Revanche van de schilderachtige ingenieursstad

Voormodernistisch Amsterdam als sociaal-economische motor van de metropoolregio

Errik Buursink

2

Errik Buursink

Paramaribostraat 3-II

1058 AN Amsterdam

06 41840535

rangeerterrein@hotmail.com

Studentnummer: 9914730

MA-scriptie Cultureel Erfgoed

Eerste lezer: Dr. Hanneke Ronnes

Tweede lezer: Dr. Rob van der Laarse

Begeleider bij DRO: Dr. Jos Gadet

Universiteit van Amsterdam

8 maart 2010

Foto’s: auteur tenzij anders vermeld

Inhoud

Summary 5

Inleiding 8

Hoofdstuk 1 De schilderachtige negentiende-eeuwse ingenieursstad 18(1860-1901)

Hoofdstuk 2 Amsterdam als socialistische modelstad 42(1901-1995)

Hoofdstuk 3 De kracht van de schilderachtige ingenieursstad 60(1995-2010)

Conclusie 78

Geraadpleegde literatuur 86

3

4

5

Summary

During the twentieth century in western cities a struggle has been going on between

conservationists and urban planning institutions involving the issue of urban renewal.

Traditionally, renewal of at least parts of cities is thought to be necessary as part of economic

and social development. As a consequence large parts of pre modernistic cities have been

thoroughly modernized during the twentieth century. In Amsterdam this was no different.

Still, since large scale modernist reconstruction of the old city was halted in the 1970’s,

conservationist movements apparently have been very successful in preserving the older

parts of the city.

From 1870 onwards, after a long period of stagnation, the mercantile burgher metropolis

of the seventeenth century quickly transformed into a bustling trade and industry hub. Late

nineteenth century urban development in Amsterdam was for a large part based on the

picturesque individuality of the architecture in the old burgher city. This urban development

was for a large part not designed by schooled architects, but by speculative builders and has

been qualified as architecturally and functionally worthless. After the ascension to power

of social-democrats around 1910 the further expansion of the city became in essence an

ideological enterprise. Social democrats thoughts on good mass housing led to a program of

social urban planning, which turned Amsterdam into a fairly unique collection of modernistic

ideal cities.

Propelled by the enormous schemes for mass housing modernist city planners and architects

developed a new city aesthetics, that radically broke with the picturesque burgher city. After

WW II these modernistic aesthetics where also applied in large urban renewal programs in

and around the city center, which were to replace the speculative buildings of the 1880’s

en 1890’s. Strong resistance from inhabitants of urban renewal areas put a halt to these

large scale programs. Still, because of the run down state of many nineteenth century

neighborhoods, smaller scale urban renewal went on well into the 1990’s. Since the 1990’s

many of these neighborhoods have seen an influx of new urbanites, searching for affordable

housing near the city center. This gentrification has led to a ‘rolling out’ of the city center

over the adjacent quarters.

In the postindustrial economy of today pre modernistic urbanity (i.e. high densities, mixture

of different functions, scarcity of public space) is a sought after quality in cities. This is

also reflected in the socioeconomic success of different parts of Amsterdam. As a rule,

the pre modernist parts of the city have been undergoing an impressive and spontaneous

revitalization. A strong concentration of the creative and knowledge based economy

is evident in these older quarters. Since the creative and knowledge based economy is

essentially an interaction economy, this does not come as a surprise. Pre modernistic

6

Amsterdam is after all a very successful interaction environment. Busy city streets, parks,

bars, restaurants and specialized shops put together make a very popular living and

working environment. This is reflected in housing prices, which have skyrocketed in central

Amsterdam.

It would seem that preservation of pre modernistic structures in Amsterdam runs in no

way contrary to the socioeconomic development of the city. For a neighborhood to be

pre modernist is in fact a very important condition for this development. But a fixation by

conservationists on the intrinsic value of built heritage has kept them largly blind for the

qualities of nineteenth century quarters and has recently made them turn their attention

on the preservation of the post war garden cities. In Amsterdam for the last decades a

combination of a pre modernist urban plan and the picturesque architecture of the late

nineteenth century, has been a winning combination. While this is reflected in many recent

small scale development projects in the dynamic old quarters, city extensions and large

redevelopment in the harbor and postwar garden cities still make use of a predominantly

modernistic aesthetic and planning principles. The question is, whether this is in accordance

with what a contemporary city should be.

7

Inleiding“As all pleasures of intellect arise from the association of ideas, the more the materials of association are

multiplied, the more will the sphere of those pleasures be enlarged. To a mind richly stored, almost every object

of nature or art, that presents itself to the senses, either excites fresh trains and combinations of ideas, or

vivifies and strengthens those which existed before: so that recollection enhances enjoyment, and enjoyment

heightens recollection...”1

(Richard Payne Knight)

1 Richard payne Knight, An analytical inquiry into the principals of taste (Edinbrough 1805) geciteerd in: J. Mordaunt Crook, The dilemma of style, architectural ideas from the picturesque to the post-modern (Londen 1987) 20.8

9

In de wereld van de ruimtelijke ontwikkeling leven al sinds de late negentiende eeuw

sterke ideeën over moderniteit en stadsontwikkeling. Er is nauwelijks een aspect

van de modernisering van onze steden onbesproken gebleven. Architectuurhistorici,

stedenbouwkundigen, planologen, sociaalgeografen, economen, verkeerskundigen en

monumentenzorgers hebben zich uitvoerig uitgesproken over wat de gevolgen (zouden

moeten) zijn van de snelle ontwikkeling van de techniek, het verkeer en de economie voor

onze leefomgeving. Binnen het kader van erfgoedstudies heeft dit vooral betrekking gehad

op de intrinsieke waarde van het gebouwde erfgoed: wanneer vragen de ontwikkelingen om

vervanging van het bestaande, wat is de toegevoegde waarde van erfgoed en wat betekent

modernisering voor het karakter en de identiteit van steden en wijken?

Gedurende de hele twintigste eeuw is in de ruimtelijke sector gehandeld naar de overtuiging

dat het oude op basis van rationele overwegingen plaats dient te maken voor het nieuwe.

Daarin is een sterk vooruitgangsgeloof onder vernieuwers in de architectuur, stedenbouw

en planologie bepalend geweest. Vernieuwing is volgens velen een vanzelfsprekende

uitdrukking van de moderne dynamiek in steden. Art Zaaier, in 2004 voorzitter van de

Amsterdamse Welstandcommissie, sectie Binnenstad stelde in Blauwe Kamer: “Een stad

is per definitie een samenspel van contrasten: vitaal door de permanente vernieuwing.

Als je dat principe gaat afremmen dan wordt het automatisch een pretpark, waar groepen

toeristen in rondlopen met hun tasjes omgeklemd”.2 Het is aan de monumentenzorg geweest

om zich tegen deze denkbeelden te verweren met argumenten waaruit moet blijken dat het

handhaven van objecten of stadsdelen, ondanks het voortschrijden van de tijd, gewenst is.

In het geval van Amsterdam zijn zij daarin ogenschijnlijk buitengewoon succesvol geweest.

Architectuurhistoricus en medewerker van het Bureau Monumentenzorg Amsterdam Vincent

van Rossem sloeg zich in 2008 dan ook op de borst omdat monumentenzorgers er volgens

hem in waren geslaagd de stedelijke kern van Groot-Amsterdam min of meer ongeschonden

de 21e eeuw in te loodsen.3

De werkelijkheid is een stuk complexer dan Van Rossem stelt. De monumentenzorg heeft

zich tot voor kort alleen bekommerd om de binnenstad en het daar geconcentreerde

vroegmoderne en middeleeuwse erfgoed. Het behoud van de voormodernistische4 stad

buiten de Singelgracht, wijken als de Oosterparkbuurt, de Pijp, de Helmersbuurt, de

Kinkerbuurt en de Staatsliedenbuurt, is dan ook niet het resultaat van een strijd voor

2 Lydia Heida, ‘Amsterdam is af’, Blauwe Kamer 2004/4 (Utrecht 2004) 15-18 aldaar 18.3 Vincent van Rossem, ‘De Randstad metropool in ontwikkeling?’, Stedenbouw & Ruimtelijke Ordening 6-2008 (Den Haag 2008) 40-42 aldaar 42.4 De termen vooroorlogs, premodernistisch en negentiende-eeuws worden in deze scriptie door elkaar gebruikt. Ze betekenen echter niet per definitie hetzelfde. De tegenstelling vooroorlogs-naoorloorlogs wordt gebruikt om wijken met een gesloten blokstructuur en wijken met een open verkaveling van elkaar te onderscheiden. Premodernistisch wordt gebruikt om stadsdelen aan te duiden die zijn gebouwd in een niet-moderne traditie. Het gaat dan om wijken van voor ongeveer 1920. Negentiende-eeuwse wijken, ook wel de negentiende-eeuwse gordel genoemd, zijn de buurten rondom de binnenstad, die zijn gebouwd volgens de ontwerp- en bouwpraktijk die zich ontwikkelde tussen 1860 en 1920. Ik gebruik daar ook de term ‘schilderachtige ingenieursstad’ voor. In de hoofdstukindeling heb ik 1901 als cesuur genomen, omdat de ruimtelijke planning met de invoering van de Woningwet in dat jaar radicaal veranderde. Hoewel er na 1901 nog enige tijd verder gebouwd is op schilderachtige wijze is door de Woningwet de basis gelegd voor een ruimtelijke ontwikkeling op modernistische leest geschoeid.

10

behoud van het bestaande, maar het directe gevolg van de sociaal-economische heropleving

van deze stadsdelen sinds de jaren ’70. De verklaring voor het feit dat de negentiende-

eeuwse wijken voor de hoeders van het gebouwde erfgoed een blinde vlek waren, en nog

zijn, is de preoccupatie van de meeste monumentenzorgers met de intrinsieke waarde

van monumenten. De rol die het gebouwde erfgoed speelt in de sociaal-economische

slagkracht van steden, en Amsterdam in het bijzonder, wordt nauwelijks onderkend

en zelden uitgemunt.5 Pas de laatste jaren wordt door monumentenzorgers gewezen

op de economische dynamiek in de oude stadsdelen, en dan nog alleen door de niet-

geïnstitutionaliseerde clubs. Wel heeft de nota Belvedere6 ervoor gezorgd dat erfgoed bij

ruimtelijke ontwikkeling op waarde wordt geschat. Maar dat ‘behoud door ontwikkeling’ ook

‘ontwikkeling door behoud’ zou kunnen zijn, is nauwelijks doorgedrongen.7

De monumentenzorg wortelt voor een aanzienlijk deel in een onvrede met wat de eigentijdse

bouwkunst vermag.8 Daaruit volgt dat wanneer de eigentijdse bouwkunst op de één of

andere wijze superieur zou zijn aan die uit het verleden, de afbraak en het vervangen van

oude gebouwen door nieuwe voor veel monumentenzorgers geen probleem zou moeten

zijn. Hoewel er natuurlijk altijd objecten en structuren blijven die zo uniek zijn als voorbeeld

van een bepaalde bouwwijze of een verdwenen wereld, dat behoud te verkiezen valt boven

nieuwbouw. Architecten en oudheidkundigen verenigden zich rond 1900 in verenigingen

als de Bond Heemschut. Zij richtten zich tegen de snelle modernisering van steden en

landschappen. Het aantasten van het oud-Hollandse steden- en landschapsschoon diende te

stoppen. In een tijd dat de meeste gebouwen nog niet onder architectuur gebouwd werden,

hadden monumentenzorg en architecten een gemeenschappelijk belang. Men streefde naar

kwaliteit, naar het professionaliseren van de vormgeving van gebouwen en steden.9

Maar de geslaagde monopolisering van de bouwproductie door geschoolde architecten

en stedenbouwers heeft niet geleid tot een verminderde aantasting van historische

stadsgezichten en landschappen. In feite lopen de belangen van vernieuwende architecten

en monumentenzorg tegenwoordig wijd uiteen. Toch blijven de gemeenschappelijke

wortels voelbaar. Zo is de monumentenzorg, net als de architectuur sterk beïnvloed door

modernistische dogma’s, waardoor steeds vaker moderne toevoegingen te zien zijn in of

aan beschermde structuren.10 Het debat over de vraag of bij restauratie gereconstrueerd

mag worden, of dat juist door middel van eigentijdse toevoegingen de bouwkundige

ontwikkeling van een gebouw zichtbaar moet worden gemaakt, is sinds het ontstaan van

monumentenzorg gaande.11 Romantische grondleggers van de modernistische architectuur 5 G.J. Ashworth, ‘De integratie van monumentenzorg cultuurtoerisme en ruimtelijke kwaliteit’, F. Van der Molen en G.J. Ashworth, Toekomstwaarde van het stedelijk erfgoed (Groningen 1991) 1-14.6 Van 1999 tot en met 2009 heeft het programma Belvedere de inzet van cultuurhistorie bij ruimtelijke transformaties gestimuleerd. Dit stimulerings- en innovatieprogramma was een initiatief van de vier ministeries OCW, VROM, LNV en V&W.7 Frank Strolenberg ed., NEXT_Belvedere de laatste nieuwsbrief (Utrecht 2009).8 Wim Vroom, ‘De stad behouden’, Martha Bakker e.a. (red) Amsterdam in de tweede Gouden Eeuw (Amsterdam 2000) 378-403 aldaar 385-394.9 Paul Meurs, De moderne historische stad: ontwerpen voor vernieuwing en behoud, 1883-1940 (Rotterdam 2000) 82-83.10 Zie Wim Denslagens Romantisch modernisme voor een uitgebreide beschrijving van het modernisme in de hedendaagse monumentenzorg. 11 In 1917 verscheen de Grondbeginselen en voorschriften voor het behoud, de herstelling en de uitbreiding van

11

als John Ruskin en William Morris spraken zich al rond 1850 uit tegen reconstructies. Namaak

was volgens hen verwerpelijk, want geen echte kunst.12 De keuze voor eigentijds restaureren

is sinds 1964 vastgelegd in het Verdrag van Venetië.13 In haar poging te bewijzen dat ze niet

gericht is tegen moderne vormgeving, maar alleen het behoud van het intrinsiek waardevolle

bestaande als doel heeft, is de monumentenzorg nu deels medeverantwoordelijk voor

het aantasten van gaaf bewaarde voormodernistische structuren. Hiermee heeft ze

zich vervreemd van haar oorspronkelijke doelstelling en zichzelf in een lastige spagaat

geplaatst, die voor de professionals goed te verantwoorden is, maar voor het grote publiek

onbegrijpelijk blijft.14

In de kern van wat tegenwoordig de Metropoolregio Amsterdam heet, wordt intussen

pijnlijk duidelijk dat moderniteit en modernisme twee losstaande grootheden zijn. De

stadsdelen die in de twintigste eeuw zijn vernieuwd, of volgens vernieuwende ruimtelijke

concepten zijn geconcipieerd, vragen enorme investeringen, zakken weg of ontwikkelen

zich slechts langzaam. Voormodernistische wijken, die min of meer ongeschonden uit de

modernisering van de hoofdstad te voorschijn zijn gekomen, laten zonder uitzondering een

spectaculaire sociaal-economische heropleving zien. Oud, of liever voormodernistisch, is een

pre geworden.15 Behalve voor de hand liggende factoren, als centraliteit en het karakter van

de woningvoorraad, zijn specifieke karakteristieken die de binnenstad en de negentiende-

eeuwse wijken in Amsterdam met elkaar gemeen hebben daarbij van doorslaggevend belang.

De binnenstad en de negentiende-eeuwse wijken, met hun strakke blokverkaveling, schaarse

openbare ruimte en programmatisch flexibele bebouwing blijken bij uitstek toegesneden

voor het faciliteren van de postindustriële kenniseconomie.16

oude bouwwerken van de Nederlandse Oudheidkundig Bond. Artikel XVI van de Grondbeginselen luidt: ‘Het opnieuw bouwen van verdwenen gedeelten van een gebouw is een leugen tegen de geschiedenis’. Geciteerd in: Denslagen, Romantisch modernisme 83. Ook in toetsingskaders als welstandnota’s vinden we het streven naar eigentijdsheid terug. Bijvoorbeeld in de welstandnota van stadsdeel Oud-Zuid: ‘Bij restauraties is sprake van herstel van elementen uit het verleden, maar bij nieuw- of verbouw in bestaande (monumentale) omgeving betekent dit dat duidelijk moet zijn wat oorspronkelijk is en wat nieuw is toegevoegd. Een ontwerp kan worden geïnspireerd door een bepaalde tijdsperiode, maar dat is iets anders dan het imiteren van stijlen, vormen en detailleringen uit het verleden’.12 Ibidem, 97-98.13 ARTICLE 9. The process of restoration is a highly specialized operation. Its aim is to preserve and reveal the aesthetic and historic value of the monument and is based on respect for original material and authentic documents. It must stop at the point where conjecture begins, and in this case moreover any extra work which is indispensable must be distinct from the architectural composition and must bear a contemporary stamp. The restoration in any case must be preceded and followed by an archaeological and historical study of the monument.ARTICLE 11. The valid contributions of all periods to the building of a monument must be respected, since unity of style is not the aim of a restoration. When a building includes the superimposed work of different periods, the revealing of the underlying state can only be justified in exceptional circumstances and when what is removed is of little interest and the material which is brought to light is of great historical, archaeological or aesthetic value, and its state of preservation good enough to justify the action. Evaluation of the importance of the elements involved and the decision as to what may be destroyed cannot rest solely on the individual in charge of the work.ARTICLE 12. Replacements of missing parts must integrate harmoniously with the whole, but at the same time must be distinguishable from the original so that restoration does not falsify the artistic or historic evidence.14 Wim Denslagen, Romantisch modernisme. Nostalgie in de monumentenzorg (Amsterdam 2004) 81-89. Interessant voorbeeld van dat modernisme in de monumentenzorg is de brief die de Rijksdienst voor de Monumentenzorg in 2007 schreef aan het Amsterdamse stadsbestuur over de herbouw van de Haringpakkerstoren. De Rijksdienst sprak zicht uit tegen herbouw van de toren, mochten er na onderzoek toch redenen blijken de herbouw ter hand te nemen, diende deze op eigentijdse wijze te geschieden. Herbouw van de toren naar oud voorbeeld werd afgewezen.15 ‘Stedenatlas’, NRC/Handelsblad 16-12-2009 (Rotterdam 2009).16 Errik Buursink en Jos Gadet, ‘Kenniseconomie gedijt niet in nieuwbouwkolos’, Trouw 3-8-2009 (Amsterdam 2009).

12

Tot in de jaren 1990 werden de negentiende-eeuwse volksbuurten rondom de binnenstad

door professionals in zowel de ruimtelijke sector als de monumentenzorg als volstrekt

waardeloos beschouwd. De eenvormigheid van de gevelwanden, de onfunctionele

woningplattegronden, de abominabele bouwkundige kwaliteit van veel van de woningen,

de schrale architectuur, de bekrompen openbare ruimte, het ontbreken van groen, eigenlijk

alles aan deze buurten is als negatief bestempeld. Afbraak werd dan ook lange tijd als

enige oplossing gezien. Echter, blijkbaar is er toch iets goed aan de Pijp, Oud-West, de

Dapperbuurt en de Staatsliedenbuurt. In twintig jaar tijd ontwikkelden deze stadswijken

zich van probleemgebieden (‘de oude wijken in de grote steden’17) tot geliefde woonwerk-

en ontspanningsgebieden. Vierkante meterprijzen rijzen er de pan uit, kennisintensieve en

creatieve bedrijven vestigen zich in voorheen afgeschreven panden, horeca en detailhandel

bloeien. In veel opzichten ontwikkelt de negentiende-eeuwse gordel zich de laatste decennia

tot een voortzetting van de binnenstad. In de woorden van de Dienst Ruimtelijke Ordening

van de Gemeente Amsterdam: de binnenstad rolt uit over de omliggende stadsdelen.18 17 www.vrom.nl. Ook nu nog spreken beleidsmakers met graagte over deze oude wijken in de grote steden, die ‘een eenzijdige bevolkingssamenstelling [kennen], want veel mensen met midden- en hogere inkomens vertrekken’.18 Gemeente Amsterdam, Ontwerp Structuurvisie Amsterdam 2040: Economisch Sterk en Duurzaam. Deel 1 de visie (Amsterdam 2009) 33-35. ‘Het hoogstedelijke centrumgebied wordt steeds intensiever gebruikt en breidt zich uit, zelfs tot óver de Ringweg-A10 en het IJ. De ontwikkeling van dit gebied is de meest directe uiting van de onvoorstelbare magneetwerking van het hart van Amsterdam. Mensen, ondernemingen en instellingen vestigen zich zo dicht mogelijk bij deze bron. Het leidt tot een veelheid aan, vaak kleinschalige, particuliere investeringen. Het initieert functiemenging en verfraaiing van de openbare ruimte. Dit lokt weer nieuwe initiatieven en investeringen uit, vooralsnog met name binnen de ring, maar ook steeds meer daarbuiten. Door

1. Ontwikkeling leefbaarheid in Amsterdam 1998-2008. Leefbaarheid is een goede indicator van de sociaaleconomische toestand van stadswijken.Bron: NRC/Handelsblad

13

De stedenbouwkundige structuur van zowel de binnenstad als de negentiende-eeuwse

gordel maakt deze uitrol ook mogelijk.19 Hoewel in heel verschillende perioden tot stand

gekomen, zijn er meer overeenkomsten dan verschillen tussen beide stadsgebieden. Beide

worden gekenmerkt door gesloten stadsblokken, met hoge bebouwingsdichtheid, een

fijnmazige functiemix, en flexibel bruikbare bebouwing.20 Daarnaast is openbare ruimte

schaars, maar wordt deze wel druk gebruikt. De Amsterdamse binnenstad is in essentie een

negentiende-eeuws stadsdeel. Er zijn de grachten met hun herenhuizen en pakhuizen uit de

zeventiende en achttiende eeuw, maar tweederde van de bebouwing in de binnenstad is van

na 1850. Tussen 1870 en 1924 is de binnenstad, grotendeels op basis van de oude structuren,

aangepast aan haar nieuwe functie als centrum van de hoofdstad. Kantoorgebouwen,

warenhuizen, musea, bioscopen, theaters en ruime winkelpanden werden opgetrokken,

grachten gedempt en straten verbreed.21

schaarste aan ruimte en middelen breiden de op de stad georiënteerden hun zoek- en vestigingsgebied gestaag uit; dit proces vormt al lang niet meer louter de grondslag voor de revitalisering van de 19e-eeuwse gordel; vandaag de dag wijst het ons bijvoorbeeld op de enorme ontwikkelingspotenties van de noordelijke IJ-oever en het Zeeburgereiland en de Gordel ‘20-’40. Het uitrolmechanisme reikt zelfs over de Ring: het wekt hernieuwde belangstelling voor de Sloterplas; het brengt een verdere verdichting van Buitenveldert en Amstelveen-Noord dichterbij.’19 Errik Buursink en Jos Gadet, ‘Kenniseconomie gedijt niet in nieuwbouwkolos’, Trouw 3-8-2009.20 Marloes van Haaren, Hélène Hartman, Erik Mattie, Marina Roosebeek, Vladimir Stissi, Jouke van der Werf, Atlas van de 19e-eeuwse Ring (Amsterdam 2004) 6.21 Vincent van Rossem, ‘De stad gebouwd. De oude binnenstad vernieuwd’, Martha Bakker e.a. (red) Amsterdam in de tweede gouden eeuw (Bussum 2000) 36-58 aldaar 37-38. ‘Architectonisch is de binnenstad – anders dan velen denken – vooral een monument van bouwkunst gebouwd tussen 1850 en 1940.’

2. Uitrol binnenstad Amsterdam. In het donkerrood de vroegmoderne stad, in het oranje het centraalstedelijk gebied waarover het centrum uitrolt. Bron: Ontwerp structuurvisie Amsterdam.

14

De wijken die in dezelfde periode rondom de binnenstad verrezen, zijn op hun beurt weer

geënt op de kleinschalige afwisseling van individuele huizen langs grachten en smalle

straten, die zo kenmerkend is voor het oude Amsterdam. Hierdoor zijn binnenstad en

negentiende-eeuwse gordel ook in esthetisch en stedenbouwkundig opzicht aan elkaar

verwant.22 Binnenstad en negentiende-eeuwse gordel zijn beiden voorbeelden van pittoreske

of schilderachtige stadslandschappen: er is, in meer of mindere mate, gestreefd naar het

creëren van afwisselende stadsgezichten. De individualiteit van de afzonderlijke woningen in

de binnenstad is daarvoor in de negentiende-eeuwse wijken de belangrijkste inspiratiebron

geweest. Het sobere en vaak als eentonig bekritiseerde ‘ingenieursplan’ van Jan Kalff uit

1876 onderscheidt zich daardoor toch vooral door de afwisseling van de bebouwing. De

schilderachtige ontwerpmethode, die het aanzicht van de ‘schilderachtige ingenieursstad’

vorm gaf, is een in Nederland lang genegeerd fenomeen. Pas de laatste jaren zijn er enkele

studies verschenen die behalve de sociaal-politieke ook de economische en artistieke

krachten achter de negentiende-eeuwse stadsuitbreidingen als onderwerp hebben.23

3. In het rood: voormodernistisch Amsterdam. De grens tussen schilderachtige stad en de modernistische wijken uit het interbellum en van na WO II is meestal erg scherp. (illustratie: auteur)

22 Het begrip ‘negentiende-eeuwse gordel’ wordt in Amsterdam gebruikt om de wijken tussen Singelgracht en de stadsuitbreidingen uit het interbellum te benoemen. Deze wijken zijn gebouwd in de zogenaamde ‘lange negentiende eeuw’, die duurde tot aan de slachtpartijen van de WO I.23 Ineke Pey, Bouwen voor gezeten burgers. Herenhuizen en villa’s in de nieuwe stadswijken van Utrecht,Groningen en Nijmegen (1874-1901) (Zwolle 2004). Marloes van Haaren, Hélène Hartman, Erik Mattie, Marina Roosebeek, Vladimir Stissi, Jouke van der Werf, Atlas van de 19e-eeuwse Ring (Amsterdam 2004).

15

Het historisch gegroeide en bewust ontworpen schilderachtige karakter speelt onmiskenbaar

een rol van betekenis in het succes van zowel de binnenstad als de negentiende-eeuwse

gordel. Het is de afwisseling en individualiteit van panden, kenmerkend voor de bebouwing

in de binnenstad en de omliggende buurten, die een veelgezochte kwaliteit is geworden.

Ze bieden een onderscheidend onderkomen aan wonen en werken. En ook blijken de

oude wijken, veel meer dan stadsdelen uit het interbellum of die van na de oorlog, de

eigenschap te bezitten om nieuwe betekenissen en identiteiten te absorberen of te vormen.

Het ambivalente schilderachtige karakter van de binnenstad en negentiende-eeuwse

stad tegenover de dominantie van de ideologisch bepaalde volkshuisvestingsesthetiek

in de wijken uit het interbellum en de wederopbouwperiode is daarvoor hoofdzakelijk

verantwoordelijk. De intrinsieke artistieke waarde van de gebouwen is daarbij van veel

minder belang: de eenvoudige middenstand- en arbeiderswoningen in de Pijp worden

evenzeer gewaardeerd vanwege hun historische en onderscheidende uitstraling als de

zeventiende- en achttiende-eeuwse panden in de binnenstad.

Deze scriptie wil de kracht van de negentiende-eeuwse schilderachtige ingenieursstad

als drager van een op creativiteit en kennis gebaseerde economie onderzoeken en zo

een bijdrage leveren aan het debat over de verschijningsvorm en het functioneren

van onze steden en Amsterdam in het bijzonder. In dit onderzoek komen verschillende

wetenschappelijke disciplines bijeen. Geschiedenis, kunstgeschiedenis, architectuurtheorie,

sociologie en economie leveren allen onmisbare bouwstenen. Het is een lastige opgave

om deze vakgebieden, met hun eigen methodologie, vocabulaire en historiografie met

elkaar te verbinden. Erfgoedstudies is in eerste instantie een letterenstudie. Dit onderzoek

vindt daarom zijn neerslag in een thetische narrative. Deze narrative is naast een stevige

onderbouwing van mijn these aanleiding om naar de verschillende onderwerpen nader

onderzoek te doen. Het werkstuk heeft dan ook een sterk heuristisch karakter.

Het onderzoek is opgebouwd uit verschillende literatuurstudies. De artistieke wortels

van de schilderachtige ingenieursstad zijn afgeleid uit voornamelijk Britse studies naar

het ontstaan van de schilderachtige ontwerpmethode. Over de toepassing van het

schilderachtige in Amsterdam is nauwelijks nog gepubliceerd. Op basis van de terloopse

bespreking van schilderachtige ontwerpen in studies over onder andere de architecten

Cuypers en Gosschalk, schouwen in verschillende negentiende-eeuwse buurten en de

vele bouwtekeningen in het Amsterdamse Stadsarchief valt desondanks een beeld te

schetsen. Over het ontstaan en de opbloei van de volkshuisvesting en de daarbij horende

vernieuwende esthetiek is wel veel geschreven. Ik heb me beperkt tot overzichtswerken

en de enkele publicaties die ingaan op de ideologie achter de nieuwe architectuur en

stedenbouw. De deconfiture van deze stedenbouw, die Amsterdam trachtte te herscheppen

in een sociaaldemocratische modelstad, is aan de hand van het verzet tegen grootschalige

sanering en de opkomst van de stadsvernieuwing in de jaren ’70 en ’80 beschreven. Hierover

bestaat nog geen standaardwerk, maar er is in de stadsvernieuwingsperiode wel enorm veel

in de vakpers gepubliceerd door zowel architectuurcritici als stadssociologen. De opkomst

16

van de creatieve kenniseconomie en de sociaal-economische wedergeboorte van Amsterdam

is verklaard en beschreven door verschillende sociologen en sociaalgeografen in binnen- en

buitenland. Een overzicht van het denken over deze materie is onmisbaar voor deze scriptie.

Dat overzicht is grotendeels ontleend aan enkele Nederlandse publicaties over de rol van

steden in de creatieve kenniseconomie.

Hoofdstuk één beschrijft de oorsprong van het schilderachtige Amsterdam in de negentiende

eeuw. Aan de hand van de uitleg van de stad na 1860 en enkele reconstructies in de

binnenstad wordt inzichtelijk gemaakt hoe schilderachtige architectuurprincipes, die in

de late achttiende eeuw in Engeland als reactie op het classicistische ideaal van harmonie

ontstonden, in de negentiende eeuw het uiterlijk van onze steden zijn gaan bepalen.

Het streven naar een eigentijdse stijl, gecombineerd met een steeds sterkere roep om

overheidsingrijpen in stadsontwikkeling en een ideologisch geïnspireerd programma van

progressieve stadsbestuurders, volkshuisvesters en architecten, leidde tot de opkomst van

een op massawoningbouw geënte esthetiek en bijbehorende stedenbouw. In hoofdstuk

twee worden de opkomst en ondergang van dit modernisme geschetst. De pogingen van

modernistische stadsplanners en volkshuisvesters om de schilderachtige stad na de oorlog

te moderniseren lopen vanaf 1970 vast op groeiend burgerverzet tegen grootschalige

stedenbouw en een kritische houding ten opzichte van de dominante positie van de

automobiel in de stad. De wederopstanding van Amsterdam als sociaal-economisch vitale

stad is het onderwerp van hoofdstuk drie. Waarom is juist die schilderachtige kern zo

succesvol als vestigingsmilieu voor kenniswerkers en de creatieve kenniseconomie? In de

conclusie zal opnieuw de verbinding tussen erfgoed en sociaal-economische waarde van

voormodernistische stadslandschappen gelegd worden.

