S T A N B U L F E T H D E R N E N E R Y A T I

No. 12

FATH DEVR HATTATLARI ve

HAT SANATI

EKKEM HAKKI AYVBKDi

1953

s t a n b u l M a t b a a s Nuruosmaniye cad. No. 9 0 / 1

FATH DEVR HATTATLARI ve

Sanat M E D H L

Ftih'in otuz senelik devr-i saltanatnda eser vermi hattatlardan, yaz ve tercme-i halleri devrimize ularh olanlar, aratrmamzn neticesine gre, otuz kadar olup bu rakkam btn islm memleketlerinde o asrda bildiimiz hattatlarn vasatisini tek bana Osmanl lkesinde karlamaktadr. Kemiyet bakmndan byle olmakla beraber keyfiyet cihetinden de mhim eserler vermi ve mstakbel inkiafn kaynan tekil etmi bir devredir. Bu tetkikimizde greceimiz gibi, Ftih devrinde hat san'atmn beii ksmen Amasya ehri olmutur; mekteb orada teesss ederek daha ziyade X V inci asr sonlarnda stadlardan byk bir ksmnn yava yava g etmesi ile, baehre intikal eylemitir.

Risalemiz iki ksmdan mrekkeb olacaktr:

Birinci ksm, eserleri mevcud hattatlarn, tercme-i hallerine ve yazlarn hususiyetlerini tebarz ettirmeye hasredilecek ve numuneleri ihtiva edecektir. Yazs elimize ge-miyen hattatlar dahi silsilenin muln belirtmek ve ileri deki tetkiklere esas olmak ve vasflarn gstermek zre, bir ka satrla mcmelen zikrolunacaktr. San'at kudretleri hususunda, tasvib ve takdirleri muteber melliflerin ehadeti-ni kabul zoru hasl olmaktadr. Ne ac hakikattir ki ter-eme-i hali dercedilen otuz zattan yirmisinin yazs elde edilememitir. Mtebakisinden de. eyh Hamdullah Efendi mstesna, pek az eser kalmtr. Her bir hattatn hal tercmesinin nihayetinde yazlarnn bulunduu yerler iaret edilmitir. Grlecektir ki bir oklarnn yazs mzelerde ve ktphanelerde ya hi yoktur veya birer tane mevcuttur. O-lanlar da belki en iyileri deildir. ki san'atkrm yalnz ta stnde yazlar kalmtr. tanesi de ancak husus koUek-siyonlarda mevcuttur. simler harf srasna gre tertibedil-nitir.

Bu ksmda hattatlarn defnedilmi olduklar mahaller ve kabir talarndan harab olmyanlar da bildirilmitir.

Birinci ksmda hattatlar ve eserleri erhedilirken birbiri ile mukayese ve tahlil olunup hususiyetleri ve karakterleri arzedilmeye gayret olunacaktr.

kinci ksm, birincide erh ve tahlil edilmi olan eserlerin mterek vasflarn ve devrin yaz san'atmm Osmanl Trk gzel san'atlarmda tuttuu mevkii izah eden terkibi bir etd olacaktr.

K A Y N A K O L A R A K U E S E R L E R E M R A C A A T E T T K :

1 Menkb- Hnervern (1)

3 Glzr- Savb (3)

3 Devhat-l-Kttb (3)

4 Tuhfe- i Hattatn (4)

Gelibolulu l Efendi tarafndan yaaalp bnlemin Mahmud Kemal Beyin pek mhim bir mukaddimesi ile tab' olunan bu eser ihticaca salih, fakat pek mcmel olup 1000 (1591) tarihine kadar geen hattatlar zikretmektedir. Metinde (Hnervern) olarals tekrarlanacaktr.

Hattat Nefes-zde brahim Efendi, me-badden 1060 (1650) tarUlne kadar gelen mruf ve mahdut baz sanatkrlar hakknda ksa malmat vermekle iktifa etmi buna mukabU hat malzemesi ve telaii hususunda gayet kymettar bilgiler vermitir. Metinde (Glzr) olarak ksaltlacaktr.

Hattat Suyolcu-zde Mehmed Necib E -fendi, balangtan 1150 (1737) tarihine dein eser vermi hattatlarn tercme-i hallerini, Glzar- Savab'a nisbetle daha geni bir ereve dahilinde, neretmektedir. Metinde yalnz (Devha) olarak beyan olunacaktr.

Mehur mellif Mstakim-zde Sleym a n Sa'deddin Efendi tarafndan yazhp bnlemin Mahmud Kemal Beyin de-

(1) Mustafa Al Efendi, Menakb- Hnervern Trk Tarih Encmeni Klliyat, stanbul, Matbaa-i Amire 1926.

(2) Nefes-zde brahim Efendi Glzr- Savab Gzel Sanatlar Akademisi neriyat, 1939.

(3) Suyolcu-zde Mehmed Necib Efendi (Necb) Devhat-I-Hattatn Gzel Sanatlar Akademisi neriyat, 1942.

(4) Mstakim-zde Sleyman Sa'deddin Efendi Tuhfe-i Hat-ttn Hazrlayan bnlemin Mahmud Kemal Bey Trk Tarih Encmeni neriyat, istanbul Devlet Matbaas, 1928.

5 Mizan-l-Hat A l vaz' stad-is-selef (1)

6 ekayk- Nu'maniye t ere , Gldeste-l riyaz- irfan, Sicill-i Osman

gerli mukaddimesi ve tertibi ile neredilmi 750 sahielik en esasii menba olup 1202 (1787) senesine kadar gelip geen hattatlardan 2200 kiinin olduka mufassal tercme-i hallerini ihtiva eder. Lisan pek ar olmakla beraber ana kaynak vasimi her zaman iin muhafaza edecektir. Risalemizde (Tuhfe) eklinde bahsedilecektir.

Hattat Kebeci-zde Mustafa HUmi E -fendi tarafndan yazlp muzehheb nshasnda, 60 mc yapraa ka -dar, hat haltknda mtalat ve ta-rifat, 73 nc yapraa kadar, aynen Nefes-zdenin risalesmi, 134 ncye kadar da, biraz ind tasniflerle hattatlar zikreder. Bu tasnif cetvellerinde ekseriya yalnz isimler zikredilmi, verilen malmat da yukardaki menbalardan harice kmamtr. Fazla olarak 1266 (1849) senesine kadar geen Iattatla-n n bir cetvelini ihtiva eder. Bu menha-dan (Mizan) ismi ile bahsolunacaktr.

Bilhassa ilmiyeye ve tarikata mensup hattatlarn hviyetlerini tesbit hususunda bu eserden yardmc olarak istifade ettik. Sras ile (gekayk) , (Gl-desite) ve (Sicil) olarak zikredilecektir.

Yaz numuneleri hususunda muttali' olduumuz birok menbalar aradk ve sorduk; Topkap Saray, Trk - slm Eserleri Mzeleri ile niversite Ktphanesi ve husus kol-leksiyonlardan bulabildiklerimizi dercettik. Bu arada mteferrik yerlerde, mesel Konya'da Hazret-i Mevln Dergh Mzesinde bulunan bir Kur'n- Kerim'i de ihmal etmi-yerek fotoraflarn leffeyledik. Eserlerin intihabnda da imdiye kadar neredilmemi olanlar tercih ettik.

(1) Hkkk-zde Mustafa Hilmi Mizan-l-hat al vaz' stad-is-selef Y a z m a 134 yaprak. Ftih Millet Ktphanesi, 1129 No .

Birinci ksm

Ftih Devri Hattatlar ve Eserleri

A B D U R R A H M A N HTEM BN AL BN MEYYED BN E-EYH PIR AL

Ulema beyninde (Meyyed-zde) lkab ile anlan bu zat, aslen Amasyal olup Temim-zde Hasan elebiye atfen eyh shak- Kzrun neslinden geldiini Tuhfe beyan etmektedir. Safer 860 (1456) tarihinde domu ve IL Byezid'-in Amasya valilii srasnda, meclisine dahil olarak eyh Hamdullah Efendiden hat meketmitir. Tak Temim'nin hsn-i hattna ehadet ettiini Tuhfe yazmaktadr. Baz garaz erbabnn, Byezid ile sk mnasebetini ekemiyenlerin zorile 881 (1476) senesinde [1] katline ferman km iken daha evvel haberdar olan ehzade Sultan Byezid, Msr memlklerine tbi Haleb'e kamasn temin etmidir. Oradan iraz'a giderek Cellddin-i Devvan'den yedi senede icazet almtr. IL Byezid'in clusunu takiben avdet edib maskat- re'sini ziyaretten sonra, ulemadan Hatib-zde delaletiyle Ramazan 888 (1483) senesinde stanbul'da Kalender-hane mderrisliine tyin olunmu ve 17 Rebilevvel 891 (1486) da, Muslihiddin-i Kastlan'ye damad olduu gn de, Ftih klliyesi Semniye medreselerinden birisine Efdal-z-de yerine naklolunarak sekiz yl mderrislik etmitir. Bundan sonra Edirne kadln ifa ve 907 (1501) senesinde Anadolu, 911 (1505) tarihinde Rumeli Kazaskerlii payelerini ihraz etmi iken, Yavuz Sultan Selim'in clusu hengmmda, yenierilerin Tc-zde Cafer elebi'nin evi ile beraber konan yama etmeleri sonunda, azlolunmutur. 918 (151a) senesinde Karaferye kads, 919 (1513) te tekrar Rumeli Kazaskeri nasbolunub aldran seferine Yavuz maiyetinde iti-

(1) akayk, sahife 309, 310.

rak etmi, avdette azlolunarak 5 aban (cvtma) gecesi 923 (1516) ylnda inziva halinde iken vefat ve Eyyb'de trbe civarna defnolunmutur.

