hocas Hikmet, mantkl ve aklc

deerlerin temsilcisidir. Yapt i bakmndan hazza dair olan, yani gzelle ir-

kini iyi bilen ve Hikmet Ef endi'nin etkisiyle delice sevmeyi bile aklllk sayan,yal baldz dier ekSiklikleri yannda zellikle" akl cihetiyle iflasa km" ol-

duu iin alemden utanan air Mtak Hikmet'in, yani akln denetimindeki es-

tetik deerleri temsil eder. inasi'nin iirlerinde ska yaknd cehil ile taas-

subun ve din'i degerlerin temsicisi olan mam Ebllaklakat'l -enfi, adeta tek bir

kiiymi gibi davranan btn mahalleliyi arkasna toplar. "Hakkaniyet", "do-

rucasna ahadet" ve "hayrl hizmet"te bulunmakla YnduydUunu syler ve

"siz buncaleyin dil ile ikrar ettikten geri biz de kabl (kalb) ile tasdik ederiz" di-yen mahalleliye kendi ikiyzl tutumunu amentnn ilk art olan kelime - i a-

hadet gibi onaylatr. Etik degerise Hikmet Efendi ile Ebllaklaka arasnda trajik

bir durumdadr. Sonuta, ahlaki deerlerin temelinin klerikal balarndan, r-

vetsayesinde, yani "Hikmet'in akll tedbiri" sayeSinde, hazzn bulunduu "yan

canib" e kaymas, homo rationalis bakmndan dikkat ekicidir. mamn ve arka-

sndaki toplumun deil, akll bireyin olumlad deerler ndedir artk.

Bu arada Mslman olmayan Osmanl tebaasndaki cemaat kavramnn vergtnn Mslmanlar arasndaki denk karlnn, mahalle kavram ve r-

gt olduu anmsanmaldr. air Evlenmesi, imamn toplumsal ilevlerinin

ayrarak muhtarln kuruluunun balad bir dnemde yazlmtr. Byle-

ce din zel alana aktarlrken, dini deerler de bireyselleir. Etik, estetik, 10-

jik ve dini deerlerin aklca ynlendirilmeye balanmas, eserin nemli yeni-

liklerinden biridir. Bu arada, ll ve tartl tutumlarla da olsa, inasi' de son

aamada bilim ve felsefeyi birlikte temsil ettii ileri srlebilecek olan "Hik-

met" ile, dini temsil ettii ak olan imamn kar karya gelmesi, Trkiye'de

din - bilim ve din -felsefe tartmalarnn balang ve edebi yansmalar bak-

mndan dikkate deer. Bu eserin ortaya koyduu ablon, sonradan ntibah, Fe-

latun Bey'le Rakm Efendi Tu1anda m Yoksa Tu1a m Sinekli Bakkal Vurun


17/40

lamldr. Onu Mahpeyker, Rakm Efendi, Meftun Bey, Vehbi Dede, Huzur'un

hsan' ve Suat' (daimonun iki yz) izler. Ba kii Mtak' ise ntibah'nAli

Bey'i, Felatun Bey, Araba Sevdas'nn Bihruz Bey'i, k'n hret Bey'i, Efruz

Bey , Ateten Gmlek'in hsan' ve Huzur'un Mmtaz' izler. air Evlenmesi'nde

Hikmet'in kart olan imam, bir "Trk Rasputin'i" veya daha dorusu "CinciHoca'nn torunu" olarak kabul edilebilir. Her iki durumda da bir tarihsel ki-

inin halefi olan kad, imam, eyh, de de gibi unvanlarla anlan softa-yobaz ti-

pi, genelolarak bir kart kiidir. Sinekli Bakkal' daki Rabia' nn imam dedesin-

de, Vurun Kahpeye'nin Fettah'nda, Yeil Gece'nin yobaz kiilerinde, Yaban'n

imam ve eyhinde, Reat Nuri Gntekin'in Miskinler Tekkesi romannda, Refik

Halit Karay'nKadnlarTekkesi hikayesinde, Yakup Kadri' nin Nur Baba roma-

nnda, ky romanlarnn btn din adamlarnda, Ebllaklaka'nn genilemi

plandaki yansmalarn bolca grmek mmkndr. Bu adan Trk roman

Kk Aga 'ya kadar anti - klerikal bir srarn kronolojisini verir.

stanbullu Hoca'dan sonra egemen konumunu terk eden bu srar, gerekte Trk

kinliinin tebaadan yurttaa dnmeSi ve Trk insannn kendi -olu srecinde

nndeki Oidipal engeli ama gayretidir. Baka deyile oul, baba sim-

gesi olan deer ve kurunlarla hesapaarak bireyolmak zorundadr. < j.

Trk romannn dou dneminde roman kiilerine rnek olan

ikinci eser de yine roman deil bir oyundur. Ancak bu oyun yazar

belli modern bir oyun deil geleneksel Karagz'dr. Romann hem

konusuna, hem de yapsna etki eden b u iki tip, didaktik ve modernist yazarla-

rn ilk rnekleri olmutur. Karagz toplumsal rolleri stlenen geleneksel kii-

nin arketipi olurken plastik unsurlar tayan Hacivat gizlice takdir edilen, ak-

tan yerilen bir karakter olarak Tanzimat'tan sonra grlen snfn bulamam

alafranga tipin temsilcisi biiminde rnek alnmtr. Ali Bey (nUbah), Talat

(Taauk- Talat ve Ftnat), Celal Bey (Sergzet), Biliruz (Araba Sevdas), hret

(k), Meftun (psevdi), Efruz (Efruz Bey), Behll ve Biliter (Ak- Memnu), Ah-

met Cemil (Mai ve Siyah), Nezih (HayaLinde), Feride (alkuu), Kz Tevfik (Si-

nekli Bakkal), Kamil Bey (Esir ehrin nsanlar ve Esir ehrin Mahpusu), Seniha(Kiralk Konak) , Ahmet Celal (Yaban), nce Memed, Aysel Dereli (lmeye Yatmak),

Ela (Yrmek), Oya (afak), stanbullu Hoca (KkAga), Mustafa nan (BirBi-

limAdamnn Roman) gibi kiiler zelliklerini kltrel trajikten alan Hacivat'n

torunlardr. Trk romancs Hacivat'ta bir tr donkiot trajigi bulmutur.

inasi'yi gerekte yalnz yukarda anlan oyunundaki tipletirmeleri bak-

mndan yeni Trk edebiyatnn arketiplerini yaratm biri olarak grmek

yanl olur. air, ayn zamanda iirlerinde yaratt ve yanstt aklc Prome-

te ci prototip ile de bir nc olmutur.Trk iirinde yaratlan ilk modern tip, Tanr'nn varl bat olmak zere

btn yaam alanlarnda usu egemen klmaya alan aklc kahramandr. Bu

noktada inasi, slam felsefesinin Mutezile akm ile Voltaire deizmini birle-

tirir. Ancak bu sentez airin ok daha yaknnda duran bir kaynan da katks

4 Ayrnt,lar iin bk. Parla

'985' III4,8-4~0; Parla

'99.


18/40

"Hrriyet Kasidesi" ise bu tipin ilk aments veya oto -portresi olarak anlal-

maldr. Oradaki karakter abidesi, bir Namk Kemal ruhundan sz edilmesi-

ne yol amtr. Bu ruh Mustafa Kemal'de ve "Atatrk'n Genlie Hita-

be"sinde adeta bir Tuhfe-i Kemaliye'ye dnr. Bilindii gibi Gazali'nin Ey

Ogul ve Vehbl'nin Tuhfe-i Vehbiye'si ile Nabi'ninHayriye'si de eski dnem o-cuk prototipini izmiti. te bu gelenek, inasi' den sonra Fikret' in Promete ve

Haluk tiplemesini, Mehmet Akif'inAsm tiplemesini ve Nazm Hikmet'inNu-

rettin Efak'n yaratr. imdi bu airlerin zgeci tipe ilikin iirlerinden ksa

rnekleri alt alta sralayalm:

Bais-i ekva bize hzn-i umumidir Kemal

Kendi derdi gnlmn billah gelmez yadma

(N. Kemal)

Sen zanneder misin kii benim hep elemlerim?

Heyhat' Ben nebiiib-i eyyam inlerim.

(T. Fikret)

Hanmanlar snyor, zelzele yalnz bana m?

Ortalk can ekiirken aamam ben yaram

(M. Akif)

Mektepten istifa ettim

cepheye gidiyorum ihtiyat zabitliiyle,

ocuklarmza Trke okutmak,

retmek, sevdirmek onlara

dnyann en diri, en taze dillerinden birini/kendi dillerini

gzel ey

byk ey.

Fakat bu dilin insanlar iin akmak almak cephede

daha byk! daha gzel. (N. Hikmet)

Mithat Cemal bu dizelerin sanat sorunu deil karakter olay oldUunu be-

lirtir. Ona gre, bu dizeler yazanlar iin birok yoksunlua neden olmutur.

