ermenİler ve tÜrk.ermenİ İlİşkİlerİ

7/30/2019 ERMENLER VE TRK.ERMEN LKLER

1/23

ERMENLER VE TRK.ERMEN LKLER

r. Gr. Hlya YARAR*

ERMEN TARHNE GR

Ermeni tarihi konusunda Ermeniler ve Avrupa tarihileri tara-fndan tam olarak gerei yanstan bilgiler mevcut deildir. ddiaedilen efsane; Ermeniler'in Orta Asya'dan Trakya'ya ve oradan da

Anadolu'ya yaylm olan Firik (Frijie) ler olduu faraziyesidir. Bufaraziye Heredot tarihine dayanr. Ermeni tarihileri ise Babil' den

g ettiklerini yazyorlar. Bunlar da V. Yzyln Ermeni tarihisiolan ve birok dillere tercme olunan Moise de Korene'nin tarihinedayanmaktadrlar. Ermenistan'n Karen ehrinde 407'de doup

492' de len Mois de Korene zamanna kadar gelien Ermeni tarihiyaplan aratrmalarla kutsal kitaplarda gsterilen ced'lere balan-mtr. Buna gre Ermeniler Nuh Peygamberin olu Yasef'e dayan-maktadr. Yasef'in ocuu Gomer, bunun da ocuu Thiras, bununda ocuu Thargoni, bunun da ocuu Hayk'dlf.

Babil kral Bel mabudluk idiasyla btn beeriyete egemenli-ini iHinetti. Yasef'in oullarndan Hayk onu ilah olarak tanmaya

raz olmad ve ona itaat etmedi. Bunun zerine Bel Hayk'a kzd veonu memleketinden kovdu. Hayk da olu Aramanyak ve dier300'e varan aile efrad, hayvanlar, hizmetileri ve mallaryla birlik-te Ararat mntkasna ekildi. Bir mddet sonra burasn torunu Ara-manyak'n olu Gatmas'a brakt ve kendisi kuzeyde bir platoya e-kildi (buras Erivan'n kuzeyindeki Elagz dadr). Buraya Hayi-kistan veya Ermenistan denildi.

Ermeni tarihi ve geliimi hakknda ok sayda tahmin ve efsa-

neler vardr. Fakat tam olarak belge ve kaynaa bal bilgiler mev-

* KT, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Trabzon.


2/23

36 HLYA YARAR

cut deildir. 1938' de yaymlanan Almanca yeni Brockhaus Erme-niler hakknda u bilgileri vermektedir; Kalde'ler tarafndan Milat-

tan nce (1860-585) arasnda tesis ve idare edilen memleket

Med'ler tarafndan tabiiyete alnd. 6. Yzyl iinde Ermeni g-menler yava yava dalara kovuldular. Ermeniler Orta Asya'dan

gelmilerdir fakat 20. yzyln Fransz tarihileri Ermenileri Make-donya'ya ve oradan Anadolu'ya g eden oymaklardan biri oldu-unu ileri srmektedir. Hayk slalesinin hakim olduu sylenen

devrin son zamanlarnda, Byk skender'in istilasndan nceki d-nemde Ermenistan denen blge ranllara tabi idi. ranllar tarafn-dan tayin edilen valilerle idare ediliyordu. skender'den sonra da,Makedonya'llar -Selefkus'lar ve Part'lar devrinde yine bu devletle-

rin tayin ettii valiler, beyler veya kk krallar memleketi idare et-milerdir. Ermeniler ve Ermenistan denen lkenin tamam hibir za-man bir hkmdar tarafndan idare edilen memleket ve devlet ha-

line gelmemitir. Milattan nce ve sonraki 2 asrlk devir Roma ha-kimiyetinde gemitir. Daha sonra ran ve Roma arasnda, ondansonra da Bizans, ran ve Araplar arasnda bir mcadele sahas ol-

mutur.

X. ve Xl. Yzyllarda Dou Anadolu ve Kafkas blgesinde,

ran, Bizans ve Arap mcadelesi iinde en ok zarar gren kavim-lerden birisi Ermeniler olmutur. Yzyllarca bu blgelerde dankbir ekilde ve komu byk devletlere tabi olarak yaayan Ermeni-

lerden bir ksm bu mcadeleye dayanamayarak, Grcistan, Polon-ya ve Galiya'ya, byk bir ksm da Gney Batya (Akdeniz ky-larna) g etmilerdir. Seluklu Trklerinin ran ve Kafkasya ze-rinden Dou Anadolu'ya girip 1064'te Kars ve Ani'yi zaptedip,1071 'de Malazgirt Sava ile Bizans' malup etmesi zerine Erme-ni krallklar Bizans tarafndan tamamen datlm, hakimiyetierinikaybetmilerdir. Bunun zerine Ermenilerin byk bir ksm Kilik-ya blgesine g etmilerdir. Byk Ermenistan paralanm, Lorive Kapan Krallklar ile, Artsal ve Sasun beylikleri mcadelelerine

devam etmitir.

XlI. Yzylda Byk Ermenistan'n bir ksm da Grcistan ta-rafndan istila ve ilhak edilmi, XIII. Yzylda ise btn Ermenistan


3/23

ERMENLER VE TRK-ERMEN LKLER 37

ve Grcistan Moollar tarafndan igal edilerek lhanllar Devletikurulmutur. Kilikya Ermeni Krallnn sonu da dier Ermeni

Devletlerinden farkl olmayarak bir mddet mcadelenin sonundaTrklerin Orta Douya hakim olmalar ile son bulmutur.