Oullarna taksim edilen yedi bin cildlik pek byk bir ktphaneye sahip olduu sylenir. lisanda nazma kadir ve fkhdan mhim baz resilin mellifidir. Tak Tem-m, tarihinde, hsn-i hattna ehadet etmektedir (Tuhfe 249) [2]-

Vefatndan yz sene sonra yazlan Hadikat-l-Cev-mi', kabrinin Eyyb trbesi civarnda olduunu zikretmek-

.te ise de elyevm ta kaybolmutur. Galata'da camii, emesi ve mahallesi vardr. Hsn-i hattna ait numune grlmemitir. Yalnz sahib olduu kitaplarda imza ve temellk kitabelerine rastland [Baknz: Bursa'da Haraolu K. No. 119. Veliyyddin K. No. 1255 ve No. 2174 (bunda gzel bir mhr var), Ftih K. 3137, Damad brahim Paa K. No. 162, (Dr. Sheyl nver notu)],

A B D U R R A H M A N T SBI [3] eyh Mehmed Vesim'den telemmz [5] ve 841 (1437)

tarihlerinde hreti yaylp icazet [6] vermekte olduu malm [2 ] Tercme-i hallerin sonuna doru (Tuhfe 2 4 9 ) , (Devha 30) v.s.

olarak teker teker veya birka bir arada gsterilen bibliyografya ufak tdil ve tebdil ile yazlan metnin, o bende kadar, bu mehazlardan ahn-dm gsterir. Bundan sonraki malmat eserler zerinde ve vakalara nazaran serdedllen zat mtalalardr.

[3 ] B u zatn knyesini Tuhfe, ( ^ l ^ ) Sabi ve (/i l^ ) Sani'>, Devha ise ( ^ i l ^ ) Sayi' olarak kaydetmektedir. Sabi boyayan, san' iaret eden mnasna geldii halde sayi'e bir m n a vermek kabil olamamakla beraber Devha'nm naklinde bu tarzda hatalara tesadf edil

diinden biz Tuhfe'nin kaydn esas aldk. Bir Msr mecmuasnda [*] bu zatn ismine benziyen (^Lll JA^.c) Abdur-man bin-is-sai namnda bir hattatn 814 tarihli bir Kur'n'mdan bah-sedmekte ise de ayn adam olup olmadn tahkik imkn hasl olmad.

[*] En-Nil-I-musavver mecmuas 29 Eyll 1923, bu Mushaf m Dar-l-ktb-l-Msryye'de olduunu bildirmektedir.

[5 ] Telemmz, umm olarak ilim tahsil etmek mnasna gelirse de betahsis hat hususunda kullanlr. Mek hocasnn talebesine Tilmiz denir. Hattat lar stadlannm ismini kendi isimleri ile birlikte zikrederken Tilmizi veya min telmz-i filn.. olarak yazarlar.

[6 ] cazet ilim veya hat renenlere verilen ahadetnamedir. Tevdii ekseriya merasimle vki olurdu.

8

olan bu zat, ihtiyarlnda. eyh Hamdullah Efendi ile muasr olmutur. Taliplere ketebe yani imza atmak salhiyeti demek olan [7] icazet vermek usuln vazeyledii rivayet olunmaktadr. Doduu ve ld tarihler malm deildir (Tuhfe 553, Devha 8s). Talebe yetitirmesine nazaran yazda mertebesi ileride olsa gerektir. Yazsna tesadf edilmemitir.

ABDULLAH-I AMS Ftih devrinde, Osmanl Trk yazsnn ilerleme an

da, kendine hs bir slb ile yazan hattatlardan biridir. A-masyal olup eyh Hamdullah Efendinin akrabasmdandr. 80 sene yayarak pek ok yazm ise de, muakkibi az olmutur. (Devha 8^, Tuhfe 289, Mizan 78 yaprak).

Yazs daha ziyade dz kalem slirbuna kat halde, bu vadinin vz olan Yakut-l-Msta'sm'den [8] ayrlma emarelerini tayan yuvarlak, inhinal bir tarza mliktir. 954 (1518) tarihli bir mek murakkamdan [9] verdiimiz numuneler (Resim: 1) deki Muhakkak [10] ve Reyhan yazsn,

[7] Ketebe icazeti imza koymaya salhiyet demektir. Bir hattat icazet aldktan sonra imza atmak hakkn kazanrd. A y n mnaya gelmek zere, ismi banda bazan Harrereh, Ketebehu, Nemekahu, Sev-vedehu dendii de vkidir. Tevazuan Meekahu diye yazanlar da olur.

L8] A m a s y a h olduu rivayet edilen, bu zat son Abbas halifesi M s -ta'sm Billh'm klesi iken, hatda gsterdii byk kudret sebebi ile zd olunarak, efendisi halifenin ismine izafeten Msta'sm lkabna nail oldu. Aslnda yazy byk bir inkiaf ve terakkiye ulatrp hreti lemi tuttu. Namndan istifade ile yaplan birok taklidleri baz m zelere bile sokulmutur. Tarih-i vefatnn 699 (1299) olduu belli ise de tevelld malm deildir. Bu zata Kblet-l-kttap denip bilvasta ve bilvasta alt akirdi Ergun- Kmi l , AbduUah-i Sayref, Y a h y a Sofl, Mbarek h- Syf, Mbarek h- Kutub, eyh Ahmed-i Sh-reverd yle beraber esatize-i seb'a'y = yedi stad tekil ederler.

[9 ] Murakka', birka kdn sular aksi istikamette olmak zere, bugnk, ahap kontr-plklar usul ile, stste yaptrlp elde edilen egrilmez, bklmez ince mukavvaya denir. zerine yaz sahifesi yaptrlr. Bununla beraber levhalarn albm halinde toplanm eklinde de kullanlr.

[10] Hsn-i hat nevilerini ksaca izah mnasip grdk: A Kf; tslmiyetin ilk asrlarnda Himyer yazsnn istihale

si ile meydana gelen kairn zaviyeler halindeki hendes yazdr. Kf'nin cri ekilde kt zerindeki yazlarda kullanlmas Hicr III. , Mild I X . asr sonuna kadar, pek ok eitlerde, devam etmi, bundan sonra sert k-

Resim: 1

AbdulaJ- A m s meli murakk'mdan ketebe sahifesi E. H. Ayverdi Koleksiyonundan

Fot: T. B. Klie yazmn eb'admdadr.

10

Resim: 2

Abdullah- Ams'nin meli muralik'mdan ba sahife Ekrem Hakk Ayverdi koleksiyonundan

Foto: Turgut Bleda, Klie y a z m m eb'admdadr.

11

(resim: s) de ketebesi ile beraber icazet hattn grmekteyiz. Yazlarnn tetkiki bizi ok kuvvetli bir hattat olduuna ik-naa kfidir. Eer eyh Hamdullah'n, her trl mukayese fevkindeki kudretli slbunun doduu asra tesadf etmeseydi daha byk bir mevki tutard denilebilir. Tevelld ve vefat tarihi malm deilse de, 80 sene yaad rivayetine ve 924 (1518) de yazs grldne nazaran, 840 (1436) senelerinde doup. eyh Hamdullah ile ayn yllarda vefat etmi olmas ihtimli hatra gelmektedir. Yukarda resimlerini dercettiimiz murakk'mdan baka Topkap Saray mzesinde (Yeni gelenler 1477 No.) nesih bir mevlidi vardr, baka bir eseri grlememitir.

gelerinin yuvarlanmas ile meydana gelen nesih ve sls onun yerini almtr. Bununla beraber celisi (yani by), pek kuvvetli tezyini k ymetine binaen, Hicr VII . , Mild X I I I . asrlara kadar devaml ekilde ve Hicr TX., Mild X V . asra kadar da daha seyrek olarak ta, al ve kalem zerinde ve mimar bir unsur halinde yazlmtr.

B Nesih; Kf yaz kelerinin tamamen yuvarlanmas ile meydana gelen bu nev'in IV. asr- hicrde ilk numuneleri grlm, V. ve V I . asrlarda taazzuv etmitir. Yalnz ince kalemle, ilm metinler, Kur'n- Kerim'ler, bu nevi yaz le tahrir olunurdu.

C Sls: ki milimetre kalnhgmda kalemle yazlan ve IV . asr- hicr sonlarnda meydana gelen yazdr. Yuvarlakl nesihe nazaran daha az ise de keler sert deildir, yumuak ve kvrak bir hareketle dner. Sls, yaznn esasdr. Btn nev'iler ve kaideler bundan kp hsn-i hat talimi de sls renmekle balar. Gzel yaz levhalar slsle yazlr. .

D Reyhan: Nesih yaznn ufk ksmlar daha yatkn ve uzun olan nev'ine derler. Bnye itibariyle ondan daha sertedir. stimali azdr. Bazan icazetlerde kullanlr.

E Muhakkak: Sls yaznn ya tgm ve ufk ksmlar uzun olan nev'ine derler. Ona nazaran daha sert bir manzara arzeder. Kullan nadirdir, arzuya gre baz yerlerde tatbik olunur.

P Tevki': Sls yaz gibi iki, milimetre kalnlnda kalemle, kelimeler aralarnda birletirilerek yazlan bir nev'idir. Mstakbel Os manl Divni yazsnn esasn tekil etmitir. Mahalli istimali resm evraktr.

G Rik'a, Rik', Hatt- icze denilen altnc nev'i nesihin den-dansz, yuvarlak ve kvrak bir nev'idir. cazetler ekseriya bu hatla yazlr. Bu alt nev'e Aklm- sitte = Al t eit kalem (usul) derler.

