Sırrı AKBABAA. Aykut CEYHANEsra CEYHANZeynep C!HANG!R ÇANKAYATuncay ERGENE

Mehmet GÜVENZeynep HAMAMCIMelek KALKANLeyla KÜÇÜKAHMET

Hülya "AH!N BALTACI Mustafa "AH!N Mehmet PALANCI Hikmet YAZICI

Editörler:

E!"T"M

PS"KOLOJ"S"

E!"T"M

PS"KOLOJ"S"

Ya#ar ÖZBAYSerdar ERKAN

. Baskı

Editörler: Prof. Dr. Yaüar ÖZBAYProf. Dr. Serdar ERKAN

EøúTúM PSúKOLOJúSú

ISBN 975-9944-919-34-9

Kitap içeriùinin tüm sorumluluùu yazarlarına aittir.

© 2015, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satıü hakları

Pegem Akademi Yay. Eùt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. ûti’ye aittir.Anılan kuruluüun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da baüka yöntemlerle çoùaltılamaz, basılamaz, daùıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlıùı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Mart 2008, Ankara5. Baskı: Mart 2015, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayüegül EroùluDizgi-Grafik Tasarım: Ezgi Öz Dincel

Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. ûtiúvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A

Yenimahalle/ANKARA(0312-394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

úletiüim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Daùıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Daùıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

únternet: www.pegem.net

ÖNSÖZ

únsanın ihmal edemeyeceùi bilgi alanlarının baüında kendisi ile ilgili bilgi gelmektedir. Yaüamımızda birçok bilgi türünü edinmemiü olmamız hayatta kalma adına büyük bir sorun ortaya çıkartmaz. Gündelik ve mesleki yaüamın tüm alanlarını kapsayan o kadar farklı bilgi ile bombardıman ediliyoruz ki, bunların birçoùunu belki de hiç ama hiç kullanmıyoruz. Bazen de bazılarına sıra gelmiyor. Aynı durumu insanın kendisini konu edinen bilgi alanları için söylemek doùru olmasa gerek. Adı üstünde. únsan Psikolojisi. Daha doùrusu bizim, kendimizin, bize ait olan bir dünyanın psikolojisi. Ruhsal olarak nasıl çalıütıùımızın ve ne tür özelliklere sahip olduùumuzun bilgisi. Buna lakayıt kalmak ne kadar doùru olur, ne kadar gerçekçi olur veya ne kadar istenilir bir durum olabilir diye düüünmemiz gerekir.

Modern yaüamın her tarafını kuüatan eùitim olgusu, her geçen gün insan doùası ile ilgili daha fazla bilgilenmeyi zorunlu kılmaktadır. Eùitimin özellikle bu kadar öncelikli bir konumda ele alınmasını, eùitimcilerin de bu konuda daha fazla donanım sahibi olmalarını talep etmektedir. Bu çerçevede, elinizdeki kitap, sizlere baüta kendinizi anlama olmak üzere, eùitim hizmetleri içerisinde karüılaüabileceùiniz eùitimin psikolojik temellerine iliükin bilgileri bir arada sunma üansı verecektir.

Eùitim ve psikoloji alanlarındaki bilgilerimizin bilimsel bilgi ile güncelleütirilmesi bir zorunluluktur. Özellikle insanımızın yaüam kalitesini artırıcı en büyük çabanın eùitimden geçtiùi göz önünde bulundurulursa, çocuùa bakıü açımızdan insan eùitimine verdiùimiz öneme kadar pek çok konuya daha fazla enerji harcamamız gerekir. Bu amaçtan hareketle yayına hazırlanan kitap için sarf edilen enerjinin bir üekilde toplumsal kalkınmaya hizmet edebilecek olması tarafımızca sevindiricidir.

Son olarak bu kitabın hazırlanmasında emeùi geçen tüm yazarlara ve farklı açılardan katkılar sunan tüm arkadaülara teüekkürü bir borç biliriz.

Bu kitapta mesleki ve kiüisel yaüamınızda sizlere faydalı olacak bilgiler bulabileceùinizi umuyor, kitabın sonraki basımlarına katkı saùlayacak geribildirimlerinizi bekliyoruz.