17

Hoofdstuk 1De schilderachtige negentiende-eeuwse ingenieursstad (1860-1901)

“It was just at this time that an unprecedented wave of building activity swept over Europe. Its cities took on the

shapes from which we still suffer today”.24

(Siegfried Giedion)

24 Siegfried Giedion, Space, time and architecture. The growth of a new tradition (Cambridge 1974) 292.18

19

De stedelijke kern van de Amsterdamse metropoolregio is net als die van bijna alle

Europese steden gevormd tijdens de periode van snelle urbanisatie en industrialisatie in de

negentiende eeuw. De toevloed van plattelanders en de vestiging van vervuilende industrieën

plaatste de steden van het negentiende-eeuwse Europa voor haast onoplosbare problemen.

Bij gebrek aan betaalbare nieuwbouw raakten de bestaande stadswijken hopeloos

overbevolkt. Daarnaast nam de vervuiling door fabrieken en transport enorm toe. Sanitaire

voorzieningen ontbraken nagenoeg, net als een moderne infrastructuur. In verschillende

steden is op heel andere wijze met dit probleem omgegaan. In Amsterdam kreeg de markt

tussen 1870 en 1900 de vrije hand. Dit tot groot ongenoegen van critici die vonden dat onze

hoofdstad haar tweede Gouden Eeuw ook in steen tot uitdrukking zou moeten laten komen.25

De bouwwerken die in de nieuwe wijken rondom de oude binnenstad verrezen waren

volgens hen zeer zeker géén bouwkunst. De ontwerpers baseerden zich op voorbeelden uit

platenboeken en pasten massageproduceerde ornamenten toe, in plaats van een beroep te

doen op echt kunstenaarschap. Desondanks zochten de aannemers wel naar mogelijkheden

om de monotonie van de vaak lange straatwanden van de rechtlijnige ingenieursplannen te

doorbreken en om vooral bij de duurdere woningen een duidelijke indruk van individualiteit

op te roepen. De schilderachtige ontwerpmethode, die uit Engeland was overgewaaid,

bleek hiervoor uitermate geschikt, en gaf een bevredigender resultaat dan de pogingen

straatwanden te geleden door classicistische paleisfaçades na te bootsen. Terwijl het

schilderachtige in de Nederlandse academische architectuurpraktijk, met uitzondering

van de jaren 1880,26 een minder prominente rol speelde, zijn de meeste bouwwerken die

niet onder architectuur gebouwd werden weldegelijk een poging tot het scheppen van

een schilderachtig stadsbeeld. Hoe minimaal de vormgeving vaak ook was, het suggereren

van individualiteit en het toepassen van geveltoppen, afwijkende hoekoplossingen en het

verspringen in hoogte van daken was een weloverwogen poging iets van schilderachtigheid

te creëren in wat destijds en nog lang daarna algemeen beschouwd werden als nauwelijks

geslaagde stadsuitbreidingen.

Er is in Nederland van oudsher een opvallend gebrek aan academische interesse voor de

negentiende-eeuwse architectuur. Architectuurhistoricus Auke van der Woud heeft de laatste

jaren met een aantal artikelen en het onderzoek Waarheid en Karakter een belangrijke

bijdrage geleverd aan het beschrijven van de academische discussies die in de negentiende

eeuw werden gevoerd. Zijn (voormalige) studenten vullen de leemten op dit moment met

verschillende studies.27 Verder zijn er voornamelijk studies verricht naar een beperkt aantal

professionele architecten en hun ontwerpen. Aan het schilderachtige in Nederland is tot

nu toe welgeteld één bundel gewijd: Het schilderachtige: studies over het schilderachtige

in de Nederlandse kunsttheorie en architectuur 1650-1900, onder redactie van Caroline van

Eck. Stedenbouw en burgerlijke vrijheid van Michiel Wagenaar bood tussen de regels door

25 Michiel Wagenaar, Stedenbouw en burgerlijke vrijheid. De contrasterende carrières van zes Europese hoofdsteden (Bussum 1998) 22-23, 165.26 Auke van der Woud, Waarheid en karakter. Het debat over de bouwkunst 1840-1900 (Rotterdam 1997).27Geert Palmaerts, Eclecticisme: over moderne architectuur in de negentiende eeuw (Rotterdam 2005). Lex Hermans, “Alles wat zuilen heeft is klassiek”: classicistische ideeën over bouwkunst in Nederland, 1765-1850 (Rotterdam 2005).

20

een nieuwe kijk op Amsterdam als schilderachtige stad. Hij beschrijft de ‘contrasterende

carrières van zes Europese hoofdsteden’. In zijn boek plaatst hij de schilderachtige

burgerlijke handelssteden Londen en Amsterdam tegenover de formele en classicistische

staatshoofdsteden Parijs, Boedapest, Brussel en Rome.28 De Gemeente Amsterdam deed in

2004 de Atlas 19e-eeuwse Ring verschijnen, waarin het ontstaan en de architectuur van de

negentiende-eeuwse wijken wordt beschreven.

Het schilderachtige aanzien van Londen en Amsterdam is volgens Wagenaar het resultaat

van de laissez faire houding van de plaatselijke overheden. In zowel Nederland als Engeland

bestond een sterke decentrale bestuurstraditie waarin de financiële armslag van de

overheid beperkt was en ruimtelijke ontwikkeling werd overgelaten aan privé-initiatief.

Daarnaast koesterde Nederland haar republikeinse verleden, zonder machtige vorst met

representatieve hoofdstad en hofcultuur. Engeland was tot ver in de negentiende eeuw ‘een

lappendeken van zelfbestuur’. De centrale overheid had niet de middelen, noch de intentie

Londen te verbouwen tot een imponerend centrum van het Empire.29 Dat daardoor een

schilderachtig stadsbeeld ontstond was vanzelfsprekend omdat de persoonlijke esthetische

voorkeur van individuele machthebbers en bouwers direct afleesbaar was van de gevels en

ontwikkelingen vaak een relatief kleinschalig karakter hadden.

Gedurende het leeuwendeel van de negentiende eeuw stond de architectuur in het teken

van wat de Britse architectuurhistoricus J. Mordaunt Crook ‘the dilemma of style’ heeft

genoemd. Esthetiek was na de val van de klassieke standaard tot iets subjectiefs geworden

en historische stijlen werden in de bouwkunst met grote vrijheid toegepast. Aan de ene kant

leverde de groeiende kennis over het verleden een enorme rijkdom aan architectonische

mogelijkheden op, anderzijds was men zich er door diezelfde kennis van bewust geen eigen

stijl te bezitten. De hegeliaanse idee dat er in de loop van de geschiedenis herkenbare

tijdperken zijn, met een eigen tijdgeest waar kunst, samenleving en wetenschap een

samenhangend geheel vormen, gecombineerd met een progressief historisme in het denken

maakte dat de negentiende-eeuwer zijn eigen tijd als onvolmaakt beschouwde.30

Architect Jan Ernst Van der Pek (1865-1919) verzuchtte in 1894 dat er zal wel nooit meer een

“groote Christelijke Architectuurperiode” aan zal breken, want (in de woorden van Auke van

der Woud:) ‘de christenen waren hopeloos verdeeld en voor een bloeiende bouwkunst was

eenheid in willen en voelen een eerste vereiste’.31 Dit sentiment werd in heel Europa gevoeld.

De Koninklijke Academie van de Kunsten in München bood in 1851 een prijs voor de architect

die iets zou ontwerpen in een geheel nieuwe stijl. En in 1861 debatteerde een internationaal

‘artistiek congres’ over de grote vraag: “waarom heeft onze tijd, die op zoveel manieren

superieur is aan voorgaande eeuwen, geen eigen architectuurstijl?”32 In Duitsland verscheen

28 Michiel Wagenaar, Stedenbouw en burgerlijke vrijheid. De contrasterende carrières van zes Europese hoofdsteden (Bussum 1998).29 Ibidem.209-220.30 J. Mordaunt Crook, The dilemma of style, architectural ideas from the picturesque to the post-modern (Londen 1987) 98.31 Auke van der Woud, Waarheid en karakter. Het debat over de bouwkunst 1840-1900 (Rotterdam 1997) 6.32 J. Mordaunt Crook, The dilemma of style 100.

21

al in 1828 het boek In welchem Style sollen wir bauen? van Heinrich Hübsch. Hübsch

zocht als architect actief naar een oplossing voor de crisis in de toenmalige architectuur:

wat zou de eigen stijl voor de negentiende eeuw moeten zijn? Hij was ontevreden met

de traditie van navolging.33 Volgens veel negentiende-eeuwers was precies die navolging

van historische stijlen de oorzaak van alle kwaad. Men zocht de toekomst in het verleden,

waardoor architecten zich te veel bewust waren geworden van de evolutie die hun vak had

doorgemaakt. Architectuurtheorie had zo de ‘natuurlijke’ ontwikkeling van de architectuur

onmogelijk gemaakt.34

Terwijl in het negentiende-eeuwse Nederland de strijd tussen navolgers van verschillende

historische stijlen en voorvechters van waarheid en karakter in de bouwkunst decennium

na decennium de architecten bezighield, werd rondom en in de oude binnensteden

het overgrote deel van de gebouwen ontworpen door timmermannen en bouwkundig

tekenaars. Hoewel de professionele discussies wel doordrongen in deze niet-academische

massaproductie, en wisselende voorkeuren voor neorenaissance, gotiek en neoclassicisme

afleesbaar zijn aan de gevels, werd er hier niet zozeer getheoretiseerd als wel geproduceerd.

Zoals gezegd was vanuit de kring der architecten die zich in het levendige debat over

bouwkunst stortten, was veel misprijzend commentaar op wat de timmermannen en

aannemers neerzetten.35

In de buurten rondom de Amsterdamse binnenstad werden de rechttoe rechtaan

stadsblokken, die het uitbreidingplan van stadsingenieur Jan Kalff (1831-1913) kenmerken,

ingevuld met een zeer Nederlandse versie van de schilderachtige stedenbouw en

architectuur. Afhankelijk van het budget van de bouwers zijn huizen voorzien van

eclectistische, renaissancistische of gotische gevels voorzien van bijbehorende ornamenten,

torentjes, dakkapellen, portieken, loggia’s en siermetselwerk. Door meer dan een eeuw

bewoning, verbouwing en veel sloop en nieuwbouw is de schilderachtige ontwerpmethode

voor het ongeoefende nauwelijks nog herkenbaar in het straatbeeld. Veel beschouwers

nemen de afwisseling in het gevelbeeld van de binnenstad en de negentiende-eeuwse

wijken voor vanzelfsprekend aan. De gedachte is vaak dat ze door een nog zeer kleinschalige

bouwnijverheid tot stand is gekomen. In werkelijkheid is veel van die afwisseling zeer bewust

ontworpen. Het feit dat dit honderd jaar later nauwelijks nog te zien is, kan als een bewijs

van de kracht van de schilderachtige methode gezien worden.36

33 Wolfgang Herrmann, ‘Introduction’, In what style should we build? The German debate on architectural style (Santa Monica 1992) 1-60.34 J. Mordaunt Crook, The dilemma of style 98-99.35 Van der Woud, Waarheid en karakter 199-207. Diane Ghirardo beschrijft een interessante parallel met de hedendaagse VS: ‘In the United States architects design only a fraction of all buildings, and the figure is lower elsewhere. This means that the suburbs, markets, warehouses, schools, apartments and most of the rest of the built environment are designed by builders or contractors. On the negative side, the very talents and training that might enhance the broad landscape are generally confined to public buildings, the houses of the wealthy, and corporate offices. On the positive side, given the general indifference of architects to the built environments, and particularly the environments of those with limited means, this leaves space for marginalized groups to shape their surroundings and to design the settings where they live, play, and even sometimes work’. In: Diane Ghirardo, Architecture after modernism (Londen 1996) 38-39.36 Stedenbouwkundige en functiemix-expert Joost van den Hoek schreef in januari 2009 op www.ruimtevolk.nl over de functiemix in de oudere delen van Amsterdam: ‘In mijn onderzoek komt naar voren dat menging van functies met name positief is in die gebieden met een rijpe functiemix zoals de Pijp en de Plantage. Gebieden die het product zijn van historische accumulatie van puntsgewijze veranderingen in de tijd,

22

De schilderachtige methodeHet schilderachtige heeft als ontwerpmethode voor landschappen, gebouwen en steden

niet toevallig zijn oorsprong in het Engeland van de late achttiende eeuw. In 1927 schreef

de Britse architectuurhistoricus Christopher Hussey: “De beste en slechtste architectuur van

dit moment is in intentie schilderachtig”. Het schilderachtige is volgens Hussey uitdrukkelijk

geen op zichzelfs staande architectuurstijl, maar een methode om verschillende stijlen toe te

passen. Hij beschrijft in zijn standaardwerk The picturesque: studies in a point of view hoe het

schilderachtige zich vanaf de achttiende eeuw ontwikkelde van een manier van kijken naar

landschappen tot een ontwerpmethode die in de hele westerse wereld werd toegepast bij

het vormgeven van parken, gebouwen en steden.37

De begripsgeschiedenis van het woord schilderachtig, of pittoresk, is er één vol vreemde

wendingen en dubbelzinnige discoursen. Het woord pittoresk stamt af van het Italiaanse

pittoresco, wat zoveel betekent als ‘volgens de gewoonte van schilders’. Het is overigens

zeer aannemelijk dat het Nederlandse begrip ‘schilderachtig’ ouder is dan het Italiaanse

pittoresco.38 In de achttiende eeuw raakte het begrip onder West-Europese deelnemers aan

de Grand Tour in zwang doordat ze zeer sterk beïnvloed raakten door de manier waarop een

aantal Franse en Italiaanse artiesten landschappen en stadsgezichten schilderde.39 Zestiende-

en zeventiende-eeuwse schilders als Titiaan, Tintoretto, en Claude Lorrain schilderden niet

volgens een bepaalde traditie, maar zoals ze zelf zagen. Dit werd ‘pittoresco’ genoemd. En

het was al snel een algemeen geaccepteerd gegeven dat vooral schilders de ‘schilderachtige’

aspecten van de natuur goed konden herkennen. De schilder nam waar en herschikte in

zijn schilderij verschillende elementen zodat een ideale representatie van de natuur werd

gegeven. De beelden die zo ontstonden werden schilderachtige landschappen genoemd.40

De geïdealiseerde landschappen uit de schilderijen van Titiaan en Tintoretto bleken ook

in werkelijkheid te bestaan. West-Europese reizigers leerden aan de hand van schilderijen

het landschap te bekijken alsof het een afbeelding betrof en ontdekten schilderachtige

vergezichten. In eerste instantie in Italië, maar later ook in eigen land.41 Behalve een manier

om van de omgeving te genieten, bleek deze wijze van het beleven van landschap ook een

inspiratiebron voor ontwerpers. Een nieuwe generatie (landschaps)architecten, waaronder

John Vanbrugh (1664-1726) en William Kent (1685-1748), brak met de classicistische traditie

van geometrische vormen. Vanbrughs revolutionaire ontwerp voor het park van Castle

Howard stamt al uit 1701. Bijna alle classicistische principes gingen er overboord. Het huis

werd samen met een verzameling Palladiaanse gebouwen het middelpunt van een wild en

schilderachtig landschap. Precies zoals op de schilderijen van contemporaine schilders te zien

was.42

en niet van instant bouwproductie en gebiedsontwikkeling.’37 Christopher Edward Clive Hussey, The picturesque: studies in a point of view (London 1967) 187.38 Willem-Jan Pantus, ‘”In schilderachtige schakeringen”, Over de ontwikkeling van de termen “schilderachtig” en “pittoresk” in de Nederlandstalige kunstliteratuur sinds de romantiek’, Het schilderachtige. Studies over het schilderachtige in de Nederlandse kunsttheorie en architectuur 1650-1900 (Amsterdam 1994) 54-65, aldaar 54.39 J. Mordaunt Crook, The dilemma of style 14-15.40 Hussey, The picturesque 6-10.41 Hussey, 6-7, 11-12.42 Geoffrey en Susan Jellicoe, The Landscape of Man (Londen 1995) 235-236.

23

De opkomst van de schilderachtige methode kan niet

los gezien worden van het felle Britse discours over

schoonheid en smaak. Volgens de klassieke traditie vloeit

schoonheid voort uit het toepassen van mathematische

regels in het ontwerp. De verhoudingenleer van Vitruvius

leverde gebouwen op waaraan de maten van het

menselijk lichaam ten grondslag lagen. In de achttiende

eeuw gingen filosofen echter twijfelen aan deze absolute

standaard voor schoonheid. Denkers van de Schotse

School beweerden dat zintuiglijke ervaringen aan de basis

van alle ideeën liggen. David Hume (1711-1776) schreef in

1757: “Beauty is no quality in things themselves; it exists

merely in the mind which contemplates them… Each mind

perceives a different beauty”.43 Schoonheid werd daarmee

een subjectieve aangelegenheid. Het filosofische werk

over schoonheid dat Edmund Burke (1729-1797) schreef,

bouwde voort op deze aanname.44 Burke beschreef de

invloed die objecten op het gemoed van de beschouwer

hebben in zijn A Philosophical Enquiry into the Origin

of Our Ideas of the Sublime and Beautiful (1757). Dit

werk bleef een halve eeuw na publicatie het denken

over schoonheid en het sublieme bepalen. De basis van

Burkes filosofie is deze: de twee belangrijkste instincten

van de mens zijn zich voortplanten en behoud van lijf en

leden. Objecten worden geregistreerd door de zintuigen,

vervolgens zetten de onderbewuste instincten deze

registratie om in passende gevoelens. Objecten die in

enige mate aangenaam, aantrekkelijk, glad en zachtaardig

zijn, appelleren aan het voortplantingsinstinct en worden

schoon genoemd (Beautiful). Objecten die gevoelens

opwekken van angst, oneindigheid, moeilijkheid of pijn

appelleren aan het behoudsinstinct en zijn verschrikkelijk

(Sublime). Dus schoonheid in (landschap)architectuur

was volgens Burke niet gerelateerd aan verhoudingen van

het menselijk lichaam, maar aan een mentale associatie

van de beschouwer met de vorm van een gebouw of

landschap.45

43 David Hume, ‘Of the Standard of Taste’, Essays Moral, Political and Literary (editie 1876) 136. Geciteerd uit: Crook, The dilemma of style 17.44 James T. Boulton, ‘Editors introduction’, Edmund Burke, A Philosophical Enquiry into the Sublime and Beautiful (New York 2008) xi-cxxvii, aldaar xxxiii.45 Hussey, The picturesque 12-14.

4. Claude Lorrain: Landschap, 1666

5. Tuin van Castle Howard, 1701Bron: www.flickr.com

6. William Gilpin: Penrith Castle, 1772Bron: Wikipedia

24

Romantische beschouwers van het landschap, en daarvan waren er in Engeland in de late

achttiende eeuw duizenden, konden met de scherpe onderverdeling in schoon en subliem

niet goed uit de voeten. Vaak maakte juist de afwisseling tussen schoon en subliem een beeld

interessant. Uvedale Price’s (1747-1829) Essays on the Picturesque verscheen in 1794 en

vormde de basis voor de schilderachtige methode. Price gebruikte het begrip Picturesque om

de definities van Burke betreffende schoonheid en sublimiteit aan te vullen. Hij was daarmee

de eerste die het begrip gebruikte in een kunstfilosofische betekenis. Maar de Britse elite

was aan de hand van een hele reeks handboeken, die vanaf 1750 verscheen, al wel bekend

geraakt met de schilderachtige kwaliteiten van landschappen. Het dwepen van de upper class

met schilderachtige beelden was overigens bijna direct onderwerp van spot. Het uit een wat

latere periode stammende rijmdicht The tour of Dr. Syntax in search of the Picturesque (1809-

1811) is daar een voorbeeld van. Dichter William Combe (1741-1823) schetst een genadeloos

beeld van een romantische Don Quichot, die in zijn zoektocht naar het schilderachtige blind

is voor de ranzige werkelijkheid van vervallen dorpen en zich geregeld laat bedonderen.46

Hoe dan ook had de nieuwe manier van het beleven van landschappen een ingrijpende

verandering in de ontwerppraktijk van landschapsarchitecten en architecten tot gevolg.

Prices Essays gaven een hele reeks handreikingen voor het ontwerpen van schilderachtige

landschappen en veel meer. De spannende afwisseling tussen ruig en glad, die veel van

de schilderachtige landschappen zo interessant maakte, stond in schril contrast tot de

gepolijste symmetrie van de classicistische architectuur en formele landschaparchitectuur,

zoals die tot in de achttiende eeuw werd bedreven. Het schilderachtige liet afwisseling en

onregelmatigheden onderdeel uitmaken van het ontwerpideaal. Iets dat in de klassieke

traditie juist werd vermeden, omdat het geacht werd voor verwarring te zorgen bij het

najagen van een geïdealiseerd beeld van de natuur.47

De afwisseling tussen ruig en glad was in zekere zin een middel tegen verveling, die

voortvloeide uit de georganiseerde formele tuinen. Pas in contrast met ruigte verkregen

de gladde gazons hun werkelijke schoonheid. Het doorbreken van continuïteit, van een

verwachtingspatroon, leidde tot een soort originaliteit: een gevoel van terugkeer naar een

begin, het startpunt vanwaar de route naar volmaaktheid begon. Even voelde alles weer

als nieuw. Er werd gebroken met zekerheden als ‘glad volgt op ruw’. In een schilderachtig

ontwerp kon men niet vertrouwen op ingesleten verwachtingspatronen. Het schilderachtige

is hiermee een reactie op een afstomping van de zintuigen. In de achttiende eeuw werden

schilderachtige principes vrijelijk toegepast op poëzie, landschaparchitectuur, tuinontwerp,

architectuur, schilderen, literatuur en muziek.48

Over hoe een schilderachtig effect bereikt kon worden bij het ontwerpen van landschappen,

parken en gebouwen, liepen de meningen uiteen. Voor Uvedale Price was het vooral een

kwestie van het creëren van afwisseling. Hij zag een schilderachtig beeld als een compositie

waarbij ruigheid en plotselinge afwisseling verenigd werden met onregelmatigheid van vorm,

46 Sidney K. Robinson, Inquiry into the picturesque (Chicago 1991) 99-100.47 Ibidem 3.48 Ibidem 3-13.

25

kleur, belichting en zelfs geluid.49 Price en de andere grondlegger van de schilderachtige

methode, Richard Payne Knight (1750-1824), hielden zich bezig met de vraag op welke

wijze schilderijen als voorbeeld voor landschapsontwerp konden dienen. Schilders hadden

natuurlijk een heel specifieke perceptie van de werkelijkheid. Objecten werden vertaald

naar een tweedimensionale voorstelling en ontdaan van niet visuele connotaties als geur

en geluid. Dit was een manier van kijken, die wellicht ook nodig was om schilderachtige

landschappen te kunnen appreciëren en reproduceren.50

In tegenspraak met Burke en Uvedale Price was het boek van Archibald Alison (1757-1839),

Essays on the Nature en Principles of Taste (1790). Alison beweerde dat geen enkel object

vaststaande kwaliteiten bezat, die alle emoties van de kijker bepaalden. Volgens Alison kon

ieder object mooi gevonden worden, als het aangename en dus mooie ideeën opwekte.

Schilderachtige objecten waren simpelweg de objecten die bij de kijker herinneringen

opriepen aan beelden die hij gezien had. Als deze beelden aangenaam waren, wekten ze

aangename gevoelens op, en dus van schoonheid. De uiterste consequentie van Alisons

theorie was dat alles schoon kon zijn, afhankelijk van de associatie die bij het subject werd

opgeroepen.51 De tweede grondlegger van de schilderachtige methode, Richard Payne

Knight, baseerde zijn theorie over het schilderachtige op Alisons Essays. In de praktijk leverde

dat aanbevelingen op die niet veel verschilden van die van Price. Knight beval een gemengde

stijl aan “built piece-meal, during successive ages; and by several different nations. It is

distinguished by no particular manner of execution, or class of ornaments, but admits of

all promiscuously”. Deze laatste eigenschap van de schilderachtige methode betekende de

definitieve val van de klassieke standaard. Niet alleen was de klassieke verhoudingenleer

irrelevant voor het bereiken van schoonheid, ook de ornamentiek, de zuilenordes verloren

hun belang. Het classicistische streven naar harmonie maakte plaats voor een romantische

gevoelscultus.52 De pittoreske stijlen met hun veelheid aan plaats en tijdgebonden associaties

en betekenissen vormden een echte breuk met het classicisme, dat van universele waarden

uitging. Toch is het streven door toepassen van historische stijlen het verleden te laten

herleven een voortzetting van de classicistische traditie die gebaseerd is op het laten

herleven van de klassieke oudheid.53

Of de voorkeur voor afwisseling nu voortkwam uit intrinsieke of associatieve kenmerken

van objecten, zowel Price als Knight vonden dat ten koste van alles voorkomen moest

worden dat ontwerpen gebaseerd waren op een ‘systeem’. Systematiek had volgens beiden

een verwoestend effect op zowel de burgerlijke samenleving als de landschaparchitectuur.

Hier zien we de typisch romantische afkeer van de koele rede.54 Knight vond sofisme het

denkmodel van een tiranniek systeem. Het enige kenmerk is frigiditeit. Abstracte rede,

koud en mechanisch, biedt volgens hem geen afleiding of alternatieven. Het is zelfzuchtig,

49 Hussey 12-1450 Robinson, Inquiry into the picturesque 104.51 Hussey 15.52 Crook, The dilemma of style 18-19.53 Rob van der Laarse, ‘Erfgoed en de constructie van vroeger’ in Rob van der Laarse (red.) Bezeten van vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering (Amsterdam 2005) 2.54 Maarten Doorman, De romantische orde (Amsterdam 2004) 111-112.

26

geïsoleerd en beperkt. Complexiteit is volgens Knight een kracht. “Complicated laws arise

from complicated interests, and produce republics better balanced, than if they had been

planned by prospective wisdom.” Knight onderschreef de gedachte dat de accumulatie

van openbaar bestuur en de constante aanpassing aan wijzigende omstandigheden

goed is. Dit complexe stelsel overzien is onmogelijk en pogingen daartoe leiden tot een

tirannieke abstractie die het einde betekent van de hoognodige variatie en menging. Ook

Burke beschouwde de abstracte politieke ideeën van de Franse revolutie als een poging de

gedurende eeuwen opgebouwde gemengde politieke samenlevingstructuren te vernietigen.55

Deze voorliefde voor het organisch gegroeide, voor een veelheid aan betekenislagen en de

onmogelijkheid alles te kunnen overzien en controleren waren belangrijke componenten van

het schilderachtige. Hierbij werd een zekere dubbelzinnigheid niet geschuwd.

Schilderachtige ontwerpers schiepen een beeld dat natuurlijk oogde, maar in werkelijkheid

in scène gezet was. Een schilderachtig ontwerp is volgens Knight en Price geslaagd wanneer

de ingreep vragen oproept bij de beschouwer: wat is dit, welke functie heeft het, hoort

het hier? Er moet dus geen sprake zijn van een al te duidelijke breuk met het normale,

tegelijk moet de beschouwer wel geprikkeld worden. In zekere zin vormt misleiding de

kern van het schilderachtige. Ze weigert duidelijk te zijn over haar bedoeling en betekenis.

Het schilderachtige is een manier van ontwerpen die dicht bij de natuur staat, maar niet

pretendeert natuurlijk te zijn. Dat leverde de kritiek op dat schilderachtige gebouwen

rommelden met de natuur, zich hulden in een natuurlijk kleed, terwijl het eerlijker zou zijn

geweest de kunstmatigheid te benadrukken of de natuur de natuur te laten. Price schreef dat

het schilderachtige de natuur niet imiteert, maar toevalligheden in scène zet.56

Naast de tegenstelling natuur-cultuur speelt het schilderachtige ook met de schijnbaar

logische gedachten over comfort en doelmatigheid. Een voorbeeld: in het boek A picturesque

guide to Bath (1793), beschrijft de auteur een oude houten brug die vervangen wordt door

een stevig nieuw stenen exemplaar. “It is to be regretted, that what is most conductive to

comfort is not always the most pleasing to the eye”. De verwaarloosde houten brug week

af van de strikte regels waaraan zo’n bouwwerk zou moeten voldoen. Maar voor de geest

is een afwijking van het verwachte soms aangenaam, het stimuleert onze zinnen. Het

schilderachtige streeft dus niet naar een volledig gebruik van de technische mogelijkheden.

De vormgeving houdt zich in, creëert een beeld dat minder perfect is dan het zou kunnen

zijn. Daarmee is het oneerlijk in de zin dat het beeld suggereert dat de mogelijkheden niet

verder gaan.57

De opkomst van het toepassen van verschillende historische stijlen nam een aanvang met

het bestuderen van Griekse tempelruïnes. De Griekse bouwkunst bleek ouder dan de

Romeinse en week op belangrijke punten af van Vitruvius. Hiermee verloor de Romeinse

klassieke traditie zijn monopolie als inspiratie voor de Europese bouwkunst. Rondom ruïnes

ontstond tegen 1750 een cultus, waardoor deze een belangrijke inspiratiebron werden voor

55 Robinson, Inquiry into the picturesque 23.56 Ibidem, 93-94.57 Robinson, Inquiry into the picturesque 93, 95-96.

27

architecten.58 Gotische gebouwen en ruïnes fascineerden de schilderachtige ontwerpers

uit het Engeland van de late achttiende eeuw in het bijzonder. Gotiek kwam tegemoet aan

het schilderachtige streven naar onregelmatigheid en appelleerde aan de fascinatie voor de

‘duistere Middeleeuwen’. De schilderachtige appreciatie van gotiek werd ook beïnvloed door

de wijze waarop William Gilpin (1724-1804) keek naar ruïnes. Een goede schilderachtige

ruïne had bepaalde kenmerken, en deze werden ook in nieuw gebouwde ruïnes in

landschapsparken toegepast.59

In de eerste vijfentwintig jaren van de negentiende eeuw werden er in Engeland een groot

aantal massieve, enorme gebouwen opgetrokken met schilderachtige inslag. Ze appelleerden

aan het sublieme, zoals Burke dat had beschreven. Ze werden gerechtvaardigd door de

vergelijking met de ruïnes van Paestum en Sicilië, die men kende van Piranesi’s etsen.

Grootse architectuur was te vergelijken met grootse natuur: kliffen, oprijzende bergen,

enzovoort.60 In eerste instantie bleef de toepassing van schilderachtige principes beperkt tot

landschappen en gebouwen in het landschap. Hier werd de schilderachtige methode ook bij

uitstek geschikt voor geacht. Price vond dat het schilderachtige meer past bij het platteland.