H Cel: Sls yaznn hudut tyin etmeden kaln kalemle yazlan nev'idir. Esas kaideleri slse merbut olmakla beraber her trl tezyini ekle, istife msait olgun bir tarzdr. Byk levhalarda, ta stne yazlan kitabelerde kullanlr. Kalnl ve bykl arzuya ve mahalline gre deiir. Yerine gre , be santimden elli santim kalnlna kadar

12

A H M E D BN ABDULLAH-I HCAZI Hat tezkirelerinin hi birinde ismine tesadf edilemi-

yen bu hattata, Edirne'de yazp Konya'daki Hazret-i Mevln Derghna vakfedilen ve orada bulunan takriben 25X35 ebadnda bir Kur'n- Kerim'i ile muttali olduk. (Resim: 3) de grld zere, devrin tarzna uyularak stte ve altta iki satr muhakkak, ortada altn ile bir satr sls, bunlarn arasndaki metin ise nesihle yazlmtr. (Resim: 4) ketebe sa-hifesini gstermektedir. Altn zerine siyahla yazlm alt satrlk ketebesinden Edirne ehrinde 856 (1452) de tahrir olunup arka sahifesindeki yedi satr reyhn va.kfname ile Sadr--zam ((Mahmud Paa bin Abdlhay tarafndan Hazret-i Mevln trbesine 872 (1468) de vakfedildii anlalmaktadr. Muhakkak, sls ve reyhn yazlar pek gzel ve mkemmeldir. Nesih, Yakut vadisinin gelimi, bir nmune-sidir.

olanlar vardr. Ayasofya Cihr- Y r levhalar 55 santim kalnlkta, dnyann en byk yazlandr.

I Msenn: Sls veya celinin karlkl ift yazlan eklidir. Levhalarda ve kitabelerde kullanlr: Bab- Hmyn kitabesi gibi.

K Nesta'l k: iSTesihln sr'atle yazlmasndan hasl olmu ve Iran topraklarnda zuhur etmi bir yazdr. akul ksmlar ok ince, ufkler kaim, ( J ' j ) nun, lm gibi harfler byk bir tekne tekil edecek ekiller alr. Dendan nadirdir. Sls ve nesihin hayat ve beeri unsuruna mukabil bu nev'i daha ziyade mcerred ve akl bir hviyet tar. Nesta'lk, talikin neshi, incesi mnasna gelirken tatbikatta, galat olarak buna Talik denilmektedir Nesta'lk'm bir de ikest, ikeste demlen mu-harref, yani bozuk nev'i vardr.

L Ta' l ik: Nesta'lk'm slse tekabl eden nev'idir. Slsle ayn kalnlkta kalemle yazlr. Bu iki yaz Azerbaycan ve ran'da en byk s-tadlarm vermi olmakla beraber Trkiye'de de Yesar Bsad Efendi ile ayn dereceye varmtr.

M Ta'lik celisi: Talikin kaln - kalemle yazlan nev'idir. ran'da cel hi tekemml edemedii halde Trkiye'de harikalar douran bir mertebeye erimitir.

N Divni: Bir cihetten tevkie, bir cihetten talike benziyen son derece hareketli girift, husus bir yaz nev'idir. Yalnz Trkiye'ye mahsustur denilebilir. Ftih devrinde grlm, Yavuz Sultan Selim asrnda tekemml etmitir. Yaln z fermanlarda kullanlr.

O Siykat: Kf'ye benzeyip arazi ve emlk tahrir defterlerinde ve Defter-i Hkan kaytlarnda ve mal kaytlarda kullanlan husus bir nev'idir, Trkiye'ye mahsustur.

13

> -T--:

Resim: 3

Ahmed- i Hicaz Kur'n- Kerimi, ba sahile Konya Hazret-i Mevln Mzesinde

AsU: 2 5 X 3 5 Fot : E . E . M .

14

e-

Kesim: 4

Aimed-i Hicazt Kur'u- Kerimi, ketebe sahifesi Konya Hazret-i Mevln Mzesinde

A s h : 2 5 X 3 5 Fot: E . E . M .

15

A H M E D BN H O C A Y A H Y A (SBEK-ZDE) Sibek [*] Yahya Efendi olu, eyh Hamdullah Efendi

tilmizi olup, Amasyaldr. 908 (150.2) tarihinde yazd Kur'-n- Kerim'i Sultan Byezid'e hediye ederek mazhar- takdir ve atiyeye nail olmutur. Padiahn irtihalinde bu mushaf-i erif trbesine konmutur (Tuhfe gs). Ne trbedeki bu Kur-n- Kerim bulunmu, ne de baka bir yazs grlmtr. II. Byezid'in yazsn takdir etmesi kudretine delildir.

AL (SEYYD) Azer olup Seyyid erif-i Crcan'den tahsil-i ulm ey

ledi. sfendiyarolu smail Bey nezdine geldikten sonra, o-nun ibram ile, II. Murad'a mracaat edip Bursa'da Yldrm medresesine tyin olundu. erh-i erif-i emsiyeye, Kk Haiye nam ile byk bir eser ve Metali' ve Mevakib erhle rine haiyeler yazmtr. 860 (1456) tarihinde vefat etmitir. Temimi, Yakut slbunda mkemmel yaz yazdn syle mektedir (Tuhfe 334). Yazs grlmemitir.

ALI BN YAHYA'ES-SOF Edirneli hattat Yahya Sof'nin [11] olu olup mermer

zerine mahkk ahane kitabeleri ile Ftih devrini a'aadar eden byk hattatdr. Her cins yazda staddr. Msenna sls celisinde de mehareti vardr. Malm olan imzal kitabeleri, Bab- Hmynun kap kemeri aynasnda msenn Besmele ve nnel-mttekine...)) yet-i kermesi, kap kemeri stndeki girift sls celsi ina kitabesi, bir yanda dairev msenna ccNasrun-min-a-Uah yet-i kermesi ile ayn ekildeki ketebe kt'as ve Ftih camiinin paradan mrekkeb ina kitbesidir. Kabri skdarda elyevm hattatlar makbere-si denilen makberededir. eyhin o semte rabeti bundan te-velld etmitir. (Tuhfe 333).

[11] Bu zat 700 (1300) tarihlerinde gelip Yakut'un bilvasta akirdi olan Y a h y a Sofi ile kartrmamaldr. Eski sanatkrlarn ismi ile tahalls etmek deti, bir asr sonra, Edirneli Yahya'nn Meragal bir hattatn knyesini almasna saik olmutur.

[*] Sibek, elmack mnasna gelmektedir, farisdir.

16

Evliya elebi ve ondan naklen Tuhfe Bab- Hmynun tak- blsnda ( A A V

Eesim: S

A l i ol'nin Bab- Hmyn kitabe ve msenn' yet yazs

Fot: T. B.

18

Bu yazlardan otuz sene evvelki Edirne erefeli camii kitabesi ile [12] bunlar, ta X I X . asra kadar cel slsn en gzel numuneleri olarak kalmtr. Ancak XVII I . asr sonunda, hattat Mustafa Rakm'n fevkalde cel yazs yeni bir ahenk ile bir devir amtr. Halbuki sls ve nesih, Ftih devrinde, cel seviyyesinde olmayp, ilk tohumlar atlarak pidarlar bu zamanda zuhur etmesine ramen, II. Byezid devrinde keml mertebesine ulaabilmi ve eriilmez bir merhaleye varmd. Cel ise Ftih, devrinde, baba - oul So-f'ler elinde, sylediimiz kemli bulmuken, mteakip asrlarda tevekkuf ve hatt bir derece tedenn etmi ve sert, keli bir hal almtr. Bu da kk yazya daha fazla ehemmiyet verilmesinden domutur. lerde eyh Hamdullah E-

Kesim: 7

A l i Sof'nin Ftih camii Itjtbe yazs, kap iist

Fot : T. B .

fendinin tercme-i halinde greceimiz vehile, asrlarn eri byk hattat olan bu zat ve muakkipleri, bir cihetten,mimar bir unsur olan, cel kitabelerle ok uramamlardr [ 1 3 ] - '

[12] Bu kitabede imza yoksa da Edirneli olmas ve Ftih camiinde de yazs bulunmas sebebi ile eserin, sahib-i tercmenin babas Y a h y a Sof'ye ait oldugnnu zannedebiliriz.

[13] eyhin muasr, lkin muakkibi olmayan ve EseduUah- Kir -mn talebesinden Karahisar A h m e d Efendi ve akirdi Hasan elebi bu faslada bir istisna tekil ederler; her ikisinin Sleymaniye camiindeki yazlar enafisdendir.

Kesim: 6

A l i Sof'nin Ftih camii kitabe yazs

Kes im: 8

A l i Sof'nin Ft ih camii kitabe yazs

(sag) Fot: T. B. (sol) Fot: T. B

20

Bu hali ile Ali Sof'nin, devrini aan bir nadire olduu kanaatindeyiz. Maalesef nesih ve sls yazs hi grlmemitir, hi bir mzede de yoktur. Lkin Ftih saray nakhane-sinde temellk kitabelerini yazm olmas muhtemeldir. (Dr. A. Sheyl nver notu). Vefat tarihi malmumuz deildir.

AL Y E T M Aydm'da domu ve bir sene zarfnda btn akrabas

nn vefat etmesi yznden Yetim lkab ile hret bulmutur. Tire'de hat renmeye baladktan sonra stanbul'da Yahya Sofi ve olu, yukarda zikrolunan, Ali Sof'den ikmal-i tahsil eyledi. Tarik-1. ilmde Hoca Zadenin talebesi iken kadla tyin olundu. 920 (1514) tarihinde vefat etti (Tuhfe 335)-

(ekayk Tercmesi 345-46) da yz yama yakn vefat ettiini ve ((bnazr yaz yazdn ve cilt baladn sylemektedir. Ali isminin mteradifi makamnda olan (Aled-din) unvan ile yd edilmektedir. Yazs grlmemitir.

AL ALEDDN [14] sfahan'dan Amasya'ya gelib eyhin ilk tilmizlerinden

oldu. Badehu Devlet-i Osmaniye hizmetine girerek tarik-i kazada Bursa, sonra Gebze mderrislii payesini ihraz eyledi; 933 (1517) de vefat etti (Tuhfe 335). Yazs elde edilememitir.

EYH AYAS . Bursal olub stanbul'un ilk kads Hzr Bey elebi'-

den icazet ald ve hsn-i hatt elde etti. Tarikat-i Zeyniyeden eyh Tacddin'e intisab ile halifesi oldu; 861 (1465) senesinde Bursa'da vefat etti (Tuhfe 133-34)- (ekayk Tercmesi 189). Bu zatn hal ehli olduu yazldr. Manen de yksekliine misaller verirler. Yazs bulunamamtr.