TRKERMEN LKLER

Seluklular Dou Anadolu'ya hakim olduklar zaman, bu blgehalknn byk ksm (Ermeniler de dahil) byk arazi sahiplerielinde kle hayat yayorlard. Bizans'n bunu dzeltecek gc veetkisi yoktu. Bu nedenle halk kendilerine vergiden baka bir mkel-lefiyet yklemeyen, din ve mezheplerine karmayan Seluklularbir kurtarc olarak karIlamlardr. "Bizansllar XI. asrn balarn-dan beri arkf Anadolu'yu istila ederek oradaki kk Ermeni kral-lklarn kaldrp mhim bir Ermeni nfUsunu Sivas, Kayseri ve F-rat blgelerine nakletmiler; Seluklular muhacereti ve ftfihat daErmeni halknn daha fazla cenup-garba doru kaymasna, Fuat k-

ylar, Toroslar, Kilikya, Malatya, Mara ve Urfa blgelerinde yo-unluun olumasna sebep olmutur. Bizans'n bu tehciri ve Orto-doksluu Ermenilere zorla kabul ettirme siyaseti, onlar RumIardansoutmu ve dman bir duruma getirmitir. Anadolu'nun mda-faasna karmayan Ermeniler bazen Trkleri bir kurtarc olarakkarlayarak BizanslIlar aleyhindeki millf ve dilli nefretlerini devamettirmiler, Malazgirt muharebesinde olduu gibi toptan sava mey-danndan uzaklamlar; fusat bulduka da RumIara kar tecavze

gemilerdi. Bylece Ermeniler ilk Arap fetihlerinden Mslman-lara olduu gibi imdi de Bizansllara kar Trklere yakn olmu-lard. Bu sebepledir ki, ada Ermeni ve Sryani mellifleri Rum-lar "menfur ve kadnlam" sfatlaryladinlerine ve millf varlkla-rna dman "Zalim Rafizilerli olarak gsteriyor; BizanslIlar da on-lar hyanetle itham ediyorlard" .Ermenilerin bar ve gven ieri-sinde yaamlarn srdrmeleri Seluklu Devleti ile balayp Os-manl Devleti ile de devam etmitir.

1324 ylnda Osman Gazinin Devlet merkezini Bursa olarak ta-yin etmesi zerine, Ktahya'da bulunan Ermenilerin ou ve Erme-

i. Osman Turan, "Seluklular Zamannda Trkiye", Boazii Yaynlar, s. 68.


4/23

38 HLYA YARAR

ni ruhani reisliinin Bursa'ya nakledilmesi ile ilk Osmanl Ermenimnasebeti balamtr. Ermenilerin tamamnn bulunduu blgeler

Kanuni Sultan Sleyman dneminde Osmanl topraklar haline gel-

mitir. Ermeniler bu dnemde her yerde aznlk olarak ve kkbeyliklerin, krallklarn ynetimi altnda bulunuyorlard. Siyas vesosyal bakmdan bir tekilata sahip deillerdi. Asrlardr kendilerini

yneten devletlerin basklar altnda ezilen Ermeniler ilk olarak Fa-tih Sultan Mehmet dneminde din ve vicdan zgrlklerine kavu-

mulardr . Ermeniler iin Patrikhane tesis edilmi ve bana ErmeniPatrii Hovakim getirilerek din bakmndan ynetim Patrikhaneye

verilmitir (1461).

Ermeniler Fatih Sultan Mehmet'in stanbul'u fethinden sonraTrklerden daha emin ve zengin bir hayata kavumulardr. Dankve fakir durumda olan Ermeniler yer yer cemaat haline geldiler,

sanat ve ticarette nde gelen kiiler oldular. Din dnda tm yaam

biimlerini Trklere uydurdular. 1514'e Yavuz Sultan Selim Teb-riz'den stanbul'a birok Ermeni sanat ehlini aileleriyle birlikte ge-tirmi ve bunlar stanbul'un en gzel yerlerine yerletirmitir.Trklerle Ermenilerin karlkl sevgi ve gveni kendi din karde-

lerinden daha ileri seviyede yllarca devam etti.

Ermenilerin rahatlamasn ilk bozan Fransz Katolik misyoner-leridir. Bunlar Ortodoksluun daha sk ve skc olduunu, Katolik-liin daha gvenli ve medeni olduunu, papala balanrlarsa daha

ok himaye greceklerini ileri srerek, Ermenilerin aslnda Katolikolduunu Bizans'n onlar zorla Ortodoks yaptn telkine balad.1811 'de Bkre Antlamas'ndan sonra Ermenilerin bir ksm res-men Katolik olduklarn ilan ettiler. Ermeni patrii idaresindeki Er-meniler ile Katolik Ermeniler birbirine amansz dman oldular.Fransa Katolik Ermenilere her trl yardm yapyor, onlar sanat,ticaret ve eitimde destekliyordu. Ermeniler hayli zaman sonraFransa'ya balanmlard. Bylelikle bir taraftan da Osmanl Dev-letinin paylamnda Fransa sahip olmay hedefledii yerlerdeki n-

clerini de hazrlamt.

Osmanl Devleti Ermenilerin sadakatinin devam edeceine g-venerek onlara hkmet ilerinde ve serbest hayatlarnda en zengin


5/23

ERMENLER VE TRK-ERMEN iLKLER 39

ve rahat ileri veriyordu. Barutubalk, Demircibalk, Hazine-darlk, Darphane Sarrafl, Madencilik, irket kurulmas ve idare

edilmesi, vapur iletmek ...vs. ilerinin tamam Ermenilerin elindey-di. Padiahn muhasipleri arasnda Ermeniler de vard. Trk halkfakirletike Ermeniler daha zengin ve gl oluyorlard. 1860'taOsmanl Hkmeti Ermeni Patrikhanesi tarafndan yaplan ErmeniAnayasasn kabul etti. Artk Ermenilerin, dilli, millf ve itimm me-selelerini konumak ve idare etmek iin "Ermeni Milli Meclis-i

Umumisi" adyla bir meclis kurmalarna ve kendilerini idare etme-lerine izin verilmi oluyordu.

Bu dnemde Trk Ermenileri sarayda, belediye ve mahkeme-lerde, memurluklarda grevalabilirken, Rusya' daki Ermeniler zorlaOrtadoks yaplyor, olmayanlar hapsediliyor veya Sibirya'ya sr-lyordu. Ermeni dili ile okumak, yayn yapmak yasaklanmt. Kili-selerdeki ayinler kontrol altna alnmt. Ermenilerden asker aln-yor, uzak ve salksz, pis yerlere gnderiliyordu. Bu durumlara da-

yanamayan Ermeniler Avrupa'ya, ngiltere ve Fransa'ya kayor-Iard. Osmanl Rus Sava balarken Ruslar Ermenilere ho grn-mek ve onlan kullanmak maksadyla iyi muamele etmeye balad-lar. 1877-1878 harbinde Kafkas Ordular Bakomutanln ErmeniLoris Melikan'a verdiler. Ancak Osmanl-Rus Sava bittikten son-ra Rusya'da tekrar Ermenilere kar ikenceler balad. Rusya'dankaan Ermeniler canlarn kurtarabilmek iin Trkiye'ye snyor-

lard.3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos (Yeilky) Ant-

lamasnn 16. maddesi ve 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Antla-masnn 61. Maddesi ile meydana getirilen Ermeni meselesi resmibir sfat kazanm ve Avrupallar tarafndan her frsatta Osmanllarakar bir koz olarak kullanlmtr.