In de stad zorgde de accumulatie van cultuur voor bloeiende klassieke vormen. Op het land

sloot het schilderachtige aan op de omgeving.61

Toch was het ook Uvedale Price die de basisprincipes voor schilderachtige stedenbouw

vastlegde in zijn essay. Deze principes waren bedoeld voor het vormgeven van dorpen

en kleine stadjes in het landschap. Hij benadrukte de relatie tussen landschap en dorp

en beval een studie aan van de manier landschap waarop Titiaan in zijn schilderijen op

een attractieve wijze huizen had gegroepeerd. Bij de (her)bouw van een dorp moest

symmetrie en lintbebouwing voorkomen worden. De schoonheid van dorpen lag volgens

Price in de beslotenheid, afwisseling en “play of outline”, en deze dienden dan ook zoveel

mogelijk aangewend te worden. Onregelmatigheden in het terrein, bestaande bomen

en struiken en oude gebouwen moesten niet alleen bewaard blijven, maar als leidraad

dienen voor de plaatsing van nieuwe gebouwen. Oude gebouwen, met hun schilderachtige

onregelmatigheid, rijke en harmonieuze patina, zo gewaardeerd door schilders, moesten

absoluut behouden blijven. Restauratie door pleisteren of witten was uit den boze.62

In Engeland was architect John Nash (1752-1835) de centrale figuur in de verdere

ontwikkeling van het schilderachtige tot een ontwerpmethode voor stad en dorp. Er was

vraag naar zo’n methode, want de aanleg van de grote achttiende-eeuwse landschapsparken

conflicteerde vaak met de aanwezigheid van dorpen en soms zelfs stadjes. Er zijn

voorbeelden van hele marktstadjes die werden afgebroken omdat ze het schilderachtige

effect van een uitzicht verpestten. In één voorbeeld werd een stadje gesloopt en werden de

bewoner geherhuisvest in verspreid opgestelde cottages. Er zijn ook modeldorpen gebouwd,

die vaak gekenmerkt werden door eenvormigheid en een strakke opstelling van de huizen. 58 Van der Woud, ‘Een kleine esthetica van de puinhoop’ in Archis59 Hussey 193-194, 197. 60 Hussey 19961 Robinson, Enquiry into the picturesque 14.62 Hussey 205-206.

28

De eerste praktische uitwerking van de ideeën van Price en Nash was Blaise Hamlet, in 1810

door John Nash zelf ontworpen. Het dorp met bescheiden schilderachtige woningen, losjes

gegroepeerd te midden van tuinen is in veel opzichten nog steeds het model dat gevolgd

wordt bij de bouw van suburbane schilderachtige ensembles.63

7. Blaise Hamlet, 1810 Bron: Flickr.com

Het was vanaf het vormgeven van dorpen nog maar een kleine stap naar het herkennen van

en bouwen aan schilderachtige kwaliteiten in steden. De Engelse schilder Joshua Reynolds

(1723-1792) propageerde al in 1786 in een lezing het navolgen van de onregelmatigheden,

die de ontwerpen van John Vanbrugh kenmerkten. “The forms and turnings of the streets of

London, and other old towns, are produced by accident, without any original plan or design;

but they are not always the less pleasant to the walker and spectator, on that account.

On the contrary, if the city had been built on the regular plan of Sir Christopher Wren, the

effect might have been, as we know it is in some new parts of town, rather unpleasing; the

uniformity might have produced weariness, and a slight degree of disgust.”64

John Nash maakte voor de nieuwe Regentstreet tussen Regent’s Park en Charing Cross

een schilderachtig ontwerp. De straat liep in een bocht, waarbij het schilderachtige effect

versterkt werd door de blokken, die zeer verschillend van afmeting waren, van verschillende

gevels te voorzien, waardoor een afwisselend beeld ontstond. De villawijk die Nash ontwierp

bij Regent’s Park werd een model voor de vele villawijken die in de negentiende eeuw

in Engelse steden verrezen. Het villapark bestaat uit huizen in Italiaanse en gotische stijl,

omringd door bomen, langs slingerende straten, die bezijden de doorgaande wegen liggen.65

Nash’ schilderachtige stijl bleek bij uitstek geschikt voor toepassing in de Engelse

badplaatsen en kuuroorden. Tussen 1790 en 1840 werden in Brighton, Hove, Hastings,

Plymouth, Bath, Clifton, Cheltenham en Leamington schilderachtige ensembles van

terrassen, villa’s, parken en tuinen ontwikkeld. In Devonport ontwikkelde John Foulston

63 Watkin, David, The English vision. The picturesque in architecture, landscape and garden design (Londen 1982) 181-183.64 Geciteerd uit: Watkin, The English vision 187.65 Watkin 187-189

7. Blaise Hamlet, 1810Bron:www.flickr.com

29

(1772-1842) een schilderachtige verzameling exotische gebouwen, waaronder een school

in Egyptische stijl, een Grieks stadhuis, een Hindoekapel en een straat met huizen voorzien

van Korinthische zuilen.66 De stijlenorgie waartoe het schilderachtige eclecticisme kon leiden,

werd in Devonport duidelijk zichtbaar.

De schilderachtige methode in AmsterdamGedurende de laatste decennia van de negentiende eeuw maakte Amsterdam een

periode van stormachtige groei door. Handel en nijverheid ontwikkelden zich in deze jaren

razendsnel. Het inwonertal verdubbelde tussen 1850 en 1900 van 224.000 inwoners naar

510.000. Er was in de stad een constante vraag naar woningen.67 In de kern van de stad,

vooral rondom Damrak, Rokin en Nieuwezijds Voorburgwal kwam na de bouw van het

Centraal Station in het Open Havenfront cityvorming op gang: handelshuizen, uitgevers,

hotels en openbare gebouwen vestigden zich in de oude stad en vroegen om nieuwe

gebouwtypen die van een heel andere schaal waren dan de burgerwoningen en pakhuizen

uit de zeventiende en achttiende eeuw.68

Bij de eerste stadsuitbreiding en verdichting in Amsterdam rond 1860 werd in lijn met

de classicistische traditie gestreefd naar eenheid en regelmaat in de blokfronten. De

ontwerpen van de eerste grote complexen met goedkope huurwoningen, zoals gebouwd

langs de Marnixstraat en Tsaar Peterstraat, waren gebaseerd op kazernes. De eerste echte

negentiende-eeuwse stadsuitbreiding in Amsterdam, de binnen de Singelgracht gelegen

Plantagebuurt, werd met als doel een eenvormig klassiek stadsdeel te bouwen bloksgewijs

ontwikkeld. Al na een jaar moest de stad dit beleid al verlaten omdat er vooral vraag was

naar individuele kavels.

Ook Samuel Sarphati stond in zijn plannen voor de omgeving van het Paleis voor Volksvlijt

66 Ibidem 191-19267 Lucas Wintershoven, Demografisch eeuwboek Amsterdam. Ontwikkelingen tussen 1900 en 2000 (Amsterdam 2000) 14-16.68 Michiel Wagenaar, ‘De stad gebouwd’, Martha Bakker e.a. (red) Amsterdam in de tweede gouden eeuw (Bussum 2000) 9-35 aldaar 22-23.

8. Victoriahotel aan het Damrak, 1890Bron: Stadsarchief Amsterdam

30

een bloksgewijze eenheidsarchitectuur voor ogen. Voorbeelden waren de Parijse en

Brusselse boulevards en dichter bij huis de boulevards in Utrecht en Arnhem en de

waterfronten van de IJsselsteden. In al deze steden was een eenvormig en harmonieus

straatbeeld gerealiseerd, met strak gepleisterde panden voorzien van eenvoudige

kroonlijsten. Deze voorbeelden waren weer gebaseerd op straatwanden uit de barok en

de renaissance. Een veel toegepast ontwerpmodel was de paleisfaçade: een symmetrisch

geheel, met verhoogd middendeel en risalerende hoekpaviljoens.69 Een mooi voorbeeld

hiervan is het woongebouw van I. Gosschalk aan de Vossiusstraat.

9. Ontwerp van I. Gosschalk voor een woongebouw aan de Vossiusstraat, 1879 Bron: Stadsarchief Amsterdam

Vanaf de jaren ’60 werd in Amsterdam het classicistische stadsbeeld als ontwerpideaal

ingeruild voor een schilderachtig beeld dat in essentie gebaseerd was op de middeleeuwse

bouwkunst: schilderachtig gegroepeerde burgerwoningen, met afwisselende

gevelbekroningen, rondom openbare gebouwen met oprijzende torens. Dit alles als symbool

van een harmonieus maatschappelijk en religieus leven, waarvan men veronderstelde dat

het in de late, katholieke middeleeuwen werkelijk bestaan had. Vader van deze beweging

was Augustus Welby Northmore Pugin (1812-1852). Zijn Contrasts, or a parallel between

the edifices of the fourteenth and fifteenth centuries and similar buildings of the present

day; shewing the present day decay of taste, vormde de neerslag van zijn denkbeelden. Hij

zette de harmonieuze middeleeuwse samenleving met zijn kunst af tegen de pluriforme

negentiende eeuw met zijn ontaarding en verwoesting van de stad als kunstwerk.70

Pugin had felle kritiek op de schilderachtige gotiek die architecten toepasten op gebouwen

met verschillende functies. Hij vond dat gotiek functioneel diende te zijn. “When a building

is designed to be picturesque, by sticking as many ins and outs, ups and downs, about it

as possible… [it is like] an artificial waterfall or made-up rock… so unnaturally natural as to

appear ridiculous”. Hij bewonderde daarentegen het rationalisme van de middeleeuwse

gotiek. Pugin vond dat de oorzaak van de stijlverwarring van de negentiende eeuw lag

in het feit dat de architectuur van zijn tijd niet langer de uitdrukking was van bestaande

69 Aart Oxenaar, ‘Op zoek naar een schilderachtig straatbeeld: de stadswoonhuizen van P.J.H. Cuypers in de Vondelstraat (1867-1871)’, Jan M. Baart, Hans Bonke e.a. Amsterdam het beschouwen waard (Amsterdam 1993) 75-87.70 Aart Oxenaar, ‘Op zoek naar een schilderachtig straatbeeld’ 76.

31

opvatting en omstandigheden. Stijlen werden overgenomen in plaats van ontwikkeld.

Ornamenten en ontwerp werden aangepast aan het gebouw en kwamen niet voort uit het

gebouw zelf. Deze verwarring kwam uiteindelijk voort uit de gecombineerde uitwerking

van de renaissance en de reformatie.71 Pugin wilde terug naar de periode daarvoor, naar de

katholieke middeleeuwen, toen samenleving en stijl nog met elkaar in overeenstemming

waren geweest.

Via de Franse architect Viollet-le-Duc (1814-1879) werden deze ideeën in Nederland

geïntroduceerd door Pierre Cuypers (1827-1921). De gotiek werd tamelijk breed omarmd als

dé nieuwe architectuurstijl omdat ze werd gezien als uitgesproken rationeel. Viollet-le-Duc

was van mening dat iedere vorm die niet door de constructie wordt aangewezen, verworpen

moet worden.72 In de modernistische historiografie van de Nederlandse architectuur is voor

Cuypers een hoofdrol als rationalistische wegbereider voor het functionalisme toebedacht.

Aan dit beeld wordt de laatste jaren getornd door publicaties van Auke van der Woud.73

Desalniettemin blijkt uit studies van architectuurhistoricus Aart Oxenaar dat Cuypers een

belangrijke rol heeft gespeeld bij het introduceren van de schilderachtige methode voor het

ontwerpen van stadsbeelden.74 Gezien Cuypers eminente rol in de canon van de moderne

architectuur als voorvechter van een rationele architectuur is dat extra opvallend.

Pierre Cuypers was niet alleen architect, hij was ook ontwikkelaar. In Amsterdam kocht

hij in de jaren 1860 een stuk land naast het nieuwe Vondelpark om er zijn ideeën over

de schilderachtige potentie van een op de middeleeuwen gebaseerde bouwkunst te

presenteren. In de jaren voor 1860 waren er verscheidene werken verschenen die lieten

zien hoe middeleeuwse steden konden worden nagebootst.75 In Duitsland hadden de vroege

romantici Wackenroder en Tieck al in 1793 tijdens hun wandelingen door het Frankische

heuvelland de bekoringen van de middeleeuwse vakwerksteden ontdekt. Hun idealisering

van de Duitse renaissance doet denken aa de bewondering van Pugin voor het katholieke

Europa. In hun verbeelding hadden in het zestiende-eeuwse Bamberg, Neurenberg en

Bayreuth ‘[..] burgerlijke degelijkheid, godsvrucht en kunstzinnigheid een gelukkige

eenheid gevormd’.76 De Duitse fascinatie voor haar middeleeuwse geschiedenis zou de

hele negentiende eeuw voortduren. Het plaatwerk Mittelalterliche Bauwerke nach Merian

uit 1856 van Vincenz Statz (1819-1898) liet een reeks details uit beroemde stadsprofielen

van de zeventiende-eeuwse graveur Mathäus Merian zien. Deze details konden dienen

als inspiratiebron voor het ontwerpen van schilderachtige stadsbeelden. De ‘malerische

Wirkung’ die de middeleeuwse Duitse steden had gekenmerkt was volgens de auteur

verwoest door het kille classicisme van de Verlichting en de eenheidsesthetiek van de

absolutistisch staat, terwijl de vroegere schilderachtigheid juist een resultaat was geweest

van de burgerlijke vrijheid en individuele expressie van de stedelingen.77

71 Crook, The dilemma of style 45-47.72 Van der Woud, Waarheid en karakter 245-250.73 Auke van der Woud, Sterrenstof. Honderd jaar mythologie in de Nederlandse architectuur (Rotterdam 2008).74 Aart Oxenaar, ‘Op zoek naar een schilderachtig straatbeeld’.75 Ibidem (76-78).76 Rüdiger Safranski, Romantiek. Een Duitse affaire (Amsterdam 2009) 96.77 Aart Oxenaar, ‘Op zoek naar een schilderachtig straatbeeld’ (76-78).

32

De Franse tak van de rationalistische neogotiek had ook veel aandacht voor de middeleeuwse

stedenstichtingen. De bastidesteden werden als bewijs aangevoerd dat ook in de

middeleeuwen rationele verkavelingtypen gewoon waren geweest. Cuypers nam onder

invloed van Viollet-le-Ducs Dictionaire (1854) de orthogonale middeleeuwse verkaveling

als ideaaltype over. Cuypers’ villapark werd uiteindelijk gebouwd langs een aantal rechte

straten, gebaseerd op het uitbreidingsplan voor Amsterdam van Van Niftrik (1866).78 De

schilderachtige afwisseling werd door Cuypers bereikt middels het benadrukken van de

individualiteit van de verschillende huizen. Door het toepassen van gevelbekroningen,

rijkversierde portieken en balkons werd de illusie geschapen alsof de buurt bestond uit

afzonderlijk gebouwde woningen.

De neogotische belangstelling voor het stadswoonhuis als symbool voor het burgerlijke

gezin, de hoeksteen van de christelijke gemeenschap, ontstond al in de jaren ’30 van

de negentiende eeuw. Pugin publiceerde in 1835 een plaatwerk met opmetingen van

Normandische stadshuizen, waarin vooral de eigenheid van de gevels belicht werd. Cuypers

had veel contact met Viollet-le-Duc, die net als Vincent Statz de individuele middeleeuwse

burgerhuizen als uitdrukking van burgerlijke vrijheid beschouwde. De eenheidsarchitectuur

langs de Parijse Boulevards vond Viollet-le-Duc een autoritaire esthetiek, die ook tot een

autoritaire samenleving zou leiden. In deze visie zou juist een nadruk op de individuele

woonhuizen de ontwikkeling van de burgerlijke vrijheden bevorderen.79

De in de Vondelstraat door Cuypers toegepaste schilderachtige ontwerpmethode werd een

blauwdruk voor de manier waarop in de decennia daarna de staduitbreiding van Amsterdam

gestalte kreeg. Het suggereren van individualiteit door het toepassen van verschillende

gevelbekroningen is in de hele negentiende-eeuwse gordel gebruikt om de monotonie van

de lange rechte straatwanden te doorbreken.80 De typische tuitgevels en gotische portieken

van Cuypers zijn ook veel nagebootst. Het ideaalbeeld van de schilderachtige afwisseling

van individuele burgermanswoningen werd al heel snel overgenomen door bouwers

78 Arnold van der Valk, Amsterdam in aanleg. Planvorming en dagelijks handelen 1850-1900 (Amsterdam 1989) 231.79 Aart Oxenaar, ‘Op zoek naar een schilderachtig straatbeeld’ 81.80 Ibidem 87.

10. Schilderachtige gevelwand van Cuypers in de VondelstraatBron: Stadsarchief Amsterdam

33

van arbeiderswoningen, die ook op zoek waren naar een afwisselende vormgeving. Het

schilderachtige werd zo vooral gebruikt als stedenbouwkundige methode. De schilderachtige

architectuur, met zijn wilde afwisseling van natuur- en baksteen en naar voren en

terugspringende bouwdelen werd veel minder toegepast.81

De schilderachtige ingenieursstadDe negentiende-eeuwse uitbreidingswijken in Nederland verschillen in veel opzichten

van de nieuwe stadsdelen die in dezelfde periode in de ons omringende landen werden

gebouwd. Schilderachtige, of schilderachtige motieven komen in België, Duitsland

en Frankrijk veelvuldig voor, maar vaak in een meer suburbane setting. De grote

appartementengebouwen die langs de boulevards en lanen van Parijs, Brussel, Keulen en

Berlijn tot stand kwamen, kregen vooral een classicistische of monumentaal eclectistische

uitstraling. De vaak omvangrijke panden waren ook bij uitstek geschikt om een monumentaal

en imponerend stadsbeeld te creëren. Van grote invloed op het bouwen van complexen met

huurwoningen in Nederland, was dat ons land geen traditie van appartementengebouwen

kende en dus ook geen architectuur die de grote schaal van zo’n gebouw kon uitdrukken.

Terwijl in heel Europa imposante, rijk gedetailleerde gevelwanden met daarachter identieke

appartementen werden neergezet, bleven de grote steden in Nederland bij de verticaliteit

en individualiteit van de burgerwoning. Dit kwam ondermeer tot uitdrukking in de visuele

en functionele opdeling van appartementengebouwen in eenheden met een beukmaat

gelijkend op die van het vroegmoderne stadshuis. Centrale ontsluiting en het groeperen van

woningen rondom binnenhoven kende ons land in de negentiende eeuw ook niet.82

Zoals gezegd staan de stadsuitbreidingen uit de negentiende eeuw in de historiografie van de

Nederlandse bouwkunst in een kwade reuk. Na de grote bouwkundige kunstwerken uit de

vroegmoderne periode was Amsterdam niet in staat geweest het nageslacht in haar tweede

Gouden Eeuw iets vergelijkbaars na te laten. De architectuur was weinig indrukwekkend

vergeleken met de nieuwbouw die verrees in de imposante hoofdsteden Parijs en Berlijn,

maar ook in het van oorsprong even schilderachtige Brussel. Ook het uitbreidingsplan van Jan

Kalff dat de dienst Publieke Werken in 1876 presenteerde aan de gemeenteraad ontbeerde

allure. Het was een typisch ingenieursplan: rechthoekige blokverkaveling, weinig openbaar

groen en nauwelijks pleinen. Het plan van Kalff was geen werkelijk stedenbouwkundig plan,

maar een middel om de bouwwerkzaamheden te coördineren.83 Dit gebrek aan kunstzinnige

visie werd als ernstige tekortkoming gezien. Een weinig initiatiefrijk stadsbestuur en op winst

beluste speculanten hadden er volgens critici voor gezorgd dat buiten de Singelgracht een

verzameling grauwe, eentonig en artistiek bloedeloze wijken verrees.84

81 Ineke Pey, Bouwen voor gezeten burgers. Herenhuizen en villa’s in de nieuwe stadswijken van Utrecht, Groningen en Nijmegen (1874-1901) (Zwolle 2004) 24.82 Susanne Komossa, Han Meyer, Max Risselada, Sabien Thomaes en Nynke Jutten, red. Atlas van het Hollandse bouwblok (Bussum 2002) 8.83 Marloes van Haaren, e.a., Atlas van de 19e-eeuwse Ring 22.84 Arnold van der Valk, Amsterdam in aanleg. Planvorming en dagelijks handelen 1850-1900 (Amsterdam 1989) 5-7.

34

Veel negentiende-eeuwse architecten vonden zelf ook

dat ze faalden. Maar dan toch vooral omdat ze geen

eigen stijl gevonden hadden. In de praktijk echter,

terugkijkend, zien we een heel duidelijke eigen stijl.

Misschien wel geen structureel systeem, maar wel

een houding: de historistische aanpak, een matrix

voor een veelheid aan stijlen. Ze zochten naar een

stijl die karakteristiek en op maat gesneden was voor

de wensen, waarden en materialen van hun tijd. En

dat is precies wat we nu zien in hun gebouwen.85

In negentiende-eeuwse uitbreidingswijken van

Amsterdam en andere Nederlandse steden is de

zoektocht naar een Nederlandse identiteit terug te

zien. De gedachte van veel architecten was dat stijl

de expressie is van zeden, gewoonten, materiële

eigenschappen en instituties van het volk. De zoektocht

naar een eigen stijl was dus eigenlijk een onderdeel van

de zeer negentiende-eeuwse zoektocht naar de eigen

identiteit.86 Deze identiteit werd door Nederlandse

architecten gevonden in de Hollandse renaissance van

de zestiende en zeventiende eeuw.87

De ontdekking van de Hollandse renaissance verklaart

ook het feit dat het bouwen van schilderachtige

stadsbeelden in uitbreidingswijken door heel

Nederland navolging kreeg. Met de opkomst van de

schilderachtige neorenaissance in de Nederlandse

architectuur van de late negentiende eeuw groeide

namelijk de aandacht voor het schilderachtige karakter

van de oude Hollandse steden. In die jaren bestond

er nog geen esthetica van het stadsbeeld. Architecten

leerden al schetsend en tekenend hoe stedelijke

ruimte werkte. De afwisseling die kenmerkend werd

geacht voor schilderachtige architectuur was ook

kenmerkend voor de Hollandse stadsgezichten. Het

schilderachtige voorzag daarmee in een nationale stijl

voor het vormgeven van nieuwe of gereconstrueerde

stadsgezichten.88

85 Crook, The dilemma of style 126.86 Van der Woud, Waarheid en karakter 37.87 Frans Grijzenhout, ‘Vaderlandse oudheden’, Frans Grijzenhout (red.), Erfgoed. De geschiedenis van een begrip (Amsterdam 2007) 109-174, aldaar 165-168.88 Van der Woud, Waarheid en karakter 260-265.

11. Cornelis Springer: Ingang van de Gemeenteschool aan de Vriesestraat, Dordrecht, 1885

12. Jan Weissenbruch: Binnenplaats bij het stadhuis te Culemborg, 1882

35

Net als in Engeland werd de ontwikkeling van de schilderachtige bouwkunst in Nederland

sterk beïnvloed door schilderijen. Vooral door de Hollandse stadsgezichten van Cornelis

Springer (1817-1891) en Jan Weissenbruch (1822-1880). Springer schilderde vanaf de

jaren 1850 stadsgezichten, waarin voornamelijk Hollandse renaissancegevels figureerden.

Storende eigentijdse elementen werden door Springer niet in het schilderij opgenomen.

Vanaf 1875 worden zijn stadsgezichten kunstmatiger. Hij reconstrueert naar eigen inzicht

stadsgezichten, zoals op zijn schilderij Het oude stadhuis van Amsterdam. Eén van de

belangrijkste neorenaissance-architecten Izak Gosschalk (1838-1907)89, was zich terdege

bewust van de verbintenis die de schilderkunst en de architectuur middels de neorenaissance

waren aangegaan. In 1874 schreef hij: “schilderachtigheid zit niet in het voorwerp, maar in

de oogen, in de opvatting van den waarnemer. Men bedenke slechts hoe een Weissenbruch,

van het onaanzienlijkste grachtje, van het armoedigste buurtje een uitnemend schilderij

weet te maken; en hoe een Bosboom, een kerk, waar de kerkvoogdelijke witkwast heeft

huisgehouden - de kale wanden eener gang tot een tafereel vol poëzie weet om te

tooveren, overgoten met die onovertreffelijke harmonie van kleur, gebaad in die heerlijke

zomerwarmte, waarin alles glanst en tintelt, en het oog zich verliest.”90

Gosschalk heeft meerdere geschriften achtergelaten over het toepassen van de

schilderachtige methode. Vooral lichtval, kleuren en lijnenspel zijn daarin belangrijk. Over

de kracht van het associatieve, zo belangrijk voor de ontwikkeling van de schilderachtige

methode in Engeland sprak Gosschalk zich niet uit. Behalve wanneer hij schreef over het

volkseigene van de neorenaissance. Hij prefereerde het middeleeuwse Amsterdamse

stadhuis, met zijn passende plek in het straatbeeld boven “de kille deftigheid” van Jacob

van Campens classicistische zeventiende-eeuwse stadhuis. Het volkseigen vond Gosschalk

rijkgeschakeerd en karakteristiek, het Hollands classicisme bloedeloos, gepolijst en

pseudovoornaam. Hij schreef over Hollandse architectuur uit de zestiende en vroege

zeventiende eeuw: “Alle bouwwerken uit dien tijd hebben iets individueels, iets levenslustigs,

om het eens zoo te noemen. Zij zijn vol plastische versiering: niets schoolsch, niets pedants

kleeft ze aan. De bouwmeesters putten motieven uit alle tijden, ze letten niet het minst op

wat men later in een keurslijf heeft geregen en stijl genoemd, en slagen er in om het gemoed

warm te maken, het oog te bevredigen, aan prozaïsche nuttigheid recht te doen wedervaren.

Die goede overlevering bestaat nog een honderd jaar, om allengs plaats te maken voor

de koude deftigheid, die ons vreemd aanstaart, omdat ze niet inheemsch is, niet met ons

volkskarakter strookt.” 91

Gosschalk (1838-1907) was zeer geïnteresseerd in de eigentijdse schilderkunst. Door

Gottfried Semper in Zürich geschoold “in de noodzaak van vaste historische stijlbeginselen”,

was hij tegenstander van het stijleclecticisme, waarbij architecten als Leliman en Godefroy

een combinatie maakten van neoklassieke elementen. Gosschalk combineerde ook wel, maar

vanuit één vaste basisstijl. Zijn voorkeur voor de Hollandse renaissance kwam zowel voort

89 Caroline Alexandra van Eck (red.), Het schilderachtige: studies over het schilderachtige in de Nederlandse kunsttheorie en architectuur 1650-1900 (Amsterdam 1994) 95-96, 98.90 van Eck (red.), Het schilderachtige 100.91 Ibidem 102.

36

uit een belangstelling voor vaste architectuurprincipes

als het vaderlands cultureel erfgoed. Al in 1863

mat hij voor de Maatschappij tot Bevordering van

Bouwkunst een deels zestiende-, deels zeventiende-

eeuws winkelpand in de Warmoesstraat op.92 Gosschalk

zou zich in de jaren 1870 en 1880 als lid van de

gemeenteraad in Amsterdam intensief bemoeien

met het de nadere uitwerking en invulling van het

uitbreidingsplan van Kalff.93

Van der Woud signaleert in Waarheid en karakter een

tegenstelling tussen streven naar schilderachtigheid

enerzijds en monumentaliteit anderzijds. Hoe kon

de architect openbare gebouwen, die volgens de

conventie monumentaal dienden te zijn, inpassen in

een schilderachtige omgeving? De oplossing werd

gezocht in het uitvergroten van schilderachtige vormen:

torens en extreem hoge daken. Ook internationaal

trachtten architecten op die manier schilderachtig

en monumentaal met elkaar te verenigen.94 Om

de grootschalige nieuwbouw van kantoren en

hotels in te passen in het bestaande stadsbeeld

werden grote bouwvolumes opgedeeld in kleinere

eenheden. Hiervoor werd vaak gebruik gemaakt van

schilderachtige ontwerpprincipes. De continuïteit

van het van oudsher fijnkorrelige stadsbeeld bleef zo

behouden.95 Ook werden er soms nieuwe openbare

ruimten gecreëerd, waaraan grotere bouwkundige

volumes als monumentale elementen in de stad

konden worden opgenomen.96

De gedachten die ten grondslag lagen aan de

vormgeving van het grootste deel van de negentiende-

eeuwse stadsuitbreidingen in Nederland is nog

nauwelijks onderwerp van studie geweest. De bouwers

van de lange rijen arbeiders en middenstandswoningen

lieten geen uitgebreide archieven na, waaruit

architectuurhistorici konden putten. En de

aanwezigheid van zo’n archief blijkt tot nu toe een

belangrijke voorwaarde voor belangstelling van 92 Ibidem 99-100.93 Arnold van der Valk, Amsterdam in aanleg 320.94 Van der Woud, Waarheid en Karakter 265-268.95 Grijzenhout, ‘Vaderlandse oudheden’ 166.96 Meurs, De moderne stad 65-67.

13. Boven: bouwplan Derde Oosterparkstraat 108-116 uit 1897. Onder: de panden in 1974, nu gesloopt. Bron: Stadsarchief Amsterdam

14.Herenhuizen op de Weteringschans

37

onderzoekers. Uit de publicatie van Ineke Pey, Bouwen voor gezeten burgers (2004), blijkt

hoe de stadswijken voor de gegoede burgers in de laatste decennia van de negentiende eeuw

gestalte kregen als commerciële projecten. Zij baseerde haar onderzoek op de archieven

van aannemers en ingediende bouwaanvragen. De invloed van de neorenaissance blijkt uit

haar onderzoek overduidelijk.97 De gevels van eenvoudiger woningbouw laten deze invloed

eveneens zien, maar in soberder vorm.98

De ontwerpers stonden voor de opgave om de lange gevelwanden langs meestentijds

rechte straten toch esthetisch aanvaardbaar vorm te geven. Kavels langs geprojecteerde

straten werden door de eigenaar van de gronden verkocht aan bouwlustige investeerders

en ontwikkelingsmaatschappijen. In de jaren 1890 werden hele straatwanden en zelfs

blokken door één bouwmaatschappij volgebouwd, maar rond 1880 was het gebruikelijker

dat kavels in een blokwand aan vier tot wel zes verschillende bouwers werden toebedeeld,

die dan twee tot vier kavels brede woongebouwen van drie tot vier woonlagen optrokken.99

Voorbeeld van zo’n bouwer was de firma Deenik, die in het Plan Kalff als ontwikkelaar,

ontwerper en aannemer en exploitant woningen bouwde. ‘Timmermansaffaire Zeeger

Deenik en Zoon’ nam geen deel aan het debat over de ontwikkeling van de bouwkunst,

maar was wel lid van het Amsterdamse kunstenaarsgenootschap Architectura et Amicitia,

waardoor het bedrijft op de hoogte bleef van de ideeën die leefden in de wereld van de

geschoolde ontwerpers.100

Uit Bouwen voor gezeten burgers blijkt dat vooral een schilderachtig eclecticisme, dat zich

baseerde op enkele voorbeelden van de Hollandse renaissance, onder de laatnegentiende-

eeuwse bouwers, en dus blijkbaar ook onder kopers, populair was.101 Diezelfde

eclecticistische, sterk aan de schilderachtige Oud-Hollandse bouwstijl refererende gevels

zien we terug in de uitbreidingswijken uit het Plan Kalff. Soms uiterst sober uitgevoerd,

bijvoorbeeld in de Eerste Van der Helststraat in De Pijp en soms rijk gedetailleerd, zoals aan

de Eerste Constantijn Huygensstraat in de Helmersbuurt of aan de Willemsparkweg in Oud-

Zuid. Maar hoe eenvormig of juist onderscheidend deze panden ook zijn ontworpen, allen

grijpen ze, door het tot uitgangspunt nemen van de traditionele kavelbreedte van vier tot vijf

meter, terug op de individualiteit van het Hollandse stadshuis.102

De oplettende wandelaar zal door de hele negentiende-eeuwse gordel van Amsterdam

dezelfde versierde sluitstenen, huisdeuren, dakkapellen en winkelpuien tegenkomen. Hoe

kleinschalig georganiseerd de invulling van Plan Kalff vergeleken met de huidige bouwpraktijk

ook was, er was wel een hoge mate van standaardisering bereikt. Bouwers konden met

behulp van voorbeeldboeken kiezen uit een ruim assortiment aan massageproduceerde

ornamenten en bouwmaterialen dat door een klein aantal toeleveringsbedrijven werd

97 Ineke Pey, Bouwen voor gezeten burgers 37-38.98 Van Haaren, e.a., Atlas van de 19e-eeuwse Ring 24.99 Arnold van der Valk, Amsterdam in aanleg 306-308, 328-330.100 Jos Smit, ‘Deenik en Zoon. Een timmermansaffaire aan het einde van de negentiende eeuw’, bureau Monumenten & Archeologie, Amsterdam maakt geschiedenis (Amsterdam 2004) 177-211.101 Ineke Pey, Bouwen voor gezeten burgers (2004).102 Komossa e.a., Atlas van het Hollandse Bouwblok 34, 58.