Ancak yoksunluklar yazanlara ac deil tatl gelmitir. Bu balamda Kuntay,

Akif'le ilgili bir ansn aktarr. lmeden az nce Akif'i hasta yatanda ziya-

ret eder. Kapy yavaa, ses karmadan aralarken ierden Akif'in dipdiri

sesi haykrr: "Uyumuyorum, gir!". Akif yatanda dimdiktir. Montr zaferi-

ne bir glmsemeye bile yetmeyen yz deriSiyle ve iskeletiyle glmektedir

(Kuntay 990: 3T~)'

Orhan Veli'nin "Bir elinde cmbz, bir elinde ayna, umurunda m dnya"


19/40

Rfat Ilgaz'n "Aydn msn" iirinde "Benden geti mi demek istiyorsun! A

iki kolunu iki yanna/Korkuluk ol" biiminde dile gelen zgeci Promete tipi,

Melih Cevdet'in "Telgrafhane" adl iirinde u dizelerle somutlar:

LJyuyamyacaksn

Memleketinin haliSeni seslerle uyandracak

LJyuyamyacaksn

Bir sis an gibi gecenin iinde ta gn yncaya kadar

Vakur, metin, sade

alacaksm

(Anday 978: 3~6)

Can Ycel'in "Bulumak zre" adl iirinde de bu tip "Yryelim arkadalar

diyor yryelim / zgrle, mutlulua doru /... Yannda ben varm" dizele-

rinde kendini gsterir. Hasan Hseyin Korkmazgil'in tiplemeSi "Acy Bal Ey-

le dik" iirinde,

kanadk toprak olduk

ekildik bayrak olduk

dkldk yaprak olduk

geldik bugne

szleriyle ifadesini bulur.

Tanzimat'tan Cumhuriyet' e dein yazlan yk ve romanlarda baba figrnn

bulunmay ve ounlukla babann lm, ba kiinin mirasyedi oluunu, JaleParla epistemolojik adan Oidipus komplekSine bal olarak zmlemitir

(Parla 985 /II; Parla 990). ilgin bir biimde Cumhuriyet dnemi Trk iirin-

de de babann lm zerine duyulan znty anlatan Oidipal iirler yazlm-

tr. Bu iirlerde Oidipus arketipinin yansmalarn bulmak mmkndr. Eski

Trk tarihinde "babay ldrme motifi"ne az da olsa rastlanr. Ouz Kaan, Sa-

tuk Bura Han, II. Bayezit gibi hakanlar babalarn ldrmlerdir. Osman Gazi

ise len babasnn yerine geince Hamlet gibi amcas Dndar Bey'i ldrr. Os-

manl Devleti'nin dalma srecinde bu tutuma yeniden dnld grlmek-

tedir. Tanzimat dnemi romanclar, bakiilerin babalarn ldrerek onlar

dnyann ortasnda yalnz brakmlardr. Anne bu ortamda korku kayna de-

il istekleri karlayan bir iyilik meleidir. Edebiyatta oka grlen bu babasz-


20/40

babasn daha bir buuk-iki yandayken yitirmitir. Annesi tarafndan byt-

len inasi zverili bir biimde yetitirilmi ve hatta Fransa'ya renim iin gn-

derilmitir. inasi'nin annesine yazd ve zgeci Promete tipinin aynas olan

nl mektup, Esma Hanm'n anne-vatan oluuna ilikin ilk Trke metindir.

Esma Hanm bylece Tanzimat ocuklarnn "Byk Anne"si olur.ada Trk airlerinin babalarnn ardndan yazdklar iirlerde de atlatlm

bir katastrofobinin iz dmleri gzlemlenmektedir. Bu bakmdan yeni Trk

iirinde bolca rastlanan zgeci Promete tipinden sonra sray Oidipal tip almak-

tadr. Kendisine tarihte ve tarihin byk kahramanlarnda, yce cetlerde bir s-

nak ve nder bulan Trk airleri de hamasi iirlerinde gerekte bu tipi yaat-

maktadrlar. Dorudan doruya fiziksel baba iin yazlm Oidipal tip iirleri

iin rnek olarak Can Ycel'in "Hayatta Ben En ok Babam Sevdim"; Cemal S-

reya'nn "Sizin Hi Babanz ld m?"; Aziz Nesin'in "Babam"; Rfat Ilgaz'n"Baba" adl iirleri anlabilir. Enis Batur da, Ahmet Hamdi Tanpnar'n trajik

zellii ar basan iir servenini idi eden iki baba oldUunu syler: Yahya Ke-

mal ve Paul Valey. Ona gre, Tanpnar'n Yahya Kemal lmeden onun hakkn-

da yazmamasn, Yahya Kema incelemesini kendi lmnden ksa bir sre n-

ce yaymlamasn, "baba katli" komplekSi ile aklar. Hatta Tanpnar'n, 37 iir

ieren kendi iir kitabn lmnden bir yl nce yaymlamasn da ayn nedene

balar (Batur 993: 53-57)' Tanpnar'n Yaadm Gibi adl denemelerinde yer

alan Kerkk anlar ileAbdullah Efendi'nin Ryaan'ndaki "Evin Sahibi" yk-snde geen "ylan" metaforu ile Necip Fazl'n "ayna" ve Behet Necatigil'in

"ev" metaforlar da bu katastrofobik rpermenin simgeleridir.

Bu aklamalardan sonra, Trk edebiyatnda Tanzimat'tan sonra grlen

tipler aadaki gibi sralanabilir:

i) zgeci Promete Tipi: Bu tipin ilk tasarmcs, Mustafa Reit Paa'y "mede-

niyet resul" diye niteleyen inasi' dir. Ancak Promete tipi tarihi, iktisadi, si-

yasi, dini, milli, ideal zellik ve grevlerle donatlm ve zenginletirilmitir.

Mustafa Reit Paa'dan Mustafa Kemal Paa'ya byle ulalmtr. Yeni Trk

edebiyatnda en ok rastlanan tip budur.

~) Hacivat Tipi: Kkleri glge ve orta oyununda olan bu tipin ayn zamanda

Moliere'in Le Bourgeois Gentilhomme'undaki Monsieur Jourdain'i ile kayna-

mas ilgintir. "Kibarhk Budaas uyarlamas" bylece bir yandan yerli ve eski

kltrde bir dayanak bulurken bir yandan da yeni Trk edebiyatnda rnekle-

ri ne bolca rastlanan bir tip olmutur. Bu durumuyla en ok ilenmi ve ze-

rinde allm tip, alafranga zppe veya yaban olarak da nitelenen Hacivat ti-

pidir. Divan Lgati 't- Trk'te geen "Tilki z inine rse uyuz olur. " atasz ve

"yumurtadan kp kabuunu beenmemek" deyiminde kltrel kodlar if ade

edilen Hacivat tipi n e kadar yerli kltre yabanclam bir alafranga zppe

olarak grlse bile iten ie ona kar bir sempati beslendii de sezilir. Orma-

nn yaknmas baltadan deil balta sapndandr. nk sap da ormandaki

aalardan birinin daldr


21/40

3) Faust Tipi: Bu tipi Hacivat tipinden titizlikle ayrmak gerekir. Faust tipi,

nemi lde baar sonras boluk duygusunun rndr. Bu tip Tanzimat'n

ikili kltr ortamnn yaral bilinci ile de birleerek yerelleir. Beir Fuat'tan

Ziya Gkalp'e, Ahmet Tanpnar'dan Cemil Meri'e, Adnan Advar'dan Hilmi

Ziyalken'e, Mustafa nan'dan Feza Grsey'e okumu, ykselmi, ancakhuzu-TU bulamam, hayatn sonul ereinin romantik, milli veya hmanist ak oldu-

u inancna ulam pek ok Trk aydn Faust tipinin hayattaki modelleridir.

Bilim, sanat, felsefe, din gibi alanlarda ykselmi kiilerle toplumlar arasn-

daki kartlk ve elikiden doan, ancak bir i atmann da rn olan bu ti-

pin daha da ilenmesi ve rneklerine daha sk grlmesi beklenmelidir.

4) Quasimodo Tipi: En ar ifadesini Hugo'nun Notre-Dame'n Kamburu ro-

mannn hilkat garibesinde bulan bu tipin Trk edebiyatndaki en eski rne-i belki de Tepegz'dr. Tepegz sonuta kt biridir. Ama bata kt olmay

o sememitir. Babasnn reddettii biri olarak Dostoyevski'nin Karamazov

Kardeler romanndaki Smerdiyakov'a benzer. Toplumun bedensel engeli ve-

ya hastal yznden dlad Quasimodo aslnda iyi kalpli biridir. Ne var ki

ortalama saduyu onu siretiyle deil suretiyle deerlendirir. Toplumun ona

duyduu sempati veya antipatinin en nemli saiki bedensel engeli, yaras ve-

ya hastaldr. Onun trajedisi, bilin-beden kartlnn kendisi ve evresi

tarafndan farkl alglanmasdr. O gvenilmeyi, inanlmay ve deersenmeyi

istemektedir. Bir bakma Haim de kendini irkin bulmas ve kafasndan ya-

knyla Quasimodo sendromu yaamtr denilebilir.

