انتظار موعود يپژوهش - فصلنامه علمي

1397زمستان ،63شماره ،هجدهمسال ENTIZAR-E-MOUD QUARTERLY

Vol. 18, No.63, Winter 2019

تيمستشرقان در مورد مهدوآراي تحول ريس

)يلاديم 2000تا 1979از (1

روح االله شاكري زواردهي2

زهير دهقاني آراني3

چكيده

سال است به موضوع مهدويت و جايگاه آن 150مستشرقان و پژوهشگران غربي بيش از

اي شـده و در ايـن زمينـه بـه فعاليـت گسـترده منـد علاقـه در عقايد اسلامي به طور خاص

هـا و دهنده نوعي تغيير و تحول در گـزارش خاورشناسان، نشاناين آثار نگاهي به . اند پرداخته

محققـان و هـاي ديـدگاه هـا، بـا توجـه بـه برخـي شـاخص . ايشان در گذر زمان اسـت يآرا

كـه كـرد بنـدي دوره زمـاني تقسـيم به چهـار توان در مورد مهدويت ميرا نويسندگان غربي

تحقيـق موضـوع ) مـيلادي 2000تـا 1979از (ايشان در دوره سوم آراي بررسي سير تحول

پس است و تحليلي تهيه شده-نوشتار جاري از نوع اكتشافي و با روش توصيفي. پيش روست

هاي مستشرقان در زمينه مهدويت در اين بـازه زمـاني، ديدگاهترين مهم بندي و ذكر از دسته

به كار رفته و ها و آمارهاي مختلفي در زمينه نوع و حجم موضوعات مورد توجه، منابع تحليل

. استكرده از جمله مليت مستشرقان در اين دوره ارائه ،برخي آمارهاي ديگر

.گرايي اسلاميمهدويت، مستشرقان، سير تحول آرا، منجي :يكليدواژگان

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

برگرفته از رساله دكتري. 1

shaker.ir@ut.ac.ir )فارابي(دانشيار گروه شيعه شناسي دانشگاه تهران . 2 zdarani@yahoo.com )فارابي(دكتراي گرايش مباني نظري اسلام، دانشگاه تهران . 3

28

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

مقدمه. 1

نظـران، بر ديدگاه صاحبم، 1979در ابتداي سال وقوع انقلاب پرشكوه اسلامي در ايران

. تأثيري شگرف گذاشـت ويژه شيعه اسلام و بهمراكز سياسي، مذهبي و علمي غرب نسبت به

كه پس از انقلاب (شناسي راحتي با نگاهي مختصر به مراكز متعدد اسلام توان به يم اين امر را

و نيز تحقيقات مفصل و متعددي كـه در )در بسياري كشورهاي غربي تشكيل و توسعه يافت

دانيم يمكه چنان .اثبات كرد يافته است؛طور عام و شيعه به طور خاص انتشار زمينه اسلام به

شـعارهاي حضـرت تـرين مهم سازي ظهور آن حضرت، از و زمينه 7اعتقاد به امام مهدي

رشـد بـه رونـد رو ،از سـوي ديگـر .ن در روند پيشبرد نهضت اسـلامي بـود او انقلابي; امام

از . پژوه غربي ادامه يافت معارف اسلام در ميان محققان اسلامتر به نگري و توجه عميق جزئي

ويژه شيعيان و تـأثيرات سياسـي به ،باوري در ميان مسلمانان توجه به مهدي ،جمله اين موارد

1.مهدويت بود

، شاهد هسـتيم ش1358مصادف با آبان ماه م، 1979رخداد ديگري نيز كه در اواخر سال

مسجد الحرام توسط او و حاميانش و مهدي خوانـدن محمـد شورش جهيمان العتيبي، اشغال

.)160-159ص :1430عبـداالله، و 256-241ص :1391 ان،ي ـجعفر(بن عبداالله القحطاني بود

عربسـتان سـعودي و نيـز مسـائل سياسـي از سوي اين قيام در ابتدا به دليل سانسور خبري

ولـي در چنـد دهـه بعـد و بـا ؛رفتانقلاب ايران چندان مورد توجه غربيان قرار نگمربوط به

هاي سلفي جديـدي همچـون داعـش، برخـي مراكـز و تأثيرگذاري تفكر اين حركت بر گروه

.تر بدان پرداختند محققان غربي به صورت دقيق

هـا و كه با انقـلاب اسـلامي ايـران آغـاز شـد، جنبـه 2در غرب پژوهي مهديدوره جديد

هـاي پيشـين متمـايز از دورهبايسـت آن را مي كههاي جديدي در اين عرصه پديد آورد نگاه

ويكم ادامه يافت و بـا وقـايع و اتفاقـات پـس از سـال اين دوره تا ابتداي قرن بيست. دانست

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

.شود آيد، اثبات مي مقاله مياين مطلب با نكاتي كه در ادامه . 1تحول نگاه مستشرقان به مهـدويت ، سير قابل ذكر است بنابر تحقيقات صورت گرفته. 2

بندي بـه اجمـال در مقالـه توان در چهار دوره خلاصه كرد كه منطق اين تقسيم را مي .)57-56ص :1397 ،يريو الو يآران يدهقان(پيشين نويسنده اين نوشتار ذكر شده بود

.شود ابراين، دوره مورد نظر در مقاله جاري سومين دوره محسوب ميبن

29

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

ي خاص و قابل تمايز آغاز گرديد كه بايد در نوشتار ديگري ها ويژگيدوره جديدي با م،2000

به اختصار عبارتنـد ،نوشتار جاري استهاي اصلي دوره سوم كه موضوع مؤلفه. پيگيري شود

تر به مهدويت شيعي و نيز تمركز بر تحـول با توجه عميق پژوهي مهديها به تنوع رهيافت: از

ويـژه در جريـان انقـلاب اسـلامي به ،باوري در ميان شيعيان و تأثير و تأثر سياسي آن مهدي

.ايران

و هـا كتاب يدوره در برخ نين ااز خاورپژوها يتعدادديدگاه يبه صورت مختصر و مورد

ـيگ يموسـو : ك.ر از جملـه (اسـت قرار گرفتـه يمقالات مورد بررس و سـعادت، 1389 ،يلان

مقاله درصدد نيشناسانه به آن موارد مشهود است و لذا ا فقدان نگاه جامع و گونه يول ؛)1393

بـيش از ) م2000-1979(با رصد صورت گرفته طي دوره سـوم .مشكل برآمده است نيرفع ا

نامه، مقاله و مدخل حاوي مطالـب قابـل تـوجهي در موضـوع مهـدويت كتاب، پاياندويست

چهـل از ميان ايـن افـراد، آثـار . اند نفر احصا شده 87بيش از اند كه نويسندگان اين آثار بوده

گـذاري و هاي ايشـان نمايـه و نوشتهبررسي فرد به حد كفايت 26مستشرق به طور كامل و

ذكر است هدف اين قابل . شناسي شده و در نوشتار كنوني مورد استفاده قرار گرفته است گونه

مستشـرقان در دوره مـذكور اسـت و از نقـد آن مـوارد كـه ديدگاه نوشتار بررسي سير تحول

.شود طلبد، خودداري مي هريك نوشتاري مستقل مي

مستشرقان در دوره سومآراي .2

كـه در هـا نگـري اين دوره بـا گـذر از برخـي سـطحي ان غربي درنظر صاحبمحققان و

جديـدتر و هـاي ديـدگاه شـد، يم ـ هاي پيشـين مشـاهده اظهارنظر برخي از مستشرقان دوره

مستشرقان اين دوره يها در ادامه ديدگاه. دارندمربوط تري نسبت به مهدويت و معارف عميق

:شود يم هاي مختلف به اختصار ارائه در بخش

هدويت در اسلامجايگاه م. 2ـ1

ـاز اهماين مقوله ، مهدويتبه يمختلف اسلام هاي هبا وجود تفاوت نگاه گرو و نقـش تي

ظهور و هاي هجلو ،ياريمستشرقان بس. اسلام برخوردار بوده است خيدر طول تار يمهم اريبس

از (انـد باور مطرح كـرده نيا تيدر گوشه و كنار جهان اسلام به عنوان اهمرا اعتقاد نيبروز ا

رابرت كرامـر بـراي .)Clarke, 1980: p.322و 221-212ص :1384 ش،يفرن: ك.رجمله

30

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

در طـول تـاريخ اسـلام مطـرح را اثبات اهميت مهدويت، تعداد قابل توجه مدعيان مهـدويت

داند و يم گرايي اسلامي آرمانها آن ازرا ها و حمايت نسبي مسلمانان كند و دليل اين قيام يم

:نويسد مي تـوان يم ـ ،يظهور مهـد ريپذ انعطاف طيو شرا تيمهدو زندهيبا توجه به قدرت برانگ

از [ تيمهـدو يانتظار داشت هرجا كه تصور شود منافع اسلام در خطر اسـت، ادعـا

.)199-198ص :1383كرامر، ( مطرح گردد ]سوي يك فرد يا گروه

يابي و سابقه كاربرد لغت مهدي در اسلام ريشه. 2.2

تر در اين دوره مورد توجه مستشرقان بوده، بررسي موضوعاتي كه به صورت دقيق يكي از

يابـد كـه يم ـ اهميـت جا آن اين موضوع از. و كاربرد آن در صدر اسلام است »مهدي«لغوي

ها سالتا 6در عصر پيامبررا برخي مستشرقان پيشين، هرگونه استفاده و كاربرد اين واژه

واژه نيا يبه كاربردها ،يعدم اشاره قرآن به لفظ مهد تأكيد بربا نگ مادلو. اند بودهمنكر بعد

يكند كه البته لزوماً معنا ياشاره م گريد يخلفا يو برخ 7نيامام حس ،6امبريدر مورد پ

كـولين .(Madelung, 1985: pp.1230-1233) نداشته است انهگراييو منج يآخرالزمان

ــر ــر ،(Turner, 1989: p.278-279)ترن ــرت كرام ــر، (و راب ــز ،)197ص :1383كرام ني

–معتقدند ارجاع دادن خلفا نيز پاتريشا كرون و مارتين هيندز . مشابه مادلونگ دارندديدگاهي