Yaüar ÖZBAY Serdar ERKAN

ANKARA

v

Bölümler ve Yazarları

1. Bölüm: Eğitim Psikolojisi

Prof. Dr. Yaşar Özbay, Hasan Kalyoncu Üniversitesi

2. Bölüm: Gelişim Psikolojisinde Temel Kavramlar

Prof. Dr. Serdar Erkan, Gazi Üniversitesi emekli öğretim üyesi

3. Bölüm: Fiziksel Gelişim

Prof. Dr. Serdar Erkan, Gazi Üniversitesi emekli öğretim üyesi

4. Bölüm: Psikoseksüel Gelişim

Doç. Dr. Hülya Şahin Baltacı, Pamukkale Üniversitesi Psikolojik Danışma ve Rehberlik Bölümü

5. Bölüm: Psikososyal Gelişim

Prof. Dr. Tuncay Ergene, Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı

6. Bölüm: Bilişsel Gelişim

Prof. Dr. Yaşar Özbay, Hasan Kalyoncu Üniversitesi

7. Bölüm: Dil Gelişimi

Prof. Dr. Mehmet Güven,

Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı

8. Bölüm: Ahlak ve Gelişimi

Prof. Dr. Sırrı Akbaba, Üsküdar Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Psikoloji Bölümü

vi

9. Bölüm: Davranışçı Öğrenme

Yrd. Doç. Dr. Zeynep Cihangir-Çankaya, Ege Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü

10. Bölüm: Sosyal Öğrenme Kuramı

Doç. Dr. Melek Kalkan,

Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Psikolojik Danışma ve Anabilim Dalı

11. Bölüm: Bilişsel Öğrenme

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Palancı, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Özel Eğitim Bölümü

12. Bölüm: Humanistik Öğrenme

Doç. Dr. Mustafa Şahin,

Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı

13. Bölüm: Öğrenmede Güncel Konular

Prof. Dr. Zeynep Hamamcı, Gaziantep Üniversitesi, Emekli Öğretim Üyesi

14. Bölüm: Etkili Öğretim ve Öğrenme

Prof. Dr. Leyla Küçükahmet, Gazi Üniversitesi, Emekli Öğretim Üyesi

15. Bölüm: Motivasyon

Doç. Dr. Hikmet Yazıcı, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı

16. Bölüm: Etkili Sınıf Ortamı: Sınıf Yönetimi

Prof. Dr. A. Aykut Ceyhan, Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü Prof. Dr. Esra Ceyhan, Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü

vii

úÇúNDEKúLER Önsöz ...................................................................................................................... iii Bölümler ve Yazarları .............................................................................................. iv úçindekiler ................................................................................................................vi

1. Bölüm EøúTúM PSúKOLOJúSú

(ss: 1/26) Eùitim Psikolojisinin Kapsamı ...................................................................................2

Öùretmen Kimdir?.............................................................................................3 Neden Psikoloji veya Eùitim Psikolojisi .....................................................................4

Psikolojinin Tanımı ...........................................................................................5 Psikoloji Tarihi ve Psikoloji Kuramları ...............................................................8 Psikolojide Alt Disiplinler.................................................................................13

Eùitimde ve Psikolojide Araütırma...........................................................................16 Niçin Araütırma Yapıyoruz ..............................................................................17 Araütırma Yöntemleri ......................................................................................19 Araütırma Bulgularını Yorumlama...................................................................23

Kaynaklar ...............................................................................................................26

2. Bölüm GELúûúM PSúKOLOJúSúNDE TEMEL KAVRAMLAR

(ss: 27/50) Giriü........................................................................................................................27

Geliüim ile úlgili Temel Kavramlar ....................................................................28 Geliüim úlkeleri ................................................................................................33 Geliüimi Etkileyen Faktörler.............................................................................38

Kaynaklar ...............................................................................................................49

3. Bölüm FúZúKSEL GELúûúM

(ss: 51/66) Doùum Öncesi Fiziksel Geliüim...............................................................................51 Bebeklikte Fiziksel Geliüim ......................................................................................52 úlk Çocuklukta Fiziksel Geliüim (3-6 yaü) .................................................................54 Çocuklukta Fiziksel Geliüim (6-12 yaü)....................................................................56 Ergenlikte Fiziksel Geliüim.......................................................................................56 Duyusal Geliüim......................................................................................................59 Artistik Geliüim........................................................................................................61 Kaynaklar ...............................................................................................................66

viii

4. Bölüm PSúKOSEKSÜEL GELúûúM

(ss: 67/99) Psikoanalitik Kuram................................................................................................67

Psikanalitik Kuramın Dayandıùı Temel Görüüler .............................................68 Psikoseksüel Geliüim...............................................................................................74

Oral Dönem ...................................................................................................74 Anal Dönem....................................................................................................76 Fallik Dönem ..................................................................................................78 Gizil (Latent) Dönem ......................................................................................81 Genital Dönem ...............................................................................................82

Savunma Mekanizmaları.........................................................................................83 Cinsel Geliüim.........................................................................................................86

Bebeklik, Çocukluk ve Ergenlikte Cinsel Geliüim Evreleri ................................87 Cinsiyet Rolü Geliüimi ....................................................................................92 Cinsel Eùitim...................................................................................................93

Kaynaklar ...............................................................................................................98

5. Bölüm

PSúKOSOSYAL GELúûúM

(ss: 101/130) Giriü......................................................................................................................101 Kiüilik Geliüimi ......................................................................................................102