5) Godot Tipi: Bu aykr ve marjinal tipi savrulmu ve tutunamam olarak nite-

lemek doru olur. Toplumsal balamn yitirmi, zaman kavray tutarsz; ha-

yat minyatrdeki gibi derinliksiz alglayan ve bunun farknda olmayan Godot

tipi, aslnda bir anti -kahramandr. Bazen bu tip izofreninin snrlarnda do-

lar. a, snf, kltr ve evre ile mutabakat hayat tarafndan feshedilmitir.

Eer kendisi de bu feshi benimser ve iselletirirse sonu intihar olacaktr.

Yusuf Atlgan'n Anayurt Oteli'ndeki Zebercet, Beckett'in Godot'yu Bekler-

ken'inin kahramannn izofrenik versiyonudur. Orhan Murat Arburnu ve

Ece Ayhan'n iirlerinde de Zebercet' e rahatlkla rastlanabilir. Zebercet, ger-

eklikten iyice kopup yabanclamay ve otel bekiliini yap-boz oyununa e-

virmi bir kahramandr. Bununla birlikte onun da yabanclamann rn ol-

mak bakmndan "tersine Don Kiot" Murtaza'dan aslnda pek fark yoktur.

Murtaza ve Zebercet tipi, hayatn btnlnn dalmasna, yani yabancla-

maya fabrikann gvenlik kulbeSinden ve resepsiyon bankosundan bak

sergileme arzusunun bir sonucudur. Hayatn parampara oluunu, btnln


22/40

ile Ahmet Haim'in "Mslman Saati"nden beslenen bu tiplerin saatleri koz-

mik, toplumsal ve de biyolojik bakmdan bir trl doruyu gstermez: Hu-

zur'daki nihilist Suat'n kart ikizleri olan, fiilen intihar etmemekle birlikte

hayatn dna km bulunan bu tipler gerekte Batllama eletirisini deil

yabanclama eletiriSini simgelerler.Trk romannn kii yaratma bakmndan en farkl yazarlarndan biri Ab-

dlhak inasi Hisar'dr. Hisar'n Fahim Bey ve Biz, amlca 'daki Enitemiz, Ali

Nizami Bey'inAlafrangalg ve eyhlii adl roman olay, yer ve zaman gele-

rini bilerek ihmal eden salt kii romanlar olarak grnmektedir. Hatta baz

inceleme ciler anlan eserleri saylan gelerin yokluu nedeniyle roman say-

mazlar. Bu romanlarda glge de kalan mekan gesi Boazii Yallan-Gemi Za-

man Kkleri adl eserde anlatlrken zaman da BoaZii Mehtaplan adl eserde

bir" mazi cenneti" biiminde betimlenir. Onun tipleri, Yahya Kemal'in deyi -iyle "gemiler gemeyen bir ummanda", minyatrn tam orta yerinde bir ha-

yat srerler. donkiotluk yapacak gleri, olaan yaama dnecek kendilerini

ama gleri yoktur ve aaladklar "imdiki zaman" onlara karikatr gibi

bakmaktadr. Fahim'in hayattaki karl, "Son Osmanl" (bu kavram iin bk.

Sayar ~ooo: -3) tipinin romana yansmas gibi anlalabilir. bnlemin

Mahmut Kemal nal, Osman Nuri Ergin, Sheyl nver gibi son dnem Os-

manl aydnlar da neredeyse aynen Fahim gibi yaamlardr. Arive veya

mzeye benzeyen halvetgahlarnda malumatfuruluklar ve muhteem tenha-lklar iinde mesut ... evrelerini de kendileri gibi kiiler sarmtr: Son sad-

razamlar, son hattatlar, son musikiinaslar, son airler, son rintler. ..

air Sefa Kaplan'n "Disconnectus Erectus" nitelemesi, Trk Godot'larnn

bir bakma ncs olan Fahim Bey'in ulat vahim travmay ifade eder. st

kavram ile d kavram arasndaki fark, Faust tipi ile Godot tipi arasndaki

farka denk der. Trk Godot' su en azndan Hisar ve Tanpnar'n eserlerinde,

yeni hayatn kuruluuna Mtareke stanbu'undan Cenap ahabettin gibi ba-

kan, hain olmak yerine saatini durdurmu mstehaseler olarak da tanmlana-bilir. Yusuf Atlgan'n Anayurt Oteli'ndeki Zebercet, Beckett'n kahramannn

izofrenik ruh eidir. Orhan Murat Arburnu ve Ece Ayhan'n iirlerinde de

bu tipe rastlanr. Trk Maksim Gorki'si Orhan Kemal'in edebilikve evrensel-

liin yksek bir uyumu olan Beki Murtaza tiplemesi yazarn gzlem ve anla-

r ile benimsedii dnya grnn merkezinde yer alan yabanclama kavra-

mnn da olgun bir sentezidir. Bedensel gcn ve gnlk hayatnn en az -

te birini satarak geinen ve bu arada hayat mlkiyetin kr krne

muhafazas olarak grmeye koullanan Murtaza, hem kendi hayatna, hem

gerek dnyaya, hem emeiyle var ettii "ey" e ve hem de zrriyetiyle var et-

tii kzna yabanclamtr. Orhan Kemal, bylece kula kulluktan tesini d-

nemeyen zgn bir tip yaratrken ayn zamanda eya ile mnasebette "tez-

ki i f "i l K b ' i d l k T k h l


23/40

Mal sahibi, mlk sahibi

Hani bunun ilk sahibi

Mal da yalan, mlk de yalan

Var biraz da sen oyalan ...

(Yunus Emre)

Zebercet, Murtaza'ya gre gereklikten iyice kopmu, yabanclamay ve re-

sepsiyon grevini bir undoing /yap -boz oyununa evirmi anti -kahramandr.Zebercet ve Murtaza'nn karsnda, btn insanilii ve akl banda duruu

ile namazdaki annesinin nnde dil karan ve "Allah hi glmez mi?" diyen

"Semaver" kahraman Ali vardr. Sait Faik'in bu kahraman i yerine "ne ise

o" olarak bakar. Bilinci arptlm deildir. Annesiyle yaayan yetim Sait Fa-

ik bu ykde otobiyografik geleri fabrika gzlemi ile birletirmitir. Murta-

za ve Zebercet'in sorunu, ebeveyn sevgisinden yoksun bymeleridir. Oyz-

den hayata tutunamamaktadrlar.

6) Krolu Tipi: XVIII. yzyldan sonra Avrupa' da bir "iyi vahi" kavram ge-limiti. Dou' da ve Bat Hint yani Amerika' da yaayan, uygar olmamakla bir-

likte "insan" olarak grlmesi nerilen bu iyi vahi yiitlii, iyi kalplilii, yoz-

lamaml, Bat'nn yitirdii ve arad ahlaki erdemleri hala yaatyordu.

Eric Hobsbawn'n Meksikal devrimci halk kahraman Zapata' dan yola karak

"iyi haydut" diye adlandrd bu tip, Trk edebiyatnda ekya tipi olarak can-

landrlmtr. Kizirolu, Hekimolu, Kozanolu, Atal Kel Mehmet, Demir-

cili Mehmet Efe, akrcal Efe gibi yakn dnem ekyalarndan hareketle ye-

ni Trk edebiyatnda zellikle krsal kesimin kente direniinin simgesi olarak

Krolu tipinin gncellendii grlr. Avrupa'da chevaUeresque vepicaresqueanlatlarn Don Kiot, van Hoe, GUillaume Tell ve Robin Hood'u yaratmas

gibi Trk edebiyatnda da ekiya tipi Krolu'nun, efe hikayelerinin, ete ci

efsanelerinin izinde olumu bir tiptir. Bu tipin yeni Trk edebiyatnda ilk

rnei mer Seyfettin'in Yalnz Efe'sidir. Yaar KemaL, Ege' den derledii zey-

bek ve efe hikayeleri ile anne ve babasndan dinledii kanun kaa hikayele-

rini birletirerek nce Memed'i yaratr. Tark Bura'nn KkAga ,s da yazarn

babasndan dinledii anlarn estetize edilmesinden oluur. Celal Bayar'n

imam klnda Ege dalarnda Milli Mcadele iin etecilik yapm olmas

dikkate alndnda stanbullu Hoca'nn kaynaklarndan biri daha anlalm

olur. Ancak nce Memed'in Abdi Aa'y ldrp kylye toprak datmasna

yol aan i dnm anlatlmazken stanbullu Hoca'nn KkAa'ya dn-

mnn romann zaman akn ve olay rgsn belirlemesi Kk Aga 'nn

bir oluum roman, bir rmak roman oluundandr. nce Memed'in mitik ka-

rakteri n planda iken Kk Aa'da kurmaca, derlemenin nne geer. Neyazk ki Kk Aga evirmenini bulamam bir karakterdir. Kemal Tahir'in

Rahmet YaUan Kesti adl roman ekya romantizmi polemiinin bir rn ola-

raknce Memed'in rakibidir. Fakat Yaar Kemal'in dil yetenei Kemal Tahir'in


24/40

ekonomi -politiine tercih edilir. 960 'lardan sonra romanda krsal sorunlar

ve kiiler yerlerini kentlilik sorunlarna terk ederler. Bu gei, Orhan Ke-

mal'in rmak romanlarnda pe pee ve otobiyografik kaynakl bir biimde

yksek bir baaryla anlatlr.