Ermeni meselesi hibir zaman Trkler tarafndan kartlma-

mtr. Bu mesele, Osmanl mparatorluunun dou vilayetlerindekarklk kartarak byk menfaatler kazanacak olan Rus ve n-gilizlerin uyguladklar politikadan domutur. Tekilatlanm birErmenistan Rusya iin Akdeniz'e doru atlm ilk adm demekti.


6/23

40 HLYA YARAR

ngiltere iin oyunun iki yn vard: Ermenistan bir yandan Rus-ya'nn uzak hedeflerine kar bir sur olacak, dier yandan da kurul-mas iin karlacak karklklar, Trklerin dikkatini Msr'n i-gali srasnda baka bir yere ekecekti. Kurulmu olan Ermeni ko-miteleri ngilizler tarafndan desteklenmilerdir. Kurulan komiteler,cemiyet ve dernekler aldklar d yardm ve tahriklerle Trki-

ye' deki isyan ve ayaklanmalar balatmlardr. Ermeni din adam-lar, retmenler, renciler ve dernek mensuplar yaptklan isyan-

lar sonucunda Osmanl devletinin kendilerine salad serbestlik-ten ve sulular cezalandrmamasndan aldklar cesaretle daha daileriye gitmitir. Tanak ihtilalci Ermeni komitesinin 100 bin yesibulunmaktayd. Osmanl birliklerine kar savam olan eski Erme-ni ihtilalcilerinin tabanca ve tfekleri vard. Srekli silahlanarak gkazanmaktaydlar. Masum Ermeni kyllerini tehdit ve bask ile lis-telerine kaydediyor, rnlerinin bir ksmn ellerinden alyorlard.Anayasann ilanndan sonra, eski polisiye tedbirlerin kaldnlmas

ve Ermenilere tam seyahat hakk tannmasyla Tanaklarn yaban-clarla olan ilikileri de son derece geliti. Bylece Trkler sadecegl bir d dmana deil ayn zamanda ieride zamanla tekilat-

lanm bir i dmanla da kar karya bulunmaktayd.

1 nci Dnya Sava ilan edildikten sonra Ermenilerin itaatsiz-likleri artm, vergi vermemeye, askere gitmemeye ve hkmete bolbol ikayet gtrmeye balamlard. Trk ordusunu arkadan vuru-

yor, yalnz kalm mfrezelere saldnyor, erzak konvoylann ele ge-iri yorlard. Van' da isyan kartalar, bu ehri Rus birliklerine teslimettiler. Van ehir merkezinin gneyinde toplanan yaklak 5000 si-lahl Ermeni askeri birlikleri ve dier resmi binalar, bankalan bom-baladlar. Banat kynde jandarma mfrezesine saldnlarak Yzba- Sleyman efendi ve tm mfrezesi ehit edildi. atak, Geva,Grpnar, Hizan, Sleymanl ve Mamuretlaziz'in pek ok kynde

durum ayn ekilde geliti2

Ermeni etelerinin balatm olduu bu durum Trk Hkme-tinin ihmal edemeyecei bir hale gelmiti. Acil bir zm bulunmak

2. BOA. OH. EUM. 2.b. 68/83.


7/23


zorundayd. Her gn masum ve korunmasz Trk halk yamalan-yor, eziliyor ve ehit ediliyordu. Memleketin iinde bulunduu en

zor dnemde vatan savunmas grevinden kaarak, d dmanla i-

birlii ierisine giren, Trk halkna eziyet ve ikence eden Ermeni

etelerinin mensup olduu komitelerin bir an nce kapatlmas ve

faaliyetlerinin durdurulmas gerekmitir. 24 Nisan 1915 tarihli gizli

bir tamimle tm vilayetlerdeki komite merkezlerinin kapatlmas ve

evraklarna el konulmas emri verilerek 26 Nisan 1915 tarihinde

Bakomutanlk tarafndan tm birliklere gnderilen ayn emir gere-i 2345 kii tutuklanmtr3 Bu hareketler Van'n Ermeni birlikleri

tarafndan ele geirilmesinden sonra gerekletirilmitir. Yaplan

bu uygulama nedeni ile Ermeniler her yl 24 Nisan katliam gn

olarak kutlamaktadrlar. Bu tedbirler gerei, 27 Nisan 1915 tarihin-

de kartlan geici kanunla (Teheir Kanunu) Ermeniler bulunduk-

lar yerlerden alnarak lkenin i ksmlanna doru yerletirilmeye

balanmtr4

Bu i g son derece g artlar altnda gereklemi-tir. Haberleme vastasnn bulunmay, dzenli yiyecek temin edi-

lememesi, sevkyat srasnda ekya ve Ermeni komitecilerin saldr-

mas, eitli hastalklar nedenleri ile bu zavalllarn byk bir ksm

kendi rkdalarnn iren oyununun masum kurbanlar olmutur.

Sevkyat srasnda Ermeni kafilelerine tecavzlerin nlenmesi

maksadyla gzergahlarn deitirilmesi5, Ermeni kadn ve ocukla-

nna yeterince ekmek verilmesi, etedlerle ilikisi bulunmayan ve

ihanet etmeyen Ermenilerin sevk edilmemeleri iin Dahiliye Neza-retinden emir verilmitif6.

Sava sebebiyle baka yerlere nakledilen Rum ve Ermenilerin

iae ve iskanlarnn temin edilerek, emniyet iinde geri dnmeleri-

nin salanmas, gerekli tedbirlerin alnmas, seyahat belgeleri ol-

makszn seyahat edebilmelerinin salanmas, masrafsz bir ekilde

yiyecek ve ihtiyalarnn karlanmas, bu konuda grevliler tarafn-

3. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara, 1983, s. 213.