Kalıtım ve Çevre Etkileüiminin Rolü ..............................................................104 Anne-Baba ve Diùer Yetiükinlerin Rolü .........................................................105 Akran ve Arkadaüların Rolü...........................................................................107

Sosyal Geliüim ......................................................................................................108 Aile ve Deùiüen Anne Baba Rolleri................................................................109 Yoksulluk, Göç ve Ekonomik Krizler .............................................................110 Televizyon ve únternet ...................................................................................111

Erik Erikson’un Psikososyal Geliüim Kuramı .........................................................112 Erikson'un Geliüim Krizleri.............................................................................114 Güvene Karüılık Güvensizlik (0-1 yaü) ..........................................................115 Baùımsızlıùa Karüılık Utanma ve ûüphe (2-3 yaü)..........................................116 Giriüimciliùe Karüılık Suçluluk (3-6 yaü) .........................................................117 Üretkenliùe Karüı Aüaùılık Duygusu (6-12 yaü) .............................................117 Kimlik Kazanmaya Karüı Kimlik Karmaüası (12-20 yaü) .................................118 Yakın úliükiye Karüı Çekingenlik (20-40 yaü) .................................................120 Üretkenliùe Karüı Durgunluk (40-65 yaü).......................................................120 Ego Bütünlüùüne Karüı Ümitsizlik ve Keder (65 Yaü ve sonrası) ....................121

Erik Erikson’un Psikososyal Geliüim Kuramının Eùitsel Doùurguları......................121

ix

Robert Kegan’ın Geliüim Kuramı ...................................................................123 Geliüim Dönemleri ........................................................................................124

Benlik ve Geliüimi .................................................................................................127 Benlik Oluüumunun Kaynakları.....................................................................128

Kaynaklar .............................................................................................................129

6. Bölüm BúLúûSEL GELúûúM

(ss: 131/148) Jean Piaget’nin Biliüsel Geliüim Kuramı ................................................................132

Bilgi Kazanımı ve Bilginin Yapısı ...................................................................134 Çocuklarda Düüünce Yapısı ..........................................................................137 Biliüsel Geliüim Evreleri .................................................................................138

Vygotsky ve Biliüsel Geliüim Kuramı......................................................................144 Kaynaklar .............................................................................................................148

7. Bölüm DúL GELúûúMú

(ss: 149/164) Dil ve úletiüim .......................................................................................................149 Dil Geliüimiyle úlgili Kuramsal Görüüler .................................................................151

Davranıüçı Kuram ........................................................................................151 Biliüsel Kuram ...............................................................................................152 Psikolinguistik Kuram....................................................................................153 Karüılıklı úletiüim Kuramı ................................................................................153 Dil-Düüünme úliükisi.......................................................................................154

Dil-Öùrenme úliükisi...............................................................................................155 Dil Geliüimi Evreleri .............................................................................................155

Konuüma Öncesi Evre (0-1 yaü) ....................................................................155 Tek Kelime Evresi (1-1.5 yaü)........................................................................156 úki Kelime Evresi (1.5 - 2 yaü)........................................................................157 úlk Gramer (Uzun Cümleler) Evresi (2-5 yaü).................................................158

Dil Geliüimini Etkileyen Faktörler .........................................................................158 Dil Geliüiminin Eùitimsel Doùurguları....................................................................161 Kaynaklar .............................................................................................................163

x

8. Bölüm AHLAK VE GELúûúMú

(ss: 165/203) Ahlakla úlgili Temel Kavramlar ..............................................................................166 Ahlak Kavramının Felsefi Temeli...........................................................................167 Ahlak Geliüimi Yaklaüımları ..................................................................................169

Psikoanalitik Yaklaüım...................................................................................170 Davranıüçı Yaklaüım ....................................................................................171 Sosyal Öùrenme Yaklaüımı............................................................................172 Biliüsel Yaklaüım............................................................................................173 John Dewey’in Ahlâk Geliüimi Kuramı ..........................................................173 Jean Piaget’in Ahlak Geliüimi Kuramı ...........................................................174 Kohlberg ve Ahlâki Geliüimi ..........................................................................176 Carol Gilligan’ın Ahlâk Geliüimi Kuramı........................................................181 Kohlberg ve Gilligan’ın Görüülerinin Karüılaütırılması ....................................183 Eliot Turiel’in Nüfuz Alanı Kuramı.................................................................184 James Fowler’in únanç Aüamaları..................................................................185

Deùerler ve Eùitimi ...............................................................................................190 Deùerler ve Aktarılma Süreci.........................................................................191 Bazı Deùerler ve Eùitimi ................................................................................192 Hoügörü ........................................................................................................195 Saygı ve Sevgi...............................................................................................198 Doùruluk .......................................................................................................199

Kaynaklar .............................................................................................................201