به صفت مهدي در اشعار شـعرا -چه خلفاي چهارگانه اول و چه خلفاي بعدي اموي و عباسي

ـآم احتـرام تنها معناي تقديسـي و ،و عبارات نويسندگان قرون ابتدايي نـه معنـاي ،داشـت زي

نفي انتسـاب مهـدويت و .(Crone & Hinds, 1990: pp.35-38)منجيانه و آخرالزماني

مستشرقان آمده است؛ از جملـه فـردِ از هاي قرآني نيز در كلام بسياري گرايي به آموزه منجي

:معتقد استدونر را هي ـنزد مسلمانان اول ييحايمس هاي هدياز ا يبانيپشت چيه م،يسراغ قرآن برو بهاگر

امـت، يانه همچـون ق شناس ـ آخرت گريدر مورد مسائل د كه يدر حال ؛ميابي نمي در آن

.)Donner, 2000: pp.19-20( است يسخنانداراي قرآن

اصالت مهدويت. 3-2

در كـلام ،گرايانـه اسـلام بـا اديـان سـابق شباهت برخي مفـاهيم آخرالزمـاني و منجـي

31

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

,Turnerو 216-214ص :1384 ش،يفـرن از جملـه (شاره شده اسـت مستشرقان بسياري ا

1989: p.281; Rinehart, 1997: p.17(. هـا را برخي از مستشرقان، وجود ايـن شـباهت

-Morony, 1998: pp.175( يمـورون . دانند يم دليلي بر الگوبرداري اسلام از اديان پيشين

، (Livne-Kafri, 1999: p.71)ليونـه كفـري ،)71ص :1996ريشار، ( چاردير ان، ي)176

ـ و) Lewis, 1993: p.159( سييبرنـارد لـو ـرو يوري .)Rubin, 1995: pp.11-12( نيب

گرايـي اسـلامي از اديـاني همچـون برداري جزئي يا كلـي منجـي به گرتهاي هريك به گونه

ر داراي مـذكو بايد توجـه داشـت ديـدگاه . هستندقائل زرتشتي، مزدكي، يهوديت و مسيحيت

ابن حماد، فضـاي تـاريخي را »الفتن«مايكل كوك در بررسي كتاب كه چنان ؛استمخالفاني

شمارد و اگرچه مشـابهت برخـي يم گيري اين باورها ميان مسلمانان شكلبر تري عامل مهم

:معتقد است ؛كند ها را انكار نمي مفاهيم و نشانه ريــغ يآخرالزمــانهــاي ســنتدر مشخصــات از ياســلام هيــاول يآخرالزمــان اتيــروا

متفـاوت اريدر همان دوره بس) گريد انياد اي انيحيو چه مس انيهوديچه (مسلمانان

.(Cook, 1993: p.25) هستند

در مورد شيوه ورود اين مفاهيم از اديان سابق بـه اسـلام نيـز چنـدين ديـدگاه در ميـان

را باورهـاي آخرالزمـاني اس منشـأ آن برخـي همچـون فـان . محققان غربي بيان شده است

و با ورود اسلام به اين منطقه در ميان هدانند كه سابق بر اسلام در محيط شام وجود داشت يم

مادلونگ تأثير اعراب جنوب عربسـتان را در .(Ess, 1991: p.5)؛ يافته استمسلمانان رواج

بعضـي ديگـر از .(Madelung, 1986a: pp.141-142)دانـد ايـن موضـوع پررنـگ مـي

از (دهنـد يم ـ گرايانه به اسلام را به شيعيان اوليـه نسـبت مستشرقان نيز ورود مفاهيم منجي

.)Keddie, 1995: p.155; Lewis, 1993: p.159; Clarke, 1980: p.323جملـه

بنـدي تمـامي را جمع ؛(Livne-Kafri, 1999: pp.71-94)كفري -شايد بتوان مقاله ليونه

او در ايـن . نست كه در اين زمينه توسط محققان مختلف غربي بيان شده استداهايي ديدگاه

آغاز دوره آخرالزماني اسلام از زمـان رحلـت حضـرت محمـد پيـامبر .1(عامل چهار مقاله به

تأثير وقايع تاريخي صدر اسـلام و .3 ؛تأثيرپذيري از اديان سابق .2 ؛اسلام يا حتي از تولدش

در ايـن زمينـه ) آخرالزمـاني در محافـل شـيعه و جريانـات وابسـته هاي توسعه برخي ايده .4

.پردازد مي

32

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

روايات مهدويت. 4-2

فرض با اين پيش ؛اند برخي از مستشرقان در بررسي احاديث در بستر تاريخي سعي داشته

مادلونـگ از جملـه . اند كه بسياري از اين روايات در چنين بستري شكل گرفته و توسعه يافته

اي اي با اين رويكرد نوشته است؛ مثلاً در مقالـه ن غربي است كه مقالات چندگانهاين محققا

از ،ها برخي نشانهاست ادعا كرده ،(Madelung, 1981)كه در مورد عبداالله بن زبير نوشته

جمله خروج مهدي از مدينه به مكه، لشكركشي سپاهي از شام به سمت مكه و فـرورفتن آن

در طول جريان عبداالله بن زبير و با هـدف حمايـت از او سـاخته شـده ) خسف بيدا(در بيابان

اين محقق غربي در موضوع روايات سفياني نيز ورود كرده و در مقاله مسـتقل ديگـري . است

ديدگاه خـود را در مـورد ،(Madelung, 1986b) »سفياني در ميان سنت و تاريخ«با عنوان

مبنـاي . گيري چنين شخصيتي در احاديث اسلامي بيان كرده اسـت هاي تاريخي شكل زمينه

»اميـه در حمـص در عصـر بنـي هـا گويي پيش«همچون مقاله –بسياري از كارهاي مادلونگ

(Madelung, 1986a)نامه دكتري خود را بـا آگواده هم پايان. كتاب الفتن ابن حماد است ؛

در همين موضوع »مسلمانان گرايييه منجبن حماد در مطالع ميكتاب الفتن نع تياهم«عنوان

: آخرالزمـان و حـق مشـروعيت در سـنت اسـلامي «مقاله .(Aguadé, 1981)نگاشته است

اي از كه نمونهنيز ،(Rubin, 1995: pp. 11-42)نوشته يوري روبين ،»ظهور دوازده رهبر

بـه ؛آيـد يم ـ باسرائيلي بر برخي روايات اسلامي به حسـا ـ كارهاي دقيق مستشرقان غربي

. پـردازد يم در تاريخ اوليه اسلام) خليفه(ي و بررسي سير تطور احاديث دوازده رهبر شناس گونه

به طور خاص در مورد روايات شيعه در موضوع مهدويت نيز تعدادي از مستشرقان تحقيقـاتي

توصـيف امـام كه در مورد كرد توان به كولين ترنر اشاره ميها آن اند كه از جمله صورت داده

الظهور و نيز روايات نفي قيام پيش از روايات غيبت و علل آن، نفي توقيت، علائم 7مهدي

.)Turner, 1989: pp.281-284 & 287-302(ظهور مباحث مختلفي مطرح كرده است

نزد شيعيان 7امام مهدي. 5-2

عي ارائه مختلف و مفصلي در مورد مهدويت شيمباحث محققان غربي در دوره مورد بحث،

:شود يم در ادامه به صورت مجزا برخي از اين مباحث مرور. اند كرده

33

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

سابقه باورهاي مهدوي نزد شيعيان. 1-5-2

عنوان مهدي توسط گروهي از شـيعيان، مـورد حنفيه و مطرح شدن او به جايگاه محمدبن

;Madelung, 1985: p.1235از جمله(اشاره و توجه بسياري از محققان غربي بوده است

Ess, 1991: p.233; Hawting, 2000: p.52 ،Turner, 1989: p.279 ،و كرامـر

برخي محققان غربي با ذكـر كه ذكر است قابل .)48-46ص :1389هالم، و 198ص :1383

ي قبـل از جريـان هـا سـال پيشينه مهدويت در شيعه را به ) سبأ بن پيروان عبداالله(فرقه سبأيه

؛)Ess, 1991: p.286; Cahen, 1991: pp.48-49از جملـه ( انـد محمد حنفيه بازگردانده

محققاني همچون اتان كلبرگ، انتسـاب باورهـاي هرچند ولي اين قول چندان طرفدار ندارد؛

باورهـاي .(Kohlberg, 1995a: p.372)انـد غيبت و رجعت به ايـن فرقـه را نقـل كـرده

چندين تن از محققان غربـي در ايـن دوره گرايانه و آخرالزماني كيسانيه نيز مورد توجه منجي

:Ess, 1991: p.305; Sharon, 1983و 65ص :1389، هـالم (از جملـه ؛قـرار گرفتـه

p.117 (اميه نيز سازي اين باورها در پيروزي عباسيان بر بني به تأثير و زمينهها آن و برخي از

:ترنر معتقد است به عنوان مثال كولين. اند اشاره كردهاسـلام ياس ـيس خيتـار آغـاز مهـم در ينقش ـ ت،ياز مهدو هيسانيو برداشت كمفهوم

ـادر منجر شد، يامو ميعباس كه سرانجام به سقوط رژ بني داشت و حركت بـاور ني

.)Turner, 1989: p.279( »ريشه دارد يسانيك

,Nagel(ناگـل ، )Cahen, 1991: pp.184-187&199-200(كائن همچون يافراد

1998: pp.70-72( بـر آشـر ،)Bar-Asher, 1999: p.5( والكـر ،)Walker, 1993:

pp.10-15( هالم ،) ،(و لمپتـون ) 68ص :1389هـالمLambton, 1981: pp.288-306(؛

- يبعـد يها و توسعه آن در سال نيآغاز هيلياسماع انهگراييمهد هاي هديو ا گيري شكلبه

.اند داشته هايي هاشار -تر مفصل يبعضمختصر و يبرخ

عشري اثنينزد شيعيان 7امام مهدي. 2-5-2

اني ـشـده م جـاد يو اختلاف ا يو سردرگم 7يپس از شهادت امام عسكر هاي انيجر

دوره بوده نياز مستشرقان در ا ياريمورد توجه بس ؛امام يعدم حضور ظاهر ليبه دل انيعيش