38

aangeboden.103 Zodoende heeft de versplinterde wijze van invullen van het uitbreidingsplan

tussen 1870 en 1900 niet geleid tot een versplintering van het architectonisch beeld. Sterker

nog, het aanzien van de straatwanden loopt uiteen van eentonig en uiterst sober in veel

straten in de Pijp tot speels en gevarieerd, maar harmonieus in Oud-Zuid, de Helmersbuurt

en de Oosterparkbuurt en langs straten als de Javastraat en het Sarphatipark.

In de straten waar voor gegoede burgers woningen werden gebouwd, is de schilderachtige

afwisseling als vanzelf bereikt doordat ieder pand uniek is. Dit is onder andere het geval

op de Weteringschans. Ook kleine series herenhuizen, zoals de bouwonderneming ‘N.V.

Willemspark’ in de jaren 1880 langs de Van Eeghenstraat en Willemsparkweg realiseerde,

waren door hun afwisseling als vanzelf schilderachtig.104 Het is vooral in de langere

straatwanden, die door één bouwonderneming zijn gerealiseerd, dat het doelbewust

ontwerpen van schilderachtige stadsbeelden kan worden gezien. De gemeente gaf het liefst

grote gebieden ineens als concessie uit aan bouwondernemingen. Dit vergemakkelijkte de

de onderhandelingen over het ophogen en aanleggen van straten, dat op het terrein van de

concessies geschiedde, met als gevolg dat bouwondernemingen uit kostenoverwegingen de

hoeveelheid openbare ruimte trachtten te minimaliseren.105 Echter, ook in deze gevallen bleef

de individualiteit van de woning het ontwerpuitgangspunt.

Een mooi voorbeeld van een straatwand waar door de ontwerper naar een schilderachtig

effect is gestreefd, is de zuidzijde van de Derde Oosterparkstraat in Oost. Tussen de

Lineausstraat en de Vrolikstraat bouwde de ‘Maatschappij tot Exploitatie van Bouwterreinen’

herenhuizen en middenstandswoningen. Een door Publieke Werken getekend stratenplan,

waar op voorspraak van architect en raadslid Gosschalk enkele bochtige wegen en ronde

pleinen in waren opgenomen, werd in 1890 op verzoek van de bouwonderneming gewijzigd

in een plan met rechte straten en vier kleine pleinen.106 De invulling geschiedde middels

103 Ibidem, 58.104 Komossa e.a. 38-45.105 Van Haaren e.a. 26.106 Arnold van der Valk, Amsterdam in aanleg 316-328.

15. Door de Maatschappij tot Exploitatie van Bouwterreinen ontworpen en gerealiseerde strandwand langs de Derde Oosterparkstraat

39

meerdere bouwplannen voor etagewoningen voor arbeiders en de middenklasse, die model

kunnen staan voor de eclecticistisch-schilderachtige methode die in de hele negentiende-

eeuwse gordel is toegepast. Verschillende gevels komen in de straatwand enkele keren terug.

Er is gebruik gemaakt van diverse tinten baksteen, sluitstenen en puien om de individualiteit

van de woongebouwen te benadrukken.107

De uitbreidingswijken uit de jaren 1880-1890 waren al bij oplevering behoorlijk functioneel

gemengd. In de hierboven beschreven straatwand waren bijvoorbeeld al enkele

bedrijfsruimten opgenomen in het ontwerp. Aanpassing van bestaande gebouwen aan

veranderende behoeften bleek echter ook erg gemakkelijk. Een aanpassing in de pui,

bijvoorbeeld door ombouw van woningen tot winkelruimten, betekende meestal allerminst

een aantasting van het architectonische totaalbeeld van een straat. In het Amsterdamse

Stadsarchief zijn dan ook honderden verbouwingsplannen voor onderverdiepingen te

vinden. Woonstraten veranderden zo geleidelijk in winkelstraten. Ook schaalvergroting in

het winkelbedrijf werd door de negentiende-eeuwse bouwblokken prima geabsorbeerd.

Door sloopnieuwbouw, of door ingrijpende verbouwing, zoals geschiedde op de hoek van de

Kinkerstraat en de Ten Katestraat. Hier werd een open winkelpui van drie bouwlagen hoog in

een bestaand pand gezet.

Het verlangen naar een duidelijk herkenbare woning, het liefst met eigen entree, was

een wijdverbreide woonwens onder Nederlandse stadsbewoners van alle sociale klassen.

Nederlandse arbeiders koesterden weerstand tegen de gemeenschappelijke entrees van

de woningcomplexen. Het ideaal bleef een eigen opgang. In de Amsterdamse woningbouw

werden daarom pogingen gedaan om het aantal woningen dat van één voordeur gebruik

maakte te reduceren. Verder werd getracht zoveel mogelijk woningen een eigen opgang

te geven. Overlopen ontsloten in de regel slechts één woning, ook al zou een dubbele

ontsluiting een flinke ruimtebesparing opleveren. De wens een eigen voordeur te hebben

was één van de redenen dat de woonkazerne als woningtype in Nederland nauwelijks

107 Van Haaren e.a. 23.

16. Verbouwingsplan Kinkerstraat 23, 1902Bron: Stadsarchief Amsterdam

40

navolging kreeg. Ook de komst van de massawoningbouw van de volkshuisvesters zou daar

lange tijd geen verandering in brengen.108

Gedurende de laatste decennia van de negentiende eeuw bleef de transformatie van de

Nederlandse steden tot moderne centra van handel, industrie en verkeer zonder al te

ingrijpende gevolgen voor het kleinschalige karakter van de bebouwing. Rond 1900 werd

echter duidelijk dat de eisen die bedrijven en verkeer aan gebouwen en de infrastructuur

stelden in toenemende mate onverenigbaar waren met de verschijningsvorm van de oude

steden. Een nieuwe generatie architecten begon zich af te keren van de historistische

ontwerpmethode. De roep om een eigentijdse stijl werd sterker. Steeds vaker had die roep

een ideologische lading. Zoals de neorenaissance de uitdrukking kon zijn van een nationale

identiteit zoals de liberale en protestantse elite die zagen, zo was neogotiek de officiële

stijl van de katholieken. Het zal geen verbazing wekken dat progressieve politieke groepen

als de socialisten en de communisten zich aangetrokken voelden tot een vernieuwende

vormgeving.

Onder invloed van vernieuwende architecten raakte de rijkversierde Hollandse renaissance

uit de mode. De vormgeving van de gevels werd na 1900 soberder, met eenvoudig

vormgegeven ornamenten. Ontwerpen in een historische stijl werden door de in 1897

ingestelde Schoonheidscommissie, die bouwplannen in de nieuwe Concertgebouwbuurt

beoordeelde, standaard afgewezen. Dankzij de commissie werd steeds meer nieuwbouw

onder supervisie van een architect gerealiseerd.109 In de woningbouw was vanaf 1900

tevens sprake van aanzienlijke schaalvergroting. Massaproductie werd door bouwbedrijven

omarmd als antwoord op de stijgende prijs van bouwmaterialen. Met de komst van de

woningbouwverenigingen, na de invoering van de woningwet in 1901, veranderde de

108 Nancy Stieber, Housing design and society in Amsterdam. Reconfiguring urban order and identity, 1900-1920 (Chicago 1998) 138-141.109 Ibidem 170.

17. Verbouwing hoekpand Kinkerstraat-Ten Katestraat, 1928. Gesloopt in 1987. Bron: Stadsarchief Amsterdam

41

bouwpraktijk definitief.110 In de nieuwe werkelijkheid van woningbouw op grote schaal,

met behulp van massaproductie, grotendeels voor ideologisch sterk links georiënteerde

opdrachtgevers, was geen ruimte meer voor de schilderachtige methode.

110 Jaap Evert Abrahamse en Rogier Noyon, Het oude en het nieuwe bouwen. Amsterdam, de markt en de woningbouw (Bussum 2007) 146-147.

19. Bouwtekeningen voor woningen aan de Javastraat, 1900-1902 Bron: Stadsarchief Amsterdam

18. Repetitie van wisselende gevels in de Javastraat in 2009

Hoofdstuk 2Amsterdam als socialistische modelstad (1901-1995)

“It is possible that this urban beauty is a thing of the past…. If this is so, it is a grievous and irreparable loss.... If

it is so, our city crowds are doomed to be lonely crowds, bored crowds, humanly uncultured crowds”111

(Percival and Paul Goodman.)

111 George Collins en Christiane Crasemann, Camillo Sitte and the birth of modern city planning (London 1965) 105.42

43

In de ruim honderd jaar na het in werking treden van de Woningwet is Amsterdam voor een

groot deel gebouwd of verbouwd volgens de ideeën van volkshuisvesters en architecten

met een uitgesproken sociaal-politiek programma. Amsterdam was aan het begin van

de twintigste eeuw een proeftuin voor sociale huisvesting. Na jaren de ontwikkeling van

stadsuitbreidingen te hebben overgelaten aan privé-investeringen, nam de overheid vanaf

de invoering van de Woningwet het voortouw en wist door middel van subsidies en eigen

woningbouwstichtingen een gordel van kwalitatief goede arbeiders woningen te realiseren.112

“De gehele stedenbouw van de 19e eeuw heeft onder de vernietiging van de traditie geleden,

kunstwerken doen verdwijnen en lelijkheden gebracht, die door geen cultuurontwikkeling

van eeuwen zijn goed te maken”, aldus Berlage in 1915. Een terugkeer naar het scheppen

van stedenschoon werd met behulp van het instrumentarium dat de Woningwet bracht

echter voortvarend ter hand genomen. Het Hausmaterial van de massawoningbouw kon

als middel dienen om op monumentale wijze stadsbeelden te scheppen. Berlage was hierin

een wegbereider.113 Grootschalige, in samenhang ontworpen stadsuitbreidingen zouden

kenmerkend worden voor de verdere verstedelijking van ons land in de twintigste eeuw.

Dit had voor het aanzien van de steden grote gevolgen: de kavel maakte als gangbare

architectonische eenheid plaats voor het bouwblok. Maar ook de programmatische menging,

die de Nederlandse steden tot 1900 gekenmerkt had, verdween. De Woningwet leidde

vrijwel direct tot de bouw van stadswijken die vooral plaats boden aan wonen.

Nieuwe esthetiekIn haar boek Housing design and society in Amsterdam onderzoekt Nancy Stieber het

ontstaan van een nieuwe vormentaal in het Amsterdam van de vroege twintigste eeuw.

Verschillende maatschappelijke en politieke groepen in de stad hielden zich bezig met het

probleem van de volkshuisvesting. Dat uiteindelijk de modernistische esthetiek kenmerkend

zou zijn voor de uitleg van Amsterdam in de vorige eeuw, was lange tijd bepaald geen

uitgemaakte zaak. Door een combinatie van factoren wisten rationalistische architecten, hun

opvolgers van de Amsterdamse School en de functionalisten van het Nieuwe Bouwen echter

een alles overheersend stempel te drukken op een groot deel van de stad.114

De bemoeienis van de gemeente Amsterdam met kunst en esthetiek was in de negentiende

eeuw beperkt geweest. Het stadsbestuur werd gedomineerd door liberalen, die de

ontwikkeling van de schone kunsten niet als een overheidstaak beschouwden. Naarmate

de confessionelen en socialisten echter meer politieke en maatschappelijke invloed kregen,

werd esthetiek een steeds belangrijker thema. Door de breed gevoelde onvrede over de

kwaliteit van de nieuwe stadsdelen en de angst voor aantasting van de oude stad werd

de roep om overheidsingrijpen luider. Qua esthetiek zou er volgens de critici aangesloten

moeten worden op het rijke bouwkundige verleden van Amsterdam. Over hoe dat moest

gebeuren bestond onder architecten geen consensus. De historistische en moderne

stromingen stonden lijnrecht tegenover elkaar.115

112 Stieber, Housing design and society in Amsterdam 2.113 Hans van der Cammen en Len de Klerk, Ruimtelijke ordening. Van grachtengordel tot Vinex-wijk (Utrecht 2003) 91-94.114 Ibidem 3.115 Nancy Stieber, Housing design and society in Amsterdam. Reconfiguring urban order and identity, 1900-1920

44

Een doorbraak kwam met de benoeming van Berlage tot ontwerper van de nieuwe

beurs en de zuidelijke stadsuitbreiding. Met hem kregen de vernieuwers een sterke

vertegenwoordiging. Berlage bewerkte een hele reeks uitbreidingsplannen tot schilderachtige

plattegronden. Hij was, zoals veel architecten en stadsplanners, zeer sterk beïnvloed door

het boek Der Städtebau nach seinem künstlerischen Grundsätzen (1889) van de Oostenrijker

Camillo Sitte, en daarmee bij uitstek geschikt om een vervangend plan te tekenen voor het

als esthetisch inferieur ingenieursplan afgewezen ontwerp van Lambrechtsen uit 1897 voor

de verdere uitleg van de stad in zuidelijke richting.116

Sitte wordt algemeen beschouwd als de grondlegger van de moderne stedenbouw als

onafhankelijke discipline. Zijn boek was een analyse van tamelijk ongewijzigd uit de pre-

industriële periode overgeleverde Europese steden. Hij toonde aan dat er achter de

schijnbaar chaotische opbouw van deze steden, met hun pleinen, straten, gebouwen

en monumenten, een aantal heldere principes schuilden. Hij beoordeelde vervolgens

de stedenbouwkundige praktijk van zijn eigen tijd aan de hand van deze principes. Zijn

commentaar was vooral gericht op de clichématige wijze waarop stadsuitbreidingen en

nieuwe steden werden vormgegeven. Daarnaast deed hij een aantal suggesties hoe de

stedenbouw naar haar artistieke grondslagen zou kunnen terugkeren. Dit deed hij aan de

hand van een praktijkvoorbeeld: de nieuwe Ringstrasse in Wenen. Sitte verklaarde dat

zijn hoofddoel het scheppen van geschikte en effectieve plekken voor het plaatsen van

monumenten was. Dit paste goed in het ideaal van burgerlijke (stedelijke!) schoonheid en

ruimtelijke verbeterplannen uit zijn tijd. De stad moest een Gesammtkunstwerk zijn, waarbij

bouwblokken, ruimte, architectuur en natuur in elkaar grijpen en elkaar versterken.117

Der Städtebau was specifiek gericht op de Duitssprekende landen. Sitte vond dat de

stedenbouw in Duitsland gedomineerd werd door ingenieurs. Stadsplanners waren teveel

gericht op plattegronden, terwijl een goed stadsontwerp volgens Sitte alleen gevat kon

(Chicago 1998) 159-160.116 Stieber, Housing design and society in Amsterdam 161-169.117 George Collins en Christiane Crasemann, Camillo Sitte and the birth of modern city planning (London 1965) 1, 53.

20. Plattegrond van Modena door SitteBron: Sitte, Der Städtebau (1889)

45

worden in wat hij een Verbauungsplan noemde. Dat was een driedimensionaal plan waarin

de bebouwingshoogten zichtbaar waren. Sitte vond dat ‘Geometers’, zoals ook Jan Kalff,

hun plannen teveel baseerden op het rigide gesloten blok en niet de openbare ruimte en

binnenplaatsen als uitgangspunt namen. Juist die ruimtes zag hij als de ruimtelijke basis van

steden. De nadruk op geometrie had daarnaast geleid tot vierkante pleinen, rechte straten,

driehoekige open ruimten en stervormige plaza’s. Aan al deze geometrische ruimtes had Sitte

een hekel.118

Naar aanleiding van Die Städtebau ontstond er grote onenigheid over de vraag of straten

recht of gekromd moesten zijn. De discussie was lastig, omdat zowel medestanders

van Sitte als de ingenieurs met hun grids zich konden beroepen op de geschriften van

renaissancearchitect Alberti. Sitte stelde dat een straat met een gesloten zichtlijn esthetisch

superieur was. Zijn volgelingen hebben allen de schilderachtige schoonheid van gekromde

en bochtige straten uitentreuren benadrukt. De tegenstelling recht-gekromd speelde ook

een grote rol in het discours over de reconstructie van oude steden. Hoe kon men de

verkeersdoorstroming verbeteren en tegelijk het schilderachtige karakter van de oude stad

bewaren? 119 Een goed voorbeeld van zo’n poging is de Raadhuisstraat tussen Herengracht en

Keizersgracht.120

In 1908 verscheen het boek Platz und Monument van de Duitse kunsthistoricus A.E.

Brinckmann (1881-1958). Het werk was bedoeld als kritiek op de onregelmatige

stratenplannen van Sitteske ontwerpers. Brinckmann beschuldigde deze stedenbouwers

dat het streven naar grilligheid had geleid tot een nieuw schematisme. Brinckmann stond

een terugkeer naar regelmatige, monumentale verkavelingen voor. Zijn belangrijkste

inspiratiebron waren de lange en rechte straten en grote pleinen uit de klassieke

baroksteden. Ruimte kreeg gestalte door het toepassen van grote woningblokken.

Brinckmann noemde dit gebruik maken van het Hausmaterial. In 1914 stelde Berlage in een

lezing dat de enige manier waarop een harmonieus stadsbeeld kon worden geschapen was

door het bouwblok als een esthetische eenheid te behandelen. Hij sloot hiermee aan op de

denkbeelden over het huizenblok als de bouwsteen van de stad.121

Berlage zag als sociaal geëngageerd architect de vormgeving van het woonblok als hét vehikel

om te komen tot de zo gezochte nieuwe eigentijdse, collectieve bouwstijl. De architectuur

van woningen kon de gewenste sociaal-politieke constellatie tot uitdrukking brengen.

Berlage geloofde dat de tijd van het individuele burgerhuis voorbij was. De stad van de

toekomst zou er één zijn van massawoningbouw. Gestandaardiseerde woningbouw was niet

alleen economisch noodzakelijk, ze zou ook uitdrukking geven aan een nieuwe periode van

collectief gedeelde waarden. Een democratisch tijdperk, waarin de arbeider centraal stond,

met een esthetiek die net als in de grote cultuurperioden uit het verleden breed gedragen

werd.122

118 Ibidem 16-17.119 Ibidem 22.120 Meurs, De moderne historische stad 291-295.121 Van der Cammen en De Klerk, Ruimtelijke ordening 94.122 Stieber, Housing design and society in Amsterdam 193.

46

Renaissance was in de jaren 1880 de uitdrukking van de burgerlijke samenleving geweest,

had macht, bezit en aanzien verbeeld. In de jaren ’90 kwam de nadruk te liggen op het volk,

dat bezitloos en zonder aanzien en macht was. De neorenaissance kon volgens socialistische

ontwerpers nooit de uitdrukking van dat volk zijn. Architecten rondom Berlage gingen op

zoek naar een architectuur die afrekende met de burgerlijk schijnkunst, naar kunst die uit

het ‘ware leven’ voortkomt.123 Hoewel in het rationalisme van Berlage, De Bazel c.s. en het

expressionisme van de Amsterdamse School nog veel schilderachtige elementen aanwezig

zijn, maakte de Blockbau in de stadsuitbreidingen uit het interbellum een einde aan het

eclectistisch-schilderachtige dat de invulling van het plan van Kalff had gekenmerkt.

Berlage ontwierp uiteindelijk voor Amsterdam-Zuid en –West plannen waar de bebouwing

in hoofdlijnen reeds was ingetekend. Het controleren van de esthetiek van de stedelijke

bebouwing was voor 1900 onmogelijk geweest, maar kwam dankzij een aantal redenen

binnen het bereik van de gemeente. Ten eerste werd na de invoering van de Woningwet

en de oprichting van woningbouwverenigingen de bouw van volkswoningen steeds

meer een (semi-)overheidstaak, daarnaast maakte de Woningwet het instellen van

Schoonheidscommissies mogelijk, die bouwplannen beoordeelden. Gemeenten konden

daardoor niet alleen het verloop van de straten, maar ook de invulling van de gevels bepalen.

Hiermee kwam de door de negentiende-eeuwse architecten zo gezochte eenheid in stijl

binnen handbereik.

Hoe ingrijpend de nieuwe esthetiek en de planningsinstrumenten die met de invoering

van de Woningwet beschikbaar kwamen het stadsbeeld zouden veranderen, was lang

niet voor iedereen direct duidelijk. “Voor het [eenheidsbebouwing à la Berlage] over een

noemenswaardig deel der nieuwe wijken is doorgevoerd, zal de artistieke wind wel weer uit

een andere hoek waaien en de stelselmatige eenheidsbebouwing worden achtergesteld bij

de, van ouds inheemsche schilderachtige, vrije groepeering, die den individuelen aard van

den Hollander weerspiegelt”.124 In werkelijkheid zou de verdere uitbouw van Amsterdam

in de twintigste eeuw zonder uitzondering kenmerkt worden door deze stelselmatige

eenheidsbebouwing. Wie zocht uitdrukking te geven aan de individuele aard van de

Nederlander was voortaan aangewezen op bestaande bebouwing in de oudere stadsdelen.

VolkshuisvestingAl voor de invoering van de Woningwet riepen verschillende groepen in de samenleving

om overheidsingrijpen in de volkshuisvesting. Er werd een mediaoffensief voor betere

volkshuisvesting gevoerd door filantropische organisaties en de progressieve pers, waarin

vooral de krotten in de binnenstad een grote rol speelden.125 Het werd duidelijk dat de

overheid geld zou moeten toeleggen op huisvesting die aan behoorlijke hygiënische en

morele standaarden voldeed. Private initiatieven hiertoe bleken namelijk geen van allen 123 Van der Woud, Waarheid en Karakter 333.124 Vladimir Stissi, Amsterdam, het mekka van de volkshuisvesting: sociale woningbouw 1909-1942 (Amsterdam 2007) 94.125 Egbert Ottens, ‘De aanloop naar de Woningwet: ‘de holen der mensen’’, Stedelijke Woningdienst Amsterdam, Wonen. Woning. Wet. 100 jaar Woningwet (Amsterdam 2000) 17-40, aldaar 18.

47

kostendekkend. Met het vaststellen van de Woningwet in 1901 werd het voor lokale

overheden ook daadwerkelijk mogelijk om in de woningmarkt te interveniëren. Amsterdam

had daar overigens in 1896 al een voorschot op genomen door het invoeren van een nieuwe

grondpolitiek op basis van erfpacht. Ook werd de bouwinspectie gemoderniseerd nadat een

aantal nieuwe huizenblokken vanzelf was ingestort vanwege een slechte constructie.126

Veel vooraanstaande architecten zochten naar mogelijkheden een nieuw gemeenschappelijk

artistiek dogma te handhaven. Zowel jongelingen als J.F. Staal (1879-1940), als gevestigde

architecten als Berlage waren van mening dat grote kunstperioden in de geschiedenis

gekenmerkt werden door een samenkomen van een collectieve volksgeest in een herkenbare

eenheidsstijl. Objectieve stijlbeginselen kwamen volgens hen niet voort uit tijdloze en

universele principes, maar uit het onderdrukken van het subjectieve. Die gedachte was in

feite bijna tegengesteld aan de laatnegentiende-eeuwse maatschappelijke en artistieke

werkelijkheid, waar behalve het individualisme van de bovenklasse ook de eerste contouren

van een massacultuur gericht op consumptie zichtbaar werden. Dit alles liet onverlet dat

velen met Berlage hoopten dat de nieuwe tijd ook een nieuwe collectieve geest zou brengen.

En het was aan de architect om de collectieve ziel van de samenleving tot uitdrukking te laten

komen in zijn ontwerpen.127

De tegenstelling tussen de collectivistische en de individualistische stroming in de kunsten

gedurende eerste decennia van de twintigste eeuw had een sterke politieke connotatie.

Liberalen, conservatieven en religieuze groepen hadden een voorkeur voor historische stijlen,

die de zeventiende-eeuwse of middeleeuwse wortels van de natie zichtbaar maakten, terwijl

socialisten geporteerd waren van modernisme als uitdrukking van sociaal-maatschappelijke

vernieuwing. Bij de bouw van arbeiderswoningen vonden progressief en conservatief

elkaar gedeeltelijk: die diende sober te zijn. De redenen daarvoor verschilden echter: de

conservatieven vonden dat een arbeider zijn plaats moest kennen, zich niet te rijk mocht

kleden en zijn woning functioneel en zonder veel luxe moest inrichten. Socialisten, met hun

afkeer van de burgerlijke cultuur, zagen eveneens het liefst een degelijke en functionele

aankleding van zowel de arbeider als zijn woning. De weelderige inboedels van rond 1870

snel rijk geworden diamantbewerkers werden geridiculiseerd als na-aperij van de nouveau

riche. Maar veel arbeiders spiegelden zich juist aan de welgestelde burgerij en richtten, hoe

klein behuisd ook, een salon in met mooie meubels en allerlei snuisterijen. Dit werd door

conservatieven en socialisten gezien als een totale verspilling van ruimte.128

De afkeer van de liefde van arbeiders voor massageproduceerde imitatiespulletjes

verraadde zeker bij architecten de invloed van de Britse Arts and Crafts beweging. Liever 126 Stieber, Housing design and society in Amsterdam 20-21. Die instortingen werden door voorstanders van regulering van de woningbouwsector direct aangegrepen om naast de krotwoningen in de binnenstad ook de ‘revolutiebouw’ in de nieuwe wijken aan de schandpaal te nagelen. Het spontaan instorten van woningen zou ondanks beter toezicht door de overheid in de jaren ‘30 nog plaatsvinden in het door particuliere bouwers gerealiseerde zuidelijk deel van de Indische Buurt. Deze in Amsterdamse Schoolstijl opgetrokken middenstandsbuurt was bouwkundig van zo’n slechte kwaliteit dat ze in de jaren 1980 en 1990 bijna geheel is gesloopt. De perikelen rondom het Bos en Lommerplein in 2008 laten overigens zien dat gebrek aan toezicht op bouwers nog altijd kan leiden tot levensgevaarlijke situaties, alle ontwikkelingen in de bouwtechniek ten spijt.127 Ibidem 180-182.128 Ibidem 184-185.

48

een simpel, met vakmanschap gemaakte boerenstoel dan een machinaal vervaardigde

imitatie Lodewijk XIV-zetel. Berlage geloofde dat sobere en eerlijke architectuur de nieuwe

sociaaldemocratische orde moest uitdrukken. De arbeiders zelf waren niet direct overtuigd

van de kwaliteit van de sobere woningen van De Bazel en Berlage. Berlage verordonneerde

zelfs dat muren in rustige kleuren dienden te worden geschilderd en dat de vloer van

gepolijst beton moest zijn. Arbeiders kozen echter veelal voor veelkleurig behang en

tapijten.129 Ook hadden diezelfde arbeiders hun bedenkingen bij de vernieuwende bouwstijl

van de socialistische architecten. Maar de keuze voor een vernieuwende vormentaal was een

bewuste. De breuk met de historische stijlen was in de ogen van progressieve architecten

immers een breuk van het proletariaat met de valse burgerlijke kunst en smaak.130

De massawoningbouw zou in de twintigste eeuw de drijvende kracht zijn achter de

ontwikkeling van de architectuur. In Amsterdam leidde de esthetische opgave van de

grootschalige volkshuisvesting eerst tot de opkomst van de Amsterdamse School en na 1945

tot de zegetocht van het Nieuwe Bouwen in de functionalistische uitbreidingswijken uit het

Algemeen Uitbreidingsplan (AUP). Woningwetwoningbouw betekende voor Nederlandse

architecten een geheel nieuwe architectonische opgave. Omvangrijke complexen van één of

meerdere stadsblokken waren tot 1901 meestal door de tekenaars van bouwondernemingen

ontworpen. Het als een geheel vormgeven van een heel blok woningen stelde de

ontwerpers dan ook direct voor problemen. Opgemerkt moet worden dat zeker bij de eerste

Woningwetcomplexen de meeste aandacht uitging naar de woningplattegronden en veel

minder naar de vormgeving van de gevels.131 Desondanks brak de volkswoningbouw van de

woningbouwverenigingen met de esthetiek van haar negentiende-eeuwse voorgangers. De

suggestie van individualiteit van panden en de historische stijlen verdwenen en het ontwerp

van de façade werd ‘eerlijker’. Eerlijker wil zeggen dat de interne structuur van het gebouw

weerspiegeld werd in de gevels. De woningbouw werd naar het voorbeeld van Berlage,

De Bazel en Walenkamp rationalistisch. Hierdoor waren woningwetcomplexen direct goed

herkenbaar als afwijkend van burgerwoningen. 132

129 Ibidem 187-194.130Ibidem 193.131 Vladimir Stissi, Amsterdam, het mekka van de volkshuisvesting 44.132 Ibidem 63-68.

21. Woningbouw van Berlage aan de Transvaalstraat, 1913Bron: Stadsarchief Amsterdam

49

ModelstedenDe eerste van de grote socialistische modelsteden in Amsterdam was Plan Zuid, Berlages

meesterstuk, waarvoor hij het ontwerp voltooide in 1914 en dat gebouwd werd in de

jaren ’20 en ‘30. Plan Zuid was niet in eerste instantie bedoeld als arbeiderswijk, maar

in de monumentaliteit van zowel het stedenbouwkundig plan als in de invulling van

de bouwblokken is de grote invloed van het sociaal-maatschappelijk gedachtegoed

van de bouwende architecten direct af te lezen. Berlage had in 1893 betoogd dat de

massawoningbouw een beslissende stempel zou kunnen drukken op het moderne

stedenschoon. De bouw van honderden identieke woningen bood de architect kansen om

straatwanden op een monumentale wijze vorm te geven, die in Nederland geen precedent

kende.133

Volgens de Woningwet moest het eerste ontwerp voor de zuidelijke stadsuitbreiding, dat was

vastgesteld in1904, na tien jaar herzien worden. Berlage greep deze kans aan om op zoek te

gaan naar mogelijkheden om de door hem zo bewonderde monumentaliteit van de Parijse

boulevards in Amsterdam toe te passen. Berlage zag het als taak van een sociaaldemocratisch

stadsbestuur om het Amsterdam van de twintigste eeuw ook stedelijke ruimte van grote

kwaliteit na te laten. Een bezoek aan New York had hem tot de overtuiging gebracht dat de

romantische op Sitte en Stübben geïnspireerde plattegronden met veel gekromde straten

en korte zichtlijnen geen grondslag konden zijn voor een moderne stad. Hij gooide het

ontwerp radicaal om en koos in navolging van Brinckmann voor de stedenbouw uit de barok:

monumentale openbare ruimten, die tevens ruimte boden aan het moderne verkeer, en een

indrukwekkende architectonische omlijsting. 134

Amsterdam kon als eigenaar van de meeste gronden waarop de uitbreidingen

plaatsvonden strikte controle uitoefenen op de gekozen stedenbouw en architectuur. De

Schoonheidscommissie, die in 1897 door de gemeente was ingesteld om toe te zien op de

architectonische kwaliteit van nieuwbouw in de nieuwe Concertgebouwbuurt, beschouwde

zichzelf als bewaker van de architectuurprofessie. Onder invloed van de commissie werd

steeds meer nieuwbouw onder supervisie van een architect gerealiseerd. Ontwerpen die te

conventioneel of te weinig kwaliteit hadden werden afgekeurd. De Schoonheidscommissie

had in eerste instantie als taak ervoor te zorgen dat bouwers een architect

inhuurden, die lid was van één van de architectuurverenigingen in de stad. Naar mate

woningbouwverenigingen steeds meer projecten indienden begon de Schoonheidscommissie

zich echter ook uit te spreken over de gekozen architectuur. Dit leidde natuurlijk tot flinke

controverse. Moest de overheid bij monde van de Schoonheidscommissie kiezen voor een

bepaalde esthetiek, of moest er artistieke vrijheid heersen?135

Vooral Berlage en collega-architect Van der Pek spraken zich fel uit voor artistieke vrijheid.