7) Yobaz-Softa Tipi: Yukarda da deinildii gibi bu tip inasi'den beri imam,hac, eyh, mrit, evliya rolleriyle grnen ve inanc bencil karlarna ara

ederek kendisine sayg duyanlar zgeci Promete tipiyle ve A1iye- Feride -

retmenlere dman ettiren yobaz veya softa diye anlan tiptir. Katip elebi,

daha XVII. yzylda "HendeseBilen Kad ile Bilmeyen Kad" farkn Mizan'-

Hakk'nda anlatrken Seyrani de Tanzimat dnemindeki iktisadi, siyasi ve ah-

laki yozlamay "kazlarn kadya umaklndan" diye aklyordu. Fransz

Devrimi'nin kilise adam kartlndan da beslenen yeni Trk edebiyatlar,

bunun yannda Trk Kurtulu Sava nderlerini tekfir ederek "katli vacip"fetvas veren Drrizade Mehmet ve Mustafa Sabri gibi din adamlarna kar

duyduklar tepkiyi bu tip zerinden ilemilerdir.

Yukarda belirgin zellikleri zerinde durulan bu tiplerin eserlerde adn

bulmu rnekleri aada izelgelerle gsterilmitir:

Promete tipi

yazar tr eserad kahraman tip

NamkKemal roman Cezmi Cezmi OlumlU-ideal

NamkKemal roman Celalettin HaTZemah Celal

Ahmet Mithat Efendi roman Felatun Bey ile Rakm RakmEfendi

Mizane Murat roman Tuifanda m Tuifa m Mansur Bey

Ahmet H. Tanpnar roman Huzur hsan

Halide Edib roman Sinekli Bakkal Vehbi DedeKemal Tahir roman Esir ehrin nsanlar ve Kamil Bey

Esir ehrin Mahpusu

Tark Bura roman KkAa KkAa

PeyamiSafa roman Yalnzz Samim

NihaI Atsz roman Deli Kurt Murat

Mfide Ferit Tek roman Aydemir Aydemir

inasi tiyatro air EvlenmesiHikmet

NamkKemal tiyatro AkifBey AkifBey

NamkKemal tiyatro Celalettin HaTZemah Celal

NamkKemal tiyatro Vatan Yahut Silistre slamBey


25/40

inasi iir Kasideler M. Reit Paa

MehmetAkif iir Safahat Asm

Nazm Hikmet iir Kuvay Milliye Destan Nurettin Efak

Attila lhan iir Cebbar Oglu Mehemmed Mehemmed

Hacivat tipi (romanda)

yazar eser ad kahraman tip

NamkKemal ntibah Ali Bey olumsuz-dejenere

Samipaazade Sezai Sergzet Celal Bey

Recaizade Ekrem Araba Sevdas Biliruz Bey

Hseyin Rahmi Grpnar k hret

Hseyin Rahmi Grpnar psevdi Meftun

mer Seyfettin EfruzBey Efruz Bey

Halit ZiyaUaklgil Ak- Memnu Behll

Faust tipi (romanda)

yazar eserad kahraman tip

A. Hamdi Tanpnar Huzur Suat olumsuz-dejenere

evket S.Aydemir Toprak Uyanrsa retmen olumlu - ideal

OuzAtay Bir BilimAdamnn Mustafa nan olumlu-idealRoman

Adalet AaolU lmeye Yatmak Aysel Dereli olumlu - eletirel

Quasimodo tipi (romanda)


Yakup Kadri Karaosmanlu Yaban AhmetCelal olumlu -ideal

Halide Edib Advar Ateten Gmlek hsan olumlu-sevecen

Peyami Safa Dokuzuncu HariCiye Hasta gen olumlu-acnasKoguu

Tark Bura KkAga olak Salih olumlu-sevilen

Tezerzl Yaamn Ucuna Tezer olumlu - acnasYolculuk


26/40

Anti -kahramanlar (romanda)


A. inasi Hisar Fahim Bey ve Biz FahimBey olumlu-asosyal

A. inasi Hisar amlca 'daki Enite

Enitemiz

A. inasi Hisar Ali Nizami Bey'in Ali Nizami Bey Al. Ve.

A. Hamdi Tanpmar Saatleri Ayarlama Hayri rdalEnstits

A. Hamdi Tanpmar SaatleriAyarlama Halit AyarcEnstits

A. Hamdi Tanpmar MahurBeste Tevfik Efendi

Yusuf Atlgan Anayurt Oteli Zebercet

OrhanKemal Murtaza Murtaza

OuzAtay Tutunamayanlar Selim Ik

yazan eserad kahraman tip

mer Seyfettin YalnzEfe Kezban olumlu -iyi haydut

Yaar Kemal nceMemed Memed

Tark Bura KkAa stanbullu Hoca

Sabahattin Ali Kuyucakl Yusuf Yusuf

Softa-yobaz tipi (romanda)

yazan eserad kahraman tip

inasi air Evlenmesi Ebllaklaka olumsuz-karc

Haiide Edip Advar Sinekli Bakkal Dedeimam

Halide Edip Advar Vurun Kahpeye Fettah

Reat Nuri Gntekin Yeil Gece Hafz Eyp

Refik Halit Karay Kadnlar Tekkesi eyh Baki

Yakup Kadri Karaosmanolu NurBaba eyhNuriYakup Kadri Karaosmanolu Yaban mam ve eyh

Tark Bura KkAa stanbullu Hoca

Yaar Kemal Yer Demir Gk Bakr Taba


27/40


28/40

utum taknmasyla gerekilikten uzaklam ve bunun bedelini zellikle Bo-

arien kadn kahramanlar hastalk, intihar ya da cinayet sonucu hayattan e-

lmekle demilerdir.

Trk romanlarnda batan beri gzlenen ilgin bir durum da ak ekseninde

mmlan lemelerdir. Bu l bazen biri kadn, bazen de biri erkek olmak

zere hep tercih sorunsal etrafnda bir olay rgs iinde yer alr. Namk Ke-

mal. Samipaazade Sezai, Nabizade Nazm, Halit Ziya, Mehmet Rauf, Reat-urt. Yakup Kadri, Halide Edib, Ahmet Hamdi Tanpnar, Adalet AaolU,

ey!!i Soysal, Ahmet Altan, Selim leri, Metin Kaan gibi romanclarn ak-

o'akartl hep bu kiilik Bermuda eytan ~geni iinde yaanr.

elim leri 'nin Trk romannn yeni yetmelik dnemini aydnlatan dikkat-

eri. kadn kahramanlarn bireyolma urasnn temelinde, Cevdet Paa'nn

Tezakir'inden hareketle Abdlmecit'in gzdeSi ve dillere destan Emma Bo-

ary'si talihsiz Serfiraz Hanm', ayrntlar bir yana ntibah'taki Mahpey-er'denAraba Sevdas'ndaki Perive'e, ntt.bah'taki Dilrba'dan Sergzet'teki

Dilber'e, Zehra'dan Eyll'deki Suat'a, Ak- Memnu'daki Bihter'den Sinek lt.

akkal'n Rabia'sna, Kiralk Konak'taki Seniha'dan alkuu'ndaki Feride'ye

tn kadn kiilerin ncs olarak tespit etmektedir (leri 1999). Olmak is-

eyip de olamamak trajediSine ramen kendini var etmeye alan bu kadnlar

Dnya Sava'ndan 96o'lara dein ortadan kaybolduktan sonra, kadn ro-

manclarnn romanlarnda, Bedia Akarsu'nun terimiyle "kii -olma sorunu"trafnda yeniden doarlar. Artk toplumsal gelimeler, romancnn bu tr

ahramanlara rtk takdirinin yannda ak eletirisi biimindeki ikiyzl

utumunu amasn salamtr. Bu dnemde Adalet AaolU, Sevgi Soysal,

ezer zl gibi kadn romanclarn katklar byk olmutur.