هاينتس هالم اين دوران را .)Turner, 1993: p.31و 70ص :1996ريشار، از جمله ( است

:1389هـالم، (داند سابقه ميداراي نزد شيعيان آن را نامد و يم »دوره حيرت«از قول شيعيان

34

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

:نويسد يم در اين زمينهنيز ورنا كلم .)73صاو بر سر حامل روانياز او اتفاق افتاده بود، پ شيكه در زمان مرگ هر امام پ همچنان

در اطـراف يبرخ ـ .شـدند ميمختلف تقس هاي هرگرويزبه ،امبريپ يمعنو راثيم ديجد

مرگ او را انكـار كـرده و بـه ادامـه يبرخ ؛از برادران امام درگذشته جمع شدند يكي

شدند كه باورمند ) فطرت(دوره گسست كيبه شروع گرانيد ؛امامت او معتقد شدند

كـه بدون آن ،دارد يبر م نيامام را از زم يعنيخود يخداوند حجت و راهنما ،آن يط

بـر -نـام گرفتنـد يكه بعدها اثناعشـر ـ گريد يگروه. كند نييتع ينياو جانش يبرا

كه در يامام ؛فرزند پسر امام درگذشته معتقد و متفق شدند كيامامت در ريادامه س

بـرده ) بـت يغ(گاه به پنهانالاهي تينبود و بنابر مش تيو رؤ افتنيقابل ييجا چيه

.(Klemm, 1984: p.126) شده بود

»امامي دوازدهشيعه /اثناعشريه«ديدگاه كلبرگ در مورد تاريخ رواج عبارت . 1-2-5-2

پژوه بِنام اسـرائيلي بحـث جالـب تـوجهي در مـورد اولـين كـاربرد اتان كلبرگ شيعه

نيكلبرگ به دنبال آن است ثابت كند نخست. در جهان اسلام دارد »هعشريااثن«اصطلاح

بتيبه چند دهه بعد از غ ان،يعياز ش يگروه خاصكردن مشخص يعبارت برا نيكاربرد ا

زيو ن يسن سندگانيمختلف از نوهاي كتاببه سراغ خ،ياو با حركت در تار. رسد يم اصغر

ملل و هاي كتابمتقاعد كند كه او در صدد است مخاطب ر رفته يراماميو غ يامام عهيش

را »امامي دوازده عهيش«به نام اي اند، فرقه پرداخته يمختلف مهاي فرقه انينحل كه به ب

انـد نكـرده ينشـناخته و معرف ـ تيبـه رسـم ،اصـغر بـت يسال بعد از آغاز غ 50تا حدود

)Kohlberg, 2000: pp.343-357(.

از آنرهايي يو چگونگ در آغاز غيبت عهيش يسردرگمحيرت و . 2-2-5-2

دوازده امـام باشـد و ديانگاره كه با نيتا ا ديكشطول اي دوره« ،به باور برخي مستشرقان

.(Rippin, 2005: p.127) »شد تيتثب عهيشود، در ش ديناپد يشگيدوازدهم به طور هم امام

:هالم معتقد استاي پذيرفته شده بود كـه امـام در آينـده ]ميان شيعيان[ديدگاه در آغاز، اين احتمالاً «

ايشـان واهـد شـد و امامـان ديگـري پـس از دار خ نزديك رهبري امت خود را عهده

م نشده بود كه امام دوازدهم آخرين امام نيز خواهد بود و البته هنوز مسلّ. خواهند آمد

35

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

آن حضرت بيش از عمر طبيعـي هـر انسـاني طـول خواهـد )حيات( در زمان غيبت

.)73ص :1389هالم، ( كشيد

ـا تيمستشرقان در مورد علت طرح و مقبول تعدادي از يمهم ادعا ارينكته بس بـت يغ دهي

ـنقـش حكومـت وقـت يشـان از ا يبرخ ـ. است انيعيش انيامام در م در را عهيعالمـان ش ـ اي

معتقد است فشارهاي شديد بر شـيعيان و نيپير. دانند يپررنگ م دهيا نيا غيو تبل گيري شكل

براي حفظ يكپـارچگي و امنيـت شيعه عالمان سو و تلاش طلبي بخشي از شيعيان از يك رفاه

جهـت در همين . بود يبه دستگاه حكومت عهيشعالمان عامل اصلي ورود ،شيعه از سوي ديگر

هاي هگايآن بود كه علما مقامات و جا بتيدر زمان غ ابتيطرح ن علت و نتيجهاست يمدع او

خطرنـاك يكه حضور امام در منظر عموم هيتوج نيمؤثر امام را به خود اختصاص دادند و با ا

-Rippin, 2005: pp.127(دادند يجلوه م نيچن ايداشتند يرا از او دور نگه م روانياست، پ

عالمـان را بـه بـت يغ نيدكتـر ايجاد تر، حياما صر ،مشابه يهم در اظهارات يكد يكين .)128

آرام ،امام بود الوقوع قريب كه اميدشان بازگشترا تا هم شيعياني كند منتسب مي عهيبزرگ ش

هرگونه مناقشه و تضاد بين امامان معصوم و حاكمان زمـان خـود را از بـين از سويي كنند و

اي نامتناهي پديد آورد عملاً دور از دسترس كردن امام مهدي، آرامشي مبهم براي آينده. ببرند

.(Keddie, 1985: p.160) ها را خوابانيد و شورش

ـنگرد، اصل باور به ا يم يعيش يبه باورها زيآم كيكه تشك نياو مك سيدن را موضـوع ني

يبـرا 1عهيداند كه ش ـ يم يزيراه گر ،»گردد يزنده است و در آخرالزمان باز م يامام مهد«كه

وي با اشاره بـه تعريـف .(MacEoin, 1979: p.40) به كار گرفت ياز نابودخود يخلاص

حلي شسـته و چهارگانه، مدعي است چنين سيستم نمايندگي راهو نيابت سفيران صغرا غيبت

جهت به وضع جاري سـكوت و يب رفته براي مشكل ادامه رهبري يك امام زنده بدون تهديد

:اوين برداشت و بنا به نوشته مككبرا قدم نهايي را اعلام غيبت. سكون بودفته شود، ايـن اتفـاق هر علتي كه گكبرا غيبت بهصغرا راي انتقال ناگهاني غيبتب

با امـامي كـه . بسيار وسيعي داشت پيامدهايتوسعه جايگاه اماميه بر حركتي بود كه

تـر بـيش و تـر بيش اكنون در غيبت تام بود، امكان يك خروج و قيام كامل، هرچه

خطـر بـه عنـوان يـك ينسبتاً ب يامامي توانستند در وضعيت دور شد و شيعيان دوازده

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

.احتمالاً منظور او بزرگان شيعه است. 1

36

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

.)Idem, 1984: pp.20-21( ان اجتماع عمدتاً سني باقي بمانندجامعه اقليت در مي

نواب اربعه. 3-2-5-2

موضوع ديگري كه توجه چندين تن از مستشرقان را در اين دوره به خود مشـغول كـرده،

است؛ بحثـي كـه در ميـان صغرا در دوران غيبت 7ان خاص امام عصرنايب بحث در مورد

يسـفرا «يعني وِرنِاكلم كه مقالـه ،ار دو تن از اين محققانك. نداشتاي چندان سابقهغربيان

و نيـز 1را در اين مـورد نگاشـته »ياثناعشر عهيش گيري شكلچهارگانه امام دوازدهم در دوره

تـر اسـت؛ اسلام نوشته، از بقيه شاخص المعارف دايرةرا در »SAFIR«كلبرگ كه مدخل اتان

.اند كردهاگرچه افراد ديگري نيز كم و بيش در اين زمينه اظهارنظر

اولـين بـار توسـط ،براي وكيلان خاص امـام دوازدهـم »سفير«كلبرگ واژه ديدگاه بنا به

نام چهار سفير را ابن . ذكر نشده بودها آن كه نام و تعداد كار رفت؛ در حالي در الغيبه بهنعماني

بة طوسـی يالغي اين سفيران در كتاب ها تيفعالعنوان كرد و ريز كمال الدين بابويه در كتاب

:1389هــالم، (كلبــرگ، هــالم .(Kohlberg, 1995b: pp.811-812)توصــيف گرديــد

؛(Stewart, 1998: p.5)و دويـن اسـتوارت )70ص :1996ريشـار، (، يان ريچـارد )77ص

بـه (Klemm, 1984: pp.130-136)تـر طور مختصر و ورنا كلـم بـه صـورت مفصـل به

. اند توصيف نواب اربعه پرداخته

در موضـوع نـواب خـاص انينوشته مهم غرب نيبتوان اول ديكلم كه كار شاخص او را شا

يكـه چنـدان جنبـه پژوهش ـ ) Donaldson, 1933( البته پس از كـار دونالدسـون (دانست

ويژه از به ،غيبت ميان شيعيانهاي كتابن ه سابقه اعتقاد به غيبت امام و نوشتابتدا ب) نداشت

7امام عصر نايب چهارم هر لك .برد مي متعدد غيبت را نامآثار كند و زمان واقفيه اشاره مي

اطلاعـات زيـادي در مـورد نـواب سوم، نايب كند به جز ياگرچه تأكيد م را به خوبي معرفي،

او بر استيپردازد و معتقد است ر يم بن روح مفصلاً نيبه حس ،ملك انيم نيدر ا. ديگر نيست

وي بـا .ه اسـت بـود بيعج اريبس با وجود معروفيت برخي ديگر از بزرگان شيعه نهاد سفارت

كي يامامي داشته، حت دوازده عهيش يدر باورها ينقش محور كه يكتاب كافكه اين اشاره به

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

اين مقاله در غالب كارهاي بعدي در موضوع نواب اربعـه، مـورد اسـتناد مستشـرقان . 1 .به طوري كه حتي اتان كلبرگ در مدخل سفير به آن ارجاع داده است ؛بوده

37

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

معتقـد ؛از سـفرا نقـل نكـرده يك ـي، از جانب امام دوازدهم باشد از يدستور يكه حاو تيروا

و دروغ يواقع ـ ريبه نظر غجا اين در »سفارت« يدهد معن يامر به صراحت نشان م نيا« :است