De avant-garde had volgens Van der Pek altijd voorop gelopen en kon zich niet laten

133 Karin Gaillard en Betsy Dokter, red., Berlage en Amsterdam Zuid (Rotterdam 1992) 11.134 Ibidem, 13-14. 135 Stieber, Housing design and society in Amsterdam 170, 175-176.

50

beknotten door een schoonheidscommissie. Dat zou immers de ontwikkeling van de

architectuur belemmeren. Men zag vooral de problemen die konden ontstaan door de

nauwe banden tussen de Schoonheidscommissie en de Commissie voor Stadsschoon en de

Bond Heemschut. Conservatieve architecten vreesden juist dat de Schoonheidscommissie

in handen van modernisten zou vallen. Dat deze angst niet ongegrond was, bleek uit het

afwijzen van het neorenaissance ontwerp voor het Koninklijk Instituut voor de Tropen in

1914. Dat negatieve advies legde het College van B&W echter naast zich neer, waarop

de gehele Schoonheidscommissie uit protest opstapte. Ondanks het brede protest van

architecten en zelfs het gemeentebestuur tegen een duidelijke stijlvoorkeur van de

Schoonheidscommissie, bleek ze in toenemende mate een pleitbezorger van modernisme in

de stad.136

Om bouwplannen in de grote door Berlage ontworpen stadsuitbreidingen in het zuiden en

westen van de stad te beoordelen, werden in 1926 aparte commissies in het leven geroepen.

Door de grote invloed van deze commissies, die behalve dat ze bouwplannen beoordeelden

ook zogenaamde silhouetplannen voor de straatwanden opstelden, kon Berlages visie

van een stad met eenheidsbebouwing werkelijkheid worden.137 De commissies werden

gedomineerd door architecten die behoorden tot de Amsterdamse School. Dit had tot gevolg

dat de eenheidsbebouwing in Berlages plannen ontworpen werd door de expressionisten

van de Amsterdamse School en niet door de rationalisten waartoe Berlage zelf behoorde.

Plan Zuid, maar ook Plan West (De Baarsjes) en de zuidelijke Indische Buurt werden de

showrooms van het baksteenexpressionisme van Kramer, Van der Mey, Staal, Gratama

en Wijdeveld. Niet alleen woningbouwverenigingen moesten zich conformeren aan de

voorschreven esthetiek, ook particuliere bouwondernemingen, die na 1925 van het Rijk weer

meer ruimte kregen, bouwden de dure expressieve gevels. Dit leidde vaak tot te hoge huren,

waardoor in sommige nieuwe buurten overbevolking door onderhuur het resultaat was.138

Al in de jaren ’30 kwam er felle kritiek op de architectuur van de Amsterdamse School.

De architecten van het ‘Nieuwe Bouwen’, die zich verenigd hadden rond het blad De 8

136 Ibidem 177-179.137 Karin Gaillard en Betsy Dokter, red., Berlage en Amsterdam Zuid 36.138 Wouter Bolte en Johan Meijer, Van Berlage tot Bijlmer 88-89.

22. De Hoofdweg in Berlages Plan West: massawoningbouw voor de massamens door H. Th. WijdeveldBron: Stadsarchief Amsterdam

51

en Opbouw, spraken smalend over ‘schortjesarchitectuur’ omdat de ontwerpen van de

Amsterdamse Schoolarchitecten zich beperkten tot de gevels, terwijl de indeling van de

interieurs volledig werd bepaald door aannemers. Ook het feit dat de uitleg van de stad in

de jaren ’20 was geschied op basis van deelplannen zonder werkelijke samenhang werd

bekritiseerd. Volgens de functionalisten van het Nieuwe Bouwen diende in de toekomst

bij het maken van uitbreidingsplannen de eisen die de stad stelde centraal te staan. Het

ontwerpen van een ‘gezonde, harmonieuze’ uitgroei, ‘waarbij alle stedelijke functies een

geheel vormen zonder elkaar te schaden’, stond voorop. Pas als daaraan voldaan was, kon de

ontwerper als scheppend kunstenaar aan de slag. Uit de al jaren durende machtsstrijd tussen

de Stedelijke Woningdienst en de dienst Publieke Werken, waarvan de zeggenschap over de

ruimtelijke koers die Amsterdam zou varen de inzet was, kwam in 1928 een geheel nieuwe

afdeling voort, Stadsontwikkeling geheten. En het was Stadsontwikkeling, dat onder leiding

van de functionalisten L.S.P. Scheffer en Cornelis van Eesteren (1897-1988) de verdere uitleg

van de stad ter hand zou nemen.139

De Stad van MorgenDe nieuwe dienst Stadsontwikkeling werd vrijwel direct aan het werk gezet om een nieuw

algemeen uitbreidingsplan voor Amsterdam te maken. Hoewel alle steden met meer dan

tienduizend inwoners wettelijk verplicht waren zo’n plan op te stellen, kan alleen het

Amsterdamse zich de bekende afkorting AUP aanmeten. Het AUP kwam in 1934 gereed

en heeft als beroemd voorbeeld van modernistische stedenbouw een haast legendarische

status. De nieuwe stadsdelen werd volgens de functionalistische ideeën van het CIAM

(Congrès International d’Architecture Moderne) opgesplitst in woonwijken, werkgebieden,

verkeersbundels en recreatiegebieden. Het AUP was gebaseerd op de verwachting dat

Amsterdam nooit meer dan een miljoen mensen zou huisvesten. Dat vooruitzicht maakte het

mogelijk de stad als een afgerond, samenhangend geheel te ontwerpen.140 Hoewel al in 1934

vastgesteld, duurde het door de crisis en de bezetting tot 1954 voordat met de uitvoering van

het AUP een aanvang werd gemaakt.

In eerste instantie beperkten de werkzaamheden van Stadsontwikkeling zich tot de

uitbreiding van de stad, maar in de wederopbouwjaren ontwikkelde de dienst een totaalvisie.

Wederopbouw en de snelle bevolkingsgroei na 1945 noopten tot een aanpassing van het

AUP, waarvan de prognoses voor wat betreft verwachte bevolkingsgroei en de haalbare

woningdichtheden niet bleken te kloppen. Behalve de uitleg van de stad volgens het AUP

werd na de oorlog ook het saneren van het stadshart in de totaalvisie op Amsterdam

opgenomen. Door sanering van de negentiende-eeuwse stadsdelen en uitleg van de stad

volgens het AUP zou Amsterdam kunnen uitgroeien tot een afgeronde kernstad. Deze Stad

van Morgen was een modernistische modelstad, die als alternatief werd gepresenteerd voor

het schrikbeeld van een oncontroleerbaar uitdijende miljoenenagglomeratie, opgebouwd uit

elkaar beconcurrerende kernen.141

139 Wouter Bolte en Johan Meijer 86-105.140 Ibidem 106-107.141 Wouter Bolte en Johan Meijer 200-202.

52

Met de sanering van de verkrotte delen van de binnenstad en de als waardeloos beschouwde

negentiende-eeuwse buurten werd al in de jaren ’30 van de vorige eeuw een aanvang

gemaakt. In deze periode leek er aan de voortdurende woningnood, die Amsterdam

decennia lang had geplaagd, een einde te zijn gekomen. De dienst Publieke Werken achtte

de tijd daarom rijp voor krotopruiming. In de binnenstad werden honderden woningen

onbewoonbaar verklaard. Er werd in de Jodenbuurt, de Oostelijke Eilanden en de Jordaan

voorzien in sloop en nieuwbouw, gecombineerd met een beperkte herstructurering van de

verkeerswegen. Van een gehele kaalslag zou in geen van deze wijken sprake hoeven zijn. Het

ging om individuele panden en soms een bouwblok. Het totaal van de te slopen woningen

kwam desondanks op enige tienduizenden uit. Ook in de eerste tientallen jaren van de

twintigste eeuw was er in Amsterdam al aan krotopruiming gedaan. De meest vervallen

delen van de oude eilanden Uilenburg en Marken in de Jodenbuurt waren vervangen

door nieuwbouw. Met het stijgen van de welvaart werden echter steeds meer woningen

als ongezond en bouwvallig afgeschreven. In de jaren ’30 vond de gemeente dat eigenlijk

alle kelderwoningen en dubbel bewoonde etages aan sanering toe waren. Al voor de

Tweede Wereldoorlog werd er een begin gemaakt met de voorgestelde saneringsoperatie.

In de Jordaan werden in deze tijd honderden nieuwe woningen gebouwd, waaronder de

zogenaamde Van Houtenpanden.142

De crisisjaren en de daaropvolgende bezettingstijd veroorzaakten niet alleen uitstel voor

het realiseren van de nieuwe tuinsteden uit het AUP, maar ook een ernstige stagnatie van

de saneringsoperatie. Belangrijker nog was nog dat het hoognodige onderhoud, dat de

nog relatief nieuwe woningen in de wijken rondom de binnenstad nodig hadden om in

goede staat te blijven, werd opgeschort. Na de bevrijding bleek er vervolgens zo’n enorme

woningnood te zijn dat er van grootschalige sanering helemaal geen sprake meer kon zijn. De

oude wijken raakten overbevolkt en eigenaren beperkten in afwachting van de gemeentelijke

plannen voor sanering en cityvorming het onderhoud tot een minimum. Er was vooral

aandacht voor nieuwbouw in de nieuwe tuinsteden om de woningnood te ledigen.

De uitleg van de stad in zuidelijke en westelijke richting middels de bouw van een aantal

ruim opgezette tuinsteden werd vanaf de jaren ’50 voortvarend ter hand genomen. Hoewel

er op de kwaliteit van de gerealiseerde woningen vanwege de naoorlogse schaarste flink

werd beknibbeld, werd het AUP nagenoeg volgens de visie van Van Eesteren c.s. uitgevoerd.

Rondom de dichtbebouwde vooroorlogse stad verrees een moderne, rechtlijnige en open

verkavelde stad, waar licht, lucht en groen ruimschoots voorhanden waren. De breuk met

de vooroorlogse praktijk van bouwen in gesloten blokken en het functioneel mengen in die

blokken, was radicaal. De tuinsteden waren direct zeer populair bij de vele jonge gezinnen in

de stad, die maar wat graag de overbevolkte en verouderde etages in de vooroorlogse stad

inruilden voor een nieuwe flat voorzien van modern sanitair en met voldoende 142 Dienst der Publieke Werken Amsterdam, Algemeen plan voor saneering en krotopruiming in de geheele stad; onteigening Joden Houttuinen en omgeving; bouw van gemeentewoningen, (Amsterdam 1930) 2475-2490. De Van Houtenpanden zijn woningcomplexen in de binnenstad waar op instigatie van E. Van Houten, hoofdinspecteur van het gemeentelijke Bouw- en Woningtoezicht, gevelbekroningen van gesloopte panden werden hergebruikt.

53

speelvoorzieningen om de hoek. Eind jaren ’60 lag de wederopbouw goed op stoom. De

vooroorlogse wijken vol bedompte, slecht onderhouden huizen leken hun langste tijd gehad

te hebben.

In Amsterdam had de oorlog delen van het centrum in staat van verregaande onttakeling

achtergelaten. De oude Jodenbuurt was deels kaalgeslagen en veel woningen waren tijdens

de bezetting uitgesloopt door stadsbewoners op zoek naar brandbaar materiaal. Plannen

die de gemeente voor de oorlog had ontwikkeld voor verbreding van de Valkenburgerstraat

werden gewijzigd tot een totale reconstructie van het stadsdeel. De gemeente zag in de

Jodenbuurt ruimte voor cityvorming, terwijl ook elders in de binnenstad gemoderniseerd

kon worden. In de negentiende-eeuwse wijken rond het centrum zou de nadruk liggen op

sloop van het oude woningbestand en nieuwbouw volgens moderne principes. De gesloten

bouwblokken pasten niet in het naoorlogse stedenbouwkundige ideaal van licht en lucht.

Open verkaveling in een groene omgeving was het gewenste toekomstbeeld.143

In de Jodenbuurt kwam het tot een bijna integrale sloop. Onder andere de Universiteit van

Amsterdam (toen nog Gemeentelijke Universiteit) en de gemeente Amsterdam hadden

nieuwbouwplannen voor het gebied rond het Waterlooplein. In andere delen van de

binnenstad werd op kleinere schaal vernieuwd: langs de Vijzelstraat, op het Frederiksplein en

in de Haarlemmerhouttuinen. Het verzet groeide echter. Een omslagpunt was het voornemen

van de ABN-bank om langs de Vijzelstraat een nieuw bankgebouw neer te zetten. Onder het

motto ‘ban de bank’ probeerde een groep Amsterdamse burgers de bouw tegen te houden.

In hun ogen betekende de nieuwbouw een aantasting van het historische karakter van

de binnenstad. De ruimtelijke uitwerking van de enige jaren eerder op het Frederiksplein

verrezen kantoortoren van De Nederlandsche Bank sterkte hen in dat vermoeden. Deze

toren, ontworpen door Duiker, die ook de nieuwe ABN aan de Vijzelstraat tekende, verpestte

volgens velen de oude zichtlijn door de Utrechtsestraat. De tijd bleek nog niet rijp voor

werkelijke burgerinspraak: het gebouw aan de Vijzelstraat kwam er toch. Maar de kiem voor

een kritischer houding was gelegd.144

Aan het einde van de jaren ’60 bleek de economie en daarmee de automobiliteit veel sneller

te groeien dan verwacht. Door de Dienst Stadsontwikkeling werden daarom in hoog tempo

plannen ontwikkeld die voorzagen in een nog vergaandere modernisering van Amsterdam.

Om de bereikbaarheid en het functioneren van de stad op peil te houden werden ingrijpende

maatregelen noodzakelijk geacht. Verkeersdoorbraken, kantoorontwikkeling en een fijnmazig

netwerk van ondergronds openbaarvervoer (het stadsspoor) zouden de centrumfunctie van

Amsterdam in de toekomst waarborgen.145

143 Jaap Evert Abrahamse, ‘Wijkverbetering en Stadsvernieuwing’, Stadsplan Amsterdam. Toekomstvisies op de ruimtelijk ontwikkeling van de stad 1928-2003 (Rotterdam 2003) 131-139 aldaar 132.144 Erik Klusman en Ben Teunissen, ‘De binnenstadsnota’s van 1955 en 1968’, Stadsplan Amsterdam. Toekomstvisies op de ruimtelijke ontwikkeling van de stad 1928-2003 (Rotterdam 2003) 109-117145 Hugo Poelstra, ‘Eerst infrastructuur, dan beleid’, Stadsplan Amsterdam. Toekomstvisies op de ruimtelijke ontwikkeling van de stad 1928-2003 (Rotterdam 2003) 119-129 aldaar 122-123.

54

Waar tot in de jaren ’50 behoud en zorgvuldige aanpassingen in de binnenstad nog

gebruikelijk waren geweest, gingen de gedachten van de stadsplanners nu uit naar een echte

structuurwijziging. De sloop van verouderde en verkrotte stadsdelen als De Jordaan, de

Weesperstraat, de Nieuwmarktbuurt en de Bethaniënbuurt kon aangegrepen worden om de

aanleg van een aantal metrolijnen onder de binnenstad mogelijk te maken. De vrijgekomen

grond zou bestemd worden voor nieuwe werklocaties, verkeerswegen en moderne

woningbouw. In de gordel rondom de binnenstad was schaalvergroting ook het toverwoord.

In de Pijp, Oud-West en de Dapperbuurt zou ruim baan gegeven worden aan verkeer en

grootschalige stedelijke voorzieningen.146

In de praktijk kwam stadsvernieuwing tot in de jaren ’70 neer op het binnenstedelijk

toepassen van de stedenbouw uit de uitbreidingswijken. Een bekend voorbeeld is het

plan Duyff voor de Amsterdamse Dapperbuurt. Opgesteld in 1972 voorzag het plan in een

volledige afbraak van de wijk. De oude gesloten blokstructuur zou vervangen worden door

meanderende strokenbouw in vier bouwlagen. Tussen de woonflats waren groene openbare

ruimte en buurtvoorzieningen ingetekend.147 Deze vorm van stadsvernieuwing, waarbij

nauwelijks nog ruimte was voor referenties aan de oude structuren, werd in Amsterdam

onder andere toegepast op Kattenburg. De oude arbeiderswijk werd hier vervangen door

functionalistische strokenbouw. De functiemenging en dichte bebouwing die het oude

Kattenburg gekenmerkt hadden, maakten plaats voor woonbebouwing in een groene setting.

De oorspronkelijke bewoners konden meestal niet terugkeren.

In het begin van de jaren ’70 vestigden zich in de leeggemaakte panden in de

Nieuwmarktbuurt steeds meer jongeren die door de aanhoudende woningnood elders

niet onder dak kwamen. Onder hen waren veel kunstenaars en kritische studenten. Naar

mate hun aantallen groeiden en ze langere tijd in de wijk woonden, groeide het verzet

tegen de sloopplannen. In 1970 verscheen het Bruinboekje Nieuwmarkt, geschreven door

de werkgroep Nieuwmarkt. Het was de neerslag van de bezwaren die de buurtactivisten

hadden tegen de aanleg van de metro en de daarbovenop geplande Lastageweg met

kantoorgebouwen, die het einde van de oude Nieuwmarktbuurt zouden betekenen. De

schrijvers keerden zich tegen de cityvorming en tegen het faciliteren van de vervoersstromen

die door de cityvorming veroorzaakt werden. Kortom: geen verkeersdoorbraken en geen

stadsspoor. Daarnaast ageerden ze tegen de monofunctionaliteit van de nieuwe stedenbouw.

De schrijvers hadden zich laten inspireren door Death and life of great American cities

uit 1961. Dit baanbrekende boek was geschreven door de New Yorkse journaliste Jane

Jacobs als aanklacht tegen de aanleg van snelwegen door bestaand stedelijk weefsel en de

onttakeling van levendige Amerikaanse stadswijken door het toepassen van modernistische

planningprincipes bij sanering.148

146 Ibidem 112.147 John Westrik, ‘Stadsvernieuwing en stadsontwerp’, Erik Pasveer red., Architectuur en stadsvernieuwing (Delft 1991) 31-46, aldaar 33-34.148 Werkgroep Nieuwmarkt, Bruinboekje Nieuwmarkt (Amsterdam 1970).

55

25. Roomtuintjes, fase 1 van Plan Duyff voor sanering van de Dapperbuurt, 1972 Bron Stadsarchief Amsterdam.

De modernistische stedenbouw werd door de activisten

in de Nieuwmarktbuurt gezien als een exponent van de

kapitalistische maatschappij. Door marktwerking werd

het stadscentrum steeds meer een speeltuin voor het

grootkapitaal dat daar zijn kantoren en winkelpanden

neerzette. Arbeiders moesten hun toevlucht zoeken tot

de slaapsteden die vanwege de lage grondprijs aan de

randen van de steden verrezen. Om de city bereikbaar

te houden werden vervolgens met gemeenschapsgeld

grote investeringen in de infrastructuur gedaan, die

leidden tot een ware erosie van de stad.149 Volgens de

actievoerders was de hele saneringsoperatie in en rond

de binnenstad alleen maar bedoeld om bouwgrond

te creëren. De Rijkssubsidie op krotopruiming werd

daarbij misbruikt door goede woningen bewust te laten

verloederen om vervolgens tot sanering over te kunnen

gaan. Ook de aanleg van nieuwe infrastructuur paste

in dit plaatje. Waar metroverbindingen en autowegen

verschenen, steeg de grondprijs. Hierdoor zou het

proces van cityvorming alleen nog maar versneld

worden.150

Ook in de Dapperbuurt, de eerste echt omvangrijke

stadsvernieuwingsbuurt buiten de binnenstad, groeide

vanaf 1970 het burgerverzet. Hoewel de meeste mensen

in de Dapperbuurt zeer ontevreden waren met de staat

van hun woning, was er toch een algemene weerstand

tegen afbraak. Vooral de hoge huren in de nieuwbouw

waren voor veel mensen een bezwaar. Er werd in

de Dapperbuurt veel door alleenstaanden in kleine

één- en tweekamerwoningen geleefd, voor dat soort

woonvormen was in het nieuwbouwplan van Duyff geen

plaats meer. Uit onderzoek van de wijkkrant bleek dat

de bewoners ondanks de verkrotting gehecht waren aan

hun wijk. Men waardeerde de Eerste Van Swindenstraat

met zijn winkels en de drukke Dappermarkt zeer. Wat

zou er na de reconstructie overblijven van deze gezellige

buurt? Ook hier vreesde men voor monofunctionaliteit

en eentonige stedenbouw.151

149 Werkgroep Nieuwmarkt, Bruinboekje Nieuwmarkt (Amsterdam 1970) 5-10.150 Ibidem, 12-14.151 R. Blijstra, ‘Dapperbuurt’, Ons Amsterdam ... (Amsterdam 19..) 174-183, aldaar 176-177.

23. Kaalslag rond de Valkenburgerstraat, 1970Bron Stadsarchief Amsterdam

24. Protesten in de Nieuwmarktbuurt, 1972Bron: Stadsarchief Amsterdam

56

De grootschalige en eenvormige stedenbouw en architectuur in het groen, die de Stad

van Morgen tot een gezonde en veilige leefomgeving moesten maken, bleek intussen niet

aan te sluiten op de woonwens van de gemiddelde Nederlander. Uit onderzoek uit 1963

bleek dat 80 tot 90% van de Nederlanders een eengezinswoning prefereerde boven de

meergezinscomplexen in de wederopbouwwijken. Ook wetenschappers signaleerden een

mismatch tussen vraag en aanbod. Uit een rapport van A.J. Gijswijt uit 1970 bleek dat

vooral “die categorieën van de bevolking die op basis van hun inkomen het minst tot een

vrije woningkeuze in staat zijn, [..] de afgelopen jaren in toenemende mate hoogbouw als

woonvorm [hebben] moeten accepteren”. Uit verschillende onderzoeken kwam verder

naar voren dat bewoners van grootschalige buitenwijken het gebrek aan identiteit en

verbondenheid met een herkenbaar stadshart als negatief ervoeren. Er werd, net als Jane

Jacobs had gedaan in Death and life of great American cities, gewezen op de voordelen van

hoge dichtheden, menging van functies en goed openbaar vervoer in oude steden.152

26. Kattenburg in 1953 (tijdens de ‘Ronde van Kattenburg’) en de nieuwbouw in 1970 Bron: Stadsarchief Amsterdam

Een gemeentelijk onderzoek uit 1972 naar hoe de bewoners van Kattenburg de

stadsvernieuwing hadden ervaren, wees uit dat het gedwongen vertrek uit de vertrouwde

buurt grote gevolgen had. Veel mensen voelden zich ontheemd in hun nieuwe

woonomgeving en hadden aanpassingsproblemen. Hoewel een flink percentage oud-

bewoners de nieuwe woning een duidelijke vooruitgang vond, verlangde bijna de helft toch

terug naar Kattenburg en hadden velen van hen het ontbreken van licht, lucht en groen

niet als storend ervaren. Het rapport concludeerde dat door het negeren van het sociale

aspect de sanering niet succesvol geweest was. In de toekomst zou vooral overleg met

buurtbewoners een standaard onderdeel van stadsvernieuwing moeten zijn.153

Actiegroep De Sterke Arm wist in de Dapperbuurt het buurtverzet op succesvolle wijze op

poten te zetten. In de loop van 1972 werden er maar liefst 142 bezwaarschriften tegen het

ontwerpbestemmingsplan voor de sanering ingebracht. De eisen waren als volgt: betaalbare

nieuwbouw, handhaven van het stratenpatroon, gefaseerde vernieuwing, zodat een

152 Van der Cammen en De Klerk, Ruimtelijke ordening 204.153 Ans Germans en Leonore Olde, Buurtgebondenheid (Amsterdam 1971) 90-91.

57

doorschuifsysteem op gang zou komen en inspraak van

de bewoners. Naar aanleiding van een onafhankelijk

onderzoek werd de gemeente gedwongen opnieuw

naar de funderingen in de Dapperbuurt te kijken.

De eerste resultaten van het funderingsonderzoek

wezen er op dat er voor sloop van de wijk geen acute

aanleiding was. De bewoners eisten vervolgens dat er

onmiddellijk begonnen zou worden met het invullen

van sloopgaten. De gemeente ging overstag en in 1974

werd in de Wagenaarstraat een begin gemaakt met het

eerste nieuwbouwproject.154 Deze nieuwbouw langs een

bestaande straat betekende de facto dat het Plan Duyff

de prullenbak in kon.

In alle Amsterdamse stadsvernieuwingswijken vormden

zich vanaf 1970 actiegroepen van bewoners. Dat er in

de buurten desondanks iets diende te gebeuren werd

tegen 1970 breed gevoeld. De bevolkingssamenstelling

van de negentiende-eeuwse wijken in de grote steden

was door het vertrek van gezinnen naar de nieuwe

wijken en voorsteden en de komst van gastarbeiders en

nieuwkomers uit de overzeese gebiedsdelen ingrijpend

veranderd. De oude stadswijken werden als “volstrekt

versleten” beschouwd en ingrijpende reconstructie leek

onontkoombaar. Omdat het wijzigen van de ruimtelijke

structuur van de stad botste met de bestaande sociale

structuren kreeg de sanering van de wijken een zeer

sterke politieke dimensie. Het protest in de Dapperbuurt

ten spijt stelde het Amsterdamse stadsbestuur nog in

1972 voor de negentiende-eeuwse gordel in haar geheel

te slopen en door nieuwbouw te vervangen vanwege

“de hoge bebouwingsdichtheid, slechte bereikbaarheid

en ondoelmatige indeling”. Bij de Dienst Publieke

Werken groeide daarna echter snel de overtuiging dat

het bij stadsvernieuwing eigenlijk slechts in mindere

mate om het bouwplan draait en dat het proces van

planvorming en inspraak dat eraan vooraf gaat het

belangrijkste is. Onder invloed van de bewoners raakte

het bouwen voor de stad als geheel uit de gratie, men

ging bouwen voor de buurt.155 Van integrale sloop van

154 Rob Boot, Architekten en bewoners, drie voorbeelden van samenwerking tussen architekt en buurtbewoners in de Amsterdamse stadsvernieuwing (Amsterdam 1980) 46-48.155 Van der Cammen en De Klerk, Ruimtelijke ordening 244-253.

27.De schilderachtige ingenieursstad maakt plaats voor de Stad van Morgen. Het Swammerdaminstituut aan de Eerste Constantijn Huygensstraat, 1965.Bron: Stadsarchief Amsterdam

28. “De betere woonvorm” Bijlmermeer, 1970Bron: Stadsarchief Amsterdam

29. Stadsvernieuwing in de Wagenaarstraat, 1974Bron: Stadsarchief Amsterdam

58

oude wijken kon geen sprake meer zijn. Inmiddels ging de trek van middenklassegezinnen

naar de nieuwe woonkernen rondom Amsterdam in hoog tempo door. Bewoners van krappe

etagewoningen kozen massaal voor een huis met een tuin in Purmerend of Hoorn. De ruime

flats in de Bijlmermeer, dat het grootse en meeslepende sluitstuk van de Stad van Morgen

had moeten worden, bleken nagenoeg onverhuurbaar.156 Het modernistische ideaal van

Amsterdam als compacte, functionele modelstad te midden van groene landschappen moest

worden losgelaten.157

Het bouwen voor de buurt gebeurde op basis van bestaande structuren, bewoners en

identiteiten. In de praktijk kwam dat neer op het realiseren van sociale huurwoningen

in nieuwbouw of in gerenoveerde oudbouw, waarbij de bestaande stedenbouwkundige

structuur in hoofdlijnen gehandhaafd bleef. Wijken werden niet ineens, maar gefaseerd

vernieuwd, alle buurtvoorzieningen werden meteen meegenomen en de planning gebeurde

per buurt afzonderlijk. Zowel bij nieuwbouw als bij renovatie stond alles in het teken van

het beheersbaar houden van de kosten. Aangezien te hoge huren één van de grootste

grieven waren van de bewoners van stadsvernieuwingsbuurten, was er voor een grote

architectonische kwaliteit weinig ruimte. Stadsvernieuwing werd zo een proces waarbij

bouwen draaide om de bouwtechnische kwaliteit en de woonkwaliteit en niet of nauwelijks

om de stedelijke kwaliteit.158

Eén van de belangrijkste problemen waar architecten tegenaan liepen was de frictie

tussen de eisen die de Rijksoverheid stelde aan nieuwbouwwoningen en de beperkingen

die de oude blokstructuur van de stadsvernieuwingswijken met zich meebracht. Omdat

actiegroepen zich in bijna alle gevallen uitspraken tegen een geheel nieuwe modernistische

verkaveling, werden architecten en stedenbouwers gedwongen eisen ten aanzien van

lichttoetreding en openbare ruimte te verenigen met de realiteit van smalle straten, gesloten

bouwblokken en weinig groen en pleinruimte. Mede door de vergaande inspraak leidde dit

veelal tot ad hoc beleid met een onbevredigend resultaat.159

Omdat nieuwbouw vaak duurder was dan sloop, is er in veel stadsvernieuwingswijken

gekozen voor renovatie boven nieuwbouw. Hierdoor bleef de historische structuur en

architectuur beter behouden dan in buurten waar vooral nieuw gebouwd is, maar door

de beperkte budgetten en de noodzaak tot het realiseren van grotere woningen, werd

het karakter van de gevels vaak onherstelbaar aangetast. Vooral de zogenaamde dakdoos,

die in Rotterdam veelvuldig werd toegepast, wijzigde het dakenspel en de gevelritmiek

ingrijpend. De indeling van de oude woningen botste ook met de eisen die golden voor

sociale woningbouw. Regelgeving stelde bergingen en balkons verplicht. Inpassing hiervan

in bestaande wooncomplexen betekende een verdere aantasting van de oorspronkelijke

156 Het Hoofd Stadsontwikkeling A. De Gier (1925-1980) vertrouwde architect Wiek Röling eind jaren ’60 toe: “Wiek, de betere woonvorm van de Bijlmermeer zal nooit op zijn werkelijke waarde worden geschat, zolang de concurrentie van de binnenstad blijft, in het belang van de volkshuisvesting zou de binnenstad moeten worden afgebroken”. Geciteerd uit: Brinkgreve, Röling, Van Rooij, Amsterdam verdient beter (Bussum 1997) 17.157 Wouter Bolte en Johan Meijer, Van Berlage tot Bijlmer 378-382.158 Westrik, ‘Stadsvernieuwing en stadsontwerp’ 35-37.159 Ibidem.