4. BOA, Osmanl Belgelerinde Ermeniler, Ankara, 1994, s. 30.5. Grn, a.g.e., s. 119.6. Grn, a.g.e., s. 133.


8/23

42 HLYA YARAR

dan gsterilecek herhangi bir ihmalinin cezalandnlaca DahiliyeNezareti tarafndan vilayet ve livalara bildirilmitir7

Bu iskanlarn yapld dnemde Trk halk da yaplan Rus veErmeni eziyetleri yznden bulunduklan yerlerden g ediyorlard.

Trk birlikleri Rus ordularnn ve isyanc Ermenilerin basks kar-

snda geri ekilmek zorunda kalyordu. Gler srasnda souk, a-lk ve hastalk Trk halkn da lme mahkum ediyordu. Kafkas

cephesinde grev yapan subaylar tarafndan tutulan notlarda bu du-

rum u ekilde ifade edilmektedir: "Annelerinin kollarnda so-uktan donarak lm bebekler!". Ayn zamanda arivlerimizde

mevcut fotoraflarda da bu aka grlebilmektedir.

Geri ekilme srasnda da Krt ve Arap eteleri Ermeni veMslman konvoylarna saldnlar dzenlemilerdir. ngiliz igalle-

rinde Trk aileler Hristiyan ailelerden daha fazla zdrap ekmitir.Tm bu sava srasnda gereklemi olan kanl eylemler dier dev-

letlerin yapm olduu resmi istatistiklerle de tespit edilmitir. Fakathibir zaman katledilen, evlerinden, mallarndan, evlatlarndan, an-

ne ve babalarndan zorla aynlan Trk halkndan bahsedilmemitir.Trk kyleri yakJp yklm, insanlar diri diri topraa gmlm,

kadnlar ve ocuklar ikence yaplarak ldrlm, tecavze ura-

mtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi, Bakanlar Kuruluna milli' hudut-

lanmz ierisinde bulunan, ancak mtareke hkmlerine uyularak,boaltlan "Elviye-i Selase" Kars, Artvin ve Ardahan'n tekrar gerialnmas konusunda yetki vermiti. ark Cephesi Komutan KazmKarabekir Paa' nn 30 Mays ve 4 Haziran 1920 tarihli raporlarndada belirttii zere, "Ermeniler ilk frsatta Erzurum'u dahi ellerinegeirmek iin teebbslerde bulunacaklar, Ermeni ordusuna karhakim ve msait bir vaziyet almann zorunluluu, Brestlitovsk veBatum muahedeleri ile Trkiye'ye braklan Elviye-i Seliise'yi igal

etmek zere harekete gemenin" gerekliliini aklam ve hk-mete de bu durum uygun grlm, taarruz iin 7 Haziranda emirverilmiti. Ancak, Sovyet Cumhuriyeti Hariciye Naznnn Erme-

7. Grn, G.g.e., s. 175-184.


9/23


nistan, ran ve Trkiye hudutlarnn tespitinde Rus Sovyet Hkme-

tinin arabuluculuu ile meselenin siyas yollardan hallinin mmkn

olabilmesi zerine, ordunun taarruzu gecikmiti. Bu gecikme sonu-

cunda, Ermeniler dou cephesinde, Trk topraklarna ve halkna te-

cavze devam ederek Mslman halk ldrmeye devam etmitir.Rusya bu duruma engelolamamtr.

Kafkas Cephesi Osmanl Ordulan Komutan Ferik Vehip Meh-

met Paann Rus Kafkas Ordular Bakumandan Piyade GeneralPerzuvalski Cenaplarna yazm olduu mektupta;

"Brestlitovsk mtarekesinin 5. Maddesi Erzincan mtarekesi-

nin 15. Maddesi yerine kaim olacana nazaran bu sonuncu madde-

nin ol babdaki muvafakat alileri zerine mtareke metninden ihra

edildiine dair mtarekeye erh verildi. El-yevm Rus ordulan taht

igalinde bulunan havali-yi malumedeki slam teb'ay Osmaniyesi-

nin Ermeniler tarafndan hibir suretle duar- zulm ve i'tisaf olma-

malan iin makam- aide ve mes'ulesine evamir-i kal'iye edide i'tabuyurulduu muhtemel vuku' her trl harekata kar tedabiri m-

essere ve edidenin ittihaz klnaca hakkndaki ne'arat devletleri-ne btn kalbimle arz- kran eylerim. Ahiren Asar zade-i zuhur

olan baz vakaya- tedabir maniann ittihaz ricasyla Kafkas Ordusu

Kumandan Odie Lidze Generallerine bildirdiim gibi Ermenilerinmezalimi hakknda elde edebildiim bir ksm malumat zat- dev-

letlerine de ber vech ati arz eylerneyi lzumlu ve faydal grdm."Bilhassa Rus Kafkas kolordusu karargahnn Erzincan' dan ha-

reketinden sonra Erzincan kasabasyla civar kylerinde Ermenilerin

mezalimi yalnz tenha yerlerde tesadf eylediklerini kat etmek, ge-ce bir takm haneleri basarak ashabn ldrmek gibi fecayi' ve e-

naat mnferide halinden karak baz kur' ann kamilen ihrak, ka-

dnlann namusuna tecavz ve yaktklan kylerdeki ahalinin kat-

liam derecesine vardnn kemal tesirle sema' devletlerine salinivezifeden ad eylerim.

"Bu cmleden olarak 13 K.Sani 1334'de Erzincan'n 18 km.

kadar cenup arkndaki (zekkih) karyesi Ermeniler tarafndan ak-


10/23

44HLYA YARAR

bet-i elemiyeye uratlm ve takriben bir hafta evvelisideArdasa'nn 3 km. cenup garbiyesinde (koska) slam karyesi 30

kiilik bir Ermeni etesi tarafndan aslarak insaniyet ve beeriyeti

delhun edecek enayi' ve fecayi' irtikab edildikten sonra karyede

ihrak edilmitir. Rus-Kafkas ordusunun bir ay istirahat geri ek-

ilmesiyle i bu ordu crmname1erini istihlaf eden ve ksmen

memaliki mstevliye halkndan bulunan Ermeni ktaatnn bir ay

istirahat vakaya-a kar emir ve nehiy devletlerini fiilen ne derece

hulus ve asabiyetle ifa edebileceklerinin takdirini minel kadim buhusus da haiz olduklar fikir ve kanaat aliye ve nafizenin takdiratmuhakkasna terk ve havale tedabir ciddiye-i maniann tesrii

hususundaki karar musib devletlerine intizar eyler ve bu mnasebe-tle kadim ve samimi olan ihtiramatmn kabuln rica eylerim.