[14] Bu devirde Aleddin A l i isminde on kadar lim, zuhur etmise de hangisi olduunu tyin mildiir; hibirinin tercme-i hali ve vefat tarihleri bu zatmfcine uymamaktadr; herhalde mehurlarndan olmasa gerektir.

31

CELL- AMAS Babasnn ad Ahmed [15] ve sllece Amasyal ve ey

hin muasr bir hattatdr; oullar Muhiddin ve Cemaleddin eyh Hamdullah'n hala-zdesi olmalarna nazaran sahib-i tercmenin de eyhin babasnn kz kardeinin zevci olmas lzm gelir (Tuhfe 155). Ftih devrinin yeni bir slp aratrmas vadisinde himmeti olduu oullarna icazet vermesi ile anlalan bu zatn yazsna ne mzelerde ne koleksiyonlarda tesadf olunmudur; tarih-i vefat belli deildir.

^ CEMAL- AMS Vatan Amasya ve asl ismi Mehmed, hreti Cemal olan

ve yukarda zikrolunan Cell-i Amas'nin olu, eyh Hamdullah'n hala-zdesi ve onun kemle erdirdii sls ve nesih yaznn taazzuvu keyfiyetinin byk yapclarndan bir zattr. Bu ve biraderi Muhiddin hakknda u medhiye sylenmitir:

^ dUr

Cell olu ki httt- cihandr Nazri gelmemi nesh- celide

Karnda Cemlin hatt dhi Teberrktr Sfahn- Herde

Seksen sene yaad sylenen bu zat Amasya'da Sultan Byezid camiinin Knkre [16] sine msenn bir fetih sresi yazmtr (Tuhfe 397, Glzr 54).

Takdim ettiimiz (resim 9, 10, 11) Mehmed Ceml-i Amas'nin 888 (1483) tarihli Du-i sbuiye eserinden ba

[15L Babasnn. Alrned olduunu mteakiben bir sahifesini koyacamz, olu Mehmed Cemal-i Amas'nin Dua-i sbuiye kitabndaki ketebesinden renmekteyiz.

[16] a) Knkre kubbenin gbei mnasna gelir, b) kubbe sakatlandndan bu yaz imdi yoktur.

23

i"

Kesim: 9 Ceml-i Ams'nin dua-i sbuiyesinde ba sahife

E . H . A . Kolek. F o t : T. B.

Kes im: 10 Ceml-i Ams'nin dua-i sbuiyesin-den I . ketebe sahifesi E . H . A . Kolek.

Kes im: 11 A y m eser, I I . Ketebe sahifesi

Fot: T. B.

ve ketebe sahifeleridir. Ba sahifede gayet keskin ve kuvvetli bir muhakkak metin ile altnla yazlm sls bir serlevha grmekte, ketebe sahifesinde ayn derecede bir reyhn yaz bulmaktayz; eser hattatn keml devrine aittir. Trk - slm Eserleri Mzesinde 97 numarada 913 (1507) tarihli bir Kur-n- Kerim'i vardr ki yallk devrine aittir [17]. Bugne kadar baka eserini gremedik. Devha'nm kaydna gre 80 sene yaadna ve 913 de hali hayatta olduuna gre 835 - 840 senelerinde domu olmaldr.

CEMALEDDN A B D U L L A H BN A L BN A B D U L L A H BN MEHMED-L-HSEYN 856 (1452) senelerinde itihar edip kavid-i hatta dair

((Umde [18] isimli bir eser brakm, bu kitap birok haiyelerle limlerin takdir ve tervicine nail olmutur (Devha 30). Yazsna tesadf edilememitir.

ESEDULLAH-I KRMANI Mehmed Kirmn'nin tilmizi olup Osmanl diyarna yer

lemitir. Ayasofya Ktphanesine mevkuf Kelm- Kadmi 862 (1457) tarihlidir. 892 (1486) tarihinde vefat etmitir. Byk hattat Ahmed-i Karahisar'nin staddr (Tuhfe 113).

Halil E. Arda koleksiyonundaki hnerli levhasndan a-man (resim 12, 13) de grlecei zere bu zat Yakut vadisini muhafaza ve dz kalemle yaz yazm, eyhin at ra gitmemitir. Yazs keli ve sertedir. Bilvasta ve bilvasta tilmizleri Karahisar, Hasan elebi ve AbduUah- Kirimi yolu ile Yakut slirbu, Osmanl diyarnda bir asr daha, az ok devam etmi, nihayet yerini kat' olarak eyh Hamdullah mektebinin nazirsiz ve rakipsiz slbuna terketmi-tir. Yine bu resimden grld zere olduka gzel nesta'lk de yazmtr. Bu yazdan maada ne Tuhfe'nin bahsettii Ayasofya Ktphanesindeki Kur'n- Kerim bulundu, ne de mzelerde bakaca hatt Grld.

[17] 888 tarihli olan Ftih devrine daha yaln olduu iin terci-han nerettilc. Zira Ftih devrinde de yaam ve o zamanda da eser vermitir.

[ 18 ] B u eseri aranmsa da bulunamamtr.

24 '

EYH H A M D U L L A H [19]

Ayn ehirden ne'et ile son Abbas halifesi Musta'sm BiUh'm hattat olup onun ismi ile Musta'sm tahalls ve iki asr mddetle (cKblet-l-kttp unvann muhafaza e-den Ykut- Msta'sm'den bu payeyi bilistihkak devralp, icm-i mmetle 5 asrdr tamakta bulunan eyh Hamdullah bin eyh Mustafa, Amasyaldr. Babas Buhara'dan hicret etmi, Tuhfe'nin kaydna nazaran, 840 (1436) tarihinde Hamdullah Efendi dnyaya gelmitir. Mustafa Efendi Sh-reverdye tarikat eyhlerinden olmakla, olunun lkab ek-

Besim: 13

Esed-u-Ual- Kirmn'nin Mulalikak, Sls ve Talik yazs

Halil Edhem A r d a Kolek. Foto: T. B.

[19] eyh HarnduUah hakkndaki tercme-i halin vak'alar, ileride gsterilecek mehazlardan alnm olmakla beraber etd. tamamen mstakildir.

25

fiii8fc^fc'fl*lltflllwlp iSfili^fSlISIi%^

^l?'-;!^ ^ .;f . , . , , .

Resim: 13

Esed-u-Uah- Kirmn'nin Sls, Nesl yazs

H . E . Kolek. Pot: T. B.

seriya bn--eyh)) eklinde zikredilir. Bununla beraber, bu tarikatte bizzat hilfet aldndan, dorudan doruya eyh olarak ta yd edilir. smi ile beraber sylenirse eyh Hamdullah denir.

Btn menblar eyhin ilk stadnn (Hayreddin-i Mer-a) olduunda mttefiktirler. Son asrlarda yazsn grmediimiz [20], mzelerde bir yazsn bulamadmz bu stadn eyh zerindeki tesirini lmeye imkn yoktur. u muhakkak ki Cenab- Hakkn verdii deh hzinesi tecell leminde de bir kvlcma muhtat. Hayreddin- Mera' de herhalde tututurmasn bilenlerdendi; menkult da bu merkezdedir. Menbalar, babasnn evlenmesini ve doacak ocua peinen isim konmasn, devrinin zihniyetine uygun, ho hikyelere balar.

eyh Hamdullah, stadndan icazet aldktan sonra, Dev-ha'nm kaydna gre, Ykut- Msta'sm talebesi Abdullah- Sayref ve bilhare Yakutun yazlarm elde ederek zerinde alm ve derun tekevvnn damla damla inbikten istihsal ile, hepsinin tetkikinden sonra, yepyeni bir slb ama-

.ya balamtr. Mstakm-zde bu olu ve buluu Tuhfe'de yle tasvir ediyor: (... ve sahife zihinlerine irtisam ederek lkin harice karp kuvveden fi'le gtrmek mmkn olmaz idi. Bu babda keml-i iztrap zre iken Hazret-i Hzr-i niyy-z-zikir aleyh-is-selm zuhur edb kendine ol tavr tlim ve bir mikdar mzakere ile tesliyet-i amm peyda olub vaka endek zamanda safha-i hayalinde merkz olan vdi ed-na himmetle kendilerine hediyye-i behiyye ve hibe-i vehibe-i rabbniyye olmudur). -

, Muasrrlar ve akrabalar Muhiddin ve Cemal ve Abdullah-! Ams'ler de XV. asrn ikinci nsfmdaki Trk cemiyetinin siyaset, ilim, sanat ve mimardeki byk ibda devrinin hat kolu iin yeni bir ekil ve vdi aramakta idiler. Onlar da yeni bir slb yoluna gittiler. Belki eyh HamduUahm, onlara tekaddm eden, hamlesi olmasayd, bunlardan birisi vz' lr, tarz reva bulurdu. Nasib eyhin imi; at -.

[20] Dr. Sheyl nver 1951 ubatnda Msr'a seyahatinde erif Sabri Paa saray mzesinde mzal bir liitasm grdn bildirmektedir.

27

r o kadar ayan- hayrettir. Maamafih bu muasrnn ve baba - oul Sofilerin mevcudiyeti de eyhin zerinde terbi-yetkr bir tesir brakmtr, dense hata edilmi olmaz.

eyh, hattnda grlen ince hususiyetler ve sanat vadisine verdii byk ve ahane ahenkden baka teknik safhada da, kalemi mnharif, yani iri, keserek o devre kadar yeknesak olan yaz kalnlklarna harf ve kelimelerin ufk ve akul ksmlar ile ba ve sonlarnda enili bir kalnlk ve hareket vermidir. Bu usul be asr Trk yazsn, btn islm leminin yazlarndan tefrik eden en mmeyyiz vasf olarak kalmtr.