59

architectonische en stedenbouwkundige kwaliteit.160

Binnen de moderne architectuur was in de jaren ’60 een beweging ontstaan die een

terugkeer naar de menselijke schaal voorstond. Een groep Nederlandse architecten onder

aanvoering van Aldo van Eyk verenigde zich rond het tijdschrift Forum. De naoorlogse

tendens om functies te scheiden en gebouwen los van elkaar in een open omgeving te

plaatsen hadden volgens Van Eyck c.s. geleid tot een vervreemdende en disfunctionerende

stedenbouw. Forum wilde door functiemenging en het benadrukken van de individualiteit

van functies en bewoners herkenbare en levendige steden bouwen. Er moesten weer echte

steden gebouwd worden!161

De ideeën van de Forum-architecten vonden in heel Nederland ingang bij stadsvernieuwing.

Op regionale en landelijk schaal leidde het streven naar nieuwe stedelijkheid tot een

ruimtelijk beleid dat de leegloop van de kernsteden moest stoppen. De nadruk kwam

te liggen op een compacte stad, waardoor de mobiliteit teruggedrongen kon worden

en middeninkomensgroepen voor de stad behouden bleven.162 In de praktijk heeft ook

de stadsvernieuwingsoperatie echter een aanzienlijke schade aangericht in de stad.

De stedenbouwkundige structuur bleef vaak wel behouden, maar het functionele

en architectonische karakter van veel buurten veranderde onherkenbaar.163 Van de

schilderachtige ingenieursstad is in de zuidelijke Kinkerbuurt, de Oosterparkbuurt en de

Dapperbuurt weinig overgebleven. En dat laatste blijkt vanaf de jaren ’90 de ontwikkeling van

deze buurten en daarmee de stad bepaald geen goed te hebben gedaan.

160 Ibidem, 36.161 Peter Buchanan, ‘Forum Fellowship’, Architectural Review 1116 (London 1990) 31-34 aldaar 32.162 Van der Cammen en De Klerk, Ruimtelijke ordening 263.163 Vincent van Rossem, ‘De teloorgang van het stadsbeeld. Perikelen in de stadsvernieuwing’, Architectuur NL 6-2007 (2007) 14-16 aldaar 15.

Hoofdstuk 3De kracht van de schilderachtige ingenieursstad (1995-2010)

“Globalisering is, behalve wat het proces feitelijk inhoudt, een topos die zwermen populistische dwaallichten

aantrekt – het dient als verzamelplaats voor onhoudbare beweringen over de loop der dingen. Naast haar

complexe werkelijke functioneren heeft ze een bovenbouw van vereenvoudigde fantasieën en vormen van

paniek voor huis- en staatsgebruik voortgebracht – het zijn meestal sociologische versies van vliegdromen,

fobische en prikkelende beelden van het verlies van arbeidsplaatsen, van de lichamelijke zwaarte en de lokale

identiteit.”164

(Peter Sloterdijk)

164 Peter Sloterdijk, Het kristalpaleis. Een filosofie van de globalisering (Amsterdam 2006) 280.60

61

Wie foto’s van de negentiende-eeuwse wijken in Amsterdam uit de jaren 1970 en 1980

bekijkt, begrijpt waarom gesproken werd over ‘de grafkrans’ rondom de binnenstad.165 De

Dapperbuurt, de Pijp, Oud-West en de Staatsliedenbuurt verkeerden in verregaande staat

van onttakeling. Stadsvernieuwing was voortvarend in gang gezet en in sommige buurten

gingen hele blokken tegelijk tegen de grond om plaats te maken voor nieuwe sociale

woningbouwcomplexen. Tegelijkertijd waren delen van de negentiende-eeuwse gordel, met

name de Staatsliedenbuurt, de facto in handen van de kraakbeweging. Hier ontstonden

anarchistische vrijstaatjes waar kunstenaars, politieke radicalen en stadsnomaden een

parallelle samenleving organiseerden. Naast krakers vonden groepen immigranten uit

Turkije, Marokko en Suriname onderdak in de oude wijken. De staat van onderhoud van veel

gebouwen was abominabel, de openbare ruimte een door de auto geclaimd niemandsland

en de bevolkingsopbouw, door het massale vertrek van middenklassegezinnen naar de

westelijke tuinsteden en de groeikernen, eenzijdig. Het draagvlak voor voorzieningen

brokkelde af, drugsgerelateerde criminaliteit en overlast door pensionbewoners zetten de

leefbaarheid onder druk.166

Al in de jaren ‘70 liet de verandering in de bevolkingssamenstelling van de Jordaan zien dat

oude buurten zich ook een andere kant op konden bewegen. Studenten en hoogopgeleide

jongeren vestigden zich in de oude en goedkope panden in de volksbuurt. De voorzieningen

in de wijk pasten zich snel aan de nieuwe bewoners aan, en in 1978 was in sommige delen

van de Jordaan al meer dan de helft van de winkels en horeca gericht op nieuwe groepen.167

Plannen die vanaf de jaren ’50 werden ontwikkeld om de Jordaan te saneren verdwenen

geruisloos van tafel. De Jordaan is geen incident gebleken. Sinds de periode van de massale

trek naar de voorsteden maakte Amsterdam binnen de ringweg A10 naar analogie van de

Jordaan een opmerkelijke comeback. De oude stad regenereerde op de vleugels van de snelle

economische groei vooral in de jaren ’90 in alle opzichten. Nieuwe groepen bewoners uit de

middenklasse vestigden zich in de arbeidersbuurten rondom de binnenstad. In veel van deze

buurten vond gentrification plaats, ze veranderden soms in een periode van slechts enkele

jaren van probleemwijk tot geliefd woongebied. De komst van nieuwe bewonersgroepen ging

hand in hand met het vestigen van een ander soort bedrijven.

Gentrification is een ontwikkeling waarbij voorheen door lagere inkomensgroepen

bewoonde stadswijken bij stedelingen uit de middenklasse en hogere middenklasse populair

worden als woongebied. Gentrification werd voor het eerst in 1964 beschreven door de

Engelse wetenschapper Ruth Glass. Zij zag dat de bevolkingssamenstelling van sommige

arbeidersbuurten in Londen binnen enkele jaren van karakter veranderde. In Londen ging

dit proces net zo lang door tot bijna alle oorspronkelijke inwoners verdwenen waren.168 Jane

Jacobs beschreef in 1961 in Death and life of great American cities een vergelijkbaar proces.

165 Michiel Wagenaar, ‘De stad gebouwd’ 28.166 Gemeente Amsterdam, Dienst Onderzoek en Statistiek, Gentrification in stadsdeel Oud-West (Amsterdam 2009) 11.167 Rogier Noyon, ‘Het gebruik van de openbare ruimte in een straat in de Jordaan’, Amsterdams sociologisch tijdschrift jaargang 5-1 (1978) 110-135.168 Jaco Boer, Gentrification van de Oude Pijp en de Jordaan. Een onderzoek naar de rol van de overheid en het particulier initiatief (Amsterdam 2005) 56. Gemeente Amsterdam, De auto en de stad. Op weg naar een autoluw Amsterdam (Amsterdam 2009) 9.

62

Zij noemde het unslumming en waarschuwde ook direct voor de verdringingseffecten,

waardoor buurten konden veranderen in welgestelde enclaves, die door een gebrek aan

diversiteit en levendigheid aan hun eigen succes ten onder gaan.169

In Nederland is de Jordaan lang het enige echte voorbeeld van gentrification gebleven.

Nog tot recent voorzagen planologen en stadsgeografen vooral een sociaal-economisch

achteruitgang in de oude wijken in de grote steden. Nog in de jaren ’90 signaleerden

onderzoekers dat veel bedrijvigheid de kern van de steden verliet om zich aan de rand van

de stad te vestigen. Gevreesd werd voor het zogenaamde ‘donutmodel’ waarbij in het hart

van de stad sprake is van steeds minder economische activiteit terwijl deze aan de stadsrand

sterk toeneemt. Het vertrek van bedrijven betrof vooral laagwaardige sectoren als bouw,

industrie, transport en groothandel. Aangezien er in de oudere wijken veel lageropgeleiden

woonden, ontstond er daardoor een ‘mismatch’ tussen de beroepsbevolking en de

economische activiteit in de leefomgeving. Men vreesde dat de oude wijken steeds sterker

zouden ontmengen wat stedelijke functies betreft, waardoor de economische basis van de

kernsteden aangetast werd en de mobiliteit door een toenemende afstand tussen woning en

werk sterk zou groeien.170

169 Jane Jacobs, Death and life of great American cities (New York 1992) 249, 270-290.170 H.J. Ebels, Oudere stadsdelen en de ruimtelijke effecten van bedrijfsverplaatsingen (Amsterdam 1997) 12-13.

30. Staatsliedenbuurt, 1985Bron: Stadsarchief

31. In de kern van Amsterdam daalt het autogebruik sterk.Bron: Dienst Infrastructuur, Verkeer en Vervoer.

63

In werkelijkheid vond de door onderzoekers verwachtte ruimtelijke ontvlechting van

wonen, werken en vrijetijdsbesteding in een groot deel van de Amsterdamse kernstad

helemaal niet plaats. De binnenstad verwerd niet tot een ‘monofunctioneel woonmuseum’,

maatschappelijke desintegratie van de negentiende-eeuwse wijken bleef uit, net als de

voorspelde mobiliteitsgroei. De samenhang tussen wonen, werken en recreëren is binnen

de ring A10 juist toegenomen. Arbeid, wonen en vrijetijdsbesteding overlappen elkaar

en vinden in directe nabijheid van elkaar plaats. Dit heeft geleid tot het ontstaan van

levendige stedelijke milieus met een gemengde bevolkingssamenstelling, een hoogwaardig

voorzieningenniveau en een spectaculaire afname van het autogebruik (zie afb. 31).171

Nieuwe economie in oude stedenAan het recente sociaal-economische succes van de oude Amsterdamse stadsdelen ligt een

ingrijpende verandering in de stedelijke economie ten grondslag. De basis van de westerse

economieën verschoof vanaf de jaren 1960 van maakindustrie naar een dienstensector die

drijft op kennis en creativiteit. De postindustriële economie is om diverse redenen sterk

gericht op steden. Omdat overdracht van ideeën en veelal taciete kennis172 voornamelijk

plaats vindt via face-to-face contacten, is fysieke nabijheid voor bedrijven en werknemers in

de creatieve kenniseconomie van zeer groot belang. Daarnaast zijn veel creatieve diensten

en research and development voor grote bedrijven risicovolle activiteiten. Ze vragen om veel

investeringen, terwijl de winsten onzeker zijn. Om die reden externaliseren bedrijven deze

diensten naar kleinere, gespecialiseerde aanbieders. Een goed voorbeeld van zo’n dienst is

reclame. Als deze, in omvang vaak kleine, aanbieders van gespecialiseerde diensten zich in

elkaars nabijheid bevinden, kunnen ze profiteren van agglomeratievoordelen als een ruim

aanbod van kenniswerkers, het delen van kennis en voorzieningen, enzovoort. Het gevolg

is dat de creatieve kenniseconomie sterk de neiging heeft zich te concentreren op locaties

die een zeer uitgebreid pakket aan voorzieningen aanbieden en waar zich al veel andere

kennisintensieve bedrijven hebben gevestigd.173

Vanaf de vroege jaren ’80 beschrijven sociologen het ontstaan van zogenaamde ‘global

cities’. Deze steden vormen als focuspunten van een globaliserende economie de meest

vitale en krachtige concentraties van bedrijvigheid, kennis en kenniswerkers. Volgens de

Amerikaanse socioloog en econoom Saskia Sassen leidt de neiging tot concentreren in de

postmoderne economie tot het vormen van een beperkt aantal global cities, die onderling

met elkaar concurreren om het aantrekken en vasthouden van menselijk kapitaal.174 Of het

aantal global cities echt zo beperkt zal zijn als Sassen denkt, valt nog niet met zekerheid te

zeggen. Wel wordt duidelijk dat lang niet alle steden succesvol zijn als vestigingsplaats van

de postmoderne diensteneconomie. Een verklaring die aansluit op de theorie over global

171 Jaco Boer, Gentrification van de Oude Pijp en de Jordaan. Een onderzoek naar de rol van de overheid en het particulier initiatief (Amsterdam 2005) 56. Gemeente Amsterdam, De auto en de stad. Op weg naar een autoluw Amsterdam (Amsterdam 2009) 12.172 De Engelse filosoof Micheal Polanyi bedacht het begrip ‘tacit knowledge’ om individuele kennis die ‘in het hoofd zit’ te beschrijven. Taciete kennis is meestal sterk beïnvloed door gewoonten en culturele factoren. Overdracht van deze kennis is dan ook lastig en vindt uitsluitend plaats via face to face contact.173 W. Manshanden en W. Jonkhof, ‘Creativiteit komt met concentratie’, Economisch statistische berichten 15 juli 2005 (Den Haag 2005) 310-312.174 Saskia Sassen, The global city: New York, London, Tokyo (Princeton 2001).

64

cities is die van de Amerikaanse socioloog Richard Florida. Florida beschrijft in zijn boek The

rise of the creative class (2002) waarom sommige steden wel en andere niet of nauwelijks

profiteren van de opkomst van de kenniseconomie.175 Drijvende kracht achter de creatieve

kenniseconomie zijn volgens Florida de kenniswerkers. Deze per definitie hoogopgeleide

professionals houden zich voornamelijk bezig met het ontwikkelen van nieuwe betekenisvolle

producten. Kenniswerkers zijn volgens Florida kieskeurige woonconsumenten. “They want

to work in progressive environments, frequent upscale shops and cafes, enjoy museums

and fine arts and outdoor activities, send their children to superior schools, and run into

people, at all these places, from other advanced research labs and cutting-edge companies

in their neighborhood”.176 Omdat menselijk kapitaal in de kenniseconomie de dominante

productiefactor is, volgen bedrijven hun werknemers en niet andersom.177

Wie zijn nu die creatieve kenniswerkers? Als we de wat brede definitie van Richard Florida

aanhouden gaat het om een beperkte kern van mensen werkzaam in de creatieve sector met

daarnaast een veel grotere groep creatieve professionals. De kern van creatievelingen bestaat

uit kunstenaars, filmmakers, musici, schrijvers, acteurs, journalisten, uitgevers en werkers in

de architectuur, media, reclame of design. De creatieve professionals zijn HBO’ers en WO’ers,

die in hun dagelijks werk bezig zijn met het oplossen van creatieve problemen.178

In deze context, waar de vestigingseisen van bedrijven en hun werknemers in de creatieve

kenniseconomie zo radicaal anders zijn dan die van industriële bedrijven en hun arbeiders,

blijken de vroeger als negatief beschouwde eigenschappen van de binnenstad en de

negentiende-eeuwse wijken juist voordelen te zijn. Ze zijn vanwege hun relatief hoge

dichtheid aan bewoners en voorzieningen, de schaarste aan openbare ruimte en de

functionele flexibiliteit van de blokken bij uitstek geschikt als vestigingsmilieu voor de ook in

Nederland steeds dominanter aanwezige creatieve kenniseconomie. De oude buurten bieden

een groot aanbod aan voorzieningen en potentiële gebruikers, die zeer sterk gericht zijn op

de schaarse openbare ruimte. Straten, pleinen en parken zijn daardoor levendig en worden

zeer divers gebruikt. Daarnaast biedt een ruim aanbod aan bedrijfsruimten plek aan het

ontplooien van allerhande activiteiten en bedrijvigheid.179 De oude buurten zijn, kort gezegd,

zeer efficiënte interactiemachines. En interactie is, zoals reeds beschreven, een uiterst

belangrijke component van de creatieve kenniseconomie, waarin in 2009 al ruim de helft van

de Amsterdammers haar emplooi vindt.180

175 Richard Florida, The rise of the creative class: and how it’s transforming work, leisure, community and everyday life (New York 2002).176 Ibidem 151, overgenomen uit: Rob van Engelsdorp Gastelaars en David Hamers, De nieuwe stad. Stedelijke centra als brandpunten van interactie (Rotterdam 2006) 107.177 Rob van Engelsdorp Gastelaars en David Hamers, De nieuwe stad 109.178 Mariette van Baaren, e.a., Thuis in de metropoolregio Amsterdam. De aantrekkelijkheid van Amsterdam als vestigingsplaats voor kenniswerkers en mensen werkzaam in de creatieve sectoren (Amsterdam 2008).179 G.B. Urhahn en M. Bobić, Strategie voor stedelijkheid. Een studie over het thema stedenbouwkundige kwaliteit en opdrachtgever (Bussum 1996) 74.180 Jos Gadet en Koos van Zanen, ‘Shaping the core city: it’s people that matter. About an Amsterdam tool reducing sprawl’, Shaping the core, 44th ISOCARP Congress 2008 (2008) 4.

65

32. Concentratie van de hoogwaardige financiële dienstverlening (geel) en plekken waar face to face contacten kunnen plaatsvinden (rood) in Amsterdam. Bron: Dienst Ruimtelijke Ordening

De creatieve kenniseconomie is vanwege het belang van fysieke nabijheid van bedrijven

en kenniswerkers sterk plaatsgebonden. In tegenstelling tot wat sommige auteurs in de

jaren ’90 beweerden, betekenen economische globalisering en de opkomst van mobiele

telecommunicatie en internet daardoor niet dat er een ‘foot loose’ klasse van kenniswerkers

ontstaat, die zich overal ter wereld kan vestigen en vooral middels telefoon en e-mail

met elkaar in contact treedt.181 Er is juist sprake van sterke voorkeuren voor bepaalde

vestigingsplaatsen, waar ruimte is voor interactie; het uitwisselen van kennis en contacten.

Amsterdam is in de Nederlandse context zeer succesvol gebleken in het aantrekken van zowel

kenniswerkers als creatieve en kennisintensieve bedrijvigheid. De Amsterdamse binnenstad,

waar deze creatieve en kennisintensieve bedrijvigheid en bijbehorende werknemers van

oudsher gevestigd zijn, is een magneet waar kenniswerkers en bedrijven op af komen.182

Omdat de oppervlakte van de binnenstad beperkt is, en deze omringd wordt door wijken die

er in stedenbouwkundig en architectonisch opzicht sterk op lijken, is in Amsterdam al sinds

de jaren ’90 een uitrol van de binnenstad zichtbaar.183

181 Rem Koolhaas, ‘The generic city’, Rem Koolhaas en Bruce Mau, S,M,L,XL (Rotterdam 1995) 1233-1264, aldaar 1250-1251.182 Rik Lukey, De creatieve industrie in Nederland (Delft 2005) 22. Godfried Engbersen, Erik Snel en Afke Weltevrede, Sociale herovering in Amsterdam en Rotterdam, één verhaal over twee wijken (Amsterdam 2005). 31. Engelsdorp Gastelaars, van, De nieuwe stad 113.183 Marcel Jansen, Nieuwe stedelingen (2004). Gemeente Amsterdam, Ontwerp Structuurvisie Amsterdam 2040 33-35.

66

De schilderachtige ingenieursstad als centraalstedelijk vestigingsmilieuDe aantrekkingskracht van de centraalstedelijke stadsdelen van Amsterdam op kenniswerkers

en de creatieve kenniseconomie blijkt niet alleen uit de overduidelijke concentratie van

creatieve en kennisintensieve bedrijven in de binnenstad, de negentiende-eeuwse gordel en,

in mindere mate, de wijken uit het interbellum,184 maar ook uit de vierkante meterprijzen die

voor woningen in Amsterdam betaald worden. Al jaren laat het onroerend goed in de stad

een spectaculaire waardestijging zien. Echter niet overal in gelijke mate. De hoogste prijzen

werden in 2004 alleen betaald in delen van de grachtengordel en de Concertgebouwbuurt.

Tussen 2004 en 2008 zijn de vierkante meterprijzen van woningen in een groot deel van de

vooroorlogse stad op het hoogste niveau komen te liggen.185

Opvallend is dat deze prijsstijging zich niet of in veel minder sterke mate voordoet in

stadsgebieden van na 1945. Ook de arbeiderswijken uit het interbellum blijven nog achter.186

Dat dit niet alleen verklaard kan worden door de gunstige ligging van de vooroorlogse

stad ten opzichte van het centrum, blijkt uit de lagere vierkante meterprijzen in centraal

gelegen naoorlogse reconstructies als de Oostelijke Eilanden, de zuidelijke Kinkerbuurt,

de zuidelijke kwadranten van de Indische Buurt en het gebied rond de Markthallen. Ook

het hoge prijsniveau in de negentiende-eeuwse delen van de Watergraafsmeer, langs de

Amstelveenseweg en op de oude dijklinten in Amsterdam-Noord spreken boekdelen. De

kieskeurigheid van de creatieve klasse, die Richard Florida beschreef op het niveau van

steden, is ook af te lezen aan de bedragen die kopers bereid zijn te betalen voor woningen

in Amsterdam. De tweedeling tussen vooroorlogs en naoorlogs, die in zoveel opzichten

zichtbaar is in de stad,187 houdt daar ook verband mee.

Er is in Amsterdam klaarblijkelijk een grote vraag naar huizen in centraalstedelijke

woonmilieus. Door de schaarste daaraan zijn de woningprijzen binnen de Ring A10 (excl.

Noord) zeer sterk gestegen. Tegelijk zijn er in de stad heel veel woongebieden die zich

niet in eenzelfde stijgende populariteit mogen verheugen.188 Uit onderzoek van de Dienst

Ruimtelijke Ordening naar vestigingsvoorkeuren van bedrijven in specifiek de creatieve

economie (reclame, fotografie, interieur- en modeontwerp, uitgeverijen, fotografie, film,

scheppende kunsten, podiumkunsten, musea en galeries, journalistiek en architectuur en

stedenbouw) bleek deze voorkeur voor de voormodernistische stad eveneens. DRO signaleert

dat de creatieve economie zich clustert in wat ze ‘het spook van Amsterdam’ noemt. Een

op de plattegrond ‘spookvormig’ deel van de stad, dat bijna een op een samenvalt met de

schilderachtige ingenieursstad.189

184 Dienst Ruimtelijke Ordening, Productiemilieus van de creatieve industrie in Amsterdam (Amsterdam 2006)..185 Jos Gadet en Koos van Zanen, ‘Shaping the Core City: it’s people that matter. About an Amsterdam tool reducing sprawl’, Annals of the 44th ISOCARP Congress (2008).186De buurten uit het interbellum laten al wel een behoorlijke prijsstijging zien. Hoewel minder geliefd dan de schilderachtige wijken, voldoen ze toch nog aan de eisen die door nieuwe stedelingen gesteld worden aan het stedelijk woonmilieu. De economische dynamiek is er voorlopig nog aanzienlijk minder dan in de negentiende-eeuwse wijken en de binnenstad.187 Gemeente Amsterdam, Ruimte voor Amsterdamse kwaliteit, trends uit het onderzoek Wonen in Amsterdam 1995-2007 (Amsterdam 2008).188 Jos Gadet, ‘Gentry of getto’? Opkomst van succesvolle buurten’, Simon Franke en Gert-Jan Hospers (red.), De levende stad. Over de betekenis van Jane Jacobs (Amsterdam 2009) 123- 135 aldaar 126-127.189 Jos Gadet en Koos van Zanen, ‘Shaping the Core City’, Annals of the 44th ISOCARP Congress (2008).

67

33. Transactiewaarde per m2 van woningen in Amsterdam. De zwarte lijn stelt de grens tussen vooroorlogse en naoorlogse stadsdelen voor. Bron: Dienst Ruimtelijke Ordening, bewerking Errik Buursink

34. Vestigingen van reclamebureaus in Amsterdam. Een duidelijke concentratie is zichtbaar in de schilderachtige ingenieursstad. Hetzelfde geldt voor andere sectoren van de creatieve economie. Bron: Dienst Ruimtelijke Ordening

68

Een veel gehoorde tegenwerping als dat het karakter van de woningvoorraad bepalend

is voor vierkante meter prijzen en dat naoorlogse stadsdelen een overmaat aan sociale

huurwoningen kennen, waardoor vierkante meterprijzen lager blijven, lijkt op het eerste

gezicht aannemelijk. En inderdaad kennen de vanoudsher welvarende delen van Plan

Zuid al langer een hogere vierkante meterprijs. het is echter een feit dat ook delen

van de vooroorlogse stad waar de woningvoorraad bestaat uit voornamelijk goedkope

huurwoningen een sterke stijging van de transactiewaarde van woningen laten zien. (Zie afb.

35). Het zijn ook vooral de vooroorlogse wijken waar de verkoop van sociale huurwoningen

succesvol is als middel om de bevolkingssamenstelling te diversifiëren.190 Oude buurten, die

tot in de jaren ’90 overwegend door huishoudens met een laag inkomen bewoond werden,

konden daardoor transformeren tot sociaal-economisch meer gemengde stadswijken.

Sommige buurten, waar stadsvernieuwing heeft plaatsgevonden, kennen door de voorkeur

van hoger opgeleiden voor vooroorlogse woningen, een bijna schizofrene bevolkingsopbouw.

Voorbeeld is de Dapperbuurt, waar de stadsvernieuwingsblokken aan de oostzijde vooral

bestaan uit sociale woningbouw, terwijl de negentiende-eeuwse huurwoningen aan de

westzijde na restauraties, deels door de kopers zelf uitgevoerd, voor drie ton per etage van

de hand gaan.191

35. Ontwikkeling transactiewaarde m2 prijzen 2005-2008. De meest opvallende prijsstijgingen deden zich voor in schilderachtige arbeidersbuurten als de Staatsliedenbuurt, noordelijke Kinkerbuurt, en de Pijp en de middenklasse buurten uit het interbellum als de Rivierenbuurt, en de Hoofddorppleinbuurt. Bron: Dienst Ruimtelijke Ordening

190 Gemeente Amsterdam, Wonen in Amsterdam 2007, deel Leefbaarheid (Amsterdam 2007) 83-94.191 http://www.dapperbuurt.nl/dekey.html. De Key bood in 2007 versleten huurwoningen aan de Mauritskade te koop aan voor lage prijzen, mits de kopers zelf de renovatie ter hand namen. Een ander deel van de woningen in deze straat is door de corporatie zelf opgeknapt en worden nu verkocht.

69

De voorkeur van de hoger opgeleide middenklasse in Amsterdam voor de negentiende-

eeuwse stad, is al lang doorgedrongen tot de commerciële vastgoedpartijen. Dat heeft in

verschillende stadsdelen geleid tot het bouwen van gevels die zeer sterk doen denken aan

de speculatiebouw van rond 1880. Aan de Jan van der Heijdenstraat in de Pijp verrijzen

woningen die worden aangeprezen vanwege hun ‘kenmerkende Amsterdamse uitstraling’.

Hier geen halsgevels of Amsterdamse School expressionisme, maar sobere lijstgevels, zoals

die overal in de Pijp staan. Wat ooit gold als het summum van wegwerparchitectuur, een

smet op het bouwkundig blazoen van de stad, geldt nu als typisch Amsterdams. Overigens is

dat bepaald geen louter Amsterdams verschijnsel. In heel Nederland verrijzen woningen die

zonder schroom putten uit een lang als achterhaald beschouwd esthetisch idioom.192

In de Nederlandse architectuurpers is de plotselinge terugkeer naar voormodernistische

vormgeving onderwerp van uitgebreide analyse geweest. Vrij algemeen wordt de verklaring

gezocht in de toegenomen marktwerking in de volkshuisvesting. Tussen 1945 en 1990 was de

volkshuisvesting vooral een overheidstaak. Hierdoor werd ook de esthetiek door de overheid

bepaald. Die was, op enkele traditionalistische uitzonderingen na, modernistisch. Zowel de

tuinsteden als de bloemkoolwijken zijn hier exponenten van. Na 1990 heeft de markt de

huisvestingstaak voor een groot deel overgenomen en doen ook de wetten van vraag en

aanbod hun intrede op de woningmarkt. De woondroom van de meeste woonconsumenten

blijkt nog altijd een traditioneel huis met een schuin dak.193

Maar waarom verlangen zoveel hedendaagse woonconsumenten naar onmoderne vormen?

Architectuurcritici zoeken het in een verlangen naar een veilige geborgen omgeving. Het

leven in geruststellende beelden zou een compensatie zijn voor de snelle veranderingen

in de samenleving. Men verlangt terug naar een overzichtelijk verleden. Volgens deze

zienswijze is het wonen in nieuwbouw naar oud voorbeeld een regressieve daad, een

ontkennen van de werkelijkheid. Niet voor niets leggen veel critici de link tussen de opkomst

van ‘neo-traditionalisme’ in de architectuur en de populariteit van het Fortuynisme en

de daaropvolgende rechtse politieke stromingen.194 Bernhard Hulsman schreef in 2002

in De Blauwe kamer: ‘Neo-traditionalisme en Fortuynisme hebben dezelfde bron: een

onbehagen over globalisering, flexibilisering en andere verschijnselen van de voortgaande

modernisering’.195 Dat laatste werd door de auteur geïllustreerd aan de hand van de pogingen

van de bewoners van complex De Meander in de Amsterdamse Staatsliedenbuurt om de

192 Bernhard Hulsman, ‘Een postmodernistisch walhalla. De Nederlandse stedenbouw in tijden van onbehagen’ in Blauwe kamer 3 (Utrecht 2002) 18-25 aldaar 18. 193 Tracy Metz, ‘Romantisch bouwen verovert Nederland’, NRC/Handelsblad 9-7-1999. Bernhard Hulsman, ‘Superdutch is uitgebloeid’, NRC/Handelsblad 6-6-2003.194 Nog in 2009 reageerde Bjarne Mastenbroek van sEARCH-architecten als door de ratten gebeten in deze trant op een ingezonden stuk van Jaap Huisman in NRC/Handelsblad. Huismans kritiek op de grote invloed van modernisten in de Nederlandse architectuurwereld werd door Mastenbroek direct in verband gebracht met de opkomst van populistisch rechts.195 Bernhard Hulsman, ‘Een postmodernistisch walhalla’ 25. Er zijn ook auteurs die de economische toestand als verklaring opvoeren, zoals Jaap Huisman, die in 2001 in Bouw schreef: ‘Als nostalgie opduikt in de mode en de kunst, kun je er de klok op gelijk zetten: er is economisch crisis. Architecten weten even niet wat ze moeten verzinnen, en omdat de markt sterker is dan zij, met een neiging tot smaak kopen in plaats van uitvinden, wordt er teruggevallen op beproefde concepten’. Twee jaar later beweerde architectuurhistoricus Fred Feddes in Het Parool exact het tegenovergestelde toen hij in een artikel over de herbouw van het Paleis voor Volksvlijt beweerde dat de ‘weemoedwelle’ veroorzaakt wordt door hoogconjunctuur. Hij citeert instemmend zijn collega Cor Wagenaar: ‘Weemoed is luxe’.