General Hazretleri"8.

Kafkas Cephesi Osmanl Ordular Komutan

Ferik Vehip Mehmet PaaAriv kaytlarmzdaki belgelerde 1'nci Dnya Savanda Er-

meniler tarafndan Trk ve Mslman halkna yaplm katliamlar

ve ikenceler ok ak bir ekilde gzkmektedir. nc Ordu Ko-mutanl tarafndan tutulmu olan kaytlarda; 19.05.1918 tarihinde

Ahirke1ek Ermenileri byk bir hazrlk yaparak civar Mslmankylerine tecavze ve taarruza balamlardr. Bu saldrlarda kadn,

ocuk demeden herkesi ikence ile ldrm, eitli organlarn par-alam, evleri ve yerleim yerlerini yakp ykmlardr. Avkam,

Varavan, Koniya, ve Tok kylerinde de ayn ikenceleri yapmlar-

dr. Bu ikencelere dayanamayan ve hayatta kalanlar ise kamak zo-runda kalmtr. Ermenilerin iledikleri cinayetleri gsteren foto-

raflarla birlikte Erzincan'da bulunan 13'nc Trkistan AlaynaMensup Yzba Vekili Kazmir kendi el yazs ile Ermenilerin Er-zincan'da yapt zulm anlatm, Ermenilerin 800 kadar Trk'

katlettiini, zulmn devam ettiini ve ehri yamalayp, yakp, yk-tklarna bizzat ahit olduunu bildirmitir'I.

8. ATASE. 0-25, F-1.9. ATASE Arivi 0;48, R; 1-3.


11/23


Kafkas Cephesi Osmanl Ordulan Komutan Korgeneral VehipMehmet Paa, Rus Kafkas Ordulan Bakomutan Prezevalsky'eyazm olduu yazda; Ermenilerin Erzincan, Ardasa, Gmhane,Vakfkebir ve Polathane civarlarnda katliam yaptklann, evleri ya-kp yaktklan, halkn malna el koyarak rzlanna geildii bildiril-mitir. Ayn yazda, Osmanl mahkemeleri tarafndan idama mah-kum edilmi eski Ermeni ete balanndan Sivas l Muradban adl,ktilin bana toplad adamlan ile idareyi ele ald bildirilerek,

blgedeki Rus birliklerinin duruma hakim olamadklan vurgulan-mtrlO.

13 Nisan 1919'da Kars'taki mahalli hkmet, ngilizlerin ey-lemleri sayesinde ehri terketmek zorunda kalnca, Ermeni generalOssebian ehre birlikleriyle yerlemi ve Tanak Gargonof iktida-n ele almtr. Kars'n Ermeni birliklerince igali srasnda yzler-ce Mslman asker katledilmitir!! 28 Eyll 1920 sabah Trk taar-ruzlan balam ve Kars ksa bir sre sonra geri alnmtr. Trk or-

dulan Kars'a girdikleri zaman, orada bulunan Ermeni yetim ocuk-lanna bakmakla grevli Amerikan tekilatnn ba olan EdwardFoks, stanbul' daki Amerikan temsilcisi Amiral Bristol' a 31 Ekim1920'de u telgraf ekmiti (Kars'taki btn Amerika'llar iyi-dir. Trk ordusu bizden ilgi ve himayesini esirgememektedir.Tekilat eskisi gibi gelitirmemize msaade edilmitir. Trk as-kerleri disiplinlidir. Katliam olmamtr)!2.

phesiz; Kars ve bu blgeyi geri almak iin taarruza geenTrk ordusunun buradaki Ermenileri ldrd iddiasn ileri s-renlere bu telgraftan daha gzel bir cevap verilemez. Bunu aksineblgede ok sayda Trk halk ve askeri ehit edilmitir. Bunlarnispat iin ise blgede yaplan kazlar sonucunda ortaya kan toplumezarlar yeterlidir.

Dou Anadolu'daki toplu mezarlan aratran, sayn Prof. Dr.Enver Konuku hocamzn yazm olduu bir makale olduka dik-

10. ATASE, D; 32, K; 1-3.ll. Jean Schlicklin "Ermeni Meselesi" Paris, Berger-Levrault-Editeurs, 136.

Boulevard Saint-Germain (VI.), 1922.

12. Sadi Koa, "Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk Ermeni likileri", Ankara, 1967,s.244.


12/23

46 HLYA YARAR

kat ekicidir; "Ermenilerin kilisesi Emiyazin duvarlarnn hemen

gneyindeki Oba kynde, merekte yaklarak, kurunlanarak ld-

rlen Trk'lere ait ceset kalntlarna karl ve souk bir gnde ula-abildim. Akama kadar devam eden kazda yzlerce iskelet ortaya

kartld.. .. Bylece 1918'de Drastamat Kanayan, Heo, Antranik

ve Armen Garo gibi Ermeni ete reisIerinin hi acmadan katlettik-leri insanlar, 1986'dadnya tarafndan ibretle grld. Bir Ameri-

kal meslektamz "Trkler soyknmn maddi delillerini buldular"

derken, Ermeniler New York, Los Angeles, Paris, Londra ve Ro-ma'dan hatta Atina'dan garip sesler kardlar.

"I Temmuz 1986'da iki kademeli yaplan Alaca kazs da,Oba'daki gibi tyler rpertici idi. 300' e yakn vatandamz, 1'nci

Kafkas Kolordusu'ndan nce, Antranik'in talimat erevesindeyok edilmilerdi ... Dou Anadolu'da Ermeni zulmne uramayanhibir yer yoktu. Erzincan, Sansa, Tercan, Akale, Kandilli, Ilca,

Bayburt, Erzurum, Hasankale, Horasan, Bardz, Sankam, Selim,Kars, ve Gmr snnna kadar her yerde Ermeni vaheti, kan dk-

cl, binlerce insan yok etmiti. Bitlis, Van, Geva, Erci, Mu,Dou Beyazt ve Idr' da bundan nasibini almt ...