9. Bölüm DAVRANIûÇI ÖøRENME

(ss: 205/243) Giriü......................................................................................................................205 Klasik - Tepkisel Koüullama...................................................................................207 Temel Kavramlar .................................................................................................212

Bitiüiklik.........................................................................................................212 Sönme ..........................................................................................................213 Kendiliùinden Geri Gelme.............................................................................213 Pekiütirme .....................................................................................................214 Genelleme.....................................................................................................214 Ayırt Etme.....................................................................................................215 Zamanlama...................................................................................................215 Üst Düzey Koüullanma ..................................................................................216 Öùrenilmiü Çaresizlik.....................................................................................216 Korku Koüullaması ........................................................................................217

xi

Karüı Koüullama ............................................................................................217 Sistematik Duyarsızlaütırma...........................................................................218

Klasik Koüullama ve únsan Davranıüları .................................................................218 Edimsel (Operant-Araçsal) Koüullama...................................................................219 Operant Koüullama Süreci ....................................................................................221 Temel Kavramlar ..................................................................................................223

Edimsel (Operant) Davranıü ..........................................................................223 Pekiütirme .....................................................................................................224 Pekiütirme Tarifeleri ......................................................................................226 Sönme ..........................................................................................................229 Ceza..............................................................................................................230 Biçimlendirme (ûekillendirme) ......................................................................233 Zincirleme .....................................................................................................233 Ayırt Edici Uyarıcı .........................................................................................234 Zamanlama...................................................................................................234 Genelleme.....................................................................................................234 Ayırt Etme.....................................................................................................235 Kaçınma Koüullaması ....................................................................................235 Fonksiyonel Analiz ........................................................................................236 Batıl Davranıü ...............................................................................................236

Operant Koüullama ve únsan Davranıüları .............................................................236 Davranıüçı Öùrenme Kuramcılarının Temel Görüüleri ...........................................238

Bitiüiklik Kuramları ........................................................................................238 Baùlaüımcılık (Baù Kuramı) ...........................................................................240

Kaynaklar .............................................................................................................243

10. Bölüm SOSYAL ÖøRENME KURAMI

(ss: 245/269) Sosyal Öùrenme Kuramının Geliüimi ....................................................................245

Bandura ve Gözlem Yoluyla Öùrenme..........................................................247 Sosyal Öùrenme Kuramının Temel úlkeleri ....................................................249 Davranıüın Sonuçları ve Modelden Edinilen Dolaylı Yaüantılar .....................253 Gözlem Yoluyla Öùrenme Süreçleri ..............................................................256 Kompleks Öùrenmenin Yapısı .......................................................................263 Sosyal Öùrenme Kuramının Eùitimsel Doùurguları........................................265

Kaynaklar .............................................................................................................269

xii

11. Bölüm BİLİŞSEL ÖĞRENME

(ss: 271/310) Giriş ................................................................................................................... 271

Öğrenmede İçgörü ...................................................................................... 273 Gizil Öğrenme ............................................................................................. 273

Bilgi İşlem Yaklaşımı ........................................................................................... 274 Bellek ve Yapısı ........................................................................................... 274 Belleğin Temel İşlemleri .............................................................................. 276 Kısa Süreli Bellek ........................................................................................ 278 Uzun Süreli Bellek ....................................................................................... 280 Bilgi Türleri ................................................................................................. 284 Ders Çalışma Stratejileri .............................................................................. 286

Gestalt Öğrenme ................................................................................................ 288 Piaget’in Eğitimle İlgili Görüşleri ......................................................................... 292

Sınıf Ortamı ve Bilişsel Gelişim .................................................................... 293 Ausubel: Anlamlı Öğrenme Kuramı ..................................................................... 295

Gagne: Öğretim Durumları Yaklaşımı .......................................................... 296 Bruner: Buluş Yoluyla Öğrenme .................................................................. 299 Bernard Weiner’in Yükleme Kuramı ........................................................... 300

Kaynaklar ........................................................................................................... 308

12. Bölüm

HUMANİSTİK ÖĞRENME

(ss: 311/326) Hümanistik Psikoloji ve İnsancıl Kuram ............................................................... 311 Hümanist Eğitim ve Öğrenme ............................................................................. 312 Hümanist Yaklaşımın Öncüleri ............................................................................ 313

Abraham Maslow (1908-1970) .................................................................... 313 Carl Rogers ( 1902-1987) ............................................................................ 315 Arthur Combs ............................................................................................. 319 Cecil Holden Patterson ............................................................................... 320

Öğrenci Merkezli Eğitim ..................................................................................... 321 Öğretmen Tutumları .................................................................................... 321 Sınıf Atmosferi ........................................................................................... 323