Amasya'da bu stadlarm zuhurundan az evvel Edirne-de yetiip stanbul'da eser veren baba - oul Yahya ve Ali Sofilerin kendi vadilerinde kemllerini unutmamak lzm gelir. eyh ve arkadalar hattn esas olan Sls, Nesih, Muhakkak, Reyhan, Tevki', Rika' yazlar stnde alrken bu ikisi de basit ve msenn celde keml mertebesinde idiler. Ali Sof'nin tercme-i halinde zikrettiimiz gibi. eyh 'mektebi amel ve biraz da tezyini ve mimar kymeti olan cel ile pek fazla alkadar olmam ve Ali Sof'nin kitabeleri, -asr boyunca mevkiini muhafaza etmitir. Biraz sonra bu noktay resimler zerinde de izah edeceiz.

eyh Hamdullah'n birinci hayat safhas Amasya'da gemi, bu srada vali olan mstakbel l i . Byezid ile mnasebet tesis etmitir. Byezid evvel Hamdullah Efendinin babas eyh Mustafa Efendi ile, muhtemelen tarikma intisab su-retile, rabta peyda etmi derler belki bu vesile ile olunu da tanyarak yaz mek eylemi, aralarnda sk ve yakn bir dostluk hasl olmutur. eyh Hamdullah Efendiye bu esnada Ftih Sultan Mehmed iin de iki eser istinsah ettirilerek gn-derilmidir.

kinci hayat safhas Sultan Byezid'in clus devresi ile balar; aradaki dostlua ramen, taht endiesi ile megul olan padiah hattat pek aramad ise de onu stanbul'da bulunca sevinip byk itibar gstermekte de kusur etmemitir.

28

eyh Hamdullah stanbul'a gelib Sarahanebamda, Kazasker hamam karsnda, hemerileri Cemal ve Abdullah- Ams'nin oturduklar eve indi. Rivayete nazaran, kendisine bir arzhal yazdrp padiaha takdim eden kapclardan birisi, eski dostluun ihyasna vesile oldu. Yazy tanyan Sultan Byezid Hn derhal onu celb ile sarayda, harem civarnda, bir makar [21] (mekhane) tahsis ve ktib-i saray ve muallim nasbetti. Glzr- Savb'm rivayetine nazaran hazineden yedi tane Yakut yazs kartp Bu tarzdan gayr bir vdi ihtira olunsa idi iyi olurdu demi. Bu rivayette padiaha bir hisse karmak gayreti hissedilmektedir; eyh o zaman keml yanda vadisini ve tarzn tamamiyle ortaya koymu ve bizzat hnkra hocalk etmi olmasna nazaran byle bir ikaza muhta olmyaca aikr ise de stanbul'a geliinden sonra deryalar misiU brakt eserlerinde tevik ve tergibin mhim hissesi olduu da muhakkaktr. Sultan Byezid dividini tutmu; eli ile arkasn yastklarla besleyip rahatn temin etmi ve vazifesinden yani yevmiye verilen akeden maada, skdar civarnda Sargzide, kendisine , iki ve ayrca mhrezenlerine bir kariyeyi timar olarak tahsis ile baz hasutlara Yazy eyh deil. Sultan Byezid yazd dedirtmitir.

Sultan Byezid'in, Kblet-l-kttb, bakeye oturtmas ulemnn itirazlarn mucib olunca, yazd bir Kur'n- Kerim'i getirterek, orada mevcud dier kitaplarn stne mi yoksa altna m koyalp? diye sual etmi, bittabi stne konmak nmdandr, cevabn aldnda, ltife yollu Kur'n- Kerim kitabetini iimizde Hamdullah Efendi kadar ihya etmi bir ferd yoktur; sizin altnza nasl geirebilirdim? diye ulemay ilzam eylemitir.

Bu kadar izzet ve ikbal iinde, stanbul'da otuz sene mtemadiyen yaz yazm ve muhakkak ki en gzel eserlerini bu devirde vermidir. Hakknda u beyitler sylenmidir:

iS-^X J>4=' f^^' J=J f^.^ Cylj zi- ^ J j l o i l le

eyh olu Hamdi hatt t kim zuhur buldu lemde bu muhakkak, fesholdu hatt- Ykt

[21] Glzar^ Savat sahife 49.

29

(joli. 0_>9ll (_$_JJ jl

eyh-i shib tarz- l ihtisas b- Ty cevher- Ykt- hs

Bu zat hatdan maada birok keml ve hneri nefsinde cem' etmiti. Tasavvufta birok mrid yetitirmi, el vermi, mertebesi l bir eyh idi derler; zaman zaman Alem danda Sargziye ve Akbaba kyne ekilerek inziva ve murakaba-ya dalar, sonra memur olduu dnya hizmetine dnerdi. Gayet iyi terzi imi. Asl alacak cihet de o ince san'at meydana karan nzik ve mahir ellerinin kuvvet ve cehdin zamisini taleb eden, okulukta, menzil tesis edecek kadar, ileri olmasdr. Ok meydannda bilinen ilk menzil talarndan biri ona aid olup 911 (1505) tarihlidir. Rivayete nazaran, Ok meydannda Ftih zamanndaki ilk tesisleri byk mikyasta tevsi- edip geni vakflar yapan Sultan Byezid'i bu teebbsnde en ziyade eyhi memnun etmek arzusu saik olmutur. Yzclkte skdardan saraya gelecek kadar ileri olduu da sylenen rivayetler arasndadr.

II. Byezid'in vefatndan sonra. Yavuzla pek nsiyet etmemi, esasen yalanm olduundan inzivaya ekilmitir. Kknuti kendisini celb ile tatyib etmi ve bir mushaf- erif yazmasn istemitir. O da ihtiyarln ileri srerek Muhid-dih-i'Ams'yi tavsiye etmitir.

eyhin doduu tarih ve binaenaleyh ya rivayetlere zemin tekil etmektedir. Bazlar mddet-i mrn 110= seneye ykseltiyorlarsa da doru olamaz. Vefatndan on sene evvel yazd Kur'n- Kerim'in ketebesini yle koymutur [as]:

[22] Glzar- Savab 51. Maalesef bu Kur'n- Kerim ve binaenaleyh, ketebe bulunamamtr.

30

((Y men ensafe hakk-el-insf unzur keyfe ketebe ve lime ketebe ve bime ketebe ktib-s-Sultan ibn-s-Sultan Byezid Hn bi irti re'sih maa'tili a'rih fi evn- eybih ve hve'bn bd 'm ve semane min mrih.

Tercmesine nazaran Sultan Byezid'in ktibi olan hattat salar aard ve ya 80 ve bd' [23] olduu halde bu-, nu nasl yazar? nsaf ve im'an ile nazar et, diyor. Demek ya o zaman 83 den 89 a kadarm. Vefat {4\ ^_^) ((Zayf- ilh 926 (1519) olduuna gre bu Kur'n- Kerim'i yazdndan beri geen on senenin ilvesi ile 93 ile 99 yanda irtihali ve tevelld tarihinin ai, Tuhfe'nin kayd gibi 840 (1436) olmayp 830 (1426) veya birka sene evvele tesadf etmesi lzm gelir diye dnyoruz. Kabri Karacaahmed trbesi hizasnda ve ileridedir. (Resim 14) tan gstermektedir. Vefatndan ok sonra ahin Aa tarafndan yazlan yuvarlak bir tadan ibaret ve etraf ok bakmszdr. Tadaki kitabe:

1 ((Reis-l-Hatttn Hamdullah, 2 il m'rf bi-ibn-i-eyh rahmet-u-Uahi aleyhi. Tarihi yoktur.

Hayatnn yaz muhasebesi u ekilde mukayyettir: 47 Kur'n- Kerim, deri stne bir merik ve bir meshib-i erif, 1000 kadar en'am, evrad, ezkr ve lyuat kt'alar ve ayrca muhtelif kitaplar ve malm bir ka kitabe [24].

imdi hattndan numuneler verelim [25]:

[23] ^ 9 kadar olan adetlere denir. [24] Bu ksm iin (Tuife 185-187, Glzar 48-53, Devha 8, Hner

vern 24 den) istifade edilmitir. [25] eyh Hamdullah Efendiye ait mnteir yaz numunelerini

tetkik iin Melek Cell: eyh Hamdullah. Kenan Matbaas 1948. eserine. Gzel Sanatlar mecmuas ikinci nshasnda smail Baykal 'm makalesinde bulunan fotoraflara mracaat olunabilir. Biz de bu arada mzelerde grlmesi kabil olmyan gayr mnteir rnekler vermei tercih ettik. nk, mzedekileri her zaman tetkik kabil iken dierleri mehul kalmakta olduundan, fotoraflarn da koyduumuza gre, yeni numuneler vermek imkn.has l olmaktadr.

31

Kesim: l i

eyh Hamdullah Ef. kabir ta

32

Kes im: 15 eyh Hatt ib Kitab- Hneyn temellk

madalyonu T. K . S. M . F o t : T. B .

(Resim 15, 16) Evastta Ftih Sultan Mehm,ed iin yazdrlm, Topkap Saray Mzesi III. Ahmed Ktphanesinde 1966 No. da mukayyed bulunan

1

m

Resim; 16 A y m eser, ketebe sahifesi

(Resim 15, 16) Evastta Ftih Sultan Mehmed iin yazdrlm, Topkap Saray Mzesi III. Ahmed ktphanesinde 1966 No. da mukayyet bulunan

(^yi j j J>,U| J U-l 0;;>. ^br) Kitb- Huneyn-ibn-i shak fi-l-mesail-i ve ecvibetih fi-t-tb)) eserinde Ftih temellknmesi ve ketebe sahifesi grlmektedir. Bunlarn birincisinde tevki', ikincisinde nesih ve tevki' numunesi mevcuttur.

F. 3 33

i,.

mm

34

= =-'-'r.--.i'.-

E . H . A . kolek.

Kesim: 1 7 eyhi en'ammdan ba sahife

F o t : T. B.

Kesim: 18

geyl en'ammdan 11. sahile

E . H. A . liolek. Pot: T. B.