"7 Ekim 1988'de Erzurum'un kuzeyinde eski Arzuti harabesi-

nin kalntlan zerinde kurulmu olan Yeil yayla kynde, Mart1918' de Ermenilerin ekiliIeri srasnda ldrdkleri insanlara aittoplu mezar almt. Merek tabir edilen samanla doldurulmu veyaklm insanlardan sadece 80 kadarnn iskeletleri tehis edilmiti .....Mehmet Reat devrinin hatralarna tesadf edildii gibi hala or-tadan kaybolmam insan eriyii ya tabakalar, nazarlklar ve mus-kalar gzler nne kartldka, vahetin ulat izgi daha iyi an-lalmtr. Hele, bir annenin kucanda ocuu ile bulunmas, basnmensuplann ve yabanc bir gazeteciyi hayli etkilemiti.

"Kars'ta, Ani harabelerine giden yol zerindeki Subatan ky,

1918 ile 1920'de katliama maruz kalmt. Burada ldrlen ocuk-larn resimleri zamanmza kadar gelebilmiti ...."3

13. E. Konuku, Tarih ve Medeniyet, "Dou Anadolu'da Alayan Tarih: TopluMezarlar", Say: 2, stanbul, 1994, s. 22-23.


13/23


Btn bu eylemler 1920 yl boyunca devam etmitir. Msl-man halk sistematik bir ekilde soyknma tabi tutulmutur. Tanak-

Ermeniler faaliyetlerini Azerbaycan ve Karada kazasnda da

srdryor, kyleri yakp, ykyorlard. Bu eylemler zellikle n

Asya'nn dou blgelerinde oturanlarn gvenliini tehdit etmitir.

Yaplan mcadelenin tam olarak sonulanabilmesi ve blgede

barn salanmas iin Genelkurmay Bakanl, 31 Ekim 1920'de

Dou Cephesi Komutanlna verdii direktifte: (Kazanlan zafer-

den kesin sonu alnmas iin Ermenileri silahtan tecrit ve

mmknse bara mecbur edinceye kadar harekata aralksz

devam edilmesini) emretti14 Bu emir sonucu zor durumda kalan

Ermeniler her zaman yaptklar gibi telgraflar, bildiriler ve eitli

ses getirici yntemlerle feryatlarn dnya lkelerine duyurmaya a-

ltlar. Sonu olarak; bu abalan hibir ie yaramad ve 3 Aralk

1920'de Gmr Bar Antlamasn imzaladlar. 16 Mart 1921 'de

Moskova ve Kars antlamalan ile Misak- Millf snrlar kabul edil-mi oldu. Ermeni igali altnda bulunan Idr ve Tuzluca Kars'n il-esi olarak Trkiye snrlarna dahiloldu.

Lozan Antlamasyla, Trkiye'de yaayan Ermeniler aznlkstatsne kavumu, Trk vatandalarnn sahip olduu tm haklarasahip olmulardr. Bu tarihten sonra Ermenilerle problem ya anma-mtr. II'nci Dnya Savandan sonra Trkiye Sovyet Rusya tehdi-

dine kar NATO' ye olmas zerine Rusya tarafndan Trkiye'nindardaki itibarn zedelemek ve i karklk kartmak maksadyla

Ermeni propagandas ortaya atlmtr. Ermeniler bu tarihten itiba-ren "Drt T" plann uygulamaya koymutur. Bu plann aamalar;Terr, tannma, tazminat ve topraktr.

Dnya siyasetinde Ermeni Meselesi belli zamanlarda planlolarak ortaya atlmaktadr. Emperyalist ve smrge devletleri Os-manly paralayp blgesel karlann elde etmek iin Ermeni ko-

mitecilerinin zgrlk ve istiklal lklerini kendi amalarna klfolarak kullanmlardr. Bu devletlerin yapm olduu yardmlar ve

14. Koa, a.g.e., s. 245.


14/23

48 HLYA YARAR

desteklemeler Ermeni halkna hibir menfaat salamam, aksinemasum Ermeni halknn yok olmasna sebep olmutur.

1948 ylnda Birlemi Milletler tarafndan "Soyknm Szle-

mesi" kabul edilmi, Trkiye 1950 ylnda bu szlemeye taraf ol-

mutur. Szlemeye gre soyknmn tanm: "rk, milliyet, etnik ve

din farkllklar nedeniyle insan gruplarnn yok edilmesidir. "Trki-

ye'de Ermenilere ynelik uygulamada Trkler tamamyla kendi

halk ve masum Ermeni halknn can ve mal gvenliinin salanma-s iin aba harcamtr.

Trkiye' de yaayan ve lkenin bir paras olarak grlen, eit-

li devlet mercilerinde grev yapan Ermenilerin iten kartlmalar

ve tayinlerinin ne ekilde ve sebeplerle yapldna rnek tekil et-mesi bakmndan Mart 1915 senesinde ten kartlan ve tayin olu-

nan Ermeni asll Adliye Memurlar ile ilgili Ariv Belgesi tercme

edilerek sunulmutur.

Mart 1331 Senesi Sonundan Austos 1331 Bana Kadar (Azledilen)ten karlanErmeni Asll Adliye Memurlar ve ten kartlma Sebepleri15

sM MEMURYET YER AZLTARH AZL SEBEB

Frenkyan Horon Efendi Hdavendigar Merkez 30 Nisan 1331 Harp Sebebi lie Grlen

Bidayet Mahkemesi Azas Lzum

Hamrok Bekyan Efendi Karahisar arki Bidayet 1 Nisan 1331 Ermeni Komitesine veIdare Mahkemesi Azas Hkmet Srlann Ak-

lad Sivas Vilayetin-

den Bildirilmesi

zerine

Leon Efendi Hafik Kazas Bidayet 14 Nisan 1331 Vatann Menfaati Gerei

Mahkemesi Mdde-i Iyerinin Kapatldnn

Umumi Sivas Vilayetinden

Bildirilmesi zerine

Vahram Efendi Mersin Bidayet 14 Nisan 133i Grlen Lzumu Avare-

Mahkemesi Azas ye (Isizlik) Sivas Vila-

yetinden Bildirilmesi

zerine

15. ATASE, D; 21, F; 1-2.


15/23


sM MEMURYET YER AZLTARH AZLSEBEB

Maradik Efendi Mersin Bidayet 14 Nisan 1331 Grlen Lzumu Avare-Mahkemesi Azas ye (Isizlik) Sivas Vila-


zerine

Refail Kardayan Adana Bidayet Ceza Reisi 25 Nisan 1331 Ermenilerle lgili Konu-Efendi larda Tarafsz Davrana-

mamas ve Hkmet

Yetkilerini Olumsuz Ba-

z Yerlerde Kullanmas

Dikyan Haracyan Diyarbakr Merkez Bidaye 25 Nisan 1331 Bilgisinin Azl ve IeEfendi Mahkemesi Azas Devamszl