پي گرفته شد، -از جمله كلبرگ–ايده و ديدگاه اصلي كلم كه توسط ديگر مستشرقان .»است

اند خاندان نوبختي بوده ،شيعيانآن است كه عامل اصلي تعريف و تثبيت نهاد وكالت در ميان

كـه (و مادرش ام كلثـوم ) ابن برنيه( االله ةهبابونصر به نقش ابوسهل نوبختي، زمينه و در اين

اين محقـق غربـي . تأكيد دارد) دوم و شوهرش از نوبختيان و كاتب ابن روح بوده نايب دختر

داند كه طـي يم چهارم يبنا دليل توقف نهاد وكالت را اضمحلال اين نهاد در زمانه سمري،

شـيعه و بـه تبـع عالمـان لذا به تدريج ميان .داشتندادعا برخي نيابت و يا جانشيني او را ،آن

ايشان شيعيان اين توافق همگاني شكل گرفت كه هركس پس از سمري ادعاي سفارت كند،

بـا هالم با كمي اخـتلاف . )Klemm, 1984: pp.137-140( »در نهان گمراه و كافر است«

و ياظهارات ابن روح نوبختشود كه علت اتمام سفارت، عدم مقبوليت عمومي يم كلم مدعي

و عملياتي نشدن ايـن ايـده بتيامام دوازدهم در دوران غ يندگير بر نماياو دا يانجمن بغداد

هـالم، (در آينده مشي چهار سفير را مشـروعيت بخشـيد امامي دوازدهبوده است؛ اگرچه تشيع

.)78ص :1389

غيبت و انتظار نزد شيعيان. 4-2-5-2

به باور بسياري از محققان غربي، اعتقاد به غيبت رهبري كه درگذشـته يـا ناپديـد شـده

كلبـرگ حتـي سـابقه ايـن اعتقـاد را بـه زمـان رحلـت پيـامبر . اي ديرينـه دارد است، سابقه

را انكـار كـرد و ]6[عمر در ابتدا مرگ محمـد « :گرداند و معتقد است يم بر 6اسلام

كلبرگ اولين ،با اين حال 1».معتقد شد او همچون موسي به صورت موقت به غيبت رفته است

را ) اي اختفا و غيبت به معناي بازگشت امام و رهبر پس از دوره(جلوه و نمود اعتقاد به رجعت

يا مربوط به گروهي از عباس بني در دوره امويان و اوايل حكومت زيآم هاي اعتراض حركتبه

نمرده است و بـراي برقـراري حكومـت عـدل 7داند كه معتقد بودند علي يممربوط سبأيه

تـدريج و بهپيدا كرد اين مسير همچنان ادامه يافت و در فرقه كيسانيه نمود 2.بازخواهد گشت ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

كنـد اشـاره مـي 6كولين ترنر نيز به اين ادعاي عمر در مـورد غيبـت پيـامبر اكـرم .1(Turner, 1989: p.279).

.)Cahen, 1991: pp.48-49(مشابه همين تعبير را كلود كائن در كتابش دارد .2

38

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

اقفيـه هاي و اعتقاد به مخفي شدن و بازگشت امام به عنوان مهدي، مشخصه بسياري از گروه

كـه ايـن م با اذعان بـه لورنا ك .(Kohlberg, 1995a: pp.371-372)شد ]به معناي عام[

هـاي كتابو با اشاره به است يطولانداراي سنتي بتيامامي در مورد غ دوازده عهيگفتمان ش

كـاظم يموس ـ ]امام[احتمالاً «ويژه واقفيه متداول بوده، معتقد است غيبت كه بين شيعيان به

. :Klemm, 1984) »از زمانـه او پـا گرفـت تيياست كه اعتقاد به وجود دو غ يهمان كس

pp.126-127&142) هايي راجع به غيبت توسـط علمـاي و رسالهها كتابهالم نيز نگاشتن

: 1389هـالم، (دانـد يم ـ عصر غيبت همچون ابن بابويه را سرمشق گرفته از بزرگـان واقفيـه

بـه دو يرا ارجـاع تـر يطـولان يك ـيو تر كوتاه يكي بتير دو نوع غذك هم مادلونگ .)89ص

وصـغرا بتيبه صورت غ هيامام عهيداند كه در ش يم 7كاظم يامام موس يريمرتبه دستگ

.)Madelung, 1985: p.1236(شده است تعبير كبرا

ديگر غربيان در مورد علل رواج باور به غيبـت در ميـان شـيعيان نيـز ديدگاه توجه به دو

هـاي هگـرو هـاي هاز مؤلف ـ يك ـيرا بتيباور به غ ،از مستشرقان تعدادي. نيستوجه خالي از

همراه نبودنـد عهيش يجار ريلزوماً با مسها اين گروهكنند كه يقلمداد م عهيش يو غال يافراط

مربوط اسـت يبه كسان گريد دگاهيد .)Lambton, 1981: pp.219-220 :لمپتون از جمله(

دهنـده يتسل يو به نوع امياز شكست ق يامام و رهبر را ناش ييدايو ناپ بتيغ دهيكه رواج عق

ـراه گر بـت يغ هي ـنظر«: سـد ينو يم نهيزم نيدر ا چاردير اني. دانند يخورده م گروه شكست زي

ريشـار، ( »حكومت موفق نبودند جاديكه در ا يعيش انيمنج يو ادعاها ها قيام يبود برا يخوب

.)68ص :1996

؟...انتظار، تسليم به وضع كنوني يا . 5-2-5-2

گيري باور انتظار در ميـان شـيعيان، تـدريجي برخي نويسندگان غربي معتقدند روند شكل

از ؛ مدت و آخرالزماني تبديل شـده اسـت بوده و از انتظاري كوتاه و موقت به انتظاري طولاني

، با اين حال .)Keddie, 1985: p.159; Idem, 1995: pp.155-156(جمله نيكي كدي

و هـا انتظار را نوعي تسليم به وضع كنوني و اجتناب از رويارويي بـا حكومـت ،غربيان تر بيش

:به عنوان مثال پينالت مدعي است. كنند معنا ميها آن حتي همكاري باانتظـار بـوده وهياز ش ـ يرويگروه، پ نيا خيتار تر بيش امامي در دوازده عهيمشخصه ش

و كردنـد يبـا حكومـت اجتنـاب م ـ ييارويصفوف مختلف مؤمنان از رو ،آن يكه ط

39

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

كردند يم يبا حكومت همكار اي دنديكش يكنار م ياز مشاركت عموم اي عهيش يعلما

)Pinault, 1992: p.170(.

بـوده هيامام عهيش يباورها نهيدر زم -او ياز جمله تز دكتر-ترنر كه عمده كارش نيكول

دارد و معتقـد اسـت يبحـث نسـبتاً مفصـل »انتظار« يو اصطلاح ياست، در مورد مفهوم لغو

موضوع اسـت كـه امـام نيو اعتماد به ا ديام نياست كه شامل دكتر يانفعال يحالت ،»انتظار«

جـاد يرا ا يآل اسـلام دهي ـجامعـه ا يشده و جهان را از عدالت پر و نوع اهرروز ظ كيب يغا

و بـا اشـاره بـه موشكافي كـرده انتظار را اتيروا ،يمحققان غرب گرياز د شياو كه ب. دكن يم

مـورد عنـوان كـرده، 80از شيرا ب ثياحاد گونه نيانتظار، شمارگان ا يل گفته شده برايفضا

:است دمعتقبـه اراده ميبـه تسـل انيعيش ـ يانتظـار، فراخـوان اتيبرجسته رواي ها از ويژگي يكي

و ياجتمـاع عيبلكه در مواجهـه بـا وقـا ،امام يطولان بتيغ نهيخداوند نه فقط در زم

-Turner, 1993: pp.30(حاكم اسـت يها از آن، استبداد قدرت تر مهمو ياسيس

35(.

شيعه در عصر غيبتعالمان جايگاه . 6-2-5-2

از يارياست كه توجه بس ـ يگريدموضوع كبرا بتيدر دوران غ عهيشعالمان ژهينقش و«

7موضـوع كـه ائمـه ني ـاصـل ا . دوره به خود مشغول كرده است نيدر ارا يمحققان غرب

اني ـمناطق سپرده بودند، ظاهراً چنـدان مـورد اخـتلاف غرب يعيش يرا به علما فيوظا يبرخ

عالمـان گاهيكه جا همچنان ؛)Kohlberg, 1988: pp.38-39: ك.ربه عنوان مثال ( ستين

دهيپوش ـ يبـر كس ـ 7امام عصر بتيو پس از غ شيائمه در پ ثياحاد يآور در جمع يعيش

ـاز مستشرقان هم به نقـش و يبرخ .)Turner, 1989: p.113( ستين نيآغـاز عالمـان ژهي

و دفـاع از اصـول انيعيش يمعرفت تيهدابه منظور مختلف هاي كتابو نگارش بتيعصر غ

و 109 و 90ص :1389هـالم، : ك.راز جملـه ( اند كردهاشاره مفصل ايمختصر به طور عهيش

Klemm, 1984: p.127(. در طـي دوران عالمـان انتقال بسياري از كاركردهاي امـام بـه

از جمله اسحاق نقاش، مارتين، ترنر و ،ابتدايي غيبت نيز مورد اذعان بسياري از محققان غربي

,Nakash, 2003: p.56; Martin, 2000: p.116; Turner(ويژه آنه لمبتـون اسـت به

1989: p.113; Lambton, 1981: pp.242-263(. توسـعه ايـن كاركردهـا بـه ديـدگاه

40

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

از جمله (منجر شد كه مباحث متعددي را در بين مستشرقان در پي داشته است »نيابت عامه«

-Turner, 1989: pp.114-116; Calder, 1982: pp.4؛ 188و164ص :1389هـالم،

در عصـر غيبـت عالمـان به مقـام و كاركردهـاي منتقدانه خي محققان غربي نيز البته بر .)5

هـاي برداشت«ژوزف الياش اشاره كرد كه در مقاله توان به ها مي آن كه از جمله ؛اند نگريسته

,Eliash(به اين نكته پرداخته است »يرانيا يعلما يفقه-يقانون تينادرست در مورد وضع

1979: pp.9-25(.