Yz elli yllk gemi gz nnde bulundurulduunda, Trk edebiyatnda

adn tiplerinin ana izgileriyle "kar", "hanm" ve "bayan" aamalarndan

etii sylenebilir. Kar, aile iinde ve kocasna izafeten kimlik kazanan ka-ndr. Kzlarnyazgs da "kar" olmaktr. Evrensel "kar" tipi "cumba" veya

kafes" diye anlan dar mekanda yaatlr ve bu mekan kutsal bilinir. D me-

anla genel olarak evi ayran eik, pencere veya duvar ayn zamanda Eliadegil

nlamda kutsal ile din-dn da ayrr. Gkalp bu kavramlar "mukaddes" ve

zenim" diye anar. Kar, aile kadndr ve ailenin kutsall tarafndan kutsan-

maktadr. Karnn kimliini biimlendirirken bak t ayna, geleneksel deer-

erle donanm annesi ve baka "kar"lardr. "Hanm"a gelince, erkeklerin

oplumsal rollerine ortak olmaya alan ve Batllama sreCinde evden da-

ya kan kadn, toplumsal yaamn iinde kendini kantlamaya alr ve

hanm" ya da hanmefendi" olarak anlr Hanm tipinin 97 Aile Nizamna-


29/40

kiileri birer "hanm" dr. "Hanm"n yaamdaki rnekleri Afet nan, Nermin

Abadan Unat, Mbeccel Belik Kray, Bedia Akarsu gibi baarl Trk kadnla-

rdr. "Bayan" tipi ise aynada kendi kendine bakmaktadr. O, nceki tiplerin

ulat bir st sentezdir. Btn devingenlerini bamsz olarak kendi bilinci

ile deerlendirir. Adalet Aaolu'nun lemesindekiAysel, hanm tipi ile ba-

yan tipinin hesaplamasn simgeler. Sevgi Soysal'n afak romanndaki Oya

ve Yrmek'teki Ela ile Feyza Hepilingirler'in Krmz Karanfil Ne Renk SaLaradl romanndaki SibeL, Aysel'in "kendi-olmak" trajiini paylar. Emine

Insu ve Fruzan'n kahramanlar da sr pSikolojiSinden kurtulmu "hr

bayan" kategorisine girer (Yaln 98~: 74-90).

Trk romanndaki bellibal kadn kahramanlar, aadaki tabloda gsterilmitir:

yazar eser ad kahraJl1an tipNamkKemal ntibah Ali Bey'in annesi olumlu-melek

Recaizade Ekrem Araba Sevdas Bihruz Bey'in annesi

Reat Nuri Gntekin Kzlck Dallan Nadide Hanm

Reat Nuri Gntekin Acmak Mrid'in annesi

Memduh evket Esendal Miras Ftnat Hanm

Peyami Safa Biz nsanlar Saniye Hanm

Melih Cevdet Anday Aylaklar LemanHanm

Mutluluu ailede arayan, kendilerini sevdiklerine adayan zverili,efkatli, masum, erdemli kadnlar

yazar eserad kahraJl1an tip

NamkKemal ntibah Dilaup olumlu - melek

NamkKemal Cezmi Perihan

Ahmet Mithat Efendi Felatun B. ile R. Fedayiakm E

emsettin Sami Taauk- Talat Ftnatve Ftnat

Samipaazade Sezai Sergzet Dilher

Fatma Aliye Hanm Muhazarat Mnewer Hanm

Halit ZiyaUakllgil Mai ve Siyah Vedide

Halit Ziya Uaklgil Knk Hayatlar Raci'nin terk ettii ei

Halit Ziya Uakgil Knk Hayatlar Vedide


30/40

MehmetRauf Halas dal

MehmetRauf Halas Suat

Halide Edib Advar Seviyye Talip Macide

Halide Edib Advar Sinekli Bakkal Rabia

Yakup Kadri Karaosmanolu Kiralk Konak SelmaHanmPeyami Safa

Ahmet Hamdi Tanpnar

Mnevver Ayal

Sahalrattin Ali

Pertev Bey'in Kz Nuhbe Hanm

Kuyucakl Y usuf Muazzez

Cemile Cemile

Ylanlann c IrazcaAna

Okumu, zeki, grgl, fiziksel olarak gl, erkeklerle boy lmekisteyen azimli kadnlar


Ahmet Mithat Efendi Felatun B. ile Canan olumlu-melek

RakmE.

Mizanc Murat Tufandam ZehraTufam

FatmaAliye Muhazarat Fazla

Mfide Ferit Tek Peroaneler Bahire

Halide Edib Advar KalpArs Zeyno

Ahmet Hikmet Mftolu GnlHanm GnHanm

Halide Edip Advar Tatarck Lale

Halide Edib Advar Vurun Kahpeye Aliye

Halide Edib Advar Ateten Gmlek Aye

Reat Nuri Gntekin alkuu Feride

Burhan Cahit Morkaya Ayten Ayten

Adalet Aaolu lme ye Yatmak A ysel Dereli

Sevgi Soysal Tante Rosa Tante Rosa


31/40

Hrsl, huysuz, rnank, geimsiz, srekli deiim arzusu iinde olangl kadnlar


NamkKemal ntibah Mahpeyker olumsuz- eytani

Samipaazade Sezai Sergzet Dilber'in sahibesi

Nabizade azm Zehra Zehra

Halit Ziya Uakgil A k- Memnu Firdevs, Bihter

Halit Ziya Uakgi! Krk Hayatlar Veli Beyailesi

Nahit Srr rik Abdlhamit NimetDerken

Samet Aaolu BykAile Sadiye Hanm

Ebubekir Hazm Tepeyran KkPaa Naime Hanm

Sabahattin Ali Kuyucakl Yusuf ahinde

OrhanKemal Evlerden Biri LemanHanm

Yeni Trk edebiyatnn tiyatro eserlerindeki tipler de aslnda roman, yk ve

iirdeki tiplerin aynsdr. Trk tiyatrosu, tip konusunu inceleyen ilk kurarnc

Aristoteles'ten Stanislawski'ye dein "bir karakteryaratma"mn nasl mmkn

olacam sorgulayan nclerin izinden gitmitir.7 Bilindii gibi yeni Trk ede-

biyat, inasi'nin air Evlenmesi'nin Tas-

vir-i Efkar'da tefrikas ile balar. Bu eserle

Trk tiyatrosu zgeci , duygusal, ikiyzl,

merakl, arabulucu, yardmsever, dedikodu-cu gibi evrensel tiplerle tamt gibi ay-

dn, yobaz, ak, retmen, asker, kyl, pat-

mn, aga, beki, p gibi toplumsal tipler-

le de tammtr. Mtak'ta bir para

ruhsal tip zellii, imarnda da bir lde

donuk tip zellii bulmak mmkndr.

Dolaysyla Trk tiyatrosu olgun bir ba-

lang yapmtr. Ne var ki Namk Ke-mal'in tarihi biyografilerinden trettii

ideal tipi oynanmayacam bile bile basl

metinde tekrarlamas, Abdlhak Ramit

Tarhan'n oynanmak iin deil okunmak

7 Aristoteles'in bu konu-daki grleri zellikleRetarik ve Poetika adl

eserlerinde bulunur.istoteles bu iki kitabnda

zn ve teatral kurgunungelerini tasnif eder. Onare teatral kurgu komedi,

dram ve trajedi olmakzere eide ayrlr.

Aristoteles zelliklePoetika adl eserinde bir

ahraman tipOlOjiSi geli-tirmeye almtr. Etik

emelli trajik tip, Aristo-eles' in kurgu kahramananmlamasnda merkeziroloynar. zellikle Kraldipus tipinden trajik tipuramn karan Aristo-es kahramann erdem-

Okuyucu veya izleyici butip araclyla kendikorku ve acma duy-

gularn sorgulamayaaraclk etmelidir.

Dolaysyla Aristoteleskahraman yaamak- lmek

ikileminin sorgulanmasamac iin bir ara olarak

grmektedir. Sanat veeseri, bu ikilemi kahra-

manda yanstp somutla-trd oranda baarldr.Aristoteles eletiri ls

olarak da kahramann iyiahlak, role uygun kiilik,

gereine benzeyi vedavranlarda tutarllk

biiminde drt zelliineyazarlarn dikkat etmesi

gerektiini belirtir


32/40

II. Merutiyet dnemi tiyatrosunun zel olarak fazla "bal" ve "gdml" ol-

mas, Trk tiyatrosunun balangtaki avanta j m kullanamamasma yol aar. Ne

yazk ki zel olarak kendini tiyatroya ve oyun yazmma adam yazara Musahip-

zade CelaL, bnrrefik Ahmet Nuri Sekizinci, Cevat Fehmi Bakut, Cahit Atay,

Necati Cumal, Haldun Taner, Orhan Asena, Turgut zakman ve Recep Bilgi-

ner isimleri bir yana braklrsa rastlamak zordur.