Handanyan Garabet Diyarbaku Merkez Bidaye 25 Nisan 1331 Ad Geen ahs YerliEfendi Mahkemesi Azas Olup, Bulunduu Mah-

kemede Iyi Nam Buak

mam Olmas, Memuri-

yet Yann Dolmas ve

Iyi Bir Tahsili Olmay

Garabete Efendi Trabzon Istinaf 30 Nisan 1331 Resmi Mevkisi GereiMahkemesi Azas Tannm Olmasndan

Milli Bilgileri Ite ve

Dtaki Dmanlara

Bildirdiinin Trabzon

Vilayetinden Bildirilme-

si zerine

Erak Efendi Trabzon Merkez Bidayet 30 Nisan 1331 Resmi Mevkisi GereiMahkemesi Tannm Olmasndan


Dtaki Dmanlara



si zerine

Serkis Efendi Trabzon Merkez Bidayet 30 Nisan 1331 Resmi Mevkisi GereiMahkemesi Tannm Olmasndan


Dtaki Dmanlara



si zerine

Dikran Altunyan Efendi Bitlis Istinaf Mahkemesi 30 Nisan 1331 Hyanet ve Ihaneti Tes-Azas pit Edilerek Bitlis Vila-


zerine

Mihran Markosyan Bitlis Merkez Bidayet 30 Nisan 133i Hyanet ve Ihaneti Tes-Efendi Mahkemesi Azas pit Edilerek Bitlis Vila-


zerine


16/23

50 HLYA YARAR

sM MEMURYET YER AZLTARH AZL SEBEB

Useb obsiyan Efendi Bitlis Merkez Bidayet 30 Nisan 133i Hyanet ve haneti Tes-

Mahkemesi Azas pit Edilerek Bitlis Vila-


zerine

Monok erkezyan Mu Bidayet Mahkemesi 30 Nisan 1331 Hyanet ve Komiteye

Efendi Azas Mensubiyeti Mu Muta-

sarrflyla Mdde-i

Umumiliine Bildiril-

mesiyle

Aim Kalemyan Efendi Siirt Bidayet Mahkemesi 30 Nisan 133i Muma ileyhin stihdamAzas Gayr Caiz Olduu Ma-

halli Mutasarrflyla

Mddei Umumiliinden

Bildirilmesiyle

Karakin Efendi Gen Bidayet Mahkemesi 5 Mays 1331 Grlen Lzum zerine

Azas

A vadis Efendi Mu Bidayet Mahkemesi 5 Mays 1331 Hyanet ve Komiteye

Azas Mensubiyeti Muhakkk

Olmasndan

Aleksandr Efendi Mamuretlaziz stinaf 16 Mays 133i

Hsn Vazifeden ZiyadeMahkemesi Azas Gayreti Milliye ile Ko-

miteye Mensup Olduu

Anlalmasndan Lzu-

mu Azli Mamuretlaziz

Vilayetinden 'ar Ol-

mas

Agop Efendi Mamuretlaziz Merkez i6 Mays 133i Hsn Vazifeden Ziyade

Bidayet Mahkemesi Azas Gayreti Milliye ile Ko-

miteye Mensup Olduu

Anlalmasndan Lzu-

mu Azli Mamuretlaziz

Vilayetinden 'ar Ol-

mas

Bartn Muhibbi Efendi Krehir Bidayet 24 Mays 133i Sprnt Arabacs bra-

Mahkemesi him'e "urada 4 Gnlk

mrnz Kald" Gibi

HissiyaH Osmanf -yi

Rencide Edecek Szlerle

Sitem ve Tahkir Edecek

Szler Syledii Anla-

lmasna Mebni

Mihrak Efendi Erzurum Merkez Bidayet 24 Mays 133i

Ermeni Tanak Komite-Mahkemesi Azas sine Mensubiyeti ve

Neri Fesad le Megul

Olduu Erzurum Vilaye-

tinden 'ar Olunmasna

Mebni


17/23

ERMENLER VE TRK-ERMENi LiKLERi 51

Mart 1331 Senesi Sonundan Austos 1331 Bana Kadar (Azledilen)ten karlanErmeni Asll Adliye Memurlarnn Tayin Edilmeleril6

sM ESK VE YEN GREV YER TAYN TARH

Kostantin Efendi stanbul inci Ticaret Mahkemesi Azalndan iMart 1331stanbul stinaf Mahkemesi Azas Mlazmlna

Viran Sabk Efendi stanbul Inci Ticaret Mahkemesi Azalndan iMart 1331stanbul stinaf Mahkemesi Riyasetine

Arvain Bekyan Efendi Konya Bidayet Mahkemesi Azalndan Karaman 7 Mart 1331Bidayet Mahkemesi Azalna

Abraham Efendi Karasi Mutasarrt1lndan Eceabat Mutasarrflna 19 Mart 1331

Korak Efendi Gelibolu stinaf Mahkemesinden Ktahya stinaf 16 Mart 133iMahkemesine

SONU OLARAK;

Yllar nce eitli milletler tarafndan srekli aalanan, hak-szla uratlan ve ge zorlanan Ermeni halk lkelerin karlarna

gre ou zaman gz ard edilmitir. Buraya kadar yazlan yazlardaErmeni halknn yalnzca Trk d~vleti ynetimi esnasnda gerekhak ve zgrlklerine kavutuu, Trk halkndan ayrt edilmediigrlmtr. Ne zaman dier lkelerin siyas karlarna alet olmu,her trl hak ve zgrl kazanmalarna vesile olan Trk insannakar cephe alm ise, o zaman Trk halk ve Ermeni halknn ezil-mesine sebep olmutur. Bu politika Ermenilere siyas ve ekonomikhibir fayda salamamtr. Ermeni halknn bu gnde tarihindenders alarak dier lkelerin tahrik ve propagandalarna kaplmamala-r, tarihlerinden ders almalar gerekmektedir. Tarihlerinden ders al-mayan devlet ve devlet adamlar, yalnz kendi lkelerini deil, b-tn insanla felaket getirir.