Kaynaklar ........................................................................................................... 325

xiii

13. Bölüm

ÖøRENMEDE GÜNCEL KONULAR

(ss: 327/351) Giriü......................................................................................................................327 Eùitimde Yeni Yaklaüımlar ....................................................................................328

Aktif Öùrenme Modeli ...................................................................................329 Öùrenci Merkezli Eùitim ...............................................................................331 Yapılandırmacı Öùrenme Kuramı..................................................................333 Çoklu Zekâ Kuramı .......................................................................................334 Yaratıcı Eùitim...............................................................................................338 Yeni Yaklaüımların Eùitim-Öùretim Süreçlerine Uygulanması........................340

Kaynaklar ............................................................................................................350

14. Bölüm

ETKúLú ÖøRETúM VE ÖøRENME

(ss: 353/378)

Giriü......................................................................................................................353 úyi Disipline Edilmiü Bir Sınıf .........................................................................355 Alan Bilgisinde Yeterlilik................................................................................356 Ders Öncesi Hazırlık......................................................................................357 Sınıfla úlk Karüılaüma ....................................................................................360 Derse Zamanında Girme...............................................................................361 Göz úletiüimi Kurma.......................................................................................361 Öùrencinin Amaçlardan Haberdar Edilmesi ..................................................362 Derse Öùrencinin Ne Bildiùi ile Baülama.......................................................363 Öùrencinin Derse Etkin Katılımı ....................................................................364 Yöntem ve Görsel úüitsel Araçlar ile Öùretimi Zenginleütirme.........................365 Öùrencilerin Çalıüma Oryantasyonlarının úyileütirilmesi .................................367 Dersin Etkili Sonlandırılıüı..............................................................................368 Öùrenciyi Ders Dıüında da Tanıma ...............................................................369

Herbert Walberg ve Etkili Öùretimin Öùeleri .........................................................370 Öùrenme Zamanı ..........................................................................................370 Olumlu Pekiütirme.........................................................................................371 úpuçları ve Geribildirimler..............................................................................371 úübirlikçi Öùrenme .........................................................................................372 Sınıf Morali ...................................................................................................372 Geliütirici ve Düzenleyici Sorular ...................................................................372

xiv

Ön Düzenleyiciler..........................................................................................373 Flanders Sistemi: Modellerin Baùlanması..............................................................373

Model 1: Bilgi Aktarımı Taüıyıcısı ..................................................................375 Model 2: Tümevarımsal Sorgulama ..............................................................375 Model 3: Kiüilerarası Öùrenme ......................................................................375

Madeline Hunter: Eùitimin Amacına Ulaümasındaki Ara Olarak Dersin Planlanması ...............................................................................................376 Kaynaklar .............................................................................................................378

15. Bölüm

MOTúVASYON

(ss: 379/405) Giriü......................................................................................................................379

úçsel ve Dıüsal Motivasyon.............................................................................381 Motivasyon Kuramları ...................................................................................383 Motivasyon ve Kiüisel Faktörler .....................................................................386 Motivasyon ve únançlar .................................................................................391 Motivasyon ve Bireysel Farklılıklar ................................................................395 Öùrenme Süreci ve Öùrenci Motivasyonunu Geliütirme ................................396 Öùrenci Motivasyonunu Geliütirme ...............................................................398

Özet ......................................................................................................................402 úçsel ve Dıüsal Motivasyon.............................................................................402 Motivasyon Kuramları ...................................................................................402 Motivasyon ve Kiüisel Faktörler .....................................................................402 Öùrenme Süreci ve Öùrenci Motivasyonunu Geliütirme ................................402 Temel Kavramlar ..........................................................................................402

Kaynaklar .............................................................................................................403

xv

16. Bölüm

ETKúLú SINIF ORTAMI: SINIF YÖNETúMú

(ss: 407/445) Sınıf Yönetimi Kavramı ve Boyutları .....................................................................408

Sınıf Ortamının Fiziksel Olarak Düzenlenmesine Yönelik Öùretmen Etkinlikleri ....................................................................................410 Sınıfta Gerçekleütirilecek Plan ve Programlara Yönelik Öùretmen Etkinlikleri ....................................................................................410 Sınıf úçerisinde Zamanın Kullanımına Yönelik Öùretmen Etkinlikleri .............411 Sınıftaki úliükilerin Düzenlenmesine Yönelik Öùretmen Etkinlikleri.................412 Sınıftaki Davranıü Düzenlemelerine Yönelik Öùretmen Etkinlikleri ................423 Disiplin Kavramı ve Disiplin Modelleri...........................................................428 Öùrencilerin Problemli Davranıülarını Önlemeye ve Düzeltmeye Yönelik Öùretmen Davranıüları .....................................................................437

Kaynaklar ............................................................................................................444

1. Bölüm

EĞİTİM PSİKOLOJİSİ

Prof. Dr. Yaşar ÖZBAY*

Öğretmenlik mesleği çok yönlü bilgi ve beceri ile donanmış olmayı ge-rektirir. Öğretmenlik sadece belli bilgi alanını bilme ile sınırlandırılamaz. Öğretmen profili incelendiğinde çok farlı donanım ve kazanımların bir ara-da olduğu görülür. Öğretmen eğitiminde de bu durum göz önünde bulun-durularak, öğretmenin mesleki yaşamında ve sınıf ortamında ne tür bilgi ve becerilere sahip olması gerektiği kitabımızda verilen içerikle yansıtılmaya çalışılmıştır.