ولايت فقيه. 7-2-5-2

، به آنانهاي امام نقشاز و واگذاري بسياري غايب جانشيني مجتهدان شيعه به جاي امام

زي ـو ن Bill, 1982: pp.22-23( كـرد قدرت و مقبوليت بـالايي بـه فقيهـان شـيعي اعطـا

Pinault, 1992: p.7(. هـاي گذشـته كـاربرد چنـدان در دوره »ولايت فقيـه «اگرچه عنوان

شـد، هايي كه بعداً ذيل بحث ولايت فقيه مطرح مي عملاً بسياري از نقش؛ بود عمومي نيافته

نسا مارتين، كار امـام خمينـي در مجتهدان كم و بيش برعهده داشتند و ،هاي پيشين در دوره

,Martin)داند هاي امامان به فقيهان مي واگذاري نقشكردن نظريه ولايت فقيه را تكميل

2000: pp.115-116). يد مناشري نيز معتقد است امام خميني در حقيقت ولايت فقيـه ديو

هـا در تمام حكومت 1را بازخواني و بازسازي كرده است؛ چراكه مطابق ديدگاه شيعه ارتدوكس

منبـع مشـروع معنـوي و البتـه ،شوند و تنها عالمان ديني يم محسوب »غاصب«زمانه غيبت

.(Menashri, 1980: p.126)هستند مردم دنيوي

انديشه ولايت فقيه، اين موضوع بحث نسبتاً به با توجه به وابستگي انقلاب اسلامي ايران

كـه يبـه طـور ؛ كـرد اي را ميان محققان و نويسندگان غربي پس از انقلاب ايجـاد گسترده

ـا جيانقـلاب را تـرو بـر گـذار از عوامـل تأثير يكي شانياز ا ياريبس كردنـد يبـاور معرف ـ ني

)Ramsay, 1990: p.40 وBeeman, 1986b: pp.209-210 وBill, 1982: p.46(.

كه طبيعتاً نقش امام اند كردهسياسي ارائه -برخي از ايشان صرفاً توصيفي از اين انديشه فقهي

-Calder, 1982: pp.9: از جملـه نـورمن كالـدر (در آن پررنـگ بـوده اسـت ; خمينـي

نيز با نگاهي )134-127ص :1996ار، ريش(از جمله يان ريچارد ، بعضي ديگر .)14-15&10

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

.ظاهراً منظور شيعه آغازين و متقدم است .1

41

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

متحـده نيـز سـابقه كـاربرد و . اند هاي مختلف ولايت فقيه سخن گفته انتقادي در مورد جنبه

حواشي ايـن تفكـر را در پـيش و پـس از انقـلاب اسـلامي ايـران مـورد تحليـل قـرار داده

(Mottahedeh, 1995: pp.320-322) تهـاد را و ارتباط اين نظريه با بحث مرجعيت و اج

تعـدادي از مستشـرقان نيـز بـه .(Mottahedeh, 1996: pp.70-80)بررسي كرده اسـت

و حتي مخالفت برخي فقيهان شيعه پس از انقلاب اسلامي با انديشه ولايـت فقيـه و ديدگاه

توان بـه يمها آن اند كه از جمله حضور روحانيت شيعي در صدر حكومت تأكيد بسياري كرده

، بيمن (Fischer, 1983: p.157)، مايكل فيشر (Richard, 1983: pp.25-27)ريچارد

(Beeman, 1986a: pp.78-79) و اسكارسـيا(Scarcia, 1982: pp.94-95) اشـاره

. كرد

با توجه بـه سـيره سياسـي با اين حال، برخي ديگر از مستشرقان همچون كولين ترنر معتقدند

داري، حوادث مسائل سياسي و حكومتبه ورود در زمينه امامي و ترديد فقهاي شيعه شيعيان دوازده

راديكـال و دراماتيـك از يانحراف ـويژه انديشه ولايت فقيه، گويـاي و بهي گذشته در ايران ها هده

نيـز هـالم . (Turner, 1989: pp.299-302) است اين موضوع محتواي مطرح شده در روايات

،شـده دهي ـد يعيش يها ارد و آنچه از شورشند يانقلاب تيدر ذات خود ماه عهيمعتقد است ش

و قيام را به زمانه ظهور امام كردند مي غيتبل عهياست كه امامان ش يريانحراف از مس يبه نوع

.)90ص :1389هالم، (دادند دوازدهم حواله مي

بتيحكومت در زمان غ ليتشك تيمشروع. 8-2-5-2

مشروع و بتيدر زمانه غ يحكومت چيه ان،يعيمستشرقان به صراحت معتقدند نزد ش يبرخ

نيـز هالم .)Armstrong, 2000: p.69و 76-75، ص1996 :ريشار: از جمله( ستيمعتبر ن

امـا در كتـاب ؛)Halm, 1997a: p.88( هـايش مشـابه ادعـاي بـالا را دارد در برخي نوشته

: سدينو يكند و م يرا مطرح م يدگاهيد نيچنخلاف »شيعه«را در دوران يحـاكم مشـروع چيامامي ه دوازده انيعيكه ش ستين نيوجه چن چيبه ه

اجـازه ازمنـد يامـا ن ،زيامام جا بتيحكومت مشروع در غ... نشناسند تيبه رسم بتيغ

).112ص :1389هالم، ( اوست حيصر

ـبـه ا گـران ياز د شيترنر ب نيكول ديدوره، شا نيدر ا يمحققان غرب انيدر م موضـوع ني

انـد، ايـن روايـات را هبـاز داشـت يامياز هرگونه ق را انيعيش ي كهثياحادو با اشاره به پرداخته

42

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

البتـه ترنـر .)Turner, 1989: p.303(دانـد صريح و مورد عمل بسياري علماي شيعه مـي

كـرده اسـت و نقد به ولايت فقيه از جمله حديث عمر بن حنظله را نيز تحليل دلايل قائلان

)Idem, 1993: p.29(.

ت ديگر مطرح شده در زمينه مهدويت شيعيموضوعا. 3-5-2

از ديگر باورهاي شيعي است كه گاه مستقيم و گاه غيرمستقيم با مهدويت مرتبط »رجعت«

ترين كـار مفصل. و لذا مورد توجه تعدادي از مستشرقان در اين دوره قرار گرفته استشود مي

اسـلام انجـام داده اسـت المعارف دايرةدر "RADJ'A"باره را اتان كلبرگ در مدخل در اين

(Kohlberg, 1995a: pp.371-373). اش تحقيقـات كولين ترنـر نيـز در رسـاله دكتـري

رجعت نزد اماميه و ارتبـاط مقوله او با اشاره به . استكرده جالب توجهي در مورد رجعت ارائه

ديگـر از برخـي ماننـد پـردازد و يم ـ آن با بحث مهدويت، به تكامل تاريخي دكترين رجعـت

شـيعه را در ايـن موضـوع ) غـالي (هـاي افراطـي غربيان، نقش مفضل بن عمر و برخي گروه

.(Turner, 1989: pp.318-342)داند يم پررنگ

خيدر طول تار تيمهدو انيو مدع گرايمهد هاي انيجر. 6-2

گرايـي در بسـتر اسـلام شـكل هايي كـه براسـاس بـاور منجـي مدعيان مهدويت و فرقه

مؤيـد اقبـال «كه چرا ؛از پژوهش مستشرقان در اين دوره زماني استديگر بخشي د،ان گرفته

كرامـر، ( »عمومي به انديشه مهدويت، فراوانيِ تعداد مدعيان اين عنوان در تاريخ اسلام اسـت

روايـات مركب داند كه بر يم مادلونگ، عبداالله بن زبير را جزء اولين كساني .)199ص :1383

:Madelung, 1981(كـرد جعل و تحريف زمينه مهدويت سوار شد و احاديثي را در همين

pp.291-29(. جريان مختار و مطرح شدن ادعاي مهدي بودن محمد بن حنفيـه و پيگيـري

از ؛ انـد موضوع ديگري است كه برخي محققان غربي بدان پرداختـه ؛اين ايده توسط كيسانيه

,Hawting ،هاوتينـگ ، Sharon, 1983: pp.106,113&117: موشـه شـارون (جملـه

2000: p.52فان اس ، :Ess, 1991: p.305 هيـو كنـدي ، :Kennedy, 2004: pp.95-

.)Madelung, 1985: p.1231 :مادلونگ و 96

پايـان عمدتاً شيعي كه در يها جنبشاز ياريبسبه باور كلود كائن پس از جريان مختار،

-ياز جملـه مهـد ،در چند جنبهشكل گرفتند، عباس بنيحاكميت ي او ابتد هيام بنيحكومت

43

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

در ايـن .(Cahen, 1991: pp.58-59)اشتراك داشتند انگاشتن رهبر خود يو مهد گرايي

ن بـر اپيـروزي عباسـي بـر گرايانـه ميان بيش از همه تأثيرگذاري مهدويت و نمادهاي منجـي

;Ess, 1991: p.7از جملـه (اميه مورد اشاره برخي محققان غربـي در ايـن دوره اسـت بني

Sharon, 1983: p.50; Keddie, 1985: pp.160&163(. جنبش محمـد بـن عبـداالله

انـد ، جريان ديگري است كه برخي مستشرقان به ارتباط آن با مهدويت پرداختـه )نفس زكيه(

؛)Madelung, 1985: pp.1233&1235(مادلونـگ ؛ (Cahen, 1991: p.62)كـائن

؛)Ess, 1991: p.233(فـان اس ژوزف ،)Livne-Kafri, 1999: p.89( يكفـر ونـه يل

ياز جمله افـراد ؛)68ص :1996ريشار، ( چاردير انيو ) Nagel, 1998: p.70(ناگل لمانيت

.اند داشته يجنبش اشارات نيهستند كه به ا

فاطميون مصر . 1-6-2

شايد اولين جنبشي كه با شعار اصلي مهدويت شكل گرفت و بـه پيـروزي نسـبتاً خـوبي

مذهب و دعاوي مهـدوي آن، مـورد اين جنبش اسماعيلي. باشد »فاطميون مصر«دست يافت،

:1383كرامر، (دونر در اين دوره بوده است و از جمله كرامر، فرنيش ،توجه چند تن از محققان