35

(Resim 17, 18) eyhin keml zamannda yazd Ekrem Ayverdi koleksiyonundaki en'ammdan ba ve ikinci sahife-dir. (Resim 19) Ketebe yapran gsteriyor. Hattatn pek ok eserlerinde olduu gibi bunda da tarih yoksa da yaz keml devrine ve tahminen 900 (1494) tarihlerine aittir. Bizzat hattatnn da emsalsiz derecede gzel ve nazrsiz yazlarn-dandr. Keideli ( j ) ((nun, ( ^ ) ((sin, ve ( o ^ ) ((m larm, ( .=)boru keflerin, harekelerin, noktalarn ahengi, istifi ve tevzii suretiyle elde edilen akclk, harflerin balbama gzellikleri ve heyeti umumiye ahengi, hattat tbiri ile (satra oturu) harikuladedir; mnharif kalemin meydana getirdii en yksek bir yaz nmnesidir.

Asl E. H. Ayverdi koleksiyonunda bulunan (Resim o) deki sls ve nesih kt'a yallk ama aittir. mzasn koyarken bu ihtiyarlnda sann aarmas ve bamm titremesine ramen AUaha hamdederek selt ve selmda olarak yazdn iaret eder. Bununla beraber en metin bir elin erie-miyecei bir selbetle yazm ve yerine oturtmutur.

Tuhfe'nin kaydna nazaran eyhe aid olduu malm o-lan (Resim 21) Byezid camii kitabesini, (Resim 22) cami kaps mukabilindeki adrvan avlusu kapsnda bulunan 911 (1505) tarihli yazy gstermektedir. Fikrimce, eyh Hamdullah Efendi bu cel yazlarnda sls ve mtakkatm-da gsterdii byk tekemml gsterememi, srf tezyin ve fayda noktai nazarndan mtala ederek zerinde fazla durmamtr. Mesel (Resim 22) deki kitabenin (s^i) harfleri heyeti umumiyeden ayr biraz da eri dmekte ve istif te-naspsz bulunmaktadr; o devirde yaz yalnz kt zerinde olanlardan ibaret addolunuyordu.

eyhin ta zerinde olan malm yazlar Amasya ve stanbul Byezid camileri kitabeleri ve mihrab yazlar, Sul-tanahmedde Firz Aa camii kitbesidir. Tuhfe Davud Paa camii kitabesinin de ona aid olduunu bildiriyorsa da, yaznn derecesini gznnde tutarak, byle olmad zannoluna-bilir. eyhin mzelerimizde pek ok Kur'n- Kerim'leri ve

36

Kesim: 19 eyh en'ammdan ketebe sahifesi

E . H. A . kolek. Fot : T. B.

Kes im: 20 eyh'in sls ve nesh kt'as

E . H . A . kolek. F o t : T. B.

Kes im: 3 1

eyl hattile Byezid camii kitabesi Fot; T. B.

murakkalar ve sair yazlar vardr. Husus koleksiyoncular da yazsna pek itibar gstermektedirler [26].

Resim: 33

eyh hattile Byezid camii adrvan avlusunda kitabe

F o t : T . B.

[26 ] eyh Hamdul lah Efendinin Topkap Saray mzesi III . A h med 5, Emanet hazinesi 71 ve 148 Kur'n- Kerim'leri ve E m a n e t hazinesi 2086 No. da A k l m - Sitte murakka mevcuttur; mnteir numuneler ekseriya bu Kur'n'lar ve murakka'dan intihab edilmitir. Bundan baka niversite Ktphanesinde A 657 No . - 905 tarih, A 6662 N o . - 914 tarih, A 6552 No . - 920 tarih ve A 6667, A 6 5 6 5 , A 6639 N o . lu mushaflar ve A 6641, A 1674 No . lu en'am czleri, T-k - s lm mzesinde 402 No . -899 tarihli Kur'n- Kerim, 2475 N o . lu murakka , A y a s o f y a ktphanesinde 10 N o . - 899 tarihli Kur'n- ile 19 numarada m u k a y y e t cz' vardr.

38

H A N D A N M E H M E D

Trkistan'dan Amasya'ya yaz renmeye gelerek eyh HamduUah'dan telemmz etmidir. Nesih yazs stadnn mertebesine yakndr. (Devha 46). Devha'nm bu ahadeti ta-mamiyle yerindedir. Hasan F. Enata koleksiyonundaki, (Resim 23) de ketebe sahifesi grlmektedir. Bu yazy (Resim 17, 18) deki eyh en'm yazs ile mukayese edersek ayn kanaate varlr. Cidden mkemmel ve stadne yazdr. Ho-casnmkine yaklamtr. Bu eserden maada mzelerde ve kpleksiyonlarda yazs bulunamamtr.

. ' ' < : . - M i l

Bes im: 23 Handan en'ammdan ketebe sahifesi

E . H. A . kolek. Fot : T. B.

ders icazeti alp sahn mderrisi oldu. Ftih Sultan Meh-med'in hocal payesine eritikten sonra Kazasker nasbolun-du. Yine sahn mderrisliine nakledildi. Bundan sonra stanbul kadl vazifesini ifa eyledi. Padiah hocalna teek-

. kren fevkalde mzeyyen bir shah-il-lga yazp takdim eyledi; mhimce telif at vardr.

39

8g (1486) senesinde vefat ed ipEyb trbesi civarna defnedildi. (Tuhfe 159, ekayk 179).

Kabir ta kaybolmu, yazsna da tesadf edilememitir.

HAYREDDN- MER'A eyh Hamdullah Efendinin ilk stad olan bu zat Ab-

duUah- Sayref'den telemmz ederek nam ve hret kazanmtr. 874 tarihini tayan son zamanlarna aid bir yazsn grdn Tuhfe mellifi beyan etmektedir (Tuhfe 199,. 200).

HASAN BN ABDSSAMED Ftih devri limlerinden olub Hasan- Samsun diye a-

nlan bu zat, Ali Sof'den yaz rendi. Molla Husrev'den Devrinde namdr olub eyh Hamdullah gibi bir tale

be yetitirerek hattatlar silsilesinde mhim mevki tutan bu zatn yazsn grdn her nekadar Tuhfe mellifi bildiriyorsa da ne mzelerde ne husus koleksiyonlarda bir yazs vardr. Yalnz Dr. Sheyl nver Msr'da erif Sabri Paa koleksiyonunda bir kt'asn grdn syledi.

LYAS-I EHD BN M E H E M M E D BN E L - H A C M E R eyh-l-slm ivi-zde Mehmed Efendinin babas olub

doduu Mentee ehrinde mderrislik payesini ihraz etmitir. Yakut slbunda yazan, kalemi seri bir hattat idi. 900 (1484) tarihinde irtihal eyledi (Tuhfe 132). Yazs grlmemitir.

KEMAL-S-SAN Topkap Saray mzesinde, emainet hazinesi 186 numa

rada mukayyet 866 (1461) tarihli bir Kur'n- Kerim'i olduu halde tezkirelerden hi birinde tercme-i hali derco-lunmayan bu zatn yazsndan (Resim 24) de Kur'n- Kerim'in ba ve (Resim 25) de ketebe sahifesini veriyoruz. Yaz orta derecede tevk' slbundadr. Kur'n yazsnda kullanlmas pek mtad olmyan bu slbun, nedretinden dolay dercini mnasib grdk.

40

-Xf3.f?

S U L T A N K O R K U T

Ftih'in torunu, Sultan Byezid'in ikinci olu ehzade Korkut, babasnn Amasya valilii srasnda. eyh Hamdullah Efendiden telemmz etmitir. Bu ir ve hattat ehzade, Yavuz Sultan Selim tarafndan ehid edilerek Bursa'da Sultan Orhan trbesine defnedilmitir (Tuhfe

Resim: 25

A y m eser ketebe sahifesi

T. K. M . kolek." F o t : T. B.

Res im: 26

Mol la Hsrev'in Mirkaf'tnden

ketebe sahifesi Fot : T. B.

Bu satrlarn mellifi Sultan Korkut'un bir Kur'n- Kerim'ini grmse de imdi nerede bulunduunu bilmediinden nmne alamad; vasat derecede bir nesih idi. Mzelerde baka yazs bulunamamtr.

42

MECDEDDN Edirne'de doup hemehrisi Yahya Sof'den yaz ren

di ve Yakut slbunda yazd; bir yandan tahsil-i ulm ile mderrislie kadar ykselip Molla Gran'nin inzivaya ekilmesi zerine Kazasker nasbolundu. 871 (1466) tarihinde Edirne'de vefat etti. Tuhfe Mellifi Sleyman Sadeddin E-fendinin ceddidir (Tuhfe 371, ekayk 311). Yazs grlmemitir.

M E H E M M E D BN F E R A M R Z ( M O L L A HUSREV) Drer ve Gurer sahibi olarak hret kazanan eyh-l-

slm Molla Hsrev Edirne'de [27] veya Tokat'da domutur Genliinde ah Melek ve Haleb medreselerinde mderris, Ftih'in birinci saltanatnda kazasker oldu. Sultan Murad'm ikinci clusunda Ftih'e sadakat gstererek ekildi; Istanbulun fethinden sonra, Hzr Beyin vefatn mteakip, stanbul kads nasbedildi. Ayn zamanda (Bild- Selse) yani Galata ve skdar kadlklar ve Ayasofya mderrislii nefsinde ce-molundu. Talebesi ikametghnn nnde sabahleyin toplanr, byk bir alayla Hoca ata bindirilerek medreseye gidilirdi. Cuma gn Ayasofyaya girdiinde, cemaat, hrme-ten ayaa kalkp, mihrab yaknndaki yerine kadar yol aard. Uzun boylu, gr sakall ve heybetli idi. Her iini kendi grr ve her gn teberrken iki sahife yaz yazard; vefatnda gzel yazs ile birok kitablar kmtr.

Ftih'in yemekde Molla Gran'yi saa oturtulmasn sebeb tutarak 877 (1472) de Bursa'ya azimet ve Zey-n'lerde bir medrese ina ve tedris ile megul oldu. Sultan Mehmed hareketine nedamet ile stanbul'a davet ve fetva makamn ona baheyledi. Istanbulda cami bina ettirmitir. 885 (1480) senesi abannda bir cuma gn vefat ederek namaz Ftih camiinde klnm ve Bursa'da medre-

[27 ] Mol la Hsrev'in doduu yeri ekayk tasrih etmemekte , ancak kenarda, babasmn Sivas ile Tokat arasnda V a r s a k kari-yesinde bir zaviye yaptrdn bildirmektedir. Edirne'de doduu Tuhfe'de mezkrdur. Gldeste-i Ryz- rfan (Beli elebi, Bursa Hdaven-digr matbaas 1302) de ahfadndan naklen Tokatta {o^j) Krkn kariyesinde dnyaya geldiini bildirmektedir.