ada Trk tiyatrosunda yaratlan toplumsal tipleri aadaki gibi tablola-

trmak mmkndr:

tip tip eidi yazar rnek oyun-kii

Kadn varlkl ve zppe Necip Fazl Knye

orta halli koruyucu Reat Nuri Yaprak Dkm-Aye

orta halli bencil Oktay Rfat Atlarla Filler- Sehime

eZilen ve smrlen Necati Cumal Mine-Mine

Genkz aydn A.Kutsi Tecer Kroglu - Nigar

zppe Haldun Taner Fazilet Eczanesi - Melda

yzeysel Necati Cumal Mine-Nurten

duygulu H.Fahri Ozansoy Snen Kandiller

aresiz Vasf ngren ASiye Nasl Kurtulur-Asi

Erkek lkc lhan Tarus Suavi Efendi-Ali Suavi

olgun Cevat Fehmi Bakut Paydos - Murtaza

orta halli kiiliksiz koca Necati Cumal Derya Gl

zppe Refik Halit Karay Deli-Yakup

Gen erkek aydn PeyamiSafa Gn Doguyor

sorumlu -canl, akll Turgut zakman Ocak-Fazl

sorumsuz S. KudretAksal akac - Sinan

duygulu Reat Nuri Eski ark

Memur kompleksli Recep Bilginer Ben Devletim-Genel Mdr

Emekli yorgun, yalnz, yaknan Necip Fazl Knye-Albay GazanferMemurAsker

adam ve patron (vurguncu) Nazm Hikmet Kafatas- Williamstccar

hac aa Cevat Fehmi Bakut Paydos-Hac Hsamettin

Frsat ilkesiz . Hakk Baltacolu Andaval Palas - Garson

Politikac laf cambaz, yalanc Haldun Taner GnnAdam

Bilim adam toplumdan kopuk Nazm Hikmet UnutulanAdam- Doktor

Sanat yozlam AbidinDino Ket-Salim Bey


33/40

eitli doktor Refik Halit Karay Deli - Asabiyecimeslektipleri

mhendis AbidinDino Kel

avukat Cevat Fehmi Buzlar zlmeden-Avukat

retmen Cevat Fehmi Paydos - Murtaza

Esnaf namuslu Ahmet KutSi Tecer Keba- Kahveci

Emeki ezilen, cefake, tembel Adalet Aaolu atdaki atlak - Sadk

Kyl yal kadn Yaar Kemal Uzundere- Meryemce

yal erkek Faruk Nafiz anlbel Canavar

kyanas ve kars CahitAtay Sultan Gelin

kz Cevat Fehmi Bakut Paydos-Aye

ak, yoksul, tembel CahitAtay Ana Hanm- Kz Hanmtutkulu gen

aa Sedat Veyis rnek Kurt - Halil Aa

muhtar Cevat Fehmi Bakut Buzlar zlmeden- Mahmut

Tablodan da anlalaca gibi Trk tiyatrosunda da dier trlerde olduu gi-bi toplumsal tipler ounlukta, evrensel tipler aznlktadr. Ancak bir yandan

da Trk tiyatrosunun toplumsal duyarll vgye deer bir meziyet olarak

grlmelidir. Tiyatro, roman ve ykye gre stereotipik zelliklere daha fazla

yer vermektedir. Bunda seyirlik olma zelliinin rol byktr. Tiyatro br

trlere gre hayat daha yakndan izlemektedir. Dolaysyla realiteye ballk

yaratma imkannn nndedir. Tiyatronun roman ve yk gibi henz tam an-

lamyla kamusallaamamas da dikkat ekmektedir.

EDEB iYAT eserinde yansyan hayati tipler evrensel, toplumsal, psikolojik. haya-

li. tarihi ve donuk olmak zere alt tre ayrlabilir. Bunlarn iinde Trk edebi-

yat iir, roman ve ykde evrensel ve toplumsal tipleri daha ok ilerken tiyat-

ro toplumsal tipleri ne alr.

Halit Ziya Uaklgil, Peyami Safa ve Ahmet Hamdi Tanpnar'n tipleri ev-

rensel ve toplumsal ynlerinin yannda pSikOlOjik taraflaryla da dikkati e-

ker. Nabizade Nazm'nZehra'snda ilk olgun rnei grlen ruhsal tip konu-

sunda Mehmet Rauf en nemli isim olarak grnmektedir. Ayrca bu tip t-

rnde Peyami Safa'nn baars bir kez daha anlmal ve vurgulanmaldr.

Her dnemde ska rastlanan tarihi tipler tarihi romanlarn kiileri olarak


34/40

Bektai tekkelerinden ifte izinli tarih tutkunu bir babann, Mustafa Asm

Bey'in olu olan Namk Kemal, chevalleresque vepicaresque trn slam- Trk

kltrndeki benzeri olan Hazret-i.Ali cenklerinden, kendi tarihi biyografile-

rindeki portrelerden've romantizmin klaSiklerinden hareketle tiplerini olu-

turmutur. Tarihi tip yaratmakla nl yazarlar arasnda Cumhuriyet dnemin-

de Abdullah Ziya Kozanolu, Turhan Tan, Feridun Fazu Tlbenti, Reat Ekrem

Kou, Nihal Atsz, Mustafa Necati Sepetiolu, Ouz zde, Kemal Tahir, Tark

Bura, Cevat akir Kabaaal, Hasan zzettin Dinamo, Samim Kocagz ve Atti-

la lhan, Nedim Grsel, Emre Kongar gibi isimler dikkati eker.

Fantastik tiplemeler, son eyrek yzylda artar. Bu alanda hsan Oktay Anar,

Haldun ubuku, Elif ahin, Latife Tekin gibi isimler ne kar.

Abdlhak inasi Hisar'n, Yusuf Atlgan'n, Ahmet Hamdi Tanpnar'n ve

Ouz Atay'n baz kahramanlar donuk tiplerdir. Trk edebiyatnda donuk tipe

az rastlanr.

Gerekte hibir tip saf biimde eser kiiSi olmaz. Bir eser kiisi birden faz-la tipik zellii yanstabilir. rneinAhmet Mithat Efendi'nin Rakm Bey'i ve

Mizanc Murat'n Mansur Bey'i evrensel adan Protestan ahlak iselletir-

mi Kalvinist priten Promete tipinin yerel rnekleri olduklar gibi toplum-

sal tip olmak bakmndan da yerli gnl eri Dervi Yunus tipinin temsilcileri-

dir. ki tipin sentezi karmza idealolumlu tipi karmaktadr.

Bu almada Trk iirinde ilenen evrensel tiplerden Promete ve Oidipus

arketiplerine deinildi ve dikkat ekildi. Roman ve ykde Promete, Hacivat,

Faust, Quasimodo, KrolU ve Rasputin tiplemeleri arketipal; gl, hrsl, za-yf, mfik, hrsl vb. tipler evrensel; mesleki ve toplumsal konumlarn temsil-

cisi olan tipler toplumsal tipler olarak deerlendirildi. Yeni Trk edebiyatnn

zenginlik ve eitliliinin de bir gstergesi olmak zere, tipler yukarda saylan

bileen, tanm ve trlere gre zamandizinsel tablolar yardmyla listelendi.

Yukarda saylan tipler ayn zamanda eserin yapsal kurgusu iinde farkl i-

levlerle karmza kabilmektedir. levlerine gre edebiyat ese-

rindeki eyleyenler (actants) alt tipe ayrlr: Bakii,8 kar g

veya kii, ynelim nesnesi, ynlendirici, alc, yardmc ilevler.Herhangi bir tip, eserde bu ilevlerden birini stlenebilir. Tip-

lerle eyleyenler arasnda eitli eletirmeler, kombinasyonlar

yaplabilir. rnein Huzur' daki Nuran, bakiinin arzu ettii kiidir. Ancak ay-

n zamanda Nuran boanm, anne, okumu, grgl ve kltrl, sakin, m-

eddep bir kiidir. Yardmc kii olan hsan'da Yesevi ocann piri edasyla ta-

rihi zellikler n plandadr. Mmtaz toplumsal ve psikolojik zellikleri belir-

gin bir bakiidir. Huzur'da stanbul da ba nesnedir. Bu rnekten hareketle

saylan ilevlerin insan olmas zorunluluunun bulunmad, bu ilevleri nes-ne ve durumlarn da stlenebilecei belirtilmelidir. Bu durumuyla roman, y-

k, iir ve tiyatro gibi edebi metinlerdeki zne rnekleri, Aristoteles'in Orga-

non'unda belirledii mantk kategorileri ve Farabl'nin hsa'l-Ulum'undaki

B erif Akta (zooo, 38).

"yakann iki asl kahrama-n"nn olabileceinikaydeder.


35/40

(Bilimlerin Saym) gramer kategorilerine benzer biimde birer anlat eyleye-

ni kategOriSidir. Yani eseri bu zne ve nesneler zerinden bir sz dizimi btn-

l gibi okumak mmkndr. Yazarlarmzn nispeten karakter yaratma za-

af iinde olmalarnn nedenini nemli lde mantk-gramer-an1at katego-

rileri rtmesini salayamamalarnda ve kendilerinden nceki romanclaraz okumalarnda aramaldr.

Varlndan nicel adan da nitel adan da kuku duyulamayacak biimde;

Trk roman, hikayeSi, tiyatrosu ve elbette iiri; yazarlar araclyla, kaynak-

land dile ve kltre doal borcunu demi ve demeye devam etmektedir.

Bugn rahatlkla, yeni Trk edebiyat nasl yeni Trk hayatnn aynas ise yeni

Trk hayat da yeni Trk edebiyatnn biryansmasdr denilebilir.


36/40

Ak, Niyazi (974), XIX. Yzyl Trk Tiyatrosunda Devrin Hayat ve nsan-Sosyopsikolojik Deneme,Erzurum: AYay.

Aknc, Gndz (96~), Batya Ynelirken inasi, Ankara: A DTCFYay.

Akta, erif (~ooo), Roman Sanat ve Roman ncelemesine Giri, Ankara: Aka Yay.

Anday, Melih Cevdet (978), Yaarken, Stanbul: Trkiye Bankas Yay.Argunah, Hlya (~oo~), "Tarihi Romann Ykselii", Hece, Trk Roman zel Says, 65/66/67'

Mays / Haziran / Temmuz s. 44-449.