Öğretmenlik mesleğini yapabilmenin üç temel şarta bağlı olduğunu söy-leyebiliriz. Bunlar: (a) belli bir alanda bilgiye sahip olmak (Türkçe, tarih, fizik, matematik, vb.), (b) sahip olunan bilgilerin başkalarına aktarımı için gerekli bilgi ve becerilerle donanık olmak ve (c) bu ikisinin birlikte olmasını sağlayacak kişisel özelliklere sahip olmak. Öğretmenlik formasyonu kazan-dırmak daha çok son iki alanla ilgili olarak ele alınması gerekmektedir. Gü-nümüzde oldukça çeşitli bilgi kaynakları öğrenme ve öğretme sürecinde geçerli olan kural ve ilkelerin varlığının önemini ortaya koymaktadır. Bunla-rın bir kısmı konu alanlarına göre özelleşmekle birlikte, birçoğu her konu alanı için geçerli kurallardır.

Öğretmenlik mesleği günümüzde birçok bilgi alanı için geçerli olan “kuram-araştırma-uygulama” ilişkisinin oldukça yoğun yaşandığı bir mes-lektir. Bu nedenle öğretmen yerinde kuram geliştirici, yerinde araştırmacı ve yerinde uygulamacıdır. Öğretmenin sadece uygulama boyutu ile ilgilen-mesi öğretmenlik mesleğine ilişkin kısır döngünün devam etmesine hizmet eder. Böyle bir yapıyla uzun yıllar çalışmış bir öğretmenin, meslek yaşamın-da değişim adına yenilikler oluşturduğundan söz edilemez. Aksine, günü-müzde öğretmenden bu roller de beklenmektedir. Öğretmenin araştırmacı kimliğinin ön plana çıkarması ve sınıf ortamını bilimsel bir laboratuvar ola-

* Hasan Kalyoncu Üniversitesi, yozbay@yahoo.com

Eùitim Psikolojisi 2

rak kullanması gereklidir. Bu açıdan öùretmenlik mesleùi için gerekli olan bilgi kaynakları veya alanları farklı gibi görülse de (planlama, ölçme deùer-lendirme, geliüim ve öùrenme, eùitim teknolojisi, sınıf yönetimi ve rehberlik gibi) bunların hepsi “eùitim bilimi” olarak bir bütüne yönelik öùretme sana-tına hizmet ederler. Bu bilgi alanlarının bütünleümesi sonucunda öùretmen öùretme formasyonunu kazanır. Söz konusu alanların içerisinde geliüim ve öùrenme psikolojisi ise bu bütünlüùü saùlayan önemli bir bilgi alanı olarak karüımıza çıkmaktadır.

Bu kitap altında toplanan konular aùırlıklı olarak geliüim ve öùrenme kavramları üzerinde odaklanmaktadır. Geliüim ve öùrenme denilince akla eùitim psikolojisi gelmektedir. Her ne kadar eùitim psikolojisi geliüim ve öùrenmeden daha geniü bir anlamı ifade etse de, öùretmen yetiütirmede öùrenci, öùretmen ve sınıf ortamını etkileyen ve düzenleyen özelliklerin tümü öùrenme sürecinin psikolojik boyutunu vurgulamaktadır.

E÷itim Psikolojisinin Kapsamı

ústerseniz önce eùitim psikolojisin tanımını inceledikten sonra bu tanı-mın bizi nerelere götürdüùünü görmeye çalıüalım. Eùitim Psikolojisi, öù-renme ve öùretim ile bunlara iliükin faktörlerin incelendiùi çalıüma alanıdır. Eùitim psikolojisi öùrencilerin anaokulundan öùretim yıllarının sonlarına kadar ne tür deùiüimlere sahip olduklarını anlamamıza yardımcı olur. Örne-ùin, eùitim psikolojisi bir lise öùrencisi ile ilkokul beüinci sınıf öùrencisinin sosyal iliükilerini karüılaütırmamızı saùlayan bilgiler sunar. Aynı zamanda aynı yaü ve aynı sınıfta okuyan öùrencilerin birbirlerinden nasıl farklı olduk-larını anlamak için eùitim psikolojisinin bilgisine ihtiyaç duyarız. Eùitim psikolojisi öùrencilerin okul baüarı veya baüarısızlıklarının geliüimsel ve öù-renme süreçlerine iliükin nedenlerini bulmamıza da yardımcı olur.