Gerekere ulalabilmesi iin ariv kaytlarnn mmkn oldu-u kadar abuk bir ekilde kamuoyuna sunulmas, tercmelerininyaplarak birka dilde yaynlanmas gerekmektedir. Bu gn yabanc

tarihiler tarafndan mensup olduklar lkenin siyas menfaatleridnlerek hazrlanm olan yaynlarn bilimsel ynleri aratrl-mal, kendi ariv kaytlarmzdaki Fransz, ngiliz, Rus, Amerikan

16. ATASE, D;21, F; 1-1.


18/23

52 HLYA YARAR

ve Trk komutanlann kaleminden kan notlar ve belgeler gn -na kartlmaldr. Gndemi megul eden aslsz yaynlar deil

belgelerin gsterdii gerek olaylar Trk ve yabanc basnda konu-ulmaldr. Makalemde sunmaya altm belgeler Arivlerdeki

belgelerin binde biri bile deildir. ok daha nemli, sorunlan ay-dnlatc belge ve fotoraflar mevcuttur. Bunlann sorun ortaya k-madan nce milli' bir grev ve tarih bilinciyle yaynlanmas gerek-

mektedir.

Osmanl mparatorluunu paralayarak kendi karlarna ula-may hedefleyen lkeler bu gn de blgesel g olarak adndan szettiren Trkiye iin komplolar hazrlamakta, sorunlarla uraan, si-yas ve ekonomik hayatta geri kalm bir Trkiye oluturmak iin"Ermeni Meselesi" ad altnda dnya gndeminde Trkiye'yi kara-

lamaya almaktadrlar. Hakl davasnda Trkiye'nin baanya ula-

aca gerektir, umanz halen Trkiye'de tm hak ve zgrlkleri-ne sahip, zengin bir hayat yaayan Ermeniler tarihlerinden de ders

alarak bu oyunlara gelmeyecektir. Zira bu olaylar srasnda hayatla-rm kaybeden Ermeniler de bizim vatandamz ve toplumumuzun

birer ferdi idi. Onlarn yok olmas ile Trkler de en nemli sanatlar-da alan yetenekli insanlanm kaybetmitir. Bu alma alanlann-daki yetersizliin ve tecrbeli insanlarn olmay Trk ticaretini ve

ekonomisini byk lde etkilemitir.

14.03.2001 tarihinde, 104 yanda vefat eden Babaannem Ha-

nife Yarar'n amsna hrmet iin seferberlik olarak bahsettii anla-rndan onun hafzasndaki Rus ve Ermeni kavramlanndan naklet-

mek istediim nemli bir ayrnt da var;

"Kzm, biz ok zor gnler yaadk, sizlerin gremeyeceiniz,grmenizi de istemeyeceim karanlk gnler. Seferberlikte ve Rusbasknnda ben yedi yandaydm, kardeim yeni domutu henzkrk kmamt. Bir sabah uyandmzda ky (Erzurum-spir-F-srk Danzut ky) Rus askerleriyle doluydu. Btn evleri tek tekboaltp, bizi bir hanede topladlar. Erkeklerin kalanlanm gtrd-ler. ok gzelolan kadnlar da seip (Mezire ky)'de karargahkuran bakomutanlanna gtryorlard. Beni annem yiyecek bul-mam iin eve gnderdi. Korkarak eve gittim, her yer darma dan


19/23


olmutu, evlerin iine hayvanlarn balamlard, btn yiyeceklerialmlard, hibir ey brakmamlard. Naslolmusa tandmn s-tnde annemin akamdan yapt pilav grmemilerdi onu zorlakucaklayp gene korka korka annemin bulunduu eve geldim.Onunla bir hafta idare ettik, annemin st kesilmiti. Kardeim a-layp duruyordu. Rus askerleri onun ve benim bamz okuyor bi-ze bir ey yapmyorlard. Ama Ermeniler ylemi! Grdklerini he-men annda ldryor, kimseyi sa brakmyorlard. Yok, yok Rus-

lar iyiydi, onlar Ermeni1ere gre merhametliydi!"Ermenilerle ilgili yaptm ariv taramas srasnda dikkatimi

eken bir de mektuptan bahsetmek istiyorum. Mektubu aynen terc-me ediyorum:

"Medeniyet ve nsaniyet facialarndan;

imdi aina-y mennan zalim olan bu madure-i milletin zulmenhaysiyeti ike-i tasvire alrken arkamdaki plak aacn veray- sa-mitinden derin bir enin, elem aksetti. u feryad baki mfekkiremde

henz yldmml bir kasrga iddetiyle hkm srerken bu sefidlice(beyazlam) sal-hurde-i (ihtiyar) yasn kaside-i giryann urayakaydediyorum.

Zavall ihtiyar korkudan titreyen uuk dudaklarn erne ernehem alyor hem de;

-Ah Pakize, sana reva grlen zulm ve ena'ate bilmem kiTann raz olacakm?

Bu alayc eleme kar mttecis bir elemle sordum-htiyar, bu kim? ve kim ldrd?

Biare bu tecesss mfikten cesaret alarak alad, alad. Sonra k-sk ve kesik bir sesle cevap verdi.

-Anasz ve babasz torunum. Babas ehit oldu, annesi verem-den lmt. Bunu da sng ile ldrdler. Keke yalnz ldrsel-erdi.. .....

-Kim dedim. Alar gzleriyle semaya bakt da gk grler gibi

cevap verdi:-Ekmeimizle beslediimiz Ermeniler!"

17. ATASE, D-20; F-1.


20/23

54 HLYA YARAR

Resim i: Oba Ky Toplu Mezar.

Resim 2: Toplu Mezar Kazs Oba Ky, 6 Mart 1985.


21/23

r - - - . - - ' 1, ; 1

i~

L O



22/23

Resim 4: Bayburt'un Dousunda Ermeniler Tarafndan Tahrip Edilen Yerler (ATASE, D; 20, F; 27). (1L.

'J>

o'

: : :

C : : : :l'

o

ermenİler ve tÜrk.ermenİ İlİşkİlerİ

Documents