;Nagel, 1998: p.69; Donner, 1999: pp.44-50؛ 219ص :1384 ش،يفرن؛ 199ص

Armstrong, 2000: pp.69-70; Amoretti, 1998: pp.83-90; Kennedy,

2004: pp.307-330; Walker, 1993: pp.10-15( . كـار نيتـر بيش ديشا ،حال نيبا ا

بـا نـام يك ـيهالم صورت داده باشد كه دو كتاب نسيمصر را ها ونيدر مورد فاطمتحقيقي

و اني ـفاطم«بـا عنـوان يگـر يو د) Halm, 1996( »اني ـظهـور فاطم : يمهـد يامپراطور«

بـه هـا آن مصر نگاشـته و در ضـمن ونيدرباره فاطم ؛)Halm, 1997b( »يميتعل يها سنت

.پرداخته است تيمصر با شعار مهدو ونيفاطم يورتامپرا گيري شكل

ابن تومرت. 2-6-2

خوانده ديگـري اسـت كـه در شمال آفريقا، مهدي »موحدون« گذار سلسله ابن تومرت پايه

پايپ ليدانافرادي همچون مختصر به غير از اشارات . مورد توجه برخي مستشرقان بوده است

)Pipes, 1983: p.64(رابرت كرامـر ؛) ،1384 ش،يفـرن (فـرنيش ،)199ص :1383كرامـر:

:Lewis, 1984( سييلـو برنـارد ؛)Cahen, 1991: pp.271-272(كلود كائن ؛)220ص

44

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

pp.51-52(ناگل لمانيت ؛)Nagel, 1997: pp.295-304; Idem, 1998: pp.89-91(؛

:Donner, 1999(و فـرد دونـر (Amoretti, 1998: pp.115-116)اسكارسيا آمـورتي

pp.50-51(كرنـل نسنتيو ؛)Cornell, 1987: pp.71-103(گارسـيا آرنـال ؛(García-

Arenal, 1990: pp.77-114) ي شمال ها جنبشو به خصوص ماريبل فيرو كه متخصص

:Fierro Bello, 2000از جملـه (انـد مفصلاً به جريـان ابـن تـومرت پرداختـه ؛آفريقاست

pp.107-124; Idem, 1999: pp.159-176(.

مهدي سوداني. 3-6-2

همچنـان بـه عنـوان جريـاني ؛ هـاي پيشـين جنبش مهدي سوداني اگرچه نه مانند دوره

سنت و متصوفه برخاسته، در تيررس پـژوهش غربيـان در ايـن دوره شاخص كه از بستر اهل

و )199ص :1383كرامـر، (رابرت كرامـر ؛)221-220ص :1384 ش،يفرن(فرنيش .بوده است

Warburg, 1995(به طور مختصر و واربـورگ (Pipes, 1983: .pp.174&255)پايپ

، (Holt, 1985: pp.1247-1253; Idem, 1980: pp.335-348)، هالـت )1999 &

:Peters, 1983)، پيتـرز (pp.390-399؛ :Kapteijns, 1982; Idem, 1985)كاپتينز

pp.409-420)اسـحاق نقـاش ؛(Nakash, 1988: pp.365- 385؛) اسكارسـيا آمـورتي ،

(Amoretti, 1998: pp.178-179) لو جان و(Voll, 1979: pp.145-166; ؛Idem,

1987: pp.31-42) اند به صورت مفصل به جريان مهدي سوداني پرداخته .

بابيت و بهائيت. 4-6-2

از محققان غربي اين اندكي هاي تعداد داستان پيدايش و برخي اعتقادات بهائيت در نوشته

يك ـيو ن) 199-198ص :1389هالم، (هالم ،)221ص :1384 ش،يفرن(از جمله فرنيش ، دوره

عناصـر جيمـز رينهـارت نيـز . خـورد يم به چشم .)Keddie, 1995: pp.150-152( يكد

يك ـيبه عنوان را حركت نيا ورا مفصلاً وصف كرده ) و در ادامه آن بهائيت( تيباب يادعاها

-Rinehart, 1997: pp.95)شـمارد يم انيعيش انيدر م گراهزاره يها جنبشترين مهم از

بهائيت به افرادي متعلق است كه خـود بـه ها در موضوع بابيت و ترين نوشته شاخص .(100

اوين كه رساله دكتـرايش در دنيس مك. اند غ اين جريان بودهاين فرقه پيوسته و به نوعي مبلّ

اي در تجديـد كاريزماتيـك در اسـلام مطالعـه : از شيخيه تا بابيـه «دانشگاه كمبريج با عنوان

45

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

كـه دارد؛ عـلاوه بـر آن زمينـه متعدد ديگري در اينآثار ؛(MacEoin, 1979)بوده »شيعي

پيتر اسميت، . بزرگ را در مورد شيخيه، بابيت و بهائيت نوشته است های المعارف دايرةمداخل

مسلك از جمله نويسندگان بهائي ،كريستوفر باك، جانا وينترز، رابرت استوكمن و ويليام كولين

في جريان بابيت و بهائيت معربه منظور غربي هستند كه در اين دوره زماني كارهاي شاخصي

.اند در غرب منتشر كرده

هاي مرتبط با مهدويت ديگر مدعيان و فرقه. 5-6-2

. انـد مورد توجه مستشرقان ايـن دوره قـرار گرفتـه تر كم ،برخي ديگر از مدعيان مهدويت

يوهانان فريدمن كه بر روي مذاهب هند و پاكستان كارهاي پژوهشـي خاصـي صـورت داده،

كـه شـايد در ميـان كارهـاي اسـت نوشته هيانيقاد اي هير مورد مذهب احمددي مستقل كتاب

وار بـه فـرنيش هـم اشـاره .)Friedmann, 1989( صورت گرفته در اين زمينه ممتاز باشـد

)قاديانيـه (احمد قادياني در هند و پاكسـتان و ايجـاد فرقـه احمديـه جريان ادعاي ميرزا غلام

كـه در آغـاز سـال »جهيمان العتيبي«شورش .)222-221ص :1384 ش،يفرن(پرداخته است

با ادعاي او مبني بر مهدي بودن محمد بن عبداالله القحطاني ) 1358آبان ماه (هجري 1400

ي بعـد ها سالاز محققان در اندكي مورد توجه تعداد ؛صورت گرفت، گرچه به صورت مختصر

:Pipes, 1983( پيپا ؛)Armstrong, 2000: p.xxxiii(از جمله آرمسترانگ ؛گرديدواقع

pp.233-234 ( و رابرت كرامر)Kramer, 1995: p.19(.

تحليل و ارزيابي. 3

حجم توجه مستشرقان به زيرموضوعات مهدويت در اين دوره. 1-3

مستشرقان اين دوره در موضوعات مهدوي، در مرحله هاي ديدگاهبراي ارزيابي مجموعي

. از اين افراد به زيرموضوعات مرتبط با مهدويت مشخص شود اول بايد ميزان پرداختن هريك

نظرهـا بـه صـورت حجمـي ايـن اظهـار 1با الگوي محاسباتي خاصي كه در نظر گرفته شده

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بـراي پرداخـت متوسـط در ( 2 ؛)صفحه 10زير =براي پرداخت كم( 1يكي از اعداد .1بـيش =براي پرداخت زياد بيش از يك مقالـه ( 3و ) صفحه 29تا 10از =حد يك مقاله

.)صفحه 30از

46

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

:محاسبه شده و نتايج در نمودار زير آمده است

)حجمي- فردي نگاه از( سوم دوره در مستشرقان توجه مورد موضوعات .1نمودار

)توجه تنوع نگاه از( سوم دوره در مستشرقان توجه مورد موضوعات .2نمودار

22

13

22 23

14

35

18

54

24

10

60

دهش

ه سب

حا م

مج

ح

توي

هد م

تصال

ا

توي

هد م

يها

قه فر

و ن

يادع

م

ت وي

هد م

يها

قه فر

و ن

يادع

م-<

نكه

ي ها

قه فر

و ه

انيس

كي

ت وي

هد م

يها

قه فر

و ن

يادع

م-<

و ه

ليعي

ماسا

...

ت وي

هد م

يها

قه فر

و ن

يادع

م-<

و ت

ائيبه

و ت

ابيب

...

ت وي

هد م

يها

قه فر

و ن

يادع

م-<

و ي

دانسو

ي هد

م...

لامسر ا

دت

ويهد

م

توي

هد م

بهه

يعشه

گان

توي

هد م

تايا

رو

ورظه

الم

لائ ع

وعه

سا ال

طرا

شا

تسياسو

ت وي

هدم

20

11

20

16

13

1817

36

15

8

32

نده ا

ختدا

پرع

ضومو

ه ب

کهی

رد ف

ادعد

ت

47

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

نگاه شيعه به مهدويت و نيز ارتباط مهـدويت و سياسـت بـا فاصـله ،دو نمودار بالا هردر

كه از نظر حجمي، توجه آن جالب . نسبتاً زيادي در صدر توجه مستشرقان اين دوره بوده است

دليل اين پيشتازي را بايد . حتي از موضوع اول سبقت گرفته است ،موضوع مهدويت و سياست

دوره سوم بلافاصله پس از پيـروزي انقـلاب اسـلامي در . كردجو و در شرايط اين دوره جست

دهد، نوع نگاه جهان غرب يم آمارهاي مختلف و متعدد نشانطور كه همان ايران آغاز شده و

.پيدا كردتغير محسوسي انقلاب پس از ،به اسلام و به طور خاص به شيعه

منابع مورد استفاده مستشرقان در اين دوره .2-3

توسط محققـان غربـي، نكـات از سوي استحصال و آمارگيري از منابع به كار گرفته شده

با توجه به تعداد بالاي . دهد يم ها و بسترهاي فكري ايشان به دست مهمي را در مورد زمينه

كتـاب و 150بـيش از (هـاي ايشـان العاده نوشته و كثرت فوق) ردمو 80بيش از (مستشرقان

؛كاري دقيق و دشوار بـود ؛محققان غربياز سوي ، استحصال دقيق منابع استفاده شده )مقاله

گزارش نوع منابع استفاده شده در نمودار زير . ولي سعي گرديد با تأمل و اين امر پيگيري شود

:ترسيم شده است

مورد استفاده مستشرقان دوره سوم منابع .3نمودار

01020304050607080

عناب

مگر

دي

عناب

مي

ربغ

نشي

پي

دهدا

يها

يدان

مي

عناب

مقفر

طتبمر

بات

ويهد

م

عناب

مك

ترشم

ييعش

وي

سن

عناب

مي

خريتا

،ي

لامك

و...