43

sesi sahmna defnedilmitir [s 8]. Pek ok telif at varsa da en mehurlar, fkhtan Drer nammdaki metin ile Gurer ismindeki erhtir (Tuhfe 439, ekayk 135-139).

Tuhfe'nin yaktane hatta mlik olduunu bildirdii MoUa'nm (Resim 26) de Mirkat'dan ketebe sahifesi grlmektedir. Talik krmasna yakn bir kitap metni olan bu yaz 839 (1435) senesine, binaenaleyh Molla Hsrev'in genliine aittir [29]. Ktphanelerdeki dier yazlar da kitap yazsdr.

M E H E M M E D BN M E H E M M E D H A M D BN M E H E M M E D BN H A M Z A [*] Ak emseddin'in torunudur. Babasnn lkab Hami-

dddin, kendisininki Zeynddin'dir. eyh Hamdullah E-fendiden icazet alarak Ayasofya kubbesindeki yet-i Nur'u yazm ve iki taraf kemerlerinde de mabadini devam ettirmitir. Sonradan yanan Bab--l civarndaki Acem Aa mescidinin 888 (1483) tarihli kitabesi de onundur. K V I H . asr nihayetinde mescid yanmca ta, eme stne konmutur. X. Hicr asr ortalarnda vefat eyledi (Tuhfe 142, 143).

Ayasofya'daki yetler tamirler esnasnda yeniden yazld gibi eme zerine naklolunan kitabe yerine Mustafa Rakm Efendinin bir kitabesi konmu ve evvelki kaybolmutur. Mze ve koleksiyonlarda yazsna rastgelinmemitir.

M E H E M M E D BN SEYYD G A R Ftih Sultan Mehmed'e hattat olup Yakut vadisinde g

zel yazar idi. Hazine-i Hmyna aid 880 (1475) tarihU ve

[28 ] H e r iki mehaz medresesi sahmna defnedildiini bildiriyorlar ki, dorudur. B u medrese Bursa husus idaresince seneler nce 8 taksitle bir taliplisine satlmtr. D ier ta lar azalm ise de kendi kabri, yann ne olaca ma lm o lmamakla beraber, aynen durmaktadr. Mol la Hsrev kabrin yanndaki Zeynler mezarlna, yeniden o ksm stimlk edilerek ilhak etmek Bursallar iin bir namus borcudur (Dr. Sheyl tJnver notu) .

[ 2 9 ] Bu kitabn asl Yeni C a m i ktphanesinde iken kaybolmutur. Biz klieyi lmiye Salnamesinden aldk.

[*] Tuhfe bu zatn knyesini Mehemmed bin Mehemmed Hamdi bin H a m z a olarak kaydediyor. A k emseddin'in ismi (Mehemmed bin H a m z a ) olduundan, torununun knyesinin kaydett iimiz vehile olmas lzmgelir.

aralarna faris mnalar kaydedilmi bir mushaf- erifi Tuhfe mellifi Mstakm-zde tarafndan ziyaret edilmitir (Tuhfe 439).

Mevzuubahis Kur'n- Kerim elyevm hazinede bulunmad gibi baka yazs da elde edilememitir.

M U H Y D D D N Ulema arasnda Muhiddin-i Acemi denilen bu zat Azer

baycan'dan gelib Molla Gran'ye tilmiz oldu. Sahn medreselerinden birine mderris tyin olunarak bir mddet sonra Edirne kads nasbedildi. Bu vazifede iken 880 (1475) senesinde vefat ile Edirne'de Kasm Paa camii haziresine defnedildi. Her eit yazs ltif, kendisi salih bir zat idi (Tuhfe 515, ekayk 318, 19). Kabir ta kaybolduu gibi yazsna da rastgelinmemidir.

MUHYDDN- AMS Hattat Cell Ams'nin olu, Mehmed Cemal'in karde

i, eyhin hala-zdesidir. Vasfnda u razm sylenmidir:

^ / l o cU-

Cell olu ki hatttH cihandr Nazri gelmemi nesh- celde n hatm'oldu b nesh- cel bil Nitekim kf hatm'oldu Alde

Eeri cidd- cehd etmi velkn Sunulmudur an kl belide Karnd Cemlin hatt dh Teberrkdr Sfhn- Herde

45

' I

-V': ^ . ^ ' ^ . ' ' ^ >

1

;

^ j : ^ ^ : ;

Kes im: 27 Muhiddin-i A m s kasde-i br'e'sinden ba sahife

B. H . A . kolek. Fot : T. B.

r

.45

f ./..;:' i Kes im: 28

Muhiddin'i A m s Kaside-i br'e'sinin son sahifesi

E . H . A . kolek. Fot : T. B.

47

Yz sene yaad rivayet edilen bu zat Kanun Sultan Sleyman asrna da yetimi ve eyhin tavsiyesi ile ona bir Kur'n- Kerim yazarak bin filori caize alm ise de stanbul'da kalmas iin ayrca gnderilen Mverrak)), yani tez-kireli bir filori yevmiyeyi kabul etmeyip ccBize muvazzaf olup diyar- itibarmz klliyen terketmek gayet mkildir diye itizar ve Amasya'ya avdetle orada vefat etmitir (Tuhfe 511, Glzr 153).

E. H. Ayverdi koleksiyonunda bulunub (Resim 27) de ba, ve (Resim 28) de ketebe sahifelerini takdim ettiimiz nesih Kaside-i .Br'e, imza yerinde yukarda Tuhfe'den aldmz nazmn muaddel bir ekli yazlmak suretile Muhyid-din'e matuf olduuna gre, X V . asr karakterini tamasn da nazar itibare alarak, fakat yine kayd- ihtirz ile Muh-yiddin-i Ams hatt olarak kabul ediyoruz. Maalesef mzelerde ve koleksiyonlarda baka bir tek yazs yoktur. Bu yaz da gsteriyor ki Yakut mektebinden ayrlan yuvarlak ve daha munis bir vadiye sapp vazh ve przsz bir ekil bulmu, bu suretle Trk yazsnn emsalsiz oluunda byk bir pay almtr. Bununla beraber eyh derecesine ulamaktan uzaktr. Yukarda tekrarladm gibi, Hamdullah Efendi yeti-meseydi kardei Cemal ile bu hattat bir r aar ve bir mddet de onun isrinde yrnrd; hatda kuvveti o mertebededir.

M U H Y D D N KSE Hattat Ergun- Kmil neslinden Badatl olup seyrek

sakalndan dolay Kse unvan ile anlan bu zat eyh Hamdullah Efendi ile ders eriki olarak Hayreddin-i Mer'asden telemmz ile, birok eser braktktan sonra, 910 (1505) tarihlerinde vefat etti (Tuhfe 515). Yazsna tesadf edilememi dir. ,

M U S T A F A BN MEHEMMED BN LYAS BN M E R Yukarda bahsedilen Menteeli lyal- ehidin biraderi

dir. lmiye mesleine slikti ve kardei gibi Yakut slbu ile gzel yazard. 911 (1506) tarihinden sonra vefat etmitir (Tuhfe 535). Yazsna rastgelinmemidir.

48

M U S T A F A BN NASUH Selnikden stanbul'a ve orada da rm edemiyerek ya

z renmek ak ile t Amasya'ya gidib eyhin tedris halkasna girdi. Beraberce stanbul'a avdet ettiler. Yazs gzeldir. Bir mushafm Mstakm-zde ziyaret eylemitir (Tuhfe 545).

M I R T C Amasya'da doup eyh Hamdullah Efendi ile ders e

riki olarak Hayreddin-i Mer'a'den taalm eylemidir. Olu Tc-zde Cafer elebi de mehur ve mrufdur. Sultan Byezid'in Amasya valilii srasnda defterdar olmu ve 890 (1485) tarihinde vefat etmitir. air ve mn idi (Tuhfe 147). Yazs mzelerde ve koleksiyonlarda mevcud deildir.

Y A H Y A SOF Edirneli olub Ftih camiinin adrvan avlusunun hari

cinde, pencere stndeki Sre-i Fatiha bunun eseridir; ketebesi avlunun i tarafnda cami duvarnn Akdeniz cihe-tindeki pencere aynasnda iken 1179 (1765) zelzelesinde cami ile beraber harab olmutur. ((882 senesinde rhlet edb trbe-i sagre [30] ile beraber havliye nazr pencere dahilindeki merkat bunlarn olmak zere mrufdur (Tuhfe 582, 83)-

Tuhfe, ayn tercme-i halde AbduUah- Sayref'den taalm ettiini bildirmekte ise de bu bir iltibastan tevelld etmitir. Mellif bir asr evvelki I. Yahya Sof'yi [31] atlayp kaydetmedii iin, ayn isimdeki zatlar birbirine kartrmtr. Mzan'm kayd vehile (Yahy-i Rum) denilen bu ikinci Yahya'nn, aralarndaki asr farkndan dolay Abdul-lah- Sayref'den ders grmesine imkn yokdur.

Ftih camiinin kitabesi, Yahya'nn olu, Ali Sof imzasn tar. Tuhfe'nin kaydna nazaran babasna aid olduu anlalan mermere kabartma yazlp zemine yeil ta ka-

[30] Ftih'te Glbahar trbesi olacak. [31] Birinci Y a h y a Sof'nin T r k - s l m mzesinde 4 3 0 N o . da

739 (1338) tarihli nefis bir Kur'n- Kerim'i ve Topkap Saray mzesi emanet hazinesinde 2152 ve 2310 N o . lu murakka'larda mteaddid yazs vardr.