Eùitim psikolojisi öùrencilerin zihinsel olarak bilgiyi nasıl kazandıkları-nı, nasıl iülediklerini ve nasıl süreçlendirdiklerini anlamamıza katkı saùlar. Bunun yanında öùrencilerin hangi bilgileri hangi yaüta kazanabileceklerinin ve bu bilgilerin en verimli olarak hangi ortamlarda kullanılabileceùinin bil-gisini sunar. Eùitim psikolojisi kapsamında ele alınan davranıüçı, biliüsel ve sosyal öùrenme yaklaüımları, akademik ve sosyal becerilerin geliüimiyle öùrenme süreçleri hakkında kapsamlı ipuçları verir.

Eùitim psikolojisi ‘Öùretmen öùretir öùrenci öùrenir’ düüüncesini çok boyutlu olarak sorgular. Hem öùretmenin öùretmesini hem de öùrencinin öùrenmesini etkileyen binlerce, belki milyonlarca faktör vardır. Etkili öù-renme etkili ortamlarda etkili iletiüim ile gerçekleütirilebilir. Öùretmen eùi-

Eùitim Psikolojisi 3

timi sürecinde üzerinde en çok durulan noktalardan birisi de sınıf ortamla-rının etkili iletiüim ortamları olmasını saùlayacak öùretmen adaylarının ye-tiütirilmesidir. Bu yapı da eùitim psikologlarının çalıümalarıyla gerçekleü-mektedir.

Eùitim psikolojisi, öùrencilerin öùrenme öncesi ve sonrası neleri bildik-lerini ölçebilecek teknikleri öùretir. Ölçmenin ötesinde deùerlendirmenin nasıl yapılacaùı ve sonuçların nasıl kullanılabileceùinin bilgisini sunar. únsa-nı sadece entelektüel bir depo olarak düüünmek yanlıütır. Öùrenilen bilgile-rin entelektüel geliüime saùladıùı katkıların yanı sıra kiüilik ve sosyallik bo-yutlarında benliùine kazandırılan birer deùer olduùu unutulmamalıdır.

Herhangi bir bilim dalında otorite olmak, bu bilgileri öùretmede otorite olmayı saùlamaz. Öùretmek de kendi baüına bir bilimdir. Bu bilimin önemli bilgi kaynaklarını geliüim ve öùrenme psikolojisi oluüturur. Geliüim ve öù-renmeye geçmeden bu baùlamda tanımlanabilecek öùretmenlik mesleùinin içerik analizini yapalım

Ö÷retmen Kimdir? x Öùretmen bir psikoloùun sahip olduùu bilgi düzeyine yakın psiko-

loji bilgisine sahip olmalıdır.

x Öùretmen duygusal, sosyal ve fizyolojik olarak saùlıklı olmalıdır

x Öùretmen problem çözen bir uzman olmalıdır

x Öùretmen yerinde bir teorisyen, yerinde araütırmacı ve yerinde iyi bir uygulamacı olmalıdır

x Öùretmen toplumun sosyo-kültürel özelliklerini yansıtan ve yeni hedefleri belirleyen kiüi olmalıdır

x Öùretmen sosyal ve insancıl olmalıdır

x Öùretmen bilgi satıcısı deùil bilgi avcısı olmalıdır

x Öùretmen deùiüim eùilimli ve deùiüime açık olmalıdır

x Öùretmen Yunus’un sevgisine, Mevlana’nın engin hoügörüsüne sa-hip olmalıdır

x Öùretmen diùergam (yardımsever) ve sosyal olarak verici olmalıdır

x Öùretmen öùrencilere demokrasiyi öùreten deùil yaüatan ve onlarla öùrenen olmalıdır

x Öùretmen bir sanatkar olmalıdır

x Öùretmen yaüamı seven ve sevdiren olmalıdır

Eùitim Psikolojisi 4

x Öùretmen ileri düzeyde sosyallik ve iletiüim becerilerine sahip ol-malıdır

x Öùretmen saygın ve saygılı olmalıdır

x Öùretmen ileri IQ yanında üstün EQ’ya da sahip olmalıdır

x Öùretmen kendini gerçekleütirerek, mevcut üartları aüma çabası içerisinde olmalıdır

x Öùretmen aynı zamanda kendine özgü ve yaratıcı olmalıdır

x Öùretmen insan doùasının olumlu olduùuna inanmalıdır

x Öùretmen öùrenmeyi öùreten olmalıdır

Evet, özetle öùretmen her üey olabilmelidir. Tüm bu özelliklerin bir in-sanda toplanması mümkün gözükmese de, eùitim psikolojisi ve diùer for-masyon dersleriyle öùretmenin sanatkarlık yönünün geliütirilebileceùi unu-tulmamalıdır. Ayrıca tüm bu öùretmen özellikleri, öùretmene fazla sorumlu-luk ve yükümlülük vermektedir. Fakat bilgi çaùının gerektirdiùi yapıda öù-retmen her üeyi öùreten deùil, istenilen bilginin öùrenilmesine rehberlik eden uzman olmalıdır ki bu düüünce öùrenmeyi öùretme olarak bilinmekte-dir.