…

عناب

مي

واير

يسن

عناب

مي

خريتا

،ي

لامك

و...

…

عناب

مي

واير

ييعش

ادفر

د ادا

تع

48

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

بينيم بيش از سه چهارم مستشرقان در اين دوره، كارهاي پيشين غربيان را به يم كه چنان

از بسـياري بـر . انـد عنوان يكـي از منـابع اصـلي اطلاعـاتي خـود مـورد اسـتفاده قـرار داده

هاي كتاباز جمله ،ديگر منابع. اظهارنظرهاي اين افراد، تأثير افكار سابق كاملاً مشهود است

در عـين حـال . هم اقبـال بـالايي نـزد غربيـان دارد مسلمانان معاصرهاي كتاباي يا ترجمه

به ويژه ،هاي پيشين طلبد، نسبت به دوره هاي ميداني كه حضور مستقيم مستشرقان را مي داده

ـ يـي شامل منابع روا ،انيمنابع مورد استفاده غرب گريد. دوره اول سير نزولي دارد -يخيتـار اي

عرض مـورد اسـتفاده منابع مشترك، به طور هم اي سنت اهل اي عهيخاص ش يريتفس-يكلام

آمار گرچـه كـم نيا. بوده است تيدر مورد مهدو شانيپنجم مستشرقان در كارها كيحدود

.را داراست يرروند بهت نيشيپ هاي هنسبت به دور يول ؛است

ديگرچند گزارش آماري . 3-3

نكته جالب توجهي كه در مورد مستشرقان اين دوره قابل تأمل است، كثـرت نسـبي

از مستشـرقان زن %) 17حـدود (نفر 15باشد، به طوري كه در اين دوره يم محققان زن

در ميـان . دهـد يم ـ هاي پيشين رشـد قابـل تـوجهي را نشـان هستند كه نسبت به دوره

نويسندگان غربي در اين دوره حائز اهميت ويژه است كه آمارهاي ديگر، مليت محققان و

.آيد در ادامه مي

آن است كه بيش از يـك سـوم محققـان غربـي كـه در مـورد مذكور نكته مهم در آمار

مليت آمريكايي دارند و حـدود يـك سـوم اند، مهدويت و موضوعات پيراموني اظهارنظر كرده

ناشي ،فروغ شدن مستشرقان اسرائيلي در دوره سومپر. ديگر نيز انگلستاني يا اسرائيلي هستند

بـه موضـوعات اسـلامي و هـا آن از تقويت مراكز علمي و پژوهشي در اسرائيل و توجه شديد

.ويژه شيعي بوده است به

49

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

در نگـاه جديـدي عصـر

ايشـان در هـاي ديـدگاه

پژوهي مهديدوره سوم .

از نظر كميت و كيفيـت

و نيز كارهاي نوشتاري ارائه شده در ايـن بـازه زمـاني در موضـوعات

از غربيان در اين دوره ترجمه و مورد بررسـي قـرار

از (ها آن كه حتي برخي از

12: اسرائيل

10: آلمان

5: هلند

3: اسپانيا

3: كانادا

مليت مستشرقان دوره سوم .4نمودار

گيري

عصـر م،1979همزمان با پيـروزي انقـلاب اسـلامي ايـران در سـال

ديـدگاه نوع نگـاه، كميـت و كيفيـت بر مستشرقان به مهدويت پديد آمد كه

. تأثيري عميق برجاي گذاشت ،هاي مختلف مرتبط با مهدويت

.)ميلادي 2000تا 1979از سال (باشد يم سال 22غربيان كه حدود

و نيز كارهاي نوشتاري ارائه شده در ايـن بـازه زمـاني در موضـوعات نظر صاحبمستشرقان

.دهد يم مرتبط با مهدويت، رشد بسيار چشمگيري را نشان

از غربيان در اين دوره ترجمه و مورد بررسـي قـرار كه متأسفانه به جز كارهاي محدودي

كه حتي برخي ازهاي بسياري از ديگر مستشرقان اين دوره ها و نوشته گرفته، ديدگاه

31

17: انگلستان

كانادا3: فرانسه

2: ايتاليا 1: دانمارك; 00

گيري نتيجه. 4

همزمان با پيـروزي انقـلاب اسـلامي ايـران در سـال

مستشرقان به مهدويت پديد آمد كه

هاي مختلف مرتبط با مهدويت عرصه

غربيان كه حدود

مستشرقان

مرتبط با مهدويت، رشد بسيار چشمگيري را نشان

متأسفانه به جز كارهاي محدودي

گرفته، ديدگاه

31: امريكا

50

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

مادلونـگ در مـورد روايـات آخرالزمـاني هـاي مقالـه جمله مقاله كلم در مورد نواب اربعه و يا

؛شوند يم به دليل نوآوري و مرجع بودن براي كارهاي بعدي، منحصر به فرد محسوب) اسلام

آراي از برخـي سـاله 40اي حدوداً حتي در دسترس محققان شيعه قرار نگرفته و عملاً فاصله

توانـد يم ـاين تحقيـق رسد نتايج يم به نظر. هاي مهدويت حادث شده است غربيان در حوزه

ترجمه، تحليل و ارزيابي و در نهايت نقد منظور بههاي كاري مراكز پژوهشي داخلي را اولويت

.كندغربيان در موضوعات متنوع مرتبط با مهدويت، مشخص ديدگاه و اصلاح

51

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

منابع

.نشر علم ،تهران. مهديان دروغين). 1391( ان، رسولجعفري .1

سير تحول آراي مستشرقان در مـورد «). 1397تابستان (محسن الويري، زهير؛ و آراني، دهقاني .2

.61، شمارهقمانتظار موعود، ،»)ميلادي 1945 - 1828دوره اول؛ از (مهدويت

دار ،حافظ الجمالي، بيـروت :، مترجموايدلوجياتالإسلام الشيعي، عقائد ). م1996( ريشار، يان .3

.عطيه للطباعه والنشر والتوزيع

.مركز تخصصي مهدويت ،قم ،هاي غربي المعارف ةمهدويت در داير). 1393(، حميد سعادت .4

: متـرجم ،»دكترين مهدويت و چالش هزاره گرايـي «). 1384پاييز و زمستان (آر ، تيموتيفرنيش .5

.17انتظار موعود، شماره بهروز جندقي،

انتظـار موعـود، بهروز جنـدقي، : مترجم ،4مهدي). 1383بهار و تابستان(، رابرت اس كرامر .6

.12و 11، شماره قم

بنيـاد فرهنگـي حضـرت : قـم ،شناسي و مهـدويت شرق ). 1389(گيلاني، سيد رضي موسوي .7

.4مهدي موعود

.نشر اديان ،اكبري، قممحمدتقي : ، مترجمتشيع). 1389(، هاينس هالم .8

9. Aguadé, Jorge (1981). La importancia del “Kitab al-fitan” de Nu`aym B.

Hammad para el estudio del mesianismo musulman. Universität Tübingen,

Barcelona/Spanien. Retrieved from /z-wcorg/.

10. Amoretti, Biancamaria Scarcia (1998). Il mondo musulmano: quindici

secoli di storia (1st ed.). Roma: Carocci.

11. Armstrong, Karen (2000). Islam�: a short history. London: Weidenfeld

and Nicolson.

12. Bar-Asher, Me’ir M (1999). Scripture and exegesis in early Imami

Shiism. Boston: Brill.

13. Beeman, William O (1986a). Iran’s Religious Regime: What Makes It Tick?

Will It Ever Run down? annaameracadpoli The Annals of the American

Academy of Political and Social Science, 483, 73-83.

14. ------------------------ (1986b). Language, status and power in Iran.

Bloomington: Indiana University Press.

15. Bill, James A (1982). Power and Religion in Revolutionary Iran. Middle

East Journal, 36(1), 22-47.

52

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

16. Calder, Norman (1982). Accommodation and Revolution in Imami Shi’i

Jurisprudence: Khumayni and the Classical Tradition. Middle Eastern

Studies, 18(1), 3-20.

17. Clarke,P. B. (1980). Islamic Millenarianism in West Africa: A “Revolutionary”

Ideology? Religious Studies, 16(3), 317-339.

18. Cook, Michael (1993). An Early Islamic Apocalyptic Chronicle. Journal of

Near Eastern Studies, 52(1), 25-29.

19. Cornell, Vincent J (1987). Understanding Is the Mother of Ability:

Responsibility and Action in the Doctrine of Ibn Tūmart. Studia Islamica,

(66), 71-103. https://doi.org/10.2307/1595911

20. Crone, Patricia; & Hinds, Martin (1990). God’s Caliph: Religious

Authority in the First Centuries of Islam. Cambridge: Cambridge

University Press.

21. Cahen, Claude (1991). Vom Ursprung bis zu den Anfängen des

Osmanenreiches. (G. Endreß, ed.). Frankfurt am Main: Fischer-Taschenbuch-

Verl.

22. Donner, Fred M (2000). La question du messianismedans l’islam primitif.

Publications de l’Université de Provence, (91-94), 17-28.

23. Donaldson, Dwight M (1933). The Shi’ite Religion: a history of Islam in

Persia and Irak. London: Luzac and Company.

24. Donner, Fred M (1999). Muhammad and the Caliphate: political history of

the islamic empire up to the mongol conquest. In The Oxford History of

Islam, John L Esposito Ed (pp. 1-62). New York: Oxford University.

25. Eliash, Joseph (1979). Misconceptions regarding the Juridical Status of the

Iranian “Ulama.” International Journal of Middle East Studies, 10(1), 9-25.

26. Ess, Josef van (1991). Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert

Hidschra: eine Geschichte des religiösen Denkens im frühen Islam. Berlin;

New York: de Gruyter.