70

private binnenstraat af te sluiten voor buitenstaanders. De poging de buitenwereld buiten te

sluiten is volgens Hulsman exemplarisch. ‘Neo-traditionalisme’ is volgens hem ‘een van de

antwoorden op de angst van de middenklasse voor de nieuwe wereld vol immigranten’.196

De voor de hand liggende vraag waarom deze bange middenklasse er desondanks voor kiest

middenin een multiculturele buurt in een al even multiculturele stad te gaan wonen, liet

Hulsman helaas onbeantwoord.

Dat er een link is tussen de voorkeur van veel mensen voor herkenbare architectuur

en plaatseigen identiteit enerzijds en de voortschrijdende globalisering anderzijds, lijkt

desondanks aannemelijk. Maar die voorkeur hoeft beslist niet in een regressief verlangen

naar vroeger te wortelen. Een advertentie voor het eerder genoemde nieuwbouwcomplex in

De Pijp lokt kopers niet met een belofte van dickensiaanse gezelligheid, maar met een plek

om een eigentijdse stedelijke levensstijl vorm te geven. Een foto van een terras vol hippe

jongelingen en een artist impression van een met strak meubilair ingericht appartement

illustreren dat. Jane Jacobs schreef in 1961 dat nieuwe ideeën floreren in oude gebouwen. De

laatste jaren blijkt ook dat een eigentijdse stedelijke economie en bijbehorende levensstijl bij

uitstek tot ontwikkeling komen in oude stadsdelen. Waarom is juist de voormodernistische

stad zo succesvol als geleider van hedendaagse stedelijkheid, terwijl de modernistische

esthetiek vrij algemeen wordt beschouwd als exponent van de modernisering en

mondialisering van de economie?

Van non-place tot placeVolgens veel onderzoekers en schrijvers vindt er al decennia lang een ontwikkeling plaats

van veelvormigheid en authenticiteit naar eenvormigheid en namaak. Een goed voorbeeld

van zo’n denker is architect Rem Koolhaas, die in zijn hier eerder aangehaalde essay The

Generic City een toekomstvisioen ontvouwt waarin historische authenticiteit is opgebruikt

en sleets geraakt, waarna de mens zich energiek heeft bevrijdt van zijn stoffige banden

met het verleden en de toekomst zonder voorbehoud omarmt. Steden worden in deze

toekomstvisie vluchtige entiteiten, waar plaats en identiteit niet langer van belang zijn.

Identiteit en historiciteit zijn in deze steden slechts vermarktbare fragmenten.197 Koolhaas

voegt zich met zijn generic city in een vrij recent discours over de invloed van globalisering

op de verschijningsvorm van steden. Echter, waar hij de globalisering als een kans ziet om

tot geheel nieuwe vormen van stedelijkheid te komen, vormen die in delen van Azië en Zuid-

Amerika ook daadwerkelijk bestaan, was het globaliseringsdiscours in eerste instantie een

echt verdwijndiscours.

De Franse antropoloog Marc Augé introduceerde in 1992 het begrip ‘non-lieux’, beter

bekend onder de Engelse vertaling ‘non-places’. Augé beschrijft de non-place als een plek

zonder banden met de omgeving en de geschiedenis en zonder duidelijke identiteit.198 De

Spaanse socioloog Manuel Castells signaleerde in The rise of the network society (1996)

een verschuiving van ‘spaces of places’ naar ‘spaces of flows’. Spaces of places zijn unieke

196 Ibidem 24.197 Rem Koolhaas, ‘The generic city’, Rem Koolhaas en Bruce Mau, S,M,L,XL (Rotterdam 1995) 1233-1264.198 Marc Augé, Non-places: introduction to an anthropology of supermodernity (Londen 1995) 79.

71

en plaatsgebonden omgevingen met duidelijke historische wortels, terwijl spaces of flows

inwisselbaar en zonder geografische en historische banden zijn. Omdat spaces of flows altijd

aan verandering onderhevig zijn, kunnen zij niet gemakkelijk veranderen in een space of

place. Omdat de globalisering volgens Castells leidt tot steeds meer spaces of flows, neemt

de betekenis van specifieke plaatsen af en verschijnen er steeds meer non-places, ten koste

van places.199

Ook de Amerikaanse socioloog George Ritzer signaleert in zijn invloedrijke werk The

globalization of nothing dat het betekenisvolle en unieke in toenemende mate plaats maakt

voor het betekenisloze en algemene. Bijzondere cafés worden vervangen door vestigingen

van koffiefranchise Starbucks en persoonlijke dienstverlening door geautomatiseerde

of gestandaardiseerde varianten.200 Ritzer beschrijft in The Globalization of nothing het

‘Something-Nothing Continuum’. Plaatsen, dingen, mensen en diensten bevinden zich ergens

in het Something-Nothing Continuum. Hoe meer gestandaardiseerd iets is, hoe meer het

zich aan de nothing-kant van het continuüm bevindt. In het Something-Nothing Continuum

onderscheidt Ritzer vijf dimensies of subcontinua: complexiteit (uniek vs. uitwisselbaar),

ruimte (locatiegebonden vs. niet-locatiegebonden), tijd (tijdgebonden vs. niet-tijdgebonden),

menselijkheid (menselijk vs. ontmenselijkt) en magie (betoverd vs. onttoverd).201 Ritzer

beschrijft vervolgens een proliferatie van non-places, non-things, non-people en non-services,

hoewel hij ook oog heeft voor wat hij ‘glocalization of something’ noemt, het ontstaan van

lokale, min of meer unieke variaties op geglobaliseerde verschijnselen.202

Haast zonder uitzondering wordt de ontwikkeling richting eenvormigheid en het ‘onechte’

gezien als een onontkoombaar uitvloeisel van moderniteit. In de negentiende eeuw was

de afkeer van massageproduceerde nonthings de drijvende kracht achter de opkomst van

onder andere de Arts and Crafts beweging, waardoor ook H.P. Berlage c.s. zo beïnvloed

waren. De poging van Arts and Crafts om een alternatief te bieden voor massaproductie

en het verlies van traditioneel vakmanschap en zo de vergaande rationalisering en

dehumanisering van het productieproces te keren, mislukte jammerlijk. Het afwijzen van

onechte, massageproduceerde, authentiek lijkende producten bleef onder de avant-garde

van de late negentiende eeuw echter bestaan. Een uitweg werd gezocht in het benadrukken

van standaardisatie en massaproductie. Eerlijk zijn over massaproductie van duidelijk

massageproduceerde goederen zou immers een moderne vorm van authenticiteit kunnen

zijn. Deze gedachte ligt weer mede aan de basis van het modernisme in de bouwkunst.203

Modernisten zijn hun afkeer van nonthings die zich als ‘echte’ dingen vermommen niet

kwijtgeraakt. Overal zien zij de zegetocht van het onechte. Zoals hierboven al beschreven, is

de terugkeer van het schilderachtige in de Nederlandse bouwkunst door veel critici geduid

199 Manual Castells, The rise of the network society (Malden 1996).200 George Ritzer, The Globalization of nothing 2 (Londen 2007) 110.201 Ibidem 40-58.202 Ibidem 125-127.203 Kenneth Frampton, Moderne architectuur, een kritische geschiedenis (Nijmegen 1988). Wim Denslagen, Romantisch modernisme .

72

als een vorm van escapisme.204 In het Nederlandse architectuurdiscours van de laatste

vijftien jaar wordt dit Disneyficatie genoemd. De term is breed bekend geworden door een

polemisch stuk uit 1998 van de Franse cultuurfilosoof Jean Baudrillard in Liberation. Hij

beschrijft hoe in de hedendaagse samenleving het virtuele (Disney) het reële overneemt

zoals het verschijnt en het kant-en-klaar weer uitspuwt, inhoud en tijd vernietigend. Een

vertaling van zijn artikel verscheen in 1998 in een themanummer van Archis, waarin meer

(buitenlandse) auteurs zich uitspraken over regressieve neigingen in de bouwkunst.205

Baudrillards artikel vormde het startschot voor een lange reeks publicaties in de vakpers, die

de Disneyficatie van de bouwkunst als onderwerp had.

Twee jaar voor Baudrillards artikel had de Amerikaanse architectuurhistorica Diane Ghirardo

het debat over de invloed van Disney en de opkomst van een nieuwe façadearchitectuur al

geopend met haar boek Architecture after modernism. Volgens Ghirardo worden historische

stijlen vooral zo vaak toegepast omdat ze architectuur reduceren tot een vormenkwestie,

zodat de discussie over de sociale implicaties ervan uit de weg gegaan kan worden.206

Het modernisme had in ieder geval nog een sociaal-politieke agenda, postmodernisme

en ‘neoklassieke’ architectuur hebben volgens Ghirardo hun ziel verkocht en lijken alleen

te bestaan om het consumentisme te faciliteren en aan het verlangen van de hogere en

middenklasse naar een veilige en geruststellende omgeving tegemoet te komen.207

Maar kopen mensen werkelijk een historiserend gebouwd huis om te ontsnappen aan de

werkelijkheid en zich terug te trekken in een valse voorstelling van het verleden? Critici

lijken in de wijze waarop zij het verlangen naar het schilderachtige duiden geobsedeerd

door de eigen angst voor een verbreiding van het onwaarachtige en het stagneren van

de voortschrijding van de tijd. En niet alleen onwaarachtige nieuwbouw vormt volgens

hen een bedreiging van het echte. Ook het behoud van historische steden als Amsterdam

leidt in hun ogen tot Disneyficatie.208 Steden die vernieuwing van hun oude stadscentrum

tegengaan wordt vaak een toekomstbeeld als nieuw Venetië voorgespiegeld. Omdat radicale

vernieuwing niet mogelijk is, zou de vooruitgang stokken.209 De stad mummificeert tot een

toeristische attractie zonder economische dynamiek. Zelfs een kwalitatief hoogwaardige

inrichting van de openbare ruimte in de Amsterdamse binnenstad wordt in dit licht als

‘pretparkisering’ weggezet.210

204 Zoals 22 januari 2010 nog gebeurde in het artikel ‘De smaak van namaak’ door Hilde de Haan in De Volkskrant.205 Jean Baudrillard, ‘Disneyworld Company’, Stanislaus von Moos, ‘Het Disney-syndroom. Luzern: van stad tot attractie’, Kelly Shannon, ‘De grote sprong achterwaarts. New Urbanism in America’, Archis 3 (1998).206 Diane Ghirardo, Architecture after modernism 194.207 Ibidem 24, 45.208 Wim Denslagen, Romantisch modernisme 7.209 Uit het verkiezingsprogramma van de VVD voor de gemeenteraadsverkiezingen 2010: ‘De VVD is trots op de vele kwaliteiten van onze stad, maar maakt hier wel [...] kanttekeningen bij. Allereerst mag onze stad niet stil blijven staan. Stilstand is achteruitgang. De VVD kiest voor een dynamische stad. Ontwikkeling en verandering zijn goed voor de stad. Anders worden we een saaie slaapstad of een Venetië: mooi vanwege ons verleden, maar doods in het heden en geen toekomst anders dan als openluchtmuseum. Te vaak worden nieuwe ontwikkelingen in de stad tegengehouden.’210 Anne Luijten, ‘De schone, mooie, lege, historische stad. Amsterdams nieuwe grachtenprofiel’, Archis 3/1998. Luijten vreest vooral een tegenstelling tussen de schone en strakke ‘historiserend’ vormgegeven straten en de wat sleetse bebouwing. ‘De historische stad behandeld als decor, zonder alledaagse dissonante elementen [..].’ Intussen is gebleken dat ook historiserende bestrating aan slijtage onderhevig is en parkeerautomaten herinneren ons nog evenzeer als in 1998 aan het bestaan van een hier en nu.

73

De discussie over herbouw van de Haringpakkerstoren

past eveneens deels in dit discours. Disneyficatie wordt

als argument tegen de herbouw gebruikt omdat het

andere argument, de waarde van authenticiteit aan

belang lijkt in te boeten.211 Aan de ene zijde staan

monumentenzorgers, die in herbouw een middel

zien om het in hun ogen geschonden stadsbeeld te

herstellen. Aan de andere zijde bevinden zich critici,

die in herbouw een nieuw voorbeeld van historische

thematisering van de binnenstad zien.212 Zij vrezen dat

de binnenstad buiten de dynamiek komt te staan die

de hedendaagse samenleving kenmerkt. De bevroren

historische structuur kan in hun ogen geen plaats

bieden aan de steeds pluriformere samenleving, aan

de economische schaalvergroting en aan de eigentijdse

culturele ontwikkelingen.

In werkelijkheid is juist sprake van een hoge

economische dynamiek in de oude stadsdelen. De

bevolkingssamenstelling is er zeer divers, de openbare

ruimte op de meeste plaatsten multifunctioneel en

druk gebruikt. Zoals gezegd concentreert met name

de creatieve kenniseconomie zich in toenemende

mate in de oude stad. Analyses door DRO laten zien

dat een historische stedenbouwkundige structuur

(dicht bebouwd, schaarse en levendige openbare

ruimte, functionele flexibiliteit van de bouwblokken)

de kleinschalige economische dynamiek faciliteert,

die kenmerkend is voor de creatieve kenniseconomie.

Voor zowel bedrijven als werknemers in de

creatieve kenniseconomie is een onderscheidende

vestigingsplaats een absolute pre.213 Maar hoe en

of de plaats die de oude stadsdelen innemen in het

Someting-Nothing Continuum van Ritzer van invloed is,

weten we niet echt. Is een stadsdeel vol hypermoderne

gebouwen, maar met dezelfde stedenbouwkundige

morfologie als voormodernistische wijken, ook geschikt

211 Ton Damen, ‘Gemeente: Unesco pikt replica niet’, Het Parool 27-12-2008. 212 Herbouw van de toren is Disneyficatie, aldus de assistent van de Rijksbouwmeester, die deelnam aan een in 2007 door de opleiding Erfgoedstudies georganiseerd debat over de herbouw van de Haringpakkerstoren. 213 Dienst Ruimtelijke Ordening, Productiemilieus van de creatieve industrie in Amsterdam (Amsterdam 2006).

36. Wijdevelds Hoofdweg

37. Nieuwbouw in de Jordaan, 2008

74

als vestigingsmilieu voor de creatieve kenniseconomie?

Zeker is wel dat in onze hoofdstad een bepaald

‘Amsterdams’ karakter van panden, vooral de gevels,

van invloed is op de populariteit van huizen.

Veel woonconsumenten en bedrijven zijn dan ook

op zoek naar panden met een onderscheidende

uitstraling.214 Wat in Amsterdam onderscheidend

is, blijft voortdurend aan verandering onderhevig,

maar appelleert in alle gevallen aan een gevoel van

voormodernistische stedelijkheid: architectuur die

thuishoort in stedenbouwkundige structuur van

de dynamische stadsdelen. Tot nu toe gaat het om

de onvermijdelijke grachtenpanden, negentiende-

eeuwse appartementen en in toenemende mate

complexen uit het interbellum, gebouwd in de stijl van

de Amsterdamse School.215 Toch valt te betwijfelen

of veel delen van de gordel ’20-’40 de uitrol van de

binnenstad op eenzelfde wijze kunnen faciliteren

als de negentiende-eeuwse wijken dat doen. Het

schilderachtige karakter van Oud-West, De Pijp en

ook de Staatsliedenbuurt maakt het ontstaan van

onderscheidende en multirecreatieve plekken in die

wijken nu eenmaal eenvoudiger. In een blok waar

eenvormigheid en het bouwen voor een nieuwe

socialistische massamens het uitgangspunt was, is

het moeilijker uiting geven aan de eigen identiteit

dan in een blok waaraan een streven naar afwisseling

en het benadrukken van individualiteit ten grondslag

lag. Doordat iedere verandering aan de architectuur

een verminking van het bouwblok betekent, zijn de

complexen uit het interbellum programmatisch veel

minder flexibel dan die in de negentiende-eeuwse

214 Voor bedrijven in de creatieve kenniseconomie is een onderscheidend onderkomen met name belangrijk. Voorbeeld hiervan is de voorgenomen verhuizing van Red Bull, een producent van energiedrankjes, naar de NDSM-werf in Amsterdam-Noord. ‘“We waren op zoek naar een onderscheidende ruimte op een plek waar vrijheid van ondernemen heerst”, aldus Jan Smilde, directeur Red Bull Nederland.’ Uit: Het Parool 10-11-2009215 Ook hier zijn advertenties voor nieuwbouw in oude stijl en vernieuwbouw van bestaande panden een interessante bron. Wonen in de Spaarndammerbuurt wordt verkocht door gebruik te maken van het idioom van de Amsterdamse School, tot het gekozen lettertype aan toe. Originele details, zoals de roedenverdeling in de vensters, zijn daarbij van groot belang en worden tegenwoordig weer teruggerestaureerd. Dit is overigens ook in verschillende welstandsnota’s in Amsterdam verplicht gesteld.

38. De Frans Halsstraat in 1986 (boven) en in 2006. Bron: Gadet en Van Zanen (2006)

39. De grens tussen schilderachtige ingenieursstad en Berlages Plan Zuid in de Van Woustraat

75

stadsdelen. Ook de sterk esthetische stratenplannen maken de wijken minder dynamisch. De

woonbuurten in Oud-Zuid en De Baarsjes zijn vaak in zichzelf gekeerd, de mogelijkheid een

doorgaande route door deze stadsdelen te nemen beperkt zich tot de hoofdwegen. Hierdoor

is het aantal passanten in de Berlagiaanse woonwijken lager dan in de lang doorlopende

straten in de ingenieursstad en daarmee ook het aantal potentiële klanten.

Het schilderachtige karakter van de bebouwing in bijvoorbeeld de Pijp is dus mogelijk

van doorslaggevend belang geweest bij de transformatie van non-place tot place. Een

architectuur die afwisseling in het gevelbeeld als uitgangspunt neemt, biedt altijd meer

mogelijkheden tot het verbijzonderen van gevels dan architectuur die eenvormigheid

nastreeft. Functieverandering in de pui, ingrijpende interne verbouwing, aanpassing van

gevels en zelfs sloop en nieuwbouw worden door de architectuur van de stadsblokken in

de negentiende-eeuwse gordel goed geabsorbeerd. In veel gevallen versterken ze juist de

door zuinigheid mager uitgevoerde schilderachtige vormgeving van de straatwanden. Dit is

in stadsdelen uit het interbellum, en zeker die van na de oorlog, precies omgekeerd. Zoals

gezegd betekent daar een verandering in de ontworpen ritmiek van de gevels altijd een

aantasting van de architectuur van het bouwblok. Aanpassen aan verandering van functie is

dus lastig, en de als eenheid ontworpen gevels zijn minder geschikt om de consument een

onderscheidende woning te bieden. Kort gezegd vergemakkelijkt schilderachtige vormgeving

het verplaatsen van buurten naar de someting-zijde van het Something-Nothing Continuum.

En hoewel schilderachtig in essentie onecht is draagt ze toch bij aan het verdiepen van de

inhoud en betekenis van steden.

De Pijp, twintig jaar geleden nog een soort non-place, heeft zich ontwikkeld tot een place,

met een heel sterke identiteit (zie afb. 38). De intrinsieke cultuurhistorische waarde van

panden en straten is daarbij niet erg belangrijk, een meer algemene voormodernistische

stedelijke uitstraling daarentegen juist wel. Vandaar ook dat zonder problemen hele panden

vernieuwbouwd worden, waarbij alleen de gevels blijven staan en de huizen intern geheel

vernieuwd of zelfs door nieuwbouw vervangen worden. Het interessante is dat er in De

Pijp geen sprake lijkt van de roofbouw op de cultuurhistorische identiteit, zoals die in

bijvoorbeeld The Generic City van Koolhaas als onontkoombaar wordt beschreven. Eerder

biedt de structuur en de architectuur van de wijk aanleiding tot het construeren van nieuwe

identiteiten: hip, jong, succesvol, rijk, levendig, spannend, culinair, sexy, enzovoort.216

De ontwikkeling van negentiende-eeuwse buurten tot place wordt ook gekenmerkt door een

sterke toename van something. Wie foto’s van de straten in de Pijp uit de jaren ’80 bekijkt,

wordt getroffen door de eenvormigheid van de straatwanden en de enorme hoeveelheid

geparkeerde auto’s, waardoor de openbare ruimte een desolate indruk maakt. Thans wordt

door toepassen van gevelbegroeiing, het kleuren van de gevel of het verbijzonderen van de

pui juist de individualiteit van panden benadrukt. De openbare ruimte is grotendeels autoluw

geworden en voorzien van bomen. De bredere trottoirs worden in sterke mate toegeëigend

door bewoners en bedrijven, waardoor er sprake is van heel herkenbare plaatsen, die druk

216 Jaco Boer, Gentrification van de Oude Pijp en de Jordaan

76

gebruikt worden door zowel bewoners als bezoekers. Het

voorzieningenaanbod heeft zich ook gediversifieerd, met

veel verschillende soorten horeca en gespecialiseerde

detailhandel. Kortom, ook de Pijp als geheel is steeds

meer een place geworden.217

Zoals al geschetst heeft de schilderachtige

ontwerpmethode de laatste tien jaar een duidelijke

rentree gemaakt in de woningbouw. Hoewel ‘onmoderne’

nieuwbouw vooral wordt geassocieerd met suburbane

woonmilieus218, is er de laatste jaren ook in verschillende

Amsterdamse stadsdelen weer serieus gebouwd aan

de schilderachtige stad. En dat betekent een radicale

breuk met de volkshuisvestingsesthetiek uit de

stadsvernieuwingsperiode. Deze bestond weliswaar

vooral uit kleinschalig ontworpen complexen, maar de

nadruk bleef bijna altijd liggen op het totale complex

als eenheid en niet op de individuele woningen. In van

oudsher fragmentarisch opgebouwde buurten als de

Jordaan doorbreken stadsvernieuwingsblokken vaak zeer

ingrijpend de verticale ritmiek van de gevelwanden. De

nieuwbouw, die de laatste jaren in de Jordaan verrees,

laat juist een duidelijke terugkeer naar de afwisseling

en verticaliteit zien. De vormgeving is nu meestal

historisch geïnspireerd. Aan klok- en trapgevels lijken

de meeste architecten nog niet toe te zijn, maar de

sobere negentiende-eeuwse lijstgevels worden dankbaar

gekopieerd.

En dat kopiëren gaat langzamerhand veel verder dan het

‘geïnspireerd zijn door een bepaalde tijdsperiode’, iets dat

door de verschillende Amsterdamse welstandsnota’s nog

net wordt toegestaan. Wanneer het sociaal-economisch

succes van steden en stadsdelen voor een aanzienlijk deel

samenhangt met de plaatseigen karakteristiek en met

het onderscheidend vermogen van gebouwen, wordt het

‘belang om een omgeving te “begrijpen” als beeld van de

tijd waarin zij is ontstaan’ op zijn minst een wat elitaire

overweging.219

217 Jos Gadet, “Gentry of getto?” 124-126.218 Bjarne Mastenbroek in NRC/Handelsblad 18 juni 2009: ‘[..]de best verkochte leugen in dit land. Een retrohuis met een tuin en een auto voor de deur. Het is geen oplossing voor dit land, het creëert enorme problemen waar de gemiddelde Nederlander zijn ogen voor sluit.’219 José van Campen e.a., Welstandsnota voor Oud-Zuid versie 1.7

41. Toe-eigening van panden versterkt het sobere schilderachtige van gevels in de Quellijnstraat.

40. Nieuwbouw aan de Amstel, 2007

77

In 2008 won het stadsdeel Oud-Zuid een rechtszaak tegen een bewoner van een pand aan

de Seanredamstraat in de Pijp. Reden voor de rechtszaak was het feit dat de bewoner zijn

huis oudroze had geschilderd. Volgens het stadsdeel was het kleuren van de gevel van het

negentiende-eeuwse pand in strijd met de welstandsnota. Het stadsdeel maakte vanaf 2002

ook bezwaar tegen het bruin schilderen van verschillende gevels in dezelfde buurt, maar

liet het in andere gevallen niet tot een rechtszaak komen.220 De welstandsnota Oud-Zuid

noemt inderdaad de ‘toepassing van felle of sterk contrasterende kleuren daar waar er geen

aanleiding voor is’ als ernstig in strijd met redelijke eisen van welstand.221 Maar verschillende

voorbeelden in de Pijp laten zien dat het verven van individuele panden, die onderdeel zijn

van een groter negentiende-eeuws ensemble, helemaal geen aantasting van het straatbeeld

tot gevolg heeft. Het schilderachtige karakter van de gevelwand wordt er door versterkt.

Het bieden van een onderscheidend onderkomen voor woning en bedrijf is een grote kracht

van de schilderachtige ingenieursstad. Hoewel alleen daarom al behoud van de bestaande

bebouwing alleszins te rechtvaardigen is, gaat een halt toeroepen aan iedere dynamiek veel

te ver.

(Amsterdam 2009) 26.220 ‘Bewoner roze huis verliest’, Het Parool 2 april 2008 (Amsterdam 2008). www.oudzuid.amsterdam.nl.221 José van Campen e.a., Welstandsnota voor Oud-Zuid versie 1.7 (Amsterdam 2009) 28.

Conclusie“Wij de kunstenaars, zijn de gevoelsmenschen onzer samenleving, elke schok in de maatschappij laat in ons een

trilling na; van elke strooming hebben wij ‘ahnung’ gehad, en reeds bij intuïtie zijn onze uitingen in harmonie

met deze samenleving.”222

(Willem Kromhout)

222 Willem Kromhout in 1892. Geciteerd in: Auke van der Woud, Waarheid en karakter 323.78

79

Behoud van het gebouwde erfgoed in de kern van Amsterdam is in het geheel niet strijdig

met de sociaal-economische ontwikkeling van de stad. Sterker nog: in veel opzichten

is de snelle ontwikkeling zelfs mogelijk gemaakt door het feit dat Amsterdam relatief

ongeschonden de moderniseringsoperaties uit de twintigste eeuw heeft doorstaan. Deze

ontwikkeling en de kansen die dit aan de erfgoedsector biedt zijn echter grotendeels voorbij

gegaan aan monumentenzorgers. De potenties van de schilderachtige ingenieursstad worden

meestentijds niet herkend. Tijdens een vergadering van de Commissie Amsterdam van de

Bond Heemschut in mei 2009 kwam de voorgenomen sloop van een rij negentiende-eeuwse

etagewoningen in de Jordaan ter sprake. De vergadering deed het geval af met de opmerking

dat het ging om artistiek waardeloze speculatiebouw, die door renovatie van de gevel en

het interieur al zo aangetast was, dat behoud niet de moeite waard was. Eenzelfde soort

geval op de hoek van de J.P. Heijestraat en Borgerstraat in Oud-West was een jaar eerder

op vergelijkbare wijze afgedaan. De sloop van een rijk interieur uit het interbellum aan de

Koninginneweg had onze secretaris echter “slapeloze nachten” bezorgd.

De achteloze schifting van erfgoed in waardeloze speculatiebouw en architectonisch

waardevolle monumenten is gemeengoed in de monumentenzorg. Ironisch genoeg

spelen die speculatiegevels een belangrijke rol in het sociaal-economisch succes van de

stad en het was het, ontegenzeggelijk waardevolle, interieur voor de nieuwe bewoner op

de Koninginneweg kennelijk vooral een last. De preoccupatie van monumentenzorg met

de intrinsieke waarden van erfgoed heeft de erfgoedsector blind gemaakt voor de grote

rol die de schilderachtige negentiende-eeuwse stad speelt in de sociaal-economische

ontwikkeling van Amsterdam. Onderzoek door architectuurhistorici is nog altijd hoofdzakelijk

gericht op een klein aantal architecten en hun ontwerpen. Zo zagen 2007 en 2009 de

publicatie van de zoveelste lijvige werken over Pierre Cuypers.223 Ook de canon van de

volkshuisvesting geldt nog altijd als meetlat waarlangs hele stadsdelen worden gelegd.

Nauwelijks opzienbarende woongebouwen, die onderdeel zijn van de historiografie van de

modernistische massawoningbouw, staan op de Rijksmonumentenlijst, terwijl de mooiste

voorbeelden van particuliere woningbouw uit de jaren 1890 gemutileerd staan weg te

rotten.224 Deze onbeschreven en onbeschermde objecten lopen gevaar te worden gesloopt of

volstrekt onkundig te worden verbouwd. Omdat een groot deel van de negentiende-eeuwse

appartementengebouwen door het gemeentelijke Bureau Monumentenzorg (BMA) tot de

laagste categorie gerekend wordt, zijn ze in principe vogelvrij.

223 Hetty Berens, red. P.J.H. Cuypers (1827-1921): het complete werk (Rotterdam 2007). Aart Joost Oxenaar, P.J. H. Cuypers en het gotisch rationalisme: architectonisch denken, ontwerpen en uitgevoerde gebouwen 1845-1878 (Rotterdam 2009).224 Denk aan de weinig opzienbarende woongebouwen van De Bazel aan de Van Hallstraat, die Rijksmonument zijn, en het zeer rijk vormgegeven complex ‘Vinkzicht’ aan de Kinkerstraat, dat in vervallen staat verkeert en door een hotelexploitant verminkt dreigt te worden. Overigens heeft het laatstgenoemde complex in 2008 de gemeentelijke monumentenstatus gekregen na een actie begonnen door omwonenden, gesteund door achtereenvolgens de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad, het Cuypersgenootschap en de Bond Heemschut.

80

42. Uitsnede van de ordekaart van Bureau Monumentenzorg en Archeologie (BMA). De overgrote meerderheid van de panden in dit deel van Oud-West behoort tot de basisorde en orde 3 en is dus nauwelijks beschermd.Bron: Atlas van de 19de-eeuwse Ring.

43. Vinkzichtpanden in de Kinkerstraat, 2008. Het complex was oorspronkelijk laag gewaardeerd als orde 3, maar staat sinds 2008 op de gemeentelijke monumentenlijst.

81

Een monumentenzorg, die in wezen een exponent is van het modernisme in de architectuur,

tast niet alleen gaaf bewaarde voormodernistische stadsbeelden aan, maar is ook slecht

voor de sociaal-economische aantrekkingskracht van Amsterdam. Voor de ontwikkeling

van de stad belangrijke complexen laat monumentenzorg links liggen, terwijl in bijna alle

opzichten disfunctionerende tuinsteden juist als zeer behoudenswaardig worden beschouwd.

Monumentenzorg mist de kans om aan te haken bij het succes van de voormodernistische

stadswijken. Commerciële partijen hebben de woon- en vestigingsvoorkeur van stedelijke

middenklasse inmiddels wel ontdekt en ontwikkelen in hoog tempo afgeleefde complexen tot

aantrekkelijke woningen en bedrijfsruimten.

Samenwerking tussen de ruimtelijke sector en de erfgoedsector is goed mogelijk. Maar ze

dienen dan beiden wel afscheid te nemen van hun modernistische dogma’s. De zoektocht

naar eigentijdsheid in de architectuur heeft geleid tot een esthetisch reductionisme, dat

geen recht doet aan de pluriforme esthetische voorkeuren van de woonconsument. De

idee-fixe dat schaalvergroting de norm is, tot uitdrukking gebracht in eenheidsarchitectuur

op blokniveau, verwoest nog steeds de schilderachtige ingenieursstad. En dat is onnodig,

het schilderachtige als ontwerpmethode is immers terug van weggeweest. Niet in de laatste

plaats in Amsterdam. Dat leidende figuren in de wereld van stedenbouw en architectuur

het schilderachtige diskwalificeren als ‘retro’, ‘onmodern’, ‘neotraditionalisme’ of ‘Jip-en-

Janneke-architectuur’225, valt niet te rijmen met het feit dat deze architectuur in Amsterdam

vooral in de meest dynamische stadsgebieden wordt toegepast. De binnenstad en de

negentiende-eeuwse wijken vormen immers het economisch, cultureel en artistieke hart van

de metropoolregio Amsterdam, van Nederland zelfs.