Neden Psikoloji veya E÷itim Psikolojisi

Eùitim Psikolojisi dersine ve böylece psikoloji çalıümaya hoü geldiniz. Çoùunuz, hayatınızın merkezini oluüturan bir bilim dalıyla belki de ilk defa yakından tanıüma fırsatı buluyorsunuz. Çoùu zaman kendi kendinize "Bu psikoloji denen bilimin bizimle iliükisi nedir" sorusunu sormuüsunuzdur. Psikoloji hayatımızın doùrudan veya dolaylı birçok yönüyle iliükilidir.

Bütün insanların çeüitli boyutlarıyla bilgi sahibi olması gereken bir bi-lim olarak psikoloji, insan davranıülarını anlamada bizlere içgörü kazandırır. Ayrıca, düüünce, duygu, davranıü ve tutumlarımızın daha iyi anlaüılmasında bize yardımcı olur ve daha ötesinde insan davranıülarındaki farklılıklardan dolayı ortaya çıkan deùiüiklikleri tolere etmemizi saùlar. Bu ise diùer insan-ların davranıülarını ve kendimizi daha kolay kabul etmemize ve anlamamıza yardımcı olur.

Psikoloji bilimsel bir yöntemle çok geniü ve yaygın soruları cevaplamaya ve araütırmaya çalıüır. Bu dersimizde cevaplayacaùımız sorulardan bazılarını üöyle sıralayabiliriz.

1. Zeka testleri doùru ve geçerli veriler ortaya koyar mı? 2. Neden insanlar fazla (aüırı) yer ve bunu nasıl önleyebiliriz?

Eùitim Psikolojisi 5

3. Psikolojik rahatsızlıklarla insan biyokimyası arasında herhangi bir iliüki var mı?

4. Neden insanlar rüya görürler? Rüya görme engellendiùinde ne olur?

5. únsan yetenekleri yapay olarak kimyasal ve elektriksel beyin uyarı-mıyla geliütirilebilir mi?

6. Psikolojik stres, kalp ve yüksek tansiyon gibi hastalıklara sebep olabilir mi?

7. Psikolojik tedavi, insanların psikolojik rahatsızlıklarının çözümün-de etkili olabilir mi?

8. Cezalandırma davranıüı kontrol etmede ödüllendirmeden daha et-kili midir?

Psikoloji aynı zamanda psikolojik gerçekler olarak basın-yayında kar-üımıza çıkan olayları deùerlendirmemizde yardımcı olur. Basın-yayında or-taya konan konulara (rüya, hafıza, ilaç kullanma veya erkeklerin kadınlar-dan niçin farklı davrandıùı gibi) çoùumuz rastlarız ve sunulan bu bilgileri herhangi bir sorgulama yapmadan bilimsel gerçekler olarak kabul ederiz. Psikoloji aynı zamanda bu anlamda karüımıza çıkan bilgilerin dikkatle ve eleütirel bir açıdan deùerlendirilmesinde önemli bir rol oynar.

Psikolojinin Tanımı

Psikoloji, insan ve hayvan davranıüları ve zihinsel süreçleri üzerinde bi-limsel yöntemlerle çalıüan bir bilimdir. Bu tanımdan üç önemli öùe ortaya çıkmaktadır: (a) psikoloji bilimsel bir disiplindir (pozitif bir bilim olarak), (b) davranıüı ve zihinsel süreçleri inceler ve (c) ayrıca hayvanları da konu edinir.

Bilim Olarak Psikoloji

Psikolojinin bir bilimsel çalıüma alanı olduùunu belirttik. Psikolojik ku-ramlar ve gerçekler bilimsel yöntemlerin uygulanmasıyla ortaya çıkarlar. Toplum içerisinde genelde kabul gören psikoloji tanımlarının bununla uyuümadıùını görürüz.

Hepsinden öteye, bir çocuùa kötü bir alıükanlıùını deùiütirmesi için ver-diùimiz ödül ve yaptıùımız eleütiri psikoloji deùil midir? Aynı üekilde, arka-daüımızla herhangi bir konuyu içimize atmak yerine tartıüıp konuütuùumuz-da yaptıùımız psikoloji ile iliükili deùil midir? Gazetelerde, televizyonda ve diùer basın-yayın organlarında gördüùümüz olayların yorumunda da aynı