F. 4 49

klm 6 paradan mrekkep besmele ve Fatiha levhas son zamanlarda tamir edilip eski eklini muhafaza etmektedir. Ketebesinin, adrvan duvarnn son penceresinden balayp yklan cami adrvan avlusuna alan pencerelerin zerinde devam eden ini zerine yet-el-Krs levhalarnn birisinde olmas lzmgeliyorsa da 8 paradan mrekkeb bu yetten adrvan avlusuna ve da nazr pencere stnde ikisi kalm, cami duvarndaki 6 s harab olarak maalesef imza zayi olmudur. Avlunun cmle kaps haricindeki yeil mozaik mermer paralarla kakma zeminli 6 levhalk Fatiha Sresi tezyini kymeti byk bir mimar eserdir. Yaz da metn, kuvvetli ve cesurdur. Fakat lununki onu gemidir denilebilir. (Resim 29, 30) bu srenin besmelesi ve nihayetini gstermektedir.

Edirne'de erefeli camiin gayet uzun elifleri ile husus hviyyet tayan kitabesinin de, tarih ve mevki itibariyle Yahya Sof'ye aid olduunu zannediyoruz. Fakat bunu msbit bir vesika olmadndan nmne koymaktan tevek-ki ettik.

Yahya-i Rum'nin kt zerinde bir yazsna mzelerde ve koleksiyonlarda imdiye kadar tesadf edilememidir. Tuhfe'nin ifadesinden yazsz olduu anlalan kabri bugn malm deildir.

Bes im: 29

Y a h y a Sof'nin Ft ih camiindeki besmelesi

F o t : T. B.

Kes im: 30

Y a h y a Sof'nin Ft ih camiindelii Fat iha sresi nihayeti

Fot: T. B.

GIYAS-L-MCELLD-L-SFAHAN 800 [32] (sg*/) tarihlerinde Azerbaycan ve ran'da g

rlmeye balyan talik tarz hat, Ftih devrinde henz Osmanl diyarnda taammm etmemiti. Molla Hsrev'in tercme-i halinde grld vehile, krma bir ekli kitap yazsnda kullanlyor ise de hsn-i hat vasfn haiz yaz yazan nadirdi. Zikrolunan EsadUah- Kirman vasat derecede rtes-ta'lk de yazyordu. Lkin o da Azerbaycan'dan gelip Osmanl diyarnda yerlemi bir zat idi. (Resim 31), asl Ayasofya

[32 ] Nesta'l k ve Talik'm 820 (1417) tarihinde (Mir Ali- i Tehriz) tarafndan icat olunduu umumiyetle tekrar edilmekte ise de niversite kitaphanesinde P. 446 No. Hat ta t A l i bin Dost- Hda ketebeli, 725 tarihli ve Yahya bin A l i ketebeli F. 1189 N o . 800 tarihli nestlk kitablarm ve E k r e m Hakk Ayverdi koleksiyonunda bulunan H a t t a t Mehmed Muhy tarafndan 800 (1397) de yazhp II. Beyazid'in mhrn havi, nesta'lk Ll Dlvn'nm tetkikinden bu nev'i hattn ilk rneklerinin biraz daha evvel meydana geldii aikr olmaktadr. M r Al iy- i Tebriz bu mevcud tarz slh etmitir. Bu sebebledir ki biraz evvel veya sonraya da rc bulunmak zere asr ban ortalama bir mebde olarak aldk.

51

ktphanesi 3958 No. da bulunup, Edebiyat Fakltesinin faksimile bastrd Kabul Divnnn ketebe sahifesinin fotorafn gstermektedir. 880 (1475) de Gyas-l-Mcellid-l-Isfahn tarafndan stanbul'da yazlmtr. Yaz, nesta'lk-in olduka tekemml etmi bir nmnesidir. Bundan, t'lik tarznn o devirde henz Azerbaycan ve ran'dan gelen hattatlar tarafndan Osmanl diyarnda yazld anlalmakda-dr [33]-

[33] Bu hattatn Trkiye'de yerleip akird yetitirdii mehul olmasna hinaen, yazs, ancak ta'lk tarznn ilk tezahrlerini gsterm e k zere, etdmzn sonuna ek olarak konmutur.

52

kinci ksm

Ftih Devrinde Hat San'at

isminin delleti ile Trk neslinden olmas lzm gelip rivayete nazaran, Amasya'dan Badad'a hicret ile son Abbas halifesine ktip olan Yakt- Msta'sim ve alt akirdinin tekil ettikleri Esatize-i seb'a = yedi stad'm sonuncular AbduUah- Sayref ve I. Yahya Sof'nin X I V . asr ortalarnda ufuUerinden sonra geen bir asr zarfnda islm dnyasnda byk hattatlar olduu malmumuz deildir. Seluk-lardan sonra Anadolu'da tevif-i-mlk hkm srmeye balarken istikbalin muazzam Osmanl mparatorluu da henz taazzuv halinde idi. X V . asr ortalarna doru, islm dnyasnn pivas olmaya balyan Osmanl Devletinin lkelerinde her sahada bir tekevvn ve taazzuv hamlesi grlmeye baland. Sanatn her ubesinde b hali mahede etmekteyiz. Mimaride erefelinin hreti dnyay tuttu. Edebiyatta Trk dili ile mhim eserler verilmee baland Musikide bir taraftan Abdlkadir-i Merag de en mhim eserini verdi; stanbul alnp s6 metre kubbeli camii ile geni Ftih klliyesi yapld. , ^

Hat da bu yolda hissesine deni fazlas ile ifade etti. E dirneli Yahya Sof, olu Ali of, Muhyiddin-i Ams, Cemal-i Ams, AbduUah- Ams, eyh Hamdullah, yeni vdi ve tarz arayp buldular, Herbirinin tercme-i halinde tahlil ettiimiz vehile mtemadiyen mtekmili aradlar. Yaznn harf harf, terkip ve hareketler itibariyle daha ihtiaml, ayn zamanda munis, sevimli ve kvrak, her trl keskin kelerden, sert dnlerden ar bir ekil almasna gayret ile, yaznn akul ve ufk kalnlklarnda farklar yaratarak seyyal bir kl elde ettiler. Harekeler amel faydalarndan ba:ka zengin bir tezyini unsur haline geldi.

Yahya ve Ali Sof'lerin basit ve msenn celileri Ftih asrnda 300 yl daha tefevvuk edilemiyen, gayet muvazeneli

53

istiflere mlik, pek kymetli numuneler vermitir. Ancak X I X . asrda Mustafa Rkm'm zuhuru ile cel hatta yeni bir ahenk ve inkiaf gelebilmitir.

Dvn hatt da Ftih devrinde pek mtekmil bir dereceye varmtr. (Resim 52) de fotorafn koyduumuz, Ftih'in, Mahmud Paann annesi iin verdii fermann foto-grafisi bunu ok gzel bir ekilde isbat etmektedir. Bu divanyi kimin yazd malm olmamakla beraber hat ve satra OTURU itibariyle keml derecesi arzetmektedir. Yalnz B U

^'^r^o u ' 4-^ y ^ ^ /

Resim: 31 Gys'n Kabul Dvnnda ketebe sahifest

Fot: T. B.

54

f'JU^ [^V ^ . .

Bes im: 32 Ftih'in M a h m u a P. Valdesne f ermam

tevki' yap ve tura Fot; T. B.

devirde divn henz Yavuz zamannda ald son ekli bulamamtr. Bununla beraber btn esaslar ihtiva etmektedir. Bilhare yaplan ilveler arada bir konulan byk teknelerdir.

Yine bu asrda teknie de bir yenilik getirilip mnharif, yani iri kesilmi, kalem kullanlmaya balanmtr. Evvelce kalem dz kat' olunduundan yaz keleri keskin ve kaln-

lklar hemen hemen yeknesak dyordu. eyh Hamdullah tekevvK sonunda, kalemini mnharif kesti; ahenk ve kvrakln vastas bylece temin edilmi oldu. Nesta'lkten gayr btn islm yazlarnn ahikasn tekil eden Osmanl mektebi II. Byezid devrinde bu derecesini bulmutur. Ancak kk, hemen btn gzel sanatlarmzda olduu gibi, Ftih zamanna uzanmakta, filizleri bu devrin ceyyid havas ile beslenmektedir. Osmanllarn veya devrin tbiri ile Rmun, esatize-i seb'asm tekil eden Ali , Sof, eyh Hamdullah, Muhyiddin, Cell, Abdullah- Ams'lerle, eyh Hamdullah zde Mustafa Dede ve Karahisar Ahmed Efendilerden bei dorudan doruya, dier ikisi de o devir stadlarndan bilvasta taalm etmek suretiyle, dolayisile, Ftih devrine mensupturlar. Binaenaleyh Osmanl yaz sanatnn esas Ftih devrinde atlmtr, eklinde bir hkm, hatal olmaz, kanaatindeyiz.

Dikkat edilecek bir nokta da Amasya ehrinin bu hususta tuttuu mevkidir. Daha evvelce de iki asr mddetle bir irfan merkezi olan bu ehirden, tercme-i hallerini yazdmz, 33 hattatn, 9, u ye en namdarlarr zuhur etmitir. kincilii de be sanatkrla Edirne tutmaktadr. Bu iki belde hat sanatnn mstakbel cihanmul merkezi stanbul'a lzumlu unsurlar temin etmitir.

stitraten unu da sylemek isteriz ki, siyakat yazs da bu devrin icatlarndandr denilse hata olmaz.

Tura resminin pek iptida ekilde kalmasn vazh sebeplerle izah etmek mmkn olmuyor, ancak bu hususta yle bir ihtimal akla gelmektedir ki, o devirde tura, hattat lara yazdrlmayp ancak mes'ul nianclara resmettirilmi olabilir ve bu yzden de tekemml edememitir. Esasen ayn iptida vasf hemen hemen II. Sultan Mahmud devrine kadar srp gitmi ve ancak Rakm'm harikulade istifi ile tura yeni bir ekil balamtr.

56

DZELTME Sahife 29 daki eski yaznn, ikinci msramdaki

kelimesi j^Ji olacaktr.

Sahife 55 deki (Resim 32) nin alt satrndaki tevki' yap tevki' yaz olacaktr.

BU hatalar dzeltir, zr dileriz.