27. Fierro Bello, María Isabel (1999). Doctrinas y movimientos de tipo

mesiánico en Al-Andalus. In Milenarismos y milenaristas en la Europa

53

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

medieval: IX Semana de Estudios Medievales (pp. 159-176). Nájera:

Instituto de Estudios Riojanos.

28. ------------------------ (2000). Le mahdi Ibn Tumart et al-Andalus:

l’élaboration de la légitimité almohade. Revue des mondes musulmans et

de la Méditerranée . 91-94, 107-124.

29. Fischer, Michael M. J (1983). Imam Khomeini: Four Levels of

Understanding. In J. L. Esposito (ed.), (J. L. Esposito, ed.), Voices of

resurgent Islam / edited by John L. Esposito (pp. 150-174). Oxford; New

York: Oxford University Press.

30. Friedmann, Yohanan (1989). Prophecy continuous: aspects of Ahmadī

religious thought and its medieval background. Berkeley, London:

University of California Press.

31. García-Arenal, Mercedes (1990). Mahdī, Murābiṭ, Sharīf: l’avènement de la

dynastie sa’dienne. Studia Islamica, (71), 77-114.

https://doi.org/10.2307/1595639

32. Halm, Heinz (1996). The empire of the Mahdi: the rise of the Fatimids.

Leiden: E.J. Brill.

33. ---------------- (1997a). Shi’a Islam: from religion to revolution. (A.

Brown, tran.). Princeton, NJ: Markus Wiener Publishers.

34. ---------------- (1997b). The Fatimids and their traditions of learning.

London: I.B. Touris.

35. Hawting, G. R (2000). The first dynasty of Islam: the Umayyad caliphate

AD 661-750 (2nd ed.). London; New York: Routledge.

36. Holt, Peter Malcolm (1980). Islamic Millenarianism and the Fulfillment of

Prophecy: A Case Study. In Prophecy and Millenarianism: Essays in

Honour of Marjorie Reeves; Edited by Ann Williams (pp. 335-348).

Essex: Longmans.

37. ---------------- (1985). AL-MAHDIYYA. In Encyclopaedia of Islam

(Second Edition, Vol. 5, pp. 1247-1253). Leiden: Brill.

54

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

38. Kapteijns, Lidwien (1982). Mahdist faith and Sudanic tradition: the history

of the Masālīt sultanate, 1870-1930. Amsterdam: Universiteit van

Amsterdam.

39. ---------------- (1985). Mahdist Faith and the Legitimation of Popular Revolt

in Western Sudan. Africa: Journal of the International African Institute,

55(4), 390-399. https://doi.org/10.2307/1160173

40. Keddie, Nikki R (1985). Shi‘ism and Revolution. In Religion, Rebellion,

Revolution (pp. 157-182). London: Palgrave Macmillan.

41. ---------------- (1995). Iran and the Muslim world: resistence and revolution.

London: MacMillan.

42. Kennedy, Hugh (2004). The prophet and the age of the Caliphates: the

Islamic Near East from the sixth to the eleventh century (2. ed). Harlow:

Pearson Longman.

43. Klemm, Verena (1984). Die vier sufarā’ des Zwölften Imām Zur formativen

Periode der Zwölferšīa. weltorients Die Welt des Orients, 15, 126-143.

44. Kohlberg, Etan (1988). Imam and Community in the pre-Ghayba Period. In

Authority and Political Culture in Shi’ism ed. Said Amir Arjomand (pp.

25-53). New York: SUNY Press.

45. ------------------ (1995a). RADJ’A. In Encyclopaedia of Islam (Second

Edition, Vol. 8, pp. 371-373). Leiden: Brill.

46. ---------------- (1995b). SAFIR. In Encyclopaedia of Islam (Second Edition,

Vol. 8, pp. 811-812). Leiden: Brill.

47. ---------------- (2000). Early attestations of the term ithna ’ashariyya.

Jerusalem studies in Arabic and Islam, (24), 343-357.

48. Kramer, Robert S (1995). Mahdi. In The Oxford Encyclopedia of the

Modern Islamic World (Vol. 3, pp. 18-19). New York: Oxford University

Press.

49. Lambton, Ann K. S (1981). State and government in medieval Islam: an

introduction to the study of Islamic political theory: the jurists. London;

New York: Routledge.

55

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

50. Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University

Press.

51. ---------------- (1993). Islam and the West. New York; Oxford: Oxford

University Press.

52. Livne-Kafri, Ofer (1999). Some Notes On The Muslim Apocalyptic

Tradition. quadstudarab Quaderni di Studi Arabi, 17, 71-94.

53. MacEoin, Denis (1979). From Shaykhism to Babism: a study in

charismatic renewal in Shi`i Islam. King’s College, Cambridge. Retrieved

from /z-wcorg/.

54. ---------------- (1984). Aspects of Militancy and Quietism in Imami Shi’ism.

Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), 11(1), 18-27.

55. Madelung, Wilferd (1981). Abd Allāh B. Al-Zubayr and the Mahdi.

Journal of Near Eastern Studies, 40(4), 291-305.

56. ---------------- (1985). AL-MAHDI. In Encyclopaedia of Islam (Second

Edition, Vol. 5, pp. 1230-1238). Leiden: Brill.

57. ---------------- (1986a). Prophecies In Hims In The Umayyad Age. Journal

of Semitic Studies, XXXI(2), 141-185.

58. ---------------- (1986b). The Sufyānī between Tradition and History. Studia

Islamica, (63), 5-48. https://doi.org/10.2307/1595566

59. Martin, Vanessa (2000). Creating an Islamic State: Khomeini and the

Making of a New Iran. London: I.B.Tauris.

60. Menashri, David (1980). Shi’ite leadership: in the shadow of conflicting

ideologies. Iranian Studies Iranian Studies, 13(1-4), 119-145.

61. Morony, Michael G (1998). Apocalyptic Expressions in the Early Islamic

World. Medieval Encounters, 4(3), 175-177.

62. Mottahedeh, Roy P (1995). Wilayat al-Faqih. In The Oxford Encyclopedia

of the Modern Islamic World (Vol. 4, pp. 320-322). Oxford: Oxford

University Press.

63. ---------------- (1996). Shi’ite Political Thought and the Destiny of the

Iranian Revolution. In Iran and the Gulf: a Search for Stability by Jamal

56

همجد

هل

سا /

ه ار

شم63

/ن

ستازم

1397

S. al-Suwaidi (ed.) (pp. 70-80). Abu Dhabi: Emirates Center for Strategic

Studies and Research.

64. Nagel, Tilman (1997). La Destrucción de la Ciencia de la Sari’a Por

Muhammad B. Tumart. Al-Qantara: Revista de Estudios Árabes, 18(2),

295–304.

65. ---------------- (1998). Die islamische Welt bis 1500. München: R.

Oldenbourg Verlag.

66. Nakash, Yitzhak (1988). Fiscal and Monetary Systems in the Mahdist

Sudan, 1881-1898. International Journal of Middle East Studies, 20(3),

365-385.

67. ---------------- (2003). The Shiis of Iraq: with a new introduction by the

author (2nd ed.). Princeton, N.J.: Princeton University Press.

68. Peters, Rudolph F (1983). Islam and the legitimation of power: the Mahdi-

revolt in the Sudan. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen

Gesellschaft, Supplement(21).

69. Pinault, David (1992). The Shiites: ritual and popular piety in a Muslim

community. New York: St. Martin’s Press.

70. Pipes, Daniel (1983). In the path of God: Islam and political power. New

Delhi: Voice of India.

71. Ramsay, Angus I (1990). The nature and future of Shi’ite fundamentalism:

an individual study project. Carlisle Barracks, Pa.: U.S. Army War College.

72. Rinehart, James F (1997). Revolution and the millennium: China, Mexico

and Iran. Westport (Conn.); London: Praeger.

73. Richard, Yann (1983). Der verborgene Imam: die Geschichte des Schiismus

in Iran. Berlin: Klaus Wagenbach.

74. Rippin, Andrew (2005). Muslims: Their Religious Beliefs and Practices

(2nd ed.). New York: Routledge.

75. Rubin, Uri (1995). Apocalypse and authority in Islamic tradition: the

emergence of the twelve leaders. Al-qantara., 18, 11-42.

76. Scarcia, Gianroberto (1982). I Tratti “Neo-Babi” Del Khomeinismo.

orientemoderno Oriente Moderno, 1 (62)(1-12), 91-101.

57

ريسدو

مهد

ور م

درن

رقاش

ست م

يآرا

ل حو

تي

ت

77. Sharon, Moshe (1983). Black banners from the East: the establishment of

the Abbāsid state, incubation of a revolt. Jerusalem; Leiden: Magnes Press,

the Hebrew University; Brill.

78. Stewart, Devin J (1998). Islamic legal orthodoxy twelver Shiite responses to

the Sunni legal system. Salt Lake City: University of Utah Press.

79. Turner, Colin P (1993). Still Waiting for the Imam?: The Unresolved

Question of intizār in Twelver Shi’ism. Persica, 15, 29-47.

https://doi.org/10.2143/PERS.15.0.2003525

80. ---------------- (1989). The rise of Twelver Shi’ite externalism in Safavid

Iran and its consolidation under ’Allama Muhammad Baqir Majlisi (1037.

University of Durham.

81. Voll, John (1979). The Sudanese Mahdi: Frontier Fundmentalist.

International Journal of Middle East Studies, 10(2), 145-166.

82. ---------------- (1987). THE MAHDĪ’S CONCEPT AND USE OF

“HIJRAH.” Islamic Studies, 26(1), 31-42.

83. Walker, Paul Ernest. (1993). Early philosophical Shiism: the Ismaili

Neoplatonism of Abū Ya'qūb al-Sijistānī. New York: Cambridge University

Press.

84. Warburg, Gabriel (1995). Mahdism and Islamism in Sudan. International

Journal of Middle East Studies, 27(2), 219-236.

85. ---------------- (1999). Religious and Ethnic Conflict in Sudan. In Ethnic

Conflict and International Politics in the Middle East Leonard Binder

(Ed.) (pp. 111-128). Florida: University Press of Florida.