Argunah, Hlya ve FatihAnd (999), "Tarihi Roman Kavram ve Trk Edebiyatnda TarihiRomann Gelime Sreci", Srekli Trkoloji Kolokyumuna Sunulan Bildiri, Dou Akdenizniversitesi Fen ve Edebiyat Fak., Gazimagosa-KKTC.

Aristoteles (987), Poetika, (ev. . Tunal), stanbul: Remzi Kitabevi.

Batur, Enis (993), Yaznn Ucu, stanbul: YKYay.

Bekirolu, Nazan (990), "Yaban'daAydn Tipi zerine", Milli Kltr, 77: 60-63.Belge, Murat (994), Edebiyat stne Yazlar, stanbul: YKYay.

Boumeur, Roland - Real Quellet (989), Roman Dnyas ve ncelenmesi, (ev. H. Gm), Ankara.

Dino, Gzin (978), Trk Romannn Doguu, stanbul: Cem Yay.

Dizdarolu, Hikmet (978), "Namk Kemal ve 'Trk Romannn Douu' zerine", UlusalKltr, ~: 9-~08.

Emil, Birol (984), Reat Nuri Gntekin'in Romanlarnda ahslar Dnyas-, stanbul: EFYay.

Enginn, nci (978), Halide Edip Advar'n Eserlerinde Dogu- Bat Meselesi, st. EFYay.

Ercilasun, Bilge (996), "Yenileme Devri Trk Edebiyatnda Bat Tesiri ve Servet-i Fnun'un

Rol", TrkKltr, 4: 464-476.

Esen, Nket (99), "Trk Romannda Gl Kadnlar", Trk Dili, 479: 380-384.

Esen, Nket (99~), "Trk Ailesindeki Deimenin Romanmza Yansmalar", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara: Babakanlk, Aile Aratrma Kurumu Yay., s. 66 - 676.

Esen, Nket (~ooo), "Bir Osmanl Kadn Yazarn Douu", Journal of Turkish Studies- Trklk Bilgisi Aratrmalar, Agah Sm Levend hatra says I, ~4: 115- qo.

Esen, Nket (Aralk, 99), "Ahmet Mithat Efendi'nin Yaptlarnda Kadn Sorunlar", Gsteri,

s. 6~-63Esen, Nket (Nisan 99), "Modernist Romann Bir Habercisi: Drdane Hanm", Gsteri, ~5:

78-79'

Forster, E. M. (98~), Roman Sanat, (ev. . Aytr), stanbul: Adam Yay.

Ggn, nder ( 987)' Hseyin Rahmi Grpnar'n Romanlarnda ahslar Kadrosu, Ankara: KTBYay.

Ggn, nder (Ocak 996), "Halit ZiyaUaklgil'in Mai ve Siyah Romannn Tipolojik TasnifAsndan Deerlendirilmesi", Trk Dili, S. 5~9' s. 34-54.

Grsoy, Belks (Mays 99), "Abdlhak Hamid Tarhan'n Tiyatro Eserlerinde Kadn", Trk

Yurdu, S. 45.

Haedens, Kleber (953), Roman Sanat, (ev. Y. Nabi), stanbul: Varlk Yay.

Hamilton, Edith (964), Mitologya, (ev. . Tamer) stanbul: Varlk Yay., s.45-49'

Has-er, Melin (988), "Ferda-y Garam Romannda Kadn Kahramanlar", Mehmet Kaplan i Ankara: TKAEYay s 05 114


37/40

HuyugzeL, mer Faruk (1984), Hseyin Cahit Yaln 'n Hayat ve Edebi Eserleri zerinde BirAratrma, zmir: E EFYay.

leri, Selim (1999), Biten (ki) Yzyl, stanbul: KafYay.

Kaplan, Mehmet (1976), "Hseyin Rahmi Grpnar'n Romanlarnda As Tipler", TrkEdebiyat zerineAratrmalar l, stanbul: Dergah Yay.

Kaplan, Mehmet (1985), Ti p Tahlilleri, stanbul: Dergah Yay.

Karabey, Zeynep (982-1983), "Romanda Tip Olgusu ve Tipin levi zerine YazarlarlaSyleiler", Yazko Edebiyat, S. 24-26-27.

Kavcar, Cahit (1970), "Efruz Beyzerine", TDAY-Belleten, Ankara: TDKYay.

Kavcar, Cahit (1985), "mer Seyfeddin'in 'Efruz Bey' Tipi", AEBF Dergisi, C.17, 1-2: 359-375.

Kavcar, Cahit (1985), BatllamaAsndan Servet-i Fnun Roman, Ankara: KBYay.

Kerman, Zeynep (Nisan 1990), "Romanclarmzn deal Kadn Tipleri ",Gsteri, 113:78-80;

"Romanclarmzn deal Kadn Tipleri 2", Gsteri, 114: 80-82.

Korkmaz, Ramazan (ed.) (24), Yeni Trk Edebiyat, Ankara: Grafiker Yay.

Kuntay, Mithat Cemal (1990), MehmetAki/. stanbul: Trkiye . Bankas Yay.

Mardin, erif (1986), "Tanzimat'tan Sonra Ar Batllama", Trk Siyasal Hayatnn Geliimi,

(ed. E. Kalaycolu veA. Y. Sarhay.), stanbul: Beta Yay., s. 32-68; Trkiye: Cograft ve SosyalAratrmalar, (ed. E. Tmertekin, F. Mansur ve P. Benedict), stanbul: EF Corafya Ens.Yay., 1971, s. 411-458.

Moran, Berna (1994), Trk Romanna Eletirel Bir Bak, C. i,stanbul: letiim Yay.

Okay, Orhan (1989), Bat Medeniyeti KarsndaAhmet Mithat Efendi, stanbul: MEBYay.

nertoy, Olcay (1991), Reat Nuri Gntekin, stanbul: Altn Kitaplar.

nertoy, Olcay (1995), Halit Ziya Uaklgil, Romancl ve Romanmzdaki Yeri, Ankara: KBYay.

zbalc, Mustafa (1997), Mehmet Raufun Romanlarnda ahslar Kadrosu, stanbul: MEBYay.

zn, Mustafa Nihat (985), Trkede Roman, stanbul: letiim Yay.Parla, Jale (1985), "Tanzimat Romannda Yazar ve Metni", Tanzimat'tan CumhUriyet'e Trkiye

Ansiklopedisi, stanbul: letiim Yay., II : 418-420.

Parla, Jale (1990), Babalar ve Ogullar: Tanzimat Romannn EpistemOlOjik Temelleri, stanbul:letiim Yay.

Parlatr, smail (Nisan- Mays 1984), "Trk Romannda Tipler: Dilber", Trk Dili, S. 388-389:216-223.

Parlatr, smail (Haziran-Temmuz 1984), "Bihruz Bey", Trk Dili, C. XL VIII , 39-391: 265-27.

Parlatr, smail (Austos-Eyll 1984), "Rakim Efendi", Trk Dili, 392-393: 326-33.

Parlatr, smail (Mart 1985), "Alrnet Cemi", Trk Dili, C. XLIX, 399: 134-14.

Parlatr, smail (Haziran 1985), "Bihter", Trk Dili, 402: 559-566.

Parlatr, smail (Eyll 1985), "Kaya", Trk Dili, 405: 84-88.

Parlatr, smail (Mays 1986), "Feride", Trk Dili, C. L I, 413:368-375.

Parlatr, smail (Mart 1986), "Naim Efendi", Trk Dili, 411:242-248.

Parlatr, smail 1(987), Tanzimat Edebiyatnda K lelik, Ankara: TTKYay.

Parlatr, smail (Austos 1993), "Rabia", Trk Dili, 500: 299-307.

Parlatr, smail (, Nisan 1994), "KkAa", Trk Dili, 508:249-257.

Parlatr, smail (995), Recai-zade Ekrem, Ankara: AKMYay.

PeriTI, Cevdet (1946), Tanzimat Edebiyatnda Fransz Tesiri, stanbul: ???

Ross, David (2002), Aristoteles, (ev. A. Arslan vd.), stanbul: Kabalc Yay.

Sayar, Alrnet Gner (1998), Sabri F. lgener, stanbul: Eren Yay.


38/40

Sayar, Ahmet Gner (~ooo), Osmanl'dan C umhuriyet'e Portre Denemeleri, stanbul: tken Yay.

Seraslan, Halim (~ooo), Cariyelik ve Trk Romannda Baz Cariye Tipleri, Konya: SVakf Yay.