De oude stad is niet voor niets populair, want is een interactiemilieu zonder weerga in een

cultuurhistorisch aantrekkelijke en absoluut unieke setting. In de hedendaagse creatieve

kenniseconomie die gegrondvest is op de unieke kennis en talenten van kenniswerkers

en een intensieve interactie tussen deze individuen, is de oude stad een voorwaarde

voor sociaal-economisch succes gebleken. In de gevels van de laatnegentiende-eeuwse

speculatiebouw laat zich gemakkelijk individualiteit tot uitdrukking brengen, terwijl de onder

architectuur gebouwde eenheidsgevels van de rationalisten, expressionisten, functionalisten

en recent de neomodernisten vooraleerst eenvormigheid en massaliteit uitstralen. De

populariteit van de sobere negentiende-eeuwse gevels in de wijken rondom de Amsterdamse

binnenstad laat zich daardoor mede verklaren. Niet gehinderd door de overdaad aan

ideologische symboliek, waaronder de volkshuisvesting van na 1901 gebukt gaat, faciliteert

de negentiende-eeuwse gevel de wens om stedelijk te leven. Een rijk stadsleven, dat aan

klassieke verhoudingen en simpele ornamentiek genoeg heeft om zich af te zetten tegen de

doodse functionaliteit van de meeste Nederlandse woonmilieus.

De veelvormigheid, ambivalentie en plaatsgerichtheid van het stadsleven zijn zeer moeilijk te

verenigen met de ideologische en psychologische grondslagen van de moderne (landschaps)

architectuur, waarvan op de massa gerichte maatschappijideologische programma’s en 225 Hans Ibelings en Florike Egmond, Onmoderne architectuur: hedendaags traditionalisme in Nederland (Rotterdam 2004).

82

een veronderstelde nieuwe tijd-ruimte-ervaring de belangrijkste zijn.226 De preoccupatie

van eigentijdse ontwerpers met ruimte en tijd staat diametraal tegenover het belang

dat veel mensen hechten aan een herkenbare, min of meer authentieke plaats. De liefde

voor authenticiteit heeft zich, onder invloed van de sinds de negentiende eeuw ingezette

individualisering, uitgestrekt tot het subject zelf. Geen hoger doel kan het individu bereiken,

dan een authentieke persoon zijn. De wens een authentiek mens te zijn is de kern van het

consumentisme waarop de mondiale economie drijft en is een bewijs dat wij in mentaal

opzicht nog altijd zeer dicht op de door modernisten verguisde romantiek staan.

Niemand zal ontkennen dat de wijze waarop wij door het consumeren van goederen,

diensten en plaatsen vorm geven aan onszelf meestal een schijnauthenticiteit oplevert,

maar voorlopig geeft dit gegeven nog geen aanleiding tot een radicale wijziging van het

construeren van het zelf. Het modernisme met een op (even onwaarachtige) ratio, sociale

schema’s en eenvormigheid gebaseerde vormgevingspraktijk levert een voor veel mensen

onbevredigend resultaat op. Men wil niet internationaal zijn, niet bij een homogene klasse

behoren, niet op een door de vormgeving gedicteerde wijze de dagen doorbrengen. De

modernromantische mens zoekt naar mogelijkheden om zijn authenticiteit te etaleren, naar

een plaats die hij de zijne alleen kan noemen, naar het bijzondere, naar het vreemde, zelfs al

is het op een ‘onechte’ wijze.

Het onechte karakter is één van de belangrijkste kritiekpunten waarmee modernisten

schermen om de romantische impulsen van de hedendaagse mens in diskrediet te brengen.

Consumentisme, zogenaamde authenticiteit, pittoreske vormgeving: het is allemaal onecht.

En wie werkelijk wil leven, moet het onechte uit zijn leven bannen. De enige plaatsen die

waarachtig zijn, zijn de non-places, waar tijd en ruimte hun betekenis verloren hebben, waar

het modernistische streven naar een zuivere tijd-ruimte-ervaring tot de vernietiging van de

zintuiglijke perceptie van deze dimensies heeft geleid: de hypermarché, het vliegveld, de

fabriek, het overdekte winkelcentrum.227 Vandaar de enorme fascinatie van modernistische

ontwerpers voor deze plaatsen. Vandaar ook de wijdverbreide haat tegen dezelfde

plaatsen.228 Het is absoluut niet mijn bedoeling te ontkennen dat de non-places op een

bepaalde wijze uitdrukkingen zijn van de huidige tijd. Place en non-place zijn twee zijden van

226 Zie voor de modernistische tijd-ruimte-ervaring o.a. Giedions Space, Time and Architecture, 430-436 en Rem Koolhaas’ S,M,L,XL. Nancy Stieber geeft in haar Housing design and society in Amsterdam inzicht in het ideologisch programma van vernieuwende architecten in het Amsterdam tussen de wereldoorlogen. Len de Klerks Op zoek naar de ideale stad biedt een overzicht van stedenbouwkundige ideologieën, waaronder die van de moderne beweging. Bij de modernisten valt vooral een afkeer van traditionele stedelijkheid op en de overtuiging dat de belangen van het individu ondergeschikt dienen te worden gemaakt aan die van de gemeenschap.227 Zie Het Kristalpaleis. Een filosofie van de globalisering 184-191, van Peter Sloterdijk voor een beschouwing over de invloed op tijd-ruimte-ervaring van wat door hem ‘kapitalistische kristalpaleizen’ genoemd worden. In hoofdstuk 36 verruimt hij het begrip Kristalpaleis overigens tot de 10% van het aardoppervlak die bewoond wordt door de welgestelde leden van de menselijke soort, de ‘Wereldbinnenruimte van het kapitaal’. Hier vallen volgens Sloterdijk ook de populaire toeristische bestemmingen onder. Dit kristalpaleis, waar de geschiedenis op een gezapige wijze tot staan wordt gebracht door een cultus van hedonisme en consumentisme, laat volgens hem echter onverlet dat de mens zich hecht aan plaatsen en niet aan ruimte, dat de begrippen ruimte en plaats geen werkelijk verband met elkaar houden en dat het ‘krimpen’ van de ruimte door snelverkeer en telecommunicatie niets verandert aan het belang van plaats.228 Maarten Hajer en Arnold Reijndorp, In search of new public domain. Analysis and strategy (Rotterdam 2001) 9-10. Voorbeeld van een bewust ontworpen non-place is de geplande Beurstraverse II in Rotterdam van Rem Koolhaas. “Wellicht het eerste gebouw ter wereld waar je niet meer uitkomt”, aldus Koolhaas in 2007.

83

dezelfde medaille. Echter, het streven van mensen door consumeren een plaats te ervaren of

te bezitten is geen regressieve impuls, maar een door en door eigentijdse daad.

De regeneratie van de schilderachtige ingenieursstad en de terugkeer van de schilderachtige

ontwerpmethode hangt samen met de steeds duidelijkere proliferatie van de middenklasse

op de stedelijke huizenmarkt. Er is door verschillende critici gewezen op het feit dat

de opgeknapte centraalstedelijke woonmilieus de neiging hebben zich tot getto’s voor

welgestelden te transformeren.229 Hoewel we van die ontwikkeling in Amsterdam

voorbeelden kunnen aandragen, denk aan de pogingen van binnenstadsbewoners de

grootstedelijke overlast van uitgaan en evenementen in te perken en de aanpak van

hangjongeren door beveiligers van coffeeshops in De Baarsjes, signaleren onderzoekers ook

het exacte omgekeerde.

Gebruik van de openbare ruimte, dat vooral gericht is op de eigen peergroep, wordt in de

sociologie parochiaal genoemd. Onder de stedelijke boven- en middenklasse is parochiaal

gedrag in de stedelijke publieke ruimte meestal de norm. Men mijdt andere groepen, of zoekt

er in ieder geval geen actief contact mee.230 De Amsterdamse publieke ruimte bestaat dan

ook voor een aanzienlijk deel uit geparochialiseerde plekken, zoals cafés, luxe winkelstraten

en sommige parken. Toch heeft dit lang niet overal geleid tot een minder openbare publieke

ruimte. De geparochialiseerde plekken zijn fijnmazig gemengd door de hele stad waardoor

verschillende groepen toch met elkaar geconfronteerd worden.231 Uit onderzoek van de

Dienst Ruimtelijke Ordening en O&S bleek daarnaast dat juist de parken in Amsterdam die

door hoger opgeleiden veelvuldig bezocht worden, ook populair zijn onder lager opgeleiden.

De levendigheid die het drukke gebruik door de stedelijke middenklasse genereert, is

kennelijk ook aantrekkelijk voor lagere sociale klassen.232

Tegenover het sociaal-economische succes van de voormodernistische kern van Amsterdam

staat desondanks de enorme sociale en ruimtelijke opgave in de naoorlogse wijken. De

fysieke afstand tussen gemarginaliseerde groepen in de stad tot de stedelijke kern neemt

al decennia lang gestaag toe. Amsterdam is sinds haar ontstaan een sociaal min of meer

gemengde stad geweest. Er waren natuurlijk exclusieve woongebieden, maar de stad was

in de negentiende eeuw desondanks ‘doorschoten met ellendige krottenwijken’, terwijl

ook in de latere stadsuitleg een zekere menging van woonbuurten voor verschillende

klassen normaal bleef. Amsterdam leek daarin sterk op Londen.233 De laatste decennia lijkt

Amsterdam zich echter te ontwikkelen in de richting van het Parijse model. Groot-Parijs

wordt gekenmerkt door een zeer welvarend en economisch dynamische kern, die binnen de

Boulevard Périphérique is gelegen. Hier schiep Haussmann tijdens het Tweede Keizerrijk de

229 Kelly Shannon, ‘The great leap backwards. New Urbanism in America in’: Archis 3/1998 (Amsterdam 1998) 8-19.230 Jos Gadet, Publieke ruimte, parochiale plekken en passantenopenbaarheid. Jonge alleenwonende Amsterdammers over stedelijkheid (Amsterdam 1999) 125-126.231 Ibidem.232 Dienst Ruimtelijke Ordening, Dienst Onderzoek en Statistiek, Het grote groenonderzoek 2008, Het Grote Groenonderzoek 2008. Het bezoek aan en gebruik van parken, recreatiegebieden en groen in de woonomgeving in Amsterdam (Amsterdam 2009) 11.233 Michiel Wagenaar, Stedenbouw en burgerlijke vrijheid 20.

84

imposante staatshoofdstad met haar brede boulevards, ruime pleinen en parken, bij uitstek

het domein van de bourgeoisie. Buiten de Périphérique liggen de banlieus, woongebied van

de suburbane middenklasse in vrijstaande huizen en van de stedelijke onderklasse in de

grands ensembles uit de jaren ’60 en ’70.234

In het stadsgebied binnen de Ringweg A10, ten zuiden van het IJ, lijkt evenals in Parijs

steeds minder plaats voor marginale groepen.235 Hoewel een behoorlijk percentage sociale

huurwoningen gehandhaafd blijft, verdwijnen lager opgeleiden, migrantengezinnen en

ouderen in snel tempo naar de modernistische tuinsteden en steeds vaker naar de ver buiten

de stad gelegen woonkernen Purmerend, Hoorn en Almere. Sociale huurwoningen in de

oude stad zijn immens populair en kennen een lange inschrijfduur. Ze vallen dan ook steeds

vaker toe aan groepen die bereid zijn lang te wachten op een woning. Daarnaast worden

sociale huurwoningen in de oude stad vaak bewoond door scheefwoners, huurders die wel

professionele carrière maakten, maar geen wooncarrière.236

Het lijkt mij echter de omgekeerde wereld om het succes van de schilderachtige

ingenieursstad als oorzaak van de voortschrijdende segregatie aan te wijzen. Eerder dient

het falen van de modernistische tuinsteden als aantrekkelijk stedelijk woonmilieu tegen het

licht gehouden te worden. De tuinsteden en ook de dichtbebouwde ‘bloemkoolwijken’ uit de

jaren ’70 en ’80 kunnen de concurrentie met respectievelijk centraalstedelijke en suburbane

woonmilieus in geen enkel opzicht aan. Het zijn dan ook steeds meer de woongebieden

geworden van mensen die niet de middelen hebben om zelf te kiezen waar ze wonen.

Herstructurering van de naoorlogse wijken vindt desondanks nog altijd plaats op een wijze

die wortelt in modernistische stadsplanning, stedenbouw en architectuur. In 2009 verrees

in tuinstad Slotervaart een stedelijk vernieuwingsproject van architectenbureau Arons en

Gelauff. Het bureau spreekt van ‘een zeer gedifferentieerd programma, dat radicaal breekt

met de functiescheiding uit de modernistische stedenbouw’. Behalve 450 woningen verrezen

een moskee, een basisschool, een kinderdagverblijf, een gymzaal, 30 bedrijfsruimten en

een verpleeghuis. Arons en Gelauff beweert de eeuwige discussie ‘traditionalisme versus

modernisme’ te ‘ontbinden in stedenbouw en architectuur’.237 Hoewel het programma en de

dichtheid inderdaad die van de centraalstedelijke stadsgebieden evenaren, blijft er sprake

van een overmaat aan openbare ruimte en een repetitie van gebouwen die allen in eenzelfde

eenheidsarchitectuur zijn opgetrokken. Er is een stukje Stad van Morgen gebouwd op een

plek, waar de fysieke kenmerken van de schilderachtige ingenieursstad wellicht tot een beter

functionerende stadswijk hadden geleid.

De Maatschappij ter Bevordering van de Bouwkunst (in 1919 opgegaan in de Bond

Nederlandse Architecten) verklaarde in 1911: ‘Zeker, de architect wil het oude schoon

bewaren; maar tegelijk is hij de verdediger en de vertolker van het moderne leven. [..] Het

moderne leven stelt zijn eischen, en vraagt daardoor zijn eigen schoonheid. (..) maar behalve 234 Ibidem 46.235 De lengte van de A10 (32 km) komt vrijwel overeen met die van de Boulevard Périphérique (35 km).236 Godfried Engbersen, Erik Snel en Afke Weltevrede, Sociale herovering in Amsterdam en Rotterdam, één verhaal over twee wijken.237 http://www.archined.nl/nieuws/december/goed-nieuws-show-opgeleverd-in-2010/.

85

uit schoonheidsoogpunt, wordt de architect in nog sterkere mate door de practische eischen

van het moderne leven soms gedwongen zich af te wenden van het oude, ja het oude te

vernietigen.’238 De huidige inspanning van monumentenzorgers om de modernistische

tuinsteden te behouden, doet in veel opzichten denken aan de strijd tot behoud van de

historische steden in de twintigste eeuw. De nieuwe economische werkelijkheid eist een

ander type stad dan de modernisten ons nalieten. Een transformatie die het deze buurten

mogelijk maakt weer volop mee kunnen draaien in de postindustriële samenleving, vraagt

gezien de omvang van deze gebieden om een enorme inspanning van zowel overheid als

markt. De onwil en het onvermogen van veel planners en ontwerpers om de succesfactoren

van centraalstedelijke woonwerkmilieus te herkennen, erkennen en toe te passen leidt

tot een enorme verspilling van middelen en tot oplossingen die op de lange termijn niet

voldoen. Hoe loffelijk het werk van de erfgoedsector in de naoorlogse wijken ook is, een stad,

gekenmerkt door een steeds pregnanter gebrek aan gewilde stedelijke woonmilieus enerzijds

en een grote hoeveelheid tuinstedelijke stadsdelen die nauwelijks meedelen in de opwaartse

dynamiek van de oude stadsdelen anderzijds, kan zich die verspilling niet veroorloven.

238 Meurs, De moderne historische stad 83.

44. Nieuwbouw van Arons en Gelauff (links) en Onix (midden-rechts), Spoorzone Staalmanpleinbuurt Slotervaart. Bron: www.archined.nl

Geraadpleegde literatuur

Abrahamse, Jaap Evert, ‘Wijkverbetering en Stadsvernieuwing’, ͳ

Stadsplan Amsterdam. Toekomstvisies op de ruimtelijk ontwikkeling

van de stad 1928-2003 (Rotterdam 2003) 131-139.

Augé, ͳ Marc, Non-places: introduction to

an anthropology of supermodernity (Londen 1995).

Baaren, Mariette van, e.a., ͳ Thuis in de metropoolregio Amsterdam.

De aantrekkelijkheid van Amsterd am als vestigingsplaats voor kenniswerkers

en mensen werkzaam in de creatieve sectoren (Amsterdam 2008).

Baudrillard, Jean, ‘Disneyworld Company’, ͳ Archis 3/1998, (Amsterdam 1998) 52-54.

Beek, Marijke, ‘Schoonheidscommissies en architectenbelangen’, ͳ

Wonen TABK 16-17/85 (Amsterdam 1985) 38-48.

Berens, Hetty, ͳ P.J.H. Cuypers (1827-1921). Het complete werk (Rotterdam 2007).

Boer, Jaco, ͳ Gentrification van de Oude Pijp en de Jordaan. Een onderzoek

naar de rol van de overheid en het particulier initiatief (Amsterdam 2005).

Bolte, Wouter en Johan Meijer, ͳ Van Berlage tot Bijlmer.

Architectuur en stedelijke politiek (Nijmegen 1981).

Boot, Rob, ͳ Architekten en bewoners, drie voorbeelden van samenwerking tussen

architekt en buurtbewoners in de Amsterdamse stadsvernieuwing (Amsterdam 1980).

Brinkgreve, Geurt, Röling en Van Rooij, ͳ Amsterdam verdient beter (Bussum 1997).

Buchanan, Peter, ‘Forum Fellowship’, ͳ Architectural Review 1116 (London 1990) 31-34.

Burke, Edmund, A ͳ Philosofical Enquiry into the Sublime and Beautiful (New York 2008).

Buursink, Errik en Jos Gadet, ‘Kenniseconomie gedijt ͳ

niet in nieuwbouwkolos’, Trouw 3 augustus 2009.

Cammen, Hans van der en Len de Klerk, ͳ Ruimtelijke ordening.

Van grachtengordel tot Vinex-wijk (Utrecht 2003).

José van Campen e.a., ͳ Welstandsnota voor Oud-Zuid versie 1.7 (Amsterdam 2009).

Castells, Manual, ͳ The rise of the network society (Malden 1996).

Castex, J. (ed.), ͳ De rationele stad. Van bouwblok tot wooneenheid (Nijmegen 1990).

Collins, George, Christiane Crasemann, ͳ Camillo Sitte and the birth of modern

city planning (London 1965).

Crook, J. Mordaunt ͳ , The dillema of style, Architectural Ideas from the

Picturesque to the Post-Modern (Londen 1987).

Damen, Ton, ‘Gemeente: Unesco pikt replica niet’, ͳ Het Parool 27-12-2008.

Davey, Peter, ‘Without pastiche’, ͳ Architectural Review 1126 (Londen 1990) 23-79.

Denslagen, Wim, ͳ Romantisch modernisme. Nostalgie in de monumentenzorg

(Amsterdam 2004).

Dienst der Publieke Werken Amsterdam, ͳ Algemeen plan voor

saneering en krotopruiming in de geheele stad; onteigening Joden

Houttuinen en omgeving; bouw van gemeentewoningen, (Amsterdam 1930).

86

87

imtelijke Ordening, ͳ Productiemilieus van de

creatieve industrie in Amsterdam (Amsterdam 2006).

Dienst Ruimtelijke Ordening, Dienst Onderzoek en Statistiek, ͳ Het grote

groenonderzoek 2008, Het Grote Groenonderzoek 2008. Het bezoek aan en

gebruik van parken, recreatiegebieden en groen in de woonomgeving in

Amsterdam (Amsterdam 2009).

Doorman, Maarten, ͳ De romantische orde (Amsterdam 2004).

Engelsdorp Gastelaars, Rob van en David Hamers, ͳ De nieuwe stad.

Stedelijke centra als brandpunten van interactie (Rotterdam 2006).

Ebels, H.J., ͳ Oudere stadsdelen en de ruimtelijke effecten van bedrijfsverplaatsingen

(Amsterdam 1997).

Eck, Caroline Alexandra van (red.), ͳ Het schilderachtige: studies over het

schilderachtige in de Nederlandse kunsttheorie en architectuur 1650-1900

(Amsterdam 1994).

Engbersen, Godfried, Erik Snel en Afke Weltevrede, ͳ Sociale herovering in

Amsterdam en Rotterdam, één verhaal over twee wijken (Amsterdam 2005).

Finaly, Isja, ͳ Doorbroken barrières. Architect F.W. van Gendt (1831-

1900) en de negentiende-eeuwse stadsuitbreidingen (Bussum 1996).

Florida, Richard, ͳ The rise of the creative class: and how it’s transforming

work, leisure, community and everyday life (New York 2002).

Franke, Simon en Gert-Jan Hospers (red.), ͳ De levende stad. Over

de hedendaagse betekenis van Jane Jacobs (Amsterdam 2009).

Gadet, Jos, ͳ Publieke ruimte, parochiale plekken en passantenopenbaarheid.

Jonge alleenwonende Amsterdammers over stedelijkheid (Amsterdam 1999).

Gadet, Jos en Koos van Zanen, ‘Shaping the core city: it’s people that matter. About ͳ

an Amsterdam tool reducing sprawl’, Shaping the core, 44th ISOCARP Congress 2008

(2008).

Gaillard, Karin en Betsy Dokter, red., ͳ Berlage en Amsterdam Zuid (Rotterdam 1992).

Gemeente Amsterdam, ͳ Wonen in Amsterdam 2007, deel Leefbaarheid

(Amsterdam 2007).

Gemeente Amsterdam, ͳ De auto en de stad. Op weg naar een autoluw Amsterdam

(Amsterdam 2009).

Gemeente Amsterdam, Dienst Onderzoek en Statistiek, g ͳ entrification in stadsdeel

Oud-West (Amsterdam 2009).

Germans, Ans en Leonore Olde, ͳ Buurtgebondenheid (Amsterdam 1971).

Ghirardo, Diane, ͳ Architecture after modernism (Londen 1996).

Giedion, Siegfried, ͳ Space, time and architecture. The growth of a new tradition

(Cambridge 1974).

Haan, Hilde, ‘De smaak van namaak’ in ͳ De Volkskrant 18-1-2010.

Haaren, Marloes van, Hélène Hartman, Erik Mattie, Marina Roosebeek, Vladimir ͳ

Stissi, Jouke van der Werf, Atlas van de 19e-eeuwse Ring (Amsterdam 2004).

Hajer, Maarten en Arnold Reijndorp, ͳ In search of new public domain.

Analysis and strategy (Rotterdam 2001)

88

Heida, Lydia, ‘Amsterdam is af’, ͳ Blauwe Kamer 2004/4 (Utrecht 2004) 15-18.

Hoek, Joost van den, ‘Functiemenging als wonderolie voor de stadsontwikkeling?’ ͳ

www.ruimtevolk.nl (2010).

Hubsch, Heinrich en Wolfgang Herrmann, ͳ In what style should we

build?: the German debate on architectural style (Santa Monica 1992).

Hulsman, Bernhard , ‘Superdutch is uitgebloeid’, ͳ NRC/Handelsblad 6-6-2003.

Hulsman, Bernhard, ‘Een postmodernistisch walhalla. De Nederlandse ͳ

stedenbouw in tijden van onbehagen’ in Blauwe kamer 2002/3 (Utrecht 2002) 18-25.

Hussey, Christopher Edward Clive, ͳ The picturesque: studies in a point of view

(London 1967).

Hutchinson, Maxwell, ͳ The Prince of Wales: right or wrong? An architect replies,

(Londen 1989).

Jansen, Marcel, ͳ Nieuwe stedelingen (2004).

Jacobs, Jane, ͳ The death and live of great American Cities (New York 1992).

Jellicoe, Geoffrey and Susan, ͳ The Landscape of Man (Londen 1995).

Jong, Erik de, ‘Cuypers en het negentiende-eeuwse ͳ

architectuurdebat’, Wonen TABK 16-17/1985 (Amsterdam 1985) 11-13.

Ibelings, Hans, ͳ Onmoderne architectuur, hedendaags

traditionalisme in Nederland (Rotterdam 2004).

Klerk, Len de, ͳ Op zoek naar de ideale stad (1980).

Klusman, Erik en Ben Teunissen, ‘De binnenstadsnota’s van 1955 en 1968’ ͳ

Stadsplan Amsterdam. Toekomstvisies op de ruimtelijke ontwikkeling

van de stad 1928-2003 (Rotterdam 2003) 109-117.

Komossam Susanne, ed. ͳ Atlas van het Hollandse bouwblok (Bussum 2002).

Koolhaas, Rem, ͳ SMLXL (Rotterdam 1998).

Laarse, Rob van der, ‘Erfgoed en de constructie van vroeger, in: Rob van der Laarse ͳ

(red.), Bezeten van vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering (Amsterdam 2005)

Leeuwen, Wilfred van, ‘Rationeel en schilderachtig, Isaac Gosschalk en het ͳ

begin van de neorenaissance in Nederland’, Archis 2/1987 (Amsterdam 1987) 30-39.

Lukey, Rik, ͳ De creatieve industrie in Nederland (Delft 2005).

Luijten, Anne, ‘De schone, mooie, lege, historische stad. Amsterdams nieuwe ͳ

grachtenprofiel’, Archis 3/1998 (1998).

Metz, Tracy, ‘Romantisch bouwen verovert Nederland’ in ͳ NRC/Handelsblad 9-7-1999.

Manshanden, W. en W. Jonkhof, ‘Creativiteit komt met concentratie’, ͳ

Economisch statistische berichten 15 juli 2005 (Den Haag 2005) 310-312.

Meurs, Paul, ͳ De moderne historische stad: ontwerpen voor

vernieuwing en behoud, 1883-1940 (Rotterdam 2000).

Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, ͳ De

toekomst van het oude woningbestand, (’s Gravenhage 1968).

Moos, Stanislaus von, ‘Het Disneysyndroom. Luzern: van stad ͳ

tot attractie’, Archis 3/1998, (Amsterdam 1998) 30-39.

Noyon, Rogier, ‘Het gebruik van de openbare ruimte in een straat in ͳ

de Jordaan’, Amsterdams sociologisch tijdschrift jaargang 5-1 (1978).

89

Egbert Ottens, ‘De aanloop naar de Woningwet: ‘de holen der mensen’’, ͳ

Stedelijke Woningdienst Amsterdam, Wonen. Woning. Wet. 100 jaar Woningwet

(Amsterdam 2000) 17-40.

Oxenaar, Aart, ‘Op zoek naar een schilderachtig straatbeeld: de ͳ

stadswoonhuizen van P.J.H. Cuypers in de Vondelstraat (1867-1871)’, Jan M.

Baart, Hans Bonke e.a. Amsterdam het beschouwen waard (Amsterdam 1993) 75-87.

Hugo Poelstra, ‘Eerst infrastructuur, dan beleid’, ͳ Stadsplan Amsterdam. Toekomstvisies

op de ruimtelijke ontwikkeling van de stad 1928-2003 (Rotterdam 2003) 119-129 .

Price, Uvedale, ͳ Essays on the picturesque, as compared with

the sublime and the beautiful; and, on the use of studying pictures,for

the purpose of improving real landscape (London 1810).

Ritzer, George, ͳ The Globalisation of Nothing 2 (Londen 2007).

Robinson, Sidney, K., ͳ Inquiry into the picturesque (Chicago 1991).

Rossem, Vincent van, ‘De stad gebouwd. De oude binnenstad vernieuwd’, Martha ͳ

Bakker e.a. (red) Amsterdam in de tweede gouden eeuw (Bussum 2000) 36-58.

Rossem, Vincent van, ‘De teloorgang van het stadsbeeld. Perikelen ͳ

in de stadsvernieuwing’, Architectuur NL 6-2007 (Amsterdam 2007) 14-16.

Rossem, Vincent van, ‘De Randstad metropool in ontwikkeling?’, ͳ

Stedenbouw & Ruimtelijke Ordening 6-2008 (Den Haag 2008) 40-42

Safranski, Rüdiger, ͳ Romantiek, een Duitse affaire (Amsterdam 2009).

Sassen, Saskia, ͳ The global city: New York, London, Tokyo (Princeton 2001).

Sitte, Camillo, ͳ De stedebouw volgens zijn artistieke grondbeginselen: een bijdrage aan

de oplossing van moderne problemen in de architectuur en de monumentale

beeldhouwkunst, speciaal gelet op Wenen: vermeerderd met het groen in de

grote stad (Rotterdam 1991).

Sloterdijk, Peter, ͳ Het kristalpaleis. Een filosofie van de globalisering

(Amsterdam 2006).

Smit, Jos, ‘Deenik en Zoon. Een timmermansaffaire aan het einde van de ͳ

negentiende eeuw’, Bureau Monumenten & Archeologie, Amsterdam

maakt geschiedenis (Amsterdam 2004) 177-211.

Stieber, Nancy, ͳ Housing design and society in Amsterdam.

Reconfiguring urban order and identity, 1900-1920 (Chicago 1998).

Stissi, Vladimir, ͳ Amsterdam, het mekka van de volkshuisvesting: sociale

woningbouw 1909-1942 (Amsterdam 2007).

Strolenberg, Frank ed., ͳ NEXT_Belvedere de laatste nieuwsbrief (Utrecht 2009).

Urhahn, G.B. en M. Bobić, ͳ Strategie voor stedelijkheid. Een studie over het thema

stedenbouwkundige kwaliteit en opdrachtgever (Bussum 1996).

Valk, Arnold van der, ͳ Amsterdam in aanleg. Planvorming

en dagelijks handelen 1850-1900 (Amsterdam 1989).

Wim Vroom, ‘De stad behouden’, Martha Bakker e.a. (red) ͳ

Amsterdam in de tweede Gouden Eeuw (Amsterdam 2000) 378-403.

Wagenaar, Michiel, ͳ Stedenbouw en burgerlijke vrijheid. De

contrasterende carrières van zes Europese hoofdsteden (Bussum 1998)

90

Wagenaar, Michiel, ‘De stad gebouwd’, Martha Bakker e.a. (red) ͳ

Amsterdam in de tweede gouden eeuw (Bussum 2000) 9-35.

Watkin, David, ͳ The English Vision. The Picturesque in Architecture, Landscape and

Garden Design (Londen 1982).

Westrik, John, ‘Stadsvernieuwing en stadsontwerp’, Erik Pasveer red., ͳ Architectuur

en stadsvernieuwing (Delft 1991).

Wintershoven, Lucas, ͳ Demografisch eeuwboek Amsterdam. Ontwikkelingen tussen

1900 en 2000 (Amsterdam 2000).

Wolfe, Tom, ͳ From Bauhaus to our house (New York 1979).

Woud, Auke van der, ‘Een kleine esthetica van de puinhoop, of: de dubbele bodem ͳ

van de bouwkunst, Archis 2/96 (1996).

Woud, Auke van der, ͳ Sterrenstof. Honderd jaar mythologie in de Nederlandse

architectuur (Rotterdam 2008).

Woud, Auke van der, ͳ Waarheid en karakter. Het debat over de bouwkunst

1840-1900 (Rotterdam 1997).

91