SevengiL,RefikAhmet (1968), Trk Tiyatrosu Tarihi: III, Tanzimat Tiyatrosu, stanbul: MEBYay.

ener, Sevda (197~)' agda Trk Tiyatrosunda nsan (19~3-19T


39/40

I i E J ! I z a m a m

rk edebiyatnn tarihi yeniden yazld

rklerin grkemlibir edebiy


40/40

3 i i n I za m an

i gereini de dnrsek, konula-

le alnma, sunulma biimlerinin de

olmas kanlmazdr. Bu yeni yak-

n iaretlerini de kitabn iindeki ba-

lklardan anlamak mmkn. "Os-

divan iirinin toplumsal ekolojisi,

ette halk edebiyah rnlerinin kul-

m, Elektronik kltr ortamnda halk

yat rnletinin kullanlmas, Tek-

ik gelimeler ve halk edebiyah" gibi

klar bu konudaki arplCl mekler.

dn bullamalmak ...

n fazla cilde salup kitaplarda o1..1.r,

gn bulmak sorunuyla ska karla-

Bu durum 'yeu' Prof. Dr. Talat Hal-

n bakanlgnda hazrlanan Trk

iyah Tarihi iin de geerli. Axadll-

bulmak iin 'dizin' blmn kulla-

riz elbette. Ama yazarlar tematikle-

t paragraflannda yer ald iin 'iin-

er' blmnden yazara u lamak gi-

r ansmz maalesef yok. rnein

et Hamdi Tanpnar'dan nerede sz

or? indekilerden bunu bulmak

nsz. nce 'roman' balna gihne-

gerekiyoL Roman balgnn altnda

hmet Hamdi Tanpnar diye bir alt

k yer alnuyoL Romancy bulabil-

iin onun 'e dnk bireysel ei-

rya da gemi zlemi' ile roman ya-

bir romana oldUU bilgisine sahip

nuz gerekiyor. nk o balm al-

sz ediliyor Ahmet Hamdi Tanp-

an. Akadenusyen alnaym1, niver-

e Trk Dili ve Edebiyah blmnde

ayan, ya da edebiyata ok dein

k bulunmayan bir okunm bu bilgi-

hip olmas da olduka zor. Aynca bu

ncdan, ilgili olan dier konu ba-n a1hnda da sz edilmi olabilir. Bu

da edebiyatmlZln en nemli ro-

lanndan olan Ahmet Hamdi Tan-

la ilgili farkl yerlerde, paralanm

erle, belki de farkl yazarIarca veril-

hknlerIe karlamanuza neden

bir durumla kar karyayz. Dola-

a Trk Edebiyat Tarilu'ni inceler-

ara balklarn dala fazla olabilece-

en azndan, netnli isinUerin belir-

tirilebileceini dnyor insan.

k edebiyat tarihi ne ie yarar?

yat tarihlelinin temel ve 'pratik' i-

rinden biri, Trk Dili ve Edebiyat

nenletinin okullarda rencilerine

i devlere yardmc olnas gibi g-

YOL Mevcut edebiyat tarihlerinin de

revi laykyla yerine getirdilu sy-

iliriz. Kltr ve Turizm Bakanh-

k Ed bi

g'nm yaynlacl Trk Edebiyat Tarihi,

bu ile\d ne kadar yerine getirir bilinmez.

Geri b u eserdetl sonra Trk dili ve ede-

biyat grernenlerinin dev konulanm

deitil1neleli de muhtemel bir durum.

Ancak rendler, nein Namtk Ke-

mal'in hayat konulu bir devi bu kitap-

tan hazdayamazlar. An1a Nanuk Kema-

li ortaya karan ortam, Nanuk Kemal'in

de iinde bulunduu kiilerin etkisiyle

edebiyatn hangi mecraya yneldilli

bulabilirler. Bu konu da saunn lise sevi-

yesindeki rencilerin ilgi alan dnda

kalr. Latife bir yana, bu alma yaplr-

ken, mevcut bilgiler i bir araya toplama

amac gzetilmemi. Bu da onun bir

mracaat kitab deil, "o1..1.mmak iin

oluturulmu, makale karakteri gsteren

akademik bir eser" hviyetine briin-

mesine yol am. Konuya ilgisi olanlar,

ciddi bir edebiyat dergisinin sayfalann-

da derinlikli bir makaleyi okuyor gibi

okuyabilider, Trk Edebiyat Tarihi'ni.

Bugne gelebilen edebiyat tarihi

Bir edebiyat eseri hakkndaki en kala ve

en salkl hkm zanan verir. Bu yz-

den edebiyat eserinin zerinden belli bir

zanan gemeden o eser edebiyat tarih-

leri iinde yer almaz. Bu akademik bir ta-

';1rdr. Konuya dal1a popler yaklaanlar

ise edebiyat tarihinin yakn zamana ka-

dar getirilmesinden yanadr. Ancak bu

yaklaumn baz endie verici taraflan da

yok deildir. rnein zamaunda ok

popiiler olan, ok okunan bir eserin 50 yl

sonrasnda da var olabileceiu, oJ..:.nabi-

leceini kim garanti edebilir? Bu bakrn-

dan,_ Trk Edebiyat Tarihi'nin edebiyat

tarihini 2000'1i yllara kadar getirme gay-retiu farkl ynlerden deerlendirmek

mmkn. Bu anlamda eser, yeni d-

nenleri de ele alarak. mevcut akademis-

yenlerin ve uzmanlann gnmz edebi-

yahna ilikin yorumlanu renmek ayr-

CalllU yaahyor ... Ama sz edilen,

edebiyat kymeti atfedilerek incelenen

kimi yazar ve eserlerin zamana ne kadar

direneceini de yine zaman gsterecek.

Burada edebiyat gnmze, yakn

zamanlara kadar getim1enin bir dlvesine

de iaret etnek gexekiyor sannn. Trk

Edebiyah Tarihi'nin drdncii cildinde,

326. sayfada yle bir ifade yer alyor:

"Yernuii yllardan itibaren Nezihe Me-ri'l, Ayla Kutlu'nun, Tonuis Uyar'm.

Sevgi Soysal'n, Fnzan'm, Pnar Kr'n

balattklan kadn sorunlarn ileyen ro-

man yazma modasna nci Aral da kah-

lr." Bu cmleden Tonuis Uyar'n kadn

19 A

Fuad Kprnl, A. Hamdi

Tanpnar, N. Sami Banarlve Ahmet Kabakl kiisel a-

balanyla yazdklan edebiyat

tarihleriyle uzun yllar bu

alandaki boluu doldurdu.

R i li T k

soruUarm ileyen bir romannm oldu-

u anlalyor. Halbuki u b ilinetl bir

gerektir ki, lukayenin nemli isinle-

rinden say~lan Tomris Uyar, hi roman

yazmamtr. Buna benzer ifadeler Tiirk

edebiyat Tarihi'nin verdii bilgiler ko-

nuswda bizde biraz tedirgl1lik olutur-

muyor deiL. Ama bu tarz hatalar

herhalde yeni basklarda dzeltilecek

ve zaman iinde hatalar ayklanacaktr.

Trk Edebiyat Kronolojisi iyi fikir

Kitapta gerekli, nenli ve gzel buldu-

umuz zelliklerden bUi de drdnc

cildin sonunda yer alan Trk Edebiyah

Kronolojisi. Bu bliinde, Trk edebiyat-

nn nemli temsilcilerinin dOum ve

lm taril1leriyle edebiyat trlerinin se-

kin rneklerinin yazl tarihleri gibi baz

dnm noktas ve bilgiletin vetilmesi

analarnu. Ayca kltiirel hayahn e-

killenmesinde etl..'ili olan sosyal ve siyasi

olaylara da yer verilmi. Bu blm, Fir-

devs Canbaz ve Enune Tucu taranndan

hazrlanm. Kitabn sonunda, muUnde

"Bu kitab hazrlayanlar kimler acaba?"

sorusu beliren merakl o1..1.tyucular iin

editrler ve yazarlar hakknda bilgi veren

bir blm de yer alyor. Burada unu da

sylemek'te fayda var: Her eser, yazld-

i dnem iin nenui bir bOlUU dol-

durur. Dolaysyla nceki dnemde ya-

z1nu, emek verilmi gz nuru ile yO-

rulmu eserler de yine edebiyat okuyu-

cusli iin her zaman kymetli olacaktr.

Bu bakmdan, Trk Edebiyah Tarihi ad-

l eseti ktphanemizde dier edebiyat

tarihlerinin "yeiine" deil "yanna" koy-

mak bir kadirnaslk rnei olacaktr.

Zengin bir kaynaka

TanaI11l bir at altna toplaunasa da

edebiyata, edebiyat tarihiyle ilgili yazl-

lTUyiizlerce kitap ve makale var. Trk

Edebiyah Tarihi kitabnn olumlu tavrla-

nndan bUi de bu kapakalan her bl-

mn sonunda veriyor olmas. Her b-

lmden sonra verilen ayutl kaynaka,

daha fazla ya da farkl bilgi edinmek ste-

yen okuyucular ve konuyla ilgili arahr-

ma yapmak isteyenler iin iyi bir izlek

olutunyoL B kaynakalann bir araya

getirilmi olmas, ay kitabn iinde yer

almas. kitab bibliyografik adan da

nemli hale getiriYOL Kitapta her b!-mn sonunda verilen kaynakalarla ye-

tir1ilmeyi p bir de drdiinci.i dldU so-

nunda genel kayakaya yer velilmesi,

kitab oluturan ekibin bu ii ne kadar

ciddiye aldgnn nemli bir gstergesi.

T k Ed bi

edebi ve sosyal cephesiyle modern türk edebiyatında tipler

Documents